1

ΦΛΩΡΑ Π ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ

ΓENIKA Oρισmicroός τί είναι φιλολογία

Τί είναι κλασικός

Ποια είναι η αποστολή της φιλολογίας

H ιστορία της φιλολογίας κατά την αρχαιότητα

Πώς ασχολούmicroαστε microε ένα αρχαίο έργο

Α) Tί είναι φιλολογία

H τέχνη της κατανόησης εξήγησης και αποκατάστασης της λογοτεχνικής

παράδοσης H επιστήmicroη που microελετά τα γλωσσικά microνηmicroεία Eπιδιώκει να

συντηρήσει να αποκαταστήσει και να αναγνωρίσει τη διατύπωση και το νόηmicroα

των κειmicroένων Bασικά η ερmicroηνεία και η κατανόηση

Φιλολογία είναι η αγάπη για τη λέξη και το πνευmicroατικό περιεχόmicroενο που η λέξη

περικλείνει microέσα της

Eιδικά η κλασική φιλολογία έχει για αντικείmicroενο microελέτης της τα κείmicroενα της

ελληνικής και λατινικής γλώσσας από την αρχή έως τα microέσα του 6ου αι πX

Mελετά τον πολιτισmicroό microιας συγκεκριmicroένης εποχής (της ελληνορωmicroαϊκής)

Συνδέεται αλλά δεν ταυτίζεται microε την επιστήmicroη της λογοτεχνικής κριτικής

Eίναι πιο ευρεία ως επιστήmicroη

Kαθώς πρόκειται για γλώσσα στην αρχαία της microορφή το πρόβληmicroα που

τίθεται είναι η κατανόηση αυτής της γλώσσας Για τη θεώρηση ενός αρχαίου

κειmicroένου απαιτείται καταρχάς η αποκατάσταση της αρχικής microορφής του microετά

microια φερέγγυα έκδοσή του και φυσικά σε κάθε περίπτωση η γλωσσική του

κατανόηση Oπωσδήποτε κάποτε η λογοτεχνική θεώρηση υποβοηθεί την

κατανόηση της γλώσσας του υπό εξέτασιν έργου

Σύmicroφωνα microε τον GADAMER φιλολογία είναι η τέχνη να κατανοούmicroε microε τη

βοήθεια των συmicroφραζοmicroένων

2

H φιλολογία κατέχει θέση στο πλαίσιο micromicroιας ευρύτερης αρχαιογνωστικής

επιστήmicroης δηλ Μιας καθολικής γνώσης της ελληνορωmicroαϊκής αρχαιότητας

Συνεπικουρείται από τη γλωσσολογία ιστορία θρησκειολογία και αρχαιολογία

Ήδη ο Joseph Julius Scaliger στο 16 ο αιώνα που τον ακολούθησε ο

Winckelmann αρχηγέτης της κλασικής αρχαιολογίας ως αυτόνοmicroου κλάδου

microελέτης της αρχαίας τέχνης και αργότερα ο Augustus Wolf και ο Wilamowitz

microιλούν για την αρχαιογνωσία Altertumswissenschaft που έχει για θέmicroα της τον

ελληνορωmicroαϊκό πολιτισmicroό στον εσώτερο πυρήνα του και σε όλες τις εκφάνσεις

της διαδροmicroής του

Ως αυτοτελής κλάδος από τον 3αιπX ως προσπάθεια των ποιητών να

διατηρήσουν και να χρησιmicroοποιήσουν τη λογοτεχνική τους κληρονοmicroιά τους

ήδη τότε θεωρούmicroενους ως κλασικούς Δηλ είναι η νέα αντίληψη για την

ποίηση που δηmicroιουργεί την φιλολογία Aρα πρόκειται ήδη για κλασική

φιλολογία

B) H λέξη φιλολογία και φιλόλογος

Ήδη στους πλατωνικούς διαλόγους του 4ου αιώνα είναι ο εραστής του λόγου

αυτός που έχει διάθεση για διαλογική συζήτηση

Φιλόλογος που αγαπά να microιλά οίνος φιλολόγους ποιεί λέγεται στον Άλεξη

284 συνώνυmicroο του πολύλογος φλύαρος αντίθετο του βραχύλογος έτσι η

Aθηνά είναι τέτοια σε αντίθεση προς τη Σπάρτη στους πλατωνικούς Nόmicroους

641E φιλόλογος ως ο φίλος του διαλέγεσθαι αναζήτηση της επιστήmicroης

γνώσης microέσο του διαλόγου το αντίθετο microισόλογος στο Λάχη 188C και στο

Θεαίτητο 161α) Στον Aριστοτέλη φιλόλογοι δεν είναι οι Λακεδαιmicroόνιοι (δηλ

Δεν αγαπούν αν microαθαίνουν τη λογοτεχνία Pητορική 1398β14) ενώ είναι φύσει

οι Aθηναίοι φιλόλογοι

Kαι Θεαίτητος 146α (φιλολογία είναι η αγάπη για διαλεκτική η λόγια

συζήτηση microαζί microε την ευτραπελία στον Iσοκράτη ως αγάπη για γνώση και

3

λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο

236E

Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής

ύφους αλλά και ιστορίας

O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται

ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του

Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus

όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος

επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου

microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο

έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η

Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη

γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία

αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)

Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους

καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο

για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες

ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (

δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων

αιώνα)

Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την

επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε

κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το

αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου

βίος 42

4

Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε

studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης

φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία

Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία

χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε

από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία

Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου

ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ

ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό

και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν

Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της

ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική

O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο

Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του

Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)

Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και

συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη

λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που

είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων

που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση

Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής

ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo

Γ) H λέξη κλασικός

O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική

τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος

ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική

αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του

Adsiduus και αντίθετο του proletarius

5

(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)

Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που

διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο

Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που

κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται

όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση

Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι

διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία

συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική

παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)

Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική

Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural

Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics

Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη

Οξφόρδη

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

2

H φιλολογία κατέχει θέση στο πλαίσιο micromicroιας ευρύτερης αρχαιογνωστικής

επιστήmicroης δηλ Μιας καθολικής γνώσης της ελληνορωmicroαϊκής αρχαιότητας

Συνεπικουρείται από τη γλωσσολογία ιστορία θρησκειολογία και αρχαιολογία

Ήδη ο Joseph Julius Scaliger στο 16 ο αιώνα που τον ακολούθησε ο

Winckelmann αρχηγέτης της κλασικής αρχαιολογίας ως αυτόνοmicroου κλάδου

microελέτης της αρχαίας τέχνης και αργότερα ο Augustus Wolf και ο Wilamowitz

microιλούν για την αρχαιογνωσία Altertumswissenschaft που έχει για θέmicroα της τον

ελληνορωmicroαϊκό πολιτισmicroό στον εσώτερο πυρήνα του και σε όλες τις εκφάνσεις

της διαδροmicroής του

Ως αυτοτελής κλάδος από τον 3αιπX ως προσπάθεια των ποιητών να

διατηρήσουν και να χρησιmicroοποιήσουν τη λογοτεχνική τους κληρονοmicroιά τους

ήδη τότε θεωρούmicroενους ως κλασικούς Δηλ είναι η νέα αντίληψη για την

ποίηση που δηmicroιουργεί την φιλολογία Aρα πρόκειται ήδη για κλασική

φιλολογία

B) H λέξη φιλολογία και φιλόλογος

Ήδη στους πλατωνικούς διαλόγους του 4ου αιώνα είναι ο εραστής του λόγου

αυτός που έχει διάθεση για διαλογική συζήτηση

Φιλόλογος που αγαπά να microιλά οίνος φιλολόγους ποιεί λέγεται στον Άλεξη

284 συνώνυmicroο του πολύλογος φλύαρος αντίθετο του βραχύλογος έτσι η

Aθηνά είναι τέτοια σε αντίθεση προς τη Σπάρτη στους πλατωνικούς Nόmicroους

641E φιλόλογος ως ο φίλος του διαλέγεσθαι αναζήτηση της επιστήmicroης

γνώσης microέσο του διαλόγου το αντίθετο microισόλογος στο Λάχη 188C και στο

Θεαίτητο 161α) Στον Aριστοτέλη φιλόλογοι δεν είναι οι Λακεδαιmicroόνιοι (δηλ

Δεν αγαπούν αν microαθαίνουν τη λογοτεχνία Pητορική 1398β14) ενώ είναι φύσει

οι Aθηναίοι φιλόλογοι

Kαι Θεαίτητος 146α (φιλολογία είναι η αγάπη για διαλεκτική η λόγια

συζήτηση microαζί microε την ευτραπελία στον Iσοκράτη ως αγάπη για γνώση και

3

λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο

236E

Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής

ύφους αλλά και ιστορίας

O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται

ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του

Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus

όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος

επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου

microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο

έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η

Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη

γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία

αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)

Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους

καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο

για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες

ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (

δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων

αιώνα)

Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την

επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε

κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το

αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου

βίος 42

4

Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε

studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης

φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία

Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία

χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε

από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία

Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου

ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ

ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό

και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν

Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της

ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική

O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο

Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του

Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)

Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και

συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη

λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που

είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων

που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση

Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής

ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo

Γ) H λέξη κλασικός

O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική

τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος

ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική

αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του

Adsiduus και αντίθετο του proletarius

5

(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)

Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που

διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο

Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που

κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται

όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση

Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι

διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία

συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική

παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)

Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική

Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural

Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics

Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη

Οξφόρδη

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

3

λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο

236E

Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής

ύφους αλλά και ιστορίας

O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται

ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του

Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus

όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος

επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου

microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο

έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η

Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη

γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία

αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)

Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους

καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο

για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες

ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (

δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων

αιώνα)

Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την

επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε

κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το

αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου

βίος 42

4

Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε

studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης

φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία

Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία

χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε

από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία

Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου

ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ

ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό

και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν

Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της

ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική

O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο

Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του

Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)

Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και

συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη

λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που

είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων

που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση

Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής

ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo

Γ) H λέξη κλασικός

O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική

τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος

ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική

αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του

Adsiduus και αντίθετο του proletarius

5

(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)

Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που

διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο

Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που

κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται

όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση

Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι

διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία

συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική

παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)

Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική

Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural

Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics

Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη

Οξφόρδη

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

4

Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε

studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης

φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία

Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία

χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε

από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία

Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου

ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ

ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό

και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν

Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της

ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική

O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο

Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του

Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)

Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και

συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη

λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που

είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων

που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση

Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής

ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo

Γ) H λέξη κλασικός

O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική

τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος

ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική

αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του

Adsiduus και αντίθετο του proletarius

5

(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)

Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που

διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο

Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που

κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται

όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση

Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι

διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία

συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική

παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)

Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική

Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural

Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics

Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη

Οξφόρδη

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

5

(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)

Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που

διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο

Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που

κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται

όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση

Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι

διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία

συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική

παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)

Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική

Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural

Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics

Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη

Οξφόρδη

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

6

ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE

(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)

H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία

παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το

χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός

ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός

είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή

και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να

την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του

ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα

αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το

λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα

παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς

ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο

ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που

χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την

κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η

επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-

αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει

microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν

επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία

της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική

γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή

η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας

πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση

είτε microε θέση)

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

7

Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της

κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη

στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού

λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική

Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας

O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος

φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης

και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν

ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός

Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω

της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι

Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο

microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως

τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των

κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι

και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις

των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του

Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο

George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)

Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι

ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί

τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ

Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του

Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι

πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

8

Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η

φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά

τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο

(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις

O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην

εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο

microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία

Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι

H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη

χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό

λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική

φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό

O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία

των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό

είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων

Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή

και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των

microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της

γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και

ρητορικό

Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία

Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του

Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου

Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα

πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

9

Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή

της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο

Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα

που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική

περίοδο

Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι

όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης

Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού

κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια

Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη

ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ

του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου

υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)

Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών

ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε

δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-

νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε

τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη

φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους

poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος

Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ

στη φιλολογία

O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον

Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη

Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις

λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 0

φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη

O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε

ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο

Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη

Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής

όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα

H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και

λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη

φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους

ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική

microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν

σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι

καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα

Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι

Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο

ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των

χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην

προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της

τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των

δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των

τριών microεγάλων τραγικών

O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων

φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι

Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της

επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής

EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 1

Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου

Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας

Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας

Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη

B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων

Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)

Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία

κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος

Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων

XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη

επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του

Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους

ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου

B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο

Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της

Aρσινόης

Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών

εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για

τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν

Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός

ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας

Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής

λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που

κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή

χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας

την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές

γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 2

στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι

κατά πόλεις αι από των πόλεων)

H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό

χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη

συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας

συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα

O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής

Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον

Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο

ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H

κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες

microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε

την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η

βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX

Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό

Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι

θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία

αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται

κείmicroενο κείται

Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται

απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως

παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους

ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY

Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη

και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο

Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της

κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 3

Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος

διόρθωσαν τας ποιητικάς

Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για

τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων

και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το

καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του

εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο

κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και

ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων

Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε

αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι

Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο

εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του

για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των

οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο

περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα

παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη

θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την

υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και

έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους

Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου

Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου

υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου

microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να

εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που

ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος

KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 4

Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του

γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της

περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια

Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ

και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας

Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου

Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα

χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές

οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι

του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση

των πεζογράφων

Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων

(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)

Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)

Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για

πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και

πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των

συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς

Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον

ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή

O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς

επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που

όmicroως υστερούν

Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι

περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις

Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων

microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο

Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 5

την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν

H πολυmicroαθίη

H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει

την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος

ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο

Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο

(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)

Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη

σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis

Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά

επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος

Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή

των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)

Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο

Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)

EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)

O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως

θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά

δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν

microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα

Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-

204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και

εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη

Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)

Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι

είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 6

Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για

πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O

Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για

καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)

Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)

Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε

δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα

Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά

microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή

Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης

Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο

ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική

microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο

Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις

στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα

Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)

Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για

την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη

αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο

ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή

Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν

δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ

Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο

Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει

και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 7

APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ

ΦIΛOΛOΓIAΣ)

Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής

κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της

Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη

Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του

Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός

Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος

Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες

Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν

συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και

προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό

και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη

και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης

ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)

O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί

αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος

στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως

δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου

O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα

της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι

Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)

αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και

αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν

να αλληλοmicroετατεθούν

Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της

Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων

ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 8

ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα

του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του

4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς

συνεχίζει microια παράδοση

Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς

παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά

σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης

φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός

Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός

είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά

προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη

των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το

βάθος των εργασιών του

Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια

και microελικών από την άλλη

Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε

ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το

microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών

ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον

Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν

έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το

microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών

Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε

Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά

κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού

λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα

microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά

σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

1 9

H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού

περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις

ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές

έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά

λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης

Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την

επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε

καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo

του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes

δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici

που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O

David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου

(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)

Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών

και οι εκκριθέντες χάθηκαν

Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς

ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)

που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή

Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές

εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον

κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως

microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε

θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται

ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως

έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα

νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των

δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

20

Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας

(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου

ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της

εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη

χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της

δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι

καινοφανείς

Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων

Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων

APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)

Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα

(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο

Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και

παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40

λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο

ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του

διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η

κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή

microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)

Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και

υπερβολικός αριθmicroός)

Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές

(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία

αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας

Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από

το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε

προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

2 1

Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και

Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι

πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από

αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της

γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών

O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον

Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του

microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές

παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή

διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές

επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή

έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου

Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον

Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε

την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες

επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την

τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές

πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει

αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε

αυτή τη δουλειά επικρίθηκε

Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και

στον Θουκυδίδη

O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την

άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του

Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός

του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης

Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα

κυκλικά (από άποψη ποιότητας)

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

22

ΠEPΓAMOΣ

Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη

και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν

ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως

οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά

(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε

αλληγορικές εξηγήσεις

Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση

πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου

Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ

βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το

προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν

σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα

αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι

Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από

τους αλεξανδρινούς

Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας

Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που

οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός

Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων

(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν

από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται

τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)

Mαθητές του

Παναίτιος (φιλόσοφος)

Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που

αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

23

ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και

στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας

Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε

αυτόν του Kαλλίmicroαχου)

Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30

τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι

επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη

Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η

πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία

Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία

Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των

Tρώων στη MAσία)

EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY

Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι

γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές

(πρώτη κρίση της φιλολογίας)

Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)

Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το

ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος

επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το

θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του

Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές

προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε

καταλόγους αρχόντων)

Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική

γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον

Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

24

microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή

διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία

O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα

βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως

έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος

Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος

Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά

ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη

αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την

ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των

ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν

οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)

Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου

Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν

microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία

Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια

στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις

τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως

δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου

λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ

Δηmicroοσθένη)

Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς

των ελληνιστικών χρόνων

Aρχαία Bιβλία

Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά

για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά

κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

25

microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην

ελληνιστική εποχή

Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό

και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)

Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη

τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές

του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά

(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή

κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων

Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45

στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και

Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι

Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της

ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε

επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής

απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν

γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να

βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων

πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)

Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας

Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν

βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των

βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια

παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική

παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του

αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον

οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

26

και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος

Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος

Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης

κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι

Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)

Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος

Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων

Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα

Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα

κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου

Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)

O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος

του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius

Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των

Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας

εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος

ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε

τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος

πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου

fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per

scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη

γραφή ή το λεκτικό)

Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων

Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της

δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που

δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η

δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

27

Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό

που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το

εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και

βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)

Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη

εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε

κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα

Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη

πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον

Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia

είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι

(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του

Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι

συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά

κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις

ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις

O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος

συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O

σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές

παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους

σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον

Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος

Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο

στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα

επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας

τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον

Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από

παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

28

Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν

microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και

διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι

Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα

του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν

γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του

Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα

microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση

που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ

δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου

δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά

χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων

βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών

σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον

Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι

Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές

αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O

Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο

και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο

Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι

De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική

πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του

Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική

Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία

H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί

παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία

Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

29

επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών

τους κλασικών γνώσεων)

H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει

από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για

κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει

τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός

διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα

Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην

πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν

Γραφές

Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M

Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος

επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει

τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί

και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι

γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που

microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και

κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των

ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ

κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς

όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου

Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis

ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana

υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ

του Iερώνυmicroου

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

30

Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη

αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα

βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που

ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα

εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι

επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή

διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου

ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου

Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in

foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)

controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi

Caesario et Attico cons

Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ

Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην

επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το

Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο

Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια

σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα

Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος

ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και

αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της

παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των

ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της

γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν

υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

3 1

διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον

Mένανδρο)

H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο

που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο

(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες

στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του

Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής

ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της

Bίβλου

Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των

ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη

φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να

χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους

χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα

αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις

δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις

ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει

και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής

Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος

Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα

στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση

του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων

υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών

όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε

σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η

Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

32

Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα

γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος

σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες

προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους

Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο

αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του

Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή

3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα

βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και

επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ

σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος

Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη

Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O

Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν

microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί

να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως

αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της

Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή

ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για

τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του

Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του

Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι

Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην

κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν

microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο

κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

33

Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός

Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε

microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές

microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι

ίδιες διόρθωση

Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις

microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο

Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης

της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές

Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και

σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και

πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη

Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των

προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη

microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus

Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα

Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)

H Aναγέννηση του 9ου αι

Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε

αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής

παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να

προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του

Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική

αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού

Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό

Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται

εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

34

microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων

ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου

ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι

Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου

και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη

Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και

όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων

Yστεροβυζαντινή περίοδος

14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για

τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων

microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά

κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι

ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της

H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και

επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην

Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί

γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα

(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)

Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του

Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)

Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση

χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας

γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και

1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του

ως επί το πλείστον

Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος

Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

35

Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου

Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών

Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ

ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)

Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος

Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια

του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή

χειρογράφων στα microοναστήρια

Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του

Bυζαντίου

Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει

microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η

σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της

Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος

θετικές επιστήmicroες)

Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη

Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι

κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές

διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν

χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς

ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε

Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής

τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής

ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

36

Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια

εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση

(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)

Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης

Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο

Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas

Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές

παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα

(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)

1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η

χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και

παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus

της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)

Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την

ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου

Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός

Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη

microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές

microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι

γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες

στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό

ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ

κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν

διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

37

ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN

EΛΛHNIKH APXAIOTHTA

(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)

Aλέξανδρος Aιτωλός

Aλκιδάmicroας

Amicromicroώνιος

Aντίγονος ο Kαρύστιος

Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος

Aντισθένης

Aπολλόδωρος ο Aθηναίος

Aπολλώνιος ο ειδογράφος

Aπολλώνιος ο Pόδιος

Άρατος ο Σολεύς

Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ

Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης

Aριστοφάνης Bυζάντιος

Γοργίας ο Λεοντίνος

Δηmicroήτριος ο Σκήψιος

Δηmicroήτριος Φαληρεύς

Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης

Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς

Δικαίαρχος

Διονύσιος Θράξ

Eρατοσθένης Kυρηναίος

Eρmicroιππος Σmicroυρναίος

Eυφορίων Xαλκιδεύς

Zηνόδοτος ο Eφέσιος

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

38

Hφαιστίων

Θεαγένης Pηγίνος

Θεόφραστος

Iππίας ο Hλείος

Ίστρος ο Kυρηναίος

Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος

Kράτης Mαλλεάτης

Kριτίας ο Aθηναίος

Λυκόφρων Aλεξανδρεύς

Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός

Ξενοφάνης Kολοφώνιος

Πλάτων ο Aθηναίος

Πολέmicroων από Ίλιο

Πρόδικος ο Kείος

Πρωταγόρας

Σάτυρος ο Kαλλατιανός

Σιmicroίας ο Pόδιος

Φιλίτας ο Kώος

Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς

Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος

Xρύσιππος ο Σολεύς

Bασική βιβλιογραφική πηγή

Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the

End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής

φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

39

1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου

συναρπαστικός

Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

40

Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY

ΦIΛOΛOΓOY)

Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα

ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)

B ΠEPIEXOMENO

Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)

Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και

Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)

Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)

Aισθητικές αρχές εποχής

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

4 1

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα

1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων

2 Aνάγνωση των χειρογράφων

3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)

4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου

Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων

τεχνική εκδόσεων

TA XEIPOΓPAΦA

Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική

Παρισιού Bαυαρική κρατική)

Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο

πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο

membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)

τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά

για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή

αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)

τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για

την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες

YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY

Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε

microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή

κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto

(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

42

κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4

εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών

Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών

microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι

1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ

Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής

τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε

τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων

ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ

Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από

τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από

τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)

που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5

δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου

Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά

του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)

Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται

microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα

επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία

(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)

ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica

XAPTI

Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού

ΠAΛAIOΓPAΦIA

Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει

ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

43

αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των

χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή

αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος

του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)

Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται

διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των

κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων

EΠIΓPAΦIKH

Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)

ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων

EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική

microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική

microεγαλογράmicromicroατη

Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα

περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)

800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-

15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας

Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την

άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά

τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου

Mανούτιου

ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA

Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)

ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)

εθνικές γραφές

καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

44

γοτθική microικρογράmicromicroατη

ουmicroανιστική γραφή

Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής

εποχής)

παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)

Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές

προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η

ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η

ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές

Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)

Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)

Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της

καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης

KPITIKH KEIMENΩN

Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου

constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη

και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί

παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς

ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)

Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των

χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός

συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που

δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)

errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα

παραναγνώσεις microεταθέσεις

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

45

Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να

θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή

απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η

αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε

τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν

χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών

Kάθετη παράδοση

Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus

δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)

Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα

χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)

Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων

Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε

microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή

4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι

δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των

περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν

την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να

αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο

πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που

είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους

Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από

την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην

αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων

Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O

Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος

Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο

κανόνας των σχολικών συγγραφέων

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

46

Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές

Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια

microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η

γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών

αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή

Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση

Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε

συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη

στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση

παράδοση

Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο

Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς

λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις

γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα

οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)

ΣΦAΛMATA

Ένστικτο απλούστευσης

παρείσφρυση γλωσσήmicroατος

απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη

αφοmicroοίωση

σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ

(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)

Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα

To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη

γλώσσα και το ύφος του

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

47

Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι

αλαγή στη στίξη

αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων

αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος

επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας

microετάθεση λέξεων

H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και

συνδυαστική ικανότητα

Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα

Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

48

KPITIKH KEIMENΩN

constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά

το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν

σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων

Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους

(στέmicromicroατα)

Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες

και εντοπισmicroός φθοράς

Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων

χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά

OPOI

Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός

κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια

του εκδότη πάνω σε microια γραφή)

archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση

της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν

κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε

constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex

archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα

πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

49

codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα

codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores

(Pasquali)

codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι

περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που

αποκαλύπτονται ως κατώτεροι

codex optimus=ο καλύτερος κώδικας

codex originalis=πρωτότυπος κώδικας

codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο

στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ

γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της

Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του

Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)

codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά

κώδικες

codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)

collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ

τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές

είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και

αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

50

των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις

σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)

combinatio=συνδυασmicroός

contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα

από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα

πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή

όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο

περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις

αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και

τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα

δύο να microην το αναφέρει καν)

corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε

crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν

microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο

κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή

divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη

eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο

αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)

emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να

παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West

75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

5 1

αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του

συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί

χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα

fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης

glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για

γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων

εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου

(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)

hyparchetypum= βλ παραπάνω

indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής

κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)

interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη

lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο

διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε

βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt

interpretatio=ερmicroηνεία

lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)

lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

52

sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το

κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo

delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum

(προσθήκη)

stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες

κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)

testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω

microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα

transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη

στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)

variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε

πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης

editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο

περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους

microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία

Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα

Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα

χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις

χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι

αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που

περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται

στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία

του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

53

αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που

αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το

κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση

παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια

editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου

BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)

Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)

Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952

Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911

Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios

(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)

West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973

(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους

Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)

Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή

στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα

1979)

Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the

Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και

φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N

Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

54

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

ΓPAΦH

Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά

ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς

σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο

Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της

γραφής

H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη

Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)

στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από

τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση

από Michael Ventris)

Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν

η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της

ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την

εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή

Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι

προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η

χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από

την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης

παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι

τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν

οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε

για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε

και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη

(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι

που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια

απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

55

ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του

ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής

γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός

56

56