Μια Καινοτόμος Δράση σχετικά με την Πρόσβαση Ατόμων με Σοβαρά Προβλήματα

Όρασης σε Μουσειακά Εκθέματα

Αργυρόπουλος Βασίλης1, Γερασίμου Στέλλα 2

1 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2 Ειδικό Σχολείο Μολάων, Λακωνίαvassargi@uth.gr, stelgerasimou@yahoo.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗΚύριο ερευνητικό θέμα της παρούσας εργασίας ήταν η διερεύνηση των ειδών της ενεργητικής αφής ατόμων με τύφλωση. Συμμετείχαν 5 άτομα με τύφλωση και με συστηματικές βιντεοσκοπήσεις χαρτογραφήθηκαν όλες οι απτικές στρατηγικές των συμμετεχόντων κατά τη διάρκεια απτική τους ξενάγηση με μουσειακά εκθέματα. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν πρώτον τη σημαντικότητα της ενεργητικής αφής και τη σύνδεση της με ζητήματα που αφορούν στην αντίληψη και δεύτερον την ύπαρξη κοινών τεχνικών απτικής στρατηγικής κατά τη διάρκεια αναγνώρισης μουσειακών εκθεμάτων από άτομα με τύφλωση. Τα σημεία της συζήτησης τροφοδότησαν ένα προβληματισμό σχετικά με την ποιότητα και το αισθητικό αποτέλεσμα που μπορεί να ενέχει η απτική αναγνώριση μουσειακών εκθεμάτων. Τέλος κατατίθενται προτάσεις ολιστικού τύπου, σκοπεύοντας στην αύξηση του βαθμού πρόσβασης στα μουσεία σχετικά με επισκέπτες που έχουν μερική ή ολική απώλεια όρασης, αγγίζοντας ζητήματα όπως αυτά της κοινωνικής ένταξης και των μουσειακών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εφαρμογών.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Τύφλωση, Ενεργητική Αφή, Απτική Ξενάγηση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πρόσβαση ως όρος και ως πραγματική κατάσταση εξασφαλίζει ουσιαστικά το αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να ελέγχει την ιδιωτική του ζωή, μακριά από πιθανούς αποκλεισμούς και εξαρτήσεις από άλλα πρόσωπα (Βαρδακαστάνης, 2004). Στην Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (άρθρο 27.1) αναφέρεται σχετικά ότι: «Όλοι έχουμε δικαίωμα να συμμετέχουμε ελεύθερα και να απολαμβάνουμε την καλλιτεχνική και πολιτισμική ζωή της κοινότητας» (Μπενάκη-Πολυδώρου, 2004:111). Η παραπάνω διακήρυξη εκφράζει σε θεωρητικό και θεσμικό επίπεδο την έννοια ουσιαστικά της πρόσβασης σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του ανθρώπου. Στο πρακτικό τώρα επίπεδο η παραπάνω διακήρυξη φαίνεται να διαφοροποιείται σε αρκετά μεγάλο βαθμό. Συγκεκριμένα, μια μεγάλη κατηγορία συμπολιτών μας χαρακτηρίζεται

ως «εμποδιζόμενα άτομα» - σε αυτήν την κατηγορία συγκαταλέγονται και τα άτομα με αναπηρία - όπου καθημερινά έρχονται αντιμέτωπα με ανυπέρβλητα εμπόδια εξαιτίας της ακαταλληλότητας των αστικών υποδομών με άμεση απόρροια την περιθωριοποίησή τους (Βαρδακαστάνης, 2004∙ Πολυχρονίου, 1997, 2004). Παρόλο που σήμερα σε σύγκριση με παλαιότερες εποχές υπάρχει μεγάλη πρόοδος στην τεχνολογία και ταυτόχρονα αναθεωρήσεις και νομοθετικές βελτιωτικές μεταρρυθμίσεις για την πρόσβαση στους δημόσιους χώρους, ωστόσο υστερούμε στην ύπαρξη της κατάλληλης νοοτροπίας που θα μας οδηγούσε στην δημιουργία προσβάσιμων δομών (Πολυχρονίου, 2004).

Συγκεκριμένα, τα μουσεία αποτελούν δημόσιους χώρους που κατέχουν νευραλγικό ρόλο στο ζήτημα της επικοινωνίας τόσο με την ιστορία όσο και με την τέχνη. Κατά συνέπεια έχουν τη δυνατότητα να προωθούν την κοινωνική ένταξη των ΑμεΑ, φέρνοντας σε επαφή διαφορετικές κοινωνικές ομάδες συσφίγγοντας με αυτό τον τρόπο τις κοινωνικές σχέσεις και απομακρύνοντας τυχόν υπάρχουσες διακρίσεις (Ιωαννίδη, 2005). Η βίωση πολιτιστικών εμπειριών και η συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα δύναται να δημιουργήσει ένα «αίσθημα εμπιστοσύνης ανεξάρτητα από προσωπικές ιδιαιτερότητες» (Κοντογιάννη, 2008:62). Έτσι λοιπόν, το αιτούμενο της σημερινής εποχής αναφορικά με το ζήτημα των μουσείων είναι η ισότιμη συμμετοχή όλων ανεξαιρέτως στην μουσειακή εμπειρία. Στην πραγματικότητα η κτιριακή υποδομή δεν αποτελεί το μόνο εμπόδιο στην πρόσβαση των ΑμεΑ, αλλά παρεμβάλλονται «διανοητικά και συναισθηματικά φράγματα» (Dufreney-Trinchinetti, 2004:69). Το επιχείρημα που συχνά προβάλλεται πως ο αποκλεισμός των ΑμεΑ από τους μουσειακούς χώρους είναι ένας τρόπος για να διαφυλαχθούν τόσο τα ίδια τα άτομα με αναπηρία, όσο και τα μουσειακά εκθέματα αποτελεί μια πασιφανής έκφραση προκατάληψης απέναντι στην διαφορετικότητα των ατόμων αυτών (Dufreney-Trinchinetti, 2004).

Αξίζει να προσθέσουμε πως η επιτυχής πρόσβαση των ΑμεΑ στους μουσειακούς χώρους προϋποθέτει «κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων» της κάθε αναπηρίας (Πολυχρονίου, 2004:81). Κοινός στόχος των μέτρων προσβασιμότητας είναι η ισότητα στην μουσειακή εμπειρία ενώ η έννοια της διαφοροποίησης θα πρέπει να αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο σε ένα ευέλικτο πλαίσιο παρεχόμενων υπηρεσιών και διευκολύνσεων.

Για την πρόσβαση των ανθρώπων με προβλήματα όρασης στα μουσειακά εκθέματα απαιτείται μια σειρά προσαρμογών και μέτρων. Για παράδειγμα, η προσαρμογή του φωτισμού, η ύπαρξη έντονων χρωματικών αντιθέσεων, η χρήση του κώδικα Braille αλλά και η περιγραφή με την χρήση απτικοακουστικών μέσων (πχ μακέτες), δίνουν την δυνατότητα στους ανθρώπους με μερική ή ολική απώλεια όρασης να προσεγγίσουν εννοιολογικά τα εκθέματα σε περιπτώσεις που απαγορεύεται η αφή (Boussaid, 2004∙ Dufreney-Trinchinetti, 2004). Ωστόσο η δυνατότητα αγγίγματος εκθεμάτων είτε πρόκειται για επιλεγμένα γνήσια εκθέματα είτε πρόκειται για πιστά αντίγραφα, δίνουν την δυνατότητα στα άτομα με προβλήματα όρασης να αντιληφθούν

τα μουσειακά εκθέματα (Πολυχρονίου, 2004) και να διαμορφώσουν τη δική τους αντίληψη και εμπειρία (first hand experience).

Ο Gibson (1962) μέσα από ένα ευρύ φάσμα μελετών διέκρινε την αφή σε δύο επίπεδα: το επίπεδο της ενεργητικής αφής (active touch) και το επίπεδο της παθητικής αφής (passive touch). Στο πρώτο επίπεδο ανήκουν όλες αυτές οι κινήσεις που κάνουν τα χέρια, όταν ανιχνεύουν διερευνητικά το περιβάλλον ή κάποιο αντικείμενο, ενώ στο δεύτερο επίπεδο ανήκουν τα απτικά ερεθίσματα που λαμβάνει το άτομο χωρίς τη δική του πρωτοβουλία (Αργυρόπουλος, 2003). Το ζήτημα της ενεργητικής αφής δεν πρέπει να εννοηθεί ως μια απλή ως προς τη λειτουργία της αίσθηση και αυτό γιατί μεταφέρει ένα πλήθος πληροφοριών, όπως για παράδειγμα ιδιότητες για την επιφάνεια των διαφόρων σωμάτων όπως σκληρή ή μαλακή, ξηρή ή υγρή, ζεστή ή κρύα κλπ. Όλες αυτές οι πληροφορίες μεταφέρονται με τους νευρικούς υποδοχείς που είναι τοποθετημένοι μέσα στα στρώματα του δέρματος και ανάλογα με το είδος της αφής, ευαισθητοποιούνται οι κατάλληλοι υποδοχείς δίνοντας τα αντίστοιχα ερεθίσματα. Στη συνέχεια, οι διεγέρσεις αυτές μεταγράφονται σε νευρικά σήματα, φτάνουν στον εγκέφαλο και τελικά δίνεται μία ερμηνεία. Ασφαλώς στη σύνθεση της ερμηνείας παίζουν καθοριστικό ρόλο οι παράγοντες του περιβάλλοντος καθώς και η προϋπάρχουσα γνώση και εμπειρία του ατόμου (Katz, 1987∙ Roberts & Wing, 2001). Εξάλλου, οι βλέποντες αποκτούν γνώσεις βασιζόμενοι στην όρασή τους κατά 83%, στην ακοή κατά 11% και στην αφή κατά 6% ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τους τυφλούς και τους αμβλύωπες όπου η καθημερινή πρακτική έχει αναδείξει προτίμηση στην χρήση της αφής (Λιοδάκης, 2000).

Το χέρι θεωρήθηκε ένα μοναδικό αισθητήριο όργανο όπως το μάτι, υπογραμμίζοντας τον πλούτο των πληροφοριών που μπορεί να μας παρέχει (Katz, 1987). Μπορεί η αφή να αποτελεί εν συγκρίσει με την όραση μια αργή σε διαδικασία αισθητηριακή λειτουργία (Millar, 1997), ωστόσο για ένα άτομο με προβλήματα όρασης αποτελεί μια αίσθηση που μπορεί με ένα τρόπο που θυμίζει «κατασκευαστική διαδικασία» (Katz, 1987), να του παρέχει πληροφορίες και εμπειρίες για τη δομή και τη λειτουργία του κόσμου (Μillar, 1997∙ Roe & Webster, 1998).

Τέλος η ανάπτυξη της απτικής αντίληψης δεν περικλείει αποκλειστικά και μόνο την αφή αλλά αποτελεί μια «πολυδιάστατη» διαδικασία. Η δημιουργία απτικής αντίληψης εκτός από την αφή εμπλέκει και άλλες συνιστώσες όπως τη στάση σώματος, την κίνηση, την προηγούμενη κατακτημένη γνώση και εμπειρία του υποκειμένου, τη γλώσσα και τέλος τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Η παραπάνω ανάλυση συνθέτει ένα άτυπο μοντέλο απτικής αντίληψης που επιβεβαιώνεται κάθε φορά τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη (Argyropoulos, 2002∙ Millar, 1994, 1997).

Ωστόσο, έχει μελετηθεί πολύ λίγο ο τρόπος με τον οποίον οι άνθρωποι με σημαντική απώλεια όρασης χρησιμοποιούν την αφή τους για την πρόσληψη των πληροφοριών και ακόμα λιγότερο έχει διερευνηθεί ο τρόπος αυτός όταν πρόκειται για δράσεις μέσα σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, όπως είναι τα μουσεία και με συγκεκριμένα αντικείμενα, όπως είναι τα μουσειακά εκθέματα. Σκοπός της παρούσης έρευνας ήταν: α) η χαρτογράφηση του τρόπου/ων της απτικής προσέγγισης κατά τη

διάρκεια αναγνώρισης μουσειακών εκθεμάτων από άτομα με τύφλωση και β) η διάκριση της ύπαρξης κοινών τεχνικών απτικής στρατηγικής κατά τη διάρκεια αναγνώρισης μουσειακών εκθεμάτων από άτομα με τύφλωση.

ΜΕΘΟΔΟΣΤο ερευνητικό σχέδιο αναλύεται σε δύο φάσεις: η πρώτη φάση περιελάμβανε το σύνολο όλων των προκαταρκτικών ενεργειών (συνεννοήσεις με το μουσείο, σχετική άδεια, κλπ) ενώ η δεύτερη φάση αποτελούσε την ίδια την απτική ξενάγηση σε μουσειακά εκθέματα σε συγκεκριμένο μουσείο (Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου) από συμμετέχοντες που είχαν σοβαρά προβλήματα όρασης.

ΣυμμετέχοντεςΣτην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 5 ενήλικες οι οποίοι είχαν σοβαρά προβλήματα όρασης χωρίς άλλα συνοδά προβλήματα. Ο λόγος που επιλέχτηκε σχετικά μικρός αριθμός συμμετεχόντων είναι γιατί η συλλογή των δεδομένων έγινε μέσω βιντεοσκοπήσεων που έπρεπε να γίνουν στο χώρο του μουσείου, εξατομικευμένα και με την παρουσία ενός εκ των υπευθύνων του μουσείου και φυσικά σύμφωνα με την ευχέρεια των συμμετεχόντων. Όλα αυτά απαιτούσαν χρόνο και για το λόγο αυτό ο αυξημένος αριθμός συμμετεχόντων πιθανά λειτουργούσε εις βάρος της σωστής συλλογής δεδομένων και όλα αυτά μέσα στο χρόνο που είχαμε στη διάθεση μας. Το ηλικιακό φάσμα των συμμετεχόντων ήταν 22 – 48 (Μ.Ο. =33,2) και η οπτική τους οξύτητα βρισκόταν κάτω του 1/20, γεγονός που χαρακτηρίζει τα άτομα αυτά ως νομικώς τυφλά (Λιοδάκης, 2000∙ Mason, 1997).

Η ανεύρεση των ενδιαφερομένων για συμμετοχή στην παρούσα έρευνα έγινε με τη βοήθεια του σωματείου «Μάγνητες Τυφλοί». Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν όλες οι απαραίτητες επικοινωνίες με το σωματείο το οποίο τελικά έστειλε στους ερευνητές μια λίστα με όλους εκείνους που είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον. Έγινε τυχαία επιλογή των εθελοντών από τη λίστα και στη συνέχεια πραγματοποιήθηκαν τηλεφωνικές επικοινωνίες όπου έγινε με περισσότερη λεπτομέρεια η σχετική ενημέρωση του σκοπού της έρευνας και η ρύθμιση του χρόνου των συναντήσεων με τον καθένα χωριστά, αφού οι επισκέψεις στο μουσείο θα ήταν ατομικές.

1η Φάση: Προκαταρκτικές ενέργειες Μετά από επικοινωνία με την υπεύθυνη αρχαιολόγο του Αρχαιολογικού Μουσείου του Βόλου και την ενημέρωσή της σχετικά με τον σκοπό της ερευνάς μας, δέχτηκε να συνεργαστεί για την υλοποίηση της συγκεκριμένης έρευνας. Στη συνέχεια εκδόθηκε σχετική άδεια από την Εφορία αρχαιοτήτων και η διαδικασία προχώρησε στην επιλογή των μουσειακών εκθεμάτων τα οποία θα συμπεριλαμβάνονταν στην έρευνα. Μετά από επικοινωνίες και συναντήσεις με την υπεύθυνη του μουσείου καταλήξαμε στην επιλογή έντεκα εκθεμάτων εκ των οποίων δέκα ήταν αντίγραφα και ένα γνήσιο.

Τα εκθέματα ήταν τα εξής: σύγχρονη μακέτα νεολιθικής οικίας, κεφαλή Πασικράτας, δακτυλίδι προϊστορικής περιόδου, νόμισμα κλασσικής εποχής, νόμισμα της

εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προϊστορικό ειδώλιο γυναικείας καθιστής μορφής, κεφαλή Ηρακλή, τόξο νεολιθικής περιόδου, πέλεκυς νεολιθικής περιόδου, σουρωτήρι και κουτάλα της νεολιθικής περιόδου.

Από τα προαναφερθέντα εκθέματα μόνο η κεφαλή της Πασικράτας ήταν γνήσιο, και μαζί με την σύγχρονη μακέτα της νεολιθικής οικίας που ήταν πιστό αντίγραφο, βρίσκονταν εντός του εκθεσιακού χώρου του μουσείου. Τα υπόλοιπα μουσειακά εκθέματα ήταν πιστά αντίγραφα τα οποία είτε χρησιμοποιούνταν στα πλαίσια εκπαιδευτικών προγραμμάτων του μουσείου, είτε διατηρούνταν φυλαγμένα στις ντουλάπες του μουσείου και τα οποία προορίζονταν προς πώληση.

Η συνέχεια και ουσιαστικά η ολοκλήρωση των προκαταρκτικών ενεργειών έγινε με την εξασφάλιση ενός ήσυχου χώρου μέσα στο μουσείο, στον οποίο έγινε η τοποθέτηση όλων των παραπάνω μουσειακών εκθεμάτων σε ένα μεγάλο τραπέζι, ενώ δύο από τα εκθέματα (σύγχρονη μακέτα νεολιθικής οικίας και κεφαλή της Πασικράτας) βρίσκονταν στο κύριο εκθεσιακό χώρο. Για όλα αυτά τα μουσειακά εκθέματα εξασφαλίστηκε η δυνατότητα απτικής προσέγγισης.

2η Φάση: Διαδικασίες απτικής ξενάγησηςΗ διαδικασία που ακολουθήθηκε για τον κάθε εθελοντή ήταν ίδια κατά την απτική διερεύνηση όλων των εκθεμάτων. Η απτική ξενάγηση ξεκινούσε από τον καθεαυτό εκθεσιακό χώρο του μουσείου και έπειτα μεταφερόμασταν στο χώρο που είχε δοθεί για τα υπόλοιπα εκθέματα. Αρχικά δίνονταν λίγα λεπτά στον κάθε συμμετέχοντα να ψηλαφίσει το έκθεμα και στη συνέχεια ενημερωνόταν σχετικά με την ιστορική περίοδο στην οποία ανήκε το έκθεμα και την περιοχή που βρέθηκε καθώς και για το αν ήταν γνήσιο ή όχι.

Η διαδικασία της απτικής ξενάγησης ήταν η εξής: Αρχικά ο συμμετέχοντας εξερευνούσε σε όρθια στάση τη σύγχρονη μακέτα της νεολιθικής οικίας και την κεφαλή της Πασικράτας τα οποία, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, βρίσκονταν στον κύριο εκθεσιακό χώρο του μουσείου. Στη συνέχεια πηγαίναμε στο δωμάτιο που υπήρχαν τα υπόλοιπα εκθέματα και ο συμμετέχοντας ψηλάφιζε καθιστός ένα προς ένα όλα τα υπόλοιπα μουσειακά εκθέματα. Όλη η διαδικασία από την αρχή μέχρι το τέλος βιντεοσκοπούνταν. Τηρήθηκε η ίδια σειρά ψηλάφησης των εκθεμάτων για όλους τους συμμετέχοντες. Σε περιπτώσεις που για διάφορους λόγους δεν μπορούσε να ολοκληρωθεί η απτική ξενάγηση κανονίζονταν το επόμενο ραντεβού για την ολοκλήρωση της διαδικασίας.

Συλλογή και ανάλυση των δεδομένωνΓια τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η μέθοδος βιντεοσκόπησης με βασικό επιχείρημα πως θα ήταν πολύ δύσκολο και περιορισμένης αξιοπιστίας το να βασιζόμασταν απλά σε περιγραφές και σημειώσεις της απτικής διαδικασίας από συμμετέχοντες και παρατηρητές. Η βιντεοσκόπηση έδωσε την δυνατότητα για την ενδελεχή παρατήρηση σημείων καρέ-καρέ, μελετώντας την όλη διαδικασία – λεκτική και μη λεκτική - δίνοντας με αυτό τον τρόπο μεγαλύτερη

αξιοπιστία στην έρευνα (υπολογίστηκε και ο συντελεστής αξιοπιστίας μεταξύ δύο παρατηρητών). Το μόνο μειονέκτημα που σημειώθηκε, ήταν κάποια αμηχανία που μερικές φορές υπήρχε αρχικά από την πλευρά των συμμετεχόντων με την παρουσία της βιντεοκάμερας, γεγονός που αναφέρεται και από άλλους ερευνητές (Daris, Maher & Martino, 1992), αλλά πολύ γρήγορα ο βαθμός αυτής της αμηχανίας σχεδόν μηδενιζόταν μέσα από τη διαδικασία της απτικής ξενάγησης. Έπειτα αφού ολοκληρώθηκε η συλλογή των δεδομένων από τις βιντεοσκοπήσεις ακολούθησε η αποβιντεοσκόπηση και η ανάλυση των δεδομένων που αφορούσαν κυρίως στα είδη της απτικής αναγνώρισης. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας χρησιμοποιήθηκε ο πίνακας των Lederman & Klatzky (1987) που σύμφωνα με δικές τους έρευνες διέκριναν την ενεργητική/διερευνητική αφή σε έξι είδη: πλευρικές κινήσεις (πλαϊνές ανιχνευτικές κινήσεις), στατική επαφή με το αντικείμενο (το αντικείμενο είναι σταθερό ενώ τα δάκτυλα ακουμπούν στην επιφάνεια του αντικειμένου), εναγκαλισμός αντικειμένου («αγκάλιασμα» του αντικειμένου από τα δάκτυλα), μη υποστηριζόμενο κράτημα (κράτημα του αντικειμένου στο ένα χέρι για υπολογισμό πχ βάρους), κίνηση με πίεση (το σφίξιμο ή αγκάλιασμα του αντικειμένου) και περιγραμμική κίνηση (κίνηση κατά την οποία κάποιο/α δάκτυλα διατρέχουν τις άκρες του αντικειμένου).

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΓια την κατηγοριοποίηση των ειδών της ενεργητικής αφής χρησιμοποιήθηκε το μοντέλο που έχουν προτείνει οι Lederman & Klatzky (1987) – όπως αναφέρθηκε και παραπάνω - ωστόσο τα ερευνητικά δεδομένα οδήγησαν στη διεύρυνση του πίνακα με ένα επιπλέον είδος ενεργητικής αφής, την κίνηση με ελαφρύ ταρακούνημα (βλ. Πίνακα 1).

Σύνοψη αποτελεσμάτων ανά μουσειακό έκθεμα (Πίνακας 1)Τα αποτελέσματα ανέδειξαν την χρήση όλων σχεδόν των ειδών της ενεργητικής αφής με διαφοροποίηση στη συχνότητα εμφάνισης τους. Αναλυτικότερα, για το κάθε μουσειακό έκθεμα είχαμε τα ακόλουθα ευρήματα:

Σύγχρονη μακέτα νεολιθικής οικίας: Όλοι οι συμμετέχοντες ακολούθησαν κατά την διερεύνηση του συγκεκριμένου εκθέματος πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις. Ενώ δύο χρησιμοποίησαν ένα συνδυασμό των πλευρικών κινήσεων, της περιγραμμικής κίνησης και της κίνησης με πίεση υπό την μορφή χτυπήματος των δακτύλων πάνω στο έκθεμα, για την διαπίστωση του υλικού κατασκευής του εκθέματος. Επίσης ένας από τους εθελοντές σε συνδυασμό με τις πλευρικές κινήσεις ακολούθησε την τεχνική του εναγκαλισμού και της στατικής επαφής με το αντικείμενο. Τέλος μόνο ένας από τους συμμετέχοντες χρησιμοποίησε εκτός από την τεχνική των πλευρικών κινήσεων και στατική επαφή με το αντικείμενο.

Κεφαλή Πασικράτας: Όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα ακολούθησαν τις πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις. Τρεις από αυτούς συνδύασαν τις πλευρικές κινήσεις με την τεχνική του εναγκαλισμού. Επίσης ένας από τους εθελοντές σε

συνδυασμό με τις πλευρικές κινήσεις ακολούθησαν την τεχνική της στατικής επαφής με το αντικείμενο. Τέλος ένας από τους συμμετέχοντες χρησιμοποίησε το συνδυασμό των πλευρικών κινήσεων, της στατικής επαφής και της κίνησης με πίεση.

Δαχτυλίδι εποχής χαλκού: Κατά την διερεύνηση του συγκεκριμένου εκθέματος ακολουθήθηκαν μόνο δυο τεχνικές προσέγγισης. Όλοι οι εθελοντές ακολούθησαν την περιγραμμική κίνηση ενώ τέσσερεις από αυτούς συνδύασαν την περιγραμμική κίνηση με τις πλάγιες ανιχνευτικές κινήσεις.

Νόμισμα κλασσικής εποχής: Οι πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις ακολουθήθηκαν από το σύνολο των συμμετεχόντων. Δύο από τους συμμετέχοντες συνδύασαν τις πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις με το μη υποστηριζόμενο κράτημα, την κίνηση με ελαφρύ ταρακούνημα και την περιγραμμική κίνηση. Ένας συμμετέχοντας συνδύασε τις πλευρικές κινήσεις με την τεχνική της στατικής επαφής, της κίνησης με πίεση και της περιγραμμικής κίνησης. Τέλος σύμφωνα πάντα με τις αναλύσεις κατά την αποβιντεοσκόπηση, μόνο ένας συμμετέχοντας συνδύασε τις πλευρικές κινήσεις με την περιγραμμική κίνηση και την κίνηση με πίεση.

Νόμισμα εποχής Μ. Αλεξάνδρου: Κατά την απτική εξερεύνηση του εκθέματος παρατηρήθηκε πως το σύνολο των συμμετεχόντων ακολούθησε την τεχνική των πλευρικών ανιχνευτικών κινήσεων. Δυο συμμετέχοντες συνδύασαν τις πλευρικές κινήσεις με την περιγραμμική κίνηση ενώ τέλος αξίζει να ειπωθεί πως μόλις ένας συμμετέχοντας συνδύασε τις πλευρικές κινήσεις με την περιγραμμική κίνηση, το μη υποστηριζόμενο κράτημα και την κίνηση του ελαφρού ταρακουνήματος.

Ειδώλιο νεολιθικής εποχής: Και στην περίπτωση του ειδωλίου το σύνολο των συμμετεχόντων ακολούθησε πλευρικές κινήσεις. Από αυτούς οι τρεις συνδύασαν πλευρικές κινήσεις και κίνηση με πίεση (υπό την μορφή ελαφρού χτυπήματος, με στόχο την διερεύνηση του υλικού), ενώ ο ένας από τους εθελοντές συνδύασε τις πλευρικές κινήσεις με την τεχνική της στατικής επαφής και του εναγκαλισμού.

Προσωπείο Ηρακλή: Κατά τη διερεύνηση του συγκεκριμένου εκθέματος, δύο από τους εθελοντές συνδύασαν τις πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις με τον εναγκαλισμό του αντικειμένου. Επίσης, δύο συνδύασαν τις πλευρικές κινήσεις με την περιγραμμική κίνηση, ενώ τέλος άξιο λόγου είναι το γεγονός πως ένας από τους εθελοντές ακολούθησε αποκλειστικά την τεχνική του εναγκαλισμού και καμία άλλη τεχνική.

Τόξο νεολιθικής περιόδου: Οι πλευρικές κινήσεις προτιμήθηκαν από το σύνολο των συμμετεχόντων, όπου δύο συνδύασαν τις πλευρικές κινήσεις με την τεχνική του εναγκαλισμού, ένας ακολούθησε εκτός από τις πλευρικές κινήσεις και την τεχνική της στατικής επαφής και του εναγκαλισμού, ενώ όλοι οι υπόλοιποι ακολούθησαν αποκλειστικά την τεχνική των πλευρικών κινήσεων.

Πέλεκυς: Εδώ το σύνολο των συμμετεχόντων χρησιμοποίησε κατά την εξερευνητική διαδικασία πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις. Τρεις από αυτούς χρησιμοποίησαν σε συνδυασμό με τις πλευρικές κινήσεις την τεχνική του εναγκαλισμού με την κίνηση με πίεση (υπό την μορφή ελαφρού χτυπήματος για την διερεύνηση του υλικού) , ενώ τέλος μόνο ένας ακολούθησε σε συνδυασμό με τις πλευρικές κινήσεις, μόνο την τεχνική του εναγκαλισμού.

Κουτάλα: Όλοι οι συμμετέχοντες εκτός από έναν, ακολούθησαν τις πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις. Παράλληλα με τις πλευρικές κινήσεις τρεις από αυτούς χρησιμοποίησαν την τεχνική του εναγκαλισμού και της κίνησης με πίεση, ενώ ένας σε συνδυασμό με τις πλευρικές κινήσεις ακολούθησε και την τεχνική του εναγκαλισμού. Τέλος ένας μόνο ακολούθησε αποκλειστικά την τεχνική του εναγκαλισμού.

Σουρωτήρι: Το σύνολο των συμμετεχόντων ακολούθησε τις πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις, ενώ τρεις χρησιμοποίησαν τις πλευρικές κινήσεις σε συνδυασμό με την τεχνική του εναγκαλισμού.

Σύνοψη αποτελεσμάτων ανά συμμετέχονταΣυνοπτικά, τα είδη της ενεργητικής αφής που εμφανίστηκαν ως προτιμήσεις κίνησης ανά συμμετέχοντα καταγράφτηκαν ως εξής: Ο 1ος έδειξε μεγαλύτερη προτίμηση στις πλάγιες ανιχνευτικές κινήσεις, έπειτα στην περιγραμμική κίνηση, ακολούθως στον εναγκαλισμό, την κίνηση με πίεση και τελευταίες σε συχνότητα προτίμησης, ήταν το μη υποστηριζόμενο κράτημα και η κίνηση με ελαφρύ ταρακούνημα. Ο 2ος έδειξε μεγαλύτερη προτίμηση στις πλευρικές κινήσεις έπειτα στην περιγραμμική κίνηση ακολούθως στον εναγκαλισμό και τέλος στο μη υποστηριζόμενο κράτημα και την κίνηση με ελαφρύ ταρακούνημα. Ο 3ος ακολούθησε κατά σειρά προτίμησης τις πλάγιες ανιχνευτικές κινήσεις, τον εναγκαλισμό, την κίνηση με πίεση, την περιγραμμική κίνηση και τέλος την κίνηση με τις στατικές φάσεις (εκτίμηση χαρακτηριστικών των αντικειμένων όπως το βάρος). Ο 4ος ακολούθησε με μεγαλύτερη συχνότητα τις πλάγιες ανιχνευτικές κινήσεις, έπειτα τον εναγκαλισμό, με την ίδια συχνότητα χρησιμοποίησε την στατική κίνηση και την κίνηση με πίεση ενώ με μικρότερη συχνότητα χρησιμοποίησε την περιγραμμική κίνηση. Τέλος ο 5ος ακολούθησε με μεγαλύτερη συχνότητα τις πλάγιες ανιχνευτικές κινήσεις, έπειτα τον εναγκαλισμό, την κίνηση με πίεση, την περιγραμμική κίνηση και τελευταία την στατική κίνηση (βλ. Πίνακα 1). Από την εικόνα των αποτελεσμάτων, διαπιστώθηκε πως το απτικό μοτίβο που επικράτησε σύμφωνα με την συχνότητα εμφάνισης των κινήσεων που παρατηρήθηκαν, είναι το εξής (Πίνακας 1): Στην πρώτη θέση προτίμησης του είδους της αφής ήταν οι πλευρικές κινήσεις (ΠΛ.Κ.) μαζί με το είδος της περιγραμμικής κίνησης (Π.Κ.). Στη συνέχεια ακολούθησε το είδος της κίνησης με πίεση (ΚμΠ), το είδος της τεχνικής του εναγκαλισμού του αντικειμένου (Ε.Α.) και σε μικρότερη συχνότητα εμφάνισης ακολούθησε το είδος της στατικής επαφής με το αντικείμενο (Σ.ΕΠ.), το είδος της αφής που περιγράφεται ως μη υποστηριζόμενο κράτημα (Μ.Υ.Κ.) και τέλος η καινούργια

παρατηρούμενη συμπεριφορά που ήταν το είδος της κίνησης με ελαφρό ταρακούνημα (Κ.Ε.Τ.).

Πίνακας 1: Είδη ενεργητικής αφής κατά την απτική ξενάγηση 11 μουσειακών εκθεμάτωνΕΚΘΕΜΑΤΑ ΣΥΜ. ΠΛ.Κ Σ.ΕΠ. Ε.Α. Μ.Υ.Κ. ΚμΠ Π.Κ. Κ.Ε.Τ.ΜακέταΝεολιθικήςΟικίας

1ος Χ Χ Χ2ος Χ Χ3ος Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ Χ

ΚεφαλήΠασικράτας

1ος Χ Χ2ος Χ Χ Χ3ος Χ Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ

Δαχτυλίδι ΕποχήςΧαλκού

1ος Χ Χ2ος Χ Χ3ος Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ

Νόμισμα ΚλασσικήςΕποχής

1ος Χ Χ Χ Χ2ος Χ Χ Χ Χ3ος Χ Χ Χ Χ4ος Χ5ος Χ Χ Χ

Νόμισμα Εποχής Μ. Αλεξάνδρου

1ος Χ Χ2ος Χ Χ Χ Χ3ος Χ4ος Χ5ος Χ Χ

Ειδώλιο ΝεολιθικήςΕποχής

1ος Χ Χ2ος Χ Χ3ος Χ Χ Χ4ος Χ5ος Χ Χ

ΠροσωπείοΗρακλή

1ος Χ Χ2ος Χ Χ3ος Χ Χ4ος Χ5ος Χ Χ

Τόξο Νεολιθικής Περιόδου

1ος Χ Χ2ος Χ3ος Χ Χ4ος Χ Χ Χ5ος Χ

Πέλεκυς 1ος Χ Χ Χ2ος Χ Χ Χ3ος Χ Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ Χ

Κουτάλα 1ος Χ2ος Χ Χ Χ3ος Χ Χ Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ

Σουρωτήρι 1ος Χ Χ2ος Χ3ος Χ4ος Χ Χ5ος Χ Χ

Σημείωση: ΣΥΜ. = Συμμετέχοντας, ΠΛ.Κ. = Πλευρικές Κινήσεις, Σ.ΕΠ = Στατική Επαφή με το Αντικείμενο, Ε.Α. = Εναγκαλισμός Αντικειμένου, Μ.Υ.Κ. = Μη Υποστηριζόμενο Κράτημα, ΚμΠ = Κίνηση με Πίεση, Π.Κ. = Περιγραμμική Κίνηση, Κ.Ε.Τ. = Κίνηση με Ελαφρύ Ταρακούνημα.

Για την αξιοπιστία της παρατηρούμενης συμπεριφοράς των παραπάνω κινήσεων έγινε έλεγχος με δύο αξιολογητές (interrater reliability), και υπολογίστηκε η αναλογία συμφωνίας (proportion of agreements) για τα είδη της ενεργητικής αφής που παρατηρήθηκαν από τις βιντεοσκοπήσεις και βρέθηκε ότι ήταν 94% γεγονός που βεβαιώνει την ύπαρξη πολύ καλής αξιοπιστίας (Pierangelo & Giuliani, 2002∙ Robson, 1997).

ΣΥΖΗΤΗΣΗΗ επεξεργασία των αποτελεσμάτων από την παραπάνω απτική ξενάγηση οδήγησε σε μερικά βασικά σημεία συζήτησης. Όσον αφορά στη χαρτογράφηση των ειδών της ενεργητικής αφής – που αποτελούσε τον πρώτο ερευνητικό στόχο – διαπιστώθηκε ότι ο προτεινόμενος πίνακας των Lederman & Klatzky (1987), κάλυψε σχεδόν όλα τα είδη της διερευνητικής αφής των συμμετεχόντων κατά την απτική τους ξενάγηση. Η χρήση ποικίλων τεχνικών που ακολουθήθηκαν από τους συμμετέχοντες στην έρευνα επιβεβαιώνει παρόμοια ερευνητικά δεδομένα των Lederman & Klatzky (1987), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι κατά την προσπάθεια απτικής αναγνώρισης αντικειμένων οι άνθρωποι μπορεί να σηκώνουν, να κινούν, να κρατούν με την παλάμη τους τα αντικείμενα προσπαθώντας να λάβουν πληροφορίες τόσο για το μέγεθος όσο και για τη θερμοκρασία τους αλλά και για άλλα επιμέρους χαρακτηριστικά τα οποία θα τους βοηθήσουν στην αναγνώριση των αντικειμένων. Στα πλαίσια της παρούσης έρευνας οι πλευρικές ανιχνευτικές κινήσεις χρησιμοποιήθηκαν για την ανίχνευση του σχήματος, ενώ το μη υποστηριζόμενο κράτημα χρησιμοποιήθηκε για τον έλεγχο του βάρους του εκθέματος που θα μπορούσε να παραπέμψει στο υλικό κατασκευής του εκθέματος. Ακόμα διαπιστώθηκε πως όταν οι συμμετέχοντές καλούνταν να αναγνωρίσουν εκθέματα με κυκλικό σχήμα όπως τα νομίσματα, τότε στο σύνολό τους ακολουθούσαν την τεχνική της περιγραμμικής κίνησης, ενώ διακρίθηκε και μια επιπλέον τεχνική, αυτή της κίνησης με ελαφρύ ταρακούνημα, η οποία χαρακτηρίστηκε ως εξέλιξη της τεχνικής του μη υποστηριζόμενου κρατήματος κατά την διερεύνηση των μικρότερων σε μάζα εκθεμάτων όπως ήταν τα νομίσματα. Η χρήση της προαναφερθείσας τεχνικής αποσκοπούσε στην λήψη πληροφοριών σχετικά με το βάρος των εκθεμάτων, στοιχείο που θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανίχνευση του υλικού κατασκευής του αντικειμένου.

Έτσι οι διαφορετικές τεχνικές ενεργητικές αφής βοηθούν τα άτομα με προβλήματα όρασης στην συγκέντρωση διαφορετικών πληροφοριών. Το γεγονός αυτό ανάγει την αφή σε μια επαγωγική διαδικασία, όπου ο άνθρωπος με τύφλωση συλλέγει, μέσω της ενεργητικής αφής, πληροφορίες σχετικές με τα μέρη του αντικειμένου (πληροφορίες υπό μορφή πάζλ), και έπειτα οδηγείται στην δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας του αντικειμένου. Αυτή η διαδικασία παραπέμπει στην θεωρία του εποικοδομητισμού, όπου τα υποκείμενα έχουν ενεργητικό ρόλο στην κατασκευή του προσωπικού τους γνωστικού κεφαλαίου που αποτελείται από νοητικές αναπαραστάσεις αποκτημένες μέσα από την ενεργητική αντιληπτική επεξεργασία και αλληλεπίδραση με τα ίδια τα αντικείμενα έτσι ώστε να εξάγουν εμπειρικά συμπεράσματα που θα οδηγήσουν στην κατανόηση του περιβάλλοντος κόσμου και την απόκτηση πραγματικής γνώσης (Hein, 1998∙ Mayer, 2009∙ Πόρποδας, 2003). Η παραπάνω τοποθέτηση ενισχύεται και από την άποψη πως η δημιουργία απτικών αντιλήψεων για τα αντικείμενα του περιβάλλοντος απαιτείται ενεργητική απτική ενασχόληση-εξερεύνηση με αυτά (Mclinden & McCall, 2002).

Σε ότι αφορά την ύπαρξη κοινών τεχνικών απτικής στρατηγικής (2ος

ερευνητικός στόχος), διαπιστώθηκε πως ο συνδυασμός των διερευνητικών απτικών τεχνικών ποικίλε ανά έκθεμα και ανά συμμετέχοντα. Παρολαυτά υπήρχαν κάποιες

κινήσεις οι οποίες συστηματικά επαναλαμβάνονταν για συγκεκριμένη προσπάθεια απόσπασης πληροφοριών από τα υπό εξέταση μουσειακά εκθέματα. Συγκεκριμένα, πρώτη σε προτιμήσεις ενεργητική απτική τεχνική, ήταν οι πλευρικές κινήσεις , οι οποίες έδιναν την δυνατότητα εξερεύνησης με φορά από έξω προς τα μέσα, σαρώνοντας το αντικείμενο σε μια ολιστικού τύπου προσέγγιση παρέχοντας πληροφορίες για το σχήμα των εκθεμάτων. Συνήθως μετά τις πλευρικές κινήσεις, έπονταν τεχνικές ενεργητικής αφής που βοηθούσαν στην ανίχνευση των χαρακτηριστικών των αντικειμένων όπως για παράδειγμα οι τεχνικές του μη υποστηριζόμενου κρατήματος καθώς και της κίνησης με ελαφρύ ταρακούνημα όπου έδιναν πληροφορίες για το βάρος των αντικειμένων ή η κίνηση με πίεση που παρείχε πληροφορίες για την σκληρότητα του αντικειμένου που οδηγούσε στην διαπίστωση του υλικού κατασκευής. Διαπιστώθηκε δηλαδή ότι υπήρχε μια ιεράρχηση διερευνητικών κινήσεων από μέρος των συμμετεχόντων, για απόσπαση πληροφοριών που αφορούσαν το αντικείμενο στην ολιστική του αρχικά μορφή και μετά ακολουθούσε άλλο είδος κινήσεων για απόσπαση πληροφοριών σχετικά με μεμονωμένα χαρακτηριστικά των αντικειμένων. Αυτή η ακολουθία των κινήσεων ενισχύει τον σχηματισμό των νοητικών εικόνων των αντικειμένων (mental maps) και επίσης βοηθά στην απομνημόνευση των χαρακτηριστικών του (Λιοδάκης, 2000∙ Millar, 1994, 1997).

Τέλος, κατά τη διάρκεια της απτικής διερεύνησης των αντικειμένων, υπήρχαν συμμετέχοντες που υποστήριξαν πως χρησιμοποιούσαν την παλάμη κυρίως στην διερεύνηση μεγαλύτερων αντικειμένων και τα δάκτυλα όταν ήθελαν να διερευνήσουν τις λεπτομέρειες των εκθεμάτων. Αυτή αποτελεί, επίσης, μια πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία και μάλιστα συνάδει και με άλλα ερευνητικά δεδομένα που παραλληλίζουν την κίνηση των ακροδάχτυλων με την κεντρική όραση ενώ την κίνηση της παλάμης με την περιφερειακή όραση (Andersen, Brandsborg & Vik, 2001).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣΠροφανώς ο αριθμός των συμμετεχόντων στην έρευνα ήταν περιορισμένος και σίγουρα δεν επιχειρείται γενίκευση των αποτελεσμάτων, αλλά ως πιλοτική και καινοτομική μπορεί να προτείνει κάποιες θέσεις που αφορούν κυρίως στην εκπαίδευση. Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτής της έρευνα, προκύπτει ότι η ενεργητική αφή η αποκαλούμενη και λειτουργική αφή, αποτελεί το «παράθυρο» του ανθρώπου με τύφλωση προς τον κόσμο που τον περιβάλλει για αυτό και είναι αναγκαία η εκπαίδευση του σε όλα τα είδη της ενεργητικής αφής καθώς και η σύνδεση τους με διάφορα επίπεδα κατανόησης. Με την συστηματική άσκηση, μέσα στα πλαίσια ενός διευρυμένου αναλυτικού προγράμματος, θα μπορεί το παιδί με τύφλωση να εμπλουτίσει τις απτικές του δεξιότητες και να δομήσει την δική του εικόνα για τον κόσμο, λαμβάνοντας υπόψη πως «το ανθρώπινο μυαλό έχει την μοναδική δυνατότητα να αντιληφθεί τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους και να τον αναπαραστήσει με διαφορετικές μορφές» (Eisner, 2004).

Τα παραπάνω για να επιτευχθούν χρειάζονται και κατάλληλα περιβάλλοντα μάθησης. Τέτοια περιβάλλοντα και μάλιστα μοναδικά σε εμπειρία και συγκίνηση, αποτελούν τα μουσεία όπου μέσα από οργανωμένα μουσειακά προγράμματα θα μπορεί να δίνεται η ευκαιρία στα παιδιά να εμπλουτίσουν το απτικό γνωστικό τους κεφάλαιο,

τελειοποιώντας τις απτικές τους δυνατότητες με απώτερο στόχο την μεγιστοποίηση της ενεργητικής τους αφής και της απτικής τους αντίληψης. Κατά συνέπεια, οι απαιτήσεις της σημερινής εποχής επιβάλλουν την ισότιμη συμμετοχή όλων ανεξαιρέτως στην μουσειακή εμπειρία.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣΕυχαριστούμε θερμά το Αρχαιολογικό μουσείο του Βόλου που δέχτηκε να βοηθήσει στην υλοποίηση της παρούσας έρευνας, την προσωπική μας ξεναγό κ. Αιμιλία Καλογιάννη για την πολύτιμη βοήθειά της, το Σωματείο Ατόμων με Αναπηρία Όρασης Ν. Μαγνησίας «Μάγνητες Τυφλοί», που δέχτηκε να μας στηρίξει αγκαλιάζοντας με ενθουσιασμό την ερευνητική μας προσπάθεια. Ευχαριστούμε τους συμμετέχοντες στην έρευνα για την υπομονή και τον χρόνο που διέθεσαν και τέλος ευχαριστούμε την Γιαννιώτη Παρασκευή για την πραγματικά πολύτιμη βοήθειά της καθόλη την διάρκεια των βιντεοσκοπήσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAndersen, J.K., Brandsborg, K. & Vik, K.A. (2001). Hand over hand. A blind teacher of

the visually impaired at work with a blind child. The British Journal of Visual Impairment, 19(3), 98-105.

Argyropoulos, V. (2002). Tactual shape perception in relation to theunderstanding of geometrical concepts by blind students. The British journal of Visual Impairment, 20(1), 7-16.

Αργυρόπουλος, Β. (2003). Απτική Αντίληψη. Έννοια, χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Θέματα Ειδικής Αγωγής, 20, 30-40.

Βαρδακαστάνης, Ι. (2004). Η δικαιωματική προσέγγιση της αναπηρίας: Από τον πατερναλισμό στην ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική, και πολιτισμική ζωή. Στο Α. Τσιτούρη (επιμ.) Πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρία σε Χώρους Πολιτισμού και Αθλητισμού, Πρακτικά Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 30 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2003 (σσ. 22-26). Αθήνα: ΥΠΠΟ.

Bussaid, M. (2004). Πρόσβαση Τυφλών και Ατόμων με Προβλήματα Όρασης στα Μουσεία: Προοπτικές. Στο Α. Τσιτούρη (επιμ.) Πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρία σε Χώρους Πολιτισμού και Αθλητισμού, Πρακτικά Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 30 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2003 (σσ. 55–59). Αθήνα: ΥΠΠΟ.

Gibson, J.J. (1962). Observations on active touch. Psychological Review, 69, 477-491.Davis, R.B., Maher, C.A. & Martino, A.M. (1992).Using Videotypes to study the

Mathematical Knowledge by individual children working Groups. Journal of Science Educational and Technology, 1 (3), 177-189.

Dufreney-Trinchinetti F. (2004) Παράμετροι που εμπλέκονται στην εξασφάλιση της πρόσβασης στον πολιτισμό για τα άτομα με αναπηρία. Στο Α. Τσιτούρη (επιμ.) Πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρία σε Χώρους Πολιτισμού και Αθλητισμού, Πρακτικά Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 30 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2003 (σσ. 65–69). Αθήνα: ΥΠΠΟ.

Eisner, E.W. (2004). The Arts and the Creation of mind. Yale University Press.Hein, G.E. (1998). Learning in the museum. New York: Routledge. Ιωαννίδη, Β. (2005). Μουσεία και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες. Η περίπτωση

ατόμων με ειδικές ανάγκες: προβληματική, δυνατότητες, εφαρμογές. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ, 114, 43-54.

Katz, D. (1987). The world of touch. Hillsdale, N.J.: Lawrence Erlbaum Associates.Κοντογιάννη, Α. (2008). Τέχνη και δημιουργική έκφραση στην Ειδική Αγωγή. Στο Α.

Ζώνιου-Σιδέρη (επιμ.), Άτομα με ειδικές ανάγκες και η ένταξή τους. Σύγχρονες Ενταξιακές Προσεγγίσεις (σσ. 63-75). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Lederman, S.J. & Klatzky, R.L. (1987). Hand movements: a window into haptic object recognition. Cognitive Psychology, 19, 342-368.

Λιοδάκης, Δ. (2000). Εκπαιδευτικά Προγράμματα για Τυφλούς. Αθήνα: Ατραπός.Mason, H. (1997). Assessment of Vision. In H. Mason & S. McCall (eds.), Visual

Impairment. Access to Education for Children and Young People (pp. 51-63). London: David Fulton Publishers.

Mayer, R.E. (2009) Constructivism as a Theory of Learning Versus Constructivism as a Prescription for Instruction. In S. Tobias & T.M. Duffy (eds.), Constructivist Instruction: Success or Failure? (pp.184-200). New York: Routledge.

Mclinden, M. & McCall, S. (2002). Learning through touch. London: David Fulton Publishers.

Millar S. (1997). Reading by touch. London: Routledge. Millar S. (1994). Understanding and representing space. Theory and Evidence from

Studies with Blind and Sighted Children. Oxford University Press.Μπενάκη-Πολυδώρου, Ι. (1997). Πρόσβαση Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες στην Τέχνη.

Το Μουσείο Αφής του Φάρου Τυφλών Ελλάδος. Στο Μ. Βελιώτη-Γεωργοπούλου & E. Τουντασάκη (επιμ.), Μουσεία και Άτομα με Ειδικές Ανάγκες, Εμπειρίες και Προοπτικές, Πρακτικά Ημερίδας (σσ.111-123). Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, 27 Μαΐου 1993. Αθήνα: Gutenberg.

Pierangelo, R. & Giuliani, G.A. (2002). Assessment in Special Education. Boston: Allyn & Bacon.

Πολυχρονίου Ι. (2004). Σχεδιασμός Προσβάσιμων δημοσίων και πολιτιστικών κτιρίων. Στο Α. Τσιτούρη (επιμ.) Πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρία σε Χώρους Πολιτισμού και Αθλητισμού, Πρακτικά Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 30 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2003 (σσ. 80-85). Αθήνα: ΥΠΠΟ.

Πολυχρονίου, Ι. (1997). Αυτόνομη διακίνηση ατόμων με ειδικές ανάγκες στα μουσεία. Στο Μ. Βελιώτη-Γεωργοπούλου & E. Τουντασάκη (επιμ.), Μουσεία και Άτομα με Ειδικές Ανάγκες, Εμπειρίες και Προοπτικές, Πρακτικά Ημερίδας (σσ.43-49). Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, 27 Μαΐου 1993. Αθήνα: Gutenberg.

Πόρποδας, Κ. (2003). Η Μάθηση και οι Δυσκολίες της (Γνωστική Προσέγγιση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Roberts, R. & Wing, A.M. (2001). Making sense of active touch. The British Journal of Visual Impairment, 19(2), 48-55.

Roe, J. & Webster, A. (1998). Children with visual impairments - Social interaction, language and learning. London: Routledge.

Robson, C. (1997). Real World Research. Oxford: Blackwell.