1. Περί του Ρωμαϊκού ωρολογίου και των ακολουθιών του 24ώρου

Το εκκλησιαστικό τυπικό της μονής του αγίου Σάββα του ηγιασμένου στην Παλαιστίνη, που σήμερα ισχύει ως πανορθόδοξο τυπικό, τοποθετεί τις ακολουθίες του μέσα στο εικοσιτετράωρο, με βάση τον τρόπο που υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνος κατά τον 8ο μ.Χ. αιώνα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πριν, λοιπόν, μιλήσουμε για οτιδήποτε άλλο, καλό θα ήταν να γνωρίσουμε τον τρόπο, με τον οποίο υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνος την εποχή εκείνη. Έτσι, από τη μία μεριά θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε σωστότερα τη θέση της κάθε ακολουθίας μέσα στο 24ωρο της ημέρας, ενώ από την άλλη θα μας λυθούν κάποιες απορίες, που πηγάζουν από το διαφορετικό υπολογισμό του ημερήσιου χρόνου τότε και σήμερα (για παράδειγμα: α. Γιατί να είναι ο Εσπερινός η πρώτη χρονικά ακολουθία της ημέρας και όχι το μεσονυκτικό ή ο Όρθρος; β. Ποια ακριβώς ώρα πρέπει να τελούνται σήμερα οι σύντομες ακολουθίες των Ωρών;).

Η ημέρα (δηλαδή, ο χρόνος που χρειάζεται η γη, για να ολοκληρώσει ένα πλήρη κύκλο γύρω από τον άξονά της), κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο, χωρίζεται σε είκοσι τέσσερις (24) ώρες, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο. Όμως: 1ον. - Αρχή και τέλος του εικοσιτετράωρου θεωρείται Η ΔΥΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ (Ενώ σήμερα η ημέρα τελειώνει και αρχίζει τα μεσάνυκτα, δηλαδή 12 ακριβώς ώρες μετά το μεσημέρι) και 2ον. - Το εικοσιτετράωρο χωρίζεται σε δύο τμήματα, που ονομάζονται ημέρα και νύκτα (όπως συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο) και θεωρούνται πλασματικά ίσα μεταξύ τους. Δηλαδή, ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του ηλίου χωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρες της ημέρας, ενώ ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση και την ανατολή του ηλίου χωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρες της νύκτας. Έτσι, κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο, κάθε ημέρα αποτελείται από τις 12 ώρες της ημέρας και τις 12 ώρες της νύκτας, πράγμα που συνεπάγεται μια καθημερινή πλασματική ισημερία.Είναι, φυσικά, φανερό, αυτός ότι αυτός ο τρόπος υπολογισμού του ημερήσιου χρόνου (σε

σχέση πάντα με τον τρόπο που υπολογίζουμε τον ημερήσιο χρόνο σήμερα) είναι  ατελής, γιατί:     Η αλλαγή της ημέρας δεν γίνεται παντού και πάντα την ίδια ακριβώς στιγμή. Αυτό συμβαίνει γιατί ο πραγματικός χρόνος της δύσης του ηλίου επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως η μορφολογία του εδάφους (π.χ. όταν ο οπτικός μας ορίζοντας είναι η γραμμή της θάλασσας ή οι κορυφογραμμές των βουνών) και οι διάφορες εποχές του έτους (π.χ. ο χρόνος της δύσης του Ήλιου είναι διαφορετικός το καλοκαίρι και το χειμώνα).     Η πραγματική χρονική διάρκεια των ωρών της ημέρας και της νύκτας δεν είναι ποτέ σταθερή, αλλά αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με την, κατά περίπτωση, αύξηση ή μείωση του χρόνου που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ηλίου. Έτσι, για παράδειγμα, αν υποθέσουμε, ότι σε κάποιο τόπο ο ήλιος το χειμώνα δύει στις πέντε το απόγευμα (17:00) και ανατέλλει στις επτά το πρωί (07:00), για να υπολογίσουμε την πραγματική διάρκεια της «ώρας» της ημέρας, πρέπει να βρούμε το σύνολο των πρώτων λεπτών, που μεσολαβούν ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ήλιου, και να διαιρέσουμε αυτό τον αριθμό με το δώδεκα (12). Από τη μέτρηση αυτή προκύπτουν τα εξής ενδεικτικά μεγέθη:

 10 Χ 60 = 600 (Πραγματικές ώρες ημέρας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών ημέρας)

600 : 12 = 50   (Σύνολο λεπτών ημέρας : 12 ώρες ημέρας = διάρκεια μιας ώρας της ημέρας)

 Με τον ίδιο τρόπο υπολογίζουμε και την πραγματική διάρκεια της «ώρας» της νύκτας:

 14 Χ 60 = 840 (Πραγματικές ώρες νύκτας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών νύκτας)840 : 12 = 70   (Σύνολο λεπτών νύκτας : 12 ώρες νύκτας = διάρκεια μιας ώρας της νύκτας)

 Με βάση τα μεγέθη αυτά βλέπουμε, ότι, στην περίπτωση που ενδεικτικά περιγράψαμε

ανω-τέρω, η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της ημέρας είναι ίση με 50΄, ενώ η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της νύκτας είναι ίση με 70΄.

 Υπολογίζοντας, τώρα, το χρόνο με βάση το Ρωμαϊκό ωρολόγιο μπορούμε να δώσουμε

ακριβείς απαντήσεις στα δύο ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή του θέματός μας:     Ο Εσπερινός είναι η πρώτη χρονικά ακολουθία της ημέρας, γιατί τελείται αμέσως μετά τη δύση του ηλίου, δηλαδή αμέσως μετά την αρχή της νέας ημέρας.     Δεν είναι δυνατόν να ορίσουμε με ακρίβεια τον πραγματικό χρόνο τέλεσης των σύντομων ακολουθιών των Ωρών. Ο χρόνος αυτός αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με την αύξηση και τη μείωση της χρονικής διάρκειας της ημέρας και της νύκτας. Γι’ αυτό και μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το χρόνο αυτό με ένα γενικό κανόνα.

 Κατά τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου (με βάση το ρωμαϊκό ωρολόγιο) τελούνται οι

προβλεπόμενες από το Σαββαΐτικο τυπικό ακολουθίες. Αυτές, κατά χρονολογική σειρά, είναι οι εξής:

      Ο ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ή ΛΥΧΝΙΚΟΝ: Είναι η πρώτη ακολουθία της ημέρας. Ονομάζεται Εσπερινός, γιατί τελείται το εσπέρας (εσπέρας ονομάζεται το χρονικό διάστημα, που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση του ήλιου και τον ερχομό της νύκτας). Επίσης, η ίδια ακολουθία ονομάζεται στα λειτουργικά κείμενα και Λυχνικόν, επειδή η έναρξή της συνέπιπτε χρονικά με την αφή των λύχνων, που φώτιζαν τους δρόμους των μεγάλων πόλεων κατά τη διάρκεια της νύκτας.

      ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟΝ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που διαβάζεται μετά το βραδινό φαγητό και πριν από τη βραδινή κατάκλιση. Σήμερα, εκτός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διαβάζεται το λεγόμενο Μικρό Απόδειπνο (με τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου), ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή διαβάζεται (από τη Δευτέρα έως και την Πέμπτη, καθώς και την Κυριακή) το λεγόμενο Μεγάλο Απόδειπνο, που είναι πανηγυρικότερο και μεγαλύτερο σε έκταση. Όμως, κατά τη σωστή τάξη, στο Σαββαΐτικο τυπικό δεν υφίσταται η διάκριση ανάμεσα σε Μικρό και Μεγάλο απόδειπνο, η οποία είναι πολύ μεταγενέστερη. Υπάρχει μόνο μία ακολουθία (το σημερινό Μεγάλο Απόδειπνο), που η ονομασία της στα διάφορα λειτουργικά κείμενα αναγράφεται πάντα σε πληθυντικό αριθμό («…εν τοις αποδείπνοις…»).

      ΤΟ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟΝ: Είναι η ακολουθία, που διαβάζεται αμέσως μετά την έγερση από το βραδινό ύπνο. Σήμερα υπάρχουν τρεις παραλλαγές του Μεσονυκτικού: μία για τις καθημερινές ημέρες (από Δευτέρα έως και την Παρασκευή), μία για την ημέρα του Σαββάτου και, τέλος, μια για την ημέρα της Κυριακής (περιέχει Τριαδικό οκταώδιο κανόνα και Τριαδικά μεγαλυνάρια). Η σημερινή ακολουθία του Μεσονυκτικού της Κυριακής είναι μεταγενέστερη προσθήκη, γιατί στο Σαββαΐτικο τυπικό προβλέπεται η τέλεση

αγρυπνίας όλες της Κυριακές του χρόνου. Από αυτό συνάγεται, ότι η ακολουθία του Μεσονυκτικού την ημέρα της Κυριακής, κατά τη σωστή τυπική τάξη, καταλιμπάνεται (δηλαδή δεν τελείται καθόλου), όπως, ακριβώς, συμβαίνει σε όλες τις άλλες αγρυπνίες του χρόνου.

      Ο ΟΡΘΡΟΣ: Αποτελεί (μαζί με τον Εσπερινό) τη σημαντικότερη ακολουθία του 24ώρου. Η χρονική της διάρκεια, αν τηρηθεί πιστά το τυπικό, φτάνει (και υπερβαίνει πολλές φορές) τις δύο ώρες, ενώ η τυπική της διάταξη είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Ονομάζεται «όρθρος» γιατί  ο τελείται την ώρα του όρθρου. Όρθρος ονομάζεται το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην εμφάνιση του πρώτου φωτός της ημέρας (της αυγής) και στην ανατολή του ήλιου.

      Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Α΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη πρωινή ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση της νέας ημέρας και του πρωινού φωτός. Σήμερα τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία του όρθρου. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την πρώτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο).

      Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Γ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση του Αγίου Πνεύματος, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση του βιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων, έγινε την τρίτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την τρίτη ώρα της ημέρας (κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της Γ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Α΄ ώρας.

      Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΣΤ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στη σταύρωση του Χριστού, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την έκτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την έκτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της ΣΤ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Γ΄ ώρας. Πάντως, κατά τη σωστή τυπική τάξη, η ακολουθία της Γ΄ και ΣΤ΄ Ώρας είναι μια ενιαία ακολουθία, που ονομάζεται ακολουθία της  Τριθέκτης.

      Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ: Η ακολουθία των Τυπικών τελείται ανάμεσα στην ΣΤ΄ και την Θ΄ ώρα, ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή τελείται αμέσως μετά το τέλος της Θ΄ ώρας. Η ακολουθία των Τυπικών τελείται μόνο τις ημέρες, που, κατά το Σαββαΐτικο τυπικό, δεν δικαιούνται την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Όταν τελείται η Θεία Λειτουργία η ακολουθία των Τυπικών είτε καταλιμπάνεται (δεν τελείται καθόλου), είτε ή ενσωματώνεται σε αυτήν ως α΄, β΄ και γ΄ αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας (Τυπικά – Μακαρισμοί).

      Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Θ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στο θάνατο του Χριστού, ο οποίος, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την ενάτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την ενάτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της Θ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή, αμέσως πριν) με την ακολουθία του Εσπερινού. Η ακολουθία της Θ΄ ώρας είναι η τελευταία χρονικά ακολουθία του 24ώρου.

2. Περί τάξεως τυπικής, οσάκις έχομεν μίαν Ακολουθίαν εις δ΄, εν καθημερινή ημέρα

Ο λειτουργικός χρόνος, κατά το τυπικό της μονής του Αγίου Σάββα, χωρίζεται σε τρεις λειτουργικούς κύκλους, που επαναλαμβάνονται περιοδικά. Οι τρεις αυτοί λειτουργικοί κύκλοι, κατά την τέλεση των καθημερινών ακολουθιών, εμπλέκονται μεταξύ τους και, κατά μια απλή έννοια, καλός τυπικάρης (γνώστης, δηλαδή, της τυπικής τάξεως) είναι αυτόςπου μπορεί να τους διακρίνει με ασφάλεια και να μοιράσει σωστά μεταξύ τους τα διάφορα λειτουργικά στοιχεία, που δομούν την κάθε ακολουθία, ως ενιαία λατρευτική πράξη. Πιο συγκεκριμένα, οι τρεις λειτουργικοί κύκλοι του Σαββαΐτικου τυπικού είναι οι εξής:

 Α. ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

Ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος αρχίζει καθημερινά το απόγευμα με την ακολουθία του Εσπερινού και τελειώνει την επόμενη ημέρα με την ακολουθία της Θ΄ Ώρας (όπως φαίνεται, άλλωστε, και από την κατάληξη της απόλυσής της). Σε αυτόν ανήκει, ότι επαναλαμβάνεται καθημερινά, κατά την τέλεση των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, για παράδειγμα, από την ακολουθία του Εσπερινού στον ημερήσιο λειτουργικό κύκλο ανήκουν ο Προοιμιακός Ψαλμός και η Επιλύχνιος Ευχαριστία, ενώ από την ακολουθία του Όρθρου ανήκουν, για παράδειγμα, ο Εξάψαλμος και η Δοξολογία.

 Ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος βρίσκεται καταγεγραμμένος στο «ΩΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟ

ΜΕΓΑ», στη σημερινή έκδοση του οποίου επισυνάπτονται για πρακτικούς λόγους, ως επίμετρο, και λειτουργικά στοιχεία του εβδομαδιαίου (π.χ. τα αναστάσιμα Απολυτίκια με την Υπακοή και το θεοτοκίο τους, καθώς και τα Απολυτίκια των υπόλοιπων ημερών της εβδομάδας με τα θεοτοκία τους) και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (π.χ. τα Απολυτίκια και τα Κοντάκια των ακίνητων και των κινητών εορτών του λειτουργικού έτους), ενώ στο τέλος του βρίσκονται τοποθετημένες και ορισμένες ακολουθίες, που κρίνονται ως πρακτικά χρήσιμες για τον ψάλτη (π.χ. του Ακάθιστου Ύμνου) ή και για τον απλό ακόμη  λαϊκό (π.χ. της Θείας Μεταλήψεως). Τέλος, ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος βρίσκεται, επίσης, καταγεγραμμένος στο «ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ», που αποτελεί, μαζί με το Ωρολόγιον το Μέγα, ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο, κατά την τέλεση όλων των ιερών ακολουθιών. Όπως στο Ωρολόγιον το Μέγα, έτσι και στο Εγκόλπιον του Αναγνώστου επισυνάπτονται για πρακτικούς λόγους, ως επίμετρο, και λειτουργικά στοιχεία του εβδομαδιαίου και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, πολλά από τα οποία απουσιάζουν από το αντίστοιχο παράρτημα του Μεγάλου Ωρολογίου (π.χ. τα Κοντάκια των εορτών του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, οι Καταβασίες και τα Μεγαλυνάρια των εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου).

 Β. ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

Ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος αρχίζει με τον Εσπερινό της Κυριακής, που τελείται «τω Σαββάτω εσπέρας», και τελειώνει με την ακολουθία της Θ΄ Ώρας του επόμενου Σαββάτου, που τελείται αμέσως πριν από την ακολουθία του Εσπερινού. Σε αυτόν ανήκει, ότι επαναλαμβάνεται με εβδομαδιαία περιοδικότητα κατά την τέλεση των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, για παράδειγμα, από τις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο ανήκουν αντίστοιχα τα στιχηρά και τα απόστιχα (αυτόμελα ή τροπάρια ή ιδιόμελα) του Κεκραγαρίου και των Αίνων, που βρίσκονται στο βιβλίο της Παρακλητικής.

 Με βάση τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο οι εορτές της εβδομάδας καθορίζονται ως

εξής:    ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ εορτάζεται η Ανάσταση του Κυρίου. Είναι η σημαντικότερη

εορτή του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου και τιμάται, όλες τις Κυριακές του έτους, με

την τέλεση αναστάσιμης αγρυπνίας. Μια βασική ιδιομορφία του Σαββαΐτικου τυπικού είναι, ότι, ενώ όλες τις άλλες ημέρες της εβδομάδας ο ετήσιος λειτουργικός κύκλος προηγείται του εβδομαδιαίου (δηλαδή, πρώτα καταλαμβάνουν οι ύμνοι των Μηναίων τη φυσική τους θέση μέσα στην τυπική διάταξη των διάφορων ακολουθιών και ύστερα καλύπτεται το όποιο μικρό ή μεγάλο λειτουργικό τους κενό με τους ύμνους της Παρακλητικής), ειδικά κατά την ημέρα της Κυριακής η τάξη αυτή ανατρέπεται και ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος προηγείται του ετήσιου (δηλαδή πρώτα καταλαμβάνουν οι Αναστάσιμοι ύμνοι της Παρακλητικής τη φυσική τους θέση μέσα στην τυπική διάταξη των διάφορων ακολουθιών και ύστερα τοποθετούνται αρμονικά μέσα στην όλη ακολουθία οι ύμνοι των Μηναίων). Αυτή η ιδιομορφία περιγράφεται συνήθως με τη γνωστή φράση: «προηγούνται τα Αναστάσιμα». Τέλος, η εβδομαδιαία εορτή της Ανάστασης του Κυρίου καταλιμπάνεται (δεν τελείται, δηλαδή, καθόλου) μόνο όταν συμπέσει με τον εορτασμό των Δεσποτικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, όπως, π.χ. οι εορτές των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου) ή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου).   Η ΔΕΥΤΕΡΑ είναι αφιερωμένη στους Ασωμάτους.   Η ΤΡΙΤΗ είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή.   Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ είναι αφιερωμένες στα πάθη και τη σταύρωση του Κυρίου. Λόγω του πένθιμου χαρακτήρα τους, οι ημέρες αυτές έχουν καθιερωθεί στο Σαββαΐτικο τυπικό ως ημέρες νηστείας (απαγορεύεται η κατάλυσις οίνου και ελαίου). Η τάξη αυτή ανατρέπεται, όταν κάποια Τετάρτη ή Παρασκευή συμπίπτει χρονικά με μια εορτή του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, που δικαιούται την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Στην περίπτωση αυτή η νηστεία καταλύεται ανάλογα με την εορτή (π.χ. γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου ή κατάλυσις ιχθύος), ενώ στις Δεσποτικές εορτές καταργείται τελείως (αργία και κατάλυσις εις πάντα).    Η ΠΕΜΠΤΗ είναι αφιερωμένη στους Αποστόλους και τον άγιο Νικόλαο.   ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ είναι αφιερωμένο στους μάρτυρες και τη μνήμη των κεκοιμημένων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι το Σαββαΐτικο τυπικό απαγορεύει αυστηρά τη μη κατάλυση οίνου και ελαίου τις ημέρες που τελείται η Θεία Λειτουργία, εξαιτίας του πανηγυρικού και ευφρόσυνου χαρακτήρα του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Από το γενικό αυτό κανόνα δεν εξαιρείται καμία εορτή (ούτε αυτές της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου ή της Αποτομής της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου στις 29 Αυγούστου, οποιαδήποτε ημέρα και εάν πέσουν). Οι ημέρες του Σαββάτου και της Κυριακής είναι οι μόνες ημέρες του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, που δικαιούνται, καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Επειδή, λοιπόν, κάθε Σάββατο και Κυριακή, κατά το Σαββαΐτικο τυπικό, τελείται υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία, απαγορεύεται αυστηρά η μη κατάλυση οίνου και ελαίου τις ημέρες αυτές (μόνο το Μεγάλο Σάββατο δεν καταλύεται λάδι γιατί είναι το μοναδικό Σάββατο του έτους, που δεν τελείται Θεία Λειτουργία (η Λειτουργία που γίνεται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, ανήκει κανονικά στον Εσπερινό της Κυριακής του Πάσχα). Η λαϊκή μας παράδοση διασώζει τη σωστή τυπική τάξη με τη γνωστή φράση: «όλα τα Σάββατα καταλύεται το λάδι, εκτός από το Μεγάλο Σάββατο».

 Ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος βρίσκεται καταγεγραμμένος στο βιβλίο, που

ονομάζεται «ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ» ή «ΟΚΤΑΗΧΟΣ». Το βιβλίο αυτό χωρίζεται εσωτερικά σε οκτώ (8) όμοια μέρη. Το κάθε ένα από αυτά περιέχει ένα πλήρη και ανεξάρτητο εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο, που οι ύμνοι του ακολουθούν μουσικά έναν από τους οκτώ (8) βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής. Έτσι, μέσα στην Παρακλητική κάθε ένας από τους οκτώ (8) ήχους της βυζαντινής μουσικής έχει και το δικό του, θα λέγαμε,

εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο. Οι οκτώ (8) αυτοί εβδομαδιαίοι λειτουργικοί κύκλοι εναλλάσσονται διαδοχικά –ο ένας μετά τον άλλο– κατά την διάρκεια του έτους. Με τις ακολουθίες της Παρακλητικής τιμώνται οι εορτές του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, ενώ οι ίδιοι ύμνοι επαναλαμβάνονται περιοδικά κάθε οκτώ (8) εβδομάδες. Αξίζει να σημειώσουμε, ότι ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος, μέσα στην αναστάσιμη ακολουθία του Όρθρου της Κυριακής (αγρυπνία), κρύβει ένα μικρότερο λειτουργικό κύκλο, που θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε: Κύκλο των Εωθινών Ευαγγελίων. Ως Εωθινά Ευαγγέλια χαρακτηρίζονται οι ευαγγελικές περικοπές, που αναγιγνώσκονται στους Όρθρους των αγρυπνιών. Ειδικά για τις αναστάσιμες αγρυπνίες των Κυριακών υπάρχουν ένδεκα (11) αναστάσιμες ευαγγελικές περικοπές, που διαβάζονται από τον ιερέα στον Όρθρο της Κυριακής. Οι ευαγγελικές αυτές περικοπές εναλλάσσονται κυκλικά –η μια μετά την άλλη– κατά την διάρκεια του έτους. Για κάθε μία από αυτές υπάρχει, σε ειδικό παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής, από ένα αναστάσιμο Εξαποστειλάριο με το θεοτοκίο του και από ένα εωθινό Δοξαστικό (δηλαδή αναστάσιμο Δοξαστικό των Αίνων), που αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Έτσι, ενώ όλα τα Αναστάσιμα τροπάρια του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου εξαρτώνται από τον τυχόντα ήχο της εβδομάδας, ειδικά το Αναστάσιμο Εξαποστειλάριο και το Αναστάσιμο Δοξαστικό των Αίνων, κατ’ εξαίρεσιν, εξαρτώνται, όχι από τον τυχόντα ήχο της Παρακλητικής, αλλά από το τυχόν αναστάσιμο Εωθινό Ευαγγέλιο της ακολουθίας του Όρθρου.

 Εκτός από την Παρακλητική, στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο εντάσσονται δύο

ακόμη λειτουργικά βιβλία:Α. «ΤΟ ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ». Το ψαλτήριο ή βιβλίο των ψαλμών είναι ένα από τα 49 βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Ανήκει στην κατηγορία των λεγόμενων Ποιητικών ή Διδακτικών βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης και περιέχει 150 θρησκευτικά ποιήματα, η συγγραφή των οποίων αποδίδεται, κατά την παράδοση, στον προφήτη και βασιλιά Δαβίδ. Το λειτουργικό ψαλτήριο χωρίζεται εσωτερικά σε είκοσι (20) κομμάτια, που ονομάζονται Καθίσματα. Στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο του Σαββαΐτικου τυπικού το λειτουργικό ψαλτήριο διαβάζεται τμηματικά ολόκληρο –μέσα στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου– μία φορά την εβδομάδα (και δύο φορές κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής). Η τυπική τάξη της ανάγνωσης των είκοσι (20) Καθισμάτων του ψαλτηρίου κατά τη διάρκεια του έτους καθορίζεται από τους σχετικούς πίνακες, που βρίσκονται στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου.Β. «ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΝ». Αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στο τυπικό του Αγίου Σάββα. Η σημερινή του έκδοση έγινε με την επιμέλεια του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη. Όπως η Παρακλητική, έτσι και το Θεοτοκάριο χωρίζεται εσωτερικά σε οκτώ (8) όμοια μέρη. Το κάθε ένα από αυτά περιέχει ένα πλήρη και ανεξάρτητο εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο, που αποτελείται από επτά (7) οκταώδιους Κανόνες (έναν για κάθε μία από τις επτά ημέρες της εβδομάδας). Όλοι οι κανόνες του Θεοτοκαρίου απευθύνονται στη Θεοτόκο και ψάλλονται ή διαβάζονται καθημερινά στο τέλος της ακολουθίας του Εσπερινού (μετά από την Απολυτίκιο ευχή και πριν από την ανάγνωση του Τρισάγιου). Έτσι, μέσα στο Θεοτοκάριο κάθε ένας από τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής έχει και το δικό του, θα λέγαμε, εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο. Οι οκτώ (8) εβδομαδιαίοι λειτουργικοί κύκλοι του Θεοτοκαρίου εναλλάσσονται διαδοχικά –ο ένας μετά τον άλλο– κατά την διάρκεια του έτους. Οι Κανόνες του είναι έργα διάφορων υμνογράφων και διακρίνονται για τη θεολογικό, μουσικό και ποιητικό τους μεγαλείο.

 Γ. ΕΤΗΣΙΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

Ο ετήσιος λειτουργικός κύκλος του Σαββαΐτικου τυπικού ακολουθεί (όπως και ο ημερήσιος ) τη ρωμαϊκή μέτρηση του ετήσιου χρόνου, η οποία συμπίπτει απόλυτα με τη σημερινή. Η μόνη διαφορά τους είναι, ότι ενώ το σημερινό ημερολόγιο έχει ως αφετηρία του έτους την 1η Ιανουαρίου και τελευταία ημέρα του είναι η 31η Δεκεμβρίου, το ρωμαϊκό ημερολόγιο θεωρεί ως αφετηρία του έτους την 1η Σεπτεμβρίου και, συνεπώς, ως τελευταία ημέρα του την 31η Αυγούστου. Έτσι, το Μηναίο του Σεπτεμβρίου ξεκινά με «πρωτοχρονιάτικη» ακολουθία, ενώ στην αρχή του Μηναίου του Ιανουαρίου δεν αναφέρεται τίποτα για την έναρξη νέου έτους. Στον ετήσιο λειτουργικό κύκλο ανήκει ό,τι επαναλαμβάνεται με ετήσια περιοδικότητα κατά την τέλεση των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, για παράδειγμα, από τις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου στον ετήσιο λειτουργικό κύκλο ανήκουν αντίστοιχα τα στιχηρά και απόστιχα (αυτόμελα ή τροπάρια ή ιδιόμελα) του Κεκραγαρίου και των Αίνων, που βρίσκονται στα Μηναία, το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο.

 Οι εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου χωρίζονται σε ομάδες με τρεις τρόπους,

ήτοι:Α. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΑ ΕΟΡΤΑΖΟΜΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΑ οι εορτές του ετήσιου

λειτουργικού κύκλου διακρίνονται σε Δεσποτικές (όταν το εορταζόμενο Πρόσωπο είναι ο Χριστός), Θεομητορικές (όταν το εορταζόμενο πρόσωπο είναι η Θεοτόκος) και Εορτές Αγίων (όλες οι άλλες εορτές του έτους).Β. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΠΟΥ ΕΟΡΤΑΖΟΝΤΑΙ οι εορτές του ετήσιου

λειτουργικού κύκλου διακρίνονται σε ακίνητες (δηλαδή αυτές που εορτάζονται κάθε χρόνο την ίδια ημέρα) και κινητές (δηλαδή αυτές που μετακινούνται μέσα στο έτος, ανάλογα με την ημέρα εορτασμού του Πάσχα). Πιο συγκεκριμένα, το «κινητό εορτολόγιο» καταλαμβάνει συνολικά 127 ημέρες του έτους και αποτελείται από την περίοδο του Τριωδίου και την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Το Τριώδιο προηγείται της εορτής του Πάσχα και διαρκεί 70 ημέρες (10 εβδομάδες). Ξεκινά με την Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου και τελειώνει το Μεγάλο Σαββάτο. Οι τρεις (3) πρώτες εβδομάδες του είναι προπαρασκευαστικές, ενώ, αμέσως μετά, ακολουθούν οι έξι (6) εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και, τέλος, η Μεγάλη εβδομάδα. Το Τριώδιο είναι βασικά μια περίοδος νηστείας και πνευματικής περισυλλογής, που έχει ως αποστολή να προετοιμάσει τους πιστούς για την μεγάλη εορτή του Πάσχα. Οι ακολουθίες του είναι κατανυκτικές και οδηγούν τον πιστό σε μετάνοια, ταπείνωση και κάθαρση από τα πάθη της ψυχής και του σώματος. Θεωρείται, όχι άδικα, ως η ομορφότερη και πνευματικότερη περίοδος του έτους. Το Πεντηκοστάριο ξεκινάει την Κυριακή του Πάσχα και τελειώνει με την εορτή της Κυριακής Αγίων Πάντων. Καλύπτει, συνολικά, 57 ημέρες του έτους (8 εβδομάδες + 1 Κυριακή) και περιέχει, μεταξύ άλλων, την εορτή του Πάσχα με τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, καθώς και τις εορτές του Αντίπασχα (Κυριακή του Θωμά), της Μεσοπεντηκοστής, της Ανάληψης του Χριστού, της Πεντηκοστής και του Αγίου Πνεύματος. Οι ακολουθίες του Πεντηκοσταρίου έχουν ευφρόσυνο και πανηγυρικό χαρακτήρα, ενώ δεσπόζει σε αυτές η χαρά της Ανάστασης του Κυρίου.Ολόκληρο το κινητό εορτολόγιο του ετήσιου λειτουργικού κύκλου υπολογίζεται και

μετακινείται μέσα στο χρόνο ανάλογα με την ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα. Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος (325 μ.Χ.) όρισε, ότι το Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη (1η) Κυριακή μετά την πρώτη (1η) πανσέληνο, που ακολουθεί την εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου). Στην πραγματικότητα, όμως, ο ακριβής υπολογισμός της ημερομηνίας του εορτασμού του Πάσχα είναι ένα περίπλοκο αστρονομικό και μαθηματικό πρόβλημα, γιατί οι Ορθόδοξοι χριστιανοί σήμερα:α) Υπολογίζουμε την εαρινή ισημερία με βάση το Ιουλιανό ημερολόγιο (Παλαιό).

Έτσι, θεωρούμε πλασματικά ως εαρινή ισημερία την 3η Απριλίου του Γρηγοριανού ή Νέου

Ημερολογίου (η οποία συμπίπτει με την 21η  Μαρτίου του Ιουλιανού ή Παλαιού ημερολόγιου).β) Υπολογίζουμε την πασχαλινή πανσέληνο με βάση τη Μετώνεια μέτρηση του

σεληνιακού κύκλου. Όπως, όμως, έχει αποδειχθεί η μέτρηση αυτή δεν είναι απόλυτα ακριβής. Έτσι, σήμερα τοποθετεί όλες τις πανσελήνους του έτους 4-5 ημέρες μετά από την πραγματική πανσέληνο.Γ. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΑΞΙΑ οι εορτές του ετήσιου

λειτουργικού κύκλου χωρίζονται ως εξής:     «Ακολουθίες εις δ΄» (δηλαδή εις τέσσερα). Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ακολουθίες, που περιέχουν από κανένα (0) μέχρι και δύο (2) ιδιόμελα Δοξαστικά στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Οι ακολουθίες αυτές δεν δικαιούνται, κατά τη τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας και αποτελούν την πιο απλή μορφή ακολουθίας του ετήσιου λειτουργικού κύκλου. Ονομάζονται ακολουθίες εις δ΄, γιατί ο Κανόνας τους,  που βρίσκεται στο Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου, καταλαμβάνει τέσσερα (4), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά, τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε μία από τις ωδές των Κανόνων.     «Ακολουθίες εις στ΄» (δηλαδή εις έξι). Σε αυτές ανήκουν οι ακολουθίες, που περιέχουν από τρία (3) μέχρι και τέσσερα (4) ιδιόμελα Δοξαστικά στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Οι ακολουθίες αυτές δικαιούνται, κατά τη τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Έτσι, όταν υπάρχει εορτή με ακολουθία εις στ΄ τελείται υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία και γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου. Ονομάζονται ακολουθίες εις στ΄, γιατί ο Κανόνας τους,  που βρίσκεται στο Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου, καταλαμβάνει έξι (6), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά, τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε μία από τις ωδές των Κανόνων    «Ακολουθίες εις η΄» (δηλαδή εις οκτώ). Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι εορτές, που η ακολουθία τους μέσα στα Μηναία είναι πλήρης (περιέχουν, δηλαδή, ολόκληρη την τυπική τάξη των ακολουθιών του Εσπερινού και του Όρθρου και, συνεπώς, δεν έχουν κανένα λειτουργικό κενό, που πρέπει να συμπληρωθεί από τους ύμνους του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, δηλαδή από την Παρακλητική). Πιο απλά, εορτές με ακολουθία εις η΄ είναι αυτές, που κατά την τέλεση του Εσπερινού και του Όρθρου τους χρησιμοποιούμε μόνο τα Μηναία (και καθόλου την Παρακλητική). Οι ακολουθίες αυτές δικαιούνται, κατά τη τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Γι’ αυτό, όταν υπάρχει εορτή με ακολουθία εις η΄ τελείται υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία και γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου. ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν πρέπει να συγχέουμε τις εορτές με ακολουθία εις η΄ με τις εορτές, που δικαιούνται την τέλεση αγρυπνίας. Οι εορτές με ακολουθία εις η΄ δεν έχουν στην τυπική τους διάταξη τη διάκριση Μικρού και Μεγάλου Εσπερινού. Επίσης, δεν έχουν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, Λιτή και Αναγνώσματα στην ακολουθία του Εσπερινού, καθώς και ευαγγελικό ανάγνωσμα στην ακολουθία του Όρθρου. Ονομάζονται ακολουθίες εις η΄, γιατί ο Κανόνας (ή οι Κανόνες) τους, που βρίσκεται στο Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου, καταλαμβάνει οκτώ (8), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά, τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε μία από τις ωδές των κανόνων   «Αγρυπνίες». Στην ομάδα αυτή ανήκει η ημέρα της Κυριακής (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος) καθώς και οι πιο σπουδαιότερες εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου. Η τέλεση αγρυπνίας συνεπάγεται πάντα την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Αν η εορτή συμπέσει με περίοδο ή ημέρα νηστείας, τότε, κατά κανόνα, η κατάλυση διαμορφώνεται ως εξής:α. Αν έχουμε  εορτή Αγίου, τότε γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου.β. Αν έχουμε Θεομητορική εορτή, τότε γίνεται κατάλυσις ιχθύος.

γ. Αν έχουμε  Δεσποτική εορτή, τότε έχουμε αργία και κατάλυση εις πάντα.Οι εορτές με αγρυπνία έχουν πάντα στην τυπική τους διάταξη τη διάκριση Μικρού και

Μεγάλου Εσπερινού. Επίσης, στη σημερινή τους μορφή, έχουν Λιτή και Αναγνώσματα στην ακολουθία του Εσπερινού, καθώς και ευαγγελικό ανάγνωσμα στην ακολουθία του Όρθρου.

 Ο ετήσιος λειτουργικός κύκλος είναι καταγεγραμμένος στα «ΜΗΝΑΙΑ», το

«ΤΡΙΩΔΙΟ» και το «ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟ». Τα Μηναία είναι δώδεκα (12), δηλαδή ένα για κάθε μήνα του έτους. Κάθε Μηναίο περιέχει τις ακολουθίες όλων των ημερών κάποιου μήνα και με βάση το όνομα αυτού του μήνα διακρίνεται από τα υπόλοιπα (λέμε π.χ. το Μηναίο του Απριλίου). Αρχικά τα Μηναία περιείχαν τη σωστή τυπική τάξη των ακολουθιών τους. Όμως, δυστυχώς, στο πέρασμα των αιώνων δέχτηκαν πλήθος από προσθήκες, που σήμερα δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στη σωστή τέλεση των ακολουθιών και αλλοιώνουν τη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας. Μόνο το έμπειρο μάτι των ειδικών σε θέματα τυπικής τάξης μπορεί να διακρίνει με ασφάλεια τις προσθήκες αυτές μέσα στις ακολουθίες των Μηναίων και, τελικά, λίγοι είναι αυτοί, που μπορούν να κάνουν τις σωστές διορθώσεις κατά την τέλεση των ακολουθιών. Σήμερα είναι επιτακτική ανάγκη η μεταρρύθμιση (αποκατάσταση) των Μηναίων με βάση το Σαββαΐτικο τυπικό.Το Τριώδιο δέχτηκε τις λιγότερες προσθήκες και αλλοιώσεις. Έτσι, ακόμη και στη

σημερινή του μορφή διασώζει σε μέγιστο βαθμό τη σωστή τυπική τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού. Αξιοσημείωτο π.χ. είναι το γεγονός, ότι:Α. Διατηρεί την αρχική και σωστή μορφή των τριώδιων Κανόνων του Όρθρου, που σήμερα έχει, δυστυχώς, χαθεί από το Πεντηκοστάριο και την Παρακλητική. Αρχικά, δηλαδή, οι κανόνες της Παρακλητικής και του Πεντηκοσταρίου ήταν τριώδιοι, όπως είναι σήμερα οι κανόνες του Τριωδίου, και πολύ μεταγενέστερα αντικαταστάθηκαν από τους οκταώδιους Κανόνες, που βλέπουμε στις σύγχρονες έντυπες εκδόσεις των βιβλίων αυτών.Β. Διατηρεί την αρχαία και σωστή τυπική τάξη των άμνημων ημερών (Τυπικό του Αλληλούια). Το Τυπικό του Αλληλούια ετελείτο κανονικά όλες τις ημέρες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου όταν είχαμε μη εορταζόμενο άγιο (δηλαδή, ακολουθία εις δ΄). Σήμερα, δυστυχώς, διασώζεται μόνο στις καθημερινές ακολουθίες του Τριωδίου.Το Πεντηκοστάριο, τέλος, δέχθηκε προσθήκες, αλλά διέσωσε σε μεγάλο βαθμό την ορθή

τυπική τάξη. Σήμερα, πάντως, είναι αναγκαία η αποκατάστασή του με βάση το σωστό τυπικό.

 ΠΙΝΑΚΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

Από τον αριθμό του έτους, για το οποίο γίνεται ο προσδιορισμός, αφαιρούμε τον αριθμό 2

έστω ότι ενδιαφερόμαστε για το έτος 2000 οπότε : 2000 - 2 = 1998 

Το υπόλοιπο το διαιρούμε με τον αριθμό 19 1998 : 19 = 105 υπόλοιπο 3

Το υπόλοιπο της διαίρεσης το πολλαπλασιάζουμε με τον αριθμό 11

3 Χ 11 = 33

Το γινόμενο του πολλαπλασιασμού το διαιρούμε με τον αριθμό 30. Το υπόλοιπο της διαίρεσης λέγεται επακτή και συμβολίζεται με το γράμμα ''Ε''

33 : 30 = 1 υπόλοιπο 3

Τέλος αφαιρούμε το ''Ε'' από τον αριθμό 44 ''Ε'' = 3 οπότε44 - 3 = 41

Αν το ''Ε'' είναι μεγαλύτερο από 23, το υπόλοιπο της αφαίρεσης ''44-Ε'' μας δίνει την ημερομηνία της Πασχαλινής Πανσελήνου το

41 Μαρτίουή 10 Απριλίου

μήνα Απρίλιο του Ιουλιανού Ημερολογίου.Εάν το ''Ε'' είναι μικρότερο ή ίσο με το 23,

τότε το υπόλοιπο της αφαίρεσης ''44-Ε'' μας δίνει την ημερομηνία της Πασχαλινής Πανσελήνου το μήνα Μάρτιο του Ιουλιανού Ημερολογίου.

Στην ημερομηνία που βρήκαμε στο 6α ή στο 6β προσθέτουμε 13 ημέρες και βρίσκουμε την ημέρα της Πασχαλινής Πανσελήνου στο Γρηγοριανό ημερολόγιο που χρησιμοποιούμε σήμερα.

10 Απριλίου + 13 ημέρες = 23 Απριλίου του Γρηγοριανού Ημερολογίου (που είναι Κυριακή)

Την αμέσως επόμενη Κυριακή της ημερομηνίας που βρίσκουμε γιορτάζεται το Ελληνικό Ορθόδοξο Πάσχα.

Η αμέσως επόμενη Κυριακή είναι30 Απριλίου, οπότε και εορτάζουμε το Πάσχα του 2000

3. Περί της γενικής τυπικής τάξεως της ακολουθίας του Εσπερινού

Η ακολουθία του Εσπερινού τελείται το εσπέρας (αρχίζει, δηλαδή, αμέσως μετά τη δύση του ήλιου). Είναι η 1η ακολουθία του 24ώρου και με αυτήν εισάγονται στη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας οι ακολουθίες της νέας ημέρας. Η τυπική της τάξη έχει, σε γενικές γραμμές, ως εξής:1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΝ. Όπως όλες οι ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού, έτσι και ο

Εσπερινός αρχίζει με την εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση, που λέγεται από τον ιερέα.Πρόκειται για τη γνωστή σε όλους εκφώνηση: «Ευλογητός ο Θεός ημών πάντοτε, νυν, και αεί, και εις τους αιώνας των αιώνων». Κατά τη σωστή τυπική τάξη, το Ευλογητόν, εκφωνείται από τον ιερέα έξω από το Ιερό Βήμα (δηλαδή, έξω από την Ωραία Πύλη και με το πρόσωπο στραμμένο προς την Αγία Τράπεζα) αν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄. Αν, όμως, η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις η΄, το Ευλογητόν εκφωνείται μέσα από το Ιερό Βήμα (δηλαδή, μπροστά από την Αγία Τράπεζα και με την πλάτη γυρισμένη στην Ωραία Πύλη). Τέλος: α) Όταν η εορτή της ημέρας δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας, η συνήθης εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση αντικαθίσταται με την εκφώνηση: «Δόξα τη Αγία, και Ομοουσίω, και Ζωοποιώ, και Αδιαιρέτω Τριάδι, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων». β) Όταν τελείται (κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή) η ακολουθία των Προηγιασμένων η συνήθης εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση αντικαθίσταται με την εκφώνηση: «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός, και του Υιού, και του Αγίου Πνεύματος, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων». Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση γίνεται μέσα από το Ιερό Βήμα. ΠΡΟΣΟΧΗ: Το εάν το Ευλογητόν θα εκφωνηθεί έξω ή μέσα από το Ιερό Βήμα, δεν εξαρτάται από τον εάν θα τελεστεί το πρωί της επόμενης ημέρας η Θεία Λειτουργία ή όχι, αλλά από τη λειτουργική αξία των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, πιο απλά, αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, το Ευλογητόν εκφωνείται έξω από το Ιερό Βήμα, ενώ αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, το Ευλογητόν εκφωνείται μέσα από το Ιερό Βήμα. 2. ΤΟ ΔΕΥΤΕ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΩΜΕΝ. Μετά το Ευλογητόν, ακολουθούν τρεις στίχοι,

που αρχίζουν με τη φράση: «Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν...». Οι στίχοι αυτοί, (όπως και ο Προοιμιακός ψαλμός, που ακολουθεί) διαβάζονται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης και επαναλαμβάνονται απαράλλακτα σε όλες

ανεξαιρέτως τις ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού. Αποτελούν μια σύντομη λειτουργική εισαγωγή, που σκοπό έχει να μυήσει τους πιστούς στο πνευματικό κλίμα της λατρείας του εν Τριάδι Θεού και να τους βοηθήσει να συγκεντρώσουν την προσοχή  τους στα τελούμενα της ακολουθίας. Το Δεύτε Προσκυνήσωμεν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, διαβάζεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού. Σήμερα, σύμφωνα με μια νεώτερη συνήθεια, καταλιμπάνεται τις ημέρες, που μεσολαβούν ανάμεσα στην εορτή και την απόδοση της εορτής του Πάσχα, οπότε και η ανάγνωσή του αντικαθίσταται με την ψαλμωδία (τρις) του «Χριστός ανέστη εκ νεκρών...». 3. Ο ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ ΨΑΛΜΟΣ. Ως Προοιμιακός χαρακτηρίζεται 103ος ο ψαλμός 

(Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον...), γιατί αποτελεί το προοίμιον (το πρώτο, δηλαδή, λατρευτικό στοιχείο) της ακολουθίας του Εσπερινού και –κατά μια γενικότερη έννοια– ολόκληρου του ημερήσιου λειτουργικού κύκλου. Ο ίδιος ψαλμός χαρακτηρίζεται και ωςΛυχνικός Ψαλμός ή Ψαλμός του Λυχνικού, ενώ στη λαϊκή μας παράδοση ονομάζεται ο Αναβαλλόμενος (από τη γνωστή φράση του 2ου στίχου «...ο αναβαλλόμενος Φως ως ιμάτιον...»). Ο Προοιμιακός ψαλμός, ως προς το περιεχόμενό του, αποτελεί έναν ύμνο, που δοξάζει τη Σοφία και την Παντοδυναμία του Θεού. Αυτή η Σοφία και Παντοδυναμία του Θεού αποκαλύπτονται στον άνθρωπο μέσα από τη θεωρία του φυσικού κάλλους και της τελειότητας της δημιουργίας του υλικού κόσμου. Η κεντρική ιδέα του ψαλμού εκφράζεται με τη φράση: «...Ως εμεγαλύνθη τα έργα Σου Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας...». Η σύνδεση του συγκεκριμένου ψαλμού με την ακολουθία του Εσπερινού οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στη φράση: «...Εξελεύσεται άνθρωπος επί το έργον αυτού, και επί την εργασίαν αυτού εώς εσπέρας...». Ο Προοιμιακός ψαλμός διαβάζεται καθημερινά στην εσπερινή ακολουθία και καταλιμπάνεται μόνο κατά τη διακαινήσιμη εβδομάδα (δηλαδή, αυτή, που ακολουθεί την Κυριακή του Πάσχα). Τις ημέρες αυτές η ανάγνωσή του αντικαθίσταται με την ψαλμωδία (δεκάκις) του «Χριστός ανέστη εκ νεκρών...».Ενώ διαβάζεται ο Προοιμιακός ψαλμός, οι ιερείς διαβάζουν «μυστικώς» (χωρίς,

δηλαδή, να τους ακούει κανείς) τις ευχές της ακολουθίας του Εσπερινού. Ειδικότερα, όλες οι λειτουργικές αιτήσεις του ιερέα τελειώνουν με την ανάγνωση μιας ευχής, που η κατάληξή της έχει Τριαδολογικό περιεχόμενο. Οι Τριαδολογικές καταλήξεις των ευχών του Σαββαΐτικου τυπικού (σε αντίθεση με το υπόλοιπο κείμενό τους, που απλώς «αναγιγνώσκεται») λέγονται από τον ιερέα «εκφώνως» (με μουσική, δηλαδή, απόδοση) και είναι γνωστές με το όνομα «εκφωνήσεις». Έτσι, σήμερα, οι ευχές του Εσπερινού δεν διαβάζονται στη φυσική τους θέση (δηλαδή, ως κατακλείδα των διάφορων αιτήσεων του ιερέα), αλλά διαβάζονται, χάριν συντομίας και ευκολίας, σε τελείως λανθασμένο χρόνο (την ώρα, δηλαδή, της ανάγνωσης του Προοιμιακού ψαλμού) και μόνο οι Τριαδολογικές τους καταλήξεις (δηλαδή, οι εκφωνήσεις τους) διατηρούνται στη φυσική τους θέση. Η πράξη αυτή αλλοιώνει διττώς το πνεύμα και την ουσία του Σαββαΐτικου τυπικού:1ον. Όλες οι ευχές της Ορθόδοξης λατρείας (και κυρίως αυτές της Θείας Λειτουργίας)

πρέπει να διαβάζονται από τον ιερέα ή τον Αρχιερέα «εις επήκοον του λαού», γιατί ο λαός είναι αυτός που προσφέρει στο Θεό τη λατρεία, και εξ ονόματός του διαβάζει ο ιερέας ή ο Αρχιερέας τις λατρευτικές ευχές της Εκκλησίας (εξάλλου, η ίδια η λέξη Λειτουργία μαρτυρεί με την ετυμολογία της την αλήθεια αυτή, αφού, κυριολεκτικά, σημαίνει: έργον του λαού). Το έθος του «μυστικώς αναγιγνώσκειν» τις ευχές της λατρείας είναι πολύ μεταγενέστερη και λανθασμένη πρακτική στη λατρεία της Εκκλησίας.2ον. Δεν είναι δυνατόν να μετακινηθούν μέσα στο λειτουργικό χρόνο και χώρο τα

διάφορα στοιχεία, που δομούν τις ακολουθίες της Εκκλησίας, χωρίς να επέλθει με τη μετακίνηση αυτή μια κάποια μικρή ή μεγάλη αταξία (δηλαδή, ανατροπή της σωστής τυπικής τάξης). Έτσι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, για παράδειγμα, επειδή ο πιστός

ακούει μόνο τις  εκφωνήσεις των ευχών α) αδυνατεί να προσευχηθεί με το κείμενο των ευχών. β) δεν μπορεί να κατανοήσει τη λειτουργική σχέση των εκφωνήσεων με τις ευχές της λατρείας. Η επαναφορά της σωστής τυπικής τάξης στο ζήτημα της ανάγνωσης των ευχών της Ορθόδοξης λατρείας είναι ένα από τα βασικά ζητήματα, που θα έπρεπε να απασχολήσει, όσους θα ασχοληθούν μελλοντικά με τη αποκατάσταση του Σαββαΐτικου τυπικού.

 4. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). Είναι μια σειρά από αιτήματα, που

απευθύνονται προς το Θεό. Τα αιτήματα αυτά λέγονται από τον ιερέα συναπτώς (δηλαδή, το ένα ακολουθεί το άλλο) και για αυτό το λόγο ονομάστηκαν Συναπτή αίτηση. Μεγάλη Συναπτή ονομάστηκαν, για να διακρίνονται από τη λεγόμενη Μικρά Συναπτή (Έτι και έτι...). Τα ίδια αιτήματα ονομάζονται και Ειρηνικά, από την εναρκτήρια φράση του πρώτου αιτήματός τους (Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν...). Η Μεγάλη Συναπτή επαναλαμβάνεται καθημερινά στον Εσπερινό, στον Όρθρο, και στη Θεία Λειτουργία (όταν, φυσικά, τελείται η Θεία Λειτουργία).  Ως προς το περιεχόμενό τους, τα αιτήματα της Μεγάλης Συναπτής αναφέρονται στις βασικές υλικές ανάγκες του ανθρώπου και το φυσικό περιβάλλον. Έτσι, για παράδειγμα, στα αιτήματα αυτά γίνεται λόγος για την «ειρήνη του σύμπαντος κόσμου», την «ευκρασία των αέρων», την «ευφορία των καρπών της γης», ενώ ζητάμε από το Θεό και «καιρόν ειρηνικόν», που αποτελεί τη θεμελιώδη προϋπόθεση της ευόδωσης όλων των γεωργικών έργων. Σε όλα τα  αιτήματα της Μεγάλης Συναπτής ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά στον ιερέα με την επανάληψη της φράσης: «Κύριε, ελέησον». Η διαλογική παρέμβαση του λαού στα τελούμενα των ακολουθιών και των μυστηρίων της Εκκλησίας είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Ορθόδοξης λατρείας και αποδεικνύει τη λατρευτική και λειτουργική ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος, που αποτελείται από το σύνολο του κλήρου και του λαού.

 5. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΙΣΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ. Σε κάθε Εσπερινό,

αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Συναπτής, διαβάζεται ένα (1) από τα είκοσι (20) Καθίσματα του λειτουργικού ψαλτηρίου. Ο Αναγνώστης της λατρευτικής σύναξης εντοπίζει το τυχόν Κάθισμα της ημέρας (με βάση τις υποδείξεις των ειδικών πινάκων, που βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου) και το αναγιγνώσκει. Κάθε Κάθισμα του λειτουργικού ψαλτηρίου διαιρείται εσωτερικά σε τρεις ενότητες, που ονομάζονται στάσεις. Οι τρεις στάσεις των Καθισμάτων του λειτουργικού ψαλτηρίου είναι, κατ’ ουσίαν, διακοπές της ανάγνωσης των ψαλμών, που δίνουν στον Αναγνώστη το δικαίωμα μιας σύντομης ανάπαυσης.Σήμερα, δυστυχώς, στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών έχει καταργηθεί η ανάγνωση του Καθίσματος του ψαλτηρίου, με  μοναδική εξαίρεση την ακολουθία των Προηγιασμένων (Μεγάλη Τεσσαρακοστή), κατά τη διάρκεια της οποίας διαβάζεται, ακόμη και σήμερα, το προβλεπόμενο ΙΗ΄ Κάθισμα  (Τα προς Κύριον).

 6. Η ΜΙΚΡΑ ΣΥΝΑΠΤΗ. (ΕΤΙ ΚΑΙ ΕΤΙ). Όταν διαβάζουμε το Κάθισμα του

ψαλτηρίου, ακολουθεί η λεγόμενη Μικρά Συναπτή (το γνωστό μας, δηλαδή, «Έτι και έτι...»). Επειδή, όμως, στη σημερινή λατρευτική πράξη της ενορίας το Κάθισμα του ψαλτηρίου δεν διαβάζεται, παραλείπεται, μαζί με αυτό, και η Μικρά Συναπτή που το ακολουθεί. Έτσι, η συνηθισμένη πρακτική είναι, ότι αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Συναπτής ψάλλουμε το Κεκραγάριο, παραλείποντας και το Κάθισμα του ψαλτηρίου και τη Μικρά Συναπτή, που το ακολουθεί.

 7. ΤΟ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΝ. Με τον όρο Κεκραγάριον δηλώνονται οι δυο πρώτοι στίχοι

του ψαλμού 140 («Κύριε, εκέκραξα προς Σε....» και «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου...»).

Οι στίχοι αυτοί αποτελούν την αρχή του πρώτου (1) από τους τέσσερις (4) συνολικά ψαλμούς, που ψάλλονται στην ακολουθία του Εσπερινού. Διακρίνονται από τους υπόλοιπους στίχους των εν λόγω ψαλμών γιατί: α) ψάλλονται πανηγυρικότερα και β) διασώζουν το αρχαίο εφύμνιο της εσπερινής στιχολογίας, δηλαδή τη φράση: «εισάκουσόν μου Κύριε», την οποία και επαναλαμβάνουν, μέχρι τις μέρες μας, σε κάθε στίχο και ημιστίχιό τους. Ως προς τη μουσική του απόδοση, το Κεκραγάριο ακολουθεί πάντα τον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα στιχηρά του.

 8. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Με εξαίρεση τους δύο (2) πρώτους

στίχους του ψαλμού 140, που, όπως ήδη είπαμε, αποτελούν το Κεκραγάριο, όλοι οι υπόλοιποι στίχοι αυτού του ψαλμού, μαζί με το σύνολο των στίχων των ψαλμών 141, 129 και 116, αποτελούν τη λεγόμενη Στιχολογία του Κεκραγαρίου, η οποία ψάλλεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού, αμέσως μετά από το Κεκραγάριο, και στον ίδιο πάντα με αυτό ήχο. Το περιεχόμενο των ψαλμών, που συνθέτουν τη Στιχολογία του Κεκραγαρίου, είναι κατανυκτικό, ενώ τονίζεται σε αυτό έντονα η ελπίδα του ανθρώπου στο έλεος του Θεού και την έξ ύψους βοήθειά Του. Πράγματι, οι υπέροχοι αυτοί ψαλμικοί στίχοι εκφράζουν με απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο το αίσθημα της θλίψης, που αισθάνεται ο πιστός, όταν, κουρασμένος από το μόχθο της ημέρας, αναζητά στη λατρεία του Θεού το γλυκασμό της Χάριτος του Παναγίου Πνεύματος και την πνευματική παράκληση της ψυχής και του σώματος. Δυστυχώς, στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών, κατά κανόνα, η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Έτσι, αμέσως μετά από το Κεκραγάριο, ψάλλονται τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου.

 9. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της

Στιχολογίας του Κεκραγαρίου παρεμβάλλονται τα λεγόμενα Στιχηρά του Κεκραγαρίου. Η λέξη «στιχηρόν» δηλώνει, κατά μια γενική έννοια, τον ύμνο, που ακολουθεί κάποιο ψαλμικό στίχο. Έτσι, οι ύμνοι που ακολουθούν τους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας του Κεκραγαρίου, χαρακτηρίζονται ως Στιχηρά του Κεκραγαρίου, για να διακρίνονται από τις άλλες ομάδες στιχηρών ύμνων, που υπάρχουν μέσα στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Είναι οι πρώτοι ύμνοι της ακολουθίας του Εσπερινού. Πριν από αυτούς υπάρχουν (γραμμένες με κόκκινα γράμματα) κάποιες σύντομες τυπικές παρατηρήσεις, που αρχίζουν με την ένδειξη: «Εις το Κύριε Εκέκραξα, ιστώμεν στίχους (τάδε) και ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...κτλ».Ο αριθμός των Στιχηρών του Κεκραγαρίου δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται

ανάλογα με τη λειτουργική αξία της κάθε εσπερινής ακολουθίας. Πιο συγκεκριμένα,     Στο Μικρό Εσπερινό των αγρυπνιών ψάλλονται τέσσερα (4) στιχηρά.     Στους καθ’ ημέραν Εσπερινούς (δηλαδή από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή),

καθώς και στον Εσπερινό του Σαββάτου ψάλλονται έξι (6) στιχηρά.     Στους Μεγάλους Εσπερινούς των αγρυπνιών ψάλλονται οκτώ (8) στιχηρά.     Στην ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού των αγρυπνιών της Κυριακής και στους

Κατανυκτικούς Εσπερινούς της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ψάλλονται δέκα (10) στιχηρά.

Με βάση τις υποδείξεις αυτές μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: «Πόσα στιχηρά δικαιούται στη στιχολογία του Κεκραγαρίου της ο Εσπερινός της τάδε ημέρας;». Το δύσκολο, όμως, ερώτημα ακολουθεί αμέσως μετά: «Πόσα από τα στιχηρά του Κεκραγαρίου της ακολουθίας του Εσπερινού της τάδε ημέρας θα προέρχονται από το Μηναίο (ετήσιος λειτουργικός κύκλος) και πόσα από αυτά θα προέρχονται από την

Παρακλητική (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος);» Ή, πιο απλά, «Πως μπορούμε να μοιράσουμε σωστά τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, ανάμεσα στον ετήσιο και τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο;». Με το θέμα, όμως, αυτό θα ασχοληθούμε αργότερα.

 10. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Ο όρος

«Δοξαστικόν» δηλώνει, κατά μια γενική έννοια, τον ύμνο, που ακολουθεί το στίχο: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι». Η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, όπως και όλες οι άλλες στιχολογίες του Σαββαΐτικου τυπικού, τελειώνει με δύο (2) επείσακτους στίχους. Ως 1ος επείσακτος στίχος χρησιμοποιείται η φράση: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι», ενώ ως 2ος επείσακτος στίχος χρησιμοποιείται η φράση: «Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν». Ο 1ος από αυτούς τους στίχους («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό του Κεκραγαρίου και είναι, κατά κανόνα, ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση). Ο ύμνος αυτός, κυρίως εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, ως πανηγυρικότερος, γιατί, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Στιχηρά του Κεκραγαρίου είναι, κατά κανόνα, προσόμοια (δηλαδή, δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά κάποιον άλλο ύμνο, που ονομάζεται Πρωτόμελον ή Αυτόμελον). Τέλος, όσον αφορά το μουσικό μέλος των διάφορων Δοξαστικών, σήμερα το βρίσκουμε καταγεγραμμένο σε ειδικές εκδόσεις μουσικών βιβλίων, όπως, το Δοξαστάριον, τα Παραλειπόμενα του Τριωδίου κ.α.

 ΠΡΟΣΟΧΗ:  Πρέπει πάντα να θυμόμαστε, ότι:α. Δεν υπάρχουν Δοξαστικά στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική). Τα

μοναδικά Δοξαστικά του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου είναι τα έντεκα εωθινά Δοξαστικά των αίνων του αναστάσιμου όρθρου της Κυριακής (κύκλος των εωθινών ευαγγελίων). Μόνο μέσα στις ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) θα συναντήσουμε ιδιόμελα Δοξαστικά του Κεκραγαρίου.β. Δεν έχουν όλες οι ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου Δοξαστικά στις

ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Πολλές ακολουθίες, για παράδειγμα των Μηναίων, δεν έχουν κανένα Δοξαστικό. Στην περίπτωση αυτή, ο στίχος: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν», που, όμως, ακολουθείται πάντα από ένα (σύντομο έστω) θεοτοκίον.γ. Από τον αριθμό των ιδιόμελων Δοξαστικών μια ακολουθίας μπορούμε να

διακρίνουμε με ασφάλεια σε ποια ομάδα ανήκει η ακολουθία αυτή, ανάλογα με τη λειτουργική της αξία. Έτσι, για παράδειγμα, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, οι ακολουθίες που περιέχουν από  μηδέν εώς και δύο (0-2) ιδιόμελα Δοξαστικά είναι ακολουθίες εις δ΄ (εις τέσσερα), ενώ οι ακολουθίες που περιέχουν από τρία εώς και τέσσερα (3-4) ιδιόμελα Δοξαστικά είναι ακολουθίες εις στ΄ (εις έξι).Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται, όπως ήδη αναφέραμε, πάντα από ένα ύμνο,

που αναφέρεται στο πρόσωπο της Παναγίας Μητέρας του Χριστού, και, ως εκ τούτου, ονομάζεται θεοτοκίον. Στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική) υπάρχουν ιδιόμελα θεοτοκία, γραμμένα από τον άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, ειδικά για την ακολουθία του αναστάσιμου Εσπερινού της αγρυπνίας της Κυριακής (τω Σαββάτω εσπέρας). Στα υπέροχα αυτά θεοτοκία του ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, παίρνοντας αφορμή από το Πρόσωπο της Θεοτόκου, αναπτύσσει με εξαιρετικά υψηλό ποιητικό λόγο και μεγάλη θεολογική ακρίβεια το Χριστολογικό Δόγμα, όπως αυτό διατυπώθηκε από την Γ΄, Δ΄, Ε΄, και ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο. Εξαιτίας της θεολογικής τους τελειότητας τα

θεοτοκία αυτά χαρακτηρίζονται ως Δογματικά Θεοτοκία. Εκτός από την αναστάσιμη ακολουθία του Εσπερινού της Κυριακής, τα Δογματικά Θεοτοκία χρησιμοποιούνται και τις υπόλοιπες ημέρες της εβδομάδας, όταν αυτές συμπέσουν με ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, με ακολουθίες, δηλαδή, που δικαιούνται, όπως θα δούμε σε λίγο, την τέλεση της λεγόμενης Μικρής Εισόδου. Στην περίπτωση αυτή ψάλλεται στο «Δόξα...» το προβλεπόμενο ιδιόμελο Δοξαστικό της ακολουθίας και, εν συνεχεία, στο στίχο «Και νυν...» ψάλλεται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, «το τυχόν ομόηχον Δογματικόν Θεοτοκίον». Ιδιόμελα, τέλος, θεοτοκία συναντάμε στις προεόρτιες, εόρτιες, και μεθεόρτιες ακολουθίες των Θεομητορικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, ενώ, όταν η ακολουθία του Εσπερινού δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, ψάλλεται, αντί για ιδιόμελο θεοτοκίο, ένα σύντομο προσόμοιο θεοτοκίο ή –την Τετάρτη και την Παρασκευή– σταυροθεοτοκίο.Εάν ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος έχει εορτή με ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία,

τότε η ακολουθία του Εσπερινού δικαιούται την τέλεση της λεγόμενης Μικρής Εισόδου. Η Μικρή Είσοδος του Εσπερινού πραγματοποιείται την ώρα, που ψάλλεται –στο στίχο «και νυν...»– το τυχόν ιδιόμελο θεοτοκίο και ο ιερέας εισοδεύει με το θυμιατήριο. Η Μικρή Είσοδος του Εσπερινού γίνεται με τη μεταφορά του Ιερού Ευαγγελίου, μόνο αν στην εσπερινή ακολουθία προβλέπεται η ανάγνωση ευαγγελικής περικοπής, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα στην ακολουθία του Εσπερινού της Αγάπης, που τελείται το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα. ΠΡΟΣΟΧΗ: Το αν θα γίνει Μικρή Είσοδος στον Εσπερινό ή όχι, δεν εξαρτάται από τον αν ο ιερέας θα τελέσει τη Θεία Λειτουργία το πρωί της επόμενης ημέρας (όπως εσφαλμένα νομίζουν πολλοί ιερείς), αλλά από τη λειτουργική αξία των ακολουθιών της ημέρας. Πιο απλά, αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, ενώ αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία δικαιούται, την τέλεση Μικρής Εισόδου.

 11. Η ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ (ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ). Η Επιλύχνιος Ευχαριστία (Φως

Ιλαρόν) είναι άρχαιος ύμνος,  που συνδέθηκε με την ακολουθία του Εσπερινού από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Η ύπαρξη του ύμνου αυτού μαρτυρείται ήδη από τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Μάλιστα, ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται στην ύπαρξή του και τον χαρακτηρίζει ως «αρχαίαν φωνήν». Από τη μαρτυρία αυτή συνάγεται, ότι η Επιλύχνιος Ευχαριστία απηχεί λατρευτική παράδοση πολύ αρχαιότερη του 4ου μ.Χ. αιώνος. Η σύνθεση του ύμνου αποδίδεται στον μάρτυρα Αθηνογένη, ο οποίος, κατά την παράδοση, τον εκφώνησε, την ώρα που τον οδηγούσαν στο μαρτύριο.Ο ύμνος, με ποιητική γλώσσα, απευθύνεται προς το Χριστό, τον οποίο και ονομάζει Φως

Ιλαρόν. Το Ιλαρόν, όμως, αυτό Φως, είναι διαφορετικό, ως προς τη φύση Του, από το κτιστό φως του ήλιου, γιατί είναι το «(Φως) της Αγίας Δόξης του Αθανάτου, Ουρανίου και Μάκαρος Θεού Πατρός». Σε αυτό το Άκτιστο Φως της Αγίας Δόξης, που είναι ο Χριστός, ανάγουν οι χριστιανοί λατρευτικά το νου και την καρδιά τους, κάθε φορά, που, «επί την ηλίου δύσιν», βλέπουν το «εσπερινόν φως» του φυσικού ήλιου, και μέσα από αυτή τη μυσταγωγική αναγωγή αισθάνονται την ανάγκη να υμνήσουν «Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Θεόν». Ο επίλογος του ύμνου, απευθυνόμενος, όπως και ο υπόλοιπος ύμνος, προς το Χριστό, δικαιολογεί την πνευματική αυτή αντίδραση των χριστιανών στη θέα του εσπερινού φωτός, γιατί «...Άξιον Σε εν πάσι καιροίς υμνήσθαι φωναίς οσίαις, Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς, διό ο κόσμος Σε δοξάζει».

 12. ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΝ. Η λέξη Προκείμενον (προ + κείμενον), στην ορολογία του

Σαββαΐτικου τυπικού, δηλώνει τον ψαλμικό στίχο, που ψάλλεται ή αναγιγνώσκεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας πριν από την ανάγνωση κάποιου κείμενου της Αγίας Γραφής. Διακρίνονται τα εξής είδη Προκειμένων:

     Τα καθ’ ημέραν Προκείμενα της ακολουθίας του Εσπερινού. Ανήκουν στο εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο και, ως εκ τούτου, βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα και το Εγκόλπιον του Αναγνώστου. Είναι επτά (7), δηλαδή ένα για κάθε μία από τις ημέρες της εβδομάδας, και εναλλάσσονται κυκλικά στις καθημερινές ακολουθίες του Εσπερινού. Ψάλλονται σε διαφορετικούς ήχους και  επαναλαμβάνονται τρεις φορές. Πριν από την τρίτη επανάληψή τους, προηγείται από αυτά κάποιος ψαλμικός στίχος.     Τα Μεγάλα Προκείμενα. Αυτά είναι: 1ον. Τα δύο (2) πανηγυρικά Προκείμενα των μεγάλων Δεσποτικών Εορτών («Τις Θεός Μέγας...» και «Ο Θεός ημών, εν τω ουρανώ και εν τη γη...». 2ον Τα δύο (2) παρακλητικά Προκείμενα των Κατανυκτικών Εσπερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής («Μη αποστρέψης το Πρόσωπόν Σου...» και «Έδωκας κληρονομίαν...»). Τα Μεγάλα Προκείμενα ψάλλονται στις προβλεπόμενες ημέρες με αργό μέλος και σε διαφορετικούς ήχους το καθένα. Επαναλαμβάνονται τρεις φορές, ενώ, πριν από κάθε επανάληψή τους, προηγείται κάποιος ψαλμικός στίχος, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα Καθ’ Ημέραν Προκείμενα του Εσπερινού.     Τα Προκείμενα των αποστολικών περικοπών. Ψάλλονται, σε διάφορους ήχους, πριν την ανάγνωση των αποστολικών περικοπών (Απόστολος). Τα Προκείμενα αυτά σπάνια ψάλλονται σε ακολουθίες (π.χ. στις Μεγάλες Ώρες). Τα συναντάμε, κατά κανόνα, κατά την τέλεση των διάφορων Μυστηρίων της Εκκλησίας, και, κυρίως, πριν από τις Αποστολικές Περικοπές του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Είναι καταγεγραμμένα στο λειτουργικό βιβλίο, που ονομάζεται Απόστολος. Το βιβλίο αυτό περιέχει όλες τις αποστολικές περικοπές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου. Στο τέλος κάθε αποστολικής περικοπής, εκτός από το Προκείμενό της, βρίσκεται και ένα Αλληλουιάριο, που, κατά τη σωστή τυπική τάξη, ψάλλεται μετά το τέλος της αποστολικής περικοπής και από πριν την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής της Θείας Λειτουργίας. Κατά την ψαλμωδία του Αλληλουιαρίου γίνεται η έξοδος του Ιερού Ευαγγελίου.     Τα Προκείμενα των ευαγγελικών περικοπών. Τα συναντάμε στους Όρθρους των αγρυπνιών, πριν από την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής (Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου).      Τα Προκείμενα των ακολουθιών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τα Προκείμενα αυτά είναι καταγεγραμμένα στο Τριώδιο. Ψάλλονται ή αναγιγνώσκονται μέσα στις καθημερινές ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, πριν από τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης. Ως προς αυτά τα Προκείμενα, είναι αξιοσημείωτο το εξής: Ακολουθούν τη φυσική σειρά των 150 ψαλμών του ψαλτηρίου (δηλαδή το 1ο από αυτά προέρχεται από τον ψαλμό 1, το 2ο στη σειρά προέρχεται από τον ψαλμό 2, το 3οαπό τον ψαλμό 3 κ.ο.κ).

 13. ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ. Με τον όρο Αναγνώσματα δηλώνονται, γενικά, όλα τα

αποσπάσματα των βιβλίων της Αγίας Γραφής, που αναγιγνώσκονται μέσα στις λατρευτικές συνάξεις της Εκκλησίας. Όταν τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην περίπτωση της ακολουθίας του Εσπερινού) ονομάζονται απλά Αναγνώσματα. Όταν, όμως, τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από τις είκοσι μία (21) επιστολές των Αποστόλων, που διασώζονται μέσα στα βιβλία της Καινής Διαθήκης, καθώς και από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, τότε ονομάζονται Αποστολικά Αναγνώσματα ή Αποστολικές Περικοπές ή, πιο απλά, Απόστολος. Τέλος, όταν τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από τα τέσσερα (4) Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, τότε ονομάζονται Ευαγγελικά Αναγνώσματα ή Ευαγγελικές Περικοπές ή, πιο απλά, Ευαγγέλιο. Τα Αναγνώσματα και τα Αποστολικά Αναγνώσματα διαβάζονται από τον Αναγνώστη, ενώ τα Ευαγγελικά Αναγνώσματα διαβάζονται από τον ιερέα.

Στην ακολουθία του Εσπερινού (όταν έχουμε εορτή του ετήσιου λειτουργικού κύκλου με ακολουθία, που δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας) υπάρχουν τρία (3), κατά κανόνα, Αναγνώσματα από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, που διαβάζονται αμέσως μετά από το τυχόν Προκείμενον. Περισσότερα από τρία (3) Αναγνώσματα έχουμε μόνο στους Εσπερινούς των Δεσποτικών Εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, όπως, για παράδειγμα, στους Εσπερινούς των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων και της Κυριακής του Πάσχα (στον Εσπερινό, δηλαδή, που επικράτησε να τελείται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου). ΠΡΟΣΟΧΗ: Μόνο οι Εσπερινοί του Τριωδίου έχουν καθημερινά δύο (2) Αναγνώσματα. Όλοι οι άλλοι Εσπερινοί του λειτουργικού έτους έχουν Αναγνώσματα, μόνον αν η ακολουθία της εορτής τους  δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας. Έτσι, με εξαίρεση τους Εσπερινούς του Τριωδίου, είναι αδύνατον να συναντήσουμε Αναγνώσματα σε εορτές με ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄ ή εις η΄.

 14. Η ΕΚΤΕΝΗΣ ΑΙΤΗΣΗ («ΕΙΠΩΜΕΝ ΠΑΝΤΕΣ...»). Πρόκειται για μια αίτηση του

ιερέα (την 3η, κατά σειράν, της ακολουθίας του Εσπερινού, μετά από τη Μεγάλη Συναπτή και τη Μικρή Συναπτή του Καθίσματος του ψαλτηρίου). Η αίτηση αυτή ονομάζεται «Εκτενής Αίτησις» ή, πιο απλά, «Εκτενής», μάλλον επειδή είναι μεγάλη σε έκταση, ενώ, με βάση την εναρκτήρια φράση της, ονομάζεται, κυρίως από τους ιερείς και τους ψάλτες, και: «Είπωμεν πάντες...». Τα αιτήματα της Εκτενούς λέγονται από τον ιερέα και σε αυτά ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με την τριπλή επανάληψη της σύντομης φράσης: «Κύριε ελέησον». Αξιοπερίεργος, τέλος, όσον αφορά τη θέση της Εκτενούς Αιτήσεως μέσα στην ακολουθία του Εσπερινού, είναι ο ιδιόρρυθμος τρόπος, με τον οποίο την αντιμετωπίζει το Σαββαΐτικο τυπικό. Πιο συγκεκριμένα, όταν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία (όταν, δηλαδή, η τυπική τάξη της ακολουθίας του Εσπερινού επιβάλλει την τέλεση της Μικρής Εισόδου), τότε η Εκτενής λέγεται από τον ιερέα στη φυσική της θέση (δηλαδή, αμέσως μετά από το Προκείμενον, όταν έχουμε ακολουθία εις η΄, και αμέσως μετά από τα Αναγνώσματα, όταν έχουμε αγρυπνία). Κατά ένα παράδοξο, όμως, και δυσερμήνευτο τρόπο, η Εκτενής μεταφέρεται από τη φυσική της θέση στο τέλος της εσπερινής ακολουθίας (δηλαδή, αμέσως μετά τα Απολυτίκια και πριν από την Απόλυση), όταν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄ (όταν, δηλαδή, η τυπική τάξη της ακολουθίας του Εσπερινού απαγορεύει την τέλεση της Μικρής Εισόδου). Η συγκεκριμένη συμπεριφορά του Σαββαΐτικου τυπικού είναι εξαιρετικά περίεργη και, μάλλον, αποτελεί μάταιο κόπο κάθε προσπάθεια λογικής εξήγησης αυτού του φαινομένου, αφού, ούτε κάποια συγκεκριμένη πρακτική ανάγκη της λατρείας φαίνεται να εξυπηρετεί, ούτε ως εφαρμογή κάποιου ιδιαίτερου τυπικού κανόνα μπορεί να ερμηνευθεί.

 15. ΤΟ ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ. Πρόκειται για τους τελευταίους στίχους της

Δοξολογίας του Όρθρου, οι οποίοι επαναλαμβάνονται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού, μετά από το τέλος της Εκτενούς (όταν, βέβαια, αυτή λέγεται, όπως αναφέραμε ανωτέρω, στη φυσική της θέση) ή αμέσως μετά από το Προκείμενον (όταν η Εκτενής μεταφέρεται, όπως αναφέραμε ανωτέρω, από τη φυσική της θέση στο τέλος της εσπερινής ακολουθίας). Το Καταξίωσον Κύριε διαβάζεται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης. Η μοναδική διαφοροποίηση των στίχων της Δοξολογίας του Όρθρου, σε σχέση με τους αντίστοιχους στίχους του Καταξίωσον Κύριε της εσπερινής ακολουθίας, εντοπίζεται στη φράση: «Καταξίωσον Κύριε εν τη ημέρα ταύτη αναμαρτήτους φυλαχθήναι ημάς...», όπου η λέξη: «ημέρα» (δοτική πτώση) αντικαθίσταται από τη λέξη: «εσπέρα» (δοτική πτώση), προκειμένου να προσαρμοστεί επιτυχώς το κείμενο στα πλαίσια της ακολουθίας του Εσπερινού.

 

16. ΤΑ ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΥΧΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΙΚΛΙΣΙΑΣ. Τα Πληρωτικά αποτελούν την 4η, κατά σειράν, αίτηση του ιερέα στην ακολουθία του Εσπερινού. Λέγεται αμέσως μετά από το Καταξίωσον Κύριε. Το όνομα Πληρωτικά προήλθε από την εναρκτήρια φράση της εν λόγω αιτήσεως: (Πληρώσωμεν την δέησιν ημών τω Κυρίω...). Σε όλα τα αιτήματα των Πληρωτικών, που λέγονται  από τον ιερέα, ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με την επανάληψη της σύντομης φράσης: «Παράσχου Κύριε». Στο τέλος της αίτησης των Πληρωτικών, διαβάζεται (πάντα από τον ιερέα) η σπουδαιότερη ευχή της ακολουθίας του Εσπερινού. Πριν από την ανάγνωση αυτής της ευχής ο ιερέας ευλογεί το λαό από την Ωραία Πύλη, λέγοντας: «Ειρήνη πάσι». Ο λαός απάντα στην ευλογία του ιερέα, με τα λόγια: «Και τω πνεύματί σου». Αμέσως μετά, ο ιερέας –με τα λόγια: «Τας κεφαλάς ημών τω Κυρίω κλίνωμεν»– ζητά από το λαό να «κλίνει» το κεφάλι του, σε ένδειξη σεβασμού προς την ιερότερη και σημαντικότερη λατρευτική ευχή της ακολουθίας του Εσπερινού, δηλαδή την ευχή της αιτήσεως των Πληρωτικών. Ο λαός, υπακούοντας ταπεινά στην προτροπή του ιερέα, «κλίνει» το κεφάλι του, ενώ, την ίδια στιγμή, ο ιερέας αναγιγνώσκει την ευχή της αιτήσεως των Πληρωτικών, που, καταλήγει με την Τριαδολογική Εκφώνηση: «Είη το κράτος της Βασιλείας Σου...». Η ευχή των Πληρωτικών, επειδή ακολουθεί χρονικά τη φράση: «Τας κεφαλάς ημών τω Κυρίω κλίνωμεν», χαρακτηρίζεται ως η ευχή της Κεφαλοκλισίας του Εσπερινού ή ως η Κεφαλοκλιτική ευχή του Εσπερινού. ΠΡΟΣΟΧΗ: Επειδή αποτελεί την κεντρική (δηλαδή, τη σπουδαιότερη) ευχή της εσπερινής ακολουθίας, η Κεφαλοκλιτική ευχή του Εσπερινού είναι η μόνη ευχή, που διαβάζεται στη φυσική της θέση (ως κατακλείδα, δηλαδή, της αίτησης των Πληρωτικών), και όχι στην λανθασμένη θέση, που διαβάζονται όλες οι άλλες ευχές της ακολουθίας (δηλαδή, κατά την ώρα της ανάγνωσης του Προοιμιακού ψαλμού).

 17. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΛΙΤΗΣ. Η Λιτή –όπως και τα Αναγνώσματα, για τα οποία

μιλήσαμε προηγουμένως– αποτελεί σήμερα ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα των εορτών, που η ακολουθία τους δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας. Πιο απλά, σήμερα μόνο σε εορτές, που οι ακολουθίες τους δικαιούνται, με βάση τη λειτουργική τους αξία, την τέλεση αγρυπνίας, θα συναντήσουμε την Ακολουθία της Λιτής. Αντίστροφα, σε όλες τις ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, που δεν τιμώνται με τέλεση αγρυπνίας (δηλαδή τις ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄ ή εις η΄), δεν θα συναντήσουμε σήμερα ποτέ την Ακολουθία της Λιτής, και γι’ αυτό το λόγο η τυπική τάξη των ακολουθιών αυτών, μετά την ευχή της Κεφαλοκλισίας, συνεχίζεται με τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου.Ως προς την τυπική της δομή, η Ακολουθία της Λιτής, σήμερα, αποτελείται από δύο

μέρη. Το πρώτο από αυτά περιέχει ιδιόμελους ύμνους, που ψάλλονται από τους δύο (2) χορούς σε διάφορους ήχους. Την ώρα που ψάλλονται οι ιδιόμελοι αυτοί ύμνοι γίνεται η λιτάνευση της εικόνας της εορτής ενός τεμαχίου από το Άγιο Λείψανου του εορταζόμενου Αγίου κτλ. (κατά την αρχαία τάξη, πάντως, τυπική τάξη δεν γινόταν περιφορά της εικόνας της εορτής ή Αγίων Λειψάνων, αλλά, απλά, ο κλήρος και ο λαός πήγαιναν με λιτανευτική πομπή στον χώρο, που ετελείτο το δεύτερο μέρος της Ακολουθίας της Λιτής). Κατά κανόνα, η Λιτή γίνεται μέσα στον Ιερό Ναό (δηλαδή, οι πιστοί δεν βγαίνουν έξω από αυτόν, αλλά τελούν τη λιτανεία της εορτής μέσα στους χώρους του ιερού ναού). Στους μοναστηριακούς ναούς υπάρχει, συνήθως, ειδικός χώρος (η λεγόμενη Λιτή), στον οποίο καταλήγει η πορεία της Λιτής, για να τελεστεί το δεύτερο μέρος της ακολουθίας της. Τα ιδιόμελα του πρώτου μέρους της Λιτής αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη στο Σαββαΐτικο τυπικό, γιατί στην αρχική μορφή της Λιτής ψαλλόταν μόνον ένας ιδιόμελος ύμνος του Αγίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένη η μονή ή ο ενοριακός Ναός (Γι’ αυτόν, άλλωστε, το λόγο δεν υπάρχουν, για παράδειγμα,

ιδιόμελα, στην Παρακλητική για τους αναστάσιμους Μεγάλους Εσπερινούς του Σαββάτου, αν και έχουν ακολουθία αγρυπνίας). Το δεύτερο μέρος της Λιτής περιέχει μια σειρά από αιτήσεις του ιερέα, στις οποίες ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με τις σύντομες φράσεις: «Κύριε ελέησον» και «Παράσχου Κύριε». Οι αιτήσεις του δεύτερου μέρους της Λιτής τελειώνουν με την ανάγνωση (από τον ιερέα) της Κεφαλοκλιτικής ευχής της Λιτής. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί, ότι, κατά την αρχαία τυπική τάξη, η Ακολουθία της Λιτής ετελείτο καθημερινά (και όχι μόνο στις ακολουθίες των αγρυπνιών, όπως γίνεται σήμερα).Σήμερα, δυστυχώς, η Ακολουθία της Λιτής:

     Έχει σχεδόν καταργηθεί στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών. Η Ακολουθία της Λιτής τελείται στους ενοριακούς ναούς, συνήθως, μόνο μία φορά το χρόνο (την ημέρα, που τιμάται λειτουργικά η εορτή, στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός, δηλαδή στο πανηγύρι του).     Έχει συνδεθεί, τελείως εσφαλμένα, με την ευλογία των άρτων (τη λεγόμενη, δηλαδή,  Αρτοκλασία). Η λανθασμένη, μάλιστα, αυτή σύνδεση έχει επικρατήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι περισσότεροι ιερείς και λαϊκοί αντιμετωπίζουν τις αιτήσεις του δεύτερου μέρους της Λιτής σαν την τυπική τάξη μιας ιδιαίτερης (πλην, όμως ανύπαρκτης στην πραγματικότητα) ακολουθίας, που στη συνείδησή τους θα μπορούσε να ονομαστεί ακολουθία της Αρτοκλασίας». Τραγικό αποτέλεσμα αυτής της τυπικής σύγχυσης είναι η παράλογη συνήθεια, να προσκομίζουν –κυρίως σε ημέρες σημαντικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου– οι πιστοί στον ιερέα από μια αρτοκλασία (δηλαδή πέντε άρτους, οίνο και έλαιο), τις οποίες ο ιερέας με τη σειρά του ευλογεί (έξω, πολλές φορές, από κάθε ακολουθία) λέγοντας τις αιτήσεις και τις ευχές του δεύτερου μέρος της Ακολουθίας της Λιτής, που, φυσικά, δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την ευλογία των άρτων της αρτοκλασίας.Όσον αφορά, τέλος, τη σωστή τυπική τάξη της Αρτοκλασίας (της ευλογίας, δηλαδή, του

σίτου, του οίνου και του ελαίου) σημειωτέα τα εξής:α. Η ευλογία της Αρτοκλασίας πρέπει να γίνεται μόνο μέσα στη τέλεση αγρυπνίας.

Είναι τυπικό λάθος να ευλογείται μια Αρτοκλασία σε εορτές, που οι ακολουθίες τους δεν δικαιούνται την τέλεση αγρυπνίας.β. Η ευλογία της Αρτοκλασίας πρέπει να γίνεται πάντα μέσα στην ακολουθία του

Μεγάλου Εσπερινού της αγρυπνίας. Είναι τυπικό λάθος να ευλογείται μια Αρτοκλασία στην ακολουθία του Όρθρου (π.χ μετά από τη Μεγάλη Δοξολογία) ή κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας (π.χ. μετά από τον Τρισάγιο Ύμνο και πριν από το Αποστολικό Ανάγνωσμα) ή, ακόμη χειρότερα, ως ανεξάρτητη λατρευτική πράξη, ως μια ιδιαίτερη, δηλαδή, και αυτόνομη ακολουθία της Αρτοκλασίας.γ. Η ευλογία της Αρτοκλασίας δεν γίνεται την ώρα, που τελείται η Ακολουθία της

Λιτής, όπως εσφαλμένα νομίζεται σήμερα, αλλά την ώρα που ψάλλονται τα Απολυτίκια. Πιο συγκεκριμένα, όταν τελείται αγρυπνία, μέσα στην οποία θέλουμε να τελέσουμε την ευλογία των άρτων (Αρτοκλασία), τότε, κατά τη σωστή τυπική τάξη, κατά την ψαλμωδία των Απολυτικίων, λέγεται, ως Απολυτίκιο θεοτοκίον (στο στίχο «Και νυν...»), ο ύμνος «Θεοτόκε Παρθένε....». Ενώ ψάλλεται, ως Απολυτίκιο θεοτοκίο, το «Θεοτόκε Παρθένε...», ο ιερέας θυμιάζει τους προσφερόμενους καρπούς (δηλαδή, «τον σίτον, τον οίνον και το έλαιον») και μετά από το τέλος του ύμνου διαβάζει την ειδική ευχή της Αρτοκλασίας («Δέσποτα Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός ημών, ο ευλογήσας τους πέντε άρτους εν τη ερήμω...»). Αμέσως μετά, διαβάζεται ο 33ος ψαλμός («Ευλογήσω τον Κύριον...») μέχρι και τον 9ο στίχο του. Ο 10ος στίχος του ψαλμού (δηλαδή το: «πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν...») ψάλλεται τρεις φορές και, εν συνεχεία, διαβάζονται οι υπόλοιποι στίχοι του 33ου ψαλμού. Μετά το τέλος της ανάγνωσης του 33ου ψαλμού, η ακολουθία της αγρυπνίας συνεχίζεται κανονικά με την Απόλυση του Εσπερινού και την έναρξη της ακολουθίας του Όρθρου. Κοιτάζοντας προσεκτικά τη σωστή τυπική τάξη της

τέλεσης της Αρτοκλασίας, μπορούμε εύκολα να  κατανοήσουμε, ότι η Αρτοκλασία δεν έχει, καμία απολύτως σχέση με την Ακολουθία της Λιτής και τις αιτήσεις της.

 18. ΤΑ ΑΠΟΣΤΙΧΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Πρόκειται για τη δεύτερη ομάδα ύμνων

της ακολουθίας του Εσπερινού. Τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, είναι στιχηρά (ψάλλονται, δηλαδή, με εξαίρεση το πρώτο από αυτά, μετά από κάποιο ψαλμικό στίχο). Βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Τα ξεχωρίζουμε εύκολα μέσα στα διάφορα λειτουργικά βιβλία, γιατί πριν από αυτά υπάρχει (γραμμένη με κόκκινα γράμματα) η τυπική ένδειξη: «Εις τον Στίχον ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...κτλ». Τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου διαφέρουν από τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, γιατί οι ψαλμικοί στίχοι, που τα συνοδεύουν, δεν προέρχονται από μια Στιχολογία, δηλαδή από έναν ή περισσότερους ψαλμούς, που λέγονται ολόκληροι μέσα σε μια ακολουθία, (όπως συμβαίνει π.χ. στα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, που οι στίχοι τους προέρχονται από τη Στιχολογία του Κεκραγαρίου), αλλά είναι ανεξάρτητοι ψαλμικοί στίχοι (στίχοι, δηλαδή, που προέρχονται από διάφορους ψαλμούς, οι οποίοι είναι άσχετοι μεταξύ τους).Γενικά, στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου των καθ’ ημέραν Εσπερινών (Από Δευτέρα μέχρι

και Παρασκευή) η Παρακλητική έχει τρία (3) στιχηρά, ενώ στον Εσπερινό του Σαββάτου και στον Εσπερινό της Κυριακής έχει τέσσερα (4) στιχηρά. Οι ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου έχουν, κατά κανόνα, τρία (3) στιχηρά. Με βάση τις υποδείξεις αυτές μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: «Πόσα στιχηρά δικαιούται στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της η ακολουθία του Εσπερινού της τάδε ημέρας;». Το δύσκολο, όμως, ερώτημα ακολουθεί αμέσως μετά: «Ποιες ημέρες του λειτουργικού έτους τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου πρέπει να προέρχονται από τα βιβλία του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο), και ποιες ημέρες του λειτουργικού έτους τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου πρέπει να προέρχονται από τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική); Ή, για να διατυπώσουμε πιο απλά το ίδιο ερώτημα: «Πότε δικαιούται τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου ο ετήσιος και πότε ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος;». Ως προς το ζήτημα αυτό, αλλά και ως προς το θέμα των ψαλμικών στίχων, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων των Κεκραγαρίου, σημειωτέα τα εξής:     Όταν μια εορτή έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, παίρνει τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της από τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο. Στην περίπτωση αυτή, στους καθ’ ημέραν Εσπερινούς χρησιμοποιούνται οι στίχοι της Παρακλητικής: «Προς Σε ήρα τους οφθαλμούς μου...» και «Ελέησον ημάς, Κύριε ελέησον ημάς...». Επίσης, κατά παρόμοιο τρόπο, στον Εσπερινό της Κυριακής τα αναστάσιμα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, που προέρχονται, φυσικά, από τη Παρακλητική, συνοδεύονται από τους σχετικούς ψαλμικούς στίχους της Παρακλητικής («Ο Κύριος εβασίλευσεν...», «Και γαρ εστερέωσεν...», και «Τω Οίκω Σου πρέπει αγίασμα Κύριε...»,). Τέλος, στον Εσπερινό του Σαββάτου η Παρακλητική έχει ειδικούς στίχους για τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου (το Μαρτυρικό και το Νεκρώσιμο).     Όταν μια εορτή έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, παίρνει τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της από τον ετήσιο λειτουργικό κύκλο. Στην περίπτωση αυτή, η ίδια η ακολουθία της εορτής (Μηναίο, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) μας δίνει, κατά κανόνα, μαζί με τους ύμνους των Αποστίχων του Κεκραγαρίου, και τους ψαλμικούς στίχους, που τους συνοδεύουν. Αν, όμως, τα βιβλία του ετήσιου λειτουργικού κύκλου δεν μας δίνουν τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων του Κεκραγαρίου, τότε τους αναζητάμε σε κάποια από τις παρεμφερείς ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού

κύκλου (δηλαδή, αν, για παράδειγμα, τιμάμε την εορτή κάποιου Μάρτυρα, αναζητάμε τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, σε άλλη κάποια ακολουθία, που είναι αφιερωμένη σε Μάρτυρα).Δυστυχώς, όμως, στις σύγχρονες εκδόσεις των Μηναίων (ετήσιος λειτουργικός κύκλος)

ενίοτε συναντάμε Απόστιχα του Κεκραγαρίου σε ακολουθίες εις στ΄. Αυτά τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου δεν υπήρχαν στις αρχικές ακολουθίες, αλλά προστέθηκαν σε αυτές μεταγενέστερα από διάφορους υμνογράφους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, προς αποκατάσταση του σωστού τυπικού, πρέπει να ψάλλονται τα Απόστιχα της Παρακλητικής (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος) και όχι τα Απόστιχα του τυχόντος Μηναίου (ετήσιος λειτουργικός κύκλος).

 19. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Όπως

ακριβώς η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, έτσι και οι ψαλμικοί στίχοι, που συνοδεύουν τα Απόστιχα του Εσπερινού, τελειώνουν με τους δύο (2) γνωστούς επείσακτους στίχους («Δόξα...», «Και νυν...»). Ο 1ος  από αυτούς («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό του Αποστίχων του Κεκραγαρίου. Ο ύμνος αυτός (αν, βεβαίως, υπάρχει) είναι, κατά κανόνα, ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση) και, κυρίως, εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, ως πανηγυρικότερος, αφού, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Απόστιχα του Κεκραγαρίου είναι, κατά κανόνα, προσόμοια. Όταν στην ακολουθία δεν υπάρχει Δοξαστικό στα Απόστιχα του Εσπερινού, ο στίχος: «Δόξα...» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά, ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν...», που ακολουθείται πάντα από ένα –σύντομο έστω– θεοτοκίο ή (την Τετάρτη και την Παρασκευή) σταυροθεοτοκίο. Στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Κεκραγαρίου ψάλλεται, κατά κανόνα, όχι ιδιόμελο, αλλά προσόμοιο θεοτοκίο. Αυτό συμβαίνει γιατί στα Απόστιχα του Εσπερινού δεν γίνεται ποτέ Μικρή Είσοδος. Μόνο στις Θεομητορικές εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου θα βρούμε ιδιόμελα θεοτοκία (αντί για Δοξαστικά) στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Κεκραγαρίου.

 20. Η ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΣ ΕΥΧΗ (ΝΥΝ ΑΠΟΛΥΕΙΣ). Είναι η ωδή του Αγίου Συμεών

του Θεοδόχου, το γνωστό, δηλαδή, σε όλους μας: «Νυν απολύεις...». Ονομάστηκε Απολυτίκιος Ευχή, είτε εξαιτίας της λέξης: «απολύεις», που υπάρχει στην αρχική της φράση (Απολυτίκιος ευχή = ευχή, που αρχίζει με το ρήμα «απολύω»), είτε επειδή λέγεται λίγο πριν από την Απόλυση, δηλαδή πριν από το τέλος, της ακολουθίας του Εσπερινού (απολυτίκιος ευχή = ευχή, που λέγεται πριν από την Απόλυση της ακολουθίας). Πάντως, τόσο για το ζήτημα της προέλευσης, όσο και για το ζήτημα της λειτουργικής και γραμματικής ετυμολογίας των όρων: Απολυτίκιος Ευχή και Απολυτίκιον, έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνευτικές θεωρίες, χωρίς κάποια από αυτές να έχει γίνει μέχρι σήμερα γενικά αποδεκτή. Η Απολυτίκιος Ευχή λέγεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού από τον ιερέα, ο οποίος την απαγγέλλει από την Ωραία Πύλη, έχοντας το πρόσωπο του στραμμένο προς το λαό.

 21. Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΥ. Αμέσως μετά από την Απολυτίκιο Ευχή

(και πριν από την ανάγνωση του Τρισαγίου) ψάλλεται ή αναγιγνώσκεται ο τυχόν Κανόνας της Θεοτόκου. Ο Κανόνας αυτός βρίσκεται καταγεγραμμένος στο λειτουργικό βιβλίο, που ονομάζεται Θεοτοκάριον. Όλοι οι κανόνες του Θεοτοκάριου απευθύνονται στη Θεοτόκο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το Θεοτοκάριο χωρίζεται εσωτερικά σε οκτώ (8) όμοια μέρη. Το κάθε ένα από αυτά περιέχει ένα πλήρη και ανεξάρτητο εβδομαδιαίο

λειτουργικό κύκλο με οκταώδιους Κανόνες (έναν για κάθε μία από τις επτά ημέρες της εβδομάδας), που ακολουθούν μουσικά τους οκτώ βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής. Οι οκτώ εβδομαδιαίοι κύκλοι του Θεοτοκαρίου εναλλάσσονται διαδοχικά –ο ένας μετά τον άλλο– κατά την διάρκεια του έτους.

 22. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟ. Είναι ένας σύντομος ύμνος, που αποτελεί μια δοξολογία, αλλά,

ταυτόχρονα, και μια ικεσία, προς την Αγία Τριάδα. Ονομάζεται Τρισάγιο, γιατί αρχίζει με την τριπλή επανάληψη του Τρισάγιου ύμνου: «Άγιος ο Θεός, Άγιος Ισχυρός, Άγιος Αθάνατος, ελέησον ημάς». Το Τρισάγιο διαβάζεται καθημερινά (δύο, κατά κανόνα, φορές) σε όλες τις ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού. Ειδικά στην ακολουθία του Εσπερινού διαβάζεται, από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό, μόνο μία φορά, αμέσως μετά την Απολυτίκιο Ευχή και πριν την ψαλμωδία των Απολυτικίων. Το Τρισάγιο παρουσιάζει την εξής τυπική διάταξη: α. «Άγιος ο Θεός...» (Τρις) β. «Δόξα...Και νυν...» γ. «Παναγία Τριάς...» δ. «Κύριε, ελέησον» (τρις) ε. «Δόξα...Και νυν...» στ. «Πάτερ ημών...» ζ. «Ότι Σου εστίν...» (εκφώνησις ιερέως).

 23. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. Ο όρος Απολυτίκιον, κατά μία ερμηνεία, δηλώνει τον ύμνο,

που ψάλλεται αμέσως μετά από την απαγγελία της Απολυτικίου Ευχής (κατά την ερμηνεία αυτή, ο όρος Απολυτίκιον οφείλει το όνομά του στην Απολυτίκιο Ευχή). Όμως, κατά μία άλλη ερμηνεία, ο όρος Απολυτίκιον δηλώνει τον ύμνο που ψάλλεται αμέσως πριν από την Απόλυση μιας ακολουθίας και, εν προκειμένω, του Εσπερινού (κατά την ερμηνεία αυτή, ο όρος Απολυτίκιον οφείλει το όνομά του στη χρονική στιγμή της ψαλμωδίας του, που συμπίπτει με την Απόλυση της ακολουθίας). Το Απολυτίκιο είναι ο σπουδαιότερος ύμνος κάθε ακολουθίας, γιατί μέσα σε αυτόν περιγράφεται συνοπτικά το βαθύτερο θεολογικό νόημα των διάφορων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών ή προβάλλεται το κεντρικό σημείο του βίου και της προσφοράς των εορταζόμενων Αγίων. Κατά την αρχαία τυπική τάξη: μόνο α) οι αναστάσιμες ακολουθίες της Κυριακής και β) οι ακολουθίες και των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών είχαν ιδιαίτερο (δηλαδή, μοναδικό και ανεπανάληπτο) Απολυτίκιο. Οι Εορτές Αγίων είχαν Απολυτίκια, που ήταν κοινά για ολόκληρες ομάδες αγίων (π.χ. τα Απολυτίκια: «Ο μάρτυς σου Κύριε...» και «Εν σοι πάτερ ακριβώς...», που ψάλλονται σε εορτές μαρτύρων και οσίων αντίστοιχα). Τον τελευταίο, όμως, αιώνα διάφοροι υμνογράφοι (παρακινούμενοι από ημιμάθεια ή μια κακώς νοούμενη ευσέβεια) συνέθεσαν ιδιαίτερα Απολυτίκια για όλες τις ακολουθίες του έτους, με αποτέλεσμα να καταργηθούν σταδιακά τα αρχαία κοινά Απολυτίκια του Σαββαΐτικου τυπικού. Ως προς την επιλογή των Απολυτικίων πρέπει να θυμόμαστε πάντα, ότι: ενώ όλες οι

ακολουθίες των εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου, ειδικά, όταν έχουμε εορτή με ακολουθία εις δ΄ χωρίς κανένα ιδιόμελο Δοξαστικό, τότε η ακολουθία της εορτής δεν δικαιούται την ψαλμωδία Απολυτικίου. Στην περίπτωση αυτή (ακόμη και αν υπάρχει στο Μηναίο ή στο Ωρολόγιο το Μέγα Απολυτίκιο της εορτής) αντί για το Απολυτίκιο της εορτής του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, ψάλλεται το Απολυτίκιο της εορτής του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, που είναι καταγεγραμμένο στο Ωρολόγιο το Μέγα. (Κατά την αρχαία, πάντως, τυπική τάξη, που σήμερα σώζεται μόνο στο Τριώδιο, στην περίπτωση αυτή δεν λεγόταν το τυχόν Απολυτίκιο του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, αλλά ετηρείτο το λεγόμενο Τυπικό του Αλληλούια, δηλαδή το Τυπικόν των άμνημων ημερών», που προέβλεπε την ψαλμωδία των γνωστών ύμνων: «Θεοτόκε Παρθένε...», «Βαπτιστά του Χριστού...», «Ικετεύσατε υπέρ ημών...» και «Υπό την σην ευσπλαγχνίαν...»). Τέλος, τα Απολυτίκια θεοτοκία, βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα. Εκεί θα βρούμε Απολυτίκια

θεοτοκία για όλους τους ήχους και τις ημέρες της εβδομάδας, από τα οποία επιλέγουμε, ανάλογα με την περίσταση, το κατάλληλο για την κάθε εσπερινή ακολουθία. ΠΡΟΣΟΧΗ: Αν η ακολουθία δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, τότε, αμέσως μετά από τα Απολυτίκια, λέγεται η Εκτενής και, εν συνεχεία, γίνεται η Απόλυση της ακολουθίας.

 24. Η ΑΠΟΛΥΣΗ. Μετά τα Απολυτίκια, ο ιερέας (από την Ωραία Πύλη και με το πρόσωπο προς το λαό) απολύει τους πιστούς (δηλαδή, τους κοινοποιεί το πέρας της ακολουθίας και τους επιτρέπει να αποχωρήσουν από το ναό), επικαλούμενος την ευλογία του Κυρίου και τις πρεσβείες της Θεοτόκου και των αγίων. Η ακολουθία του Εσπερινού, όπως όλες οι ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού, ολοκληρώνεται με την καταληκτική εκφώνηση: «Δι’ ευχών των Αγίων Πατέρων ημών...», που λέγεται, φυσικά, πάντα από τον ιερέα.

4. Περί της γενικής τυπικής τάξεως της ακολουθίας του Όρθρου

Η ακολουθία του Όρθρου είναι η σπουδαιότερη ακολουθία του 24ώρου. Ονομάστηκε έτσι, γιατί τελείται κανονικά κατά την ώρα του «όρθρου» (μόλις, δηλαδή, αρχίζει, να φαίνεται στον ορίζοντα το πρώτο αμυδρό φως της νέας ημέρας). Ο Όρθρος, συνήθως, τελείται «συναπτά» με τις ακολουθίες του Μεσονυκτικού (γίνεται πριν από τον Όρθρο) και της Α΄, Γ΄, και ΣΤ΄ Ώρας (γίνονται μετά από τον Όρθρου). Όταν η ημέρα δικαιούται την τέλεση Θείας Λειτουργίας, αυτή τελείται αμέσως μετά από το τέλος της ΣΤ΄ Ώρας. Όταν, όμως, η ημέρα δεν δικαιούται την τέλεση Θείας Λειτουργίας, τότε –αντί για τη Θεία Λειτουργία– ετελείτο η λεγόμενη Ακολουθία των Τυπικών, κατά τη διάρκεια της οποίας διαβαζόταν το Αποστολικό και Ευαγγελικό Ανάγνωσμα της ημέρας, και –σύμφωνα με την αρχαία τυπική τάξη– μπορούσαν, να κοινωνήσουν (να μεταλάβουν, δηλαδή, από προηγιασμένα Άχραντα Μυστήρια), όσοι πιστοί το επιθυμούσαν.Η τυπική διάταξη της ακολουθίας του Όρθρου έχει, σε γενικές γραμμές, ως εξής: 1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΝ. (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού) 2. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟΝ. (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού) 3. ΤΟ ΚΥΡΙΕ ΕΛΕΗΣΟΝ. (12άκις). 4. ΤΟ ΔΕΥΤΕ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΩΜΕΝ. (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού). ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα πρώτα τέσσερα (4) λατρευτικά στοιχεία της ορθρινής ακολουθίας

(Ευλογητόν, Τρισάγιον, Κύριε Ελέησον, Δεύτε Προσκυνήσωμεν), επαναλαμβάνονται καθημερινά κατά την έναρξη όλων των ακολουθιών του Σαββαΐτικου τυπικού (με μοναδικές εξαιρέσεις αυτές του Εσπερινού και των Τυπικών). 5. Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ. Η Βασιλική Ακολουθία αποτελεί, μάλλον,

μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχαίο Σαββαΐτικο τυπικό. Ως προς το περιεχόμενό της αποτελεί μια προσευχή, που προσφέρεται στο Θεό υπέρ των «βασιλέων» (υπέρ, δηλαδή, της οικογένειας του εκάστοτε Ρωμαίου Αυτοκράτορα). Κατά πάσα πιθανότητα, η σύντομη αυτή ακολουθία ετελείτο αρχικά μόνο στις λεγόμενες Βασιλικές Μονές. Ως Βασιλικές Μονές χαρακτηρίζονταν τα μοναστήρια, που είχαν ευεργετηθεί από τον Αυτοκράτορα, είτε

διοικητικά (με την παραχώρηση ειδικών προνομίων), είτε οικονομικά (με την παραχώρηση κτημάτων και χρηματικών εισφορών). Οι μοναχοί αυτών των μονών –σε ένδειξη ευχαριστίας και ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του Αυτοκράτορα– εισήγαγαν στη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας τη Βασιλική Ακολουθία, ενσωματώνοντας την στην ακολουθία του Όρθρου. Με το πέρασμα του χρόνου η χρήση της επιτυχημένης αυτής προσθήκης γενικεύτηκε και, τελικά, επικράτησε καθολικά η καθημερινή τέλεσή της κατά την ορθρινή ακολουθία.Η τυπική διάταξη της Βασιλικής Ακολουθίας αποτελείται από τα εξής λατρευτικά

στοιχεία:     Αναγιγνώσκονται «εμμελώς» (με μουσική, δηλαδή, απόδοση) ο 19ος («Επακούσαι σου Κύριος εν ημέρα θλίψεως...») και ο 20ος ψαλμός («Κύριε εν τη δυνάμει σου ευφρανθήσεται ο Βασιλεύς...»). Οι δύο αυτοί ψαλμοί κρίθηκαν κατάλληλοι για την περίσταση, επειδή παρακαλούν το Θεό για την υγεία και τη μακροημέρευση του Βασιλέα του Ισραήλ, ενώ, παράλληλα, εκφράζουν και την ευχαριστία του Ισραηλιτικού λαού προς το Θεό για τις πολιτικές και στρατιωτικές επιτυχίες, που Αυτός χάρισε στον εκλεκτό Του Βασιλιά και τον περιούσιο λαό Του. Τα αιτήματα και τα αισθήματα των δύο αυτών ψαλμών θεωρήθηκε, ότι εξέφραζαν και τα αντίστοιχα αιτήματα και αισθήματα του «Νέου Ισραήλ» (δηλαδή, των χριστιανών πολιτών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Την ώρα της εμμελούς ανάγνωσης των ψαλμών ο ιερέας θυμιάζει το ναό.     Διαβάζεται για 2η φορά το Τρισάγιο (Η 1η είναι αυτή, που γίνεται μετά από το Ευλογητόν).     Ακολουθεί, τέλος, η ανάγνωση τριών ύμνων, στους οποίους, έστω και παρεμπιπτόντως, γίνεται λόγος για τους βασιλείς, και προβάλλεται προς το Θεό το αίτημα της ενίσχυσής τους, κυρίως σε περιόδους πολέμου («Σώσον Κύριε τον λαόν σου...», «Δόξα...Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως...», «Και νυν...Προστασία φοβερά και ακαταίσχυντε...»).Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών:α) Τα τέσσερα (4) πρώτα λατρευτικά στοιχεία της ακολουθίας του Όρθρου (δηλαδή,

το Ευλογητόν, το Τρισάγιον, το Κύριε Ελέησον και το Δεύτε Προσκυνήσωμεν), καθώς και η Βασιλική Ακολουθία στην πλήρη μορφή της, τελούνται μόνο κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα.β) Τις υπόλοιπες ημέρες του έτους τα τρία από τα τέσσερα πρώτα λατρευτικά στοιχεία

της ορθρινής ακολουθίας (δηλαδή, το 1ο Τρισάγιο, το Κύριε Ελέησον και το Δεύτε Προσκυνήσωμεν) καταλιμπάνονται, και μόνο το Ευλογητόν διατηρείται στη φυσική του θέση, ενώ από τη Βασιλική Ακολουθία διαβάζεται μόνο ένα μικρό τμήμα (δηλαδή, το 2οΤρισάγιο και οι τρεις καταληκτικοί της ύμνοι: «Σώσον Κύριε τον λαόν σου...», «Δόξα... Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως...», «Και νυν... Προστασία φοβερά και ακαταίσχυντε...»), και καταλιμπάνονται οι δύο εισαγωγικοί της ψαλμοί (δηλαδή, ο 19ος και ο 20ος). Με βάση τα ανωτέρω, συμπεραίνουμε, ότι η συνηθισμένη εναρκτήρια τυπική τάξη της ακολουθίας του Όρθρου στους ενοριακούς ναούς διαμορφώνεται σήμερα ως εξής: α) Το Ευλογητόν β) Το Τρισάγιον (πρόκειται όχι για το 1ο, αλλά για το 2ο Τρισάγιο της ακολουθίας του Όρθρου, δηλαδή για το Τρισάγιο της Βασιλικής Ακολουθίας) και γ) Οι τρεις (3) καταληκτικοί ύμνοι της Βασιλικής Ακολουθίας. 6. Ο ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ. Ως  Εξάψαλμος χαρακτηρίζονται οι έξι ορθρινοί (πρωινοί)

ψαλμοί, που διαβάζονται καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου αμέσως μετά το τέλος της Βασιλικής Ακολουθίας. Ανάμεσα στη Βασιλική Ακολουθία και τον Εξάψαλμο παρεμβάλλεται μια σύντομη Αίτηση του ιερέα, που καταλήγει με την Τριαδολογική Εκφώνηση: «Δόξα τη Αγία, και Ομοουσίω, και Ζωοποιώ, και Αδιαιρέτω Τριάδι, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων.». Η Εκφώνηση αυτή, κατά

πάσα πιθανότητα, αποτελεί κατάλοιπο του λεγόμενου Ασματικού Τυπικού (δηλαδή, του τυπικού, που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη μέχρι τον 8ο μ.Χ. αιώνα, πριν από την οριστική επικράτηση του Σαββαΐτικου τυπικού). Οι έξι ψαλμοί, που συνθέτουν τον Εξάψαλμο είναι οι εξής: ο 3ος, ο 37ος, ο 62ος, ο 87ος, ο 102ος, και ο 142ος. Εσωτερικά ο Εξάψαλμος χωρίζεται σε δύο Στάσεις, οι οποίες δίνουν στον α-ναγνώστη το δικαίωμα μιας σύντομης ανάπαυσης κατά την ώρα της ανάγνωσής του. Η ώρα της ανάγνωσης του Εξάψαλμου είναι από τις ιερότερες της ορθρινής ακολουθίας. Έτσι, κατά τη σωστή τυπική τάξη, οι πιστοί πρέπει, να παρακολουθούν την ανάγνωσή του όρθιοι και με απόλυτη ησυχία. Ενώ ο Αναγνώστης διαβάζει τον Εξάψαλμο, ο ιερέας διαβάζει, χάριν συντομίας και ευκολίας, «μυστικώς» τις Ευχές της ακολουθίας του Όρθρου. Επαναλαμβάνεται, έτσι, το τυπικό λάθος, που είδαμε στην εσπερινή ακολουθία, κατά την ώρα της ανάγνωσης του Προοιμιακού Ψαλμού (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού). 7. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού). 8. ΤΟ ΘΕΟΣ ΚΥΡΙΟΣ. Αμέσως μετά το τέλος της Μεγάλης Συναπτής, ψάλλονται

αντιφωνικά από τους χορούς τα δύο γνωστά ημιστίχια του 117ου ψαλμού. Πρόκειται για τις σύντομες φράσεις «Θεός Κύριος και επέφανεν ημίν» (στίχος 27), και «Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου» (στίχος 26). Τα δύο αυτά ημιστίχια, αν και προέρχονται από διαφορετικούς στίχους του ίδιου ψαλμού, αντιμετωπίζονται στην ορθρινή ακολουθία ως ενιαίος ψαλμικός στίχος, που επαναλαμβάνεται «τετράκις» (τέσσερις, δηλαδή, φορές). Την πρώτη από αυτές ο εν λόγω στίχος ψάλλεται μόνος του, ενώ τις υπόλοιπες τρεις η ψαλμωδία του συνοδεύεται με ψαλμικούς στίχους, που προέρχονται πάντα από τον 117ο Ψαλμό. Ως προς τη μουσική του, τέλος, απόδοση, αξίζει, να σημειώσουμε, ότι το Θεός Κύριος πάντα ακολουθεί μουσικά τον ήχο του τυχόντος πρώτου Απoλυτικίου της ημέρας. ΠΡΟΣΟΧΗ: Στη εσφαλμένη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών το Θεός Κύριος ψάλλεται καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου (με εξαίρεση τις καθημερινές ημέρες του Τριωδίου και τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας). Κατά την αρχαία, όμως, τυπική τάξη, όταν είχαμε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (δηλαδή, Aκολουθία εις δ΄), και, ως εκ τούτου, απαγορευόταν η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, εφαρμοζόταν το λεγόμενο Τυπικό των Άμνημων Ημερών ή Τυπικό του Αλληλούια. Στην περίπτωση αυτή, την ψαλμωδία του Θεός Κύριος αντικαθιστούσε η ψαλμωδία της σύντομης φράσης: «Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια», που, όπως και το Θεός Κύριος, επαναλαμβανόταν τετράκις με τη συνοδεία ειδικών ψαλμικών στίχων. Η αρχαία αυτή και σωστή τυπική τάξη, όπως ήδη αναφέραμε, διασώζεται σήμερα στους ενοριακούς ναούς μόνο στις καθημερινές ακολουθίες του Τριωδίου (αν, όταν, και όπου αυτές τελούνται) και τη Μεγάλη Εβδομάδα. 9.  ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ . Μετά από το Θεός Κύριος επαναλαμβάνονται  τα Απολυτίκια,

που ειπώθηκαν στο τέλος της ακολουθίας του Εσπερινού (βλπ. Θέμα 3ο). Όταν εφαρμόζεται το Τυπικό του Αλληλούια (σήμερα μόνο στις καθ’ ημέραν ακολουθίες του Τριωδίου, ενώ, κατά το αρχαίο τυπικό, όταν είχαμε Μη Εορταζόμενο Άγιο) την ψαλμωδία των Απoλυτικίων αντικαθιστούσε η ψαλμωδία των ειδικών Τριαδικών Ύμνων, που σήμερα βρίσκονται καταγεγραμμένοι στο Τριώδιο και το Ωρολόγιο το Μέγα, και ακολουθούν τους οκτώ βασικούς ήχους της Βυζαντινής μουσικής. 10. ΤΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ. Στην ακολουθία του Όρθρου, όπως και

στην ακολουθία του Εσπερινού, διαβάζεται καθημερινά το Λειτουργικό Ψαλτήριο. Η γενική τυπική τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού ορίζει, ότι το Λειτουργικό Ψαλτήριο

πρέπει, να διαβάζεται στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου μια φορά την εβδομάδα (και δύο φορές την περίοδο του Τριωδίου). Με βάση αυτή τη γενική αρχή, στην ορθρινή ακολουθία διαβάζονται καθημερινά δύο ή τρία Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Η σειρά της ανάγνωσης των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου καθορίζεται από τους σχετικούς πίνακες, που βρίσκονται στο τέλος των εκδόσεων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Με τη βοήθεια αυτών των πινάκων ο Αναγνώστης εντοπίζει τα τυχόντα Καθίσματα της ημέρας, και, εν συνεχεία, τα διαβάζει στην ακολουθία του Όρθρου. ΠΡΟΣΟΧΗ: Μετά από την ανάγνωση κάθε Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (που στα διάφορα λειτουργικά βιβλία χαρακτηρίζονται ως «α΄», «β΄», και «γ΄ στιχολογία») ακολουθεί η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα, και, εν συνεχεία, η ψαλμωδία τριών (3), κατά κανόνα, προσόμοιων ύμνων, που, επειδή ακολουθούν χρονικά την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου, ονομάζονται και αυτοί Καθίσματα. Δεν πρέπει, λοιπόν, να συγχέουμε τα Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου με τους προσόμοιους ύμνους, που ονομάζονται Καθίσματα, γιατί ψάλλονται αμέσως μετά από την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.Έτσι, μετά το Θεός Κύριος και τα τυχόντα Απολυτίκια της ημέρας, η τυπική διάταξη της

ακολουθίας του Όρθρου διαμορφώνεται ως εξής:     Διαβάζεται το 1ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «α΄ στιχολογία»).     Ακολουθεί η 1η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι σον το

κράτος...»).     Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 1ου Καθίσματος του Λειτουργικού

Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την α΄ στιχολογίαν»).

    Διαβάζεται το 2ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «β΄ στιχολογία»). Ειδικά στον Όρθρο του Σαββάτου ως «β΄ στιχολογία» διαβάζεται πάντα ο Άμωμος (δηλαδή, το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου).

    Ακολουθεί η 2η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι αγαθός και φιλάνθρωπος Θεός υπάρχεις...»).

   Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 2ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την β΄ στιχολογίαν»). Ειδικά στην ακολουθία του Όρθρου του Σαββάτου, όταν έχουμε ακολουθία Μη Εορταζόμενου Αγίου (Ακολουθία εις δ΄), μετά από τον Άμωμο («β΄ στιχολογία») και πριν από την 2η Μικρή Συναπτή ψάλλονται –ως επίλογος του Αμώμου– τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια. Μετά την ψαλμωδία των Νεκρώσιμων Ευλογηταρίων ακολουθεί κανονικά η 2η Μικρή Συναπτή, και, εν συνεχεία, ψάλλεται το ειδικό Νεκρώσιμο Κάθισμα, που σήμερα βρίσκεται καταγεγραμμένο στο Εγκόλπιο του Αναγνώστη.

    Διαβάζεται (εάν, φυσικά, προβλέπεται από του σχετικούς πίνακες) το 3ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «γ΄ στιχολογία»). Στον αναστάσιμο Όρθρο της Κυριακής, ως «γ΄ στιχολογία», λέγεται ο Άμωμος (το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου).

     Ακολουθεί η 3η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται...» ).

   Ψάλλονται (εάν, φυσικά, προβλέπεται η ανάγνωση «γ΄ στιχολογίας») τα προσόμοια Καθίσματα του 3ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού

Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την γ΄ στιχολογία»). Ειδικά στην ακολουθία του αναστάσιμου Όρθρου της Κυριακής μετά από τον Άμωμο («γ΄ στιχολογία») και πριν από την 3η Μικρή Συναπτή ψάλλονται –ως επίλογος του Αμώμου– τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια. Μετά την ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων ακολουθεί κανονικά η 3η Μικρή Συναπτή, και, εν συνεχεία, αναγιγνώσκεται (αντί για προσόμοια Καθίσματα) η Υπακοή του τυχόντος ήχου. Η Υπακοή είναι ένας σύντομος αναστάσιμος ύμνος, που, μάλλον, απoτελεί ένα ακόμη κατάλοιπο του Ασματικού Τυπικού, λειτουργικά στοιχεία του οποίου ενσωματώθηκαν στο Σαββαΐτικο τυπικό μετά την επικράτηση του τον 8ο μ.Χ. αιώνα, και διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Σχετικά με την προέλευση της Υπακοής, την ονομασία της, καθώς και τον τρόπο της αρχαίας μουσικής της απόδοσης, έχουν διατυπωθεί από τους ειδικούς ερευνητές διάφορες θεωρίες, η παράθεση ή η αξιολόγηση των οποίων υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της ταπεινής μας εργασίας. Στην Παρακλητική (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος) όλοι οι ήχοι της Βυζαντινής μουσικής έχουν τη δική τους Υπακοή, που βρίσκεται καταγεγραμμένη στην ακολουθία του Όρθρου της Κυριακής (μετά από τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα της «β΄ στιχολογίας»). Οι Υπακοές των οκτώ (8) ήχων της βυζαντινής μουσικής βρίσκονται καταγεγραμμένες  και στο Ωρολόγιο το Μέγα (μαζί με τα Αναστάσιμα Απολυτίκια και τα Θεοτοκία τους).

ΠΡΟΣΟΧΗ: α) σήμερα, στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών καταλιμπάνεται η ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου και οι Μικρές Συναπτές, που παρεμβάλλονται ανάμεσά τους. Έτσι, ψάλλονται μόνο τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν, κανονικά, την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. β) Αν προβλέπεται η ανάγνωση δύο Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου στην ορθρινή ακολουθία, στις Μικρές Συναπτές του ιερέα λέγονται οι Εκφωνήσεις: «Ότι σον το Κράτος...», και «Ότι αγαθός...» (παραλείπεται, δηλαδή, η Εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται...»).Ως προς το ζήτημα της επιλογής των προσόμοιων Καθισμάτων της ορθρινής ακολουθίας,

σημειωτέα, εν ολίγοις, τα εξής:    Στις καθ’ ημέραν ορθρινές ακολουθίες, καθώς και στον Όρθρο του Σαββάτου, οι Aκολουθίες εις δ΄, και εις στ΄, δεν δικαιούνται τα προσόμοια Καθίσματα της ακολουθίας. Για αυτό, άλλωστε, το λόγο οι ακολουθίες αυτές δεν περιέχουν κανονικά προσόμοια Καθίσματα στις εκδόσεις των Μηναίων. Συνεπώς, όταν έχουμε Aκολουθία εις δ΄, ή εις στ΄, λέγονται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, τα τυχόντα προσόμοια Καθίσματα του Eβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, τα προσόμοια Καθίσματα της Παρακλητικής).Αντίθετα, οι Ακολουθίες εις η΄, και οι Αγρυπνίες δικαιούνται τα προσόμοια

Καθίσματα της ακολουθίας. Συνεπώς, όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία λέγονται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, τα τυχόντα προσόμοια Καθίσματα του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, τα προσόμοια Καθίσματα των Μηναίων).Δυστυχώς, στις διάφορες σημερινές εκδόσεις των Μηναίων (Ετήσιος Λειτουργικός

Κύκλος) συναντάμε ορισμένες φορές προσόμοια Καθίσματα και σε Ακολουθίες εις στ΄. Τα προσόμοια αυτά Καθίσματα δεν υπήρχαν στις αρχαίες ακολουθίες, αλλά προστέθηκαν μεταγενέστερα από διάφορους υμνογράφους. Σε αυτές τις περιπτώσεις–προς αποκατάσταση της σωστής τυπικής τάξης– πρέπει, να λέγονται τα προσόμοια Καθίσματα της Παρακλητικής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος), και να καταλιμπάνονται τα προσόμοια Καθίσματα του Μηναίου (Ετήσιος Λειτουργικός Κύκλος).    Ειδικά στον Όρθρο της Κυριακής, τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (Παρακλητική) προηγούνται των αντίστοιχων προσόμοιων Καθισμάτων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία). Έτσι, η

ημέρα της Κυριακής παίρνει πάντα τα προσόμοια Καθίσματά της από τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο (Παρακλητική), όχι μόνο όταν συμπίπτει με εορτές, που έχουν Ακολουθίες εις δ΄, ή εις στ΄, αλλά, ακόμη, και όταν συμπίπτει με εορτές, που έχουν Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία. Τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα του Όρθρου της Κυριακής καταλιμπάνονται μόνο όταν η ημέρα της Κυριακής συμπίπτει με Αγρυπνία Δεσποτικής Εορτής (δηλαδή, με ακολουθία, που καταργεί τελείως τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο, όπως π.χ. τα Χριστούγεννα, τα Θεοφάνεια, και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος). (βλπ. Θέμα 2ο) Ας δούμε, όμως, λίγο αναλυτικότερα τα Ευλογητάρια. Ως Ευλογητάρια, κατά μία

γενική έννοια, χαρακτηρίζονται οι ύμνοι, που ακολουθούν το στίχο: «Ευλογητός ει, Κύριε, δίδαξόν με τα δικαιώματά Σου». Στο Σαββαΐτικο τυπικό, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, διακρίνουμε δύο (2) ομάδες ύμνων, που χαρακτηρίζονται ως Ευλογητάρια. Πρόκειται για τα: α) Νεκρώσιμα Ευλογητάρια, που ψάλλονται το Σάββατο στην ακολουθία του Όρθρου, και β) τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια, που ψάλλονται στην αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής. Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή) δεν ψάλλονται Ευλογητάρια. Τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια, τέλος, χρησιμοποιούνται και στις διάφορες νεκρώσιμες και επιμνημόσυνες ακολουθίες της Εκκλησίας, ενώ τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια ψάλλονται και στον Όρθρο του Σαββάτου του Λαζάρου, καθώς και στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου (ακολουθία του Επιταφίου).Α) Ειδικότερα, στον Όρθρο του Σαββάτου διαβάζονται δύο (2) Καθίσματα του

Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Ως 2ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου («β΄ στιχολογία»), διαβάζεται ο Άμωμος (ο 118ος Ψαλμός, που, επειδή είναι μεγάλος σε έκταση, αποτελεί μόνος του το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου). Το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου ονομάστηκε Άμωμος από την αρχική του φράση: «Μακάριοι οι άμωμοι εν οδώ...». Όταν στον Όρθρο του Σαββάτου έχουμε Ακολουθία Μη Εορταζομένου Άγιο (Ακολουθία εις δ΄), αμέσως μετά τον Άμωμο, και χωρίς την παρεμβολή της 2ης Μικρής Συναπτής, ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια. Όταν, όμως, στον Όρθρο του Σαββάτου έχουμε Εορταζόμενο Άγιο (Ακολουθία εις στ΄, και εις η΄), ή Αγρυπνία, τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια καταλιμπάνονται, και μετά από τον Άμωμο λέγεται κανονικά η 2η Μικρά Συναπτή, και, εν συνεχεία, ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 2ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την β΄ στιχολογίαν»).Β) Παρομοίως, στην ακολουθία του αναστάσιμου Όρθρου της Κυριακής διαβάζονται

τρία (3) Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Ως 3ο Κάθισμα («γ΄ στιχολογία») λέγεται ο Άμωμος. Αμέσως μετά από τον Άμωμο, και χωρίς την παρεμβολή της 3ης Μικρής Συναπτής, ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια. Η ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων του Όρθρου της Κυριακής καταλιμπάνεται μόνο αν συμπέσει η ημέρα της Κυριακής με Αγρυπνία Δεσποτικής Εορτής (δηλαδή, με ακολουθία, που καταργεί τελείως τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο ακόμη και την ημέρα της Κυριακής, όπως, π.χ. οι εορτές των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού). (βλπ. Θέμα 2ο) Επίσης, όταν, έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας σε καθημερινή ημέρα (από Δευτέρα έως

και την Παρασκευή) ή Σάββατο, ψάλλεται, ως «γ΄ στιχολογία», (αντικαθιστώντας την ανάγνωση του τυχόντος 3ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου), ο Πολυέλαιος. Ως Πολυέλαιος χαρακτηρίζεται η στιχολογία των ψαλμών 134 («Αινείτε το Όνομα Κυρίου, αινείτε δούλοι Κύριον...») και 135 («Εξομολογείσθαι τω Κυρίω, ότι

Αγαθός...»), στην οποία προστίθεται η Εκλογή (ένα σύνολο, δηλαδή, από επιλεγμένους ψαλμικούς στίχους, που, όμως, το περιεχόμενό τους σχετίζεται, τρόπον τινά, με το περιεχόμενο της τιμώμενης εορτής). Στο τέλος του Πολυελαίου ψάλλονται συνήθως οι δύο τελευταίοι ύμνοι των Μακαρισμών του α΄ ήχου από την Παρακλητική (δηλαδή, οι ύμνοι: «Δόξα... Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν...», «Και νυν... Την Μητέρα Σου προσάγει Σοι...». Μετά από τον Πολυέλαιο ακολουθεί η 3η Μικρά Συναπτή και ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Μετά τον Πολυέλαιον...»).Τέλος, όταν η αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός

Κύκλος) συμπέσει με Αγρυπνία του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή με Εορτή Αγίου, που δικαιούται την τέλεση Αγρυπνίας, όπως π.χ. η εορτή του Αγίου Νικολάου) η τυπική τάξη της ακολουθίας του Όρθρου διαμορφώνεται ως εξής:    Διαβάζεται, ως «γ΄ στιχολογία», ο Άμωμος, και ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια.    Λέγεται από τον ιερέα η 3η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται»).    Αναγιγνώσκεται, αντί για προσόμοια Καθίσματα, η Υπακοή του τυχόντος ήχου.    Ψάλλεται, ως «δ΄ στιχολογία», ο Πολυέλαιος και η Εκλογή.    Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα της Αγρυπνίας του Μηναίου (δηλαδή τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Μετά τον Πολυέλαιον...»).    Εν συνεχεία, με την ψαλμωδία των Αναβαθμών, αρχίζει η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου.Για την ίδια πάντως περίπτωση έχει διαμορφωθεί και μια νεώτερη και απλούστερη

τυπική τάξη, που ορίζει, να καταλιμπάνεται τελείως η ανάγνωση του Αμώμου και η ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων. Σύμφωνα με αυτή τη μεταγενέστερη τυπική ερμηνεία:    Ψάλλεται, ως «γ΄ στιχολογία» ο Πολυέλαιος και η Εκλογή του (και, συνεπώς, να καταλιμπάνεται ο Άμωμος και τα Αναστάσιμα Ευλογητάριά του).    Λέγεται από τον ιερέα η 3η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται»).    Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα της αγρυπνίας του Μηναίου, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «μετά τον Πολυέλαιον....». 11. Η ΤΑΞΙΣ ΤΟΥ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ.  Όταν έχουμε Αγρυπνία, διαβάζεται

πάντα στην ακολουθία του Όρθρου κάποιο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, που, γενικά, χαρακτηρίζεται ως Εωθινό Ευαγγέλιο (για να διακρίνεται από το αντίστοιχο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, που λέγεται στη Θεία Λειτουργία). Το Εωθινό Ευαγγέλιο της Αγρυπνίας πλαισιώνεται πάντα από κάποια λειτουργικά στοιχεία, που, στο σύνολό τους, χα-ρακτηρίζονται ως Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου. Πιο συγκεκριμένα, τα λειτουργικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, είναι τα εξής:Α) ΤΑ ΑΝΤΙΦΩΝΑ. Στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής, μετά την ανάγνωση

της Υπακοής του τυχόντος ήχου, αρχίζει η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου με τα Αντίφωνα των Αναβαθμών. Ο όρος Αντίφωνον δηλώνει, γενικά, τον ύμνο, που ψάλλεται από δύο χορούς εναλλάξ (τον ύμνο, δηλαδή, που επαναλαμβάνεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας περισσότερες από μία φορές). Στο Σαββαΐτικο τυπικό διακρίνονται, γενικά, τρία (3) είδη Αντιφώνων:     Τα Αντίφωνα των Αναβαθμών. Πρόκειται για μια ομάδα ύμνων, που ανήκουν στον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο, και ψάλλονται στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής. Χαρακτηρίζονται ως Αντίφωνα των Αναβαθμών, γιατί αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ψαλμών, που συγκροτούν το 18ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Το 18ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου, επειδή

αποτελείται από πολλούς και μικρούς σε έκταση ψαλμούς (119ος – 133ος) χαρακτηρίζεται ωςΚάθισμα των Αναβαθμών ή, απλά, Αναβαθμοί (=σκαλοπάτια). Το ίδιο Κάθισμα (από την αρχική του φράση: «Προς Κύριον εν τω θλίβεσθαί με εκέκραξα»), ονομάζεται, επίσης, και Τα προς Κύριον. Η Παρακλητική σε κάθε έναν από τους οκτώ (8) αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής περιέχει τρία (3) Αντίφωνα των Αναβαθμών. Εξαίρεση αποτελεί ο Όρθρος του πλ. δ΄, που έχει τέσσερα (4) Αντίφωνα. Έτσι, η Παρακλητική περιέχει συνολικά είκοσι πέντε (25) Αντίφωνα των Αναβαθμών για τους οκτώ (8) ήχους της βυζαντινής μουσικής. Τέλος, όταν έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας σε καθημερινή ημέρα ή Σάββατο ψάλλεται, ως Αντίφωνο των Αναβαθμών, ένα (1) από τα τρία (3) Αντίφωνα των Αναβαθμών του δ΄ ήχου. Πρόκειται για τους γνωστούς ύμνους: «Εκ νεότητός μου...» (δις), «Οι μισούντες Σιών...» (δις), «Δόξα... Αγίω Πνεύματι πάσα ψυχή ζωούται...», «Και νυν... Αγίω Πνεύματι αναβλύζει...».     Τα Αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας. Στο πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας, που χαρακτηρίζεται ως Λειτουργία των Κατηχουμένων, ψάλλονται σήμερα τρία (3) Αντίφωνα. Ως α΄ Αντίφωνο λέγεται ο ύμνος: «Ταις Πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ σώσον ημάς». Ως β΄ Αντίφωνο, λέγεται ο ύμνος: «Σώσον ημάς Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών (ή ο εν αγίοις θαυμαστός κ.ο.κ), ψάλλοντάς σοι Αλληλούια». Ενώ, τέλος, ως γ΄ Αντίφωνο λέγεται το τυχόν Απολυτίκιο της ημέρας (τις Κυριακές π.χ. ψάλλεται το Αναστάσιμο Απολυτίκιο του τυχόντος ήχου). Τα Αντίφωνα αυτά, πάντως, είναι μεταγενέστερα και εσφαλμένα. Τα αρχαία (και, από τυπικής απόψεως, ορθά) Αντίφωνα του μυστηρίου της Θείας Λειτουργίας διασώζονται στις σημερινές εκδόσεις του Μεγάλου Ωρολογίου, και βρίσκονται καταγεγραμμένα στο τέλος της Ακολουθίας των Τυπικών.Δυστυχώς, παρά την αναμφισβήτητη αρχαιότητά τους, τα Αντίφωνα αυτά δεν χρησιμοποιούνται σήμερα ποτέ στη Θεία Λειτουργία. Υπάρχει, τέλος, η συνήθεια (στους μοναστηριακούς, κυρίως, ναούς) να ενσωματώνεται στο πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας (Λειτουργία των Κατηχουμένων) η Ακολουθία των Τυπικών. Στην περίπτωση αυτή, ως α΄ και β΄ Αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας ψάλλονται οι δύο (2) εισαγωγικοί ψαλμοί της Ακολουθίας των Τυπικών (δηλαδή. ο 102ος: «Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον...» και ο 145ος: «Αίνει η ψυχή μου τον Κύριον...»), ενώ ως γ΄ Αντίφωνο ψάλλονται οι Μακαρισμοί (τις μεν Κυριακές από την Παρακλητική, τις δε καθημερινές ημέρες και το Σαββάτο από τα τροπάρια της γ΄ και στ΄ ωδής του Κανόνα του Μηναίου).     Τα Αντίφωνα του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής. Στον Όρθρο της Μεγάλης Παρασκευής, που είναι αφιερωμένος στα Πάθη του Κυρίου, ψάλλονται, κατ’ εξαίρεσιν και σε διάφορους ήχους, δέκα πέντε (15) Αντίφωνα. Τα Αντίφωνα αυτά αποδίδουν ποιητικά τα δραματικά γεγονότα των Παθών του Κυρίου. Παράλληλα, προσπαθούν, να περιγράψουν τα αισθήματα των προσώπων, που ενεπλάκησαν σε αυτά, να αξιολογήσουν με πνευματικά κριτήρια τις πράξεις τους, και να αναπτύξουν θεολογικά τη σωτηριολογική διάσταση της θυσίας του Θεανθρώπου.Β. ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΝ. Εν συνεχεία, ψάλλεται το Προκείμενον του Εωθινού

Ευαγγελίου, που βρίσκεται καταγεγραμμένο, είτε στο βιβλίο της Παρακλητικής (αν τελείται η Αγρυπνία της Κυριακής), είτε στο Μηναίο (αν τελείται Αγρυπνία εορτής του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου). Τα προκείμενα των Εωθινών Ευαγγελίων ψάλλονται τρεις (3) φορές, ενώ, πριν από την 3η επανάληψή τους, προηγείται από αυτά κάποιος ψαλμικός στίχος (βλπ. Θέμα 3ο).Γ. Η ΑΙΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΕΑ. Το Προκείμενο ακολουθείται από μια σύντομη Αίτηση. Ο

ιερέας εκφωνεί: «Του Κυρίου δεηθώμεν», στην οποία ο χορός (ο λαός) απάντα με το: «Κύριε Ελέησον». Ο ιερέας συνεχίζει με την Εκφώνηση: «Ότι Άγιος ει ο Θεός ημών και εν Αγίοις επαναπαύη...». Τέλος, ο χορός ψάλλει (τρις) το στίχο: «Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον».

Δ. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ. Όπως ήδη γνωρίζουμε (βλπ. Θέμα 2ο), υπάρχουν ένδεκα (11) Αναστάσιμες Ευαγγελικές Περικοπές, που διαβάζονται από τον ιερέα στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής. Οι Ευαγγελικές αυτές Περικοπές εναλλάσσονται στους Όρθρους της Κυριακής κυκλικά –η μια μετά την άλλη– κατά την διάρκεια του λειτουργικού  έτους, ενώ, για κάθε μία από αυτές υπάρχει, σε ειδικό παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής, από ένα Αναστάσιμο Εξαποστειλάριο με το Θεοτοκίο του, και από ένα Εωθινό Δοξαστικό (δηλαδή Αναστάσιμο Δοξαστικό των Αίνων). Οι ύμνοι αυτοί αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Για τις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου υπάρχουν ειδικές Ευαγγελικές Περικοπές, που διαβάζονται ως Εωθινά Ευαγγέλια. Οι Ευαγγελικές αυτές Περικοπές είναι καταγεγραμμένες στο Λειτουργικό Ευαγγέλιο (σε ειδικό παράρτημα στο τέλος του βιβλίου). Αν, τέλος, η ακολουθία της Αγρυπνίας δεν παραπέμπει σε κάποιο Εωθινό Ευαγγέλιο, τότε ο ιερέας μπορεί, να επιλέξει κάποιο Εωθινό Ευαγγέλιο από μία άλλη ακολουθία, με ανάλογο, φυσικά, περιεχόμενο (να επιλέξει, για παράδειγμα, το Εωθινό Ευαγγέλιο της ακολουθίας του Αγίου Νικολάου, για να το χρησιμοποιήσει στην Αγρυπνία ενός άλλου Αγίου Ιεράρχη).Ε. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ. Η ανάγνωση του

συγκεκριμένου ύμνου ενσωματώνεται στην ακολουθία της Τάξεως του Εωθινού Ευαγγελίου μόνο στις αναστάσιμες Αγρυπνίες της Κυριακής, με σκοπό να τη συνδέσει έτι περαιτέρω με το εορταζόμενο γεγονός της ημέρας, δηλαδή με την Ανάσταση του Κυρίου. Εννοείται, φυσικά, ότι στις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου η ανάγνωση του ύμνου αυτού απουσιάζει από την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου.ΣΤ. Ο Ν΄ ΨΑΛΜΟΣ. Είναι ο γνωστός σε όλους 50ος Ψαλμός («Ελέησόν με ο Θεός...»),

που, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, γράφτηκε από τον Προφητάνακτα Δαβίδ σε ένδειξη μετανοίας για το διπλό του αμάρτημα (δηλαδή, τα αμαρτήματα της δολοφονίας του στρατηγού Ουρία, και της μοιχείας με τη σύζυγο του Ουρία, τη Βηρσαβεέ). Ο 50ος  ψαλμός, ως ψαλμός μετανοίας, θεωρείται, όχι άδικα, ως ένας από τους ωραιότερους και σπουδαιότερους ψαλμούς, για αυτό και διαβάζεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο ψαλμό (περίπου 10 φορές την ημέρα). Στις αναστάσιμες Αγρυπνίες της Κυριακής ο 50ος ψαλμός ψάλλεται αντιφωνικά από τους δύο (2) χορούς, ενώ, κατά την ώρα της ψαλμωδίας του, γίνεται η προσκύνηση του Ιερού Ευαγγελίου (Λειτουργικό Ευαγγέλιο). Στις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ο 50ος ψαλμός δεν ψάλλεται, αλλά απλά αναγιγνώσκεται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης.Ζ. ΤΟ ΙΔΙΟΜΕΛΟ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ. Μετά από τη στιχολογία του

50ου ψαλμού, ακολουθούν οι δύο (2) γνωστοί καταληκτικοί και επείσακτοι στίχοι των στιχολογιών του Σαββαΐτικου τυπικού («Δόξα...», «Και νυν...»), που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ακολουθούνται, κατ΄ εξαίρεσιν, από έναν ακόμη ψαλμικό στίχο (τον εναρκτήριο στίχο του 50ου ψαλμού: «Ελέησόν με ο Θεός...»). Οι τρεις (3), συνολικά, αυτοί στίχοι (Δόξα... – Και νυν... – Ελέησόν με...) συνοδεύονται από ιδιόμελους ύμνους. Ειδικότερα, στις αναστάσιμες Αγρυπνίες  του Όρθρου της Κυριακής η σειρά των εν λόγω στίχων και των ιδιόμελων ύμνων τους έχει ως εξής: «Δόξα... Ταις των Αποστόλων...», «Και νυν... Ταις της Θεοτόκου...», «Ελέησόν με... Αναστάς ο Ιησούς...». Στις Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου η τάξη διαμορφώνεται ως εξής: «Δόξα... Ταις του σου Οσίου (ή Ιεράρχου, ή Αποστόλου κ.ο.κ.)...», «Και νυν.... Ταις της Θεοτόκου....», «Ελέησόν με... και ψάλλεται ιδιόμελος ύμνος της τυχούσης εορτής». Ο ιδιόμελος ύμνος, που συνοδεύει το στίχο: «Ελέησόν με ο Θεός...» ονομάζεται Ιδιόμελο του Πεντηκοσταρίου. Όταν μια ακολουθία Αγρυπνίας δεν έχει ιδιαίτερο Ιδιόμελο του Πεντηκοσταρίου, δανείζεται ένα ιδιόμελο από την Ακολουθία της Λιτής (Εσπερινός),

προκειμένου να καλύψει το λειτουργικό αυτό κενό. Στους Κυριακάτικους, τέλος, Όρθρους του Τριωδίου υπάρχουν ειδικά ιδιόμελα για τους συγκεκριμένους στίχους: «Δόξα... Της μετανοίας άνοιξόν μοι...», «Και νυν... Της σωτηρίας εύθυνόν μοι...», «Ελέησόν με... Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών...».Η. ΤΟ ΣΩΣΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΣΟΥ. Πρόκειται για μία ακόμη Αίτηση του

ιερέα, που καταλήγει με την εκφώνηση: «Ελέει και οικτιρμοίς...». Σήμερα, η αίτηση αυτή εντάσσεται στην Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, γι’ αυτό και καταλιμπάνεται στις ακολουθίες, που δεν δικαιούνται την ανάγνωση Εωθινού Ευαγγελίου. Κατά την αρχαία, όμως, τυπική τάξη, το Σώσον ο Θεός τον Λαόν σου (όπως και ο Ν΄ ψαλμός) λεγόταν, μάλλον, καθημερινά στην ορθρινή ακολουθία. Η αρχαία αυτή τυπική τάξη διασώζει σήμερα μόνο στους καθ’ ημέραν Όρθρους του Τριωδίου. Με την Εκφώνηση της εν λόγω αιτήσεως («Ελεεί και οικτιρμοίς...») ολοκληρώνεται η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, και η ακολουθία του Όρθρου συνεχίζεται με την ψαλμωδία ή την ανάγνωση των Κανόνων.ΠΡΟΣΟΧΗ: Α) Σήμερα, στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής (στους

ενοριακούς, κυρίως, ναούς) η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου «μετατίθεται» (=μεταφέρεται) από τη φυσική της θέση και τοποθετείται ανάμεσα στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής. Η μεταγενέστερη και τυπικά εσφαλμένη αυτή συνήθεια δικαιολογείται, κατά κανόνα, με το αφελέστατο επιχείρημα της καθυστερημένης προσέλευσης της πλειοψηφίας του λαού στον Ιερό Ναό (διαβάζουμε, δηλαδή, το Εωθινό Ευαγγέλιο σε λάθος θέση, για να μη στερηθούν οι αργοπορημένοι, πλην, όμως, αδικαιολόγητοι, χριστιανοί την ακρόασή του). Στην περίπτωση αυτή, από τα οκτώ (8) λατρευτικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, μόνο τα Αντίφωνα των Αναβαθμών και το Προκείμενο του Εωθινού Ευαγγελίου διατηρούνται στη φυσική τους θέση (ψάλλονται, δηλαδή, διαδοχικά, αμέσως μετά την ανάγνωση της Υπακοής), ενώ όλα τα υπόλοιπα (από την σύντομη Αίτηση του ιερέα, που καταλήγει στην Εκφώνηση «Ότι Άγιος ει», μέχρι και την Εκφώνηση του Σώσον ο Θεός τον λαόν Σου: «Ελέει και οικτιρμοίς») μεταφέρονται, ως ένα ενιαίο σύνολο, ανάμεσα στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής των Κανόνων. Στις Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου δεν επικράτησε, ευτυχώς, το ατυχές έθος της μεταφοράς του Εωθινού Ευαγγελίου. Έτσι, σε αυτές η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου διατηρείται μέχρι σήμερα στη φυσική της θέση.Β) Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή, και

όταν, βέβαια, δεν έχουμε εορτή με ακολουθία Αγρυπνίας) δεν συμπεριλαμβάνονται στην τυπική τάξη της ακολουθίας τα Ευλογητάρια, η Υπακοή, καθώς και τα λατρευτικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου. Συνεπώς, στην περίπτωση αυτή αμέσως μετά από τα Καθίσματα του Ψαλτηρίου, αναγιγνώσκεται ο Ν΄ ψαλμός και, εν συνεχεία, ψάλλονται (ή –κατ’ οικονομίαν– αναγιγνώσκονται) οι Κανόνες. 12. ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ. Μετά από την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου ψάλλονται οι

Κανόνες. Οι Κανόνες είναι οι κεντρικοί ύμνοι του Όρθρου και η ψαλμωδία τους καταλαμβάνει ένα μεγάλο χρονικά μέρος της όλης ορθρινής ακολουθίας. Ας προσεγγίσουμε, λοιπόν, συνοπτικά –το κατά δύναμιν–  τα σπουδαιότερα ζητήματα, που σχετίζονται με την ιστορία, τη δομή, και την ψαλμωδία των Κανόνων.Α. ΙΣΤΟΡΙΑ. Ο Κανόνας είναι ένας ιδιαίτερος και αυτοτελής λατρευτικός ύμνος, που

διαμορφώθηκε οριστικά κατά τον 8ο μ.Χ. αιώνα, και –με την επικράτηση του Σαββαΐτικου τυπικού στην Κωνσταντινούπολη– αντικατέστησε πλήρως το Κοντάκιο, που αποτελούσε τον αντίστοιχο ορθρινό ύμνο του Ασματικού Τυπικού. Η οριστική διαμόρφωση του Κανόνα είναι το τελικό προϊόν μιας μακροχρόνιας εξελικτικής πορείας, που η αρχή της χάνεται στα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Θεμέλιο της εξελικτικής πορείας

του Κανόνα υπήρξε αναμφισβήτητα η ψαλμωδία των λεγόμενων Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών, που από πολύ νωρίς συνδέθηκαν άρρηκτα με την αρχαία (πρωτοχριστιανική) ακολουθία του Όρθρου. Πιο συγκεκριμένα, μέσα στο θεόπνευστο κείμενο της Αγίας Γραφής υπάρχουν Εννέα (9) Ωδές (δηλαδή, ύμνοι προς το Θεό), που, σύμφωνα με τις σχετικές αγιογραφικές διηγήσεις, εκφωνή-θηκαν σε διάφορες εποχές και από διαφορετικά πρόσωπα. Οι Εννέα (9) αυτές Βιβλικές Ωδές είναι οι εξής:     ΩΔΗ ΠΡΩΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που έψαλ-λαν οι Ισραηλίτες αμέσως μετά από τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (ΕΞΟΔΟΣ 15ο κεφ.).     ΩΔΗ ΔΕΥΤΕΡΑ. Είναι πένθιμη Ωδή. Εκφωνήθηκε από το Θεόπτη Μωυσή λίγο πριν το θάνατό του (ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟ 32ο κεφ.).    ΩΔΗ ΤΡΙΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που εκφωνή-θηκε από την προφήτιδα Άννα, όταν συνέλαβε τον κριτή Σαμουήλ (Α΄ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ 2ο κεφ.).    ΩΔΗ ΤΕΤΑΡΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Αββακούμ (ΑΒΒΑΚΟΥΜ 3ο κεφ.).     ΩΔΗ ΠΕΜΠΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ησαΐα (ΗΣΑΪΑΣ 26ο κεφ.).     ΩΔΗ ΕΚΤΗ. Είναι η Ωδή, που εκφωνήθηκε από τον προφήτη Ιωνά, όταν βρισκόταν μέσα στην κοιλιά του κήτους. Περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ιωνά (ΙΩΝΑ 2ο κεφ.).    ΩΔΗ ΕΒΔΟΜΗ. Είναι η Ωδή (προσευχή) των Τριών Παίδων. Η Ωδή αυτή εκφωνήθηκε από τους Τρεις Παίδες, όταν τους οδηγούσαν στην «κάμινον του πυρός» (ΔΑΝΙΗΛ 3οκεφ.).     ΩΔΗ ΟΓΔΟΗ. Είναι η Ωδή (ύμνος) των Τριών Παίδων. Η Ωδή αυτή εκφωνήθηκε από τους Τρεις Παίδες, μέσα στην «κάμινον του πυρός», όταν διασώθηκαν με θαυματουργικό τρόπο από τη φωτιά. Η 7η και η 8η Ωδή περιέχονται στο προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (ΔΑΝΙΗΛ 4ο κεφ.).    ΩΔΗ ΕΝΑΤΗ. Είναι η μόνη Ωδή, που προέρχεται από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Στην πραγματικότητα είναι σύνθεση δύο μικρότερων Ωδών. Οι δύο (2) αυτές Ωδές είναι:α) η Ωδή της Θεοτόκου, που εκφωνήθηκε από την Παναγία Μητέρα του Κυρίου, όταν συναντήθηκε με την Ελισάβετ, τη μητέρα του Ιωάννου του Προδρόμου (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.) και β) η Ωδή του προφήτη Ζαχαρία, που εκφωνήθηκε από τον ιερέα Ζαχαρία, τον πατέρα του Τιμίου Προδρόμου, όταν –με θαυμαστό τρόπο– γεννήθηκε ο Τίμιος Πρόδρομος (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.).Σε πρώτη φάση οι στιχολογίες των Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών ψάλλονταν μόνες

τους (χωρίς, δηλαδή, τη συνοδεία κάποιου εφυμνίου ή ύμνου) στην αρχαία ακολουθία του Όρθρου. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκαν, αρχικά, ειδικά εφύμνια, που συνόδευαν τους στίχους των Βιβλικών Ωδών. Αργότερα τα αρχικά αυτά εφύμνια εξελίχθηκαν σε σύντομα τροπάρια, που παρεμβάλλονταν, ως Στιχηροί Ύμνοι, ανάμεσα στους τελευταίους στίχους των Βιβλικών Ωδών, και η ψαλμωδία τους επαναλαμβανόταν πολλές φορές. Σε αυτή περίπου τη φάση το σύνολο των Βιβλικών Ωδών, που ψάλλονταν στην ακολουθία του Όρθρου, ενοποιήθηκαν σε έναν (1) ενιαίο ύμνο, που ονομάστηκε Κανόνας. Ο ενιαίος αυτός ύμνος έμελλε, να αποτελέσει τον κεντρικό ύμνο της ακολουθίας του Όρθρου. Αργότερα, τέλος, χάριν συντομίας, οι αρχαίες στιχολογίες των Βιβλικών Ωδών καταργήθηκαν τελείως (σήμερα ψάλλονται ή αναγιγνώσκονται μόνο σε κάποιους μοναστηριακούς ναούς), για να παραμείνουν σε λειτουργική χρήση μόνο οι Στιχηροί Ύμνοι, που κάποτε τις ακολουθούσαν. Το κείμενο των Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών βρίσκεται σήμερα καταγεγραμμένο στο Λειτουργικό Ψαλτήριο (στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου) και στο Ωρολόγιο το Μέγα (στην ακολουθία του Όρθρου).Ως προς την ιστορία της ψαλμωδίας των Κανόνων, παρατηρητέα, εν ολίγοις, τα εξής:

αρχικά στον Όρθρο δεν ψάλλονταν όλες οι Ωδές των Κανόνων. Η τυπική τάξη της ψαλμωδίας των Ωδών των Κανόνων ακολουθούσε τη σειρά, που σήμερα διασώζεται μόνο

στο βιβλίο του Τριωδίου. Έτσι, από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή ψάλλονταν τριώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με τρεις μόνο Ωδές). Στους Όρθρους του Σαββάτου ψάλλονταν τετραώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με τέσσερις μόνο Ωδές), ενώ, τέλος, τόσο στην αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής, όσο και στις υπόλοιπες Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, ψάλλονταν οκταώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με οκτώ Ωδές). Πιο συγκεκριμένα:    ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την α΄, η΄ και θ΄ Ωδή.    ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την β΄, η΄ και θ΄ Ωδή.    ΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την γ΄, η΄ και θ΄ Ωδή.    ΤΗΝ ΠΕΜΠΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την δ΄, η΄ και θ΄ Ωδή.    ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την ε΄, η΄ και θ΄ Ωδή.     ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ψαλλόταν τετραώδιος Κανόνας, που περιείχε την στ΄, ζ΄,  η΄ και θ΄ Ωδή.    ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ψαλλόταν οκταώδιος Κανόνας (έλειπε μόνο η πένθιμη β΄ Ωδή).Με το πέρασμα, δυστυχώς, του χρόνου όλοι οι τριώδιοι και τετραώδιοι Κανόνες

αντικαταστάθηκαν από τους γνωστούς οκταώδιους Κανόνες, που συναντάμε στις σύγχρονες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου (Πεντηκοστάριο) Λειτουργικού Κύκλου. Μόνο στο Τριώδιο, όπως αναφέραμε ανωτέρω, διατηρήθηκε η αρχαία και σωστή τυπική τάξη της ψαλμωδίας των Κανόνων του Όρθρου. Η αποκατάσταση του Σαββαΐτικου τυπικού (δηλαδή, η επαναφορά του στην αρχαία και σωστή τυπική τάξη, που όριζε την ψαλμωδία των αρχαίων στιχολογιών των Εννέα Βιβλικών Ωδών και των τριώδιων η τετραώδιων Κανόνων στους Όρθρους των καθημερινών ημερών και του Σαββάτου) πρέπει, να αποτελέσει έναν από τους βασικότερους στόχους, όσων θα ασχοληθούν μελλοντικά με αυτό το δύσκολο –από κάθε άποψη– θέμα.Β. ΔΟΜΗ. Ως προς την εσωτερική τους δομή, οι Κανόνες αποτελούνται από

μικρότερα μέρη, που ονομάζονται Ωδές (η ονομασία Ωδή αποτελεί απόδειξη της σχέσης των Εννέα αρχαίων Βιβλικών Ωδών με τους σημερινούς Στιχηρούς Ύμνους, που συγκροτούν τις Ωδές των Κανόνων). Ένας Κανόνας μπορεί να έχει από δύο (2) μέχρι και εννέα (9) Ωδές. Ανάλογα με τον αριθμό των Ωδών του ο Κανόνας χαρακτηρίζεται ως τριώδιος, τετραώδιος, οκταώδιος κτλ. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου οφείλει το όνομά του στους τριώδιους Κανόνες, που περιέχονται στις καθημερινές ορθρινές του ακολουθίες (Τριώδιον = βιβλίο, που έχει τριώδιους Κανόνες). Κάθε μία από τις Ωδές του Κανόνα αποτελείται από έναν (1) Ειρμό και από τα Τροπάρια, που τον ακολουθούν. Ο Ειρμός είναι ένας σύντομος ύμνος, που αποτελεί το μουσικό και μετρικό πρότυπο όλων των Τροπαρίων της Ωδής. Το περιεχόμενο του Ειρμού της Ωδής συνδέεται πάντα με το περιεχόμενο της αντίστοιχης αρχαίας Βιβλικής Ωδής. Έτσι, π.χ. αν προσέξουμε, θα παρατηρήσουμε, ότι όλοι οι Ερμοί της α΄ Ωδής των Κανόνων αναφέρονται στο γεγονός της θαυμαστής διάβασης της Ερυθράς θάλασσας και της σωτηρίας του Ισραηλιτικού λαού από την απειλή του στρατού των Αιγυπτίων, ενώ όλοι οι Ερμοί της στ΄ Ωδής των Κανόνων αναφέρονται στο γεγονός της θαυμαστής διάσωσης του προφήτη Ιωνά στην κοιλιά του κήτους κ.ο.κ. Οι μεγάλοι, μάλιστα, υμνογράφοι, που συνέθεσαν ιδιαίτερους Ειρμούς για τους Κανόνες των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών Εορτών, συνδυάζουν συχνά –με μεγάλη επιτυχία– το περιεχόμενο της αρχαίας Βιβλικής Ωδής με το περιεχόμενο της τιμώμενης εορτής, εφαρμόζοντας, κατά κανόνα, την λεγόμενη τυπολογική ερμηνεία της Αγίας Γραφής. Μια σειρά από ύμνους, που ονομάζονται Τροπάρια, συνοδεύουν τον Ειρμό

και, μαζί με αυτόν, συνθέτουν την Ωδή του Κανόνα. Τα Τροπάρια της Ωδής δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά (εφαρμόζοντας τις αρχές της ισοτονίας και ισοσυλλαβίας) τον Ειρμό της. Κάθε μία από τις Ωδές του Κανόνα περιέχει, συνήθως, από δύο (2) μέχρι και πέντε (5) Τροπάρια, το τελευταίο εκ των οποίων είναι θεοτοκίον. Οι Κανόνες, τέλος, στα διάφορα λειτουργικά βιβλία, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, χαρακτηρίζονται ως αναστάσιμοι (όταν εξυμνούν την ανάσταση του Κυρίου), σταυρώσιμοι (όταν εξυμνούν τη σταύρωση του Κυρίου), θεομητορικοί (όταν εξυμνούν το πρόσωπο της Θεοτόκου), κατανυκτικοί (όταν οδηγούν τους πιστούς προς την εγκράτεια και τη μετάνοια) αγίων (όταν εξυμνούν το βίο και την πολιτεία των αγίων) κ.ο.κ.Γ. ΨΑΛΜΩΔΙΑ. Στους καθ’ ημέραν Όρθρους και στους Όρθρους του Σαββάτου,

όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄,  ή εις στ΄, ψάλλονται τρεις Κανόνες. Όταν, όμως, έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία τότε ψάλλονται, συνήθως, δύο Κανόνες, ο 1ος εκ των οποίων είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο. Στον Όρθρο, τέλος, της Αγρυπνίας της Κυριακής ψάλλονται τρεις Κανόνες. Η ψαλμωδία των Ειρμών και των Τροπαρίων των Κανόνων γίνεται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, με τη συνοδεία της στιχολογίας των αρχαίων βιβλικών Ωδών. Ψάλλεται, δηλαδή, η στιχολογία της αρχαίας Βιβλικής Ωδής, στο τέλος της οποίας προστίθενται οι δύο γνωστοί επείσακτοι στίχοι των στιχολογιών του Σαββαΐτικου τυπικού («Δόξα...Και νυν...»), και ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της παρεμβάλλονται, ως Στιχηροί Ύμνοι, ο Ειρμός και τα Τροπάρια της Ωδής του Κανόνα. Σε κάθε ωδή του Κανόνα ψάλλονται, συνήθως, δέκα τέσσερις (14) Στιχηροί Ύμνοι. Ανάλογα με την περίσταση, τα Τροπάρια της Ωδής ενδέχεται, να επαναλαμβάνονται περισσότερες από μία φορές. Οι Κανόνες της ακολουθίας του Όρθρου δεν ψάλλονται διαδοχικά (δηλαδή, ο ένας μετά τον άλλο), αλλά τμηματικά ανά Ωδή (ψάλλεται, δηλαδή, η α΄ Ωδή όλων των Κανόνων, και, εν συνεχεία, ψάλλεται η γ΄ Ωδή όλων των Κανόνων της ακολουθίας κ.ο.κ). Η ψαλμωδία του Κανόνα διακόπτεται στην γ΄ και την στ΄ ωδή. Ανάμεσα στην γ΄ και την δ΄ Ωδή των Κανόνων παρεμβάλλεται η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Ότι Συ ει ο Θεός ημών») και, αμέσως μετά, ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του Μηναίου, που, επειδή παρεμβάλλονται ανάμεσα στην γ΄ και την δ΄ Ωδή την Κανόνων, ονομάζονται Μεσώδιο Κάθισμα. Ανάμεσα στην στ΄ και την ζ΄ Ωδή των Κανόνων παρεμβάλλεται μια ακόμη Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Συ γαρ ει ο Βασιλεύς της ειρήνης...») και μετά αναγιγνώσκεται το Κοντάκιο (το Προοίμιο και ο 1ος Οίκος) και το Συναξάριον της ημέρας. Η ανάγνωση του Κοντακίου στην ακολουθία του Όρθρου αποτελεί ένα ακόμη κατάλοιπο του Ασματικού Τυπικού. Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών στον αναστάσιμο Όρθρο της Κυριακής ο Κανόνας διακόπτεται και στην η΄ Ωδή των Κανόνων, για να παρεμβληθεί ανάμεσα στην η΄ και θ΄ Ωδή η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου. Στο τέλος κάθε Ωδής των Κανόνων του Όρθρου (μετά, δηλαδή, από το θεοτοκίο, που ακολουθεί το στίχο «Και νυν...») ψάλλεται ο Ειρμός της Ωδής του τελευταίου Κανόνα, που στο Σαββαΐτικο τυπικό χαρακτηρίζεται ως Καταβασία. Συνεπώς, η φυσική θέση των Καταβασιών, κατά τη σωστή τυπική τάξη, βρίσκεται στο τέλος κάθε Ωδής. Πολύ μεταγενέστερα (όταν η ψαλμωδία των Κανόνων παρήκμασε, και, ουσιαστικά, καταργήθηκε) επικράτησε η συνήθεια, να ψάλλονται ως Καταβασίες οι Ειρμοί των Κανόνων των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, και διαμορφώθηκε η γνωστή τυπική τάξη της ψαλμωδίας τους μέσα στο λειτουργικό έτος.Στους ενοριακούς, λοιπόν, ναούς σήμερα έχει επικρατήσει η εξής τυπική τάξη:

     ψάλλεται ή να αναγιγνώσκεται μόνο η α΄ και η γ΄ Ωδή των Κανόνων (με τελείως λανθασμένο τρόπο, δηλαδή χωρίς τη στιχολογία των Βιβλικών Ωδών. Έτσι, π.χ. η στιχολογία των Βιβλικών Ωδών αντικαθίσταται από άσχετους στίχους, όπως «Δόξα σοι ο

Θεός ημών, δόξα σοι», ή «Άγιε του Θεού πρέσβευε υπέρ ημών» κτλ, που επαναλαμβάνονται πολλάκις).   Ακολουθεί η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Ότι Συ ει ο Θεός ημών...»).   Ψάλλεται το τυχόν Μεσώδιο Κάθισμα.  Λέγεται, εν συνεχεία, η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Συ γαρ ει ο Βασιλεύς...»)   Αναγιγνώσκεται το Κοντάκιο και το Συναξάρι της ημέρας.  Ψάλλονται οι Καταβασίες (ως Καταβασίες, εν προκειμένω, θεωρούνται όχι οι Ειρμοί του τελευταίου από τους Κανόνες της ημέρας, αλλά οι Ειρμοί της πλησιέστερης χρονικά Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής ή οι Ερμοί του γνωστού Κανόνα της Θεοτόκου «Ανοίξω το στόμα μου» κτλ). Ανάμεσα, τέλος, στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, παρεμβάλλεται στις Αγρυπνίες της Κυριακής η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου.Αξιοσημείωτη, όσον αφορά την ψαλμωδία της θ΄ Ωδής των Κανόνων, είναι η Στιχολογία

της Τιμιωτέρας. Ως Τιμιωτέρα χαρακτηρίζονται οι έξι (6) πρώτοι στίχοι της θ΄ Βιβλικής Ωδής (ωδή της Θεοτόκου), που ψάλλονται, ακόμη και σήμερα, με τη συνοδεία του κοινού Στιχηρού Ύμνου: «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ...». Η Τιμιωτέρα αποτελεί την αρχαία εισαγωγή της ψαλμωδίας της θ΄ Ωδής των Κανόνων, και διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας εξαιτίας της σύνδεσής της με το πρόσωπο της Θεοτόκου. Στις Δεσποτικές, τέλος, και Θεομητορικές εορτές υπάρχει σήμερα η τυπική συνήθεια, να ψάλλεται (με τελείως, φυσικά, λανθασμένο τρόπο και χωρίς τη στιχολογία της αρχαίας Βιβλικής Ωδής) –εκτός από την α΄ και τη γ΄ Ωδή– και η θ΄ Ωδή των Κανόνων (αν και, παραδόξως, καταλιμπάνεται τις ημέρες αυτές η ψαλμωδία της Τιμιωτέρας).Από τα ανωτέρω κατέστη σαφές, ότι σήμερα η ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου

έχει, κατ’ ουσίαν, καταργηθεί. Ελάχιστα σπαράγματα της ψαλμωδίας τους διατηρούνται σήμερα σε λειτουργική χρήση και, φυσικά, επικρατεί μια πλήρης και καθολική σύγχυση γύρω από όλα τα ζητήματα, που σχετίζονται με τον ορθό τρόπο της ψαλμωδίας τους. Οι αιτίες αυτής της αρνητικής εξέλιξης είναι, σίγουρα, πολλές. Αν μας επιτρέπεται η διατύπωση μιας προσωπικής και καθαρά υποκειμενικής εκτίμησης, θα υποστηρίζαμε, ότι οι βασικότερες, ίσως, αιτίες είναι: α) η κατάργηση της ψαλμωδίας των στιχολογιών των Εννέα Βιβλικών Ωδών και β) η κατάργηση των αρχαίων τριώδιων και τετραώδιων Κανόνων και η αντικατάστασή τους με τους γνωστούς μας οκταώδιους Κανόνες. Η επιστροφή μας στην αρχαία και σωστή τυπική τάξη (δηλαδή, η σύνδεση των Κανόνων με τις στιχολογίες των αρχαίων Βιβλικών Ωδών, καθώς και η επαναφορά των τριώδιων και τετραώδιων Κανόνων στις καθημερινές ακολουθίες του Όρθρου και στον Όρθρο του Σαββάτου) αποτελεί –κατά την προσωπική και, πιθανώς, λανθασμένη κρίση μας–την μοναδική ελπίδα διάσωσης των Κανόνων στις ημέρες μας. 13. ΤΑ ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ. Μετά την ψαλμωδία (ή την ανάγνωση) των Κανόνων

λέγεται από τον ιερέα η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι σε αινούσι...») και, εν συνεχεία, ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια (ή Φωταγωγικά). Εξαποστειλάρια (ή Φωταγωγικά) ονομάζονται οι αρχαίοι ύμνοι, που ψάλλονταν μετά από τους Κανόνες και πριν τη Στιχολογία των Αίνων, όταν υπήρχε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (Ακολουθία εις δ΄) και, συνεπώς, εφαρμοζόταν το Τυπικό των Άμνημων Ημερών (ή Τυπικό του Αλληλούια). Ονομάστηκαν έτσι, γιατί παρακαλούν το Θεό, να «εξαποστείλει» στον κόσμο το ηλιακό φως της νέας ημέρας. Τα αρχαία Εξαποστειλάρια ακολουθούν τους οκτώ (8) βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής και –αν και ανήκουν στον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο– βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα (όχι στην Παρακλητική). Σήμερα ψάλλονται μόνο στις καθημερινές ακολουθίες της περιόδου του Τριωδίου. Αργότερα, δημιουργήθηκαν από διάφορους υμνογράφους

Εξαποστειλάρια για όλες σχεδόν τις εορτές του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου. Τα μεταγενέστερα αυτά Εξαποστειλάρια αντικατέστησαν τα αρχαία Εξαποστειλάρια. Σήμερα, τα Εξαποστειλάρια του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου είναι καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα (όχι στην Παρακλητική), ενώ τα Εξαποστειλάρια του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου είναι καταγεγραμμένα στα Μηναία, στο Τριώδιο, και στο Πεντηκοστάριο (αμέσως μετά από τους Κανόνες). Οι μεταγενέστεροι αυτοί ύμνοι διατήρησαν το όνομα Εξαποστειλάρια (επειδή πήραν τη θέση των αρχαίων Εξαποστειλαρίων), αν και δεν κάνουν ποτέ λόγο για την αποστολή του φωτός της νέας ημέρας. Ως προς το ζήτημα της επιλογής των Εξαποστειλαρίων σημειωτέα τα εξής: στις ακολουθίες που δεν δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου (εις δ΄ με μηδέν Δοξαστικά), ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια της τυχούσης ακολουθίας του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου. Όμως, στις ακολουθίες που δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου (δηλαδή, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις), ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια της τυχούσης ακολουθίας του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου. Έτσι, όταν μια ακολουθία δικαιούται Απολυτίκιο, δικαιούται, ταυτόχρονα, Κοντάκιο και Εξαποστειλάριο. Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε, ότι ανάμεσα στα Εξαποστειλάρια δεσπόζουν (ως προς τη λειτουργική τους αξία) τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα  Εξαποστειλάρια, που ψάλλονται στις Αγρυπνίες των Κυριακών. Ειδικότερα, σε παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής υπάρχουν καταγεγραμμένα τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Εξαποστειλάρια, που αποτελούν –μαζί με τα αντίστοιχα Εωθινά Δο-ξαστικά, που τα συνοδεύουν– ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Τα Αναστάσιμα αυτά Εξαποστειλάρια ανήκουν στο λεγόμενο Κύκλο των Εωθινών Ευαγγελίων (βλπ. Θέμα 2ο) και επαναλαμβάνονται κυκλικά στις Αγρυπνίες των Κυριακών κάθε ένδεκα εβδομάδες. 14.  ΤΟ ΠΑΣΑΠΝΟΑΡΙΟ . Με τον όρο Πασαπνοάριο δηλώνονται οι δυο (2) πρώτοι

στίχοι του ψαλμού 148 («Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. Αινείτε τον Κύριον εκ των Ουρανών....» και «Αινείτε Αυτόν πάντες οι Άγγελοι Αυτού...»). Οι στίχοι αυτοί αποτελούν την αρχή του πρώτου από τους τρεις συνολικά ψαλμούς, που ψάλλονται στο τέλος της ακολουθίας του Όρθρου. Διακρίνονται από τους υπόλοιπους στίχους των εν λόγω ψαλμών γιατί: α) ψάλλονται πανηγυρικότερα και β) διασώζουν ένα από τα αρχαία εφύμνια της ορθρινής στιχολογίας, δηλαδή τη φράση: «Πάσα πνοή Αινεσάτω τον Κύριον». Ως προς τη μουσική του απόδοση το Πασαπνοάριο ακολουθεί τον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα Στιχηρά του. 15. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Με εξαίρεση τους δύο (2) πρώτους στίχους του

ψαλμού 148, που, όπως ήδη είπαμε, αποτελούν το Πασαπνοάριο, όλοι οι υπόλοιποι στίχοι αυτού του ψαλμού, μαζί με το σύνολο των στίχων των ψαλμών 149 και 150, αποτελούν τη λεγόμενη Στιχολογία των Αίνων, η οποία ψάλλεται (ή αναγιγνώσκεται) καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου, αμέσως μετά από το Πασαπνοάριο, και στον ίδιο πάντα με αυτό ήχο. Το περιεχόμενο των ψαλμών, που συνθέτουν τη Στιχολογία των Αίνων, είναι πανηγυρικό και δοξολογικό, ενώ τονίζεται σε αυτό έντονα η συμμετοχή όλης της κτίσης (έμψυχης και άψυχης) στην εωθινή (πρωινή) δοξολογία του Θεού.Δυστυχώς, στους ενοριακούς ναούς σήμερα, κατά κανόνα, η Στιχολογία των Αίνων, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Έτσι, μετά το Πασαπνοάριο, ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων. ΠΡΟΣΟΧΗ: Η Στιχολογία των Αίνων αναγιγνώσκεται, όταν δεν ψάλλονται Στιχηρά στους Αίνους, και ψάλλεται όταν ψάλλονται Στιχηρά στους Αίνους. 16. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της

Στιχολογίας των Αίνων παρεμβάλλονται τα λεγόμενα Στιχηρά των Αίνων. Η λέξη Στιχηρόν δηλώνει, όπως έχουμε αναφέρει, τον ύμνο, που ακολουθεί κάποιο ψαλμικό

στίχο. Έτσι, οι ύμνοι που ακολουθούν τους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας των Αίνων, χαρακτηρίζονται ως Στιχηρά των Αίνων, για να διακρίνονται από τις άλλες ομάδες Στιχηρών, που υπάρχουν στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Τα Στιχηρά των Αίνων βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Είναι οι ύμνοι, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Εις τους Αίνους ιστώμεν στίχους...και ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια...». Ο αριθμός των Στιχηρών των Αίνων δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με τη λειτουργική αξία της ορθρινής ακολουθίας. Πιο συγκεκριμένα:     Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (δηλαδή από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή) και το Σαββάτο, όταν υπάρχει ακολουθία, που δικαιούται την ψαλμωδία Στιχηρών ύμνων στους Αίνους (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις στ΄, εις η΄, ή Αγρυπνία) ψάλλονται τέσσερα (4) Στιχηρά. ΠΡΟΣΟΧΗ: α) Σπάνια συναντάμε στα Μηναία ακολουθίες με έξι (6) Στιχηρούς ύμνους στη Στιχολογία των Αίνων. Πρόκειται για μεταγενέστερη προθήκη. Μπορούμε, όμως, αν θέλουμε, να ψάλλουμε τους ύμνους αυτούς, στιχολογώντας, κατ’ εξαίρεσιν, έξι (6) στίχους (αντί για 4). Αν πάλι θέλουμε, να εφαρμόσουμε με ακρίβεια την τυπική τάξη, μπορούμε, να παραλείψουμε κάποιους από τους υπάρχοντες ύμνους, για να στιχολογήσουμε μόνο τέσσερις (4) στίχους. β) Οι Ακολουθίες εις στ΄ δεν έχουν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, Στιχηρά των Αίνων. Σήμερα, όμως, ενδέχεται, να συναντήσουμε στα Μηναία Στιχηρά των Αίνων σε Ακολουθίες εις στ΄. Αν και πρόκειται, μάλλον, για μεταγενέστερη προσθήκη, μπορούμε, αν θέλουμε, να τα ψάλλουμε. Αν, πάλι, θέλουμε, να εφαρμόσουμε με ακρίβεια την τυπική τάξη, μπορούμε, να τα παραλείψουμε.    Στους Όρθρους των Αγρυπνιών της Κυριακής ψάλλονται οκτώ (8) Στιχηρά.Ως προς το ζήτημα, τέλος, της επιλογής των Στιχηρών των Αίνων ισχύουν, εν συντομία,

τα εξής:    Όταν οι αναστάσιμοι Όρθροι των Αγρυπνιών της Κυριακής συμπέσουν με ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που δικαιούνται την ψαλμωδία Αίνων (Ακολουθίες εις στ΄, εις η΄, ή Αγρυπνίες), τότε οι δύο Λειτουργικοί Κύκλοι μοιράζονται μεταξύ τους ισόποσα τα Στιχηρά των Αίνων (δηλαδή, ψάλλονται πρώτα τέσσερα αναστάσιμα Στιχηρά και, εν συνεχεία, τέσσερα Στιχηρά της τυχούσης εορτής του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου).     Στους καθ’ ημέραν Όρθρους και στους Όρθρους του Σαββάτου όταν έχουμε ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που δικαιούνται την ψαλμωδία Αίνων (Ακολουθίες εις στ΄, εις η΄, και Αγρυπνίες), τότε αυτές παίρνουν και τα τέσσερα (4) Στιχηρά των Αίνων.     Όταν ο Όρθρος του Σαββάτου συμπέσει με εορτή, που έχει ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (εις δ΄ με μηδέν Δοξαστικά), τότε ψάλλονται στους Αίνους τα Στιχηρά του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (Παρακλητική).     Όταν, τέλος, έχουμε Ακολουθία εις δ΄ σε καθημερινή ημέρα, ή Ακολουθία εις δ΄ με ένα (1) ή δύο (2) Δοξαστικά την ημέρα του Σαββάτου, τότε δεν ψάλλεται Πασαπνοάριο και Στιχηρά στους Αίνους, αλλά απλά αναγιγνώσκεται η Στιχολογία των Αίνων (ψαλμοί 148-150). 17. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Η Στιχολογία των Αίνων, όπως όλες οι

στιχολογίες του Σαββαΐτικου τυπικού, τελειώνει με τους επείσακτους στίχους: «Δόξα Πατρί... Και νυν...». Όταν ψάλλονται Στιχηρά των Αίνων, ο 1ος από αυτούς τους στίχους («Δόξα...») ακολουθείται πάντα από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό των Αίνων και είναι, κατά κανόνα, Ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση). Ο ύμνος αυτός, κυρίως εξαιτίας της μουσικής του

ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Στιχηρά των Αίνων, ως πανηγυρικότερος, γιατί, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, τα άλλα Στιχηρά των Αίνων είναι, κατά κανόνα, Προσόμοια (δηλαδή, δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά κάποιον άλλο ύμνο, που ονομάζεται Πρωτόμελον ή Αυτόμελον). Τέλος, όσον αφορά το μουσικό μέλος των διάφορων Δοξαστικών των Αίνων, σήμερα το βρίσκουμε καταγεγραμμένο σε ειδικές εκδόσεις μουσικών βιβλίων, όπως, το Δοξαστάριον κ.α. Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται, όπως ήδη αναφέραμε, πάντα από έναν ύμνο, που αναφέρεται στο πρόσωπο της Παναγίας Μητέρας του Χριστού, και, ως εκ τούτου, ονομάζεται θεοτοκίον ή –την Τετάρτη και την Παρασκευή– σταυροθεοτοκίο. Το θεοτοκία και τα σταυροθεοτοκία ψάλλονται σύντομα και είναι, συνήθως, προσόμοια (όχι ιδιόμελα). Τέλος, ανάμεσα στα Δοξαστικά των Αίνων δεσπόζουν (ως προς τη λειτουργική τους αξία) τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα  Δοξαστικά (ή Εωθινά), που ψάλλονται στις Αγρυπνίες των Κυριακών. Σε παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής υπάρχουν καταγεγραμμένα τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Δοξαστικά των Αίνων, που –μαζί με τα αντίστοιχα Αναστάσιμα Εξαποστειλάρια, που τα συνοδεύουν– αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Τα Αναστάσιμα Δοξαστικά των Αίνων ανήκουν στο λεγόμενο Κύκλο των Εωθινών Ευαγγελίων (βλπ. Θέμα 2ο), και επαναλαμβάνονται κυκλικά στις Αγρυπνίες των Κυριακών κάθε ένδεκα εβδομάδες. 18.  Η ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ . Στον Όρθρο, μετά τους Αίνους (Στιχολογία, Στιχηρά,

Δοξαστικό) αναγιγνώσκεται ή ψάλλεται η λεγόμενη «Δοξολογία». Η Δοξολογία είναι μια ποιητική σύνθεση, που συγκροτείται από ανεξάρτητους ψαλμικούς στίχους (από στίχους, δηλαδή, που επιλέγονται από διάφορους ψαλμούς). Αναλυτικότερα, όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, ενώ όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία. ΠΡΟΣΟΧΗ:  Όταν ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία δεν λέγονται ποτέ Απόστιχα των Αίνων, και δεν αναγιγνώσκεται ποτέ το Τρισάγιο (γιατί ο Τρισάγιος Ύμνος, επειδή είναι ενσωματωμένος στο τέλος της Μεγάλης Δοξολογίας, ψάλλεται μαζί της). Έτσι, αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Δοξολογίας, λέγονται από τον ιερέα η Εκτενής και τα Πληρωτικά (με την Ευχή της Κεφαλοκλισίας), ψάλλονται τα Απολυτίκια της ημέρας και, αμέσως μετά, γίνεται η Απόλυση της ακολουθίας του Όρθρου. 19. Η ΕΚΤΕΝΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ (ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΧΗ ΤΗΣ

ΚΕΦΑΛΟΚΛΙΣΙΑΣ). Όταν ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄ και Αγρυπνία), λέγονται –μετά το τέλος της– από τον ιερέα συναπτά (δηλαδή, η μία αμέσως μετά από την άλλη) η Εκτενής Αίτηση και τα Πληρωτικά (με την Ευχή της Κεφαλοκλισίας) (βλπ. Θέμα 3ο). Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών, δυστυχώς, οι δύο αιτήσεις (Εκτενής και Πληρωτικά) αναγιγνώσκονται, χάριν συντομίας, από τους ιερείς «μυστικώς», την ώρα που ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία. Μόνο στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου (δηλαδή, στην ακολουθία του Επιταφίου, που τελείται το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής) η Εκτενής και τα Πληρωτικά αναγιγνώσκονται από τους ιερείς εκφώνως στη φυσική τους θέση.  Όταν, όμως, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄) η Εκτενής –όπως, ακριβώς, και στην ακολουθία του Εσπερινού– μετατίθεται, κατά ένα παράδοξο και δυσερμήνευτο τρόπο, από τη φυσική της θέση στο τέλος της ακολουθίας του Όρθρου (μετά τα Απολυτίκια και πριν την Απόλυση). Έτσι, στις περιπτώσεις αυτές η τυπική τάξη της ορθρινής ακολουθίας διαμορφώνεται ως εξής:

     Αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, προ της οποίας λέγεται η φράση: «Σοι Δόξα πρέπει Κύριε ο Θεός ημών...».     Λέγονται από τον ιερέα τα Πληρωτικά και η Ευχή της Κεφαλοκλισίας (Εκφώνηση: «Σον γαρ εστί το ελεείν και σώζει ημάς...»).     Ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων και –αν υπάρχει–  το Δοξαστικό τους. 20.  ΤΑ ΑΠΟΣΤΙΧΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ . Τα Απόστιχα των Αίνων –όπως ακριβώς και τα

Απόστιχα του Κεκραγαρίου– είναι Στιχηρά (ψάλλονται, δηλαδή, με εξαίρεση το πρώτο από αυτά, μετά από κάποιο ψαλμικό στίχο). Βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Τα ξεχωρίζουμε εύκολα μέσα στα λειτουργικά βιβλία, γιατί πριν από αυτά υπάρχει (γραμμένη πάντα με κόκκινα γράμματα) η τυπική ένδειξη: «Εις τον Στίχον ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...». Τα Απόστιχα των Αίνων διαφέρουν από τα Στιχηρά των Αίνων, γιατί οι ψαλμικοί στίχοι, που τα συνοδεύουν, δεν προέρχονται από μια Στιχολογία, δηλαδή από έναν ή περισσότερους ψαλμούς, που λέγονται ολόκληροι μέσα σε μια ακολουθία, (όπως συμβαίνει π.χ. στα Στιχηρά των Αίνων, που οι στίχοι τους προέρχονται από τη Στιχολογία των Αίνων), αλλά είναι ανεξάρτητοι ψαλμικοί στίχοι (δηλαδή στίχοι, από διάφορους ψαλμούς, που είναι άσχετοι μεταξύ τους). Γενικά, στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή) στα Απόστιχα των Αίνων η Παρακλητική έχει τρία (3) Στιχηρά, ενώ στον Όρθρο του Σαββάτου έχει τέσσερα (4) Στιχηρά. Στον Όρθρο τέλος, της Κυριακής, επειδή, έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας, η Παρακλητική δεν έχει Απόστιχα των Αίνων (αφού ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία).Οι ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία) δεν έχουν, κατά κανόνα,

Απόστιχα των Αίνων, γιατί ο μεν Ετήσιος Λειτουργικός Κύκλος δικαιούται τα Στιχηρά των Αίνων, ο δε Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος δικαιούται τα Απόστιχα των Αίνων: Έτσι:     αν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄ (που δεν έχει Στιχηρά στους Αίνους), τότε δεν ψάλλονται Στιχηρά των Αίνων, αλλά απλά αναγιγνώσκεται η Στιχολογία των Αίνων και η Μικρή Δοξολογία, και –μετά από τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου από την Παρακλητική.     αν έχουμε Ακολουθία εις στ΄ (που έχει Στιχηρά στους Αίνους), τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, και –μετά τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου από την Παρακλητική.     αν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία, τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, ψάλλεται, εν συνεχεία, η Μεγάλη Δοξολογία, και δεν ψάλλονται καθόλου Απόστιχα των Αίνων.     αν έχουμε Προεόρτια ή Μεθεόρτια ακολουθία Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής (που αποτελούν ιδιαίτερη παραλλαγή των Ακολουθιών εις η΄), τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, διαβάζεται η Μικρή Δοξολογία, και –μετά τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου και πάλι από το Μηναίο, γιατί στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών –όπως, ακριβώς, και στις Ακολουθίες εις η΄– κλείνει τελείως η Παρακλητική.Ως προς το ζήτημα, τέλος, της επιλογής των ψαλμικών στίχων, που συνοδεύουν τα

στιχηρά των Αποστίχων των Αίνων, σημειωτέα τα εξής:     Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου, τότε στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι την

Παρασκευή)χρησιμοποιούνται οι γνωστοί στίχοι της Παρακλητικής: «Ενεπλήσθημεν το πρωί του ελέους Σου...» και «Και έστω η λαμπρότης Κυρίου του Θεού ημών εφ’ ημάς...».     Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου, τότε στον Όρθρου του Σαββάτου χρησιμοποιούνται οι ειδικοί νεκρώσιμοι στίχοι της Παρακλητικής («Μακάριοι ους εξελέξω...», «Αι ψυχαί αυτών...», «Και το μνημόσυνον αυτών...»).   Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (π.χ. στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών) χρησιμοποιούνται οι ειδικοί στίχοι, που υπάρχουν καταγεγραμμένοι στην ακολουθία του Μηναίου. Αν, όμως, τα βιβλία του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου δεν μας δίνουν τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων των Αίνων, τότε τους αναζητάμε σε κάποια από τις παρεμφερείς ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, αν, για παράδειγμα, τιμάμε τα προεόρτια ή τα μεθεόρτια μιας θεομητορικής εορτής, αναζητάμε τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα Απόστιχα των Αίνων σε κάποια άλλη προεόρτια ή μεθεόρτια ακολουθία, που είναι αφιερωμένη στη Θεοτόκο). 21. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ

ΤΟΥ. Όπως η Στιχολογία των Αίνων, έτσι και οι ψαλμικοί στίχοι, που συνοδεύουν τα Απόστιχα των Αίνων, τελειώνουν με τους δύο (2) γνωστούς επείσακτους στίχους («Δόξα...», «Και νυν ...»). Ο 1ος  από αυτούς («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό των Αποστίχων των Αίνων. Ο ύμνος αυτός (αν, βεβαίως, υπάρχει) είναι, κατά κανόνα, Ιδιόμελος και εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Απόστιχα των Αίνων, ως πανηγυρικότερος, αφού, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Απόστιχα των Αίνων είναι, κατά κανόνα, Προσόμοια. Όταν στην ακολουθία δεν υπάρχει Δοξαστικό στα Απόστιχα Αίνων, ο στίχος: «Δόξα...» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα Στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά, ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν...», που ακολουθείται πάντα από ένα –σύντομο έστω– θεοτοκίο. Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται πάντα από ένα θεοτοκίο ή (την Τετάρτη και την Παρασκευή) σταυροθεοτοκίο. Στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Αίνων ψάλλεται, κατά κανόνα, όχι ιδιόμελο, αλλά προσόμοιο θεοτοκίο. Μόνο στις Θεομητορικές εορτές του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (και, κυρίως, στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες τους) θα βρούμε ιδιόμελα θεοτοκία (αντί για Δοξαστικά) στο «Και νυν...» των Αποστίχων των Αίνων. 22. ΤΟ ΑΓΑΘΟΝ ΤΟ ΕΞΟΜΟΛΟΓΕΙΣΘΑΙ. Μετά τα Απόστιχα των Αίνων, λέγεται –

από τον Προεστό ή τον Αναγνώστη– το «Αγαθόν το εξομολογείσθαι...». Πρόκειται για μια σύντομη δοξολογική εκφώνηση, που, όπως η Απολυτίκιος Ευχή του Εσπερινού, προτάσσεται της ανάγνωσης του Τρισάγιου, 23. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟ. (βλπ. Θέμα 3ο) Υπενθυμίζουμε, ότι όταν ψάλλεται η Μεγάλη

Δοξολογία, δεν λέγεται το Αγαθόν το Εξομολογείσθαι και το Tρισάγιο, αφού ο Τρισάγιος Ύμνος είναι ενσωματωμένος σ’ αυτήν, και, συνεπώς, ψάλλεται μαζί της. 24. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού) Σημειώνουμε μόνον, ότι:

α) υπάρχουν Θεοτοκία Απολυτίκια (διαφορετικά από τα αντίστοιχα του Εσπερινού), που είναι γραμμένα ειδικά για το τέλος της ακολουθίας του Όρθρου. Τα ειδικά αυτά Θεοτοκία Απολυτίκια είναι καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα. β) Όταν διαβάζεται η Μικρή

Δοξολογία, μετά τα Απολυτίκια λέγεται από τον ιερέα η Εκτενής (που μεταφέρεται στο τέλος του Όρθρου), και, εν συνεχεία, γίνεται η Απόλυση. 25. Η ΑΠΟΛΥΣΗ. (βλπ. στην Ακολουθία του Εσπερινού)

5. Περί τάξεως τυπικής, οσάκις έχομεν μίαν Ακολουθίαν εις δ΄, εν καθημερινή ημέρα

Α) ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΥΠΙΚΗΣ ΤΑΞΕΩΣ ΤΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΪΤΙΚΟΥ ΤΥΠΙΚΟΥ. Στο αρχαίο Σαββαΐτικο Τυπικό η έννοια της «εορτής» ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη: α) με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. β) με την υποχρεωτική κατάλυση «οίνου και ελαίου». Έτσι, εθεωρείτο απαράδεκτο σε ημέρα «εορτής», να μην τελείται το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ή να υπάρχει νηστεία (αποχή, δηλαδή, από την κατάλυση «οίνου και ελαίου»). Με βάση αυτή την αρχή, οι ακολουθίες του Σαββαΐτικου Τυπικού χωρίζονταν σε τρεις ομάδες:

 1. ΣΤΙΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΤΩΝ «ΜΗ ΕΟΡΤΑΖΟΜΕΝΩΝ ΑΓΙΩΝ». Στην κατηγορία αυτή ανήκαν όλες οι ακολουθίες του

Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που δεν ήταν «εορτές» και, ως εκ τούτου, δεν δικαιούνταν την τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Αρχικά, οι ακολουθίες αυτές δεν είχαν Δοξαστικά στον Εσπερινό ή στον Όρθρο τους. Με το πέρασμα, όμως, των αιώνων, διάφοροι υμνογράφοι συνέθεσαν Δοξαστικά για πολλές από τις Μη Εορταζόμενες ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου. Έτσι, στις εκδόσεις των σημερινών Μηναίων, οι ακολουθίες αυτές περιέχουν από μηδέν εώς και δύο (0-2) Δοξαστικά, και είναι οι ακολουθίες, που εμείς –θέλοντας, να συνδυάσουμε την αρχαία με τη νεώτερη παράδοση– χαρακτηρίσαμε ως Ακολουθίες εις δ΄. Επίσης, σε ορισμένες αρχαίες ακολουθίες Μη Εορταζομένων Αγίων οι μεταγενέστεροι υμνογράφοι προσέθεσαν περισσότερα λειτουργικά στοιχεία (π.χ. τρία ή τέσσερα Δοξαστικά, Απόστιχα του Κεκραγαρίου, Απολυτίκια, Αίνους κτλ) με αποτέλεσμα αυτές οι ακολουθίες, να εμφανίζονται στα σημερινά Μηναία, όχι ως Ακολουθίες Μη Εορταζομένων Αγίων (Ακολουθίες εις δ΄), αλλά ως ακολουθίες Εορταζομένων Αγίων (Ακολουθίες εις στ΄, ή εις η΄) ή, ενδεχομένως, και ως Αγρυπνίες. Κάποιες από τις προσθήκες αυτές αναγνωρίζονται εύκολα, ενώ κάποιες άλλες είναι δυσδιάκριτες. Συνεπώς, απαιτείται κόπος και κριτική έρευνα, για να εντοπισθούν οι εν λόγω προσθήκες μέσα στα Μηναία, και, κατόπιν, να διορθωθούν. ΠΡΟΣΟΧΗ: α) Στο αρχαίο Σαββαΐτικο Τυπικό ΑΠΑΓΟΡΕΥΟΤΑΝ η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, όταν είχαμε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (δηλαδή, οι ιερείς δεν είχαν το δικαίωμα, να λειτουργήσουν). Η ορθή αυτή τυπική τάξη διασώζεται σήμερα μόνο στις καθημερινές ημέρες του Τριωδίου (Μεγάλη Τεσσαρακοστή), αφού, ακόμη και σήμερα, όλοι οι ιερείς αποδέχονται, ότι απαγορεύεται η τέλεση της Θείας Ευχαριστίας τις ημέρες αυτές (δηλαδή, από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή των εβδομάδων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής). Δυστυχώς, όμως, η ορθή αυτή τυπική τάξη δεν διατηρήθηκε εκτός του Τριωδίου. Έτσι, σήμερα οι ιερείς νομίζουν, ότι –εκτός Τριωδίου– έχουν το δικαίωμα, να τελούν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας όλες τις ημέρες του χρόνου (όταν, βέβαια, οι ίδιοι το επιθυμούν ή –κατά την προσωπική τους κρίση– νομίζουν, ότι πρέπει, να Λειτουργήσουν). Στα πλαίσια αυτής της εσφαλμένης τυπικής αντίληψης εντάσσεται και το νεώτερο έθος της καθημερινής τέλεσης του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, όπως συμβαίνει σήμερα σε ορισμένες μονές (ιδίως στο Άγιον Όρος). β) Στο αρχαίο Σαββαΐτικο Τυπικό, όταν είχαμε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου εκτός Τριωδίου, ετελείτο –αντί για τη Θεία Λειτουργία– η Ακολουθία των Τυπικών. Στην Ακολουθία των Τυπικών, διαβαζόταν το Αποστολικό και Ευαγγελικό Ανάγνωσμα της ημέρας και, κατά την αρχαία τυπική τάξη, μπορούσαν να κοινωνήσουν (να μεταλάβουν, δηλαδή, από προηγιασμένα Άχραντα Μυστήρια), όσοι πιστοί το επιθυμούσαν. Συνεπώς, η Ακολουθία των Τυπικών ήταν για τις εκτός Τριωδίου ακολουθίες των Μη Εορταζομένων Αγίων, ότι είναι μέχρι σήμερα για τις εντός Τριωδίου ακολουθίες των Μη Εορταζομένων Αγίων η Ακολουθία των Προηγιασμένων (δηλαδή, μια ιδιαίτερη και ανεξάρτητη ακολουθία, που δίνει σε όσους πιστούς το επιθυμούν, τη δυνατότητα να μεταλάβουν, όταν δεν τελείται η Θεία Ευχαριστία). γ) Τα αρχαία Μηναία –κατά τη προσωπική και, πιθανώς, λανθασμένη κρίση μας– δεν περιείχαν ακολουθίες για όλες τις ημέρες του μήνα, όπως βλέπουμε, να συμβαίνει στα σημερινά Μηναία (υπήρχαν, δηλαδή, στα αρχαία Μηναία ημέρες, που δεν είχαν καμία απολύτως ακολουθία). Στις περιπτώσεις αυτές ετελείτο –ως ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου– μόνο η τυχούσα ακολουθία του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (η τυχούσα, δηλαδή, ακολουθία της Παρακλητικής). Έτσι, εξηγείται, κατά τη γνώμη μας, το γεγονός, ότι η Παρακλητική περιέχει πλήρεις ακολουθίες για όλες τις ημέρες της εβδομάδας (περιέχει π.χ. πάντα έξι Στιχηρά του Κεκραγαρίου, αν και ο Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος ποτέ δεν δικαιούται έξι Στιχηρά του Κεκραγαρίου, όταν συμπίπτει με οποιαδήποτε ακολουθία του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου).

 2. ΣΤΙΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΤΩΝ «ΕΟΡΤΑΖΟΜΕΝΩΝ ΑΓΙΩΝ». Στην κατηγορία αυτή ανήκαν όλες οι ακολουθίες του

Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που θεωρούνταν «εορτές» και, ως εκ τούτου, δικαιούνταν την τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Οι ακολουθίες αυτές ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες: α) με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, και β) με την υποχρεωτική κατάλυση «οίνου και ελαίου». Γι’ αυτό, όταν υπήρχε ακολουθία Εορταζομένου Αγίου: α) ΕΤΕΛΕΙΤΟ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, και β) γινόταν ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ κατάλυση (τουλάχιστον) «οίνου και ελαίου». Αρχικά, οι ακολουθίες αυτές είχαν τρία (3) Δοξαστικά στον Εσπερινό και στον Όρθρο τους (δύο στον Εσπερινό και ένα στον Όρθρο). Με το πέρασμα, όμως, των αιώνων διάφοροι υμνογράφοι προσέθεσαν στις ακολουθίες των Εορταζομένων Αγίων καινούργια λειτουργικά στοιχεία (όπως π.χ. Απόστιχα του Κεκραγαρίου, Προσόμοια Καθίσματα, Στιχηρά και Δοξαστικό των Αίνων, Λιτή, Εωθινό Ευαγγέλιο κτλ). Έτσι, σήμερα οι ακολουθίες αυτές:     άλλες φορές εμφανίζονται στα Μηναία με την αρχική τους μορφή (δηλαδή, ως ακολουθίες Εορταζομένων Αγίων ή –όπως τις χαρακτηρίζουμε εμείς– ως Ακολουθίες εις στ΄).     άλλες φορές εμφανίζονται στα Μηναία ως μία νεώτερη και ιδιαίτερη μορφή ακολουθίας, που εμείς –θέλοντας, να συνδυάσουμε την αρχαία με τη νεώτερη παράδοση– χαρακτηρίσαμε ως Ακολουθία εις η΄. Πρόκειται για ένα είδος ακολουθίας, που βρίσκεται ανάμεσα σε αυτή του Εορταζομένου Αγίου (Ακολουθία εις στ΄) και της Αγρυπνίας. Στα σύγχρονα, επίσης, Μηναία, εκτός από τις συνηθισμένες Ακολουθίες εις η΄, θα συναντήσουμε και μία ιδιαίτερη παραλλαγή τους. Είναι οι Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών Εορτών (οι ακολουθίες αυτές διαφέρουν από τις συνηθισμένες Ακολουθίες εις η΄, γιατί π.χ. α) σε αυτές λέγεται η Μικρή και όχι η Μεγάλη Δοξολογία, β) έχουν Απόστιχα των Αίνων, ενώ οι συνηθισμένες Ακολουθίες εις η΄ δεν έχουν).     Άλλες, τέλος, φορές εμφανίζονται στα Μηναία ως Αγρυπνίες (όταν οι μεταγενέστεροι υμνογράφοι προσθέτουν αυτές Αναγνώσματα, την Ακολουθία της Λιτής, και την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου).

 

3. ΣΤΙΣ «ΑΓΡΥΠΝΙΕΣ». Πρόκειται για την ήδη γνωστή μας Αγρυπνία, που στο Σαββαΐτικο Τυπικό αποτελεί την ανώτερη σε λειτουργική αξία μορφή ακολουθίας.

 Β) ΠΕΡΙ ΤΑΞΕΩΣ ΤΥΠΙΚΗΣ, ΟΣΑΚΙΣ ΕΧΟΜΕΝ ΜΙΑΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΝ ΕΙΣ Δ΄, ΕΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΗΜΕΡΑ. Η

απλούστερη περίπτωση ακολουθίας στο Σαββαΐτικο Τυπικό είναι, όταν έχουμε μία Ακολουθία εις δ΄ (ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου) σε καθημερινή ημέρα (από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή). Στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με τα όσα έχουμε ήδη αναφέρει: α) Δεν έχουμε εορτή, αλλά απλή ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου και, συνεπώς, απαγορεύεται η τέλεση της Θείας Λειτουργίας. β) Αν η ακολουθία αυτή συμπέσει με ημέρα Τετάρτη ή Παρασκευή γίνεται υποχρεωτικά νηστεία (δηλαδή, απαγορεύεται η κατάλυση «οίνου και ελαίου»). Η σωστή τυπική διάταξη της ακολουθίας της ακολουθίας του Εσπερινού και του Όρθρου διαμορφώνεται στην περίπτωση αυτή ως εξής:

 ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ

 

Α/ΑΛειτουργικό

στοιχείοΠοιος το λέει

Λειτουργικός κύκλος

παρατηρήσεις

1 Το Ευλογητόν Ο Ιερέας Ημερήσιος

Το Ευλογητόν (η εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση) λέγεται έξω από το Ιερό Βήμα(μπροστά από την Ωραία Πύλη και με την πλάτη γυρισμένη στο λαό).

2

Το Δεύτε Προσκυνή-σωμεν και ο Προοιμιακός

ψαλμός

Ο Αναγνώστης Ημερήσιος

Την ώρα της ανάγνωσης του Προοιμιακού Ψαλμού ο ιερέας διαβάζει «μυστικώς» τις ευχές της ακολουθίας (πρόκειται για λανθασμένη τυπική τάξη).

3

Η Μεγάλη Συναπτή (Τα Ειρηνικά)

Εκφώνηση: «Ότι πρέπει σοι Πάσα

Δόξα...»

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΣε κάθε αίτηση του Ιερέα ο λαός (ο χορός)

απαντά με τη φράση «Κύριε Ελέησον».

4Το Κάθισμα του

Λειτουργικού Ψαλτηρίου

Ο Αναγνώστης Εβδομαδιαίος

Ο Αναγνώστης –με τη βοήθεια των πινάκων, που υπάρχουν στο τέλος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου–βρίσκει και αναγιγνώσκει το τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.

5

Η Μικρά Συναπτή(Έτι και έτι...)

Εκφώνηση: «Ότι σον το κράτος...»

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΣε κάθε αίτηση του Ιερέα ο λαός (ο χορός)

απαντά με τη φράση: «Κύριε Ελέησον».

6 Το Κεκραγάριο Οι δύο χοροί Ημερήσιος

Ψάλλονται αντιφωνικά από τους δύο χορούς οι στίχοι του Κεκραγαρίου («Κύριε εκέκραξα προς Σε...» και «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου...»). Το Κεκραγάριο ψάλλεται πάντα στον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα Στιχηρά του.

7Η Στιχολογία του

ΚεκραγαρίουΟι δύο χοροί Ημερήσιος

Ψάλλεται αντιφωνικά από τους δύο χορούς η Στιχολογία του Κεκραγαρίου(δηλαδή, το «...Θου Κύριε φυλακήν τω στόματί μου.....» και, εν συνεχεία, οι υπόλοιποι στίχοι, που συγκροτούν τη Στιχολογία του Κεκραγαρίου).

8Τα Στιχηρά του

ΚεκραγαρίουΟι δύο χοροί

Εβδομαδιαίος - Ετήσιος

Ψάλλονται έξι (6) Στιχηρά, που μοιράζονται ισόποσα (3+3) ανάμεσα στον Εβδομαδιαίο και το Ετήσιο Λειτουργικό Κύκλο (Ψάλλονται, δηλαδή, πρώτα οι τρεις Στιχηροί ύμνοι του τυχόντος ήχου της Παρακλητικής και, εν συνεχεία, οι τρεις τυχόντες Στιχηροί ύμνοι του Μηναίου).

9Το Δοξαστικό του Κεκραγαρίου και το Θεοτοκίο του

Οι δύο χοροί Ετήσιος

ΠΡΟΣΟΧΗ: Κατά τη σωστή τυπική τάξη οι ακολουθίες εις δ΄ δεν έχουν κανένα Δοξαστικό. Είναι, λοιπόν, πιθανό να μην υπάρχει Δοξαστικό του Κεκραγαρίου στην ακολουθία μας. Αν υπάρχει θα το ψάλλουμε κανονικά. Αν όμως, δεν υπάρχει, τότε θα ψάλλουμε το στίχο «Δόξα...» χωρίς κανένα Στιχηρό ύμνο.Κατόπιν, θα ψάλλουμε στο στίχο «Και νυν...» το τυχόν προσόμοιο Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο, που ακολουθεί πάντα τον ήχο του Δοξαστικού ή –αν η ακολουθία μας δεν έχει Δοξαστικό– του τελευταίου Στιχηρού του Κεκραγαρίου. ΠΡΟΣΟΧΗ:ΜΙΚΡΗ ΕΙΣΟΔΟΣ ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ.

10Η Επιλύχνιος Ευχαριστία

(Το «Φως Ιλαρόν»)Ο Αναγνώστης Ημερήσιος

Αναγιγνώσκεται η Επιλύχνιος Ευχαριστία (δηλαδή, ο αρχαίος ύμνος  «Φως Ιλαρόν»).

11 Το Προκείμενον Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Ψάλλεται αντιφωνικά (τρις) από τους δύο χορούς το τυχόν Προκείμενο (Καθ’ Ημέραν Προκείμενον). Πριν από την 3η επανάληψή του Προκείμενου ψάλλεται ο ψαλμικός στίχος, που το συνοδεύει.

12Το Καταξίωσον

ΚύριεΟ Αναγνώστης Ημερήσιος

Μετά το Προκείμενο, ο Αναγνώστης διαβάζει το Καταξίωσον Κύριε.

13

Τα Πληρωτικά («Πληρώσωμεν την

δέησιν ημών τω Κυρίω...»)

  και η Ευχή της Κεφαλοκλισίας 

(Εκφώνηση: «Είη το κράτος της

Βασιλείας Σου...»)

Ο Ιερέας Ημερήσιος

Στις αιτήσεις των Πληρωτικών ο λαός (ο χορός) απαντά με τη φράση: «Παράσχου Κύριε».Η Ευχή της Κεφαλοκλισίας, ως η σπουδαιότερη Ευχή του Εσπερινού, είναι η μόνη Ευχή, που διαβάζεται από τους ιερείς στη φυσική της θέση (δηλαδή, ως κατακλείδα της αίτησης των Πληρωτικών, και όχι όταν διαβάζεται ο Προοιμιακός).

14Τα Απόστιχα του

ΚεκραγαρίουΟι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Ψάλλονται συνολικά τρεις (3) Στιχηροί Ύμνοι, που προέρχονται πάντα από τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο (Παρακλητική). Οι ακολουθίες εις δ΄ δεν έχουν ποτέ Απόστιχα του Κεκραγαρίου.

15

Το Δοξαστικό των Αποστίχων του

Κεκραγαρίου και το Θεοτοκίο του.

Οι δύο ΧοροίΕβδομαδιαίος

- Ετήσιος

ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι ακολουθίες εις δ΄ δεν έχουν πάντα Δοξαστικό των Αποστίχων του Κεκραγαρίου. Αν υπάρχει Δοξαστικό των Αποστίχων στην ακολουθία μας θα το ψάλλουμε. Αν, δεν υπάρχει, θα ψάλλουμε το στίχο «Δόξα...» χωρίς κανένα Στιχηρό. Στο στίχο «Και νυν...» θα ψάλλουμε το τυχόν προσόμοιο Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο, που ακολουθεί πάντα τον ήχο του τυχόντος Δοξαστικού ή –αν δεν υπάρχει Δοξαστικό– του τελευταίου Απόστιχου ύμνου.

16

Η Απολυτίκιος Ευχή

(Το «Νυν απολύεις»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΟ ιερέας εκφωνεί την Απολυτίκιο Ευχή από την

Ωραία Πύλη και με το πρόσωπο στραμμένο πάντα προς το λαό.

17Ο Κανόνας του Θεοτοκαρίου

Οι δύο χοροίή

Ο ΑναγνώστηςΕβδομαδιαίος

Οι δύο χοροί (ή ο Αναγνώστης) βρίσκουν στο Θεοτοκάριο τον τυχόντα Κανόνα της Θεοτόκου με βάση τον ήχο και την ημέρα της εβδομάδας, και τον ψάλλουν (ή τον διαβάζει ο Αναγνώστης).

18 Το Τρισάγιο Ο Αναγνώστης ΗμερήσιοςΟ Αναγνώστης διαβάζει αργά και με ευκρίνεια

το Τρισάγιο.

19 Τα Απολυτίκια Οι δύο χοροίΕβδομαδιαίος

ή Ετήσιος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: α) Κατά το αρχαίο τυπικό, όταν είχαμε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου ψάλλονταν ως Απολυτίκια οι γνωστοί Ύμνοι «Θεοτόκε Παρθένε», «Βαπτιστά του Χριστού», «Δόξα... Ικετεύσατε υπέρ ημών», «Και νυν... Υπό την σην Ευσπλαγχνίαν».

β) Επειδή, όμως, το αρχαίο τυπικό ισχύει σήμερα μόνο στις καθημερινές ακολουθίες του Τριωδίου, έχει διαμορφωθεί μία μεταγενέστερη τυπική τάξη. Σύμφωνα με αυτή, αν η ακολουθία μας δεν έχει κανένα Δοξαστικό, τότε λέγονται τα Απολυτίκια της ακολουθίας του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (τα Απολυτίκια της Παρακλητικής). Αν, όμως, η ακολουθία μας έχει ένα ή δύο Δοξαστικά, τότε λέγονται τα Απολυτίκια της ακολουθίας του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (τα Απολυτίκια της ακολουθίας του Μηναίου).

20 Η Εκτενής Αίτηση Ο Ιερέας Ημερήσιος ΠΡΟΣΟΧΗ: Η Εκτενής Αίτηση λέγεται

(Είπωμεν πάντες) 

Εκφώνηση: «Ότι ελεήμων και

φιλάνθρωπος...»

κανονικά μετά το Προκείμενο (όταν έχουμε ακολουθία εις η΄), ή μετά από τα Αναγνώσματα (όταν έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας) και πριν από το Καταξίωσον Κύριε.

Μεταφέρεται, όμως, από τη φυσική της θέση στο τέλος της ακολουθίας του Εσπερινού, όταν έχουμε ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄(δηλαδή Ακολουθίες στις οποίες δεν γίνεται Μικρή Είσοδος). Σε αυτές τις  περιπτώσεις η Εκτενής Αίτηση αρχίζει με τη φράση: «Ελέησον ημάς ο Θεός κατά το μέγα έλεός Σου...» (καταλιμπάνεται, δηλαδή, η αρχική εισαγωγική της φράση: «Είπωμεν πάντες...»). Σε όλες τις αιτήσεις της Εκτενούς, ο χορός (λαός) απαντά με την τριπλή επανάληψη της σύντομης φράσης: «Κύριε ελέησον».

21 Η Απόλυση Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΟ Ιερέας από την Ωραία Πύλη και με το

πρόσωπο στραμμένο προς το λαό κάνει την απόλυση της ακολουθίας.

 ΟΡΘΡΟΣ

 

Α/ΑΛειτουργικό

στοιχείοΠοιος το λέει

Λειτουργικός κύκλος

παρατηρήσεις

1 Το Ευλογητόν Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΤο Ευλογητόν λέγεται έξω από το Ιερό

Βήμα (μπροστά από την Ωραία Πύλη και με την πλάτη γυρισμένη στο λαό).

2 Το Τρισάγιο Ο Αναγνώστης Ημερήσιος Ο Αναγνώστης διαβάζει ευκρινώς το Τρισάγιο.

3

Το «Κύριε ελέησον»

και το «Δεύτε προσκυνήσωμεν»

Ο Αναγνώστης ΗμερήσιοςΟ Αναγνώστης διαβάζει το «Κύριε ελέησον»

(12ακις) και το «Δεύτε προσκυνήσωμεν...».

4Η Βασιλική Ακολουθία

Ο Αναγνώστης Ημερήσιος

α) Αναγιγνώσκεται εμμελώς ο 19οςψαλμός («Επακούσαι σου Κύριος εν ημέρα θλίψεως...»).

β) Αναγιγνώσκεται εμμελώς ο 20οςψαλμός («Κύριε εν τη δυνάμει σου ευφρανθήσεται...»). (Την ώρα της ανάγνωσης των ψαλμών ο ιερέας θυμιάζει το ναό)

γ) Διαβάζεται για 2η φορά το Τρισάγιο(Η 1η είναι αυτή, που γίνεται μετά από το Ευλογητόν).

δ) Αναγιγνώσκονται οι τρεις καταληκτικοί ύμνοι της Βασιλικής Ακολουθίας («Σώσον Κύριε... Δόξα... Ο Υψωθείς... Και νυν... Προστασία φοβερά....»).

5Η σύντομη Αίτηση

του ΙερέαΟ Ιερέας Ημερήσιος

Μετά από τη Βασιλική Ακολουθία και πριν από την  ανάγνωση του Εξάψαλμου λέγεται από τον ιερέα μία σύντομη αίτηση:«Ελέησον ημάς ο Θεός... Έτι δεόμεθα υπέρ των ευσεβών... Έτσι δεόμεθα υπέρ του Αρχιεπισκόπου ημών... (Εκφώνηση) Δόξα τη Αγία και Ομοουσίω και Ζωοποιώ και Αδιαιρέτω Τριάδι...» Σε κάθε αίτηση του Ιερέα ο λαός (ο χορός) απαντά με τριπλή επανάληψη της φράσης: «Κύριε Ελέησον».

6 Ο Εξάψαλμος Ο Αναγνώστης Ημερήσιος

Ο Αναγνώστης διαβάζει τον Εξάψαλμο (ψαλμοί 3, 37, 62, 87, 102, 142). Την ώρα της ανάγνωσης του Εξάψαλμου ο ιερέας διαβάζει «μυστικώς» τις Ευχές της ακολουθίας του Όρθρου (πρόκειται, φυσικά, για λανθασμένη τυπική τάξη).

7

Η Μεγάλη Συναπτή (Τα Ειρηνικά)

Εκφώνηση: «Ότι πρέπει σοι...»

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΣε κάθε αίτηση του Ιερέα ο λαός (ο χορός)

απαντά με τη φράση «Κύριε Ελέησον».

8 Το Θεός Κύριος Οι δύο χοροί Ημερήσιος

Οι δύο χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τα δύο (2) γνωστά ημιστίχια του 117ου ψαλμού, δηλαδή τις σύντομες φράσεις «Θεός Κύριος και επέφανεν ημίν» (στ. 27) και«Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου» (στ. 26). Η ψαλμωδία του Θεός Κύριος επαναλαμβάνεται συνολικά τέσσερις, φορές. Την 1η φορά ο στίχος ψάλλεται μόνος του, ενώ τις υπόλοιπες τρεις συνοδεύεται με στίχους του 117ουΨαλμού. Το Θεός Κύριος ακολουθεί μουσικά τον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα Απoλυτίκια της ημέρας.

9 Τα Απολυτίκια Οι δύο χοροίΕβδομαδιαίος

ή Ετήσιος.

Επαναλαμβάνονται απαράλλακτα στην ακολουθία του Όρθρου τα τυχόντα Απολυτίκια του Εσπερινού (κατά την αρχαία, όμως, τυπική τάξη στην περίπτωση αυτή ψάλλονταν ως Απολυτίκια οι ειδικοί Τριαδικοί Ύμνοι, που σήμερα βρίσκονται καταγεγραμμένοι στο Ωρολόγιο το Μέγα, και ακολουθούν τους οκτώ βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής).

10

Η «α΄ στιχολογία» (δηλαδή, το 1ο

τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου)

Ο Αναγνώστης ΕβδομαδιαίοςΜε τη βοήθεια των ειδικών πινάκων ο

Αναγνώστης βρίσκει, και αναγιγνώσκει, το τυχόν 1ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.

11

Η 1η Μικρά Συναπτή

(Εκφώνηση: «Ότι σον το κράτος...»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΜετά την ολοκλήρωση της ανάγνωσης της «α΄

στιχολογίας» ο ιερέας λέει τη Μικρά Συναπτή.

12Τα Προσόμοια

Καθίσματα της «α΄ στιχολογίας».

Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Μετά από τη Μικρή Συναπτή, οι δύο χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τα τυχόντα Προσόμοια Καθίσματα της «α΄ στιχολογίας» από το βιβλίο της Παρακλητικής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος).

13

Η «β΄ στιχολογία» (δηλαδή, το 2ο

τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου)

Ο Αναγνώστης ΕβδομαδιαίοςΜε τη βοήθεια των ειδικών πινάκων ο

Αναγνώστης βρίσκει, και αναγιγνώσκει, το τυχόν 2ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.

14

Η 2η Μικρά Συναπτή

 (Εκφώνηση: «Ότι αγαθός και

φιλάνθρωπος...»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΜετά την ολοκλήρωση της ανάγνωσης της «β΄

στιχολογίας» ο ιερέας λέει τη Μικρά Συναπτή.

15Τα Προσόμοια

Καθίσματα της «β΄ στιχολογίας».

Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Μετά από τη Μικρή Συναπτή, οι δύο χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τα τυχόντα Προσόμοια Καθίσματα της «β΄ στιχολογίας» από το βιβλίο της Παρακλητικής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος).

16

Η «γ΄ στιχολογία» (δηλαδή, το 3ο

τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου)

Ο Αναγνώστης Εβδομαδιαίος

Αν προβλέπεται η ανάγνωση «γ΄ στιχολογίας», τότε, με τη βοήθεια των ειδικών πινάκων, ο Αναγνώστης βρίσκει, και αναγιγνώσκει, το τυχόν 3ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.

17

Η 3η Μικρά Συναπτή

(Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται...»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΑν προβλέπεται η ανάγνωση «γ΄ στιχολογίας»,

ο ιερέας λέει μία ακόμη Μικρά Συναπτή.

18Τα Προσόμοια

Καθίσματα της «γ΄ στιχολογίας»

Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Αν προβλέπεται η ανάγνωση «γ΄ στιχολογίας», τότε, μετά από τη Μικρή Συναπτή, οι δύο χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τα τυχόντα Προσόμοια Καθίσματα της «γ΄ στιχολογίας» από το βιβλίο της Παρακλητικής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος).

19 Ο Ν΄ Ψαλμός Ο Αναγνώστης Ημερήσιος Ο Αναγνώστης διαβάζει (χύμα) τον Ν΄ Ψαλμό.20 Ψάλλεται η α΄ και Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος Οι δύο χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τους

γ΄ ωδή των Κανόνων

και Ετήσιος

Κανόνες (= στιχολογούν τις αρχαίες Βιβλικές Ωδές και ανάμεσα στους τελευταίους δεκατέσσερις στίχους κάθε ωδής ψάλλουν τα στιχηρά τροπάρια των Κανόνων).

Ψάλλονται, συνολικά, τρεις (3) Κανόνες: δύο (2) από την Παρακλητική και ένας (1) από το Μηναίο. Τα τροπάρια μοιράζονται μεταξύ τους ως εξής: ο 1ος Κανόνας της Παρακλητικής ψάλλεται εις στ΄ (= 6 τροπάρια σε κάθε ωδή), ο 2ος Κανόνας της Παρακλητικής ψάλλεται εις δ΄ (= 4 τροπάρια σε κάθε ωδή), ενώ, τέλος, ο Κανόνας του Μηναίου ψάλλεται εις δ΄ (= 4 τροπάρια σε κάθε ωδή).

21

Η Μικρά Συναπτή(Εκφώνηση: «Ότι

συ ει ο Θεός ημών...»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΜετά από την ψαλμωδία της α΄ και γ΄ ωδής των

Κανόνων ο ιερέας λέει τη Μικρά Συναπτή.

22Το Μεσώδιο

ΚάθισμαΟι Χοροί Ετήσιος

Μετά από τη Μικρά Συναπτή οι δύο Χοροί ψάλλουν αντιφωνικά το τυχόν Μεσώδιο Κάθισμα του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο (οι ακολουθίες της Παρακλητικής δεν έχουν Μεσώδια Καθίσματα).

23Ψάλλεται η δ΄, ε΄, και η στ΄ ωδή των

ΚανόνωνΟι δύο Χοροί

Εβδομαδιαίος και Ετήσιος

Οι δύο χοροί συνεχίζουν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο την αντιφωνική ψαλμωδία της δ΄, ε΄, και στ΄ ωδής των Κανόνων.

24

Η Μικρά Συναπτή(Εκφώνηση: «Συ

γαρ ει ο βασιλεύς...»)

Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΜετά την ψαλμωδία της δ΄, ε΄ και στ΄ ωδής των

Κανόνων ο ιερέας λέει τη Μικρά Συναπτή.

25Το Κοντάκιο και

το Συναξάριοντης ημέρας

Ο ΑναγνώστηςΕβδομαδιαίος

ή Ετήσιος

Μετά τη Μικρή Συναπτή, ο Αναγνώστης διαβάζει το τυχόν Κοντάκιον της ημέρας(της Παρακλητικής, όταν η ακολουθία του Μηναίου δεν έχει κανένα Δοξαστικό, ή του Μηναίου, όταν η ακολουθία του Μηναίου έχει ένα ή δύο Δοξαστικά) και, αμέσως μετά, το Συναξάριον της ημέρας από το Μηναίο.

26Ψάλλεται η ζ΄, η΄,

και θ΄ ωδή των Κανόνων

Οι δύο ΧοροίΕβδομαδιαίος και Ετήσιος

Οι δύο Χοροί συνεχίζουν με τον ίδιο πάντα τρόπο την αντιφωνική ψαλμωδία της ζ΄, η΄ και θ΄ ωδής των Κανόνων. Ανάμεσα στην η΄ και την θ΄ ωδή των Κανόνων ο ιερέας εκφωνεί από την Ωραία Πύλη: «Την Θεοτόκον και Μητέρα του Φωτός...» και, αμέσως μετά, αρχίζει η ψαλμωδία της θ΄ ωδής με την Τιμιωτέρα (δηλαδή, με την εξαπλή επανάληψη του ύμνου «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ...», τον οποίο συνοδεύουν οι στ΄ πρώτοι στίχοι της αρχαίας θ΄ βιβλικής ωδής). Ενώ ψάλλεται η Τιμιωτέρα, ο ιερέας θυμιάζει το ναό.

27Η Μικρά Συναπτή(Εκφώνηση: «Ότι

σε αινούσι...»)Ο Ιερέας Ημερήσιος

Μετά την ολοκλήρωση ψαλμωδίας των Κανόνων ο ιερέας λέει μία ακόμη φορά τη Μικρά Συναπτή.

28 Τα Εξαποστειλάρια Οι δύο χοροίΕβδομαδιαίος

ή Ετήσιος

Μετά τη Μικρή Συναπτή, οι δύο Χοροί ψάλλουν αντιφωνικά το τυχόν Εξαποστειλάριον της ημέρας και το Θεοτοκίο του (της Παρακλητικής, αν η ακολουθία του Μηναίου δεν έχει κανένα Δοξαστικό, ή του Μηναίου, αν η ακολουθία του Μηναίου έχει ένα ή δύο Δοξαστικά).

29Η Στιχολογία

ΑίνωνΟ Αναγνώστης Ημερήσιος

Στις ακολουθίες των Μη Εορταζομένων Αγίων (Ακολουθίες εις δ΄) δεν ψάλλονται ποτέ Στιχηρά των Αίνων. Έτσι, ο Αναγνώστης απλά αναγιγνώσκει τη Στιχολογία των Αίνων.

30 Η Μικρή Δοξολογία

Ο Αναγνώστης Ημερήσιος Στις ακολουθίες των Μη Εορταζομένων Αγίων (Ακολουθίες εις δ΄) δεν ψάλλεται ποτέ η Μεγάλη Δοξολογία. Έτσι, ο Αναγνώστης προτάσσει τη

φράση: «Σοι δόξα πρέπει Κύριε ο Θεός ημών...» και, εν συνεχεία, διαβάζει τη Μικρή Δοξολογία.

31

Τα Πληρωτικά (Πληρώσωμεν την

δέησιν ημών τω Κυρίω...»)

 και η Ευχή της Κεφαλοκλισίας 

(Εκφώνηση: «Σον γαρ εστί το ελεείν

και σώζειν...»)

Ο Ιερέας Ημερήσιος

Μετά από την ανάγνωση της Μικρής Δοξολογίας, ο ιερέας λέει τα Πληρωτικά.Σε όλες τις αιτήσεις του ο λαός (ο χορός) απαντά με τη φράση: «Παράσχου Κύριε». Η Ευχή της Κεφαλοκλισίας, ως η κεντρική Ευχή της ακολουθίας του Όρθρου, είναι η μόνη Ευχή, που διαβάζεται από τους ιερείς στη φυσική της θέση (δηλαδή, ως κατακλείδα της αίτησης των Πληρωτικών, και όχι όταν διαβάζεται ο Εξάψαλμος).

32Τα Απόστιχα

των Αίνων και το Θεοτοκίο τους

Οι δύο Χοροί Εβδομαδιαίος

Στα Απόστιχα των Αίνων ψάλλονται, συνολικά, τρεις (3) Στιχηροί Ύμνοι και το Θεοτοκίο τους, που προέρχονται πάντα από τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο (Παρακλητική).

33 Το Τρισάγιο Ο Αναγνώστης ΗμερήσιοςΟ Αναγνώστης προτάσσει τη φράση: «Αγαθόν

το εξομολογείσθαι τω Κυρίω...» και, κατόπιν, διαβάζει αργά και με ευκρίνεια το Τρισάγιο.

34 Τα Απολυτίκια Οι δύο ΧοροίΕβδομαδιαίος

ή Ετήσιος

Επαναλαμβάνονται τα τυχόντα Απολυτίκια της ακολουθίας (αλλάζει μόνο το Θεοτοκίο Απολυτίκιο, γιατί ψάλλεται το ειδικό Θεοτοκίο Απολυτίκιο, που βρίσκεται καταγεγραμμένο στο ειδικό παράρτημα του Μεγάλου Ωρολογίου).

35

Η Εκτενής Αίτηση(Είπωμεν πάντες)

 Εκφώνηση: «Ότι

ελεήμων και φιλάνθρωπος...»

Ο Ιερέας Ημερήσιος

ΠΡΟΣΟΧΗ: Η Εκτενής Αίτηση λέγεται κανονικά μετά τη Δοξολογία και πριν από τα Πληρωτικά. Μεταφέρεται, όμως, από τη φυσική της θέση στο τέλος της ακολουθίας του Όρθρου, όταν έχουμε Ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄(δηλαδή Ακολουθίες στις οποίες διαβάζεται η Μικρή Δοξολογία). Στις περιπτώσεις αυτές η Εκτενής αρχίζει με τη φράση: «Ελέησον ημάς ο Θεός κατά το μέγα έλεός Σου...» (καταλιμπάνεται, δηλαδή, η αρχική εισαγωγική φράση της Εκτενούς Αιτήσεως: «Είπωμεν πάντες...»).

Στις αιτήσεις της Εκτενούς, ο Χορός (λαός) απαντά με την τριπλή επανάληψη της σύντομης φράσης: «Κύριε ελέησον».

36 Η Απόλυση Ο Ιερέας ΗμερήσιοςΟ Ιερέας από την Ωραία Πύλη και με το

πρόσωπο στραμμένο προς το λαό κάνει την απόλυση της ακολουθίας.