Κανόνες τονισμοῦ

Περιεχόμενα

Ἀ π ὸ τ ὴ ν Νεοελληνικ ὴ Γραμματικ ὴ το ῦ Μανόλη Τριανταφυλλίδη (ΟΕΔΒ 1977)

Ἀ π ὸ τ ὴ ν Νεοελληνικ ὴ Γραμματικ ὴ το ῦ Ἀ γαπητο ῦ Τσοπανάκη ( Ἐ κδόσεις Ἀ δελφ ῶ ν Κυριακίδη 1998)

Δασυνόμενες λέξεις

Σ᾿ αὐτὴ τὴν σελίδα παραθέτουμε τοὺς κανόνες τονισμοῦ δύο σημαντικῶν γλωσσολόγων τοῦ Μανόλη Τριανταφυλλίδη καὶ τοῦ Ἀγαπητοῦ Τσοπανάκη Στὴν πρώτη περίπτωση πρόκειται ἁπλούστατα γιὰ ἀπόσπασμα τοῦ σχολικοῦ βιβλίου γραμματικῆς τοῦ ΟΕΔΒ τοῦ 1977 Στὴν δεύτερη περίπτωση πρόκειται γιὰ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν μνημειώδη Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ ποὺ ἐκδόθηκε τὸ 1998 στὴ Θεσσαλονίκη Ἐνῷ ὁ Τριανταφυλλίδης δίνει γενικοὺς κανόνες πρὸς χρῆσιν ὅλων τῶν μαθητῶν ὁ Τσοπανάκης μπαίνει πιὸ πολὺ στὶς λεπτομέρειες καὶ στὴν ἱστορικὴ πλευρὰ τοῦ θέματος Ἄλλη μεγάλη διαφορὰ τῶν δύο γραμματικῶν ὁ Τσοπανάκης χρησιμοποιεῖ βαρεῖες ἐνῷ ὁ Τριανταφυλλίδης δὲν ἀναφέρει κἂν τὴν ὕπαρξη τοῦ τρίτου αὐτοῦ καὶ παραμελημένου τόνου

Ἡ σελίδα αὐτὴ ἀπευθύνεται σὲ αὐτοὺς ποὺ γνωρίζουν τονισμὸ καὶ θέλουν νὰ φρεσκάρουν τὴν γνώση τῶν κανόνων ἢ νὰ βεβαιωθοῦν γιὰ κάτι Ἂν δὲν ξέρετε καθόλου τονισμὸ ἢ τὸν ἔχετε ξεχάσει σᾶς συνιστοῦμε νὰ ἐπισκεφθεῖτε πρῶτα τὴν σελίδα μας laquoΜάθετε τονισμ ὸ σ ὲ δέκα ἁ πλ ὰ μαθήματα raquo

Ἀπὸ τὴν Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριανταφυλλίδη (ΟΕΔΒ 1977)

Οἱ τόνοι εἶναι δύο ἡ ὀξεία (ʹ) καὶ ἡ περισπωμένη (῀)

Ὁ τονισμὸς τῶν λέξεων γίνεται σύμφωνα μὲ τοὺς ἀκόλουθους κανόνες

Γενικοὶ κανόνες τονισμοῦ

Ἡ προπαραλήγουσα παίρνει ὀξεία ἥσυχος εἴπαμε ἀνήφορος πήγαμε Ἡ βραχύχρονη συλλαβὴ παίρνει ὀξεία ἔλα ὅλα βουνό μέρος Ἡ παραλήγουσα παίρνει ὀξεία ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρόχρονη

καρφώνω κλείνει πήχη Ἡ μακρόχρονη παραλήγουσα παίρνει περισπωμένη ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι

βραχύχρονη μῆλο ξυπνῆστε δῶσε ἀγαποῦμε ναῦτες θυμοῦνται ὦμοι τοῖχοιΔὲν ἀκολουθοῦν τὸν κανόνα καὶ παίρνουν ὀξεία οἱ λέξεις ὥστε οὔτε μήτε εἴτε εἴθε

Λογαριάζονται ὅτι τονίζονται στὴν προπαραλήγουσα καὶ οἱ λέξεις ποὺ ἔχουν καταχρηστικὸ δίφθογγο στὴ λήγουσα Γι᾿ αὐτὸ παίρνουν ὀξεία λέξεις καθώς καινούριος κούφιος κούνιες ποτήρια

Ὁ τόνος στὰ ὀνόματα καὶ στὶς ἀντωνυμίες

Ὁ τόνος στὴ λήγουσα

Τὰ ὀνόματα καὶ οἱ ἀντωνυμίες ὅταν τονίζονται στὴ λήγουσα παίρνουν ὀξεία ἐκτὸς ἀπὸ τὴ γενική ὁ μαθητής τὸ μαθητή μαθητήmiddot οἱ οὐρανοί τοὺς οὐρανούς οὐρανοίmiddot ὁ βαθύς τὸ βαθύ ἡ βαθιά τὴ βαθιάmiddot ὁ σταχτής οἱ σταχτιοί τοὺς σταχτιούςmiddot ἐγώ ἐσύ

Δὲν ἀκολουθοῦν τὸν κανόνα καὶ παίρνουν περισπωμένη o Τὰ ὀνόματα γῆ φῶς πᾶν νοῦςo Οἱ ἀντωνυμίες ἐμεῖς ἐμᾶς μᾶς mdash ἐσεῖς ἐσᾶς σᾶςo Τὸ ἀριθμητικὸ τρεῖς καὶ οἱ πληθυντικοὶ σὲ -εῖς (συγγραφεῖς

συγγενεῖς συνεχεῖς)o Τὰ κύρια ὀνόματα προσώπων σὲ -ᾶς Λουκᾶς Παλαμᾶς Σκουφᾶς

κτλ καὶ μερικὰ ἄλλα κύρια Ἰησοῦς Ἀθηνᾶ Ναυσικᾶ Ἀπελλῆς Ἑρμῆς Ἡρακλῆς Θαλῆς Θεμιστοκλῆς Μωυσῆς Περικλῆς

Παίρνουν περισπωμένη καὶ οἱ γενικὲς ποὺ δὲν ἔχουν βραχύχρονο φωνῆεν τοῦ καλοῦ πραματευτῆ τοῦ ψωμᾶ τῆς γλυκιᾶς φωνῆς τῆς Ἀργυρῶς τῆς ἀλεποῦς τῶν μικρῶν παιδιῶν σοῦ δίνω

Ὁ τόνος στὴν παραλήγουσα

Τὸ α τῆς λήγουσας στὰ ἀρσενικὰ καὶ θηλυκὰ ὀνόματα εἶναι μακρόχρονοmiddot γι᾿ αὐτὸ βάζουμε ὀξεία στὴν παραλήγουσα ὁ χειμώνας τοῦ χειμώνα τὸ χειμώνα χειμώνα ἡ πείνα τῆς πείνας τὴν πείνα πείνα ἡ γυναίκα mdash ἡ ἀσπρούλα

Τὸ α στὸ τέλος τῶν οὐδετέρων εἶναι βραχύχρονοmiddot γι᾿ αὐτὸ βάζουμε περισπωμένη στὴ μακρόχρονη παραλήγουσα χρῶμα ὡραῖα δῶρα ἐκεῖνα τὰ σχολεῖα

Τὸ ι τῆς λήγουσας στὰ οὐδέτερα εἶναι μακρόχρονοmiddot γι᾿ αὐτὸ βάζουμε ὀξεία στὴν παραλήγουσα μαχαίρι λουλούδι ἀλεύρι χείλι ποτήρι

Τὰ α ι υ στὴν παραλήγουσα τῶν ὀνομάτων εἶναι βραχύχρονα καὶ γι᾿ αὐτὸ παίρνουν ὀξεία διάκος σκίνος σκύλος παπάδες χωριάτες πιάτο κινίνο σύκο λάθος κλάμα κλίμα χύμα

Ὁ τόνος στὰ ρήματα

Ὁ τόνος στὴν λήγουσα

Ἡ μακρόχρονη λήγουσα τῶν ρημάτων παίρνει περισπωμένη ἀγαπῶ ἀργεῖ ἀργοῦν ἀκοῦς νὰ δεῖς κλαῖς τρῶςΣτὰ ρήματα εἶναι μακρόχρονο καὶ τὸ τονισμένο α τῆς λήγουσας Γι᾿ αὐτὸ παίρνει περισπωμένη ἀγαπᾶς πᾶς ἀγαπᾶ

Τὸ ἄτονο α στὴ λήγουσα τῆς ὁριστικῆς εἶναι βραχύχρονο Γι᾿ αὐτὸ βάζουμε περισπωμένη στὴ μακρόχρονη παραλήγουσα τραγουδοῦσα τραγουδοῦσανmiddot εἶδα εἶδαν

Τὸ ἄτονο α στὴ λήγουσα τῆς προστακτικῆς εἶναι μακρόχρονο Γι᾿ αὐτὸ βάζουμε ὀξεία στὴν παραλήγουσα πήδα ρώτα φεύγα τραγούδα κοίτα

Παίρνουν περισπωμένη οἱ ρηματικὲς καταλήξεις τοῦ ἑνικοῦ -ᾶμαι -ᾶσαι -ᾶται καὶ οἱ καταλήξεις τοῦ πληθυντικοῦ -ᾶμε -ᾶτε -ᾶνε θυμᾶμαι θυμᾶσαι θυμᾶταιmiddot γελᾶμε γελᾶτε γελᾶνεmiddot πᾶμε πᾶτε πᾶνεmiddot μὴ γελᾶτε ἐλᾶτε νὰ φᾶμεΠαντοῦ ἀλλοῦ τὸ α τῆς παραλήγουσας εἶναι βραχύχρονο βάλε σπάσε κάψε πάρεmiddot κλάψτε πάρτε θυμάστε

Τὰ ι υ στὴν παραλήγουσα εἶναι βραχύχρονα καὶ παίρνουν ὀξεία λύνε λύναν λύσε λύσανmiddot δακρύσανmiddot πλύνε πλύνανmiddot πίνε πίνανmiddot ρίξε ρίξαν

Ἄτονες λέξεις

Μερικὲς μονοσύλλαβες λέξεις δὲν παίρνουν τόνο καὶ γι᾿ αὐτὸ λέγονται ἄτονες Ἄτονες λέξεις εἶναι τὰ ἄρθρα ὁ ἡ οἱ καὶ τὸ ἐπίρρημα ὡς

Ἐγκλιτικὲς λέξεις

Τὸ βιβλίο μου Τὸ τετράδιό σου Στὰ παραδείγματα αὐτὰ οἱ λέξεις μοῦ σοῦ προφέρονται τόσο στενὰ ἑνωμένες μὲ τὴν προηγούμενη λέξη ποὺ ὁ τόνος τους ἢ δὲν ἀκούεται (τὸ βιβλίο μου) ἢ ἀκούεται ὡς δεύτερος τόνος στὴ λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης (τὸ τετράδιό σου)

Οἱ μονοσύλλαβες λέξεις ποὺ χάνουν τὸν τόνο τους ἢ ποὺ τὸν ἀνεβάζουν στὴ λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης λέγονται ἐγκλιτικές

Οἱ συχνότερες ἐγκλιτικὲς λέξεις εἶναι οἱ μονοσύλλαβοι τύποι τῆς προσωπικῆς ἀντωνυμίας μοῦ μὲ μᾶς σοῦ σὲ σᾶς τος τὸν τοι τὴ τες κτλ

Ὁ τόνος τοῦ ἐγκλιτικοῦ

μεταφέρεται ὡς ὀξεία o στὴ λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης ὅταν αὐτὴ τονίζεται στὴν

προπαραλήγουσα ὁ πρόεδρός μας (σας τους)o στὴν προηγούμενη λέξη ὅταν εἶναι κι αὐτὴ ἐγκλιτικὴ καὶ ἡ πρὶν

ἀπὸ αὐτὴν εἶναι παροξύτονη ἢ προπερισπωμένη φέρε μού το δῶσε μάς το

ἀποβάλλεται ὅταν ἡ προηγούμενη λέξη τονίζεται στὴ λήγουσα ἢ στὴν παραλήγουσα τὸ φῶς μας ἡ χαρά μου νά τους τὰ δῶρα του οἱ φίλοι σας

Τὰ πνεύματα

Κάθε λέξη ποὺ ἀρχίζει ἀπὸ φωνῆεν παίρνει σ᾿ αὐτὸ ἕνα σημαδάκι ποὺ λέγεται πνεῦμα ἀνθίζω Ἑλλάδα ἅγιος ἔχω Τὰ πνεύματα εἶναι δύο ἡ ψιλὴ (᾿) καὶ ἡ δασεία (῾)

Οἱ περισσότερες λέξεις παίρνουν ψιλή

Παίρνουν δασεία

Ὅσες λέξεις ἀρχίζουν ἀπὸ υ ὑγεία ὕπνος Οἱ ἄτονες λέξεις ὁ ἡ οἱ ὡς Τὰ ἀριθμητικὰ ἕνας ἕξι ἑπτά ἑκατό Ὅλες οἱ ἀναφορικὲς ἀντωνυμίες ὅποιος ὅσος κτλ Μερικὲς ἀκόμα λέξεις ὅπως ἅγιος ἕλικας ἡλικία ἱκανός ὁδηγός κτλ

Ἀπὸ τὴ Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ τοῦ Ἀγαπητοῦ Τσοπανάκη (Ἐκδόσεις Ἀδελφῶν Κυριακίδη 1998)

I ΧΡΟΝΟΣ ΤΩΝ ΣΥΛΛΑΒΩΝ - ΤΟΝΟΙ

sect 149 Ἀνάλογα μὲ τὰ φωνήεντα ποὺ βρίσκονται σὲ μιὰν συλλαβή αὐτὴ εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία Ἡ ἰδιότητὰ τους αὐτὴ καθορίζει καὶ τοὺς κανόνες τοῦ τονισμοῦ

Βραχεία εἶναι μιὰ συλλαβή ὅταν περιέχη βραχὺ φωνῆεν ε ἢ ο πό-λε-μος

Μακρὰ εἶναι μιὰ συλλαβή ὅταν περιέχη μακρὸ ἢ διψήφιο φωνῆεν μη-τέ-ρα ὥ-ρα οὐ-ρα-νός γυ-ναί-κα κα-τοι-κί-α σει-ρά υἱ-ο-θε-τῶ

Δίχρονη λέγεται ἡ συλλαβὴ ποὺ περιέχει ἕνα ἀπὸ τὰ δίχρονα φωνήεντα α ι υ τὰ ὁποῖα στὴν νεοελληνικὴ γραμματικὴ λογαριάζονται συνήθως βραχέα

Θέσει μακρὰ λέγεται ἡ συλλαβὴ ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ βραχὺ φωνῆεν καὶ ἀκολουθεῖται ἀπὸ σύμπλεγμα συμφώνων σύνθετο σύμφωνο ἢ διπλό ἀ-σβέ-στης ὕ-ψος τά-ξη ἄλ-λος

Σημ Γιὰ τὰ διψήφια φωνήεντα αι οι στὸ τέλος τῶν λέξεων βλ sect 172

sect 150 Ὅπως σημειώσαμε μὲ συντομία στὴν εἰσαγωγὴ (sect 10 11) ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ γλώσσα ἦταν μελωδικὴ καὶ στηριζόταν σὲ μακρὰ καὶ βραχέα φωνήεντα καὶ διφθόγγους καὶ σὲ ἀνέβασμα καὶ κατέβασμα τῆς μελωδικότητας Τὰ μακρὰ φωνήεντα καὶ οἱ δίφθογγοι εἶναι φανερὸ ὅτι εἶχαν μακρότερη προφορά καὶ τὰ βραχέα συντομότερην Οἱ μουσικοὶ ἦχοι δηλ οἱ μουσικοὶ τόνοι ἦταν ἄλλοτε σύντομοι κοφτοὶ καὶ ὀξεῖς κάτι ποὺ ταίριαζε κυρίως στὰ βραχέα φωνήεντα (ἡ ὀξεία) καὶ ἄλλοτε πλαγιο-κατεβατοὶ καὶ σοβαροί βαριοί κάτι ποὺ ἡταν βολικὸ στὸ τέλος τῆς λέξης καὶ στὸ μικρότερο ἢ μεγαλύτερο σταμάτημα τοῦ λόγου Καὶ αὐτοὶ ταίριαζαν περισσότερο στὴ λήγουσα τῶν λέξεων ποὺ ἔπαιρνε βαρεία εἴτε ἦταν βραχεία ἢ μακρά μέσα στὴν ροὴ τοῦ λόγου

sect 151 Ὁ τρίτος μουσικὸς τόνος πρέπει νὰ ἦταν πιὸ μελωδικός γιατὶ εἶχε καὶ ἀνέβασμα καὶ κατέβασμα τῆς φωνῆς ἦταν δηλαδὴ ταυτόχρονα καὶ μακρότερος καὶ συνάμα ὀξὺς καὶ βαρὺς στὸ ἴδιο φωνῆενmiddot αὐτὸ ἔπρεπε ὑποχρεωτικὰ νὰ εἶναι μακρό νὰ ἔχη δηλ μεγαλύτερη φωνητικὴ ἔκταση ἀπὸ τὸ βραχύ ἔτσι ὥστε νὰ μπορῆ ὁ τόνος νὰ ἀνεβοκατεβῆ μὲ τρόπον ποὺ νὰ γίνη αἰσθητὸς στὸν ἀκροατή Αὐτὸς ὁ μουσικὸς τόνος ὀνομάστηκε ὀξυβαρὺς-ὀξυβαρεῖα ἢ περισπωμένη Ὁ ὅρος ὀξυβαρεία εἶναι σαφής γιατὶ περιλαμβάνει καὶ τὴν ὀξεία καὶ τὴν βαρεία ἡ

περισπωμένη ὅμως δηλώνει τὴν περὶ-σπάση τὸ τσάκισμα ὅτι δηλ ὁ τόνος περι-σπᾶται τσακίζεται ἢ καλύτερα λυγίζει πρὸς τὰ κάτω ἀφοῦ ἀνεβῆ πρῶτα πρὸς τὰ πάνω

sect 152 Ἡ περισπωμένη ἦταν αἰσθητὴ μόνο στὴν λήγουσα καὶ τὴν παραλήγουσα ποτὲ στὴν προπαραλήγουσα γιὰ λόγους ποὺ εἶχαν πιθανῶς σχέση μὲ τὸν νόμο τῆς τρισυλλαβίας γιὰ τὸν ὁποῖο μιλήσαμε (sect 126 δ) Αὐτὸ μᾶς ὁδηγεῖ στὸ πιθανὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ περισπωμένη μποροῦσε νὰ ἀκουσθῆ καὶ στὸ μακρὸ φωνῆεν τῆς παραλήγουσας Γιὰ νὰ ἀκουσθῆ ὅμως ἐκεῖ ἔπρεπε τὸ φωνῆεν τῆς λήγουσας νὰ εἶναι βραχύmiddot ἀλλιῶςmdashἂν δηλ καὶ ἡ λήγουσα ἦταν μακρὰndash ὁ τόνος θὰ ἦταν ὀξύς Ἑπομένως τὸ μάκρεμα τῶν φωνηέντων καὶ ἡ διαφορὰ τῶν τόνων ἐδήλωναν καὶ τὴν διαφορὰ τῆς μουσικότητας καὶ τὴν διατήρηση τοῦ νόμου τῆς τρισυλλαβίας ὁ ὁποῖος πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε ἀπὸ παλιὰ μελωδικὸν νόμο τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ ὄχι ἐφεύρεση τῶν Γραμματικῶν

sect 153 Είπαμε ἐπίσης (sect 18) ὅτι σήμερα διασώζονται μουσικοὶ τόνοι διαφορετικοὶ σὲ διάφορα νεοελληνικὰ ἰδιώματα ἀπὸ τοὺς ὁποίους μὲ προσοχή μποροῦμε νὰ ἀποκτήσουμε κάποιαν ἀμυδρὴ ἰδέα τοῦ πῶς προφερόταν περίπου ὁ ἀρχαῖος ἑλληνικὸς λόγος Μποροῦμε ὅμως νὰ δώσουμε μιὰν ἰδέα τῆς περισπωμένης ἂν προσπαθήσουμε νὰ μιμηθοῦμε τὴν φωνὴ τῶν προβάτων ὅπως τὴν διέσωσαν οἱ κωμικοὶ ποιητὲς τῆς ἀρχαιότητας Κρατίνος καὶ ᾽Αριστοφάνης ποὺ τὴν γράφουν βῆ (βῆ) Ἡ μαρτυρία αὐτὴ εἰναι πολύτιμη ἐπειδὴ στηρίζεται σὲ δυὸ ὁπωσδήποτε ἀσφαλῆ δεδομένα πρῶτον στὸ ὅτι εἶναι μᾶλλον ἀπίθανο νὰ ἔχη ἀλλάξει ἡ φωνὴ τῶν προβάτων μέσα σ᾿ αὐτὲς τὶς δυόμισυ χιλιάδες χρόνια καὶ δεύτερον στὸ ὅτι ἀπὸ πολλὲς ἐνδείξεις μερικὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀναφέραμε στὰ ἱστορικὰ (sect 7 κἑ) μποροῦμε νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ἡ προφορὰ τῶν φωνηέντων τῶν συμφώνων καὶ τῶν διφθόγγων ἄλλαξε μὲν ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἐποχὴ ὣς σήμερα στὴν γλώσσα μας ὄχι ὄμως καὶ τὸ βὲ-λασμα τοῦ προβάτου ὅπως τὸ ἀκούουμε καὶ σήμερα δηλ μπέὲ-μπέέ ἀνεβάζοντας λίγο τὴν φωνὴ μας πρὸς τὰ πάνω στὸ πρῶτο ε καὶ λυγίζοντὰς την ἀμέσως πρὸς τὰ κάτω στὸ δεύτερο τραγουδιστά ὅπως τὴν ἀκούουμε ἀπὸ τὰ συμπαθητικὰ τετράποδα καὶ βέβαια ὄχι σὰν βὶ-βί Μὲ αὐτὴν τὴν μαρτυρία ἀποκτοῦμε καὶ τὴν πρόσθετη βεβαίωση τοῦ πῶς προφέρονταν τότε καὶ τὰ σύμφωνα β γ δ ποὺ ἀντιστοιχοῦσαν στὴν γραφὴ καὶ στὴν προφορὰ πρὸς τὰ λατινικὰ b g d (sect 19)

Σημ 1 Ὅπου οἱ λλ βαρεῖα δασεῖα κτλ ἔχουν περισπωμένη εἶναι γιατὶ τὶς παραθέτουμε ὡς ΑΕ τύπους

Σημ 2 Ἔχει κάποιο ἐνδιαφέρον νὰ προσθέσουμε ὅτι οὔτε τὸ βέλασμα οὔτε τὸ βελάζω μαρτυροῦνται στὰ ΑΕ (τὸ βελάζω εἶναι μεσαιωνικόν βλ Κριαρᾶ Λεξ Μεσ)

II ΠΝΕΥΜΑΤΑ

sect 154 Οἱ τόνοι χαρακτήριζαν μουσικὰ τὴν συλλαβὴ (sect 12 κἑ) στὴν ὁποία κορυφωνόταν ἡ προφορά ὑπῆρχαν ὅμως καὶ τὰ πνεύματα (βλ sect 8) τὰ ὁποῖα χρωμάτιζαν τὸ ἀρχικὸ φωνῆεν τῶν λέξεων καὶ τὸ ἀρχικὸ ῥ Ἂν ἡ λέξη ἄρχιζε ἀπὸ φωνῆεν καὶ ἔπαιρνε καὶ τόνο τότε στὴν γραφὴ ἐπάνω σ᾿ αὐτὸ ἔμπαινε καὶ τὸ πνεῦμα καὶ ὁ τόνος ἄνθρωπος ἕλκος Τὸ φυσιολογικὸ φαινόμενο δηλ ὀφειλόταν στὸ ὅτι τὰ ἀρχικὰ φωνήεντα τῶν λέξεων γιὰ νὰ προφερθοῦν συνοδεύονταν ἀπὸ τὴν ἔξοδο τοῦ ἀέρα (ἐκπνοή πνεῦμα) ὁ ὁποῖος γιὰ τὰ ἴδια φωνήεντα σὲ ἄλλες

λέξεις ἦταν ἁπαλός ψιλός δηλ λεπτός καὶ σὲ ἄλλες πολὺ λιγότερες πιὸ τραχύς δηλ δασύς Εἴχαμε δηλ ἕνα πνεῦμα ἕνα ρεῦμα ἀέρα ποὺ ἔβγαινε ἀπό τὴν τραχεία ἀρτηρία μαζὶ μὲ τὰ ἀρχικὰ φωνήεντα καὶ αὐτὸ ἦταν ἄλλοτε ψιλό (ἡ ψιλὴ φωνή) δηλ λεπτό καὶ ἄλλοτε δασύ δηλ πυκνό Δασὺ πνεῦμα συνόδευε τὶς λιγότερες ἑλληνικὲς λέξεις ψιλὸ τὶς περισσότερες ἄνθρωπος ἀλλὰ ἅγιοςmiddot ὅμοιος ἀλλὰ ὀρφανός Ἑλένη ἀλλὰ ἐλιά ἤρεμος ἀλλὰ ἥμερος ἴδιος - ἱδρώτας ὥρα - ὠκεανός Τὸ υ καὶ τὸ ρ στὴν ἀρχὴ τῶν λέξεων ἔπαιρναν πάντοτε δασεία τὰ ἄλλα φωνήεντα ὅμως ἄλλοτε ψιλὴ καὶ ἄλλοτε δασεία Καὶ αὐτοὶ οἱ συνοδευτικοὶ ἦχοι χάθηκαν μὲ τὸ πέρασμα τῶν αἰώνων Μὲ αὐτὴν τὴν χονδρικὴ παράσταση παίρνουμε μιὰν ἰδέα καὶ γιὰ τὴν προφορὰ τῶν λέξεων πχ οἱ Λατίνοι ἔγραφαν Rho-dus = Ρχόδος = Ῥόδος καὶ Hy-mettus = Χυμηττὸς = Ὑμηττὸς (ἀκριβέστερα Ρσό-δος σΥμηττός)

Σημ Ἡ ψιλὴ δὲν δηλωνόταν στὴν κλασσικὴ ἐποχὴ (στὴν γραφή) Μόνο τὴν δασεία συναντοῦμε σὲ ἐπιγραφὲς πρὶν ἀπὸ τὸ 403 πΧ ποὺ δηλωνόταν μὲ ἕνα Η (ΗΟΡΟΣ ὅρος ὅριο σύνορο) Γιὰ τὴν ἐξέλιξη βλ sect 17 18

sect 155 Σήμερα ὁ τόνοςεἶναι δυναμικὸς (sect 18) πέφτει δηλ μὲ τὸν ἴδιο τρόπο σὲ κάθε τονούμενη συλλαβή ἐνῶ τὰ πνεύματα δὲν εἶναι καθόλου αἰσθητὰ στὴν προφορά ἐπηρεάζουν ὅμως ἀκόμα τὴν σύνθεση τῶν λέξεων ἐπειδή ναὶ μὲν δὲν ἔχει σημασία ἂν θὰ τοποθετήσουμε ἢ ὄχι ψιλὴν ἢ δασεία στὸ ἀλλαγή ἅλας ἵππος κτλ ἔχει ὅμως σημασία ὅταν θελήσουμε νὰ συνθέσουμε ἢ νὰ ἀναλύσουμε τὶς λέξεις ἀπὸ-ἀλλαγὴ gt ἀπαλλαγή ἀπὸ-ἁλάτωση gt ἀφαλάτωση ἐπὶ-ἵππου gt ἔφιππος καὶ ἄλλα τέτοια Στὴν πρώτη περίπτωση εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ ξέρουμε ὅτι ἡ ἀρχαία ψιλὴ τοῦ ἀλλαγή καὶ κάθε ψιλή δὲν ἐπηρέαζε τὴν ἄρθρωση ἑνὸς συμφώνου ποὺ ἐρχόταν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸ ἀρχικὸ φωνῆεν τῆς ἀκόλουθης λέξης στὴν δεύτερη ὅμως πρέπει νὰ διευκρινίσουμε ὅτι ἡ δασεία καὶ κάθε δασεία τροποποιοῦσε μερικὰ σύμφωνα τῆς προηγούμενης λέξης ποὺ ἔρχονταν σὲ ἐπαφὴ μὲ αὐτὴν καὶ μὲ τὸ φωνῆεν ποὺ αὐτὴ συνὁδευε Τὰ σύμφωνα αὐτὰ ὀνομάζονταν μάλιστα καὶ ψιλὰ καὶ ἦταν τὰ κ π τ ποὺ τὰ ὀνομάζουμε σήμερα ἄηχα στιγμιαῖα (βλ sect 107 108) καὶ ποὺ τρέπονται ἢ τρέπονταν στὰ ἀντίστοιχά τους ἄηχα διαρκῆ στὴν συνεκφώνηση ἢ στὴν σύνθεση ἀπὸ ἑνὸς-ἀπὸ ἑτέρου gt ἀφ᾿ ἑνὸς-ἀφ᾿ ἑτέρου κατὰ ἕνα(ς) gt καθένας κακὴ ἕξις gt καχεξία κατὰ ἑξῆς gt καθ᾿ ἑξῆς καὶ τὰ σύμφωνα αὐτὰ ὀνομάζονταν δασέα Στὴν περίπτωση αὐτήν μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι τὰ φαινόμενα εἶναι ἐσωτερικά δηλ ὀργανικά ἀκόμα στὴν γραπτὴ γλώσσα ὄχι ὅμως πιὰ στὴν προφορικὴ (βλ sect 159)

sect 156 Ὁ μελετητὴς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας πρέπει νὰ ξέρη αὐτὴν τὴν ἐξέλιξη καθὼς καὶ τὰ σημάδια μὲ τὰ ὁποῖα δηλωνόταν αὐτὸ τὸ φαινόμενο Σήμερα ἡ διατήρηση καὶ τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων μόνο ὡς γραφικῶν καὶ τυπογραφικῶν συμβόλων ἔγινε περιττὴ καὶ δημιουργοῦσε καὶ σοβαρὰ προβλήματα ὀρθογραφίας Γι᾿ αὐτὸ ἀποφασίσθηκε ἡ κατάργησή τους καὶ ἡ διατήρηση τῆς ὀξείας ὄχι ὡς ὀξέος τόνου ἀλλὰ ὡς ἔνδειξης ὅτι τονίζεται ἡ συλλαβή

sect 157 Ὅπως ὅμως συμβαίνει πολὺ συχνά κάθε κατάργηση καταργεῖ προβλήματα ποὺ ὁπωσδήποτε εἶναι γνωστά δημιουργεῖ ὅμως ἄλλα ποὺ εἶναι ἀδύνατο νὰ προβλεφθοῦν ὅλα ὅσο καὶ ἂν προσπαθήση νὰ τὰ προβλέψη κανείς Ἔτσι καὶ τὸ μονοτονικὸ σύστημα ποὺ ἐφαρμόζεται καὶ στὰ σχολεῖα ἔχει ἀφήσει ἀρκετὲς ἀβεβαιότητες κυρίως στὰ προκλιτικὰ καὶ ἐγκλιτικὰ στοιχεῖα τῆς γλώσσας ὅπως εἶναι πχ οἱ μονοσύλλαβες ἀντωνυμίες laquoὁ πατέρας μου εἶπε νὰ πᾶμε ὅλοι μαζὶ νάraquo Γιὰ νὰ καταλάβουμε ἂν τὸ μου ἀναφέρεται στὸν πατέρα (ὁ πατέρας μου ἂν

εἶναι δηλ γενικὴ κτητική δηλ γενικὴ τῆς κτητικῆς ἀντωνυμίας βλ sect 458 α 467) ἢ στὸ ρῆμα εἶπε μοῦ εἶπε (εἶναι δηλ γενικὴ-δοτικὴ προσωπικὴ = ἔμμεσο ἀντικείμενο δηλ γεν τῆς προσωπικῆς ἀντωνυμίας sect 458 α) πρέπει νὰ προχωρήσουμε παρακάτω διατηρώντας ἐνδόμυχα μιὰν ἐκκρεμότητα καὶ νὰ ξαναγυρίσουμε ὕστερα νοητικὰ πρὸς τὰ πίσω γιὰ νὰ καθησυχάσουμε τὴν ψυχική μας ἀμφιβολία Αὐτὸς ὅμως δὲν μπορεῖ πιὰ νὰ ὀνομασθῆ γραπτὸς λόγος ἂν ἡ πρώτη ἰδιότητα τοῦ λόγου εἶναι ἡ σαφήνεια δηλ ἡ καθαρότητα Καὶ εἶναι ἄλλο πράγμα νὰ εἶναι κανεὶς θεληματικὰ ἀσαφὴς mdashεἶναι καὶ αὐτὸ ἱκανότηταmdash ἄλλο ὅμως νὰ εἶναι ἀσαφὴς ἀπὸ ἀτέλεια δηλ ἀπὸ ἀδυναμία

Σημ 1 ᾽Απὸ τὶς διάφορες λύσεις ποὺ προτάθηκαν προσκόλληση τοῦ προκλιτικοῦ ἢ τοῦ ἐγκλιτικοῦ τύπου στὴν κύρια λέξη mdashὁ πατέραςμου εἶπε ἢ ὁ πατέρας μοῦεἷπε- ἢ σύνδεσὴ του μὲ μικρὴ παύλα τὴν συνέχεια ([βλ sect 212 α] ὁ πατέρας-μου εἶπε ἢ ὁ πατέρας μου-εἷπε) νομίζουμε ὅτι ἡ πρακτικότερη εἷναι νὰ τονίζεται μόνο τὸ προκλιτικό μιὰ πού ἔτσι κι ἀλλιῶς τὸ ἐγκλιτικό καὶ ὅταν χάνη τὸν τόνο καὶ ὅταν τὸν ἀνεβάζη στὴν λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης μένει ἄτονο ὁ πατέρας μου εἶπε ἢ ὁ πατέρας μοῦ εἶπε (βλ καὶ sect 124 σημ 2)

Σημ 2 Πρόβλημα δημιουργεῖται στὴν γραφὴ τοῦ μονοτονικοῦ συστήματος καὶ μὲ τοὺς μονοσύλλαβους ἐγκλιτικοὺς τύπους ὅταν βρεθοῦν ὕστερα ἀπὸ προπαροξύτονη λέξη καὶ πρέπει νὰ μεταβιβάσουν τὸν τόνο τους στὴν λήγουσὰ της σύμφωνα μὲ τὸν ἀρχαῖο φωνητικὸ νόμο ποὺ ἰσχύει καὶ σήμερα Οἱ τύποι αὐτοί σύμφωνα μὲ τὸ μονοτονικό γράφονται ἄτονοι μεταβιβάζουν ὅμως τόνον σύμφωνα μὲ τὸν φωνητικὸ νόμο ποὺ ἀναφέραμε στὴν λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης ὅπως ὁρίζεται καὶ στὸν κανόνα τῆς σχολικῆς κρατικῆς Νεοελληνικῆς Γραμματικῆς (sect 28 3 laquoὁ πρόεδρὸς μαςraquo) καὶ ὁπως γράφεται καὶ στὰ τυπωμένα μονοτονικὰ κείμενα (βιβλία κἄ) Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ σχολικὴ πράξη δὲν παρακολουθεῖ αὐτὸν τὸν κανόνα ἂν κρίνη κανεὶς ἀπὸ γραπτὰ ἐξετάσεων (ὑποψηφίων κἄ)

sect 158 Δὲν εἶναι ὅμως αὐτὸ τὸ σοβαρότερο πρόβλημα οὔτε οἱ τονικοὶ κανόνες μποροῦν νὰ θεωρηθοῦν τόσο δύσκολοι ὕστερα ἀπὸ τὴν ἁπλοποίηση ποὺ εἶχε υἱοθετήσει ὁ Μανόλης Τριανταφυλλίδης στὴν Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ (τῆς Δημοτικῆς) καὶ ποὺ ἔγινε δεκτὴ γενικά μαζὶ μὲ τὴν ἐπέκτασὴ της στὰ παραθετικά ποὺ εἶχε προτείνει ὁ Αχιλλέας Τζάρτζανος καὶ υἱοθετήθηκε καὶ αὐτὴ στὴν ἀναθεώρηση τοῦ 1976 Εἴπαμε ἐπίσης (sect 120 α 505 γ κἑ) ὅτι ἦταν ἄτυχη καὶ ἡ ἐνοποίηση τῆς γραφῆς τῆς ὑποτακτικῆς μὲ τὴν ὁριστική ἡ ὁποία δημιούργησε προβλήματα σὲ ὅλα τὰ τελικὰ -η -ης -ητε -ηστε εἴτε ἦταν ρήματα σὲ ὑποτακτικὴ εἴτε ὄχι

sect 159 Μποροῦμε λοιπὸν νὰ θεωρήσουμε ὅτι μολονότι τὰ πνεύματα δὲν ἀκούονται πιά καὶ παίζουν μόνο ἕναν ἐπουσιώδη ρόλο (sect 155 κἑ) ὁ τόνος εἶναι ἀκόμα ὁργανικὸ στοιχεῖο τῆς ἐλληνικῆς γλώσσας ὅπως ἦταν σὲ ὅλην τὴν ἱστορικὴ διαδρομὴ της Καὶ ὅτι τὸ στοιχεῖο αὐτὸ συνοδεύει καὶ σήμερα μὲ ὁρισμένους κανόνες τὶς διάφορες κατηγορίες λέξεων στοὺς διάφορους γραμματικοὺς καὶ συντακτικοὺς τύπους καὶ εἶναι ἐπομένως ἀκόμα ένα ἐσωτερικὸ στοιχεῖο τῆς γλώσσας καὶ ὄχι μόνο ἐξωτερικό ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὴν ὁπτικὴ μορφὴ του Τὰ πνεύματα ἔχουν καὶ αὐτὰ κάποιαν ἔστω καὶ ἀσθενέστερη δικαιολογία τὰ ἵππος καὶ ἅγιος πχ παίρνουν δασεία καὶ γι᾿ αὐτὸ στὴν σύνθεση ὁ ἐπὶ ἵππου γίνεται ἔφιππος καὶ τὸ κατὰ-ἁγιάζω gt καθαγιάζω Τὰ ἔπιππος καὶ καταγιάζω δὲν λὲν τίποτε

Σημ Ὡστόσο σήμερα στὶς διαφημίσεις ἀκούονται τὰ ἀντηλιακά ἢ οἱ ἀντηλιακὲς κρέμες (ὁ ἥλιος παίρνει δασεία) Παλαιότερα εἴχαμε ἐπιχειρήσει (Ὁ δρόμος πρὸς τὴν Δημοτική ᾽Αφοὶ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1982 σ 318-322 ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Νέα Ἑστία τεῦχ 1204 1-9-1977

1120-1142) νὰ προσδιορίσουμε τὴν τεχνικὴ καὶ γλωσσικὴ φύση ὁρισμένων προβλημάτων ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα καὶ τῶν τόνων δίνοντας μεγαλύτερην ἔμφαση τότε στὴν τεχνικὴ παρουσία τοῦ τόνου

sect 160 Δασυνόμενες λέξεις Εἴπαμε ὅτι τὰ πνεύματα εἶναι δύο ἡ ψιλὴ (᾿) καὶ ἡ δασεία (῾) καὶ ὅτι αὐτὰ τοποθετοῦνταν ἐπάνω στὰ ἀρχικὰ φωνήεντα τῶν λέξεων

Παίρνουν δασεία ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ υ ἢ υι ὑγεία υἱικός καὶ οἱ ἀκόλουθες μὲ ἀλφαβητικὴ σειρὰ mdash(καὶ τὰ παράγωγὰ τους)

ἁβρός ἅγιος ἁγνός Ἅδης ἁδρός αἷμα Αἷμος αἵρεση αἱρετός ἅλας -άτι Ἁλιάκμονας ἁλιεία Ἁλικαρνασσός ἁλίπαστος ἁλίπεδο ἅλμα ἅλμη ἁλμυρός Ἁλόννησος ἁλτῆρες ἁλυκή ἁλυσίδα ἁλώνι ἅλωση ἅμα Ἁμαδρυάδα ἅμαξα ἁμαρτάνω ἅμιλλα ἁπαλός ἁπλός ἅρμα (διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ ἄρματα = ὅπλα ποὺ παίρνουν ψιλὴ lt λατ arma) ἅρμη ἁρμόζω ἁρμός ἁρπάζω ἁφή ἁψίδα ἁψίθυμος ἁψίκορος ἁψὺς

ἑαυτός ἑβδομάδα ἔβδομος Ἑβραῖος Ἕβρος ἕδρα εἵλωτας εἱμαρμένη εἱρκτή εἱρμός Ἑκάβη Ἑκάτη ἑκατόν Ἕκτορας ἕκτος Ἑλένη ἕλικας Ἑλικώνας ἕλκος έλκύω Ἑλλάδα Ἕλλη Ἕλληνας ἕλος ἕνας ἕνεκα ἑνικός ἕντεκα ἑνώνω ἑξήντα ἑξῆς ἕξι ἑπτὰ (ἑφτά) ἕρμαιο ἑρμαφρόδιτος ἑρμηνεύω Ἑρμής έρμητικός Ἑρμιόνη ἑρπετό ἕρπω ἑσμός ἔσπερινός ἔστία ἑστιατόριο έταιρεία ἑταῖρος ἕτοιμος εὑρίσκω εὑρετήριο ἕως (ὥς)

ἡ ἥβη ἡγεμόνας ἡγήτορας ἡγούμενος ἡδονή ἡλικία ἥλιος ἡμέρα ἥμερος ἡμι(-σφαίριο -τονο κἄ) ἡνία ἡνίοχος ῆπατα Ἥρα Ἡρακλής Ἡρόδοτος ἥρωας Ἥσίοδος ἥσυχος ῆττα Ἥφαιστος

ἱδρύω ἱδρώνω -ώτας ἱερός Ἱερουσαλήμ ἱκανός ἱκετεύω ἱλαρὰ (ἵλερη) ἱλαρός ἵλεως ἱμάτιο ῖππος -ικό ἱστορία ἱστίο ἱστός

ὁ ὁδηγῶ ὁδός ὅλμος ὁλόκληρος ὅλος ὁμάδα ὁμαλός ὅμηρος Ὅμηρος ὁμιλία ὅμιλος ὁμιλῶ ὁμίχλη ὁμο- (-λογῶ -τεχνος -φυλος) ὅμοιος ὅμως ὁπλή ὅπλο ὅποιος ὁποῖος ὅποτε ὁπότε ὅπου ὅπως ὅραμα όραση ὁρίζω ὅριο ὅρκος ὅρμος ὁρμῶ ὅρος ὁ (= περιορισμός ἀλλὰ ὄρος τὸ =βουνό) ὅσιος ὅσος ὅταν ὅτι ὅτι

υἱοθεσία υἱοθετῶ υἱός (ὁ κ Τάδε καὶ Υἱός)

ὥρα ὡραῖος ὥριμος ὡς ὣς (βλ ἕως)

sect 161 Παίρνουν δασεία καὶ οἱ παράγωγες καὶ οἱ σύνθετες λέξεις ποὺ ἔχουν μιὰν δασυνόμενη ὡς πρῶτο συνθετικό ἅμαξα -ἁμάξι -άκι -ιτός ἁμαξοστοιχία ἁμαξοστάσιο ἁπλὸς -ότητα -οποιῶ κτλ

Ὅλες οἱ λέξεις ποὺ δὲν δασύνονται εἶναι φυσικὸ νὰ παίρνουν ψιλή

sect 162 Δὲν παίρνουν δασεία μερικὲς νεοελληνικὲς λέξεις ποὺ σχηματίσθηκαν ἀπὸ ἀρχαῖες δασυνόμενες μὲ φωνητικὴ μεταβολή άμάδα (lt ὁμάδα) ἀρμίδι (lt ὃρμ-) ἐμεῖς (lt ἡμ-) ἴσκιος (lt ὴ-σκιά) Οὔτε τὰ άθροίζω (-σμα)

Δὲν παίρνουν πιὰ δασεία καὶ ὀσες λέξεις ἀρχίζουν μὲ ρ

Δὲν παίρνουν δασεία ξένες λέξεις ποὺ γράφονται στὴν γλώσσα τους μὲ ἀρχικὸ h (δασὺ πνεῦμα) ᾽Αδριανός -ούπολη ᾽Αμβοῦργο Ἄμλετ (-έτος) ᾽Αννίβας ᾽Αψβοῦργος Ἔγγελος ἐκτάριο ᾽Ελβετία ᾽Ελιγολάνδη ᾽Ελσίνκι ἐραλδική ἐρραρτιανός ᾽Ερζεγοβίνη ᾽Ερρίκος ᾽Ινδοστάν ᾽Ισπανία ᾽Ολλανδία ᾽Οράτιος όρδή ὀρτανσία ὄστια Οὐγγαρία οὐγενότος οὐμανισμός Οὐμβέρτος Οὐμβόλδος Οὗννοι Οὐσσάροι

III ΒΑΣΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ - ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΤΟΝΟΥ - ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΝΟΥ - ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΤΟΝΙΣΜΟΥ

sect 163 Οἱ ἴδιες λέξεις μέσα στὸν λόγο παρουσιάζουν διάφορες μορφὲς (ὁ ἄνθρωπος τοῦ ἀνθρώπου οἱ ἄνθρωποι τοὺς ἀνθρώπους λέγω-λέγεις ἔλεγα-ἔλεγες) μὲ μεταβολὲς στὴν τελευταία ἢ στὶς τελευταῖες συλλαβὲς ἢ στὶς ἀρχικές καὶ συχνὰ μὲ μετακίνηση τοῦ τόνου Καὶ αὐτὰ εἶναι ἀποτελέσματα ἱστορικῶν διαδικασιῶν στὶς ὁποῖες ἄλλα στοιχεῖα προσθέτονται καὶ ἄλλα χάνονται Ὁπωσδήποτε γιὰ τὴν μελέτη τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας εἴμαστε ὑποχρεωμένοι σὲ ὅλα τὰ μεταβλητὰ μέρη τοῦ λόγου νὰ ἀναζητοῦμε τὸν βασικό τους τύπο καὶ τὸν βασικό τους τόνο Στὶς κλιτὲς λέξεις ὁ τύπος αὐτὸς εἶναι ἡ ὀνομαστικὴ τοῦ ἐνικοῦ ἦ πληθυντικοῦ τῶν ἄρθρων οὐσιαστικῶν ἐπιθέτων ἀντωνυμιῶν ἀριθμητικῶν καὶ τὸ αʹ ἑνικὸ πρόσ τοῦ ἐνεστ τῆς ὁριστικῆς ὁ ἕνας ἄνθρωπος γρήγορος ἐκεῖνος τρεῖς ρωτῶ φαίνομαι Τὰ ἄκλιτα δὲν ἔχουν τέτοιο πρόβλημα

sect 164 Ἀνάλογη μὲ τὸν τύπο τῶν λέξεων εἶναι καὶ ἡ κίνηση τοῦ τόνου ᾽Απὸ τὴν ὀνομαστικὴ ὁ ἄνθρωπος μὲ τὸν τόνο στὴν προπαραλήγουσα περνοῦμε στὴν γενικὴ τοῦ ἀνθρώπου ὅπου ἔχουμε ἀλλαγὴ τοῦ τύπου καὶ μετακίνηση τοῦ τόνου στὴν παραλήγουσα Προχωρώντας ὅμως στὴν αἰτιατικὴ ἐνικοῦ καὶ στὸν πληθυντικὸ θὰ ξαναποῦμε πάλι τὸν ἄνθρωπο οἱ ἄνθρωποι ἀλλὰ τῶν ἀνθρώπων τοὺς ἀνθρώπους κτλ Τὸ ἴδιο καὶ στὰ πηγαίνω-πηγαίνεις-πηγαίνουμε ὅπου ὁ τόνος μένει σταθερὰ στὴν συλλαβὴ -γαί- ἔστω καὶ ἂν στὸ πηγαίνουμε προστέθηκε μιὰ συλλαβή ἐνῶ ἂν ποῦμε πήγαἱνα-πήγαινες-πήγαινε βλέπουμε ὅτι ὑπάρχει μιὰ μετακίνηση κατὰ μίαν συλλαβὴ πρὸς τὴν νέα προπαραλήγουσα Ὕστερα ὅμως ἔχουμε πάλι μετακίνηση τοῦ τόνου στὰ πηγαίναμε-πηγαίνατε καὶ ξανὰ ἐπιστροφὴ στὸ πήγαιναν

sect 165 Εἶναι φανερὸ ὅτι καὶ ἐδῶ ἀκόμα λειτουργεῖ ὁ νόμος τῆς τρισυλλαβίας (βλ sect 126 δ) συνεχίζεται δηλ ἡ παράδοση ποὺ δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν καιρὸ ποὺ ἦταν αἰσθητὰ τὰ μακρὰ καὶ βραχέα φωνήεντα ὁπότε ἡ προπαραλήγουσα τονιζόταν ὅταν ἡ λήγουσα ἦταν βραχεία δὲν τονιζόταν ὅμως ὅταν ἡταν μακρά ὁ ἄνθρω-πος - τοῦ ἀνθρὼ-που εἶχε στὴν πρώτη περίπτωση τὴν λήγουσα βραχεία ἐνῶ στὴν δεύτερη ἡ λήγουσα αὐτὴ γινόταν μακρά Τὸ ἴδιο καὶ στὸ πηγαίν-ω-εις-ει-ουν ὅπου τὰ -ω-εις-ει-ουν εἶναι μακρά ἐνῶ στὰ πηγαίνου-με -ετε μὲ τὴν προσθήκη μιᾶς βραχείας συλλαβῆς ὁ τόνος βρίσκεται στὴν προπαραλήγουσα χωρὶς νὰ μετακινῆται Τὸ ἴδιο καὶ στὸ πήγαινα-ες-ε ὅπου τονίζεται ἡ προπαραλήγουσα ἐπειδὴ ἡ λήγουσα ἦταν κάποτε βραχεία μετακινεῖται ὅμως ὁ τόνος στὴν νέα προπαραλήγουσα ἐπειδὴ προστέθηκε μιὰ νέα συλλαβή ποὺ καὶ αὐτὴ ἄλλοτε ἦταν κάποτε βραχεία πηγαὶ-ναμε-ατε Στὸ πήγαιναν διαπιστώνουμε ὅτι ὁ τόνος ξαναπήδησε αὐτόματα πρὸς τὰ πίσω ἐπειδὴ ἔλειψε ἡ πρόσθετη λήγουσα-συλλαβὴ καὶ ἡ παλιὰ λήγουσα ἦταν

ἐπίσης βραχεία (ἐβαίνομεν-ἐβαίνετε-ἔβαινον) πήγαιναν Ἐπίσης βλέπω-ἔβλεπα βλέπαμε-ἔβλεπαν κτλ

sect 166 Σὲ ἄλλους τύπους λέξεων ἔχουμε ἢ δὲν ἔχουμε ἄλλου εἴδους μετακινήσεις τοῦ τόνου ἡ γυναίκα-τῆς γυναίκας οἱ γυναῖκες-τὶς γυναῖκες τὸ δέντρο-τοῦ δέντρου τὰ δέντρα-τῶν δέντρων δὲν ἔχουμε μετακίνησηmiddot ἔχουμε ὅμως τὸν τύπο τῶν γυναικῶν (βλ sect 336 β) ὅπως καὶ στὸ πρόσωπο-τοῦ προσώπου τὰ πρόσωπα-τῶν προσώπων τὸ λάδι-τοῦ λαδιοῦ κτλ ὅπου ὁ τόνος μετακινεῖται

sect 167 Ἡ συλλαβὴ στὴν ὁποία βρίσκεται ὁ τόνος στὰ ἀρχαῖα καὶ στὰ νέα ἑλληνικὰ μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ μία τῶν μονοσύλλαβων λέξεων μιὰ ἀπὸ τὶς δύο στὶς δισύλλαβες λέξεις μιὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς στὶς τρισύλλαβες καὶ μιὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς τελευταῖες στὶς πολυσύλλαβες λέξεις Ὁ τόνος στὶς μονοσύλλαβες λέξεις καὶ στὴν τονισμένη συλλαβὴ τῶν δισύλλαβων λέξεων μπορεῖ νὰ εἶναι ἢ ὀξεία ἢ περισπωμένη Ὁ τόνος στὶς τρισύλλαβες καὶ πολυσύλλαβες λέξεις εἶναι ὀξεία ἢ περισπωμένη στὴν λήγουσα καὶ παραλήγουσα μόνο ὀξεία ὅμως στὴν προπαραλήγουσα (sect 174 γ)

sect 168 Αὐτὸ σημαίνει ὅτι α) ὅταν ὁ τόνος πέφτη στὴν λήγουσα τῶν μονοσύλλαβων δισύλλαβων καὶ ὑπερδισύλλαβων λέξεων μπορεῖ νὰ εἶναι ὀξεία ἢ περισπωμένη καὶ τότε ἡ λέξη καὶ ἡ συλλαβὴ λέγεται ἀντίστοιχα ὀξύτονη ἢ περισπώμενηmiddot β) ὅτι ὅταν πέφτη στὴν παραλήγουσα τῶν δισύλλαβων ἢ ὑπερδισύλλαβων λέξεων ἡ λέξη λέγεται παροξύτονη ἢ προπερισπώμενη ἂν ὁ τόνος εἶναι ὀξεία ἢ περισπωμένη καὶ γ) ὅταν πέφτη στὴν προπαραλήγουσα τῶν τρισύλλαβων καὶ πολυσύλλαβων λέξεων τότε εἶναι μόνο ὀξεία καὶ ἡ λέξη καὶ ἡ συλλαβὴ λέγεται προπαροξύτονη

Σημ Βαρύτονες χαρακτηριζουμε ἀόριστα καὶ τις λλ ποὺ τονίζονται στὴν παραλήγουσα καὶ προπαραλήγουσα

sect 169 Ὁ βαρὺς τόνος δηλ ἡ βαρεία ὡς τονικὸ σημάδι τοποθετεῖται μόνο στὴν λήγουσα καὶ ἀντικαθιστᾶ ἐκεῖ τὴν ὀξεία στὶς περιπτώσεις ποὺ ἡ ὀξύτονη λήγουσα δὲν βρίσκεται μπροστὰ σὲ παύση δηλ σὲ τελεία ἄνω τελεία δύο τελείες () κόμμα ἐρωτηματικὸ καὶ θαυμαστικό (βλ sect 179) Στὴν παραλήγουσα καὶ προπαραλήγουσα δὲν μπαίνει ποτὲ βαρεία Σημειώνουμε ὅμως ὅτι στὸ χειρόγραφο γράψιμο δὲν χρησιμοποιοῦμε πιὰ τὴν βαρεία Αὐτὴ χρησιμοποιεῖται μόνο στὰ τυπωμένα κείμενα

sect 170 Ἡ ὀξεία ὡς τυπογραφικὸ σημάδι μπαίνει πάντα στὴν παραλήγουσα καὶ προπαραλήγουσα ὅταν οἱ λέξεις εἶναι παροξύτονες ἢ προπαροξύτονες Στὴν λήγουσα μπαίνει α) ὅταν ἀκολουθῆ στίξη δηλ τελεία ἄνω τελεία δύο τελείες () κόμμα θαυμαστικό ἐρωτηματικόmiddot β) ὅταν ἀκολουθῆ ἐγκλιτικὸ καὶ ἡ προηγούμενη λέξη εἶναι ὀξύτονη Στὴν περίπτωση αὐτήν τὸ ἐγκλιτικὸ χάνει τὸν τόνο του mdashεἴτε αὐτὸς εἶναι ὁξεία εἴτε περισπωμένηmdash καὶ μεταβάλλει σὲ ὀξεία τὸν τόνο τῆς προηγούμενης λέξης ἀπὸ βαρεία ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι σύμφωνα μὲ τὰ προηγούμεναmiddot γ) τὸ ἐγκλιτικὸ μεταβιβάζει τὸν τόνο του εἴτε εἶναι ὀξεία εἴτε περισπωμένη στὴν λήγουσα τῆς προηγούμενης λέξης ὡς ὀξείαν ἂν ἡ λέξη εἶναι προπαροξύτονη ἢ ἄτονη ὁ ἄνθρωπός μου φώναξέ το φώναξέ τον φώναξέ μου τον (φέρε μου) - φέρε μού το Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ ἂν ἡ λέξη εἶναι παροξύτονη ἢ προπερισπώμενη καὶ ἀκολουθήσουν δύο ἐγκλιτικά Στὴν περίπτωση αὐτήν ὁ τόνος τοῦ πρώτου ἐγκλιτικοῦ χάνεται καὶ αὐτὸ μεταβάλλεται σὲ ἄτονη λήγουσα Γι᾿

αὐτό ὁ τόνος τοῦ δεύτερου ἐγκλιτικοῦ μετακινεῖται ὡς ὀξεία στἡν νέα ἄτονη λήγουσα (διώχνοντας τὴν περισπωμένη τῆς ἀντωνυμίας) φέρε μού το δεῖξε μού το (sect 126 κἑ) ἀντί φέρε μοῦ το κτλ

Σημ Στὶς εὐθεῖες ἐρωτήσεις ἡ ὀξεία διατηρεῖται στὴν λήγουσα καὶ ὅταν τὸ ἐρωτηματικὸ δὲν βρίσκεται κοντὰ στὴν ἐρωτηματικὴ ἀντωνυμία ἢ τὸ ἐρωτηματικὸ ἐπίρρημα τί θέλεις νὰ μοῦ πῆς γιατί ζητᾶς τόσα χρήματα Γίνεται ὅμως βαρεία στὶς πλάγιες ἐρωτήσεις πὲς μου τὶ θέλειςmiddot δὲν μοῦ εἶπες τὶ τὰ χρειάζεσαι τόσα χρήματα (βλ sect 721 σημ)

sect 171 Ἐλάχιστα ἐγκλιτικὰ εἶναι δισύλλαβα καὶ τρισύλλαβα κυρίως παρεκτεταμένες ἀντωνυμίες τόνε τήνε ρηματικοὶ τύποι βοηθητικῶν ρημάτων εἶμαι ἔχω σὲ ἰδιωματικὸν ἢ γραπτὸ (ποιητικὸ) λόγο κυρίως σὲ συνεκφώνηση φωνηέντων φώναξέ τονε φέρε μού τονε καλάειμαστε αὑτόῃταν μικρόειναι τὸ καϋμένο laquoτὴ θλίψη μας σὰν νὰ εἶχε μελετήσειraquo κἄ Ἔγκλιση τόνου σημειώνεται ἐπίσης καὶ στὴν κράση ἢ τὴν άφαίρεση ἀρχικῶν φωνηέντων (αὔξησης κἄ) σὲ διάφορες περιπτώσεις τοῦ εἶπα gt τοὔπα ἢ τοῦ ᾿πα τὰ εἴπαμε gt τἄπαμε ἢ τά ᾽παμε μοῦ ἔφερε gt μοὔφερε ἢ μοῦ ᾽φερε

sect 172 Ἡ περισπωμένη ὡς τονικὸ σημάδι μπαίνει μόνο στὴν μακρὰ λήγουσα καὶ παραλήγουσα μονοσύλλαβων δισύλλαβων καὶ ὑπερδισύλλαβων λέξεων (sect 152)

Ἐπειδή ὅπως εἴπαμε (sect 12) ἡ περισπωμένη λεγόταν καὶ ὀξυβαρεία χρειαζόταν δηλ περισσότερον χρόνο γιὰ νὰ χρωματίση ἀνάλογα τὸ φωνῆεν αὐτὸ ἔπρεπε νὰ εἶναι ἀναγκαστικὰ μακρό τὸν καιρὸ ποὺ οἱ Ἕλληνες ἦταν σὲ θέση νὰ προφέρουν καὶ νὰ διακρίνουν τὰ μακρὰ καὶ τὰ βραχέα φωνήεντα Ἦταν φυσικό λοιπόν ἡ περισπωμένη νὰ μπαίνη πάνω σὲ μακρὸ φωνῆεν ἢ δίφθογγον Ειπαμε ἐπίσης (sect 10) ὅτι μακρὰ φωνήεντα ἦταν τὰ η καὶ ω mdashποτὲ τὰ ε καὶ οmdash καὶ μερικὲς φορὲς τὰ δίχρονα α ι υ ᾽Απὸ τὶς διφθόγγους οἱ ου υι ει ἦταν πάντοτε μακρές ἐνῶ οἱ αι καὶ οι ἦταν μακρὲς μόνον ὅταν ἦταν κλειστές δηλ βρίσκονταν στὸ μέσο τῶν λέξεων ἢ στὸ τέλος μὲ ἀκόλουθο σύμφωνο (πχ -αις -οις ταύταις τούτοις) ὅταν ὅμως ἧταν ἀνοιχτὲς (-αι -οι) δηλ στὸ τέλος τῶν λέξεων χωρὶς ἀκόλουθο σύμφωνο τότε λογαριάζονταν βραχεῖες (αὖται-οὗτοι) Πρέπει ὅμως ἐπίσης νὰ σημειώσουμε ὅτι ὅταν οἱ γραμματικοὶ πρότειναν τὴν χρήση τῶν τόνων εἶχε πιὰ ἀρχίσει νὰ κλονίζεται ἡ προσωδία δηλ ἡ διάκριση τῶν μακρῶν καὶ βραχέων φωνηέντων

sect 173 Ἔτσι ἡ περισπωμένη μποροῦσε νὰ τοποθετηθῆ α) σὲ μιὰν μακρὰ λήγουσα χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνη ὅτι κάθε μακρὰ λήγουσα ἔπαιρνε περισπωμένην ἀλλιῶς καταγῆς καταλεπτῶς μονομιᾶς καλεῖς κλαῖς ἀλλὰ καλή καλούςmiddot β) σὲ μιὰν μακρὰ παραλήγουσα μόνο ὅμως ἂν ἡ λήγουσα τῆς λέξης ἦταν βραχεία ἐκεῖνος παῖξε ζῆσε εἶδε Καὶ αὐτὸ μὲ τὴν σειρὰ του σημαίνει ὅτι ἂν ἡ λήγουσα ἦταν μακρὰ καὶ ὁ τόνος ἔπεφτε στὴν μακρὰ παραλήγουσα αὐτὸς θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι ὀξεία ὁ Ζήσης ὁ κομήτης τοῦ Φώτη Εἶναι βέβαια αὐτονόητο ὅτι ἂν ἡ παραλήγουσα ἧταν βραχεία ὁ τόνος της θὰ ἧταν ὁπωσδήποτε ὀξεία κόρη ξέρω ἡ Μάρω ᾽Επαναλαμβάνουμε ὅτι καὶ ἡ προπαραλήγουσα ἔπαιρνε τόνον καὶ αὐτὸς ἦταν πάντοτε ὀξεία μἐ τὴν προϋπόθεση ὅτι ἡ λήγουσα ἡταν βραχεία Ξάνθιππος ἄνθρωπος ἔμπορος Ἂν ἡ λήγουσα ἦταν ἢ γινόταν μακρά τότε τονιζόταν ἡ παραλήγουσα ἐργάτης Ξανθίππου ἀνθρώπου έμπόρου

sect 174 Κανόνες τοῦ τονισμοῦ Ὁ νόμος αὐτὸς τῆς βραχείας ἢ μακρᾶς λήγουσας διαφωτίζει τοὺς κανόνες τοῦ τονισμοῦ τοὺς ὁποίους μποροῦμε νὰ συνοψίσουμε ὡς ἐξῆς

α) Κάθε βραχεία συλλαβὴ παίρνει μόνο ὁξείαν ὄταν τονίζεται δέν καλός μόνος ὑποφέρω ἐμπόδιο

β) Κάθε μακρὰ συλλαβή λήγουσα ἢ παραλήγουσα μπορεῖ νὰ πάρη ὀξείαν ἢ περισπωμένη 1 Στὴν λήγουσα οἱ ἀσυναίρετες μακρὲς συλλαβὲς παίρνουν ὁξεία (νικητής) οἱ συνηρημένες (ρηματικὲς) περισπωμένη (τιμᾶς lt τιμάεις) 2 Στὴν παραλήγουσα ἡ μακρὰ συλλαβὴ παίρνει περισπωμένη ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία παῖξε καὶ παίρνει ὀξεία ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά προχώρα (προχώραε) φήμη 3 Ἡ παραλήγουσα παίρνει ἐπίσης ὀξεία καὶ ὅταν τὸ φωνῆεν εἶναι δίχρονο (α ι υ) ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ φωνῆεν τῆς λήγουσας ἐπειδὴ στὰ ΝΕ τὸ δίχρονο λογαριάζεται συχνὰ βραχὺ (μαζὶ μὲ τὰ ε οmiddot βλ sect 149 177)

γ) Κάθε προπαραλήγουσα βραχεία ἢ μακρά παίρνει μόνο ὀξείαν ὅταν τονίζεται ἀγώνισμα ἐμπόδιο

Σημ 1 Γιὰ τὰ ἐπίθετα ποὺ τονίζονται στὴν προπαραλήγουσα ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρὰ (ὁ ἀπίθανος-ἡ ἀπίθανη) βλ sect 390

Σημ 2 Παίρνουν ὀξεία οἱ σύνδεσμοι ὥστε οὔτε μήτε εἴτε εἴθε ἐπειδὴ οἱ λέξεις εἶναι σύνθετες μὲ τὸν ἀρχαῖο ἐγκλιτικὸ σύνδεσμο τε ὁ ὁποῖος ἀνεβάζει τὸν τόνο του στὴν προηγούμενη ἄτονη λέξη (βλ sect 170 κἑ) Τὸ τε εἶχε τὴν σημασία τοῦ καὶ στὰ ΑΕ Γιὰ τὸ εἴθε δὲν ξέρουμε ἀκριβῶς τὴν ἐτυμολογία τοῦ -θε

Σημ 3 Μία ὀξεία τοποθετεῖται ψηλὰ καὶ δεξιὰ στὸν ἀριθμὸ ποὺ δηλώνει τὰ πρῶτα λεπτὰ (πχ 815ʹ) καὶ δύο σ᾿ αὐτὸν ποὺ δηλώνει τὰ δευτερόλεπτα (815ʹ καὶ 12ʹʹ) Τέτοια πλάγια καὶ ὑπερυψωμένη ὀξεία τοποθετεῖται ἐπίσης (συνήθως) καὶ κοντὰ στὴν ἀρίθμηση μὲ γράμματα (αʹ βʹ γʹ κτλ) (βλ καὶ sect 219α)

Σημ 4 Ἕνα μικρὸ deg δεξιὰ καὶ ψηλότερα (πχ 6deg) δηλώνει τὸν βαθμὸ θερμότητας μοιρῶν κττ

sect 175 Εἰδικοὶ τονικοὶ κανόνες Δεχόμαστε στὸ σύνολὸ τους τοὺς ὀρθογραφικοὺς καὶ τονικοὺς κανόνες ποὺ ἐφάρμοσε ὁ Μ Τριανταφυλλίδης στὴν Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ (τῆς Δημοτικῆς) τοῦ 1941 μὲ βάση τὴν μακρὰ καὶ βραχεία λήγουσα ὅπως τὴν προσδιορίσαμε προηγουμένως (sect 174 κἑ)middot καὶ μὲ τὶς ἁπλοποιήσεις ποὺ ἐφάρμοσε γιὰ τοὺς χρόνους τῶν συλλαβῶν κυρίως ἐκείνων ποὺ ἔχουν δίχρονα φωνήεντα (βλ sect 149) Βάζουμε ὀξεία καὶ σὲ ὁρισμένα ὀξύτονα οὐσιαστικὰ καὶ κύρια ὀνόματα ποὺ τὰ τόνιζε ἐκεῖνος μὲ περισπωμένη Πχ τονίζουμε γή νούς πάν πλούς ρούς φώς ᾽Αθηνά ᾽Απελλής Ἑρμής Θαλής Ἡρακλής Λουκάς Παλαμάς Σκουφάς κτὅ ἀλλὰ τῆς γῆς τοῦ νοῦ κτλ (βλ παρακ)

1 Τονισμὸς τῶν ὀνομάτων

sect 176 Λήγουσα

α) Οὐσιαστικά ἐπίθετα ἀντωνυμίες κτλ 1 Βάζουμε ὀξεία στὴν λήγουσα σὲ ὅλες τὶς βασικὲς μορφὲς τῶν λέξεων αὐτῶν (ὁ οὐρανός) ὁ κριτής ὁ παπάς ἡ καλή ἡ παλιά ἡ χαρά ὁ παππούς ἡ ἀλεπού ἡ Μαριγώ ὁ βαρύς ἐγώ ἐσύ τὸ πάν 2 Στὴν

ὀνομαστικὴ καὶ αἰτιατικὴ τῶν οὐσιαστικῶν καὶ ἐπιθέτων σὲ -οὶ -ούς οὐρανοὶ -ούς καλοὶ -ούς

Τὸν ἴδιο τόνο παίρνουν καὶ οἱ λέξεις ποὺ στὴν καθαρεύουσα ἔπαιρναν περισπωμένη ἐπειδὴ τὸ τελικὸ τους φωνῆεν ἦταν συνηρημένο ἢ θεωροῦνταν τέτοιο ἀπὸ ἀναλογία ἡ ᾽Αθηνά ἡ Ναυσικά ἡ ἁπλή ἡ γή ἡ διπλή ἡ φακή ἡ χρυσή ὁ ἁμαξάς ὁ Θωμάς ὁ Λουκάς ὁ Μεταξάς ὁ Παλαμάς ὁ φωνακλάς ὁ Ἑρμής ὁ Θαλής ὁ Θεμιστοκλής ὁ μερακλής ὁ Μωυσής ὁ Περικλής (sect 175)

β) Παίρνουν περισπωμένη στὴν λήγουσα τοῦ πληθυντικοῦ οἱ τύποι σὲ -εῖς ἐμεῖς σεῖς τρεῖς ἀκριβεῖς κουρεῖς συγγραφεῖς συγγενεῖς ταχεῖς κτλ

γ) Οἱ πληθυντικοὶ τῶν οὐδετέρων σὲ -ῆ τὰ ἀκριβῆ ἀσφαλῆ ἀφελῆ ὑγιῆ

δ) Οἱ γενικὲς τοῦ ἑνικοῦ καὶ τοῦ πληθυντικοῦ σὲ -ᾶς -ῆς -οῦ -οῦς -ῶς -ῆ -ᾶ -ῶν τῆς γιαγιᾶς μαμᾶς κακῆς καλῆς κακοῦ καλοῦ ἀλεποῦς μυλωνοῦς τοῦ άκριβοῦς τοῦ ἀσφαλοῦς τῆς ἀσφαλοῦς τῆς ἀφελοῦς τοῦ πονηροῦ τῆς πονηρῆς τῆς Ἡρῶς τῆς Μαριγῶς τοῦ Θωμᾶ τοῦ πραματευτῆ τοῦ ψωμᾶ τῶν καλῶν κακῶν τριῶν κεριῶν

ε) Οἱ γενικὲς καὶ δοτικο-γενικὲς ἑνικοῦ καὶ πληθ (βλ sect 458 κἑ 467 κἐ) τῶν προσωπικῶν καὶ κτητικῶν ἀντωνυμιῶν μοῦ σοῦ τοῦ-τῆς-τοῦ μᾶς σᾶς τοῦς (= τῶν)

Σημ Οἱ τύποι αὐτοὶ παίρνουν τόνο ὅταν εἶναι προκλιτικοὶ (μοῦ ἕδωσε μᾶς εἶπε) Ὁ τύπος τοὺς μπορεῖ νὰ εἶναι αἰτιατική τοὺς ἔφερα στὸ σπίτι (= αὐτοὺς) καὶ παίρνει ὁξεία Μπορεῖ ὅμως νὰ εἶναι καὶ δοτικο-γενική τοῦς ἔφερα ἕνα δῶρο (= σ᾿ αὐτούς) καὶ παίρνει περισπωμένη Οἱ ἴδιοι τύποι ὡς γενικὲς κτητικὲς εἶναι πάντα ἄτονοι ὁ πατέρας μας σας τους (των)

sect 177 Παραλήγουσα

α) Οἱ καταλήξεις -α -ας τῆς λήγουσας στὰ θηλυκὰ καὶ ἀρσενικὰ θεωροῦνται μακρές Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐξασφαλίζει πάντα ὀξείαν στὴν παραλήγουσα τῶν ὁνομάτων αὐτῶν ὁποιοδήποτε μακρὸ φωνῆεν ἁπλὸ ἢ διψήφιο ἢ δίχρονο μακρὸ (α ι υ) βρίσκεται ἐκεῖ βήχας ἑλαιώνας ἱδρώτας μήνας παρθενώνας σωλήνας μοίρα πείνα προίκα χήνα αὔρα γυναἵκα ᾽Ελευσίνα καμήλα μούσα παύλα πλατεία σκούπα σφήνα σφραγίδα χαμηλοβλεπούσα ὀξεία βαρεία δασεία κτλ

β) Εἶναι φυσικὸ ὅτι ὅταν ἡ παραλήγουσα ἔχη βραχὺ φωνῆεν ε ο ἢ (βραχύ) δίχρονο (α ι υ) παίρνει ἐπίσης ὀξεία καὶ μὲ βραχεία καὶ μὲ μακρὰ λήγουσα τὸ θέρος τὸ θάρρος τὸ μέρος τὸ μάτι τὸ χέρι ἡ ἀξίνη ἡ γίδα ἡ ἡμέρα ἡ Κατίνα ἡ κατσίκα ἡ μπόρα ἡ μπύρα

γ) Τὸ -α στὸ τέλος τῶν οὐδετέρων (ἑνικοῦ-πληθυντικοῦ) εἶναι βραχύmiddot ὅσα οὐδέτερα ἐπομένως ἔχουν στὴν παραλήγουσα μακρὸ φωνῆεν ἁπλὸ ἢ διψήφιο παίρνουν περισπωμένη τὸ αἷμα τὸ θαῦμα τὸ κτῆμα τὸ πεῖσμα τὰ ἀστεῖα τὰ γελοῖα τὰ δῶρα τὰ μοιραῖα τὰ μοῦρα τὰ ποῦρα τὰ σχολεῖα

γ1) Φυσικά εἶναι βραχὺ καὶ τὸ -ο -ος στὴν λήγουσα τῶν οὐδετέρων τὸ γεῖσο τὸ δῶρο τὸ ποῦρο τὸ μῆκος τὸ χεῖλος

δ) Τὸ -ι στὴν ὀνομαστικὴ τῶν οὐδετέρων εἶναι βραχὺ καὶ στὰ ὀξύτονα καὶ στὰ παροξύτονα γιατὶ προερχόταν ἀπὸ ἀρχαία κατάληξη -ίον παιδίον ψωμίον καὶ -ʹιον κυδώνιον ποτήρἱον στὴν ὁποία τὸ ι ἦταν βραχύ Αὐτὰ ἐξελίχθηκαν σὲ ὀξύτονους τύπους ἰγδίον gt γουδί δαδί κλαδί κλειδί παιδί ψωμΙ καὶ σὲ παροξύτονους ραρίδι καρύδι κεράσι κουλούρι κουνούπι κυδώνι μαρούλι ξυπνητήρι πειρούνι ποτήρι σανίδι σκαλιστήρι στασίδι κτλ καὶ γι᾿ αὐτὸ ἐξακολουθοῦν νὰ παίρνουν ὀξεία ἔστω καὶ ὅταν ἡ νέα τους παραλήγουσα εἶναι μακρά Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ ἡ κλίση τους ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι ὅμοια μὲ ἐκείνων ποὺ διατήρησαν τὴν κατάληξη -ο βιβλί-ο βιβλί-ου βιβλί-α βιβλί-ων καὶ παιδί παιδι-οῦ παιδι-ά παιδι-ῶν (βλ sect 342 345)

ε) Τὰ δίχρονα α ι υ στὴν παραλήγουσα τῶν ὀνομάτων θεωροῦνται βραχέα ἡ Κάσος ἡ Πάρος τὸ δράμα τὸ κλάμα τὸ πλάσμα τὸ πρά(γ)μα γεμάτος ὁ πάτος τὸ Κιάτο τὸ πιάτο τὸ κλἵμα τὸ κρίμα κινίνο κρίνο ὁ μίτος τὸ μίσος τὸ σίγμα τὸ στίγμα φεγγίτες Μεσολογγίτες ὁ γύρος τὸ θύμα ὁ μύθος ὁ μύλος τὸ μύρο ὁ κύρος τὸ κύρος ὁ σκύλος ὁ στύλος

Σημ Προπαραλήγουσα εἶναι ἡ τρίτη συλλαβὴ πρὶν ἀπὸ τὴν λήγουσα καὶ ἀντιπροπαραλήγουσα ἡ τέταρτη (βλ sect 148 β)

2 Τονισμὸς τῶν ρημάτων

sect 178 α) Ἡ τονισμένη λήγουσα τῶν ρημάτων -ω -ας -α -ουν -ω -εις -ει -ουν προέρχεται ἀπὸ ἀρχαία συναίρεση σὲ -αω καὶ -εω (sect 490 γ) καὶ παίρνει περισπωμένη ἀγαπῶ-ᾶς-ᾶ-οῦν (lt ἀγαπά-ω) καλῶ-εῖς-εῖ-οῦν (lt καλέ-ω) Τὰ ρήματα αὐτὰ ὀνομάζονται συνηρημένα ἢ περισπώμενα

β) Μερικὰ βαρύτονα ρήματα (sect 553 δ) ποὺ ἔχουν φωνῆεν ἁπλὸ ἢ διψήφιο πρὶν ἀπὸ τὴν κατάληξη -ω ὅπως τὰ ἀκούω καίω κλαίω φταίω συναιροῦν μερικοὺς τύπους τοῦ ἐνεστώτα ἰδιαίτερα στὸν προφορικὸ λόγο καὶ παίρνουν περισπωμένη ἀκούεις-ἀκοῦς ἀκούουν-ἀκοῦν καῖς-καῖν κλαῖς-κλαῖν φταῖς-φταῖν

γ) Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ μερικὰ ποὺ πρὶν ἀπὸ τὴν κατάληξη -ω ἔχουν γ τὸ ὁποῖο ἀποσιωπᾶται στὸν προφορικὸ λόγο ὅπως τὰ λέγω-λέω καὶ τρώγω-τρώω (sect 238 α 247 δ) Καὶ αὐτὰ συναιροῦν τὸ βʹ ἑνικὸ πρόσωπο (λές τρῶς) καὶ τὸ γʹ πληθ (λέν τρῶν) τὰ λὲς καὶ λὲν ὅμως παίρνουν ὀξεία γιατὶ τὸ ε εἶναι βραχύ ἐνῶ τὸ τρῶς-τρῶν παίρνει περισπωμένη γιατὶ τὸ ω εἶναι μακρό

δ) Ἡ τονισμένη παραλήγουσα τῶν ρημάτων σὲ -ᾶμαι ἢ -οῦμαι εἶναι ἐπίσης συνηρημένη καὶ μακρὰ καὶ παίρνει περισπωμένη ἐπειδὴ ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία (sect 172 κἑ) κοιμοῦμαι-κοιμᾶμαι κοιμᾶσαι κοιμᾶται κοιμᾶστε κοιμοῦνται θυμοῦμαι καὶ θυμᾶμαι θυμᾶσαι θυμᾶται θυμᾶστε θυμοῦνται προσκαλοῦμαι -εῖσαι -εῖται προσκαλεῖστε -οῦνται θεωροῦμαι -εῖσαι -εῖται θεωρεῖστε -οῦνται

ε) Ἐπίσης συνηρημένο καὶ μακρὸ εἶναι καὶ τὸ ἄτονο -α στὴν προστακτικὴ τοῦ ἐνεστώτα καὶ γι᾿ αὐτὸ ἡ τονισμένη παραλήγουσα παίρνει πάντοτε ὀξεία καὶ ὅταν εἶναι μακρὰ καὶ ὅταν εἶναι βραχεία βοήθα ρούτα ζήτα κοίτα κούνα πούλα ρούφα ρώτα συχώρα τραγούδα φεύγα χρώστα κτλ καὶ (μὲ τὴν παραλήγουσα βραχεία) ἀγάπα γέλα γύρνα μίλα ξεκίνα ξεπρορόδα φίλα φύσα χάλα

ϛ) Τὸ ἄτονο -α στὴν λήγουσα τοῦ παρατατικοῦ καὶ ἀορίστου τῆς ὁριστικῆς εἶναι βραχύmiddot ἔτσι ἂν ἡ παραλήγουσα εἶναι μακρὰ καὶ τονίζεται παίρνει περισπωμένη κοιτοῦσα (-οῦσες -οῦσε) -οῦσαν γελοῦσα (-οῦσες -οῦσε) -οῦσαν εἷδα (εἶδες εἷδε) εἷδαν εἷπα (εἷπες εἷπε) εἷπαν

ζ) Τὸ α τῆς παραλήγουσας στοὺς ἄλλους ρηματικοὺς τύπους εἶναι βραχὺ (ἐκτὸς ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ μνημονεύσαμε προηγουμένως) καὶ γι᾿ αὐτὸ παίρνει ὁξεία βάλε βγάλε βράσε κάψε κλάψε μπάσε πάψε πιάσε σπάσε τάξε ψάξε

η) Τὰ ι υ στὴν παραλήγουσα καὶ τῶν ρηματικῶν τύπων εἶναι βραχέα κλίνε κρίνε κρύβε στρίβε τρίβε τρίξε (του τὰ δόντια) λύσε σκάρε

Σημ 1 Οἱ τύποι ψάξ ᾽τε κάψ ᾽τε ἀνεβάσ ᾽τε κτλ προέρχονται ἀπὸ συγκοπὴ ἀκέραιων προπαροξύτονων τύπων (sect 84) άνεβάσετε κάψετε ψάξετε καὶ παίρνουν ὀξεία

Σημ 2 Στὴν μικρογράμματη γραφὴ τὰ πνεύματα καὶ οἱ τόνοι σημειώνονται ἐπάνω στὰ γράμματαmiddot τὰ πνεύματα στὸ ἀρχικὸ φωνῆεν οἱ τόνοι στὸ τονούμενο φωνῆεν Στὸ ἀρχικὸ κεφαλαῖο γράμμα τὸ πνεῦμα ἢ τὸ πνεῦμα καὶ ὁ τόνος τοποθετεῖται κάπως ψηλά ἀριστερά του Ὅμηρος Στὰ σύνθετα (διψήφια) φωνήεντα τὸ πνεῦμα (καὶ ὁ τόνος) σημειώνονται ἐπάνω στὸ δεύτερο φωνῆεν οὑρανός εἶδα υἱοθετῶ Σὲ λέξεις γραμμένες μόνο μὲ κεφαλαῖα δὲν σημειώνεται οὔτε τόνος οὔτε πνεῦμα ΟΜΗΡΟΣ (κακῶς ἐπειδὴ συχνά mdashπχ ὀνόματαmdash δὲν ξέρουμε ποῦ θὰ τονίσουμε μιὰν λέξη)

3 Ἡ βαρεία

sect 179 Είπαμε ἤδη (sect 169) ὅτι ἡ βαρεία δὲν γράφεται ἀπὸ κανέναν στὸ χειρόγραφο γράψιμο καὶ δὲν ὑπάρχει πιὰ οὔτε στὶς γραφομηχανές εἶναι ὅμως ἀκόμα ἕνα τυπογραφικὸ σημάδι ποὺ τοποθετεῖται μόνο στὴν λήγουσα τῶν λέξεων στὰ ΑΕ κείμενα καὶ σὲ λίγα ΝΕ σύμφωνα μὲ τοὺς ἑξῆς κανόνες

α) Ἡ βαρεία σημειώνεται μόνο στὴν λήγουσα καὶ μόνο γιὰ νὰ ἀντικαταστήση τὴν όξείαmiddot κανονικὰ στὶς ὁξύτονες λέξεις ποὺ ἀκολουθοῦνται ἀπὸ ἄλλες σὲ συνεχόμενον λόγο χωρὶς νὰ μεσολαβήσουν σημεῖα στίξης laquoὁ καλὸς γείτονας ποὺ ἦρθε νὰ μὲ δῆraquo laquoἐσὺ δὲν θὰ μπορέσης ποτὲ νὰ προκόψηςraquo

β) Ὅταν μετὰ τὴν ὁξύτονη λέξη ἀκολουθῆ στίξη δηλ κόμμα ἄνω τελεία τελεία δύο τελεῖες () ἐρωτηματικό θαυμαστικό τότε ἡ βαρεία σημειώνεται ὡς ὀξεία Παιδιά ἐτοιμαστῆτε Θὰ ξεκινήσουμε πολὺ πρωί γιὰ νὰ φτάσουμε στὴν κορυφή πρὶν βγῆ ὁ ἥλιος Δὲν μοῦ λές θέλεις ν᾽ ἀνεβῆς κι ἐσύ ᾽Εμπρός περάσ᾽ τε Τὶ φοβερό

γ) Ὅταν μετὰ τὴν ὀξύτονη λέξη ἀκολουθῆ ἐγκλιτικό τότε ἡ βαρεία τῆς λήγουσας γίνεται ὀξείαmiddot ἀντί νὰ γράψουμε δηλ laquoὁ γιὸς μου πῆρε τὸ ἐνδεικτικὸ του μὲ καλὸν βαθμόraquo θὰ γράψουμε laquoὁ γιός μου πῆρε τὸ ἐνδεικτικό του μὲ καλὸν βαθμόraquo

δ) Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ ὅταν ὁ τόνος τοῦ ἐγκλιτικοῦ ἀνεβαίνη στὴν λήγουσα προπαροξύτονης λέξης ἢ μετακινῆται ἀπὸ ἄλλο ἐγκλιτικὸ καὶ σημειώνεται ὡς ὀξεία Ὁ γείτονάς μας εἶναι καλὸς ἄνθρωπος Φώναξέ με Φέρε μού το Δεῖξε τού το

Σημ Πρέπει νὰ προσέξουμε ὅτι ὁ τόνος τῶν ἐγκλιτικῶν μοῦ σοῦ τοῦ κτλ εἶναι περισπωμένη στὴν ἔγκλιση τοῦ τόνου ὅμως μετακινεῖται ὡς ὁξεία (sect 170)

ε) Ἡ παρένθεση τὰ εἰσαγωγικά οἱ παῦλες καὶ ἡ συνέχεια (-) (ἑνωτικὸ) δὲν ἀποτελοῦν λόγο νὰ βάζουμε ὀξείαν στὴν ὀξύτονη λέξη ποὺ βρίσκεται πρὶν ἀπὸ αὐτές ἐκτὸς ἂν μετὰ τὸ κλείσιμο τῆς παρένθεσης ἀκολουθῆ στίξη laquoπολλοὶ μαθητὲς (τοῦ Δημοτικοῦ καὶ τοῦ Γυμνασίου) καὶ οἱ γονεῖς τουςraquomiddot ἀλλά laquoἀπὸ τὸ ἐποπτικὸ προσωπικό (Γυμνασιάρχες Λυκειάρχες) οἱ πρῶτοι διευθύνουν μόνο τὸ Γυμνάσιοraquo

ϛ) Οἱ ὀξύτονες ἐρωτηματικὲς ἀντωνυμίες ποιὸς-ὰ-ό τί παίρνουν ὀξεία ὅταν εἰσάγουν ἐρώτηση καὶ βαρεία ὅταν εἰσάγουν πλάγια ἐρώτηση καὶ λειτουργοῦν ὡς αἰτιολογικοὶ σύνδεσμοι (βλ sectsect 680 721 σημ)

ζ) Τὰ ἀναφορικὰ ἐπιρρήματα-σύνδεσμοι πού πὼς (= ὅτι) καὶ ὁ σύνδεσμος γιατὶ (= διότι) παίρνουν βαρεία ἐσὺ ποὺ τὰ ξέρεις ὅλα Μοῦ εἶπες πὼς τὸν εἶδες Μὲ κοίταξε μὲ δυσπιστία γιατὶ μὲ ἔβλεπε γιὰ πρώτη φορά Ὅταν ὅμως εἶναι ἐρωτηματικά τὰ ποῦ καὶ πῶς παίρνουν περισπωμένη καὶ τὸ γιατί (ἐπίρρ = διὰ τί) καὶ τὸ τί ὀξεία ποῦ τὄμαθες πῶς σοῦ μίλησε γιατί ρωτᾶς τί θέλεις

Σημ Στὶς πλάγιες ἐρωτήσεις (sect 721 σημ) τὸ γιατὶ καὶ τὸ τὶ παίρνουν βαρεία μάθε πρῶτα γιατὶ σὲ ζητᾶmiddot ρώτησε τὶ σὲ θέλει Τὸ ποῦ καὶ πῶς διατηροῦν τὴν περισπωμένη δὲν ἤξερα ποῦ νὰ πάωmiddot δὲν κατάλαβα πῶς ῆρθε μπροστὰ μου Τὸ γιατὶ παίρνει βαρεία καὶ ὅταν ἀκολουθῆ παρενθετικὴ πρόταση (ποὺ χωρίζεται μὲ κόμμα) laquoΔὲν ῆρθε τότε γιατὶ ὅπως μοῦ ἐξήγησε ἀργότερα ἔπρεπε νὰ φύγη ἀμέσωςraquo

η) Τὸ δεικτικὸ ἐπίρρημα νά νά πάρτοmiddot νά φίλος δημιουργεῖ μιὰν μικρὴ παύση καὶ πρέπει νὰ παίρνη κόμμα ἀμέσως ὕστερα mdashκαὶ ὀξεία Τὸ ἐπίρρημα-πρόθεση γιά ἂν καὶ προτρεπτικό δὲν φαίνεται νὰ τὸ χρειάζεται ἴσως ἐπειδὴ ἀκολουθεῖται πάντα ἀπὸ ρῆμα κοντὰ στὸ ὁποῖο πάντως ὁ τόνος του εἶναι αἰσθητὸς (ὀξύς) γιὰ δὲς τονmiddot γιὰ τόλμησε (sect 636 θ 675)

Σημ Εἷναι αὐτονόητο ὃτι ὣς τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ μονοτονικοῦ ὅλες οἱ ἐκδόσεις ἐφάρμοζαν αὐτοὺς τοὺς τονικοὺς κανόνες

ἁβρός ἅγιος ἁγνός Ἅδης ἁδρός αἷμα Αἷμος αἵρεση ἁλάτι Ἁλιάκμονας ἁλιεία Ἁλικαρνασσός ἁλίπαστο ἅλμα Ἁλόννησος ἁλυκή ἁλυσίδα ἁλώνι ἅλωση ἅμα ἁμάξι ἁμαρτάνω ἅμιλλα ἁπαλός ἁπλός ἅρμα (= τὸ ὄχημα ἐνῶ ἄρμα = τὸ ὅπλο) ἅρμη ἁρμόζω ἁρπάζω ἁφή ἁψίδα ἁψίθυμος ἁψίκορος ἁψύς

ἑαυτός ἕβδομος Ἑβραῖος Ἕβρος ἑδώλιο ἕδρα εἵλωτας εἱρμός Ἑκάβη Ἕκτορας Ἑλένη ἕλικας Ἑλικώνας ἕλκος ἑλκύω Ἕλλη Ἕλληνας Ἑλλάδα ἕλος ἑνώνω ἑξῆς ἕρμαιο ἑρμηνέυω Ἑρμῆς Ἑρμιόνη ἑρπετό ἕρπω ἑσπερινός ἑστία ἑστιατόριο ἑταιρεία ἕτοιμος εὑρετήριο

ἥβη ἡγεμόνας ἡγούμενος ἡδονή ἡλικία ἥλιος ἡμέρα ἥμερος ἥμισυ ἡνίοχος ἥπατα Ἥρα Ἡρακλῆς Ἡρόδοτος ἥρωας Ἡσίοδος ἥσυχος ἥττα Ἥφαιστος

ἱδρύω ἱδρώτας ἱερός Ἱερουσαλήμ ἱκανός ἱκετεύω ἱλαρός ἱμάτιο ἵππος Ἱπποκράτης ἱστορία ἱστός

ὁδηγός ὁδός ὅλμος ὁλόκληρος ὅλος ὁμάδα ὁμαλός ὅμηρος Ὅμηρος ὁμιλία ὅμιλος ὁμίχλη ὁμοῦ ὅμοιος ὅμως ὁπλή ὅπλο ὅποιος ὁποῖος ὅποτε ὅπου ὅπως ὅραση ὁρίζω ὅριο ὅρκος ὅρμος ὅρμῶ ὅρος (ὁ) ὅσιος ὅσος ὅταν ὅτι ὅτι

[ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ υ μὲ πνεῦμα] υἱός

ὥρα ὡραῖος ὥριμος ὡς ὥς

Ἐπίσης δασύνονται ὅλα τὰ παράγωγα αὐτῶν τῶν λέξεων πχ ἁπλὸς rarr ἁπλούστερος ἁπλούστατος ἁπλώνω ἁπλωσιά ἁπλώστρα ἁπλωτός ἁπλοποίηση ἁπλοποιῶ ἁπλότης ἅπλα ἅπλωμα ἁπλούστευση ἁπλουστεύω ἁπλοϊκός ἁπλοϊκότης ἁπλοχέρης ἁπλόχωρος κλπ Ἀλλὰ ὄχι ἀπληστία (ἀπὸ τὸ στερητικὸ ἀ + πίμπλημι) ἄπλοια (ἀπὸ τὸ στερητικὸ ἀ + πλοῦς) ἢ ἀπλυσιὰ (ἀπὸ τὸ στερητικὸ ἀ + πλένομαι)

Μάθημα 1 Τί εἶναι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα

Ἔχουμε τρεῖς τόνους τὴν ὀξεία (μὲ κλίση πρὸς τὰ δεξιά ʹ laquoτόraquo) τὴν βαρεία (μὲ

κλίση πρὸς τὰ ἀριστερά ` laquoτὸraquo) τὴν περισπωμένη (πού ἀνάλογα μὲ τὴν γραμματοσειρά ἄλλοτε γράφεται σὰν μουστάκι ἄλλοτε σὰν τόξο ἄλλοτε σὰν

ὁριζόντια γραμμούλα ῀ laquoτῶνraquo)

Ἔχουμε δύο πνεύματα τὴν ψιλὴ (δεξὶ φεγγαράκι ᾿ laquoἐδῶraquo) καὶ τὴν δασεία

(ἀριστερὸ φεγγαράκι ῾ laquoὁraquo)

Κάθε λέξη ποὺ ἀρχίζει μὲ φωνῆεν (α ε η ι ο υ ω) παίρνει ὁ πωσδήποτε πνεῦμα

στὸ φωνῆεν αὐτό laquoἀπό ἐγώ ἡ ἱστός ὁ ὑγεία ὡςraquo

Ἔχουμε δύο ἐξαιρέσεις στὸν κανόνα αὐτό

1 ὅταν ἡ λέξη ἀρχίζει μὲ δίφθογγο (αι αυ ει ευ ηυ οι ου) τότε τὸ πνεῦμα

μπαίνει στὸ δεύτερο γράμμα τῆς διφθόγγου laquoαἰτία αὐγό εἰδικά εὐχή

ηὐξημένος οἰκία οὐλήraquo Ὅταν πάλι ἡ δίφθογγος ἔχει χωρισθεῖ τότε τὸ πνεῦμα ἐπανέρχεται στὸ πρῶτο φωνῆεν (καὶ τὰ διαλυτικὰ εἶναι περιττά)

laquoἀιτός ἄυλος ὀιμέraquo2 τὰ ἀριθμητικὰ δὲν παίρνουν πνεῦμα αʹ (= 1) εʹ (= 5) ηʹ (= 8) ιʹ (= 10) οʹ (=

70) υʹ (= 400) ωʹ (= 800)

Ὅταν ἕνα γράμμα παίρνει καὶ τόνο καὶ πνεῦμα τότε

στὴν περίπτωση τῆς βαρείας ἢ τῆς ὀξείας βάζουμε τὸ πνεῦμα ἀριστερὰ καὶ

τὸν τόνο δεξιά laquoἄν ἔψιλον ἥβη ἵδρυμα ὅλο ὕλη ὥςraquo στὴν περίπτωση τῆς περισπωμένης βάζουμε τὸ πνεῦμα κάτω ἀπὸ τὴν

περισπωμένη laquoεἶμαι οὗτος ὧραraquo

Στὰ πεζὰ γράμματα τὸ πνεῦμα (ἢ ὁ συνδυασμὸς τόνου καὶ πνεύματος) μπαίνει

πάνω ἀπὸ τὸ γράμμα laquoἔλα ὅμως ἦτανraquo Στὰ κεφαλαῖα μπαίνει πρὶν (δηλαδὴ

ἀριστερὰ) ἀπὸ τὸ γράμμα laquoἜλα Ὅμως Ἦτανraquo

[Ὅσον ἀφορᾶ τὰ κεφαλαῖα ἀρχικὰ φωνήεντα σημειῶστε ὅτι ἐνῷ στὴν γραφομηχανὴ καὶ στὴν laquoχειροκίνητηraquo τυπογραφία (κάσα λινοτυπία μονοτυπία) ἔμπαινε πρῶτα τὸ πνεῦμα ἢ ὁ συνδυασμὸς πνεῦμα+τόνος καὶ ὕστερα τὸ φωνῆεν οὕτως ὥστε νὰ θεωροῦμε τὸ πνεῦμα ἢ τὸν συνδυασμὸ πνεῦμα+τόνος ὡς ἀνεξάρτητη ἑνότητα στὴν πληροφορικὴ (καὶ συγκεκριμένα στὴν κωδικοσελίδα Unicode) θεωροῦμε ὅτι ἀνήκει στὸ φωνῆεν καὶ μαζὶ ἀποτελοῦν μία ἀδιάσπαστη ἑνότητα]

Μάθημα 2 Οἱ μονοσύλλαβες λέξεις

Ἴσως τὸ πιὸ ἀσυνήθιστο γιὰ ὅσους ἔμαθαν ἑλληνικὰ στερούμενοι τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι σχεδὸν ὅλες οἱ λέξεις τονίζονται ἀκόμα καὶ οἱ μονοσύλλαβες

Οἱ μονοσύλλαβες λέξεις ποὺ δὲν τονίζονται εἶναι οἱ ἑξῆς 14

1 τὰ ἄρθρα ὁ ἡ οἱ2 οἱ κτητικὲς ἀντωνυμίες (ποὺ ἀκολουθοῦν τὸ οὐσιαστικό) μου σου του

της μας σας τους Προσοχή ὅταν εἶναι προσωπικὲς ἀντωνυμίες (καὶ μπαίνουν πρὶν τὸ ρῆμα) τονίζονται laquoὁ πατέρας μου μοῦ εἶπεraquo laquoοἱ δάσκαλοί τους τοὺς μάθαινανraquo laquoμᾶς ἀκοῦνε τὰ παιδιά μαςraquo

3 οἱ προθέσεις ἐκ ἐν εἰς ἐξ Προσοχή τὰ ὁμόηχα ἀριθμητικὰ ἓν (= ἕνα) εἷς (= ἕνας) καὶ ἓξ (= ἕξι) τονίζονται

4 ἡ σύμπτυξη κι τοῦ laquoκαὶraquo5 ἡ πρόθεση ὡς (= σὰν) Προσοχή ὁ σύνδεσμος ὣς (= ἕως μέχρι) τονίζεται

Ὅλες οἱ ὑπόλοιπες μονοσύλλαβες λέξεις τονίζονται

Ἰδιαίτερη προσοχὴ θέλουν οἱ ἑξῆς πολὺ συχνὲς μονοσύλλαβες λέξεις

Παίρνουν ὀξεία (ἢ βαρεία ὅπως θὰ δοῦμε στὸ Μάθημα 4)o τὰ ἄρθρα τήν τό τόν τούς τίς τάo τὰ ἀναφορικὰ ποὺ (laquoὁ φίλος ποὺ εἶδαraquo) καὶ πὼς (laquoμοῦ εἶπες πὼς

τὸν εἶδεςraquo)o ὁ διαζευκτικὸς σύνδεσμος ἤ ποὺ καὶ στὸ μονοτονικὸ τονίζεται

Παίρνουν περισπωμένη

o τὰ ἄρθρα στὴν γενικὴ καὶ στὴν δοτική τοῦ τῆς τῶν τῷ τῇ τοῖς ταῖς (ἡ δοτικὴ ναὶ μὲν δὲν χρησιμοποιεῖται στὴν δημοτικὴ ἀλλὰ τὴν βρίσκουμε σὲ πολλὲς ἐκφράσεις ὅπως laquoΔόξα τῷ Θεῷraquo laquoἐν πάσῃ περιπτώσειraquo laquoἰδίαις χερσίνraquo κλπ)

o τὰ ἐρωτηματικὰ ποῦ (laquoποῦ μένειςraquo) καὶ πῶς (laquoπῶς σοῦ φαίνεταιraquo) ποὺ καὶ στὸ μονοτονικὸ τονίζονται

Ἐκτὸς αὐτῶν ἔχουμε τὶς ἑξῆς μονοσύλλαβες τονιζόμενες λέξεις

1 λέξεις τῆς δημοτικῆς

ἄν ἄς βγῶ βιά βιός γειά γῆ γῆς γιά γιός γκρί δά δέ δέν δή δίς δρῶ δυό δῶ ζῶ θά θειά θειός καί κἄν λά λύγξ μά μέ μέν μές μὴ μὴν μί μιά μπὰς καί μπέζ μπλέ μπρός μπῶ μῦς μώβ νά ναί νί νιά νιός νοῦς ντέ ντίπ ντό ξί ὄν πά πᾶν πί πιά πιό πλὴν πλιά πλιό πλοῦς ποιός πρίν πρό πρὸ-πό πρός πῦρ ρό ρόζ ροῦς ρώ σά σάν σβῶ σέ σὴς σί σιόρ σόλ στιά σύ σῦν ταῦ τί τρεῖς τρίς φά φί φῶς χθές χί χτές ψές ψί κλπ

Ὅπως βλέπουμε οἱ πιὸ πολλὲς λέξεις παίρνουν ὀξεία Στὴν λίστα αὐτὴ περισπωμένη παίρνουν κυρίως τὰ ρήματα βγῶ δρῶ δῶ ζῶ μπῶ κλπ (θὰ δοῦμε τὰ ρήματα στὸ Μάθημα 7) Ἐπίσης παίρνουν περισπωμένη κάποιες λέξεις τῆς ἀρχαίας γῆ γῆς μῦς νοῦς πᾶν πλοῦς πῦρ ροῦς σῦν ταῦ τρεῖς φῶς

2 ξένες λέξεις ποὺ μπῆκαν στὴν γλώσσα μας ἀπὸ τὰ ἀγγλικὰ ἢ τὰ γαλλικά

ἄλτ βάλς βάμπ βάτ βίπς βόλτ γιέν γιότ γκάγκ γκέλ γκὲστ στάρ γκί γκόλ γκόλφ γκρά γκρὰν πρί γκράς γκρίλ γκρό γκρὸ πλάν γκρός γκρούμ γκρούπ δόν ζέν ζὶγκ-ζάγκ ζούμ κάλτ κάρστ κάστ κάτς κίλτ κίτς κλάμπ κλίπ κλόμπ κλός κλού κόκ κοὺβρ λί κούλ κοὺνγκ φού κούπ κοὺς κούς κράκ κράχ κρέμ κρέπ κρὶς κράφτ λάκ λάξ λούκ λούξ λούτρ μαῖτρ μάρς μάτ μάτς μὰτς μούτς μὶξτ γκρίλ μίς μόν μόρς μούς μπάκ μπάρ μπὰς κλάς μπέκ μπίζ μπίς μπλόκ μπλού μπλοὺ τζίν μπλούζ μπόλ μπόξ μπόρ μπρὰ ντὲ φέρ μπρίκ μπρίτζ ντάμπλ ντόκ ντού ντοὺμπλ φάς ντούς ντράμς ὂπ ἂρτ ὃρ τέξτ πάζλ πάλ πάμπ πάνκ πάντς πάτ πὲ χά πὶκ ἂπ πὶνγκ πόνγκ πλάζ πλάξ πόντς πόπ πὸπ ἂρτ πούφ πρὲς ρούμ πρίμ ράξ ράπ ρίνγκ ρίς ρόκ

ρὸκ ἒντ ρόλ ρὸμπ ντὲ σάμπρ ρούζ σάξ σέξ σέρ σέρζ σέτ σέφ σίκ σκέτς σκί σκόρ σκράμπλ σκράπ σλίπ σνάκ σνὰκ μπάρ σνάπς σνόμπ σόκ σόρτ σός σού σούτ σπόρ σπότ σπρίντ στάντ στάρ στίκ στίλ στόκ στόπ στόρ στράς στρές στρέτς στύλ τάκτ τάλκ τὰμ τάμ τὰμπλ ντότ τάνκ τές τέστ τζάζ τζὰζ μπάντ τζέτ τζὲτ σέτ τζίν τζίπ τζοὺκ μπόξ τίκ τός τόστ τράκ τράμ τράνς τράστ τρὲντς κότ τρίκ τρύκ τσὲ τσέ τσέκ τσίπ τσίφ φάν φάξ φὰστ φούντ φίλμ φίξ φίς φλάς φλὰς μπάκ φλέρτ φλίτ φλός φλού φὸξ τρότ φούλ φροὺ φρού χέρτς χόλ ψίτ κλπ

Ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις παίρνουν ὀξεία

3 ἐπιφωνήματα

ἄχ βάχ βούρ βρέ ἔ ἔμ κίχ κλάκ μπά μπάμ μπούμ μπρέ οὔστ οὔφ ὄχ ρέ σούτ τὶκ τάκ τσάκ φτού χά ὤχ κλπ

4 καὶ κάποιες ἀρχαῖες λέξεις ποὺ χρησιμοποιοῦμε ἀκόμα σὲ διάφορες ἐκφράσεις

αἲξ (ἡ γίδα) βοῦς (τὸ βόδι) γὰρ (ἐπειδή) γρῦ (ἡ κραυγὴ τοῦ χοίρου laquoδὲν ξέρει γρῦraquo) δεῖ (πρέπει) δρῦς (βαλανιδιά) ἓν (ἕνα) ἓξ (ἕξι) εὖ (καλό) ζῆν (τὸ νὰ ζεῖ κανεὶς) θοῦ (βάλε ἀπὸ τὴν ἔκφραση laquoθοῦ Κύριε φυλακὴν τῷ στόματί μουraquo) θρὶξ (τρίχα) θρὸς (θρόϊσμα) θροῦς (θρόϊσμα) κλεὶς (κλειδί) μνᾶ (μέτρο βάρους) ναῦς (πλοῖο) νῦν (τώρα) νὺξ (ἡ νύχτα) ὃς (ὁ ὁποῖος) οὖς (τὸ αὐτί) παῖς (τὸ παιδί) πᾶς (κάθε) ποῦς (τὸ πόδι) προῖξ (ἡ προίκα) πὺξ λὰξ (μὲ γροθιὲς καὶ κλωτσιές) σὰρξ (ἡ σάρκα) σκὼψ (ὁ γκιόνης) σῦς (ὁ χοῖρος) τὰν (ἀπὸ τὴν ἔκφραση laquoἢ τὰν ἢ ἐπὶ τάςraquo) τίς (ποιός) φεῦ (ἀλοίμονο) φθεὶρ (ἡ ψείρα) φλὲψ (ἡ φλέβα) φλὸξ (ἡ φλόγα) φρὴν (τὸ μυαλό) χεὶρ (τὸ χέρι) χθῶν (ἡ γῆ) χοῦς (τὸ χῶμα) χρῶς (τὸ χρῶμα) κλπ

Ὁ τονισμὸς αὐτῶν τῶν λέξεων εἶναι ποικίλος γιὰ ἱστορικοὺς λόγους

Μάθημα 3 Ἡ δασεία

Εἴπαμε ὅτι ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ φωνῆεν παίρνουν πνεῦμα εἴτε στὸ φωνῆεν αὐτὸ εἴτε στὸ φωνῆεν ποὺ τὸ ἀκολουθεῖ ἂν πρόκειται γιὰ δίφθογγο

Ἀλλὰ ποιό ἀπὸ τὰ δύο πνεύματα

Δύο τινά πρῶτον οἱ πιὸ πολλὲς λέξεις παίρνουν ψιλή δεύτερον αὐτὲς ποὺ παίρνουν δασεία εἶναι μὲν ἀριθμητικὰ λιγότερες ἀλλὰ δὲν παύουν νὰ εἶναι πολὺ σημαντικὲς καὶ συχνὲς λέξεις τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας

Γιὰ παράδειγμα δασύνονται

οἱ ἄτονες λέξεις ὁ ἡ οἱ αἱ ὡς οἱ σύνδεσμοι καὶ ἀντωνυμίες ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ ὄμικρον ὅπου ὅπως

ὅποτε ὅταν ὅτι ὅτι ὅποιος ὅσος κλπ τὰ ἀριθμητικὰ ἕνας ἕξι ἑπτά ἑκατό

Καὶ ἕνας ἀπαραβίαστος (τουλάχιστον ὅσον ἀφορᾶ στὰ νέα ἑλληνικὰ) κανόνας ὅ λες ο ἱ λέξεις πο ὺ ἀ ρχίζουν ἀ π ὸ ὕ ψιλον παίρνουν δασεία ὕπνος ὕλη ὕμνος ὕστερα ὑγεία κλπ

Θὰ ἀναρωτηθεῖ ἴσως ὁ ἀναγνώστης γιατί ἔχουμε τὸ ρῆμα laquoδασύνομαιraquo γιὰ τὶς λέξεις ποὺ παίρνουν δασεία ἀλλὰ κανένα ἀντίστοιχο ρῆμα γιὰ αὐτὲς ποὺ παίρνουν ψιλή [laquoψιλίνομαιraquo δὲν ὑπάρχει laquoψιλιάζομαιraquo σημαίνει κάτι ἄλλο] Τὸ γεγονὸς αὐτὸ φανερώνει τὴν ἀσυμμετρία ἀνάμεσα στὰ δύο πνεύματα Ἐνῷ ἡ δασεία δηλώνει τὴν ὕπαρξη (στὴν ἀρχαιότητα) ἑνὸς γράμματος (τὸ γράμμα Η πρὶν αὐτὸ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ τὴν ἀναπαράσταση τοῦ μακροῦ Ε mdash πχ τὸ ὄνομα Ἑλένη γραφόταν ΗΕΛΕΝΕ) ἡ ψιλὴ δὲν δηλώνει τίποτε ἄλλο παρὰ τὴν ἔλλειψη τῆς δασείας Ἔτσι ἔχουμε λέξεις ποὺ δασύνονται καὶ ἄλλες ποὺ δὲν δασύνονται Γιὰ νὰ ξεχωρίζουν παρ᾿ ὅλα αὐτὰ τὰ μὴ δασυνόμενα ἀρχικὰ φωνήεντα καὶ πρὸς ἀποφυγὴ παρεξηγήσεων ἐφευρέθηκε ἡ ψιλή

Μερικοὶ πολὺ γενικοὶ κανόνες ποὺ ἀφοροῦν τὴν ψιλή

ἡ αὔξηση τῶν ρημάτων παίρνει ψιλή ἔλεγα ἔπαιρνα ἔφερνα τὸ laquoἄλφα στερητικὸraquo παίρνει ψιλή ἄμυαλος ἄγνωστος ἄπιαστος

ἀσυνείδητος οἱ σύνδεσμοι ἀνά ἀμφί ἀντί ἀπό ἐν ἐκἐξ ἐπὶ παίρνουν ψιλὴ καὶ ἄρα

καὶ ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ αὐτούς ἀνάταση ἀμφίδρομος ἀντίσταση ἀπόφαση ἔνσταση ἐκβολή ἐξαγωγή ἐπίθεση

οἱ ξένες λέξεις καὶ τὰ ξένα ὀνόματα παίρνουν ψιλή ἄλτ ἀβαντάζ ἄφτερ ἔιτ ἀσανσέρ κλπ ἐκτὸς ἀπὸ τὴν περίπτωση ὅπου ἀρχίζουν ἀπὸ ὕψιλον Νέα Ὑόρκη Αὐτὰ λέει ὁ Τριανταφυλλίδης ἀλλὰ σύμφωνα μὲ παλαιότερες γραμματικὲς οἱ ἑλληνικοὶ μεταγραμματισμοὶ ξένων λέξεων καὶ ὀνομάτων παίρνουν δασεία ὅταν στὸ λατινικὸ πρωτότυπο ἀρχίζουν ἀπὸ h ἅλτ (= halt) ὁρντέβρ (= hors dœuvre) Ἁννόβερο (= Hannover) Ἁμβοῦργο (= Hamburg) Οὑγκό (= Hugo) κλπ Βέβαια τίθεται τὸ θέμα ἀπὸ ποιάν γλώσσα μᾶς ἦρθε μία λέξη τὸ ὄμποε πχ παίρνει ψιλὴ γιατὶ στὰ ἰταλικὰ δὲν παίρνει h ἀλλὰ αὐτὸ ἀποτελεῖ ἰδιαιτερότητα τῶν ἰταλικῶν ἀφοῦ ἡ λέξη oboe βγαίνει ἀπὸ τὸ γαλλικὸ hautbois (= πάνω ξύλο) τὸ ὁποῖο παίρνει h

Ἀλλὰ τί γίνεται μὲ τὶς ἄλλες λέξεις Πῶς μποροῦμε νὰ ξέρουμε ἂν μία λέξη δασύνεται

Ὑπάρχουν δύο μέθοδοι ποὺ δουλεύουν γιὰ περίπου 75 τῶν περιπτώσεων Ἐὰν δὲν δουλέψουν αὐτὲς οἱ μέθοδοι τότε ἡ μόνη λύση εἶναι τὸ λεξικὸ καὶ ἡ ἀπομνημόνευση Καὶ ὅταν λέμε λεξικὸ ἐννοοῦμε τόσο τὸ χάρτινο λεξικὸ τῶν πατεράδων καὶ τῶν παππούδων μας ὅσο καὶ τὰ διάφορα πληροφορικὰ ἐργαλεῖα (ἠ-λεξικά ὀρθογραφικοὶ διορθωτές Google κλπ)

Ἂς δοῦμε τώρα τὶς δύο πρακτικὲς μεθόδους ἐξακρίβωσης τοῦ ἂν μία λέξη δασύνεται ἢ ὄχι

Πρώτη μέθοδος

Ἐὰ ν δ ὲ ν ξέρετε ἂ ν μι ὰ λέξη δασύνεται δοκιμάστε ν ὰ τ ῆ ς προσθέσετε κάποιο συνθετικ ὸ πο ὺ ν ὰ τελειώνει μ ὲ π τ ἢ κ Ἂ ν α ὐ τ ὸ γίνει φ θ ἢ χ ἀ ντίστοιχα τότε ἡ λέξη δασύνεται Ὀνομάζουμε μάλιστα τὰ σύμφωνα αὐτὰ laquoδασέαraquo ἄλλωστε καὶ οἱ ξένοι ποὺ μεταγραμματίζουν τὰ ἑλληνικὰ ὡς πrarrp τrarrt κrarrc προσθέτουν ἕνα h γιὰ τὰ ἀντίστοιχα δασέα σύμφωνα φrarrph θrarrth χrarrch

Μπορεῖτε πχ νὰ προσθέσετε ἕναν ἀπὸ τοὺς συνδέσμους ἀντί ἀπό ἐπί κατά μετά ὑπό Ἔτσι οἱ ἀκόλουθες λέξεις δασύνονται (προσπαθῆστε νὰ τὶς ἐντυπωθεῖτε ὀπτικά)

ἅγιος rarr καθαγιάζωἁγνός rarr καθαγνίζωαἷμα rarr ἀφαίμαξη καθαιμάσσωαἵρεση rarr ἀφαίρεση καθαίρεση ὑφαίρεσηἁλάτι rarr ἀφαλάτωση καθαλάτωση ὑφάλμυροςἅμιλλα rarr ἐφάμιλλοςἅπαξ rarr ἐφάπαξἅπλωμα rarr ἐφάπλωμαἅπτομαι rarr ἐφάπτομαι καθάπτωἁρμόζω rarr ἐφαρμόζωἕδρα rarr ἐφεδρεύω καθέδραἕκαστος rarr καθέκασταἑλκύω rarr καθέλκυσηἝλληνας rarr ἀνθέλληναςἕλος rarr ἀνθελονοσιακόςἕξη rarr ἀνθεκτικός ἐφεκτικός καχεκτικός μέθεξηἑξῆς rarr καθεξῆςἑορτή rarr μεθεόρτιαἑπόμενος rarr μεθεπόμενοςἑρμηνεία rarr μεθερμήνευσηἕρπω rarr ὑφέρπωἕση rarr ἔφεσηἑστία rarr ἐφέστιοςεὕρεση rarr ἐφεύρεσηἥβη rarr ἐφηβείαἡγεσία rarr ἀφήγηση καθηγεσία ὑφηγεσίαἥλιος rarr ἀφήλιο ὑφήλιοςἡμέρα rarr ἐφημερεύω καθημερινόςἡνία rarr ἀφηνιάζωἡσυχία rarr ἐφησυχάζω καθησύχασηἵδρυμα rarr καθίδρυμα

ἱδρώτας rarr ἀνθιδρωτικός ἀφίδρωση ἐφιδρώνωἱερός rarr ἀφιερώνω καθιέρωσηἵζημα rarr καθίζησηἱκετεύω rarr καθικετεύωἱκνός rarr ἀφικνοῦμαιἵππος rarr ἀφίππευση ἔφιπποςἵσταμαι rarr ἀνθίσταμαι καθίσταμαι ὑφίσταμαιὁδός rarr ἀφόδευση ἔφοδος κάθοδος μέθοδοςὁλικός rarr καθολικόὁμιλῶ rarr καθομιλουμένηὅμοιος rarr ἀφομοιώνωὁμολογῶ rarr καθομολογίαὅπλο rarr ἀφοπλίζω ἐφοπλίζωὁριακός rarr ἐφοριακόςὁρίζω rarr ἀφορίζω καθορίζωὅριο rarr μεθοριακόςὁρμή rarr ἀφορμή ἐφόρμηση μεθορμίζωὅσιος rarr ἀφοσιώνομαι καθοσίωσηὅσο rarr ἐφόσον καθόσονὅτι rarr καθότιὅτου rarr ἀφότουὑαλί rarr ἀφυάλωσηὕβρις rarr καθυβρίζωὑγίεια rarr ἀνθυγιεινόςὑγρός rarr ἐφυγραίνω καθυγραίνωὕδωρ rarr ἀφυδατώνωὕλη rarr ἀνθυλιστικόςὕμνος rarr ἐφύμνιοὑπηρέτης rarr ἀφυπηρετῶὕπνος rarr ἀνθυπνωτικός ἀφυπνίζωὕποπτος rarr καχύποπτοςὑστέρημα rarr καθυστερῶὡς rarr καθώς

Καὶ τώρα λέξεις ποὺ παίρνουν ψιλή

ἀγαπῶ rarr ἀνταγαπῶἀγγελία rarr ἀπαγγελία ἐπαγγελίαἀγγίζω rarr μεταγγίζωἀγκίστρι rarr ἀπαγκιστρώνομαιἀγορά rarr ἀνταγορεύω ἀπαγόρευση κατηγορῶ ὑπαγόρευσηἀγοράζω rarr ἀνταγοράζωἄγριος rarr ἀπαγριώἄγρυπνος rarr ἐπαγρύπνησηἀγχόνη rarr ἀπαγχονίζω

ἀγωγή rarr ἀνταγωγή ἀπαγωγή ἐπαγωγή μεταγωγή ὑπαγωγήἀγώνας rarr ἀνταγωνίζομαιἀδικῶ rarr ἀνταδικῶἄθλιος rarr ἀπαθλίωσηἄθλο rarr ἔπαθλοαἴθριος rarr ὑπαίθριοςαἴνιγμα rarr ὑπαινιγμόςαἶνος rarr ἔπαινοςαἴσθηση rarr ἐπαισθητός ὑπαισθησίααἶσχος rarr ἐπαίσχυντοςαἴτηση rarr ἐπαίτηςαἰτία rarr ὑπαίτιοςἀκοή rarr ὑπακοήἀκόλουθος rarr ἐπακόλουθοἀκόντιο rarr ἐπακόντιοςἀκούω rarr ἐπακούωἄκρα rarr ἔπακρο ἀκριβῶς ἐπακριβήςἀκτή rarr ἐπακτήἀλήθεια rarr ἐπαλήθευσηἀλλαγή rarr ἀνταλλαγή ἀπαλλαγή ἐπαλλαγή μεταλλαγή ὑπαλλαγήἄλληλος rarr ἐπάλληλος ὑπάλληλοςἄλλος rarr μέταλλοἀλλότριος rarr ἀπαλλοτρίωσηἀλοιφή rarr ἀπαλοιφή ἐπαλείφωἄμα rarr ἀντάμαἀμοιβή rarr ἀνταμοίβω ἐπαμοίβω ὑπαμοίβωἄνδρας rarr ἐπανδρώνω ὑπανδρείαἄνεμος rarr ἀπάνεμος ὑπήνεμοςἄνθος rarr ἀπανθίζω ἐπάνθημαἄνθρακας rarr ἀπανθράκωμαἄνθρωπος rarr ὑπάνθρωποςἄνω rarr ἐπάνωἄξιος rarr ἐπάξιοςἀπειλή rarr ἐπαπειλητικόςἄργιλος rarr ἐπαργιλίωσηἄργυρος rarr ἐπάργυροςἀριστερός rarr ἐπαρίστεροςἀρκῶ rarr ἐπαρκῶἄρμα rarr ἔπαρμαἄρση rarr ἔπαρσηἀρχή rarr ἐπαρχείο ὕπαρξηἀστυνομία rarr ὑπαστυνόμοςἀσφάλεια rarr ἀντασφάλειαἄσχημος rarr κακάσχημος

αὐγή rarr ἀνταύγεια ἀπαυγάζωαὐλή rarr ἔπαυληαὔξηση rarr ἐπαύξησηαὔριο rarr ἐπαύριοναὐτός rarr ἀπαυτώνωἀφή rarr ἐπαφήἐγγραφή rarr μετεγγραφή ἀντέγγραφοἐγγύηση rarr ὑπεγγύησηἔδαφος rarr κατεδάφιση ὑπέδαφοςἔθνος rarr ἀντεθνικόςεἰρήνη rarr ἀντειρηνικόςεἰρωνεία rarr κατειρωνεύομαιεἴσοδος rarr ἐπεισόδιοἐκπαίδευση rarr μετεκπαίδευσηἔκτυπο rarr κακέκτυποἐλαύνω rarr ἀπέλαση ἐπελαύνωἐλευθερία rarr ἀπελευθερίαἔλευση rarr ἐπέλευσηἐλπίδα rarr ἀπελπισίαἔναντι rarr ἀπέναντιἐνέργεια rarr ἀντενεργῶἐντρέχεια rarr κακεντρέχειαἔργο rarr ἀπεργώ κακεργέτηςἔργο rarr κατεργάζομαιἐρείπιο rarr κατερειπώνωἔρημος rarr ἀπερημώνωἔρχομαι rarr ἀπέρχομαι ἐπέρχομαι κατέρχομαι μετέρχομαιἐρώτηση rarr ἐπερώτησηἔτος rarr ἐπέτειος ἐπετηρίδαεὐθεία rarr ἀπευθείας κατευθείανεὐθύνη rarr ὑπεύθυνοςεὐφημία rarr ἐπευφημίαεὐχή rarr ἀπευχήἔχω rarr ἀντέχω ἀπέχω ἐπέχω κατέχω μετέχω ὑπέχωἦχος rarr ἀντήχηση κατήχησηἰατρός rarr ὑπίατροςἴλαρχος rarr ὑπίλαρχοςοἰκία rarr κατοικία μετοικεσίαοἶκος rarr ἐποίκησηὀλισθαίνω rarr κατολισθαίνω

ὄνομαrarr ἀντωνυμία ἐπώνυμο κακωνυμία κατονομάζω μετονομάζω μετωνυμία

ὀπή rarr μέτωποὄπισθεν rarr μετόπισθεν

ὀπτική rarr κατόπτευσηὀπτικός rarr ἐποπτικόςὀρθός rarr κατορθώνωοὖλο rarr ἐπούλωσηοὖρο rarr κατούρημαοὖς rarr ἐπωτίδαοὐσία rarr ἀπουσία μετουσιώνωὄφελος rarr ἐπωφελήςὀφθαλμός rarr ἐποφθαλμιῶὀχυρό rarr κατοχυρώνωὄψη rarr κάτοψηὠδή rarr ἐπωδήὠόν rarr ἐπώαση

Ἡ δάσυνση τοῦ συμφώνου δὲν συμβαίνει μόνο σὲ περίπτωση σύνθεσης Σκεφτεῖτε τὶς κατασκευὲς laquoκατ᾿ αὐτὸ τὸν τρόποraquo καὶ laquoἀφ᾿ ἑνὸς ἀφ᾿ ἑτέρουraquo Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ λέξη laquoαὐτὸraquo παίρνει ψιλὴ ἀφοῦ τὸ ταῦ δὲν ἔγινε θῆτα στὴν δεύτερη περίπτωση στὸ πὶ ἔγινε φὶ καὶ ἄρα τὰ laquoἑνὸςraquo καὶ laquoἑτέρουraquo δασύνονται

Ἂς σημειωθεῖ ὅτι ὁ κανόνας αὐτὸς ἔχει καὶ κάποιες σπάνιες laquoἐξαιρέσειςraquo οἱ ὁποῖες οὐσιαστικὰ δὲν εἶναι ἐξαιρέσεις ἀλλὰ ἁπλῶς λάθη ποὺ ἐπικράτησαν γράφουμε μεθαύριο καὶ ἐφέτος ἐνῶ οἱ λέξεις αὔριο καὶ ἔτος δὲν δασύνονται (ἡ ἀπόδειξη γράφουμε ἐπίσης ἐπαύριον καὶ ἐπετηρίς) Οἱ μονοτονιστὲς δὲν παύουν νὰ ἀναφέρουν αὐτὲς τὶς laquoἐξαιρέσειςraquo γιὰ νὰ ἀποδείξουν τὴν ἀχρηστία τοῦ κανόνα παρ᾿ ὅλα αὐτὰ ὁ κανόνας εἶναι πολὺ χρήσιμος γιατὶ ἐφαρμόζεται σὲ ἑκατοντάδες περιπτώσεων ἐνῷ οἱ laquoἐξαιρέσειςraquo εἶναι ἐλάχιστες

Δεύτερη μέθοδος

Ἄλλος κανόνας γιὰ δασυνόμενες λέξεις ἐὰ ν παράγωγες γαλλικές ἀ γγλικ ὲ ς ἢ γερμανικ ὲ ς λέξεις ἀ ρχίζουν ἀ π ὸ h τότε ἡ λέξη δασύνεται Μερικὰ παραδείγματα

Λέξεις ποὺ δασύνονται

ἅγιος rarr hagiography hagiology hagiographaἍδης rarr hadean hadopelagicἁδρός rarr hadron hadrosaurusαἷμα rarr hemophilia hemorrhageἁλκυών rarr halcyon halcyonic halcyonidaeἁλάτι rarr halogen haloaromatic halobacteria halosaurἁλύσκειν rarr hallucinosis hallucinateἅλως rarr haloἅπαξ rarr hapax legomenon hapaxesἁπλός rarr haplodiploid haploid haploidisation haplorrhini Haplotypeἁρμονία rarr harmony harmonium harmonica harmonisation harmonicsἁρμός rarr harmotome arm

ἕτερος rarr hetero-εὑρίσκω rarr heuristicsἡγεσία rarr hegemonyἥλιος rarr helion heliotropic heliocentricἥρωας rarr heroismἕλιξ rarr helix helicopter helicityἑπτά rarr heptarchy heptagon heptameterἱερός rarr hierarchy hieroglyphἱστορία rarr historyὕδωρ rarr hydrodynamics hydrolysisὕπνος rarr hypnotismὅλος rarr holisticsὅμοιος rarr homeopathyὁρίζοντας rarr horizonὧρα rarr horoscope

Λέξεις ποὺ παίρνουν ψιλή

ἀ στερητικόν rarr adiabatic agnostic ahistorical amoralἄβαξ rarr abacus abaculusἄβυσσος rarr abyss abyssal abyssocottidae abyssopelagicἄγαλμα rarr agalmatolite agalmatophiliaἀγαθή rarr agate agathodaemonἀγάπη rarr agape agapanthus agapanthaceaeἀγγαρεία rarr angary angaria angariateἀγγεῖον rarr angiosperm angiocardiography angiodysplasiaἄγγελος rarr archangel evangelistἄγκιστρον rarr ancistrocladus ancistrocactus ancistrocheirusἀγκύλος rarr angleἄγκυρα rarr anchoring anchorageἀγκώνας rarr ancona ancon anconalἀγορά rarr agoraphobia agoranomos agoraἀγρός rarr agrobiology agronomics agrologyἆγχος rarr αngina anxiousἀγωνία rarr agonize antagonistic agonyἀδάμας rarr adamant adamantineἀδελφός rarr adelphopoiesis adelphousἀέρας rarr aerodynamics aerofoil aeronautics aerobic airplane airshipἀθλητής rarr athlete athleticsαἰθάλη rarr aethalops ethallobarbitalαἰθέρας rarr ether etherealαἴγαγρος rarr aegagrus aegagropilaαἰγιαλός rarr aegialornis aigialosaur aegialornithidaeαἰγίς rarr aegisAἴγυπτος rarr egyptology egyptologist

αἴλουρος rarr ailurophobia aelurodon aeluroscalabotinaeAἴολος rarr Aeolic Aeolian Aeolotropyαἴσθηση rarr aesthetic aesthetician aestheticism aesthete aestheticsαἰσχύνω rarr aeschynanthus aeschyniteαἰτία rarr etiology aetiologyαἰχμή rarr aechmophorus aechmeaαἰώνας rarr eonἈκαδημία rarr academy academicἄκανθος rarr acantharea acanthite acanthocephala acanthocercusἀκάρι rarr acarid acariasis acarologyἀκμή rarr acne acnestisἀκόλουθος rarr anacoluthon acolyteἀκόνη rarr aconitum paragonἀκούω rarr acoustic guitar acoustic nerve acoustic theory acoustics

ἄκρονrarr acrobat acrocephalus acrochordidae acrochordon acromantula acronym acrotomophilia

ἀκτίνα rarr actinium actinobacteria actinodine actinoliteἂκτωρ rarr actorἀλάβαστρος rarr alabasterἀλλαντοειδής rarr allantois allantoinἈλέξανδρος rarr Alexander alexipharmic alexithymia alexitericἀλεποῦ rarr alopeciaἀλεύρι rarr aleurone aleuromancyἄλγος rarr -algia arthralgia cardialgia cephalalgiaἀλοιφή rarr aliphatic Aliphatic hydrocarbonἄλκιμος rarr analciteἀλληγορία rarr allegoryἄλληλος rarr allelomorph parallelogramἄλλος rarr allochthon allodium allodontidae allogenesἀλλότροπος rarr allotropy allotropes allotropismἄλυσσος rarr alyssum Alyssaἄλφα rarr alphabet alphabetize alphagram alphanumericἈμαζών rarr Amazon Amazonomachy Amazonite AmazoniaἈμάλθεια rarr Amaltheaἀμάρανθος rarr amaranth amaranthaceae amaranthoideaeἈμαρυλλίς rarr amaryllis amaryllidaceaeἀμαύρωσις rarr amaurosis amaurophilia amaurobiidaeἀμβλύς rarr amblygonite amblyopia amblypodaἄμβροτος rarr ambrosia ambrotypeἄμβυξ rarr alembic alembication alembicatedἄμβων rarr amboἄμμος rarr ammoperdix ammophila ammotrechidaeἀμμωνία rarr ammonia ammoniacalἀμνός rarr amnion amniotic amniocentesis amnioscopeἀμοιβή rarr amoeba amoebic

ἄμυλονrarr amylin amyloid amylose amylopectin amylase amyls amylophagia amyl

ἀμυγδαλή rarr almondἀμφί rarr amphipoda amphioxus amphiglossusἀμφορέας rarr amphora ampullaἀμφότερος rarr amphotericἀνά rarr anabolism anachronism anaplasiaἄναξ rarr anaxἈνδρομέδα rarr Andromeda Andromeda polifoliaἄνεμος rarr anemometer anemoscopy anemoscope anemophilousἀνεμώνη rarr anemone sea-anemoneἀνεύρισμα rarr aneurysm microaneurysm

ἄνδραςrarr androcentrism androgen android andrologist andrology androstephium androsterone

ἄνθος rarr anthology anthophyta anthostema anthogoniumἄνθρακας rarr anthrax anthracotherium anthracosauria anthracosisἄνθρωπος rarr anthropology anthropomorphism anthropopathyἀντί rarr antibiotic anticyclone antidiabetic antiheroἄντρον rarr antrumἄξιος rarr axiological axiology axiology axiomἄξων rarr axis axoneme axoplasm axisymmetricἀόριστος rarr aoristic aoristἀορτή rarr aortic aortaἀπάτη rarr apatite apatosaurusἀπό rarr apology apostrophe apocryphaἀράχνη rarr arachnidἄργιλλος rarr argillite argillaceousἌρης rarr areo- areocentric areology areographyἀρκῶ rarr arc arcadeἀρθρῖτις rarr arthritis osteoarthritisἄρθρον rarr arthropod arthroscopy arthropathyἀριθμός rarr arithmetic logarithmἄριστος rarr aristocracyἄρκτος rarr arcticἀρκτοῦρος rarr arcturus arcturis arcturianἄρτιος rarr artiodactylἀρχαῖος rarr archaeology archetypeἀρχή rarr archbishop anarchy archidiptera archigram archipelagoἀρχιτέκτων rarr architecture architectἄρχων rarr archon archosaur archostemataἄρωμα rarr aroma aromatic compoundsἀσθένεια rarr asthenia asthenopiaἄσθμα rarr asthmaticἈσία rarr Asia Minor Asian Asianisation asiaphileἀσπάραγος rarr asparagine acid aspartame aspartate

ἀσπίδα rarr aspἀστέρι rarr asteroid asteriskἀστράγαλος rarr astragalus astragalἄστρον rarr astronomy astrology astrophysics astronaut astrolabeἄσυλον rarr asylumἀσφυξία rarr asphyxiantἀτμόσφαιρα rarr atmosphere atmosphericἌτλας rarr atlas Atlanticἄτομο rarr atomic atomizerἈττική rarr attic atticismαὐθεντικός rarr authentication authenticαὐστηρός rarr austerityαὐξάνω rarr auxin auxesisαὐτός rarr autonomy automaticἈφροδίτη rarr aphrodisiac aphrodisiaἀψίδα rarr apse apsis apsidal hassium Diapsidaἐγκυκλοπαίδεια rarr encyclopediaεἰκόνα rarr icon iconicity iconoclastἔτυμον rarr etymologyεὖ rarr eulogy euphoriaἠώς rarr eoceneἴδιος rarr idiolect idiom idiot individualἰχθύς rarr ikhthus ichthyologyοἶνος rarr oenomelὀλίγος rarr oligarchyὀξύς rarr oxygenὄργανον rarr organ organismὀρθός rarr orthography orthogonalὠόν rarr oocyte oology

Προσοχή αὐτὸς ὁ κανόνας δὲν ἰσχύει γιὰ τὰ ἰταλικὰ (οἱ Ἰταλοὶ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Δάντη κιόλας κατάργησαν τὸ h αὐτῶν τῶν λέξεων eroismo euristica)

Μάθημα 4 Ἡ βαρεία

Τὸ πιὸ καταδιωγμένο ἀπὸ τὰ σημάδια τοῦ τονισμοῦ εἶναι ἡ βαρεία Ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 50 κιόλας ἔπεσε θῦμα μιᾶς ἁπλοποίησης ποὺ ἦταν πρόδρομος τῆς laquoμονοτονικῆς μεταρρύθμισηςraquo Περάσαμε δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τριτονικὸ στὸ διτονικό γιὰ νὰ περάσουμε 30 χρόνια μετὰ καὶ στὸ μονοτονικό Καὶ ὁ λόγος Οἱ γραφομηχανὲς δὲν εἶχαν ἀρκετὰ πλῆκτρα γιὰ νὰ καλύψουν τὴν βαρεία καὶ τοὺς διαφόρους συνδυασμοὺς βαρείας καὶ πνεύματος

Ἂν διαλέξαμε νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν βαρεία στὸ τέταρτο κιόλας μάθημα εἶναι γιὰ δύο λόγους πρῶτον γιὰ νὰ ἀποκαταστήσουμε τὸν ἀδικοχαμένο αὐτὸν τόνο καὶ δεύτερον γιατὶ οἱ κανόνες ποὺ τὸν διέπουν εἶναι πάρα πολὺ ἁπλοί

Μποροῦμε νὰ θεωρήσουμε τὴν βαρεία σὰν παραλλαγὴ τῆς ὀξείας ποὺ μπαίνει μόνο στ ὴ λήγουσα κα ὶ μόνο ὅ ταν δ ὲ ν ἀ κολουθε ῖ σημε ῖ ο στίξης

Μὲ ἄλλα λόγια ὅταν ἔχουμε μία λήγουσα καὶ ξέρουμε ὅτι δὲν παίρνει περισπωμένη τότε ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ βαρείας καὶ ὀξείας ἐξαρτᾶται μόνο ἀπὸ τὴν παρουσία ἢ ὄχι τελείας ἄνω τελείας ἄνω-κάτω τελείας κόμματος θαυμαστικοῦ ἐρωτηματικοῦ κλπ μετὰ τὴν λέξη

Παραδείγματα laquoὁ καλὸς καὶ σοφὸς γονιός τὰ νέα μέτρα καὶ σταθμάraquo

Ἂς δοῦμε τώρα τὶς ἐξαιρέσεις στὸν γενικὸ αὐτὸ κανόνα

ὅταν ἀκολουθεῖ ἐγκλιτικὸ βάζουμε ὀξεία ἀντὶ βαρείας laquoὁ δικός μουraquomiddot ἡ λέξη τί παίρνει πάντα ὀξεία εἴτε ἀκολουθεῖται ἀπὸ σημεῖο στίξης ἢ ὄχι

laquoτί εἶπεςraquo οἱ ἀντωνυμίες ποιός ποιά ποιό παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικὲς καὶ

ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικές laquoποιός εἶσαι τὸν ρώτησα ποιὸς εἶναιraquo ὁ σύνδεσμος laquoγιατὶraquo παίρνει ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικὸς καὶ βαρεία ὅταν

εἶναι ἀναφορικός laquoγιατί μὲ ρωτᾶς σὲ ρωτάω γιατὶ θέλω νὰ μάθωraquo Στὴ δεύτερη περίπτωση μπορεῖ νὰ παρουσιασθεῖ καὶ ἡ μοναδικὴ περίπτωση βαρείας πρὶν ἀπὸ κόμμα laquoγιατί μὲ ρωτᾶς σὲ ρωτάω γιατὶ ὅτι καὶ νὰ συνέβη θέλω νὰ μάθωraquo

οἱ λέξεις νὰ καὶ γιὰ παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικοὶ σύνδεσμοι καὶ ὀξεία ὅταν εἶναι δεικτικοί laquoνά ὁ φίλος μου θέλω νὰ σᾶς τὸν συστήσωraquo laquoγιά δὲς καιρὸ ποὺ διάλεξε γιὰ ποιόν καιρὸ λέειraquo

Τὰ σημεῖα στίξης ποὺ μετατρέπουν τὴν βαρεία σὲ ὀξεία εἶναι ἡ τελεία () ἡ ἄνω τελεία () τὸ κόμμα () ἡ ἄνω-κάτω τελεία () τὸ θαυμαστικὸ () τὸ ἐρωτηματικὸ ()

Ἡ βαρεία παραμένει βαρεία μπροστὰ ἀπό ἀποσιωπητικὰ () παυλίτσα (-) Παραδείγματα laquoτὶκ-τὰκraquo laquoτὸν εἶδα πολὺ κατσούφηraquo

Ὅσο δὲ γιὰ τὰ εἰσαγωγικὰ (raquo) τὴν παρένθεση ()) τὴν ἀγκύλη (]) τὸ ἄγκιστρο () τὴν μεγάλη παῦλα (mdash) αὐτὰ εἶναι laquoἀόραταraquo γιὰ τὴν βαρεία ἡ μετατροπή της σὲ ὀξεία ἐξαρτᾶται δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τί ἀκολουθεῖ μετὰ τὸ σημεῖο στίξης ἂν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης ποὺ νὰ μετατρέπει τὴν βαρεία σὲ ὀξεία τότε αὐτὴ γίνεται ὀξεία ἂν ὄχι παραμένει βαρεία Παραδείγματα laquoτὸ laquoδὲνraquo καὶ τὸ laquoθάraquoraquo laquoὁ πρῶτος (ἐγὼ) καὶ ὁ δεύτερος (ἐσύ)raquo κλπ

Μάθημα 5 Ὁ κανόνας τῶν τριῶν συλλαβῶν

Ὑπάρχει ἕνας ἀπαραβίαστος κανόνας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας μόνο οἱ τρεῖς τελευταῖες συλλαβὲς μίας λέξης μποροῦν νὰ τονισθοῦν Αὐτὸς ὁ κανόνας εἶναι τόσο βαθειὰ ριζωμένος μέσα μας ποὺ ἂν δοκιμάσουμε νὰ τονίσουμε μία λέξη πάνω

ἀπὸ τὴν προπαραλήγουσα δὲν θὰ τὰ καταφέρουμε Δοκιμᾶστε νὰ πεῖτε laquoἄκαταλληλοςraquo ἢ laquoἀκάταλληλοςraquo θὰ δεῖτε ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν συλλαβὴ ποὺ φέρει τόνο ἄθελά σας θὰ τονίσετε καὶ τὴν προπαραλήγουσα καὶ θὰ ἀκουσθεῖ κάτι σὰν laquoἄκατάλληλοςraquo

Ἡ περισπωμένη (ἢ ὀξυβαρεία) ὅταν ἐφευρέθηκε σήμαινε ὅτι πάνω στὴν ἴδια συλλαβὴ ἔχουμε καὶ ὀξεία καὶ βαρεία Γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ ἡ συλλαβὴ ἔπρεπε νὰ ἔχει διπλὸ μῆκος δηλαδὴ νὰ μετράει γιὰ δύο

Ἂν ὅμως βάλουμε περισπωμένη στὴν προπαραλήγουσα σημαίνει ὅτι ἡ συλλαβὴ αὐτὴ μετράει γιὰ δύο καὶ ἄρα ἡ ὀξεία τῆς ὀξυβαρείας οὐσιαστικὰ μπαίνει στὴν τέταρτη συλλαβὴ ἀπὸ τὸ τέλος (ἂν ὄχι πέμπτη ἢ ἕκτη ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν ἡ παραλήγουσα καὶ ἡ λήγουσα μετρᾶνε κι αὐτὲς γιὰ δύο) Αὐτὸ ὅμως δὲν γίνεται καὶ ἄρα ἡ προπαραλήγουσα μπορε ῖ ν ὰ πάρει μόνο ὀ ξεία

Ἂς περάσουμε τώρα στὰ ἐγκλιτικά Πρόκειται γιὰ λέξεις ποὺ οὐσιαστικὰ τὶς κολλᾶμε (φωνητικὰ καὶ νοηματικὰ) στὴ λέξη ποὺ προηγεῖται laquoὁ δικός μουraquo προφέρεται σὰν laquoὁ δικόσμουraquo (καὶ μάλιστα ὁρισμένοι κατὰ καιροὺς πρότειναν νὰ γράφονται ἔτσι κολλημένα ἢ ἔστω μὲ μιὰ παυλίτσα laquoὁ δικός-μουraquo)

Τί γίνεται τώρα ὅταν ἡ λέξη τονίζεται στὴν προπαραλήγουσα laquoὁ ἄνθρωποςraquo καὶ θέλουμε νὰ τῆς κολλήσουμε ἐγκλιτικό Ἂν προφέρουμε laquoὁ ἄνθρωποσμουraquo τότε εἶναι σὰν νὰ τονίζουμε τὴν τέταρτη συλλαβὴ ἀπὸ τὸ τέλος καὶ αὐτὸ δὲν γίνεται Ἡ λύση τονίζουμε διπλὰ τὴν λέξη πρῶτα ἐκεῖ ποὺ τονίζεται οὕτως ἢ ἄλλως καὶ ἔπειτα στὴ λήγουσα laquoὁ ἄνθρωπός μουraquo

Ὁ δεύτερος τόνος εἶναι ἀναγκαστικὰ ὀξεία γιατὶ ἀπὸ φωνητικῆς πλευρᾶς εἶναι σὰν νὰ εἶναι στὴν παραλήγουσα καὶ ἡ παραλήγουσα δὲν παίρνει ποτὲ βαρεία ὅπως εἴδαμε στὸ Μάθημα 4 Ἔτσι ὅταν ἀνεβαίνει ὁ τόνος ἑνὸς ἐγκλιτικοῦ τότε γίνεται πάντα ὀξεία παρ᾿ ὅλο ποὺ εἶναι στὴ λήγουσα καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης laquoὁ ἀδελφός μουraquo laquoὁ ἀδελφὸς μοῦ εἶπεraquo

Στὸ μάθημα λοιπὸν αὐτὸ ἂς συγκρατήσουμε τοὺς ἑξῆς δύο βασικοὺς κανόνες

ὅταν τονίζεται ἡ προπαραλήγουσα παίρνει πάντα ὀξεία ὅταν ἀνεβαίνει ὁ τόνος ἑνὸς ἐγκλιτικοῦ γίνεται ὀξεία

Μάθημα 6 Μακρὸν πρὸ μακροῦ μακρὸν πρὸ βραχέος

Φτάνουμε μὲ αὐτὸ τὸ μάθημα στοὺς πιὸ σημαντικοὺς κανόνες τονισμοῦ Γιὰ νὰ καταλάβουμε ὅμως πῶς λειτουργοῦν πρέπει νὰ μιλήσουμε πρῶτα γιὰ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν

Ὅπως στὶς περισσότερες γλῶσσες τοῦ κόσμου ἔτσι καὶ τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ εἶχαν δύο μήκη συλλαβῶν τὶς μακρὲς καὶ τὶς βραχεῖες Συγκρίνετε πχ στὰ ἀγγλικὰ τὶς λέξεις sheep (πρόβατο) καὶ ship (πλοῖο) ἢ στὰ γερμανικὰ τὶς λέξεις Miete (νοῖκι) καὶ Mitte (μέση) ἔτσι διέφεραν στὰ ἀρχαῖα τὸ laquoὥραraquo καὶ τὸ laquoὅραraquo (= δές)

Στὴν ἀρχὴ τὰ ἴδια γράμματα Α Ε Ι Ο Υ συμβολίζανε καὶ τὰ μακρὰ καὶ τὰ βραχέα φωνήεντα Ἀργότερα ἄρχισαν να χρησιμοποιοῦνται δύο νέα γράμματα τὸ Η (ποὺ πρὶν συμβόλιζε τὴν δασεία) γιὰ τὸ μακρὸ Ε καὶ τὸ Ω γιὰ τὸ μακρὸ Ο Μὲ ἄλλα λόγια τὸ Η προφερόταν ΕΕ καὶ τὸ Ο ΟΟ Γι᾿ αὐτὸ καὶ σήμερα θεωροῦμε ὅτι τ ὰ γράμματα ε κα ὶ ο ε ἶ ναι πάντα βραχέα κα ὶ τ ὰ γράμματα η κα ὶ ω πάντα μακρά παρ᾿ ὅλο ποὺ αὐτὸ δὲν διαφαίνεται στὴν προφορά

Ἐπίσης ο ἱ δίφθογγοι ε ἶ ναι πάντα μακρές μὲ μία ἐξαίρεση ὅ ταν ο ἱ δίφθογγοι οι και αι βρίσκονται στ ὴ λήγουσα κα ὶ δ ὲ ν ἀ κολουθε ῖ σύμφωνο τότε ε ἶ ναι βραχε ῖ ες Παράδειγμα πρῶτοι ἀλλὰ ἐν πρώτοις καλεῖται ἀλλὰ χείραις

Τί γίνεται ὅμως μὲ τὰ γράμματα α ι υ Ὅπως μποροῦν νὰ εἶναι καὶ μακρὰ καὶ βραχέα τὰ λέμε δίχρονα Ὅπως θὰ δοῦμε σὲ αὐτὸ τὸ μάθημα ὅλη ἡ δυσκολία τοῦ τονισμοῦ ἔγκειται στὸ νὰ ξέρουμε τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μιᾶς λέξης καὶ δὴ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μὲ δίχρονα φωνήεντα

Ἔχουμε τοὺς ἑξῆς θεμελιώδεις κανόνες

1 ἡ βραχεία συλλαβ ὴ παίρνει μόνο ὀ ξεία (ἢ βαρεία) ἔλα ὅμως αὐτό καλέ αὐτοί αἱ ποιναί (στὶς δύο τελευταῖες λέξεις οἱ λήγουσες εἶναι βραχεῖες ἐπειδὴ περιέχουν τὶς δίφθογγους οι καὶ αι καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σύμφωνο)

2 ὅ ταν ἡ λήγουσα ε ἶ ναι μακρ ὰ ἡ παραλήγουσα παίρνει μόνο ὀ ξεία πάλη δίνω φίλου

3 ὅ ταν ἡ λήγουσα ε ἶ ναι βραχεία κα ὶ ἡ παραλήγουσα μακρ ὰ τότε ἡ παραλήγουσα περισπ ᾶ ται πρῶτος μῆλο φροῦτο σῶσε πῆγε σοῦπες τοῦτοι δονεῖται

Οἱ κανόνες αὐτοὶ εἶναι βασικότατοι καὶ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ τοὺς ἀποστηθίσετε Ἡ γενιά τῶν σημερινῶν 45άρηδων καὶ ἄνω ποὺ τοὺς μάθαμε ἀκόμα στὸ σχολεῖο καὶ ποὺ δὲν εἴχαμε τὴν φοβία τῆς καθαρεύουσας ποὺ ἐπικρατεῖ σήμερα λέγαμε τὸν ἑξῆς τυφλοσούρτη γιὰ νὰ τοὺς θυμόμαστε μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται μακρὸν πρὸ μακροῦ ὀξύνεται ἐξ οὗ καὶ ὁ τίτλος αὐτοῦ τοῦ μαθήματος

Ὑπάρχουν κάποιες ἐξαιρέσεις οὔτε μήτε ὥστε εἴτε κλπ λέξεις δηλαδὴ ποὺ παίρνουν ὀξεία ἐνῷ θὰ ἔπρεπε νὰ παίρνουν περισπωμένη (ἀφοῦ ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία καὶ ἡ παραλήγουσα μακρά) Σὲ τί διαφέρουν τὸ ὥστε (ποὺ παίρνει ὀξεία) καὶ τὸ δῶστε (ποὺ παίρνει περισπωμένη σύμφωνα μὲ τὸν κανόνα) Ἡ διαφορὰ εἶναι ἐτυμολογικῆς φύσεως Οἱ λέξεις οὔτε μήτε ὥστε κλπ προέρχονται ἀπὸ προθέσεις οὔ μή ὥς εἴ κλπ στὶς ὁποῖες προστέθηκε τὸ ἐγκλιτικὸ μόριο τέ Συμβαίνει δηλαδὴ ὅτι εἴδαμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο μὲ τὰ ἐγκλιτικά σὲ πρῶτο στάδιο ὁ τόνος τοῦ τὲ μεταφέρθηκε στὴν προηγούμενη λέξη καὶ ἔγιναν laquoοὔ τεraquo laquoμή τεraquo laquoὥς τεraquo laquoεἴ τεraquo κλπ Μετὰ ἑνώθηκαν οἱ δύο λέξεις χωρὶς βέβαια νὰ ἀλλάξει ὁ τόνος καὶ ἔτσι παρέμεινε ἡ ὀξεία Ἐνῷ στὴ περίπτωση τοῦ ρήματος δῶστε πρόκειται γιὰ μία καὶ ἀδιάσπαστη λέξη καὶ ἄρα ἰσχύει φυσικότατα ὁ κανόνας laquoμακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶταιraquo

Ἕνας τελευταῖος κανόνας ὑπάρχει μία περίπτωση ὅπου ξέρουμε μὲ σιγουριὰ ὅτι μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι βραχεία εἶναι ἡ περίπτωση ὅπου τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἢ ἀπὸ δύο τουλάχιστον σύμφωνα ἢ ἀπὸ ζ ξ ἢ ψ (τὰ ὁποῖα μποροῦν

ἐπίσης νὰ θεωρηθοῦν σὰν διπλά ζ = δ + σ ξ = κ + σ ψ = π + σ) Ὅσο παράδοξο καὶ ἂν φαίνεται λέμε τότε ὅτι ἡ συλλαβὴ εἶναι θέσει μακρά (ἐνῷ ξέρουμε ὅτι εἶναι βραχεία) Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ποτ ὲ δ ὲ ν μπαίνει περισπωμένη σ ὲ δίχρονο φων ῆ εν πο ὺ ἀ κολουθε ῖ ται ἀ π ὸ δύο σύμφωνα ἢ ἀ π ὸ ζξψ

Ὁ κανόνας αὐτὸς τηρεῖται καὶ στὶς ξένες γλῶσσες πχ στὰ γερμανικὰ ἡ λέξη Huumlte (καπέλλα) προφέρεται μὲ μακρὸ uuml ἐνῷ ἡ λέξη Huumltte (καλύβα) μὲ βραχὺ uuml μόνη διαφορὰ μεταξύ τους τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν δεύτερη τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ σύμφωνο

Ἀνακεφαλαίωση

Μποροῦμε νὰ ποῦμε συνοπτικὰ ὅτι ἔχουμε τοὺς ἑξῆς κανόνες ποὺ εἶναι ἀνεξάρτητοι τοῦ γραμματικοῦ τύπου τῆς λέξης καὶ ἐφαρμόζονται μὲ μαθηματικὴ ἀκρίβεια

1 ὅσον ἀφορᾶ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν o εἶναι σίγουρα βραχεία μιὰ συλλαβὴ

1 ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν ε ἢ ο2 ποὺ ἔχει ὁποιοδήποτε φωνῆεν καὶ ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ

σύμφωνο ἢ ζξψ3 ποὺ εἶναι λήγουσα μὲ δίφθογγο οι ἢ αι χωρὶς νὰ ἀκολουθεῖ

σύμφωνοo εἶναι σίγουρα μακρὰ μιὰ συλλαβή

1 ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν η ἢ ω2 ποὺ περιέχει δίφθογγο (καὶ δὲν ὑπάγεται στὴν παραπάνω

περίπτωση)o σὲ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις μιὰ συλλαβὴ μπορεῖ νὰ εἶναι μακρὰ

ἢ βραχεία2 ὅσον ἀφορᾶ τὸν τονισμό

o ἡ προπαραλήγουσα παίρνει πάντα ὀξείαo ἡ βραχεία παραλήγουσα παίρνει ὀξείαo ἡ μακρὰ παραλήγουσα παίρνει

1 ὀξεία ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά2 περισπωμένη ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία

o ἡ βραχεία λήγουσα παίρνει ὀξεία (ἢ βαρεία ὅρα Μάθημα 4)o ἡ μακρὰ λήγουσα μπορεῖ νὰ πάρει ὁτιδήποτε

Στὰ ἑπόμενα μαθήματα θὰ ἐξετάσουμε ἀνάλογα μὲ τὸν γραμματικὸ τύπο

πότε μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία τί τόνο παίρνει μία μακρὰ λήγουσα

Μάθημα 7 Ἡ λήγουσα τῶν ρημάτων

Στὰ ἑπόμενα μαθήματα θὰ ἀσχοληθοῦμε λοιπὸν μὲ τὸ μῆκος τῶν διχρόνων φωνηέντων σὲ λήγουσα παραλήγουσα καὶ μὲ τὸν τόνο ποὺ παίρνει ἡ μακρὰ λήγουσα Ἡ πρώτη περίπτωση ποὺ θὰ ἐξετάσουμε εἶναι ἡ λήγουσα τῶν ρημάτων

Ὁ γενικὸς κανόνας εἶναι ὅταν ἕνα ρῆμα τονίζεται στὴ λήγουσα παίρνει περισπωμένη

ἀγαπῶἀγαπᾶςἀγαπᾶἀγαπᾶμε (στὸ ἑπόμενο μάθημα)ἀγαπᾶτε (στὸ ἑπόμενο μάθημα)ἀγαποῦν

ποθῶποθεῖςποθεῖποθοῦμε (μακρὸν πρὸ βραχέος)ποθεῖτε (μακρὸν πρὸ βραχέος)ποθοῦν

νὰ δῶνὰ δεῖςνὰ δεῖνὰ δοῦμε (μακρὸν πρὸ βραχέος)νὰ δεῖτε (μακρὸν πρὸ βραχέος)νὰ δοῦν

φοβοῦ (laquoφοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέρονταςraquo)

θοῦ (laquoθοῦ Κύριε φυλακὴν τῷ στόματί μουraquo)εἰπεῖν (laquoφερ᾿ εἰπεῖνraquo)

Ὅπως βλέπουμε οἱ περιπτώσεις ὅπου ἕνα τῆμα τονίζεται στὴ λήγουσα περιορίζονται στὰ ρήματα τῆς δεύτερης συζυγίας στὰ τρία πρόσωπα τοῦ ἑνικοῦ καὶ στὸ τρίτο πρόσωπο τοῦ πληθυντικοῦ Καὶ σὲ ὁρισμένες προστακτικὲς ἢ σὲ ἀπαρέμφατα τῆς ἀρχαίας ἢ τῆς καθαρεύουσας ποὺ ἔχουν παραμείνει σὲ ἐκφράσεις

Μάθημα 8 Ἡ παραλήγουσα τῶν ρημάτων

Ἐνῷ στὸ προηγούμενο μάθημα ἐξετάσαμε τὴν περίπτωση τῆς λήγουσας τῶν ρημάτων καὶ ὁ κανόνας ἦταν πολὺ ἁπλός ἡ λήγουσα τῶν ρημάτων ὅταν τονίζεται παίρνει πάντα περισπωμένη Στὴ περίπτωση τῆς παραλήγουσας ἡ κατάσταση εἶναι πιὸ πολύπλοκη Ὁ Τριανταφυλλίδης μᾶς δίνει τοὺς τέσσερις ἑξῆς κανόνες ποὺ καλύπτουν τελείως τὶς ἀνάγκες τῶν ρημάτων

1 ὅ ταν ἔ χουμε ι κα ὶ υ στ ὴ ν παραλήγουσα τότε α ὐ τ ὰ ε ἶ ναι βραχέα μὲ ἄλλα λόγια ἕνα ρήμα ποὺ τονίζεται στὴ παραλήγουσα σὲ μιὰ συλλαβὴ μὲ ἰῶτα ἢ ὕψιλον παίρνει ὁπωσδήποτε ὀξεία δίνε ρίξε φύγε λύσε κλπ (στὰ

παραδείγματά μας χρησιμοποιοῦμε ἔψιλον στὴ λήγουσα γιὰ νὰ δείξουμε ὅτι ὁ κανόνας laquoμακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶταιraquo δὲν ἐφαρμόζεται)

2 ὅ ταν ἔ χουμε ( ἄ τονο) α στ ὴ λήγουσα τ ῆ ς ὁ ριστικ ῆ ς τότε α ὐ τ ὸ ε ἶ ναι βραχύ πότε ἔχουμε α στὴ λήγουσα μόνο στὸν παρατατικὸ (πῆγα ἦρθαν)

3 ὅ ταν ἔ χουμε ( ἄ τονο) α στ ὴ λήγουσα τ ῆ ς προστακτικ ῆ ς τότε α ὐ τ ὸ ε ἶ ναι μακρό πήδα ρώτα κοίτα βούτα

4 στ ὶ ς καταλήξεις - ᾶ μαι - ᾶ σαι - ᾶ ται - ᾶ με - ᾶ τε - ᾶ νε τ ῆ ς ὁ ριστικ ῆ ς τ ὸ α τ ῆ ς παραλήγουσας ε ἶ ναι μακρό σ ὲ ὅ λες τ ὶ ς ἄ λλες περιπτώσεις ε ἶ ναι βραχύ Δηλαδὴ ἂν ἐξαιρέσουμε αὐτὲς τὶς 6 περιπτώσεις τὸ α τῆς παραλήγουσας εἶναι πάντα βραχὺ καὶ παίρνει ὀξεία

Ἂν πάρουμε ἀπὸ ἕνα παράδειγμα ρήματος κάθε συζυγίας (στὴν ἐνεργητικὴ καὶ στὴν παθητικὴ φωνὴ) βλέπουμε ὅτι ὅλες ἀνεξαιρέτως οἱ περιπτώσεις καλύπτονται ἤδη ἀπὸ τοὺς κανόνες τῶν προηγουμένων μαθημάτων καὶ τοὺς κανόνες ποὺ μόλις μάθαμε

Πρώτη συζυγία

Ἐνεστῶτας γράφωἂν ἡ παραλήγουσα εἶναι βραχεία τότε ὀξύνεται οὕτως ἢ ἄλλως (Μάθημα 6) ἂν εἶναι μακρὰ τότε ὀξύνεται γιατὶ ἡ λήγουσα εἶναι μακρὰ (Μάθημα 6)

γράφεις μακρὸν πρὸ μακροῦγράφει τὸ ἴδιογράφουμε προπαραλήγουσα (Μάθημα 5)γράφετε τὸ ἴδιογράφουν μακρὸν πρὸ μακροῦ

Παρατατικὸς ἔγραφα προπαραλήγουσαἔγραφες τὸ ἴδιοἔγραφε τὸ ἴδιογράφαμε τὸ ἴδιογράφατε τὸ ἴδιοἔγραφαν τὸ ἴδιο

Μέλλων θὰ γράψω μακρὸν πρὸ μακροῦθὰ γράψεις τὸ ἴδιοθὰ γράψει τὸ ἴδιοθὰ γράψουμε προπαραλήγουσαθὰ γράψετε τὸ ἴδιοθὰ γράψουν μακρὸν πρὸ μακροῦ

Ἀόριστος ἔγραψα προπαραλήγουσαἔγραψες τὸ ἴδιοἔγραψε τὸ ἴδιογράψαμε τὸ ἴδιογράψατε τὸ ἴδιοἔγραψαν τὸ ἴδιο

Παρακείμενος κλπ

ἔχωεἶχα γράψει

μακρὸν πρὸ μακροῦ

Προστακτικὴ γράψε κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματοςγράψτε τὸ ἴδιο

Ἐνεστῶτας γράφομαι προπαραλήγουσαγράφεσαι τὸ ἴδιογράφεται τὸ ἴδιογραφόμαστε τὸ ἴδιογράφεστε τὸ ἴδιογράφονται τὸ ἴδιο

Παρατατικὸς γραφόμουν τὸ ο εἶναι βραχὺγραφόσουν τὸ ἴδιογραφόταν τὸ ἴδιογραφόμασταν προπαραλήγουσαγραφόσασταν τὸ ἴδιογράφονταν τὸ ἴδιο

Μέλλων θὰ γραφτῶ λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7)θὰ γραφτεῖς τὸ ἴδιοθὰ γραφτεῖ τὸ ἴδιοθὰ γραφτοῦμε μακρὸν πρὸ βραχέοςθὰ γραφτεῖτε μακρὸν πρὸ βραχέοςθὰ γραφτοῦν λήγουσα τοῦ ρήματος

Ἀόριστος γράφτηκα προπαραλήγουσαγράφτηκες τὸ ἴδιογράφτηκε τὸ ἴδιογραφτήκαμε τὸ ἴδιογραφτήκατε τὸ ἴδιογράφτηκαν τὸ ἴδιο

ἔχωεἶχα γραφτεῖ

λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7)

Προστακτικὴ γράψου λήγουσα μακρὰγραφτεῖτε μακρὸν πρὸ βραχέος

Δεύτερη συζυγία

Ἐνεστῶτας ἀγαπῶ περισπωμένη στὴ λήγουσα τοῦ ρήματος ποὺ τονίζεται Μάθημα 7

ἀγαπᾶς τὸ ἴδιο

ἀγαπάει λήγουσα μακρὰἀγαπᾶμε κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματοςἀγαπᾶτε τὸ ἴδιοἀγαποῦν περισπωμένη στὴ λήγουσα τοῦ ρήματος

Παρατατικὸς ἀγαποῦσακανόνας 2 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος λήγουσα βραχεία καὶ ἄρα μακρὸν πρὸ βραχέος

ἀγαποῦσες μακρὸν πρὸ βραχέος (Μάθημα 6)ἀγαποῦσε τὸ ἴδιοἀγαπούσαμε προπαραλήγουσαἀγαπούσατε τὸ ἴδιοἀγαποῦσαν κανόνας 2 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος

Μέλλων θὰ ἀγαπήσω μακρὸν πρὸ μακροῦθὰ ἀγαπήσεις τὸ ἴδιοθὰ ἀγαπήσει τὸ ἴδιοθὰ ἀγαπήσουμε προπαραλήγουσαθὰ ἀγαπήσετε τὸ ἴδιοθὰ ἀγαπήσουν μακρὸν πρὸ μακροῦ

Ἀόριστος ἀγάπησα προπαραλήγουσαἀγάπησες τὸ ἴδιοἀγάπησε τὸ ἴδιοἀγαπήσαμε τὸ ἴδιοἀγαπήσατε τὸ ἴδιοἀγάπησαν τὸ ἴδιο

ἔχωεἶχα ἀγαπήσει

Προστακτικὴ ἀγάπακανόνας 3 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος λήγουσα μακρὰ καὶ ἄρα ὀξεία ὅποιο μῆκος καὶ νὰ ἔχει ἡ παραλήγουσα

ἀγαπῆστε μακρὸν πρὸ βραχέος

Ἐνεστῶτας θυμᾶμαι κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματοςθυμᾶσαι τὸ ἴδιοθυμᾶται τὸ ἴδιοθυμόμαστε προπαραλήγουσαθυμόσαστε τὸ ἴδιο

θυμοῦνταιμακρὸν πρὸ βραχέος (τὸ αι εἶναι βραχὺ στὴ λήγουσα ὅταν δὲν ἀκολουθεῖ ἄλλο γράμμα Μάθημα 6)

Παρατατικὸς θυμόμουν τὸ ο εἶναι βραχὺ

θυμόσουν τὸ ἴδιοθυμόταν τὸ ἴδιοθυμόμασταν προπαραλήγουσαθυμόσασταν τὸ ἴδιοθυμόνταν τὸ ο εἶναι βραχὺ

Μέλλων θὰ θυμηθῶ λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7)θὰ θυμηθεῖς τὸ ἴδιοθὰ θυμηθεῖ τὸ ἴδιοθὰ θυμηθοῦμε μακρὸν πρὸ βραχέοςθὰ θυμηθεῖτε μακρὸν πρὸ βραχέοςθὰ θυμηθοῦν λήγουσα τοῦ ρήματος

Ἀόριστος θυμήθηκα προπαραλήγουσαθυμήθηκες τὸ ἴδιοθυμήθηκε τὸ ἴδιοθυμηθήκαμε τὸ ἴδιοθυμηθήκατε τὸ ἴδιοθυμήθηκαν τὸ ἴδιο

ἔχωεἶχα θυμηθεῖ

Προστακτικὴ θυμήσου μακρὸν πρὸ μακροῦθυμηθεῖτε μακρὸν πρὸ βραχέος

Ὅπως βλέπουμε στὸ σύστημα αὐτὸ τοῦ Τριανταφυλλίδη ὁ τονισμὸς τῶν ρημάτων τῆς δημοτικῆς καθορίζεται τελείως ἀπὸ τοὺς κανόνες ποὺ μάθαμε ὣς τώρα

Μάθημα 9 Ἡ λήγουσα τῶν οὐσιαστικῶν ἐπιθέτων καὶ ἐπιρρημάτων

Στὰ δύο προηγούμενα μαθήματα ἐξετάσαμε τὸν τονισμὸ τῶν ρημάτων καὶ εἴδαμε ὅλες τὶς περιπτώσεις ποὺ μποροῦν νὰ προκύψουν Στὸ μάθημα αὐτὸ καὶ στὸ ἑπόμενο καὶ τελευταῖο θὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὰ ἄλλα μέρη τοῦ λόγου τὰ οὐσιαστικά τὰ ἐπίθετα τὰ ἐπιρρήματα

Ἄλλη μιὰ φορά στὴν περίπτωση τῆς λήγουσας ὁ κανόνας εἶναι πολὺ ἁπλός τ ὰ ο ὐ σιαστικ ὰ κα ὶ τ ὰ ἐ πίθετα ὅ ταν τονίζονται στ ὴ ν λήγουσα παίρνουν ὀ ξεία σ ὲ ὅ λες τ ὶ ς πτώσεις ἐ κτ ὸ ς ἀ π ὸ τ ὴ ν γενικ ὴ κα ὶ τ ὴ ν δοτικ ὴ (το ῦ ἑ νικο ῦ κα ὶ το ῦ πληθυντικο ῦ ) πο ὺ παίρνουν πάντα περισπωμένη

Ὀνομαστικὴ ὁ καλὸς ἰατρὸς οἱ καλοὶ ἰατροὶ Γενικὴ τοῦ καλοῦ ἰατροῦ τῶν καλῶν ἰατρῶν(Δοτικὴ) (τῷ καλῷ ἰατρῷ) (τοῖς καλοῖς ἰατροῖς)

Αἰτιατικὴ τὸν καλὸ ἰατρὸ τοὺς καλοὺς ἰατροὺςΚλητικὴ ὦ καλὲ ἰατρὲ ὦ καλοὶ ἰατροὶ

Ὀνομαστικὴ ὁ ἐπιμελὴς μαθητὴς οἱ ἐπιμελεῖς μαθητὲς Γενικὴ τοῦ ἐπιμελοῦς μαθητῆ τῶν ἐπιμελῶν μαθητῶν(Δοτικὴ) (τῷ ἐπιμελεῖ μαθητῇ) (τοῖς ἐπιμελέσι μαθητέσι)Αἰτιατικὴ τὸν ἐπιμελὴ μαθητὴ τοὺς ἐπιμελεῖς μαθητὲςΚλητικὴ ὦ ἐπιμελὴ μαθητὴ ὦ ἐπιμελεῖς μαθητὲς

Ὀνομαστικὴ ἡ πικρὴ χαρὰ οἱ πικρὲς χαρὲς Γενικὴ τῆς πικρῆς χαρᾶς τῶν πικρῶν χαρῶν(Δοτικὴ) (τῇ πικρῇ χαρᾷ) (ταῖς πικραῖς χαραῖς)Αἰτιατικὴ τὴν πικρὴ χαρὰ τὶς πικρὲς χαρὲςΚλητικὴ ὦ πικρὴ χαρὰ ὦ πικρὲς χαρὲς

Ὀνομαστικὴ τὸ μικρὸ παιδὶ τὰ μικρὰ παιδιὰ Γενικὴ τοῦ μικροῦ παιδιοῦ τῶν μικρῶν παιδιῶνΑἰτιατικὴ τὸ μικρὸ παιδὶ τὰ μικρὰ παιδιὰΚλητικὴ ὦ μικρὸ παιδὶ ὦ μικρὰ παιδιὰ

Ἂς μὴ τρομάξει ὁ ἀναγνώστης βλέποντας δοτικὲς πτώσεις (καὶ τὶς ἀντίστοιχες ὑπογεγραμμένες) σὲ αὐτὴν τὴν ἱστοσελίδα Προφανῶς ἡ δοτικὴ δὲν χρησιμοποιεῖται στὴν δημοτικὴ γλώσσα καὶ κανεὶς δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ τὴν ἐπαναφέρει Ἀλλὰ τὸ πλῆθος ἐκφράσεων ποὺ χρησιμοποιοῦμε καθημερινὰ (laquoδόξα τῷ Θεῷraquo) καὶ ποὺ περιέχουν δοτικὴ πτώση δικαιολογεῖ τὴν ἀναφορά της Ἄλλωστε ὁ κανόνας εἶναι τὸ ἴδιο ἁπλὸς ὅσο καὶ ἀπαραβίαστος τόσο ἡ γενικ ὴ ὅ σο κα ὶ ἡ δοτικ ὴ ὅ ταν τονίζονται παίρνουν περισπωμένη

Εἶναι δηλαδὴ ἡ περισπωμένη δείκτης τῆς γενικῆς (καὶ τῆς δοτικῆς) Ἡ περισπωμένη μᾶς ἐπιτρέπει νὰ διευκρινίσουμε τὸ νόημα φράσεων ὅπως laquoἄκουσα ἕναν βοηθὸ λογιστὴ νὰ λέειraquolaquoἄκουσα ἕναν βοηθὸ λογιστῆ νὰ λέειraquo στὴν πρώτη περίπτωση πρόκειται γιὰ λογιστὴ ποὺ εἶναι βοηθός στὴν δεύτερη περίπτωση γιὰ τὸν βοηθὸ ἑνὸς λογιστῆ

Στὸ παράδειγμα laquoὁ ἐπιμελὴς μαθητὴςraquo βλέπουμε ὅτι καὶ ἡ ὀνομαστικὴ καὶ ἡ αἰτιατικὴ τοῦ πληθυντικοῦ τοῦ laquoἐπιμελὴςraquo παίρνουν περισπωμένη Πρόκειται γιὰ ἐξαίρεση στὸν κανόνα οἱ πτώσεις τοῦ πληθυντικοῦ ποὺ καταλήγουν σὲ -εῖς παίρνουν περισπωμένη οἱ συγγραφεῖς οἱ συγγενεῖς οἱ δυστυχεῖς οἱ ἀκριβεῖς κλπ

Ἄλλες ἐξαιρέσεις

λέξεις ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα ἡ γῆτῆς γῆς τὸ φῶςτοῦ φωτός τὸ πᾶντοῦ παντός ὁ νοῦςτοῦ νοῦ κλπ οἱ ὁποῖες κλίνονται κατὰ τὸ ἀρχαῖο πρότυπο

κύρια ὀνόματα ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα ποὺ καταλήγουν σὲ -ᾶ-ᾶς -ῆς -οῦς (Ἀθηνᾶ Ναυσικᾶ Λουκᾶς Παλαμᾶς Σκουφᾶς Ἑρμῆς Ἡρακλῆς Θαλῆς Θεμιστοκλῆς Μωυσῆς Περικλῆς Ἰησοῦς κλπ)

Ὅσο γιὰ τὰ ἐπιρρήματα αὐτὰ παίρνουν ὀξεία ὅταν λήγουν σὲ -ά παλιά σιγά φτηνά καλά ἁπλά εἰδικά κλπ καὶ περισπωμένη ὅταν λήγουν σὲ -ῶς ἀκριβῶς λεπτομερῶς ποσῶς γενικῶς ἀσφαλῶς κλπ

Μάθημα 10 Ἡ παραλήγουσα τῶν οὐσιαστικῶν ἐπιθέτων καὶ ἐπιρρημάτων

Στὸ τελευταῖο μας μάθημα θὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὴν παραλήγουσα τῶν οὐσιαστικῶν ἐπιθέτων καὶ ἐπιρρημάτων Ὅπως εἴδαμε καὶ στὸ μάθημα 8 ὅπου ἀσχοληθήκαμε μὲ τὴν παραλήγουσα τῶν ρημάτων ὁ τόνος ποὺ θὰ βάλουμε σὲ μία παραλήγουσα ἐξαρτᾶται πάντα ἀπὸ τὸ μῆκος τῆς λήγουσας καὶ τῆς παραλήγουσας Ἐφαρμόζουμε δηλαδὴ τοὺς κανόνες laquoμακρὸν πρὸ μακροῦ ὀξύνεταιraquo καὶ laquoμακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶταιraquo Ὅταν οἱ συλλαβὲς περιέχουν ἔψιλον ὄμικρον ἦτα ὠμέγα ἢ διφθόγγους τότε ξέρουμε κιόλας ἂν εἶναι μακρὲς ἢ βραχεῖες καὶ ἐφαρμόζουμε ἄμεσα τοὺς δύο αὐτοὺς κανόνες Τί γίνεται ὅμως ὅταν τὰ φωνήεντά τους εἶναι δίχρονα

Τίθεται λοιπὸν τὸ ἐρώτημα πότε ἕνα α ι ἢ υ στὴν λήγουσα ἢ στὴν παραλήγουσα εἶναι μακρὸ καὶ πότε βραχύ

Ἔχουμε καὶ πάλι (ὅπως στὸ μάθημα 8) τέσσερις κανόνες ποὺ καλύπτουν ὅλες τὶς περιπτώσεις

1 τ ὰ α ι υ στ ὴ ν παραλήγουσα ε ἶ ναι πάντα βραχέα δάσος κράτος μύθος μύτες ξύλο ξίφος ἄνδρες βράδυ κλπ

2 τ ὰ α ι υ τ ῆ ς λήγουσας τ ῶ ν ἀ ρσενικ ῶ ν κα ὶ θηλυκ ῶ ν ὀ νομάτων ε ἶ ναι μακρά ὡραία (laquoἡ ὡραία Ἑλένηraquo) ὁ σωτήρας ὁ ἀγώνας τῆς Ἀθήνας ἡ ὥρατῆς ὥρας ὁ ἐφημεριδοπώλις ὁ πήχυς ἡ χρήσις κλπ

3 τ ὸ α τ ῆ ς λήγουσας τ ῶ ν ο ὐ δετέρων κα ὶ τ ῶ ν ἐ πιρρημάτων ε ἶ ναι βραχύ ὡραῖα (laquoτὰ ὡραῖα βιβλίαraquo) τὸ σχῆμα τὸ σῶμα κλπ

4 τ ὰ ι υ τ ῆ ς λήγουσας τ ῶ ν ο ὐ δετέρων ε ἶ ναι μακρά τὸ μαχαίρι τὸ λουλούδι τὸ χείλι τὸ ποτήρι τὸ θήλυ κλπ

Μὲ ἄλλα λόγια ἡ περισπωμένη στὴν παραλήγουσα εἶναι δείκτης τοῦ οὐδέτερου οὐσιαστικοῦἐπιθέτου ἢ τοῦ ἐπιρρήματος ἡ θείατὰ θεῖα ἡ ὁποίατὰ ὁποῖα ἡ Δώρατὰ δῶρα ἡ Γιώτατὸ γιῶτα κλπ
















II ΠΝΕΥΜΑΤΑ




3 Ἡ βαρεία















