ΥΠΕΠΘ ΔΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙΔΑΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΙΒΑΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΥΛΙΔΑΣ

ΓΕΩΜΥΘΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

ΚΠΕ ΣΤΥΛΙ∆ΑΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2008

1

Προλεγόµενα

Στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του Εθνικού Σχολικού δικτύου Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, “Γεωπεριβαλλοντικά Γεωµυθολογικά Μονοπάτια”, προχωρήσαµε στην έκδοση του παρόντος βιβλίου, το οποίο στoχεύουµε να λειτουργήσει ως υποστηρικτικό υλικό για τους εκπαιδευτικούς και τους µαθητές που συµµετέχουν στο δίκτυο.

Ένας απο τους βασικούς στόχους του δικτύου είναι η δηµιουργία Γεωµυθολογικών µονοπατιών. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου περιγράφονται «γεωµυθολογικές διαδροµές» στην Αττική, την Πελοπόννησο, την Κωπαΐδα τους ∆ελφούς και το Λαύριο, αντίστοιχες διαδροµές και µονοπάτια µπορούν να χαράξουν στον τόπο τους και οι µαθητές των σχολείων που συµµετέχουν στο δίκτυο.

Είµαστε σίγουροι ότι οι διαδροµές αυτές µπορούν να χρησιµοποιηθούν και από τα σχολεία στις σχολικές εκδροµές που διοργανώνουν.

Στο δεύτερο τµήµα του Βιβλίου υπάρχει υποστηρικτικό υλικό για την κατανόηση της Γεωµυθολογίας.

Ο οµότιµος καθηγητής Γεωλογίας Ηλίας ∆. Μαριολάκος, ιδρυτής του επιστηµονικού κλάδου της Γεωµυθολογίας, περιγράφει τις έριδες µεταξύ των θεών της Μυθολογίας και ερµηνεύει τις έριδες, περιγράφοντας αφενός τις περιβαλλοντικές µεταβολές που συνέβησαν τα τελευταία 18.000 έτη, δηλαδή στο τέλος της παλαιολιθικής εποχής, την µεσολιθική και την νεολιθική εποχή µέχρι και σήµερα και αφετέρου τις κοινωνικές και πολιτισµικές µεταβολές του ανθρώπινου γένους από την ζωή του τροφοσυλλέκτη – κυνηγού στην ζωή του καλλιεργητή της γης, την µόνιµη εγκατάστασή του σε οικισµούς και σε αργότερα σε πόλεις µε αποτέλεσµα την ανάπτυξη του πολιτισµού.

Με ανάγλυφο τρόπο εµφανίζεται η µετεξέλιξη του πολιτισµού που δηµιούργησε ο Homo Sapiens Sapiens, δηλαδή το είδος µας, σε ένα περιβάλλον το οποίο υπέστη δραµατικές και καταστρεπτικές πολλές φορές µεταβολλές.

Η µυθολογία πολλές φορές περιγράφει ένα περιβάλλον τελείως διαφορετικό από το σηµερινό, Η γεωµυθολογία είναι σε θέση να αποδείξει την αλήθεια αυτών των περιγραφών, βασιζόµενη σε πλήθος εργασιών κυρίως γεωεπιστηµόνων και παλαιοκλιµατολόγων.

Τέλος η Φωτεινή Σταυρίδου παρουσιάζει µια «προϊστορική» αλλά και σύγχρονη κοινωνία αυτή των Αβοριγίνων της Μακρυνής Αυστραλίας δείχνωντας την απόλυτη σχέση µεταξύ Γής και Ανθρώπου και τον σεβασµό του ανθρώπου στο περιβάλλον, θεωρούµε ότι ο τρόπος ζωής που περιγράφει είναι αντίστοιχος µε τον τρόπο ζωής των προϊστορικών κατοίκων του Ελλαδικού χώρου.

Η Π.Ο του ΚΠΕ Στυλίδας

Βαγγέλης Μαρκατσέλης, Μαρίνα Παπαγεωργίου,

Γιώτα Καραφέρη, Γιώργος Αναγνώστου και Κώστας Αγγελής

2

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ

Οι µύθοι των Αβοριγίνων µιλάνε για τα πνεύµατα των προγόνων που ήρθαν στην νέα γη και σχηµάτισαν τα τοπία και δηµιούργησαν/ονόµασαν τα φυτά

και τα ζώα. Η εποχή αυτή της δηµιουργίας ονοµάζεται η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ

Θαυµαστά είναι τα στοιχεία που αφορούν κυρίως στην τέχνη των Αβοριγίνων, δηλαδή την ζωγραφική, τις βραχογραφίες, τον χορό, την

µυθολογία τους, που αξίζουν ιδιαίτερη διερεύνηση. Ειδικότερα οι βραχογραφίες, πολλές από αυτές µε ιλιγγιώδεις χρονολογίες, όπως 50.000 χρόνια πίσω, καθιστούν τον λαό αυτό µακράν τους πρώτους καλλιτέχνες του κόσµου. Το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι όλα τα είδη τέχνης τους

αποτελούν κυρίως εκπαιδευτικά και πνευµατικά εργαλεία Φωτεινή Σταυρίδου - Υπεύθυνη Πολιτιστικών ∆.Ε. Ν. Πέλλας

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. “Στα βήµατα του Ποσειδώνα και του Ηρακλή, στο δρόµο για την Ολυµπία”

1α. Ο ∆ΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ

1β. ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΧΝΑΡΙΑ

1γ. Ο ∆ΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΣΕΙ∆ΩΝΑ Από: Dr.rer.nat. Ηλίας ∆. Μαριολάκος- Dr. Ι. Φουντούλης - Drs ∆.

Θεοχάρης- Drs Ι. Μπαντέκας-Drs ∆. Μαριολάκος-MSc Ε. Καπουράνη-MSc ∆. Μίνου – Μινοπούλου -Ε. Ανδρεαδάκης, Γεωλόγος- Ε. Κυριαζή, Γεωλόγος -Π. Ψύχας, Φυσικός -Ε. Μαρκατσέλης , Γεωλόγος

Σελίδες 4-39

2. “Στα µεγαλύτερα υδραυλικά έργα έργα της αρχαιότητας

και στο µαντείο των ∆ελφών

Α. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΜΙΝΥΩΝ Β. ∆ΕΛΦΟΙ- ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΧΝΑΡΙΑ Από Dr.rer.nat. Ηλίας ∆. Μαριολάκο οµότιµο Καθηγητή Γεωλογίας,- Drs

Γεωλογίας Γιάννη Μπαντέκα και Βαγγέλη Μαρκατσέλη , Γεωλόγο -Υπεύθυνο Λειτουργίας του ΚΠΕ Στυλίδας

Σελίδες 40-63

3.Λαυρεωτική. Το αρχαιότερο και µεγαλύτερο µεταλλευτικό βιοµηχανικό – µεταλλουργικό (προϊστορικό και ιστορικό) κέντρο της Ευρώπης.

από Dr.rer.nat. Ηλία ∆. Μαριολάκο

Σελίδες 64-79

4. Οι Έριδες µεταξύ των Θεών στην Ελληνική Μυθολογία

Μία Γεωµυθολογική – Φυσικογεωλογική Προσέγγιση

από Dr.rer.nat. Ηλίας ∆. Μαριολάκος

Σελίδες 80-145

5. Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

ΣΤΗΝ ΑΛΛΗ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ

από Φωτεινή Σταυρίδου, Υπεύθυνη Πολιτιστικών ∆.Ε. Ν. Πέλλας

Σελίδες 146-160

4

Γεωπεριβαλλοντικές- Γεωµυθολογικές

Υδρο-γεω-Πολιτιστικές Εκδροµές

«Στα βήµατα του Ηρακλή και του Ποσειδώνα» Από:

Dr.rer.nat. Ηλίας ∆. Μαριολάκος- Dr. Ι. Φουντούλης - Drs ∆. Θεοχάρης- Drs Ι. Μπαντέκας-Drs ∆. Μαριολάκος-MSc Ε. Καπουράνη-MSc ∆. Μίνου –

Μινοπούλου -Ε. Ανδρεαδάκης, Γεωλόγος- Ε. Κυριαζή, Γεωλόγος -Π. Ψύχας, Φυσικός -Ε. Μαρκατσέλης , Γεωλόγος

111... 111... ΟΟΟ ∆∆∆ΡΡΡΟΟΟΜΜΜΟΟΟΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΗΗΗΡΡΡΑΑΑΚΚΚΛΛΛΗΗΗ ---

1.1. Η γέννηση και τα παιδικά χρόνια του ήρωα

Υπάρχουν τόσες διαφορετικές εκδοχές για τη ζωή του Ηρακλή, όσοι ακριβώς και αυτοί που την εξιστορούν. Ο ∆ίας, ο πατέρας του Ηρακλή, ήταν ο ισχυρότερος Θεός. Ο ∆ίας ερωτεύτηκε µία όµορφη γυναίκα, την Αλκµήνη και, µε δόλο, όταν ο άνδρας της Αλκµήνης, ο Αµφιτρύων έλειπε, ο ∆ίας άφησε έγκυο την Αλκµήνη. Αυτό εξαγρίωσε τόσο την Ήρα που προσπάθησε να εµποδίσει τη γέννηση του παιδιού. Όταν, παρόλα αυτά, η Αλκµήνη γέννησε το παιδί, το ονόµασε Ηρακλή. Το όνοµα «Ηρακλής» σηµαίνει «το δοξασµένο δώρο της Ήρας», και αυτό εξαγρίωσε την Ήρα ακόµη περισσότερο. Τότε προσπάθησε να σκοτώσει το µωρό, στέλνοντας φίδια στην κούνια του. Αλλά ο µικρός Ηρακλής ήταν πολύ δυνατός και έπνιξε τα φίδια, ένα µε κάθε χέρι, πριν προλάβουν να τον τσιµπήσουν.

Η Ήρα παρέµεινε θυµωµένη. Πώς θα µπορούσε να εκδικηθεί; Η Ήρα ήξερε ότι θα έχανε σε µία µάχη και ότι δεν ήταν αρκετά ισχυρή, ώστε να εµποδίσει το ∆ία να κάνει αυτό που επιθυµεί. Έτσι, αποφάσισε να εκδικηθεί την απιστία του ∆ία κάνοντας την υπόλοιπη ζωή του Ηρακλή όσο δύσκολη µπορούσε.

Ο µικρός Ηρακλής σκοτώνει

τα φίδια στην κούνια του.

1.2. Τα πρώτα κατορθώµατα

Ο Ηρακλής έγινε γιγαντόσωµος και γρήγορα άρχισα να κάνει θαυµαστές πράξεις. Η πρώτη από όλες, που ήταν να σκοτώσει το λιοντάρι του Κιθαιρώνα, έγινε όταν ήταν 18 χρονών. Ο Ηρακλής ανέλαβε το κυνήγι αυτό για χάρη του Θεσπιέα, το γιο του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας, ο οποίος βασίλευε στις Θεσπιές.

Κατά τη διάρκεια ενός πολέµου τον οποίο κέρδισε εναντίον του βασιλιά του Ορχοµενού, απελευθέρωσε τη Θήβα από τους φόρους που είχε ο τελευταίος επιβάλει, αλλά σκοτώθηκε ο θετός πατέρας του, Αµφιτρύων. Σαν ανταµοιβή για την απελευθέρωση των Θηβών, ο Κρέων έδωσε την κόρη του Μεγάρα και τη νεότερη αδερφή της ως συζύγους στον Ηρακλή και τον Ιφικλή. Από τη Μεγάρα ο Ηρακλής απέκτησε πολλά παιδιά, αλλά µετά σε µια κρίση παράνοιας που του προκάλεσε η Ήρα, τα σκότωσε. Όταν συνήλθε, δεν µπόρεσε πια να ζήσει

5

µε τη Μεγάρα, και την έδωσε για σύζυγο στον ανιψιό του Ιόλαο, πιστό του σύντροφο και σύµµαχο στους άθλους. Μια εξήγηση των άθλων είναι ότι µετά από το συµβάν αυτό, ο Ηρακλής συµβουλεύτηκε το µαντείο των ∆ελφών, όπου ο χρησµός του Απόλλωνα τον οδήγησε κάτω από τις διαταγές του εξάδελφού του, Ευρυσθέα, για 12 χρόνια, µε αντάλλαγµα την αθανασία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Ηρακλής απλά ήθελε να επιστρέψει στο Άργος, και οι άθλοι ήταν οι όροι που του έθεσε ο Ευρυσθέας.

Από τους 12 άθλους, οι έξι πρώτοι έλαβαν χώρα στην Πελοπόννησο, και οι υπόλοιποι έξι σε όλο τον τότε γνωστό κόσµο.

Μερικές από τις τοποθεσίες ανά την Ελλάδα, όπου ο Ηρακλής έκανε σπουδαία κατορθώµατα. Ο Ηρακλής γύρισε όλο τον γνωστό στους αρχαίους Έλληνες κόσµο.

1.3. Οι δώδεκα άθλοι – The twelve labors

1ος Άθλος: Το λιοντάρι της Νεµέας

2ος Άθλος: Η Λερναία Ύδρα

5ος Άθλος: Η κόπρος του Αυγεία

6ος Άθλος: Οι Στυµφαλίδες όρνιθες

6

7ος Άθλος: Ο ταύρος της Κρήτης

8ος Άθλος: Τα άλογα του ∆ιοµήδη

9ος Άθλος: Η ζώνη της Ιππολύτης

10ος Άθλος: Τα βόδια του Γηρυόνη.

11ος Άθλος: Τα µήλα των Εσπερίδων

12ος Άθλος: Ο Κέρβερος

Η επιστροφή του Ηρακλή από την Ερυθία, όπου έκλεψε τα βόδια του Γηρυόνη.

Ο Γηρυόνης, ένα τέρας µε τρία κεφάλια ήταν γιος του Χρυσάονα (γιου του Ποσειδώνα που γεννήθηκε από τη γοργόνα Μέδουσα, όταν ο Περσέας της έκοψε το κεφάλι), που είχε τεράστια κοπάδια µε βόδια στο νησί της Ερυθίας όπου ζούσε στη µακρινή ∆ύση (κατά την επιστροφή του από αυτό τον άθλο, συνέβησαν οι περισσότερες από τις περιπέτειες του Ηρακλή στη δυτική Μεσόγειο).

7

222... ΑΑΑΚΚΚΟΟΟΛΛΛΟΟΟΥΥΥΘΘΘΩΩΩΝΝΝΤΤΤΑΑΑΣΣΣ ΤΤΤΑΑΑ ΑΑΑΡΡΡΧΧΧΑΑΑΙΙΙΑΑΑ ΧΧΧΝΝΝΑΑΑΡΡΡΙΙΙΑΑΑ

2.1. Στάση 1η – Παναθηναϊκό Στάδιο (Καλλιµάρµαρο)

Αρχικά ήταν µία φυσική κοιλότητα του εδάφους ανάµεσα σε δύο παραϊλίσια υψώµατα, τους λόφους Άγρα και Αρδηττό. ∆ιευθετήθηκε ως Στάδιο από τον Λυκούργο το 330-329 π.Χ. για τους αθλητικούς αγώνες στις εορτές των Μεγάλων Παναθηναίων. Στην τετραετία 140-144 µ.Χ. ο Ηρώδης Αττικός ανακαίνισε το Στάδιο, στη µορφή που η ανασκαφή του 1870 απεκάλυψε. Ήταν µεγαλόσχηµο, συνολικού µήκους στίβου 204,07µ. και πλάτους 33,35µ. Υπολογίζεται ότι χωρούσε 50.000 θεατές. Είχε κτιστές κλίµακες ανάµεσα

στις κερκίδες. Στη σφενδόνη υπήρχε στοά µε δωρικούς κίονες, όπως επίσης στοά υπήρχε και στην πρόσοψη. Ο Ηρώδης ανακαίνισε πιθανόν και την γέφυρα του Ιλισού στην είσοδο του Σταδίου. Την έκανε µεγαλύτερη, µε τρία τόξα. Ήταν ορατή έως το 1778, τµήµα της δε αποκαλύφθηκε σε ανασκαφή του 1958. Στα Ρωµαϊκά χρόνια µπορούσε να χρησιµοποιηθεί ως αρένα, µε προσθήκη ενός ηµικυκλικού τοίχου προς Β που αντιστοιχούσε στην σφενδόνη της νότιας πλευράς.

Η νεώτερη αναµόρφωση του Σταδίου έγινε από τον Γ. Αβέρωφ στα τέλη του 19ου αιώνα για τους αγώνες της πρώτης Ολυµπιάδας, µετά την αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων το 1896.

2.1.1. Αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων Οι προσπάθειες για την αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων στη σύγχρονη εποχή κορυφώθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα µε την αποφασιστική συµβολή του Γάλλου βαρόνου Πιέρ ντε Κουµπερτέν και του Έλληνα ∆ηµητρίου Βικέλα. Οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυµπιακοί Αγώνες τελέσθηκαν µε µεγάλη λαµπρότητα το 1896 στην Αθήνα, στο Παναθηναϊκό Στάδιο.

Η ∆ιεθνής Ολυµπιακή Ακαδηµία έχει σήµερα την έδρα της στην Ολυµπία.

Η αφή της φλόγας γίνεται στον βωµό του ναού της Ήρας στην Ολυµπία. Η φλόγα ανάβει µε την συγκέντρωση των ηλιακών ακτίνων σε µεταλλικό κάτοπτρο. Η διαδικασία αυτή αποτελεί µέρος ενός σύνθετου τελετουργικού, το οποίο περιλαµβάνει την επίκληση και τον ύµνο στον Απόλλωνα.

Η πρωθιέρεια κρατώντας την αναµµένη δάδα εισέρχεται στο στάδιο και στη συνέχεια την παραδίδει στον πρώτο

δροµέα, για να ξεκινήσει το µακρύ ταξίδι της έως τα πέρατα της γης.

2.2. Στάση 2η – Ποταµός Ιλισός και Πηγή Καλλιρρόης

Ο Ιλισός, ο οποίος είναι σήµερα εντελώς καλυµµένος, είναι ένα από τα δυο σηµαντικά ποτάµια του λεκανοπεδίου. Ο άλλος ποταµός είναι ο Κηφισός.

Και οι δύο είναι ποταµοί θεοί. Στις όχθες του Ιλισού υπήρχε µεγάλος αριθµός µνηµείων:

8

Βωµός, ίσως και µικρό ιερό αφιερωµένο στον άνεµο Βορέα, που είχε κλέψει την Ωρείθυια.

Βωµός των Ιλισιάδων Μουσών. Κρήνη, η Καλλιρρόη. Ιερό της Αρτέµιδος της Αγροτέρας. Ιερό Αφιερωµένο στον Πάνα τον Αχελώο και τις Νύµφες (πριν από το Στάδιο).

2.3. Στάση 3η – Ποταµός Ηριδανός και Κεραµεικός

Ο Κεραµεικός είναι το σηµαντικότερο νεκροταφείο της Αρχαίας Αθήνας. Η ονοµασία του προέρχεται από τον πανάρχαιο συνοικισµό των κεραµέων που είχαν εγκατασταθεί στις όχθες του ποταµού Ηριδανού. ∆ιαιρέθηκε σε δύο τµήµατα, τον "έσω" και "έξω" Κεραµεικό, όταν κατασκευάσθηκε το Θεµιστόκλειο τείχος (5ος αιώνας π.Χ.). Τα τµήµατα αυτά συνδέονταν µεταξύ τους µε δύο από τις σπουδαιότερες πύλες της αρχαίας Αθήνας, το ∆ίπυλο και την Ιερά Πύλη. Από τις πύλες αυτές εκκινούσαν δύο δρόµοι, εκατέρωθεν των οποίων αναπτύχθηκε το επίσηµο νεκροταφείο της πόλης, το οποίο χρησιµοποιήθηκε αδιάκοπα από τον 9ο αιώνα π.Χ. έως και τα υστερορωµαϊκά χρόνια.

Τα σηµαντικότερα µνηµεία του αρχαιολογικού χώρου του Κεραµεικού είναι:

Τµήµα του Θεµιστόκλειου τείχους, που διασχίζει τον Κεραµεικό από Β προς Ν (478 π.Χ.).

9

Το ∆ίπυλο (478 π.Χ.). Η επισηµότερη και µεγαλύτερη Πύλη της Αθήνας. ∆ιέθετε δύο ανοίγµατα που οδηγούσαν σε εσωτερική αυλή µε τέσσερις πύργους στις γωνίες.

Το Ποµπείο (τέλη 5ου αι. π.Χ.). Αρχαίο οικοδόµηµα που χρησίµευε για τη φύλαξη των αντικειµένων της ποµπής των Παναθηναίων. Πρόκειται για ένα ευρύχωρο οικοδόµηµα µε περίστυλη αυλή.

Η Ιερά Πύλη (478 π.Χ.). Είναι η Πύλη του τείχους από την οποία εκκινούσε η Ιερά Οδός, η οποία κατέληγε στην Ελευσίνα. Είχε δύο τετράγωνους πύργους και αυλή χωρισµένη σε δύο τµήµατα. Το ένα καταλαµβανόταν από την κοίτη του ποταµού Ηριδανού.

Το ∆ηµόσιο Σήµα. Έξω από το ∆ίπυλο ξεκινούσε το ∆ηµόσιο Σήµα, δηλαδή το ∆ηµόσιο Νεκροταφείο της πόλης. Οι τάφοι βρίσκονταν στις παρυφές µιας οδού που έξω από τα τείχη είχε πλάτος 40 µ. Μέρος του αποκαλύφθηκε το 1997 σε ανασκαφή σωστικού χαρακτήρα.

Η Κρήνη (307 - 304 π.Χ.). Αριστερά της εισόδου του ∆ιπύλου βρισκόταν υπόστυλη κρήνη, ένα οικοδόµηµα που τροφοδοτούσε µε νερό τους κατοίκους της πόλης και τους ταξιδιώτες.

10

Ο Ταφικός περίβολος µε τη στήλη της Ηγησούς (410 π.Χ.).

Μαρµάρινος Ταύρος στον ταφικό περίβολο του ∆ιονυσίου από τον Κολλυτό.

(345 - 338 π.Χ)

2.4. Στάση 4η – Ιερά Οδός, Λίµνη Ρειτών, Παλαιολίµνη Κυχρεία και Σαρωνικός κόλπος

2.4.1. Ιερά Οδός – Ποταµός Ελευσίνιος Κηφισός

Η Ιερά Οδός συναντάει την κοίτη του Ελευσινιακού Κηφισού (σηµερινού Σαρανταπόταµου), στα ανατολικά κράσπεδα της σηµερινής Ελευσίνας. Εδώ ο αυτοκράτορας Αδριανός, κατασκεύασε τη µεγάλη λίθινη γέφυρα µε διαστάσεις 50 µέτρα µήκος και 5,30 µέτρα πλάτος. Το πλάτος του ποταµού είναι 30 µέτρα περίπου και γεφυρώνεται από τέσσερα τόξα µε διάµετρο των µεσαίων 6,90 µέτρα και των ακραίων 4,30 µέτρα. Το τµήµα της κοίτης κάτω απ' την γέφυρα, είναι στρωµένο µε µεγάλους ορθογώνιους πωρόλιθους, πάνω στους οποίους εδράζονται τα βάθρα των τόξων της γέφυρας. Οι τοίχοι της, τα βάθρα και τα τόξα της, είναι κατασκευασµένα µε σκληρούς πωρόλιθους του Πειραιά, που η επεξεργασία τους είναι τόσο επιµεληµένη, ώστε νοµίσθηκε κατ' αρχήν ότι ήταν έργο ελληνιστικών χρόνων. Η χρησιµοποίηση όµως ασβέστη, το σχήµα των συνδέσµων και οι λατινικοί αριθµοί, χρονολογούν τη γέφυρα στους ρωµαϊκούς χρόνους και µάλιστα στους χρόνους του Αδριανού. Προς τις ενδείξεις αυτές συµφωνούν και οι µαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, που µας πληροφορούν, ότι ο Αδριανός όταν ήλθε στην Αθήνα και µυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια, κατασκεύασε και γέφυρα στον Ελευσινιακό Κηφισό. Επειδή είναι γνωστό, ότι ο Αδριανός µυήθηκε στα Μυστήρια µεταξύ των ετών 124-125 µ.Χ., τότε πρέπει να τοποθετηθεί και η κατασκευή της γέφυρας. Ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Ελευσίνα 25 χρόνια µετά την πολύµηνη παραµονή του Αδριανού στην Αθηνά και ίσως έµαθε, πως αφορµή στην κατασκευή της γέφυρας, έδωσε µια πληµµύρα του Κηφισού το φθινόπωρο του 125 µ.Χ. Η πληροφορία αυτή, έκανε τον Παυσανία να χαρακτηρίσει το Ελευσινιακό ποτάµι, ως "βιαιότερον" του οµώνυµου αθηναϊκού.

Οι Ελευσίνιοι φαίνεται, πως συχνά υπέφεραν απ' τα νερά του ποταµού, αν κρίνουµε από ένα χωρίο, του Προς Καλλικλέα λόγου του ∆ηµοσθένη: "σκoπίτ' , ω άνδρες δικασταί, πόσους υπό των υδάτων εν τοις αγροίς βεβλάφθαι συµβέβηκεν, τα µέν Ελευσίνι τα δ' εν τοις άλλοις τόποις". Αλλά και σήµερα, εξακολουθεί να βασανίζει την γύρω περιοχή, όπως µε τη θεοµηνία

11

της 27ης Ιανουαρίου 1996, µε ολοκληρωτικές καταστροφές σε βιοµηχανίες, κτηνοτροφικές µονάδες, καλλιέργειες, κατοικίες αλλά και ανθρώπινα θύµατα (ένα ανδρόγυνο, εγκλωβίστηκε απ' τα πληµµυρικά νερά στα ανάντη του ποταµού). Σηµειωτέον, ότι η υδρολογική λεκάνη του σηµερινού Σαρανταπόταµου, εκτείνεται απ' τις ανατολικές έως νοτιοανατολικές παρυφές του όρους Πατέρα, τις νότιες του Κιθαιρώνα και της Πάστρας, έως τις δυτικές του όρους Πάρνηθα, οριοθετώντας µια έκταση της τάξης των 253 km².

2.4.2. Λίµνη Ρειτών

Πρόκειται για δύο λιµνοθάλασσες, οι οποίες ήταν αφιερωµένες στις θεές της Ελευσίνας, η "προς το άστυ" στην Κόρη και η βορειότερη στη ∆ήµητρα (κατά τον Ησύχιο). Σήµερα διατηρείται η "προς το άστυ" (η σηµερινή λίµνη Κουµουνδούρου), ενώ τα νερά της δεύτερης λίµνης διοχετεύονταν στη θάλασσα µε όρυγµα. Παρά ταύτα, ένα µέρος των νερών σχηµατίζει και σήµερα βάλτο µεταξύ των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου και του µικρού υψώµατος που χωρίζει τις δύο λίµνες. Στις λίµνες είχαν δικαίωµα να ψαρεύουν µόνο οι ιερείς της θεάς. Ο Παυσανίας χαρακτηρίζει το νερό που πηγάζει θαλασσινό και αναφέρει ότι "θα µπορούσε κανείς να πιστέψει, πως από τον Εύριπο της Χαλκίδας ρέουν κάτω απ' το έδαφος και χύνονται σε µια θάλασσα χαµηλότερη" (αυτή της Ελευσίνας µέσω των Ρειτών). Στην πραγµατικότητα ήταν ρέµατα που σχηµατίζονταν από πολλές πήγες σε δύο γειτονικές θέσεις των δυτικών υπωρειών του Αιγάλεω και χύνονταν στον κόλπο της Ελευσίνας. Το αλµυρό νερό οφείλεται στη γειτνίαση µε τη θάλασσα. Επειδή οι πήγες και στις δύο θέσεις βρίσκονται σε ταπεινώσεις του εδάφους (ενώ χωρίζονται µεταξύ τους από πετρώδες λοφίσκο), ήδη στην αρχαιότητα φαίνεται πως σχηµατίστηκαν σ' αυτά λίµνες µε φράγµατα τεχνητά προς τη µεριά της θάλασσας, οι οποίες εκροές απ' τα φράγµατα σχηµάτιζαν "τα ρεύµατα ποταµών", που είδε ο Παυσανίας.

Στις ΙΕ του µηνός Βοηδροµιώνος (25 Αυγούστου), οι παλαιοί µύστες έµεναν στην Αθήνα, ενώ εκείνοι που έπρεπε να µυηθούν πήγαιναν στην Ελευσίνα, θυσίαζαν, έπιναν τον κυκεώνα (κατά µίµηση της ∆ήµητρας) και προϋπαντούσαν µαζί µε τους Ελευσίνιους στην περιοχή των Ρειτών τους παλαιούς µύστες και προσκυνητές. Μετά από σύντοµη διαδροµή (µε κατεύθυνση προς Αθήνα), την 19η του µηνός επέστρεφαν όλοι µαζί πλέον, ακολουθώντας την Ιερά Οδό µε κατεύθυνση προς Ελευσίνα, αυτή τη φορά, για να αναπέµψουν ύµνους σ' όλα τα ιερά που βρίσκονταν κατά µήκος της Ιεράς Οδού. Πρώτη στάση γινόταν στο ∆αφνί , στο ιερό του ∆αφνείου Απόλλωνα, έπειτα στο ιερό της Αφροδίτης και τέλος στους Ρειτούς, τις λίµνες που ήταν αφιερωµένες στις θεές. Όταν έφθαναν στους Ρειτούς, τα µέλη του γένους των Κροκωνιδών έδεναν µε µάλλινη κίτρινη κλωστή το αριστερό πόδι και το δεξί χέρι του κάθε µύστη, γιατί πίστευαν ότι µ' αυτόν τον τρόπο εξαφανίζεται κάθε µίασµα.

2.4.3. Παλαιολίµνη Κυχρεία και Σαρωνικός κόλπος

Όπως είναι γνωστό, ολόκληρος ο Ελλαδικός χώρος υπάγεται σ' αυτό που, από γεωτεκτονική άποψη, αποκαλείται Ελληνικό τόξο. Ο Ελλαδικός χώρος, µε την ευρεία γεωγραφική έννοια του όρου, έχει µια σύνθετη γεωλογικο-τεκτονική δοµή και εξέλιξη, που αρχίζει πριν από 250 εκατοµµύρια χρόνια περίπου, όταν άρχισε να δηµιουργείται ένας νέος, για την εποχή εκείνη, ωκεανός που τον έχουν ονοµάσει Τηθύ. Όλα σχεδόν τα πετρώµατα που βλέπουµε στους ορεινούς όγκους έχουν αποτεθεί ως ιζήµατα ή έχουν εκχυθεί ως ηφαιστειακά σ’ αυτόν τον ωκεανό της Τηθύος, όπως για παράδειγµα τα πετρώµατα στον Όλυµπο, στην Πίνδο, στον Ταΰγετο, στον Παρνασσό κλπ. πολύ προτού δηµιουργηθεί ο Ατλαντικός ωκεανός.

Σ’ αυτό το τεράστιο σε διάρκεια χρονικό διάστηµα, σχεδόν όλα έχουν αλλάξει στην επιφάνεια του πλανήτη. Όλες αυτές οι αλλαγές συνδέονται κυρίως µε τις µετατοπίσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, που στην περίπτωση της Ελλάδας βαθµιαία οδήγησαν στη σηµερινή δυναµική κατάσταση και την σηµερινή γεωµορφολογική εικόνα του Ελλαδικού χώρου, όπου

12

λόγω της τοξοειδούς διάταξης των νησιών, όπως συµβαίνει µε τα Επτάνησα και την Κρήτη, αλλά και την τοξοειδή διάταξη των ορεινών όγκων και των ηφαιστείων, καθώς και των άλλων µορφοτεκτονικών δοµών, µιλάµε για Ελληνικό Τόξο. Αυτή η τοξοειδής διάταξη ως µορφοδοµή, παρά το γεγονός ότι πολλά από τα πετρώµατα της είναι παλαιά, δεν είναι γεωλογικά πολύ παλιά, αφού άρχισε να διαµορφώνεται κατά την λεγόµενη νεοτεκτονική περίοδο, που ξεκίνησε πριν 10 εκατοµµύρια χρόνια περίπου και η εξέλιξή της συνεχίζεται µέχρι σήµερα. Αυτά πάντως που βλέπουµε την σηµερινή εποχή στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο είναι αποτέλεσµα γεωδυναµικών διεργασιών των τελευταίων 2 εκατοµµυρίων ετών και ιδιαίτερα των τελευταίων 700.000-1.000.000 ετών.

Ένα από τα χαρακτηριστικά του Ελληνικού Τόξου, που κατά την γνώµη µας διαδραµάτισε καθοριστικό ρόλο στον Ελληνικό προϊστορικό πολιτισµό, είναι ότι πρόκειται για ένα ενεργό τόξο.

Επανερχόµενοι στην περιοχή του Αργοσαρωνικού, πρέπει να αναφέρουµε ότι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσµατα της ευρύτερης περιοχής του είναι οι σεισµοί, που είναι πολύ συχνοί, ιδιαίτερα από το Μ. Πλειστόκαινο (500.000) µέχρι σήµερα. Εξάλλου, πάρα πολλά ρήγµατα διασχίζουν την ευρύτερη περιοχή, ενώ µεγάλες ρηξιγενείς ζώνες είναι γνωστές, όπως οι ρηξιγενείς ζώνες της Τροιζηνίας, της Κακιάς Σκάλας, τα πάµπολλα ρήγµατα του Ισθµού της Κορίνθου, οι ρηξιγενείς ζώνες των Γερανείων, των Πισσίων, της Ψάθας, κλπ.

Επειδή ο ρηγµατικός τεκτονισµός είναι ενεργός παρατηρούνται συχνές επαναδραστηριοποιήσεις των ενεργών ρηγµάτων.

Πέραν όµως της επαναδραστηριοποίησης των ρηγµάτων, στον ευρύτερο χώρο των παράκτιων περιοχών του Σαρωνικού, παρατηρούνται πολύ συχνά και κατακόρυφες κινήσεις φλοιού, όπως για παράδειγµα καθοδικές στις Κεγχρεές και ανοδικές στην Ποσειδωνία. Πιο συγκεκριµένα, στις Κεγχρεές, κτίσµατα από την αρχαιότητα, αλλά και τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, βρίσκονται σήµερα κάτω από τη στάθµη της θάλασσας.

Τµήµα της ρηξιγενούς ζώνης της Κακιάς Σκάλας (Αττικής).

Στην Ποσειδωνία, που βρίσκεται στην είσοδο της διώρυγας της Κορίνθου προς την πλευρά του Κορινθιακού, παρατηρείται τµήµα της ∆ίολκου, δοµικοί λίθοι της οποίας καλύπτονται από µεταγενέστερα beach rocks, να βρίσκονται σήµερα πάνω από την στάθµη της θάλασσας.

Το 18.000 π.α.σ. (Πριν από σήµερα) οι τότε ακτογραµµές δεν έχουν καµιά σχέση µε τις σηµερινές, ούτε από άποψη µορφής ούτε από γεωγραφική θέση. Ο γνωστός µας Σαρωνικός Κόλπος την εποχή αυτή απλούστατα δεν υπήρχε.

13

Αρχαία κτίσµατα στις Κεγχρεές, τα οποία σήµερα βρίσκονται κάτω από

τη στάθµη της θάλασσας.

Το 18.000 π.α.σ. η στάθµη της θάλασσας βρισκόταν 125 µ. περίπου χαµηλότερα σε σχέση µε την σηµερινή στάθµη.

Την εποχή αυτή λοιπόν η Πελοπόννησος ήταν ενωµένη µε τη Αττική, αφού τα νησιά Αγκίστρι, Αίγινα, Κυρά, ∆ιάποροι, Λαγούσες, Σαλαµίνα, Φλέβες, το νησί του Πατρόκλου, αλλά και η Μακρόνησος αποτελούσαν µια ενιαία ξηρά που ήταν ενωµένα µε την Αττική. Τα νησιά του Σαρωνικού αποτελούσαν µια γέφυρα ξηράς, τον Παλαιο-ισθµό της Αίγινας, αφού ανατολικά αυτής της γέφυρας και της Πελοποννήσου, εκεί που σήµερα εκτείνεται ο Κόλπος των Κεγχρεών και ο Κόλπος της Επιδαύρου, υπήρχε µια λίµνη, η Παλαιολίµνη της Τροιζηνίας.

Σηµειωτέον ότι την εποχή αυτή, ο Κορινθιακός Κόλπος ήταν κι αυτός λίµνη, ενώ ο Νότιος Ευβοϊκός ήταν µια µεγάλη πεδιάδα που ένωνε την Ανατολική Αττική µε την Νότιο Εύβοια.

Αφού δεν υπήρχε ο Σαρωνικός, άρα δεν υπήρχαν ούτε η Αίγινα, ούτε η Σαλαµίνα, ούτε οι ∆ιάποροι κ.λ.π. Όλα τα σηµερινά νησιά του Σαρωνικού συνεπώς δηµιουργήθηκαν µετά το 18.000 πριν από σήµερα και φυσικά όχι όλα µαζί.

Η διαµόρφωση της σηµερινής µορφής ακτών Σαρωνικού οπότε και αποσπάστηκε η Σαλαµίνα από την Αττική, πρέπει να έγινε γύρω στο 6.000 π.α.σ., τότε δηλ. που αρχίζει και

το κλιµατικό optimum του Ολοκαίνου, που διήρκεσε, σύµφωνα µε τις απόψεις των περισσότερων ερευνητών, µέχρι το 4.000 π.α.σ. περίπου, δηλ. µέχρι το 2.000 π.Χ. Την περίοδο αυτή, τόσο η µέση θερµοκρασία όσο και οι βροχοπτώσεις πρέπει να ήσαν υψηλότερες από τις σηµερινές.

14

Ο χάρτης που ακολουθεί απεικονίζει τις εµφανίσεις αλπικών και µετα-αλπικών πετρωµάτων και σχηµατισµών σε µια περιοχή των Αθηνών, µαζί αρκετά ενεργά ρήγµατα, που διασχίζουν την περιοχή και µετατοπίζουν το υπόβαθρο, κατά αρκετές εκατοντάδες µέτρα. Οι µειο-Πλειοκαινικοί σχηµατισµοί είναι κυρίως λιµναίες αποθέσεις, λιγνιτοφόρες στην συγκεκριµένη περιοχή.

15

Οι ακτογραµµές στον ευρύτερο χώρο του σηµερινού Σαρωνικού κατά την περίοδο 18.000 B.P. (-125m.) και 12.000 B.P. (-70m.) (B.P. = Before Present = πριν από σήµερα = π.α.σ.).

Ο ευρύτερος χώρος της Αττικής και του Σαρωνικού Κόλπου συγκεντρώνει ένα µεγάλο τµήµα της ιστορίας και της µυθολογίας του αρχαίου ελληνικού κόσµου. ∆εν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι είναι µια από τις ιερότερες περιοχές του αρχαιοελληνικού χώρου και ίσως να µην υπάρχει άλλη περιοχή σ’ ολόκληρο τον πλανήτη όπου να έχουν δραστηριοποιηθεί τόσοι πολλοί Θεοί και Θεές, τόσοι πολλοί ήρωες.

Το γεγονός αυτό συνδέεται µε παλαιοκλιµατικές και γεωπεριβαλλοντικές µεταβολές σ’ ολόκληρο τον Αιγαιακό και Περιαιγαιακό χώρο και στον Σαρωνικό.

Κατά τα τελευταία 18.000 χρόνια, ήτοι µετά το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου, οι κλιµατικές αλλαγές που σηµειώθηκαν και που συνδέονται µε αύξηση της θερµοκρασίας και επακόλουθο την τήξη των παγετώνων είχαν σαν αποτέλεσµα την άνοδο της στάθµης της θάλασσας της τάξης των 125 µέτρων τουλάχιστον. Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας είχε σαν αποτέλεσµα σηµαντικές αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον και στη διαµόρφωση των ακτογραµµών και των παράκτιων περιοχών. Η άνοδος της στάθµης είχε επίσης σαν αποτέλεσµα την κατάκλυση κλειστών υδρολογικών λεκανών µε αλλαγή της φυσικογεωγραφικής τους λειτουργίας µε την µετατροπή τους αρχικά σε λίµνες και στη συνέχεια σε πυθµένα όρµων ή κόλπων.

Ο προϊστορικός άνθρωπος έγινε µάρτυρας των συγκλονιστικών αυτών αλλαγών στο περιβάλλον του, και τις απόδωσε σε διάφορους Θεούς, άλλοτε καταστρεπτικούς και άλλοτε προστάτες. Όλα αυτά παρακολουθούνται σε διάφορους αρχαίους µύθους. Σκοπός λοιπόν εδώ είναι ο συσχετισµός ορισµένων µύθων µε φυσικογεωγραφικές και γεωλογικές µεταβολές που συνέβησαν κατά την προϊστορία και η την απόπειρα ερµηνείας τους. Προσπαθούµε να προσεγγίσουµε τη µυθολογική σχέση της Νύµφης Σαλαµίνας, κόρης του Ασωπού και της Μετώπης, µε τον Θεό Ποσειδώνα σε συσχετισµό µε τις φυσικο-γεωγραφικές αλλαγές του χώρου µεταξύ της νήσου Σαλαµίνας και της Ελευσίνας κατά τα

16

τελευταία 18.000 χρόνια. Του χώρου δηλαδή που καταλαµβάνεται σήµερα από τον κόλπο της Ελευσίνας. Εκεί, το 18.000 BP υπήρχε µια κλειστή υδρολογικά λεκάνη, που δεν είχε επιφανειακή απορροή και που δεν επικοινωνούσε µε την τότε θάλασσα που βρισκόταν περί τα 30 Km µακριά. Τα στοιχεία που έχουµε συγκεντρώσει µέχρι σήµερα δεν µας επιτρέπουν να πούµε ότι ήταν λίµνη την εποχή αυτή, κάτι που είναι το πιθανότερο, οπωσδήποτε όµως πρέπει να είχε µετατραπεί σε λίµνη µεταξύ του 10.000 BP και του 5.000 BP. Την παλαιολίµνη αυτή την ονοµάσαµε «Κυχρεία Λίµνη» προς τιµήν του Κυχρέα γιου του Ποσειδώνα και της Νύµφης Σαλαµίνας.

Η Σαλαµίς και η αδερφή της Αίγινα ήσαν δύο από τις κόρες του Ασωπού ποταµού, ενός ποταµού που βρίσκεται στην Αίγινα.

Η Κυχρεία Λίµνη, 18000 χρόνια πριν από σήµερα, στα –125 µέτρα (κόκκινη γραµµή: σηµερινή ακτογραµµή)

17

Η Κυχρεία Λίµνη, 12000 χρόνια πριν από σήµερα στα –70 µέτρα - Κάτω εικόνα 7000 χρόνια πριν από σήµερα στα –10 µέτρα (κόκκινη γραµµή: σηµερινή ακτογραµµή)

18

2.5. Στάση 5η – Θριάσιο πεδίο, Ράριον πεδίον και Ελευσίνα

Η Ελευσίνα ιδρύεται περί το 2000 π.Χ. στις πλαγιές του λόφου της ακρόπολης και αναπτύσσεται κατά τη µυκηναϊκή εποχή σε ισχυρά οχυρωµένη πόλη, λόγω της στρατηγικής της θέσης. Από την ίδια εποχή µαρτυρείται η λατρεία της ∆ήµητρας, ως θεάς της φύσης και της βλάστησης των σιτηρών, η οποία συνεχίζεται αδιάκοπα ως τα ρωµαϊκά χρόνια, µε την ανέγερση αλλεπάλληλων ναών, στην ανατολική πλευρά του λόφου.

Στον 8ο αιώνα π.Χ. το Ιερό αποκτά Πανελλήνιο χαρακτήρα. Στα χρόνια του Σόλωνα τα Ελευσίνια καθιερώνονται ως Αθηναϊκή εορτή. Την εποχή του Πεισίστρατου, ιερό και πόλη περιβάλλονται από ισχυρό τείχος µε πύργους. Στην κλασική και ρωµαϊκή εποχή ιδρύονται λαµπρά οικοδοµήµατα. Με την επιβολή του Χριστιανισµού και την επιδροµή των Οστρογότθων, το Ιερό εγκαταλείπεται

Τα ευρήµατα φυλάσσονται στο Μουσείο Ελευσίνας και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Τα σηµαντικότερα Μνηµεία του Αρχαιολογικού Χώρου της Ελευσίνας είναι:

Η Ιερά Αυλή. Χώρος συγκέντρωσης των πιστών, κατάληξη της Ιεράς οδού, όπου υπήρχε Εσχάρα µε βωµούς για θυσίες στις θεές (8ος αιώνας π.Χ. - 2ος αιώνας µ.Χ.) καθώς και ναός της Προπυλαίας Αρτέµιδος του 2ου αιώνα µ.Χ.

Τα Μεγάλα Προπύλαια.

Τα Μικρά Προπύλαια.

Το Τελεστήριο. Μεγάλη τετράγωνη αίθουσα µε έξι εισόδους. Στο κέντρο υπήρχε το ανάκτορο, το άδυτο της Ελευσινιακής λατρείας, όπου έµπαινε µόνο ο Ιεροφάντης για την

19

τέλεση των µυστικών ιερουργιών (5ος αιώνα π.Χ. - 2ος αιώνα µ.Χ.).

Οι Θριαµβικές Αψίδες.

Το Καλλίχορον Φρέαρ. Σύµφωνα µε τον Οµηρικό Ύµνο, εδώ κάθισε η ∆ήµητρα, όταν ήρθε στην Ελευσίνα. Εδώ τελούνταν

και οι χοροί των γυναικών της Ελευσίνας, που αποτελούσαν µέρος των ιεροτελεστιών προς τιµή της θεάς ∆ήµητρας (α' µισό 5ου αιώνα π.Χ.).

Το Πλουτώνειο. Ιερός Περίβολος µε σπηλιά απ' όπου, σύµφωνα µε την παράδοση, είχε φανεί ο Πλούτων, θεός του Άδη. Εδώ γινόταν αναπαράσταση της ετήσιας επιστροφής της Περσεφόνης στη γη (β' µισό 6ου αιώνα π.Χ. - 4ος αιώνας π.Χ.).

Το Μυκηναϊκό Μέγαρο. Ναός σε σχήµα ορθογωνίου παραλληλογράµµου, µε δύο κίονες κατά µήκος του κύριου άξονα.

2.5.1. Καλίχορον φρέαρ

Το Καλλίχορον Φρέαρ. Σύµφωνα µε τον Οµηρικό Ύµνο, εδώ κάθησε η ∆ήµητρα, όταν ήρθε στην Ελευσίνα. Εδώ τελούνταν και οι χοροί των γυναικών της Ελευσίνας, που αποτελούσαν µέρος των ιεροτελεστιών προς τιµή της θεάς ∆ήµητρας (α' µισό 5ου αιώνα π.Χ.).

Έτσι ονοµάζει ο Παυσανίας το πηγάδι, που το στόµιο του διατηρείται σε καλή κατάσταση, κοντά στη βορειοανατολική γωνιά των Μεγάλων Προπυλαίων. Ανακαλύφθηκε το 1892 από το Φίλιο και είναι κτισµένο µε το πολυγωνικό σύστηµα. Το άνοιγµα που σώζεται σήµερα είναι 0,88 µέτρα, ενώ η διάµετρος του δακτυλίου στη βάση του, που σχηµατίζεται από οκτώ λίθους, είναι περίπου 2,85 µέτρα. Το βάθος του φθάνει τα 6 µέτρα. Τρεις θύρες επέτρεπαν την είσοδο στο φρέαρ, όπου για πρώτη φορά χόρεψαν οι γυναίκες των Ελευσινίων και έψαλαν προς τιµή της ∆ήµητρας. Το φρέαρ χρονολογείται, στο πρώτο µισό του 5ου π.χ. αιώνα και θεωρείται σύγχρονο των Κιµώνειων κατασκευών. Βρισκόταν (πριν χτιστούν τα Μεγάλα Προπύλαια), στο τέρµα του δρόµου, που ακολουθούσαν απ' την Αθήνα οι προσκυνητές.

20

2.5.2. Το Καλλίχορον φρέαρ στα Ελευσίνια µυστήρια

Εδώ στο Καλλίχορον φρέαρ, κατέληγε η ποµπή την 19η του µηνός Βοηδροµιώνος, που είχε ξεκινήσει απ' το ∆αφνί, µε πρώτη στάση στο ιερό του ∆αφνείου Απόλλωνα, δεύτερη στο ιερό της Αφροδίτης, τρίτη στους Ρειτούς. Στη συνέχεια, στη γέφυρα του Ελευσίνιου Κηφισού οι Ελευσίνιοι υποδέχονταν τα ιερά και τους µύστες και τέλος αργά τη νύχτα στο φρέαρ της θεάς. Αναπαριστώντας τον πρώτο χορό των παρθένων, χόρευαν προς τιµή της θεάς, ψάλλοντας τον οµηρικό και τον ορφικό (κυρίως) ύµνο, υπό τις ευωδιές των θυµιαµάτων µε στύρακα.

Έτσι λοιπόν, περνούσαν την υπόλοιπη νύχτα µε ύµνους και χορούς, νοσταλγώντας την επόµενη µέρα για τον εξαγνισµό τους, µε αυστηρή νηστεία που έληγε µε τον "κυκεώνα" (µείγµα κριθάλευρου και νερού ανακατεµένο µε καλοτριµµένο δυόσµο), το ειδικό ποτό των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

2.5.3. Ράριον Πεδίον

Το Ράριον πεδίο, αναφέρεται για πρώτη φορά στον Οµηρικό ύµνο και µάλιστα, ως µαστός της γης ζωοδότης. Γεωγραφικώς το Ράριον πεδίο, περικλείει την παρά την Ελευσίνα πεδιάδα και κυρίως το δυτικό τµήµα προς τη Μεγαρίδα. Νεότερες αδηµοσίευτες έρευνες, το τοποθετούν σε βορειοδυτική διεύθυνση του σηµερινού αρχαιολογικού χώρου, προς τη σηµερινή πόλη της Μάνδρας, και νοτιοανατολικά του όρους Τρικέρατο (Κέρατα κατά τον Παυσανία).

Σύµφωνα µε την παράδοση, ήταν ο αγρός στον οποίον ο Τριπτόλεµος έσπειρε πρώτος, σύµφωνα µε την υπόδειξη της θεάς ∆ήµητρας, τον κόκκο του ιερού σίτου που έδωσε τους πρώτους καρπούς.

Στην διπλανή φωτογραφία εικονίζονται η ∆ήµητρα, η Περσεφόνη και ο Τριπτόλεµος. Η ∆ήµητρα παραδίδει το στάχυ στον Τριπτόλεµο για να το καλλιεργήσει. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

Το Ράριον πεδίο εθεωρείτο ως "Γη ιερά", ονοµαζόµενη και "οργάς" δηλαδή έκταση γης πολύ καλά αρδευόµενη και εύφορη, η οποία ήταν αφιερωµένη στη θεά ∆ήµητρα και περιελάµβανε αγρούς και δάση. Το ρήµα οργάω σηµαίνει είµαι πλήρης υγρών (χυµών), από την υγρασία επί εδάφους, στην προκειµένη περίπτωση, αρδεύοµαι, αφθονώ (είµαι πλήρης) από καρπούς. Το όνοµα έλαβε απ' τον µυθολογικό Ελευσίνιο ήρωα Ραρ, παππού του Τριπτόλεµου (ή πατέρα σύµφωνα µε τον Παυσανία), ο οποίος υποδέχθηκε και περιποιήθηκε τη θεά ∆ήµητρα που έφθασε στην

Ελευσίνα, προς αναζήτηση της κόρης της Περσεφόνης. Η θεά προς εκδήλωση της ευγνωµοσύνης της για τη φιλοξενία, δίδαξε τον γιο ή εγγονό του Ραρός Τριπτόλεµο τη γεωργία και κυρίως την καλλιέργεια του σίτου στον αγρό του, που λόγω του επώνυµου ήρωα έλαβε το όνοµα του. Εκεί όπου είχε αλωνιστεί ο πρώτος παραχθείς απ' τη σπορά σίτος,

21

είχε εγκατασταθεί βωµός, όπου οι πανηγυρίζοντες, προσέφεραν θυσίες µε χονδροαλεσµένους δηµητριακούς καρπούς. Στο συγκεκριµένο πεδίο επίσης γινόταν και η τελετή της "Ιεράς Αρόσεως", που δεν πρόκειται για πραγµατική άροση ολόκληρου του πεδίου, αλλά περί συµβολισµού. Κατά την τελετή αυτή επαναλάµβαναν την εργασία που είχε κάνει για πρώτη φορά ο Τριπτόλεµος, σύµφωνα µε τις οδηγίες της θεάς και περιελάµβανε τρεις συµβολικούς αρότρους. Οι τρεις αυτοί ιεροί άροτροι, ήταν οι τρεις γεωργικές εορτές της Αττικής, τελούµενοι σε τρεις διαφορετικές εποχές (τα τρία αλέτρια), την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, ο δεύτερος εκ' των οποίων γινόταν στο Ράριον πεδίο.

2.5.4. Το Ράριον πεδίον και τα Ελευσίνια µυστήρια

Την 20η του µηνός Βοηδροµιώνος (η σηµαντικότερη ηµέρα των Ελευσίνιων Μυστηρίων), οι µυσταγωγοί επέβλεπαν για την τήρηση της νηστείας, που έληγε µε τον κυκεώνα (το ειδικό ποτό των Μυστηρίων) στην αρχή της τελετής, όπως άλλωστε και η θεά ήπιε τον "κυκεώνα" στην αρχή της διαµονής της στην Ελευσίνα. Επίσης πρόσφεραν ψωµί, τον "πέλανο" δώρο των Ευµολπιδών, από σιτάρι και κριθάρι που καλλιεργούσαν στο Ράριον πεδίο. Την νύχτα της ίδιας ηµέρας, ακολουθούσε η "τελετή" στο Τελεστήριο. Εξάλλου κατά τη διάρκεια των εορτών αυτών, διεξάγονταν και αγώνες, γυµναστικοί, ιππικοί και µουσικοί, που οι αρχαίοι θεωρούσαν αρχαιότερους των Ολυµπιακών. Οι αγώνες µαρτυρούνται µε την προσωνυµία "πάτριος αγών" και οι νικητές είχαν σαν έπαθλο, ένα ορισµένο αριθµό µερίδων κριθαριού, που προερχόταν απ' το Ράριον πεδίο, όπου καλλιεργήθηκαν για πρώτη φορά τα δώρα της θεάς απ' τους ανθρώπους.

2.6. Στάση 6η – Ισθµός Κορίνθου και Ποσειδωνία

2.6.1. Αρχαία Κόρινθος

Η σηµαντική θέση της αρχαίας Κορίνθου κατοικήθηκε από τα νεολιθικά χρόνια (5000-3000 π.Χ.). Η µεγάλη όµως ακµή της αρχίζει από τον 8ο π.Χ. αιώνα και συνεχίζεται µέχρι την καταστροφή της από τον Ρωµαίο στρατηγό Μόµµιο το 146 π.Χ. ∆είγµα της αποτελεί ο δωρικός ναός του Απόλλωνα που κατασκευάσθηκε το 550 π.Χ. Η πόλη επανοικίζεται το 44 π.Χ., αναπτύσσεται και πάλι και το 51-52 µ.Χ. δέχεται την επίσκεψη του

Απόστολου Παύλου. Το κέντρο της οργανώνεται νότια του ναού του Απόλλωνα και περιλαµβάνει καταστήµατα, µικρούς ναούς, κρήνες, λουτρό και άλλα δηµόσια κτήρια. Το 267 µ.Χ., µε την εισβολή των Ερούλων, αρχίζει η παρακµή της πόλης, η οποία ωστόσο επιζεί, παρά τις επανειληµµένες καταστροφές και εισβολές, µέχρι την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους το 1822.

Περιορισµένη σε έκταση και αποτελέσµατα έρευνα έγινε κατά τα έτη 1892 και 1906 από τον Α. Σκιά µε δαπάνες της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Συστηµατικές ανασκαφές στην περιοχή

22

που συνεχίζονται έως σήµερα, άρχισαν το 1896 από την Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, που έφεραν στο φως την αγορά, ναούς, κρήνες, καταστήµατα, στοές, λουτρά. Επίσης, ερευνήθηκαν ο Ακροκόρινθος, προϊστορικοί οικισµοί, το Θέατρο, το Ωδείο, το Ασκληπιείο, νεκροταφεία, η συνοικία των κεραµέων και άλλα κτήρια.

2.6.2. Αρχαία ∆ίολκος

Λιθόστρωτος δρόµος που χρησιµοποιείτο για την από ξηράς µεταφορά πλοίων, πάνω σε τροχοφόρο όχηµα ("Ολκός νεών") από τον Σαρωνικό στον Κορινθιακό κόλπο και αντιστρόφως. Αποκαλύφθηκε το δυτικό του τµήµα σε µήκος 255 µ. στην πλευρά της Πελοποννήσου και σε µήκος 204 µ. στην Στερεά Ελλάδα µέσα στις εγκαταστάσεις της Σχολής Μηχανικού. Το πλάτος του είναι 3,40 - 6,00 µ. Είναι στρωµένος µε κανονικούς πώρινους κυβόλιθους και στο µέσον του φέρει δύο αυλακώσεις σε απόσταση 1,50 µ. Στο δυτικό άκρο του κατέληγε σε λιθόστρωτη αποβάθρα.

Η κατασκευή της ∆ιόλκου προέκυψε από την ανάγκη για γρήγορο πέρασµα των πλοίων από τον Σαρωνικό στον Κορινθιακό κόλπο και αντίστροφα, έγινε στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα και συνδέεται µε την τυραννίδα του Περίανδρου στην Κόρινθο. Το δυτικό άκρο του ανακατασκευάσθηκε στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα. Χρησιµοποιείτο για τη µεταφορά µικρών, κυρίως πολεµικών σκαφών. Τέτοια χρήση βεβαιώνεται από τις πηγές ως τον 9ο µ.Χ. αιώνα.

Η ανασκαφή του µνηµείου έγινε κατά τα έτη 1956-1959 από την Αρχαιολογική Υπηρεσία (ανασκαφέας Ν. Βερδελής). Συνεχίστηκε κατά τα έτη 1960 και 1969 από τον ίδιο ανασκαφέα µε δαπάνη της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

2.6.3. Ισθµία

Το ιερό του Ποσειδώνα στην Ισθµία ήταν σηµαντικό θρησκευτικό και αθλητικό κέντρο, όπου κάθε δύο χρόνια γίνονταν πανελλήνιοι αγώνες, "τα Ίσθµια", προς τιµήν του Μελικέρτη-Παλαίµονα ή του Ποσειδώνα. Η θέση οχυρώθηκε στα 1200 π.Χ., ενώ ιεροτελεστίες τελούνταν από τα µέσα του 11ου π.Χ. αιώνα. Ο ναός του Ποσειδώνα που οικοδοµήθηκε για πρώτη φορά τον 7ο αιώνα π.Χ., γνώρισε τρεις οικοδοµικές φάσεις από τα µέσα του 7ου π.Χ. αιώνα έως το 146 π.Χ. Στον 6ο π.Χ. αιώνα κατασκευάζεται το πρώτο στάδιο και στον 5ο π.Χ., ο περίβολος του Παλαίµονα και το θέατρο. Στα ρωµαϊκά χρόνια επισκευάζονται ο ναός και το θέατρο, ενώ παράλληλα ιδρύεται ο κυκλικός ναός του Παλαίµονα και ένα λουτρό. Το ιερό εγκαταλείπεται στα τέλη του 4ου µ.Χ. αιώνα και το οικοδοµικό υλικό των κτηρίων του θα χρησιµοποιηθεί αργότερα για την κατασκευή του Εξαµιλίου τείχους.

23

Οι πρώτες ανασκαφές, περιορισµένες σε έκταση και αποτελέσµατα, έγιναν το 1883 από τον Paul Monceaux και το 1930 από τους Β. S. Jenkins και H. Megaw. Συστηµατικές ανασκαφές στο χώρο διεξήγαγε η Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Κατά τα έτη 1959-1967 ο Oscar Broneer ανέσκαψε το ναό του Ποσειδώνα, στοές, το ιερό του Παλαίµονα, τα δύο στάδια και ένα ελληνιστικό οικισµό στη θέση "Ράχη", ενώ αργότερα η Ε. Gebhard αποκάλυψε το θέατρο. Κατά τα έτη 1967-1976, ο P. Clement έσκαψε το ρωµαϊκό λουτρό και άλλα κτήρια. Τέλος, το 1980 και 1989, η Ε. Gebhard ερεύνησε το κεντρικό

ιερό και τον οικισµό της Ράχης.

2.7. Στάση 7η – Μυκήνες

2.7.1. Μυκήνες, Θρύλος και Ιστορία

Οι Μυκήνες ήταν ένα από τα πιο σηµαντικά πολιτιστικά και πολιτικά κέντρα της Ελλάδας από το 2.500 π.Χ. και µετά.

Κυριαρχούσαν στην πεδιάδα και είχαν τον έλεγχο όλων των διαδροµών προς βορρά, ανατολή και δύση ακόµα και της θαλάσσιας διαδροµής από τον κόλπο του Ναυπλίου µέσω της επίβλεψης από το φρούριο της Τίρυνθας.

Η πιο λαµπρή περίοδος των Μυκηνών άρχισε το 1.600 π.Χ. και εξελίχθηκε µέχρι το 1200 π.Χ.

Ο λόφος (280 µέτρα υψόµετρο) πρωτοκατοικήθηκε το 2.500 π.Χ. (Πρώιµη Εποχή Χαλκού) και πιθανόν την εποχή του Λίθου.

Γενικότερα θεωρείται ότι:

Ο ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς των Μυκηνών ήταν ο Περσέας, ο γιος του ∆ία και της ∆ανάης. Ο Περσέας έχτισε τα τείχη των Μυκηνών κατά το πρώτο µισό του 14ου αιώνα, (περίπου το 1340 π.Χ.) χρησιµοποιώντας τους θρυλικούς Κύκλωπες.

24

Τα οχυρωτικά τείχη δεν ανήκουν αποκλειστικά σε µία περίοδο καθώς η τριγύρω περιοχή αυξανόταν σταδιακά. Γύρω στο 1250 π.Χ. οι Μυκηναίοι αύξησαν την έκταση του φρουρίου προς δύση και νότο.

Ο Αγαµέµνων, ο απόγονος του Περσέα ήταν ο αρχηγός των Αχαιών εναντίων της Τροίας.

Οι ∆ωριείς κατέστρεψαν τις Μυκήνες προς το τέλος του 12ου αιώνα π.Χ.

Η πύλη των Λεόντων (κατασκευάστηκε το 1250 π.Χ.) µε την εντυπωσιακή κλίση των κεκλιµένων τριγώνων: 450 x 1.98 x 0.80 = 7.18 x 2.5 = 1.799 ≈ 1.800 τόνοι

Το πέτρωµα στα αριστερά είναι ασβεστόλιθος, ενώ η κεκλιµένη επιφάνεια είναι µία ρηξιγενής επιφάνεια ενός ενεργού κανονικού ρήγµατος

Σύµφωνα µε την Ελληνική Μυθολογία:

Ο Περσέας (1400 – 1350 π.Χ.) ήταν ο ιδρυτής των Μυκηνών

Ο Περσέας ήταν ο γιος του ∆ια και της ∆ανάης και αυτός που σκότωσε τη γοργόνα Μέδουσα.

Ο Ευρυσθέας – ένας από τους απόγονους του Περσέα – ήταν ο βασιλιάς για τον οποίο ο Ηρακλής πραγµατοποίησε τους 12 άθλους. (1250 π.Χ.).

Ατρέας: Οι Μυκηναίοι επέλεξαν τον Ατρέα ως διάδοχο της βασιλείας του Ευρυσθέα ο οποίος σκοτώθηκε στη µάχη εναντίων των παιδιών του Ηρακλή. Ο Ατρέας ήταν ο γιος του Πέλοπα.

Αγαµέµνονας (1220 π.Χ.): Ο γιος του Ατρέα εκλέχθηκε να οδηγήσει τους Αχαιούς εναντίων της Τροίας (1200 – 1190 π.Χ.).

Η αρχαιολογική έρευνα δείχνει ότι:

Γύρω στο 1475 π.Χ. οι Μυκηναίοι κατέκτησαν την Κνωσό, εκµεταλλευόµενοι την καταστροφική ηφαιστειακή έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και ενός ισχυρού σεισµού ο οποίος κατέστρεψε τα Κρητικά παλάτια.

Το πολιτικό σύστηµα της πόλης κράτους καταργήθηκε από τον βασιλιά Άναξ.

Χρησιµοποιούσαν την Γραµµική Β η οποία εξελίχθηκε από την πρώιµη Μινωική Γραµµική Α, όταν οι Μυκηναίοι επικρατούσαν στη Κνωσό.

Ο Μ. Βεντρίς κατάφερε να αποκωδικοποιήσει και να ερµηνεύσει ένα αριθµό επιγραφών. Το επίτευγµα του έργου του Βεντρίς είναι η απόδειξη ότι η Γραµµική Β είναι Ελληνική και ότι οι Μυκηναίοι µιλούσαν Ελληνικά.

Μυκηναϊκός Πολιτισµός: όχι µόνο εξελίχθηκε στις Μυκήνες αλλά και στην υπόλοιπη

25

Ελλάδα από το 1620 µέχρι το 1120 π.Χ.

“Μυκηναίοι” δεν θεωρούνταν µόνο οι κάτοικοι των Μυκηνών αλλά και όλος ο πληθυσµός της κεντρικής Ελλάδας

Γύρω στο 1450 π.Χ., ήταν η περίοδος την µεγαλύτερης κυριαρχίας και επιρροής των Μυκηναίων σε Ανατολική και ∆υτική Μεσόγειο. Οι έµποροι µετέφεραν προϊόντα από την πατρίδα τους – ελαιόλαδο, αρωµατικά έλαια, κρασί, έργα τέχνης και κεραµικά – στην Αίγυπτο, Παλαιστίνη και Συρία, στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, της Νότιας Ιταλίας, Σικελίας και πιθανότατα δυτικότερα µέχρι τις ακτές της Νότιας Αγγλίας. Σε αντάλλαγµα έπαιρναν χαλκό, χρυσό, κασσίτερο, ελεφαντόδοντο, αρωµατικά βότανα και φυσικά πολιτιστικές και καλλιτεχνικές ιδέες.

2.7.2. Η υπόγεια δεξαµενή

. Πιθανή χρήση του νερού της τεχνητής λίµνης ως νεροτριβείο.

Η είσοδος της δεξαµενής είναι στη βορειοανατολική γωνία της προέκτασης του βορείου Κυκλώπειου τείχους Περίπου 54 σκαλοπάτια πιο κάτω (12 µέτρα βάθος) ο διάδροµος καταλήγει σε µια δεξαµενή µε διαστάσεις 1.60 µ .Χ 0.70 µ. Χ 5 µ βάθος.

Ακριβώς πάνω από την δεξαµενή στην οροφή του διαδρόµου υπάρχει ένα µεγάλο άνοιγµα, το κανάλι µεταφοράς του νερού από κεραµικούς σωλήνες και το υδραγωγείο.

Κατασκευαστικές λεπτοµέρειες στο διατηρηµένο τµήµα του φράγµατος.

Υπολείµµατα της «γέφυρας» πάνω από το ρεύµα του Χάβου (∆ιαστάσεις 20 m. µήκος, 5 m. πλάτος και 4,5 m. ύψος). Πρόκειται για ένα Κυκλώπειο τείχος της ανώτερης Ελλαδικής Εποχής (1400 – 1200 π.Χ.). Σύµφωνα µε τον J. Knauss (1966) δεν πρόκειται για γέφυρα

αλλά για ένα φράγµα.

26

Τοµή στο µέτωπο του τείχους µε το υλικό πλήρωσης (κατά J. Knauss, 1966)

Κατασκευαστική λεπτοµέρεια και διαστάσεις του µετώπου του φράγµατος (1400 – 1200 π.Χ.) (κατά J. Knauss, 1966).

Αναπαράσταση του νεροτριβείου (κατά J. Knauss, 1966).

Η λίµνης της Λέρνης και πιθανή διάταξη προϊστορικών τεχνικών έργων

(κατά Knauss, 1966).

27

2.7.3. Το υδραγωγείο των Μυκηνών

Το ανατολικό τµήµα του φρουρίου µε τη θέση των υδρευτικών εγκαταστάσεων (φρεατοειδής δεξαµενή) (κατά Παπαχατζή, 1978).

∆εξιά Κάτοψη και τοµή στις υπόγειες υδρευτικές εγκαταστάσεις που έχουν

κατασκευαστεί στην επέκταση του φρουρίου (κατά G. Karo, 1934)

2.8. Στάση 8η – Αρχαία Τίρυνθα

Στο µυχό του αργολικού κόλπου, σε µικρή απόσταση από το Ναύπλιο, η ακρόπολη της Τίρυνθας προβάλλει επιβλητικά πάνω σ' ένα βραχώδη λόφο ύψους 16 µ

Η αρχαιότερη εγκατάσταση πάνω στον λόφο χρονολογείται στη νεολιθική εποχή

28

(περίπου 5.000 π.Χ.). Ακολούθησαν αλλεπάλληλοι οικισµοί, των οποίων όµως τα κατάλοιπα καταστράφηκαν σχεδόν ολότελα κατά τις µεγάλης τάξεως διαµορφώσεις της Μυκηναϊκής εποχής. Από τον οικισµό της Πρώιµης Εποχής του Χαλκού (2500-2000 π.Χ.) διασώζονται αρκετές ενδείξεις για την ύπαρξη µίας σειράς αψιδωτών κτιρίων και ένας τεραστίων διαστάσεων κυκλικού κτιρίου (διαµέτρου 28 µ.) στο ψηλότερο σηµείο του λόφου.

Τον 14ο αιώνα π.Χ. αρχίζει η κατασκευή της οχύρωσης του λόφου που ολοκληρώνεται στα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ. (Υστεροελλαδική ΙΙΙΒ περίοδος). Τα κυκλώπεια τείχη που περιλαµβάνουν την άνω, µέση και κάτω Ακρόπολη, έχουν συνολική περίµετρο 750 µ περίπου και πλάτος από 4,50 ως 7 µ. Εντός αυτών οργανώνεται το τοιχογραφηµένο ανάκτορο, οι λοιποί δηµόσιοι χώροι, οι αποθήκες και οι κυκλώπειες σήραγγες, τα εργαστήρια καθώς και συγκροτήµατα οικιών. Έξω και γύρω από την ακρόπολη, εκτείνεται η οργανωµένη σε οικοδοµικά τετράγωνα πόλη (περίπου 250 στρέµµατα).

Μετά την κατάρρευση του ανακτορικού συστήµατος (γύρω στο 1200 π.Χ.), η ακρόπολη εξακολουθεί να χρησιµοποιείται κυρίως ως χώρος λατρείας. Ο χώρος είχε ερηµωθεί όταν τον επισκέφτηκε ο Παυσανίας, τον 2ο µ.Χ. αιώνα.

ΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΦΡΑΓΜΑ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ

Στα ανατολικά περιθώρια του Αργολικού πεδίου στην κοίτη του Μεγάλου Ρέµατος, δύο χιλιόµετρα ανατολικά της Νέας Τίρυνθας και πέντε περίπου χιλιόµετρα από την ακρόπολη της Τίρυνθας έχει εντοπισθεί ένα µοναδικό τεχνικό έργο του 13ου π.Χ. αιώνα, το «Μυκηναϊκό φράγµα της Αρχαίας Τίρυνθας».

Στο χώρο αυτό έχει κατασκευασθεί ένα τεράστιο ανάχωµα που έφερε επένδυση από ογκόλιθους στα όρια του - ορισµένοι ογκόλιθοι είναι σήµερα ορατοί - µε στόχο την εκτροπή των οµβρίων υδάτων του χειµάρρου του Μεγάλου Ρέµατος που φαίνεται πως κατευθυνόταν προς την Τίρυνθα και προκαλούσε πληµµύρες ήδη από την Πρώιµη εποχή του Χαλκού.

29

Πιστεύεται ότι ο λόγος που κατασκευάσθηκε ήταν η αποτελεσµατική προστασία του

30

άµεσου περιβάλλοντος χώρου της Μυκηναϊκής ακρόπολης της Τίρυνθας από τις µεγάλες πληµµύρες του χειµάρρου του Μεγάλου Ρέµατος, ο οποίος διερχόταν κατά την Μυκηναϊκή εποχή αµέσως νοτιότερα της ακρόπολης. Ο χείµαρρος πρέπει να προκαλούσε σοβαρά προβλήµατα επιχωµάτωσης στο Μυκηναϊκό λιµάνι της Τίρυνθας, του οποίου η λειτουργία του ήταν ζωτικής σηµασίας για το ευρύτερο χώρο του Μυκηναϊκού Αργολικού πεδίου.

Το αρχικό (παλαιό) κανάλι του Μεγάλου Ρέµατος, που έχει µια κατεύθυνση Α-∆ είναι ακόµα άθικτο δυτικά του φράγµατος. Το φράγµα διατηρείται σε καλή κατάσταση, έχει διεύθυνση Β-Ν, µήκος 80-100 µέτρων, πλάτος βάσης 60 µέτρων και σωζόµενο ύψος 8µέτρων. Ο πυρήνας του φράγµατος είναι κατασκευασµένος από τη φυσική κόκκινη γη ενώ και στη Ανατολική και ∆υτική πλευρά έχουν κτισθεί προστατευτικοί τοίχοι. Η σταθερότητα του φράγµατος ενισχύεται από την παρουσία φλύσχη στο νότιο άκρο του.

Ο Ανατολικός προστατευτικός τοίχος είναι ισχυρός και µεγάλος έχοντας συνολικό µήκος 80-100 µέτρων, ύψος 8 µέτρων, πλάτος περίπου 10 µέτρων και είναι κατασκευασµένος µε τη Κυκλώπεια τεχνική των Μυκηναϊκών οχυρώσεων, αποτελούµενος από µερικώς επεξεργασµένους µεγάλους ασβεστολιθικούς ογκόλιθους, ενώ το εσωτερικό του φράγµατος αποτελείται από γεµίσµατα χώµατος και πετρών. Το ανώτερο τµήµα αυτού του τοίχου και ειδικά η εσωτερική πλευρά του έχει σχεδόν ολοκληρωτικά καταρρεύσει λόγω διάβρωσης, ειδικά από καταρρακτώδεις πληµµύρες, αλλά επίσης από την αφαίρεση λίθων για κατασκευαστικούς λόγους σε πιο πρόσφατες εποχές. Το βόρειο µέρος του εξωτερικού προστατευτικού τοίχου έχει διαβρωθεί έντονα από τις πληµµύρες και συντηρείται σε ένα πλάτος 1.5-3 µέτρων.

Ο δυτικός προστατευτικός τοίχος είναι µικρότερος και πολύ χαµηλότερος από τον ανατολικό και δεν είναι ευδιάκριτος σήµερα. Αυτός ο τοίχος δεν επηρεάστηκε από την υδραυλική πίεση του χείµαρρου. Είναι αξιοσηµείωτο ότι και οι δύο προστατευτικοί τοίχοι έχουν µια κυρτή µορφή.

31

Παράλληλα µε την κατασκευή του αναχώµατος, ανοίχθηκε ένα παρακαµπτήριο κανάλι προς τα Ν∆ που έδιωχνε τα νερά νότια του λόφου του προφήτη Ηλία στην κοίτη άλλου χειµάρρου (Ραµαντάνι). Η εκτροπή της κοίτης του Μεγάλου Ρέµατος έγινε µε την διάνοιξη τεχνητής κοίτης µήκους 1,4 χλµ. µε κατεύθυνση προς Ν-Ν∆ και την ένωση του µε τη φυσική κοίτη του ρέµατος του Αγίου Αδριανού το οποίο εκβάλλει νοτιότερα της Τίρυνθας. Η θέση του κατώτερου τµήµατος του Μεγάλου Ρέµατος µετατοπίστηκε εκ νέου τεχνητά περίπου το 1500 µ.Χ. από τους Ενετούς για την προστασία του λιµανιού του Ναυπλίου.

Η πρώτη αναφορά για το Μυκηναϊκό φράγµα ήταν από τον Γερµανό αρχαιολόγο G. Karo το 1930, που κατά τη διάρκεια ανασκαφών στη Τίρυνθα συνάντησε πληµµυρο-χειµαρρώδεις αποθέσεις γύρω από τη ακρόπολη και σωστά τις απέδωσε στο Μεγάλο Ρέµα και στο προστατευτικό φράγµα.

Ο έφορος αρχαιοτήτων Ν. Βερδελής το 1963, συµµετέχοντας σε αρχαιολογικές ανασκαφές νότια της ακρόπολης, συνάντησε ποτάµιες αποθέσεις ως ένα βάθος 2,80 µέτρων, τις οποίες χρονολόγησε στη Πρώιµη Εποχή του Χαλκού (πρωτοελλαδική ΙΙ, δεύτερο µισό της τρίτης χιλιετίας π.Χ.) µέχρι τους ιστορικούς χρόνους. Ο Βερδελής σύνδεσε αυτές τις αποθέσεις µε το Μεγάλο Ρέµα και την απότοµη διακοπή των πληµµυρικών αποθέσεων µε την κατασκευή του φράγµατος.

Ο Αµερικανός αρχαιολόγος J. Μ. Balcer (1974) µελέτησε στο πεδίο το Μυκηναϊκό φράγµα της Τίρυνθας και έκανε µια επισκόπηση όλης της εργασίας που έγινε στην περιοχή.

Ο J. Knauss (1996), καθηγητής Υδραυλικής του Πολυτεχνείου του Μονάχου, ασχολήθηκε µε την κατασκευή του φράγµατος της Τίρυνθας, την εκτροπή του κύριου καναλιού του Μεγάλου Ρέµατος στο νότο και τη τεχνική εκσκαφή του τεχνητού καναλιού για ένα συνολικό µήκος περίπου 1,4 χιλιοµέτρων.

32

Η κατασκευή ενός τέτοιου µεγάλου τεχνικού άθλου προϋποθέτει την ύπαρξη µιας ισχυρής

33

κεντρικής κυβέρνησης. Η χρονολόγηση της κατασκευής του φράγµατος κατά τη διάρκεια της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ Β περιόδου (1300-1200 π.Χ.) συµπίπτει µε τη περίοδο µεγαλύτερης ακµής του Μυκηναϊκού πολιτισµού. Το τεχνικό αυτό επίτευγµα των µυκηναίων µπορεί να συγκριθεί µε τα µεγάλης τάξεως αποστραγγιστικά έργα στη Κωπαΐδα.

Είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι το φράγµα της Τίρυνθας και το κανάλι εκτροπής του Μεγάλου Ρέµατος πρέπει µάλλον να αποτελούν το πραγµατικό ιστορικό υπόβαθρο του µύθου του ήρωα Ηρακλή για τον άθλο του καθαρισµού των στάβλων του Αυγεία, του πλούσιου βασιλιά της Ήλιδας µε τα 3.000 βόδια, από την κοπριά που είχε µαζευτεί εκεί επί τριάντα χρόνια, που είχαν να καθαριστούν οι στάβλοι. Ο Ηρακλής τους καθάρισε στρέφοντας τα νερά του Πηνειού και του Αλφειού προς τους στάβλους, κι αυτά παρασύρανε την κοπριά. Μέχρι σήµερα δεν είναι γνωστό στην Ηλεία ένα τέτοιο τεχνικό έργο, µόνο στη περιοχή της Τίρυνθας υπάρχει. Άλλωστε η µυκηναϊκή Τίρυνθα είναι ο χώρος όπου ο Ηρακλής ζει τουλάχιστον 12 χρόνια, υπηρετώντας υποχρεωτικά τον Ευρυσθέα, βασιλιά της Τίρυνθας, και πραγµατοποιεί τους άθλους που του πρόσταζε εκείνος, προκειµένου να εξαγνισθεί για το φόνο της γυναίκας του και των παιδιών του, που είχε διαπράξει όταν τον τρέλανε η Ήρα.

Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι αυτό το τεχνικό θαύµα των Μυκηναίων µηχανικών εξακολουθεί να λειτουργεί επί 3.300 χρόνια µέχρι σήµερα, προστατεύοντας τη περιοχή της Τίρυνθας από τις εποχιακές πληµµύρες.

2.9. Στάση 9η – Πηγές Λέρνης, ο Ηρακλής και η Λερναία Ύδρα

Κατά τα πρώτα στάδια της ανθρώπινης κοινωνίας, η εξάρτηση του ανθρώπου από την φύση ήταν πιο άµεση, και έντονα φυσικά φαινόµενα όπως πληµµύρες, σεισµοί, καταιγίδες, ηφαιστειακές εκρήξεις κτλ, που έπαιξαν ένα πιο σηµαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου ερµηνεύτηκαν ως θεϊκές και συνδέθηκαν µε τους θεούς, ηµίθεους η µε ανθρώπους που είχαν υπερφυσικές δυνάµεις. Αυτά τα γεωλογικά φαινόµενα, που αναγνωρίζονται σήµερα σε αρχαίους µύθους και συνδέονται κυρίως µε τη χρονική περίοδο του Ολοκαίνου (10000 χρόνια πριν από σήµερα), µπορούν και πρέπει να αναδειχθούν σε µια ειδική κατηγορία

34

γεωτόπων, τους γεωµυθολογικούς.

Στην Ελλάδα, υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός γεωµυθολογικών γεωτόπων, οι οποίοι, µετά τον εντοπισµό τους, θα πρέπει να διατηρηθούν και να αναδειχθούν. Κάποιοι από αυτούς, είναι µοναδικοί και προκαλούν το διεθνές ενδιαφέρον, σχετικά µε το κλίµα και τις παλαιογεωγραφικές αλλαγές του Ολοκαίνου. Οι γεωµυθολογικοί και οι γεωαρχαιολογικοί γεώτοποι, εκτός από το γεωλογικό ενδιαφέρον, επιπλέον παρουσιάζουν ιστορικό, παλαιο-κλιµατολογικό και επιµορφωτικό-εκπαιδευτικό ενδιαφέρον.

Ο γεωµυθολογικός γεώτοπος, των Πηγών της Λέρνης συνδέεται µε τον 2ο άθλο του Ηρακλή, του ήρωα που δεσπόζει στην Ελληνική Μυθολογία και εξολόθρευσε το οφιόµορφο τέρας Λερναία Ύδρα. Η Ύδρα ζούσε στην περιοχή του Άργους, κοντά στην Λίµνη της Λέρνης. Το σώµα της ήταν τεράστιο και κατέληγε σε πολλαπλά πλοκάµια και κάθε πλοκάµι είχε στην κορυφή του ένα κεφάλι.

Η ανάσα του τέρατος ήταν δηλητηριώδης και ακόµα και όταν κοιµόταν συνήθιζε να καταστρέφει τα πάντα γύρω της: καλλιέργειες, δένδρα, ζώα και ανθρώπους.

Υπάρχουν πολλές απόψεις σχετικά µε τον αριθµό των κεφαλιών της Ύδρας οι οποίες αναφέρονται παρακάτω:

Πάνω σε ένα ερυθρόµορφο αγγείο του 480-470 π.Χ. και σε άλλες παραστάσεις, η Ύδρα παρουσιάζεται µε 12 κεφάλια.

Κατά τον Αλκαίο και τον Απολλόδωρο η Ύδρα είχε 9 κεφάλια.

Σε πόρπες της γεωµετρικής περιόδου η Ύδρα παρουσιάζεται µε 5 ή 6 κεφάλια.

Κατά τον Σιµωνίδη, η Ύδρα είχε 50 κεφάλια.

Κατά τον Ευριπίδη και τον ∆ιόδωρο, η Ύδρα είχε 100 κεφάλια.

Η Ύδρα έχει χαρακτηρισθεί ως «µυριόκρανος» και «πολυαύχενος», επίθετα που υποδηλώνουν την ποικιλία των θρύλων σχετικά µε τον αριθµό των κεφαλιών και οπωσδήποτε τον τροµακτικό χαρακτήρα του τέρατος.

Ο µύθος της Λερναίας Ύδρας µπορεί να εξηγηθεί µέσα από την υδρογεωλογική συµπεριφορά των πηγών της Λέρνης, αν λάβουµε υπόψη τα παρακάτω:

Το υψόµετρο των πηγών της Λέρνης είναι 0.5-1m πάνω από την σηµερινή στάθµη της θάλασσας.

Το 1965 η παροχή των πηγών ήταν 60 εκατοµµύρια m3 το χρόνο.

Οι πηγές παρόλο που έχουν µέση ετήσια ποσότητα εκφόρτισης χαµηλότερη από άλλες καρστικές πηγές, η κεντρική πηγή δεν έχει διακόψει ποτέ τη λειτουργία της.

Ένας αριθµός µικρότερων πηγών εµφανίζονται εκατέρωθεν της κεντρικής.

Επίσης, τα σηµεία όπου ο καρστικός υδροφόρος ορίζοντας των πηγών εκφορτίζεται διαφέρουν και εξαρτώνται από την εποχή του χρόνου, το µέσο ετήσιο ύψος των ατµοσφαιρικών κατακρηµνισµάτων κυρίως στις ορεινές περιοχές της Αρκαδίας και Κορινθίας, και το χρονικό διάστηµα, δηλ. αν η «υγρή» κλιµατική περίοδος είναι 100, 500 ή ακόµα και 2.000 χρόνια. Έτσι, µπορούν να ερµηνευθούν οι διαφορές στον αριθµό των κεφαλών της Λερναίας Ύδρας, αφού γίνεται αποδεκτό ότι κάθε κεφάλι αντιπροσωπεύει ένα σηµείο εκφόρτισης του καρστικού υδροφορέα και, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αυτός ο αριθµός διαφέρει ανάλογα µε τις κλιµατικές συνθήκες που επικρατούν για ένα µικρό ή µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα. Σε ότι αφορά την αναγέννηση των κεφαλών της Λερναίας Ύδρας, είναι δυνατόν να ερµηνευτεί από το γεγονός ότι αν φραχθεί το σηµείο εξόδου µιας

35

καρστικής πηγής, το νερό θα εκφορτιστεί από δύο ή περισσότερα διαφορετικά σηµεία.

Σύµφωνα µε όσα παρουσιάστηκαν παραπάνω, είναι προφανές ότι ο µύθος της Λερναίας Ύδρας και του Ηρακλή είναι άµεσα συνδεδεµένος µε τις υδρογεωλογικές συνθήκες της πηγής της Λέρνης. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η πηγή της Λέρνης θα πρέπει να συµπεριληφθεί στον ∆ιεθνή Κατάλογο των Γεωµυθολογικών Γεωτόπων. Ένας άλλος λόγος είναι ότι, εξαιτίας της υπεράντλησης, δεν αργεί η στιγµή που η πηγή θα στερέψει και συνεπώς, η αθάνατη κεντρική κεφαλή της Ύδρας θα «πεθάνει», κάτι που δεν είχε επιτύχει ούτε ο Ηρακλής.

∆ιακυµάνσεις των εκφορτίσεων των πηγών της Λέρνης και του Κεφαλαρίου κατά τα έτη 1962-63 1963 (after Leibundgut Ch. et.al., 1986)

Η περιοχή της Λέρνης, του Κεφαλαρίου και του Κιβερίου στον Αργολικό κόλπο

36

333... 333... ΟΟΟ ∆∆∆ΡΡΡΟΟΟΜΜΜΟΟΟΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΠΠΠΟΟΟΣΣΣΕΕΕΙΙΙ∆∆∆ΩΩΩΝΝΝΑΑΑ

3.1. Στάση 10η – Υποθαλάσσιες πηγές Κιβερίου, Σηµείο άφιξης του θεού Ποσειδώνα στον Αργολικό κόλπο

Οι υποθαλάσσιες πηγές του Ανάβαλου στο Κιβέρι.

Υδραυλική επικοινωνία µεταξύ των καρστικών πηγών στο Κιβέρι, το Κεφαλάρι και τη

Λέρνη

37

3.2. Στάση 11η – Αρκαδία, ο τόπος γέννησης του Ποσειδώνα και το Αργόν πεδίον

3.2.1. Αργό Πεδίο

Είναι γνωστά ότι ο πολιτισµός ενός λαού, ήτοι το πολίτευµα, η θρησκεία, οι τέχνες, οι επιστήµες, οι οικονοµικές δραστηριότητες κλπ, συνδέεται άµεσα µε τα φυσικογεωλογικά χαρακτηριστικά και, κυρίως, µε το γεωπεριβάλλον της περιοχής που αναπτύσσεται. Ο µεγάλος Ελληνικός Πολιτισµός δεν θα µπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Χαρακτηριστικό παράδειγµα µιας τέτοιας σύνδεσης ενός από τους σηµαντικότερους θεούς της αρχαιοελληνικής θρησκείας µε το γεωπεριβάλλον αποτελεί ο µύθος της

γέννησης του Ποσειδώνα στο οροπέδιο της Τρίπολης, και ειδικότερα οι γεωλογικές και υδρογεωλογικές συνθήκες της Αρκαδίας.

Πιο συγκεκριµένα, στο βορειοανατολικό τµήµα του οροπεδίου της Τρίπολης αναπτύσσεται µια υπολεκάνη, το Αργό Πεδίον, που ονοµάζεται έτσι επειδή για µεγάλο χρονικό διάστηµα πληµµυρίζει και δεν καλλιεργείται.

Σύµφωνα λοιπόν µε την Ελληνική Μυθολογία, σε µικρή απόσταση από το Αργό Πεδίο στην περιοχή της σηµερινής Μηλιάς, η Ρέα γέννησε τον Ποσειδώνα και τον άφησε δίπλα σε µία στάνη σε µια πηγή, την Άρνα, λέγοντας ψέµατα στον πατέρα του Ποσειδώνα τον Κρόνο, ότι δεν γέννησε παιδί αλλά ένα πουλαράκι, κι αυτό για να προστατέψει το νεογέννητο.

Τα νερά του Αργού Πεδίου αποµακρύνονται από την καταβόθρα –σπήλαιο της Νεστάνης. Το νερό φθάνει στην καταβόθρα µε µια µικρή αποχετευτική αύλακα που έχει οφιοειδές σχήµα. Κατά την αρχαία εποχή ήταν γνωστό ότι υπήρχε υδραυλική επικοινωνία µεταξύ της καταβόθρας της Νεστάνης και της πηγής που αναβλύζει από τον πυθµένα του Αργολικού κοντά στο Κιβέρι, που σήµερα είναι γνωστή και ως Μικρός Ανάβαλος, ενώ κατά την αρχαιότητα ονοµαζόταν ∆ίνη, που βρίσκεται στην περιοχή Γενέθλιο ή Γενέσιον, όπου οι αρχαίοι Αργίτες θυσίαζαν άλογα στον Ποσειδώνα, επειδή µάλλον πίστευαν ότι εκεί εµφανίστηκε ο Ποσειδών. Σηµειωτέον ότι σε µωσαϊκό ρωµαϊκής εποχής εµφανίζεται ο Ποσειδών σε τέθριππο να αναδύεται µέσα από την θάλασσα.

Μήπως για να φτάσει στο Γενέσιο χρησιµοποίησε την καταβόθρα-σπήλαιο της Νεστάνης και την υπόγεια οδό που ακολουθούν τα νερά του Αργού Πεδίου, µέχρι να φτάσουν στη ∆ίνη;

38

3.2.2. Ιερό Ιππίου Ποσειδώνος (Αρχαία Μαντίνεια)

Το Ιερό βρίσκεται νοτιοανατολικά της αρχαίας Μαντινείας, στα όρια του συνοικισµού Μηλιά της κοινότητας Νεστάνης. Είχε εντοπισθεί από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή που ανέσκαψε την αρχαία Μαντινεία. Επανεντοπίσθηκε και ανασκάφηκε από τον Έφορο Αρχαιοτήτων ∆ρα Θ. Σπυρόπουλο, την τελευταία δεκαετία.

Οι ανασκαφές (1985-1995) αποκάλυψαν λείψανα του αρχαϊκού ναού και σηµαντικά κινητά ευρήµατα των ίδιων χρόνων (πήλινο ακρωτήριο λακωνικού τύπου µε γοργόνειο, κεραµεική των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, ειδώλια κλπ.). Αποκαλύφθηκαν, επίσης, νεώτερα κτίσµατα και τάφοι µε αρχαίες απελευθερωτικές επιγραφές στον Ίππιο Ποσειδώνα.

Το Ιερό βρίσκεται νοτιοανατολικά της αρχαίας Μαντινείας, στα όρια του συνοικισµού Μηλιά της κοινότητας Νεστάνης. Είχε εντοπισθεί από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή που ανέσκαψε την αρχαία Μαντινεία. Επανεντοπίσθηκε και ανασκάφηκε από τον Έφορο Αρχαιοτήτων ∆ρα Θ. Σπυρόπουλο, την τελευταία δεκαετία.

Οι ανασκαφές (1985-1995) αποκάλυψαν λείψανα του αρχαϊκού ναού και σηµαντικά κινητά ευρήµατα των ίδιων χρόνων (πήλινο ακρωτήριο λακωνικού τύπου µε γοργόνειο, κεραµεική των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, ειδώλια κλπ.). Αποκαλύφθηκαν, επίσης, νεώτερα κτίσµατα και τάφοι µε αρχαίες απελευθερωτικές επιγραφές στον Ίππιο Ποσειδώνα.

39

3.3. Στάση 12η – Ο Αρκαδικός Ορχοµενός και τα προϊστορικά υδραυλικά έργα

Ο προϊστορικός Ορχοµενός της Αρκαδίας είχε ιδρυθεί στους πρόποδες της ακρόπολης, ενώ στους ιστορικούς χρόνους ιδρύθηκε επί του όρους όπου βρίσκονται και τα σηµαντικότερα µνηµεία του (Αγορά, Θέατρο κλπ.). Στην πεδιάδα έχουν εντοπισθεί εγκαταστάσεις αποστράγγισης και διευθέτησης ποταµών κατά τους προϊστορικούς και µεταγενέστερους χρόνους (Χώµα των Καφυατών).

Στις αρχές του αιώνα, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή

Αθηνών, υπό τον Mendel και άλλους, ανέσκαψε τα µνηµεία του Ορχοµενού των ιστορικών χρόνων. Την τελευταία δεκαπενταετία, ο έφορος Αρχαιοτήτων ∆ρ. Θ. Σπυρόπουλος ερεύνησε και ανέσκαψε τους προϊστορικούς τύµβους και οικισµούς και τις προϊστορικές αποστραγγιστικές εγκαταστάσεις της πεδιάδας του Ορχοµενού. Τα σηµαντικότερα µνηµεία του αρχαιολογικού χώρου είναι: Το αρχαίο Θέατρο των πρώιµων ελληνιστικών χρόνων (4ος/3ος αιώνας π.Χ.).

Η αρχαία Αγορά. Το Βουλευτήριο. Τα Τείχη. Ο εκατόµπεδος Ναός της Μεσοπολίτιδος Αρτέµιδος. Ο Προϊστορικός Τύµβος - Σωρός. Γέφυρα των Αρχαϊκών χρόνων Προϊστορικός οικισµός στη θέση "Καταλύµατα" και προϊστορικά αποστραγγιστικά

έργα. Μυκηναϊκός οικισµός και αρχαίο Ιερό στη θέση "Μύτικας" Παλαιοπύργου. Αρχαίο Ιερό και παλαιοχριστιανική Βασιλική µεταξύ Ορχοµενού και Παλαιοπύργου

Μαντινείας.

3.4. Στάση 13η - Λίµνη Στυµφαλία (Ηρακλής)

Η περιοχή είναι γνωστή από τη µυθολογία γιατί στις όχθες της λίµνης ο Ηρακλής σκότωσε τις µυθικές καταστρεπτικές όρνιθες. Γνωστή η λίµνη της Στυµφαλίας που την ονοµασία της την οφείλει στην πόλη Στύµφαλο που ήταν χτισµένη στις όχθες της και όπου ο Ρωµαίος αυτοκράτορας Αδριανός µετέφερε τα νερά της µε υδραγωγείο στην Κόρινθο. Ο άθλος αυτός του Ηρακλή εξηγείται ίσως από τις αναθυµιάσεις της ελώδους περιοχής, προτού αποξηρανθεί. Η πόλη ήταν χτισµένη στη βόρεια πλευρά της λίµνης και περιβαλλόταν µε τείχος, λείψανα του οποίου διακρίνονται. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως οικοδοµήµατα της αγοράς και θεµέλια παλαίστρας, στοάς

και ναού. Βρέθηκαν ακόµη εξέδρες που χρησίµευαν σαν βάθρα αγαλµάτων, µια κρήνη και πάνω στο ύψωµα που χρησίµευε σαν ακρόπολη, τµήµατα του οχυρωµατικού περιβόλου και ίχνη ναού της Αθηνάς. ∆ιακρίνονται ακόµη ίχνη υδραγωγείου, του οποίου το νερό έφτανε µέχρι την Κόρινθο σε µήκος 100 χλµ. περίπου.

40

Γεωπεριβαλλοντικές- Γεωµυθολογικές

Υδρο-γεω-Πολιτιστικές Εκδροµές «Στο µεγαλύτερο υδραυλικό έργο της αρχαιότητας

και στο Μαντείο των ∆ελφών από:

Καθηγητή Γεωλογίας Dr.rer.nat. Η. Μαριολάκο Drs Γεωλογίας Ι. Μπαντέκα

Υπεύθυνο ΚΠΕ Στυλίδας Ε. Μαρκατσέλη

111... ΑΑΑ... ΕΕΕΡΡΡΓΓΓΑΑΑΣΣΣΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΑΑΑ ΕΕΕΡΡΡΓΓΓΑΑΑ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ΜΜΜΙΙΙΝΝΝΥΥΥΩΩΩΝΝΝ

111...111 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ Οι αρχαιολογικοί χώροι αποτελούσαν και αποτελούν για πολλούς ανθρώπους όχι µόνον

ιστορικούς χώρους αλλά και χώρους προσκυνήµατος, ενώ δεν είναι λίγοι κι εκείνοι που κατέφευγαν εκεί θεωρώντας τους, πέραν των άλλων, και ως τόπους διαλογισµού.

Η ανάδειξη και η προβολή της ιστορικής και αρχιτεκτονικής διάστασης των αρχαιολογικών χώρων προσφέρει στον κοινό επισκέπτη ενδιαφέροντα πολεοδοµικά και αρχιτεκτονικά γνωστικά στοιχεία της ιστορικής εποχής, ενώ οι τεχνικοί επιστήµονες, όπως είναι οι γεωλόγοι, οι µηχανικοί, κλπ., πέραν των προηγούµενων, από τη µελέτη των κτισµάτων είναι δυνατόν να εξαγάγουν στοιχεία για την στατική των κτιρίων, για τον τρόπο µε τον οποίο θεµελίωναν τα κτίρια, για τα αίτια της καταστροφής τους, τα προβλήµατα διατήρησής τους, της συντήρησης και ανάδειξής τους, κλπ.

Με τη δηµιουργία των Αρχαιολογικών Μουσείων εξάλλου, επιτυγχάνεται η προστασία, ανάδειξη και έκθεση έργων τέχνης του ανθρώπου, ενώ συγχρόνως µε την χρονολογική ταξινόµησή τους είναι δυνατή η παρακολούθηση της εξέλιξης της τέχνης και κατ’ επέκταση της ανάπτυξης του πολιτισµού.

Στα Τεχνικά – Τεχνολογικά Μουσεία εκτίθενται συνήθως τα επιτεύγµατα της βιοµηχανικής εποχής, ενώ τα επιτεύγµατα της προβιοµηχανικής τεχνολογίας παρουσιάζονται και αναδεικνύονται συνήθως στα Λαογραφικά Μουσεία.

Είναι κοινή διαπίστωση όλων µας ότι η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων ή/και των Πρωτοελλήνων είναι ελάχιστα γνωστή και µόνο στους ειδικούς επιστήµονες.

Μέσα από τα αντικείµενα της τέχνης που εκτίθενται στα Μουσεία και τα στοιχεία που προβάλλονται στους υφιστάµενους αρχαιολογικούς χώρους όµως, δεν προβάλλονται τα ειδικά εκείνα τεχνολογικά στοιχεία, τα οποία θα ήταν χρήσιµο να προβληθούν, αφού υπάρχει έλλειψη αναφορών για τα προϊστορικά έργα, µε αποτέλεσµα να µην είναι δυνατό να εξαχθούν συµπεράσµατα για το τεχνολογικό και πολιτισµικό επίπεδο της εποχής.

111...222 ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΜΜΜΥΥΥΘΘΘΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΟΟΟΙΙΙ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΑΑΑΡΡΡΧΧΧΑΑΑΙΙΙΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΟΟΟΙΙΙ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΤΤΤΟΟΟΠΠΠΟΟΟΙΙΙ

Έµφαση θα πρέπει εποµένως να δοθεί στον εντοπισµό, στην προστασία και στην ανάδειξη των γεωµυθολογικών και γεωαρχαιολογικών γεωτόπων, των τόπων αυτών δηλαδή που συνδέουν θέσεις ή περιοχές µε γεωλογικά φαινόµενα της ιστορικής ή προϊστορικής περιόδου ακόµη και µε την µυθολογία.

Εάν ένας γεωγραφικός χώρος – τόπος συνδέεται αποκλειστικά µε την µυθολογία, τότε γίνεται λόγος για γεωµυθότοπο.

41

Εικ. 1. ∆ορυφορικός χάρτης του ελληνικού χώρου.

Εικ.2. Τµήµα τοπογραφικού χάρτη του 19ου αιώνος του Γερµανού Keipert, στον οποίο

παρουσιάζονται τα αρχαία τοπωνύµια στην περιοχή ενδιαφέροντος.

42

111...333 ΤΤΤΑΑΑ ΑΑΑΝΝΝΤΤΤΙΙΙΠΠΠΛΛΛΗΗΗΜΜΜΜΜΜΥΥΥΡΡΡΙΙΙΚΚΚΑΑΑ --- ΑΑΑΠΠΠΟΟΟΣΣΣΤΤΤΡΡΡΑΑΑΓΓΓΓΓΓΙΙΙΣΣΣΤΤΤΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΕΕΕΡΡΡΓΓΓΑΑΑ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ΜΜΜΙΙΙΝΝΝΥΥΥΩΩΩΝΝΝ

Στην περιοχή από το Κάστρο (αρχαίες Κώπες) µέχρι το Στροβίκι στην Κωπαΐδα, και στη συνέχεια µέχρι τις Πηγές των Χαρίτων στον Ορχοµενό, εντοπίζεται ένας σηµαντικότατος γεωµυθολογικός-γεωαρχαιολογικός γεώτοπος, ο γεώτοπος της Κωπαΐδας και του καρστικού σπηλαίου στο Νέο Κόκκινο. Εκεί βρίσκονται τα αντιπληµµυρικά – αποστραγγιστικά έργα των Μινύων, τα αρχαιότερα στην Ευρώπη αφού άρχισαν να κατασκευάζονται τουλάχιστον κατά τον 16ο προχριστιανικό αιώνα.

Ο γεώτοπος της Κωπαΐδας χαρακτηρίζεται ως γεωµυθολογικός-γεωαρχαιολογικός γεώτοπος και όχι απλώς γεώτοπος, γιατί συνδέει το φυσικογεωγραφικό σύστηµα της λεκάνης της Κωπαΐδας µε τους Μινύες, µε τα αντιπληµµυρικά και αποστραγγιστικά έργα τους, µε τη δράση του Ηρακλή και µε γεωλογικά φαινόµενα.

Πιο συγκεκριµένα, το φυσικογεωγραφικό σύστηµα της λεκάνης της Κωπαΐδας αποτελεί ένα νεοτεκτονικό βύθισµα σεισµικά ενεργό. Πρόκειται για ένα κλειστό γεωµορφολογικά και υδρολογικά σύστηµα και µερικώς ανοικτό υδρογεωλογικό σύστηµα, που αποτελείται από καρστικοποιηµένα ανθρακικά πετρώµατα που εµφανίζονται στα περιθώρια και που οπωσδήποτε υπάρχουν και κάτω από τις νεώτερες αποθέσεις στον πυθµένα της λεκάνης.

Εικ. 3. Τα υδρογραφικά δίκτυα που τροφοδοτούν την Κωπαΐδα, η έκταση της λίµνης κατά το θέρος και το χειµώνα, καθώς και τα σηµαντικότερα κανάλια και αναχώµατα για την αποστράγγισή της. (κατά Knauss 1984, 1987)

Ο πολιτισµός των Μινύων αναπτύχθηκε κατά την προϊστορική εποχή, και κυρίως κατά την Μυκηναϊκή, ενώ σύµφωνα µε ορισµένους τα έργα είναι ακόµη παλαιότερα. Τα αντιπληµµυρικά–αποστραγγιστικά έργα πάντως που βλέπουµε (Εικ. 3) έχουν κατασκευαστεί, σύµφωνα µε τον Knauss, αλλά και µε άλλους, χρονολογούνται στον 16ο–13ο π.Χ. αιώνα.

43

Εικ. 4. Σχηµατική τοµή του αναχώµατος και του καναλιού(κατά Knauss 1984, 1987)

Εικ.5 . Τοµή των µικρότερων αναχωµάτων της Κωπαΐδας (κατά Knauss 1984, 1987)

111...444 ΗΗΗΡΡΡΑΑΑΚΚΚΛΛΛΗΗΗΣΣΣ --- ΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΩΩΩΤΤΤΟΟΟΣΣΣ «««ΣΣΣΑΑΑΜΜΜΠΠΠΟΟΟΤΤΤΕΕΕΡΡΡ»»» ΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ΙΙΙΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΑΑΑΣΣΣ

Η εξαφάνιση των Μινύων και του πολιτισµού τους συνδέεται µε την καταστροφή των έργων τους από τον Θηβαίο Ηρακλή, ο οποίος σφράγισε την είσοδο της καταβόθρας κοντά στο Νέο Κόκκινο (Εικ. 6) µε έναν ογκόλιθο και εµπόδισε την αποµάκρυνση του νερού µε αποτέλεσµα να γίνει υπερχείλιση, να καταστραφούν οι αντιπληµµυρικές κατασκευές, να κατακλυστεί η λεκάνη και να καταστραφούν όχι µόνο οι καλλιέργειες αλλά και οι πόλεις που είχαν εν τω µεταξύ ιδρυθεί στις περιοχές της πεδιάδας.

Ο ογκόλιθος αυτός βρίσκεται ακόµα στη θέση του, µπορεί να τον δει ο σύγχρονος επισκέπτης και πρέπει να προταθεί για να συµπεριληφθεί στον διεθνή κατάλογο γεωτόπων της UNESCO. Σηµειωτέον ότι η πρόταση για την δηµιουργία του εν λόγω

44

Πάρκου έχει ήδη αναπτυχθεί στο τελευταίο ∆ιεθνές Συνέδριο της, που έγινε στη Μυτιλήνη µεταξύ 30/6 και 2/7/97, στην οποία είχε παραβρεθεί και ο εκπρόσωπος της UNESCO.

Εικ. 6. Η είσοδος (από το εσωτερικό προς τα έξω) του σπηλαίου του Ηρακλέους στο

Νέο Κόκκινο. ∆ιακρίνεται ο ογκόλιθος που προέρχεται από την πτώση της οροφής.

Η σύνδεση του µύθου και της προϊστορίας φυσικογεωγραφικού συστήµατος της λεκάνης µε γεωλογικά φαινόµενα είναι προφανής µεν, αλλά άγνωστη στους µη ειδικούς, γι αυτό πρέπει να αναδειχθεί, γιατί αλλιώς κάποια στιγµή στο µέλλον θα καταστραφεί.

Εικ. 7. Ταυτότητα Ηρακλέους

45

Ο µυθικός Ηρακλής και η καταστροφή που προκάλεσε πρέπει να αντιστοιχεί σε κάποια σεισµική δραστηριότητα της εποχής, που οδήγησε στην κατάρρευση της οροφής του σπηλαίου και την πτώση ογκολίθων, µε αποτέλεσµα το σφράγισµα της εισόδου του σπηλαίου, την υπερχείλιση και την εκ νέου κατάκλυση της αποξηρανθείσας λίµνης, Το φυσικογεωλογικό αυτό γεγονός πρέπει να συνέβη κατά πάσα πιθανότατα τον 13ο π.Χ. αιώνα.

Από τη µελέτη της ιστορίας και της γεωλογίας της περιοχής καταλήγουµε σε συµπεράσµατα που αφορούν το παλαιοπεριβάλλον, την παλαιογεωγραφική µεταβολή της περιοχής από ξηρά σε λίµνη, εξαιτίας τεκτονικής δραστηριότητας, την παλαιοσεισµολογία αλλά και άλλα φυσικά φαινόµενα µε πολύ µεγάλο τεχνικο-γεωλογικό ενδιαφέρον.

111...555 ΟΟΟΙΙΙ ΤΤΤΕΕΕΧΧΧΝΝΝΙΙΙΚΚΚΕΕΕΣΣΣ ΠΠΠΟΟΟΥΥΥ ΧΧΧΡΡΡΗΗΗΣΣΣΙΙΙΜΜΜΟΟΟΠΠΠΟΟΟΙΙΙΗΗΗΘΘΘΗΗΗΚΚΚΑΑΑΝΝΝ ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΗΗΗΝΝΝ

ΑΑΑΠΠΠΟΟΟΞΞΞΗΗΗΡΡΡΑΑΑΝΝΝΣΣΣΗΗΗ ΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ΚΚΚΩΩΩΠΠΠΑΑΑΪΪΪ∆∆∆ΑΑΑΣΣΣ ... Θεωρούµε ότι είναι συγκλονιστικά εντυπωσιακή η διαπίστωση του J. Knauss, που

σηµειωτέον είναι Καθηγητής της Υδραυλικής στο Πολυτεχνείο του Μονάχου, ότι η τεχνική που εφάρµοσαν οι αρχαίοι Μινύες είναι ίδια ακριβώς µε αυτήν που διδάσκεται σήµερα στα Πανεπιστήµια και στα Πολυτεχνεία όλου του κόσµου, σχετικά µε την κατασκευή χωµάτινων φραγµάτων (Εικ. 8, 9). Έτσι, τα έργα αυτά, µαζί µε τα έργα του Λαυρίου, αποτελούν τους σηµαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους για τη µελέτη της τεχνολογίας αυτής της εποχής.

Εικ. 8. Σχηµατική τοµή ενός χωµάτινου φράγµατος από ένα σύγχρονο πανεπιστηµιακό εγχειρίδιο.

Μεταξύ 16ου και 13ου αιώνα π.Χ. οι Μινύες, λοιπόν, σταδιακά προφανώς, αποξήραναν την λίµνη της Κωπαΐδας µε την κατασκευή αποστραγγιστικής αύλακας (καναλιού) µήκους 27 χιλιοµέτρων, το βόρειο τοίχωµα της οποίας συµπίπτει κατά τµήµατα µε τα αλπικής ηλικίας ανθρακικά περιθώρια της λεκάνης, ενώ κατά τµήµατα αποτελεί χωµατουργικό έργο. Το νότιο τοίχωµα αποτελεί χωµατουργικό έργο ύψους 3,5 – 4 µέτρων, πλάτους βάσης περίπου 35 µέτρων και πλάτους κορυφής περίπου 30 µέτρων (βλ. Εικ. 3, 4, 9).

46

Εικ. 9. Συγκριτικές παρατηρήσεις µεταξύ των σχηµατικών τοµών στο κανάλι και το ανάχωµα των Μινύων στα περιθώρια της Κωπαΐδας (κατά Knauss) και των χωµάτινων φραγµάτων από ένα σύγχρονο πανεπιστηµιακό εγχειρίδιο. Από τη σύγκριση καταφαίνεται ότι η κατασκευή των χωµάτινων φραγµάτων είναι η ίδια τα τελευταία 3500 χρόνια.

Στο κανάλι αυτό συγκεντρώνονται τα νερά του Μέλανα ποταµού, που προέρχονται από καρστικές πηγές του Ορχοµενού και µε σηµερινή µέση ετήσια παροχή της τάξης των 108 X 106 κυβικά µέτρα/έτος (3,4 κυβικά µέτρα το δευτερόλεπτο) και τα νερά του Βοιωτικού Κηφισού µε σύγχρονη µέση ετήσια παροχή της τάξης των 200 Χ 106 κυβικά µέτρα/έτος (βλ. Εικ. 11, 12).

Στην περιοχή κοντά στον Ορχοµενό πραγµατοποιείτο πιθανότατα εκτροπή του Βοιωτικού Κηφισού προς το κανάλι και όλα τα νερά οδηγούντο κυρίως προς το µεγάλο σπήλαιο - καταβόθρα του ανατολικού περιθωρίου, κάτω από τον σηµερινό οικισµό του Νέου Κόκκινου (Εικ. 11, 12). Σε διάφορα τµήµατα της λεκάνης έχουν κατασκευαστεί επίσης µικρότερα αντιπληµµυρικά αναχώµατα αγνώστου µήκους.

Με τα έργα αυτά επιτεύχθηκε βαθµιαία αποξήρανση ολόκληρης της Κωπαΐδας, ενώ κατασκευάστηκε και το µεγαλύτερο πλωτό κανάλι συνολικού µήκους 27 χιλιοµέτρων, που σύµφωνα µε τον Knauss πρέπει να χρησιµοποιείτο και για µεταφορές!!! (βλ. Εικ. 10)

Εικ. 10. Φανταστική

αναπαράσταση της χρήσης

του καναλιού για

µεταφορές.(κατά Knauss)

47

Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι η στάθµη στο κανάλι πρέπει να ήταν 1,5-2 µέτρα υψηλότερα από τον πυθµένα της αποξηραµένης λίµνης, δηλαδή υψηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους που καλλιεργούσαν αλλά και την επιφάνεια όπου είχαν αναπτυχθεί ολόκληρες πόλεις, ενώ η στεγανότητα των έργων ήταν απόλυτη (Εικ. 3).

Το κανάλι χρησιµοποιείτο για αντιπληµµυρική προστασία, για άρδευση, για ύδρευση αλλά και, όπως προαναφέρθηκε, για µεταφορές. Το σηµερινό χωριό Κάστρο είναι πιθανόν να αντιστοιχεί στις αρχαίες Κώπες, λέξη που πρέπει να προέρχεται από τη λέξη κώπη, όπως και η λέξη Κωπαΐς, και το ρήµα κωπηλατώ.

Η όλη φιλοσοφία στο σχεδιασµό της αποστράγγισης κατά την εποχή των Μινύων είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη που εφαρµόστηκε από την κατασκευάστρια ξένη εταιρεία στα τέλη του παρελθόντα αιώνα, δηλαδή 3500 χρόνια µετά και η οποία τεχνικά µειονεκτεί µε αποτέλεσµα να έχουν δηµιουργηθεί πολλά τεχνικά προβλήµατα.

Οι Μινύες λοιπόν, 3600 χρόνια πριν (τουλάχιστον), πρέπει να είχαν εξειδικευµένες τεχνικές γνώσεις και συγκεκριµένα:

(i) Επειδή η ανώτατη στάθµη του ύδατος έπρεπε να βρισκόταν πάντα χαµηλότερα από τη στέψη, έπρεπε να γνώριζαν να υπολογίζουν τις παροχές των πηγών του Μέλανα ποταµού και του Βοιωτικού Κηφισού, και εποµένως έπρεπε να γνώριζαν τις πληµµυρικές παροχές τους, ίσως και την περιοδικότητα της εµφάνισης πληµµυρικών φαινοµένων, γεγονός άλλωστε που αποδεικνύεται από το ότι δεν παρατηρούνταν υπερχειλίσεις και εποµένως καταστροφές στις καλλιέργειες και τις κατασκευές.

(ii) Οι Μινύες θα πρέπει να γνώριζαν τις φυσικοµηχανικές ιδιότητες των εδαφών, την περατότητα και τη συνεκτικότητά τους, καθώς και τους τρόπους εντοπισµού εδαφικών υλικών, εξόρυξης και µεταφοράς τους για την κατασκευή των έργων.

(iii) Επιπρόσθετα, θα πρέπει να είχαν γνώσεις τεχνικής γεωλογίας και κατασκευών, όπως φαίνεται από την συστηµατική απόθεση, τη διάστρωση και τη συµπύκνωση των υλικών στα χωµατουργικά έργα.

(iv) Θα πρέπει επίσης, να γνώριζαν να υπολογίζουν τις κλίσεις και την ευστάθεια των πρανών, αλλά και τις µεθόδους προστασίας από διάβρωση, αφού έχουµε εξωτερική επένδυση των έργων µε ογκόλιθους, που έχουν ληφθεί από τα παρακείµενα ανθρακικά πετρώµατα.

Το γεγονός εξάλλου ότι µεγάλα τµήµατα του αναχώµατος διατηρούνται µέχρι σήµερα δείχνει ότι η ευστάθεια των έργων είναι τέλεια. Η σηµερινή εθνική οδός Κάστρου – Ορχοµενού άλλωστε έχει κατασκευαστεί, εν µέρει, πάνω στο αντιπληµµυρικό ανάχωµα.

Τα ερωτήµατα, που εύλογα δηµιουργούνται, είναι:

♦ Ποια ήταν η πορεία των υδάτων καθ’ όλη τη διάρκεια της κατασκευής των έργων. ♦ Γιατί τα έργα εντοπίζονται κοντά στο Βόρειο περιθώριο της λεκάνης όπου εµφανίζονται καρστικοποιηµένα ανθρακικά, υδροπερατά πετρώµατα. Πιθανότατα τα έργα κατασκευάστηκαν κοντά στο βόρειο περιθώριο της λεκάνης της

Κωπαΐδας µε τα καρστικοποιηµένα ανθρακικά και εποµένως υδροπερατά πετρώµατα µε σκοπό την παροχέτευση των πληµµυρικών υδάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος υπερχειλιστή που είναι ιδιοφυές στη σύλληψή του και που πρέπει να είναι µοναδικό.

Καταλήγοντας, συµπεραίνουµε ότι οι αρχαίοι Μινύες πρέπει να είχαν οπωσδήποτε προϋπάρχουσα εµπειρία και γεωτεχνικές γνώσεις πάνω στο αντικείµενο.

48

Ξέχωρα όµως από τις τεχνικές γνώσεις πρέπει να είχαν και γνώσεις σχετικά µε τις µεταφορές, την οργάνωση του εργοταξίου, τη σίτιση, τη διαµονή, τον εντοπισµό των ειδικών εδαφών, τη λατόµευση, τα εργαλεία, τα µηχανήµατα συµπύκνωσης, κλπ., κλπ.

Εικ. 11. ∆ορυφορική εικόνα της ευρύτερης περιοχής της Κωπαΐδας

Το γεγονός εξάλλου ότι µεγάλα τµήµατα του αναχώµατος διατηρούνται µέχρι σήµερα δείχνει ότι η ευστάθεια των έργων είναι τέλεια. Η σηµερινή εθνική οδός Κάστρου – Ορχοµενού άλλωστε έχει κατασκευαστεί, εν µέρει, πάνω στο αντιπληµµυρικό ανάχωµα.

Τα ερωτήµατα, που εύλογα δηµιουργούνται, είναι:

♦ Ποια ήταν η πορεία των υδάτων καθ’ όλη τη διάρκεια της κατασκευής των έργων. ♦ Γιατί τα έργα εντοπίζονται κοντά στο Βόρειο περιθώριο της λεκάνης όπου εµφανίζονται καρστικοποιηµένα ανθρακικά, υδροπερατά πετρώµατα. Πιθανότατα τα έργα κατασκευάστηκαν κοντά στο βόρειο περιθώριο της λεκάνης της

Κωπαΐδας µε τα καρστικοποιηµένα ανθρακικά και εποµένως υδροπερατά πετρώµατα µε σκοπό την παροχέτευση των πληµµυρικών υδάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος υπερχειλιστή που είναι ιδιοφυές στη σύλληψή του και που πρέπει να είναι µοναδικό.

49

Εικ. 12. Τοπογραφικός χάρτης της Κωπαΐδας

Καταλήγοντας, συµπεραίνουµε ότι οι αρχαίοι Μινύες πρέπει να είχαν οπωσδήποτε προϋπάρχουσα εµπειρία και γεωτεχνικές γνώσεις πάνω στο αντικείµενο.

Ξέχωρα όµως από τις τεχνικές γνώσεις πρέπει να είχαν και γνώσεις σχετικά µε τις µεταφορές, την οργάνωση του εργοταξίου, τη σίτιση, τη διαµονή, τον εντοπισµό των ειδικών εδαφών, τη λατόµευση, τα εργαλεία, τα µηχανήµατα συµπύκνωσης, κλπ., κλπ.

Εικ. 13.

Η ευρύτερη περιοχή Κωπαΐδας – ∆ελφών (από δορυφορική εικόνα)

50

111...666 ΠΠΠΟΟΟΤΤΤΕΕΕ ΤΤΤΑΑΑ ΕΕΕΜΜΜΑΑΑΘΘΘΑΑΑΝΝΝ ΟΟΟΛΛΛΑΑΑ ΑΑΑΥΥΥΤΤΤΑΑΑ ΟΟΟΙΙΙ ΜΜΜΙΙΙΝΝΝΥΥΥΕΕΕΣΣΣ;;;

Η παραπέρα λεπτοµερέστερη και εξειδικευµένη γεωαρχαιολογική µελέτη των έργων, επειδή συνδέονται µε την εποχή του ή των κλιµατικών optimum του Ολοκαίνου (τελευταία 10.000 έτη), µπορεί να βοηθήσει στην έρευνα επί των µεταβολών του κλίµατος αλλά και στην µελέτη και κατανόηση των περιόδων µεγάλων κατακλυσµών της περιόδου αυτής, όπως ο κατακλυσµός του Νώε και ο κατακλυσµός του ∆ευκαλίωνα, ο οποίος δεν είναι τόσο γνωστός και συνδέεται µε παρόµοιες κλιµατολογικές καταστάσεις και αντίστοιχα αντιπληµµυρικά έργα.

Η γνώση των µεταβολών του κλίµατος κατά την περίοδο αυτή είναι σηµαντική επειδή, σε συνδυασµό µε τις µελέτες για τη σύγχρονη εποχή, µπορεί να συµβάλει στην πρόβλεψη των µελλοντικών κλιµατικών µεταβολών.

Επιπρόσθετα, και λόγω του ότι τα υπολείµµατα του αντιπληµµυρικού αναχώµατος στο Στροβίκι σήµερα, εξαιτίας της έλλειψης περίφραξης και της άγνοιας των κατοίκων κινδυνεύουν άµεσα να καταστραφούν ολοσχερώς, είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη προστασίας των τµηµάτων των έργων των αρχαίων Μινύων που έχουν διασωθεί µέσα από την αναστήλωση, την προβολή και την ανάδειξή τους.

Εικ. 14. Η ευρύτερη περιοχή Κωπαΐδας – ∆ελφών (τρισδιάστατος χάρτης σκιασµένου

ανάγλυφου)

51

52

222 ΒΒΒ... ΤΤΤΟΟΟ ΜΜΜΑΑΑΝΝΝΤΤΤΕΕΕΙΙΙΟΟΟ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ∆∆∆ΕΕΕΛΛΛΦΦΦΩΩΩΝΝΝ...

ΜΜΜΙΙΙΑΑΑ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩ∆∆∆ΥΥΥΝΝΝΑΑΑΜΜΜΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΜΜΜΥΥΥΘΘΘΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΣΣΣΕΕΕΓΓΓΓΓΓΙΙΙΣΣΣΗΗΗ

222...111 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ --- ΓΓΓΕΕΕΝΝΝΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΙΙΙΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟΙΙΙΧΧΧΕΕΕΙΙΙΑΑΑ

Οι ∆ελφοί, όπου για πάνω από µία χιλιετία λειτουργούσε το Μαντείο του θεού Απόλλωνος, βρίσκονται σε µια εντυπωσιακή τοποθεσία στις νότιες πλαγιές του όρους Παρνασσού, κάτω από τις απόκρηµνες Φαιδριάδες Πέτρες, στην κοιλάδα του ποταµού Πλειστού. Οι Έλληνες θεωρούσαν τους ∆ελφούς ως τον οµφαλό της Γης. Σύµφωνα µε την παράδοση τον χώρο κατείχε αρχικά η «Πρωτοµάντις Γαία» (µετέπειτα από κοινού µε τον Ποσειδώνα και στη συνέχεια στη Θέµιδα) και βρισκόταν υπό την προστασία του δράκου Πύθωνος. Όταν ο Απόλλων έφθασε στην περιοχή, κατέλαβε τον χώρο σκοτώνοντας το ιερό ζώο. Έτσι ο θεός Απόλλων υποχρεώνεται από την θεά Γαία σε κάθαρση λόγω της ιεροσυλίας που διέπραξε, ιδρύοντας, µεταξύ άλλων, τα Πύθια, πανελλήνιους Αγώνες εις µνήµην του ιερού δράκοντος που διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια.

Εικ.15 . Ο αρχαιολογικός χώρος των ∆ελφών και η κοιλάδα του ποταµού Πλειστού. Στα δεξιά της εικόνας διακρίνονται οι Φαιδριάδες Πέτρες

Είναι αξιοσηµείωτο πως κατά την Θεογονία που µας παρέδωσε ο Ησίοδος, ο Απόλλων δεν συµπεριλαµβάνεται στην πρώτη εξάδα (Εστία, Ποσειδών, ∆ήµητρα, Άδης, Ήρα, Ζευς) των δώδεκα µεγάλων Ολυµπίων Θεών, οι οποίοι είναι τα τέκνα των Τιτάνων Κρόνου και Ρέας.

Σύµφωνα µε την Γεωµυθολογική ερµηνεία της Θεογονίας, οι διαδοχή των γενεών των θεοτήτων, αντιπροσωπεύει –µεταξύ άλλων- τις σηµαντικές και δραµατικές αλλαγές του φυσικογεωλογικού περιβάλλοντος του ευρύτερου Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου κατά τα τελευταία 20.000 έτη περίπου (Μαριολάκος Η., 2001). Η Γαία αποτελεί την αρχική, αιώνια και διαχρονική «µήτρα» των πάντων. Ο Απόλλων εντάσσεται στις νεώτερες γενιές, των κοινωνικοποιηµένων, ή θέσµιων θεοτήτων, οι οποίοι «γεννιούνται» (προσλαµβάνονται από τους ανθρώπους ανάλογα µε τις κοινωνικές ανάγκες, αναζητήσεις και δυνατότητες) όταν ο άνθρωπος είχε συγκροτήσει οργανωµένες κοινωνίες, έχοντας ήδη διαβεί το κατώφλι του πολιτισµού, πιθανότατα κατά την εποχή που συµβατικά ονοµάζουµε χαλκολιθική. Ολόκληρη η πολιτισµική διαδικασία που εξελίχθηκε στον ευρύτερο Αιγαιακό και Περιαιγαιακό χώρο φαίνεται να συνδέεται άµεσα µε τα χαρακτηριστικά αυτού του ιδιαίτερα προικισµένου τόπου, ο οποίος προσέλκυσε τον άνθρωπο από πολύ-πολύ παλαιά προσφέροντάς του τα κατάλληλα

53

ερεθίσµατα, και µέσω της παρατήρησης, οδηγήθηκε στη λογική σύλληψη του κόσµου, η οποία αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά του αρχαίου Ελληνικού Πολιτισµού.

Λέγεται πως ο τόπος του Μαντείου (που ονοµαζόταν Πυθώ) ανακαλύφθηκε από κατσίκες που έβοσκαν εκεί, και όταν πλησίαζαν κάποιο άνοιγµα της γης που υπήρχε στην περιοχή, πάθαιναν «αλλόκοτους» σπασµούς και έβγαζαν παράξενες φωνές. Ο βοσκός τους, κάποιος Κορήτας, πλησίασε το άνοιγµα και άρχισε και εκείνος, υπό την επίδραση ατµών και αναθυµιάσεων που αναδύονταν από το εσωτερικό να βγάζει φωνές και να προλέγει πράγµατα που αργότερα επαληθεύτηκαν.

Υπάρχουν όµως και άλλες παραδόσεις. Οι απαρχές της λειτουργίας του ιερού (σύµφωνα µε τον Οµηρικό Ύµνο προς στον Πύθιο Απόλλωνα) συνδέονται µε την άφιξη Κρητών ευγενών από την Κνωσσό, τους οποίους είχε οδηγήσει ο Θεός Απόλλων µεταµορφωµένος σε δελφίνι. Αυτοί ήταν και οι πρώτοι ιερείς (οργεώνες) του Μαντείου. Έλεγαν πως ο Θεός κατοικούσε µέσα σε µία δάφνη (το ιερό του φυτό) και προφήτευε τα µελλοντικά µε το θρόισµα των φύλλων της. Η κυριαρχία του Απόλλωνος τοποθετείται στο τέλος της εποχής του Χαλκού. Στους ∆ελφούς είχαν λειτουργήσει τρία κατά σειρά µαντεία, το χθόνιο µε την εγκοίµιση, το κληροµαντείο και τελικά το Απολλώνειο µε τη δάφνη. Το Μαντείο των ∆ελφών γνώρισε ιδιαίτερη ακµή και φήµη µεταξύ των8ου και 6ου προχριστιανικών αιώνων.

Εικ. 16 . Απεικόνιση του αρχαιολογικού χώρου των ∆ελφών

Από τις αρχές του 6ου προχριστιανικού αιώνα, τον έλεγχο του Μαντείου των ∆ελφών ανέλαβε η Αµφικτιονία των ∆ελφών, η οποία ήταν η οµοσπονδία δώδεκα «εθνών» (φυλών) από την Κεντρική Ελλάδα, την Αττική, την Εύβοια και την Πελοπόννησο. Από τότε οι ∆ελφοί εδραιώθηκαν ως πανελλήνιο Ιερό και σύντοµα απέκτησαν διεθνή φήµη. ∆ιάφορες ελληνικές πόλεις έκτισαν «θησαυρούς» -κτίρια στα οποία φυλάσσονταν τρόπαια µαχών ή άλλα πολύτιµα αντικείµενα. Αφιερώµατα στο Ιερό έστελναν και ξένοι ηγεµόνες όπως ο Κροίσος της Λυδίας. Αρχικά οι χρησµοί δίδονταν µία φορά το χρόνο, στα γενέθλια του

54

Απόλλωνος (εβδόµη του ∆ελφικού µήνα Βυσίου, που αντιστοιχεί στον σηµερινό Φεβρουάριο), αργότερα όµως το Μαντείο λειτουργούσε µια φορά τον µήνα, εκτός από τους τρεις χειµωνιάτικους µήνες, όταν όπως θεωρούσαν ο Θεός έλειπε ταξιδεύοντας στην χώρα των Υπερβορείων.

222...222 ΓΓΓΕΕΕΝΝΝΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟΙΙΙΧΧΧΕΕΕΙΙΙΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙ ΜΜΜΑΑΑΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ Μαντική, Μαντεία: Η δυνατότητα, αλλά και η τέχνη της προγνώσεως του µέλλοντος

µε βάση την θεωρία της Συµπαθείας. Κατά τον Ακαδειµικό Σπεύσιππο («Όροι»), η Μαντική µπορεί να ορισθεί ως ασφαλής τέχνη της θεωρήσεως του παρόντος και του µέλλοντος µέσω θνητού ζώου, καθώς και δηµιουργίας φιλίας µεταξύ των Θεών και των ανθρώπων (ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΖΩΩι ΘΝΗΤΩι. ΦΙΛΙΑΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ).

Η Μαντική διακρίνεται σε άµεσο (όπου η εκτός χρόνου θεότητα παρουσιάζει στους εντός του χρόνου ζώντες τα επόµενα βήµατα της διαδροµής τους) και σε έµµεσο ή επαγωγική, σηµαντικό τµήµα της οποίας είναι η «οιωνοσκοπία». Ο οιωνός δεν προκαλεί τα γεγονότα, αλλά συνδέεται µε αυτά, καθώς όλα τα πράγµατα συνδέονται µεταξύ τους σε ένα ενιαίο σύστηµα. Ο οιωνός δεν παράγει τίποτε, απλώς φανερώνει την απαρχή ενός αργού ξεδιπλώµατος «γιατί µελλοντικά γεγονότα δεν κάνουν αποτόµως την εµφάνισή τους, αλλά το πέρασµα του χρόνου οµοιάζει µε το ξετύλιγµα ενός σχοινιού, που δεν παράγει τίποτε το καινούργιο, αλλά απλώς παρουσιάζει εκείνο που υπήρχε εξ αρχής» (Κικέρων, De Divinatione, 1. 127)

«(…) Ο Θεός δεν ασχολείται µε ρωγµές συκωτιών ή κελαηδίσµατα πτηνών, κάτι τέτοιο θα ήταν ανάρµοστο και ανάξιο των Θεών και µε κανένα τρόπο δεν θα µπορούσε να συµβαίνει. Αντιθέτως µέσα στο Σύµπαν, ευθύς εξ αρχής συγκεντρωµένα σηµάδια προµηνύουν την εκδήλωση συγκεκριµένων πραγµάτων… Οι άνθρωποι που έχουν δώσει προσοχή σε αυτά, συχνά δεν πέφτουν έξω στις προγνώσεις τους, οι δε τυχόν λανθασµένες ερµηνείες δεν οφείλονται σε αδυναµίες των ιδίων των πραγµάτων, αλλά στην άγνοια των ερµηνευτών» (Κικέρων, De Divinatione, 1. 118)

Σηµειώνεται ότι, όπως είναι γνωστό, η τελευταία µάχη µεταξύ Ελλήνων και Περσών στις Πλαταιές (479) καθυστέρησε χαρακτηριστικά την έναρξή της, επειδή οι ειδικοί οιωνοσκόποι και των δύο αντιπάλων πλευρών ερµηνεύανε ως αρνητικούς τους οιωνούς.

Εικ.17. Ο Ναός του Απόλλωνος στους ∆ελφούς και στο

βάθος οι απόκρηµνες Φαιδριάδες Πέτρες

55

222...333 ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΑΑΑ /// ΤΤΤΕΕΕΚΚΚΤΤΤΟΟΟΝΝΝΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟΙΙΙΧΧΧΕΕΕΙΙΙΑΑΑ

Οι ψηλοί πέτρινοι όγκοι (Φαιδριάδες Πέτρες) που οριοθετούν προς βορρά την περιοχή του σηµερινού αρχαιολογικού χώρου των ∆ελφών, αποτελούνται από ασβεστολιθικά πετρώµατα (Εικ. 17, 18, 23). Οι απόκρηµνες αυτές πλαγιές αντιπροσωπεύουν µία µεγάλη ρηξιγενής ζώνη που αναπτύσσεται σε γενική διεύθυνση Ανατολή – ∆ύση (Εικ. 17) και η οποία πιθανότατα συνδέεται µε τα µεγάλα περιθωριακά ρήγµατα που σχηµατίζουν την ενεργή τεκτονική τάφρο του Κορινθιακού Κόλπου.

Μικρότερης τάξης ρήγµατα έχουν εντοπιστεί και εγκάρσια προς αυτή τη µεγάλη ρηξιγενή ζώνη, σε γενική διεύθυνση περίπου Βορράς – Νότος (Εικ. 18) (Mariolakos et al., 1989, Mariolakos et al., 1991, De Boer & Hale 2001).

Εικ. 18. Ο αρχαιολογικός χώρος των ∆ελφών και η κοιλάδα του ποταµού Πλειστού (από De Boer

& Hale 2001, τροποποιηµένο).

Στο σκαρίφηµα (Εικ. 19) το ίχνος ενός τέτοιου µικρότερης τάξης ρήγµατος που διέρχεται µέσα από τον Ναό του Απόλλωνος, τονίζεται ιδιαίτερα από την παρουσία πέντε (5) πηγών (1,2,3,4,5, στο σχήµα της Εικόνας 19). Στα σηµεία εκφόρτισης των πηγών παρατηρούνται αποθέσεις τραβερτίνη µε χαρακτηριστικότερη την περίπτωση στο τείχος της Εικόνας 20 –στο ΙΣΧΕΓΑΙΟΝ. Μια άλλη πηγή υπήρχε στο σηµείο 4 κοντά στο Άδυτον του Ναού.

Εικ. 19. Ο αρχαιολογικός χώρος των

∆ελφών και τα ίχνη των

ρηγµάτων (από De Boer & Hale 2001, τροποποιηµένος)).

56

Εικ. 20

Χαρακτηριστικές αποθέσεις τραβερτίνη ανάντη του ναού του Απόλλωνος

Χαρακτηριστική είναι επίσης η µετατόπιση των δοµικών λίθων στον Θησαυρό των Βοιωτών (Εικόνα 21) καθώς και στα θεµέλια του Θησαυρού των Ποτιδαίων, που βρίσκεται λίγα µέτρα ψηλότερα (Εικόνα 21) κατά µήκος ενός άλλου ρήγµατος παράλληλου προς το προηγούµενο (Εικ. 19).

Εικ. 21. Το ρήγµα που διέρχεται από τα θεµέλια του Θησαυρού των Βοιωτών και του Θησαυρού των Ποτιδαίων

57

Σύµφωνα µε τις έρευνες των De Boer & Hale (2000 & 2001), στις αποθέσεις του τραβερτίνη, αλλά και στο νερό των πηγών που λειτουργούν έως σήµερα (π.χ. Κασταλία), ανιχνεύθηκε η παρουσία αερίων όπως είναι το Μεθάνιο, το Αιθάνιο και το Αιθυλένιο.

Το Αιθυλένιο έχει χρησιµοποιηθεί στο παρελθόν ως αναισθητικό στην ιατρική. Σε µικρές δόσεις προκαλεί ευφορία, αίσθηση ροής, αποσύνδεση της συνείδησης από το σώµα, ενώ σε µεγαλύτερες µπορεί να προκαλέσει «ντελίριο», βίαιες αντιδράσεις και σε εξαιρετικές περιπτώσεις πλήρη απώλεια της συνείδησης, ακόµη και θάνατο. Σύµφωνα µε τους παραπάνω ερευνητές, η κατάσταση της έκστασης που καταλάµβανε την Πυθία συνδέεται µε την ανάδυση και επακόλουθη εισπνοή του Αιθυλενίου. Στην περίπτωση που αληθεύει αυτή η υπόθεση, δικαιώνονται οι γνωστές αναφορές των αρχαίων συγγραφέων περί ύπαρξης ενός «χάσµατος» στο Άδυτον του Ναού του Απόλλωνος (Εικ. 22).

Εικ. 22. Καλλιτεχνική απεικόνιση της Πυθίας, καθισµένης στον τρίποδα, πάνω από το εδαφικό χάσµα, από το οποίο αναδύονται αέρια (από De Boer & Hale

2001)

Το πρόβληµα είναι ο ακριβής προσδιορισµός της προέλευσης των εν λόγω αερίων. Σύµφωνα µε τους αµερικανούς ερευνητές (De Boer & Hale, 2000 & 2001), ως πηγή τους θεωρείται ένας σχηµατισµός βιτουµενιούχου ανθρακικού πετρώµατος που εντοπίζεται στο υπέδαφος, ενώ κατά τον καθηγητή Ηλία Μαριολάκο δεν πρέπει να αποκλειστεί ότι κατά καιρούς είναι δυνατόν να συνδέεται και µε το ελληνικό ηφαιστειακό τόξο.

Σηµείωση: Οι παρατηρούµενες µετατοπίσεις δεν συνδέονται µε τη γνωστή καταστροφική δράση των ορδών του Αλάριχου (397 µ.Χ.), αλλά έχουν συµβεί µετά τη θεµελίωση των παλαιότερων κατασκευών, λόγω της επαναδραστηριοποίησης του ρήγµατος, γεγονός που αποδεικνύει ότι η περιοχή παραµένει τεκτονικά ενεργή.

222...444 ΟΟΟΙΙΙ ΒΒΒΩΩΩΞΞΞΙΙΙΤΤΤΕΕΕΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΝΝΝΑΑΑΣΣΣΣΣΣΟΟΟΥΥΥ

Τα ανθρακικά πετρώµατα του όρους του Παρνασσού εντάσσονται γεωτεκτονικά στην (οµώνυµη) γεωτεκτονική ενότητα του Παρνασσού, η οποία περιλαµβάνει ιζηµατογενείς ακολουθίες για το διάστηµα Αν. Τριαδικό – Αν. Κρητιδικό (Μαιστρίχτιο). Τα πετρώµατα αυτά αποτέθηκαν ως ιζήµατα σε θαλάσσιο παλαιογεωγραφικό χώρο ιζηµατογένεσης, και συγκεκριµένα στον παλαιο-ωκεανό της Τηθύος, που λειτούργησε για το χρονικό διάστηµα των 220 έως 70 εκατοµµυρίων ετών πριν από σήµερα. Η εµφάνισή της ενότητας του Παρνασσού περιορίζεται µεταξύ δύο σηµαντικών ενεργών νεοτεκτονικών ζωνών του Ελληνικού χώρου, δηλαδή από: (α) τη λεκάνη του Σπερχειού προς βορρά, & (β) τον Κορινθιακό Κόλπο προς νότο. Η στρωµατογραφική κολώνα του Παρνασσού είναι πολύ απλή (Εικ. 25), ενώ χαρακτηριστικό της ενότητας αυτής αποτελούν οι εµφανίσεις των βωξιτικών οριζόντων.

Οι βωξίτες αυτοί υποδηλώνουν διαδοχικές χερσεύσεις του παλαιογεωγραφικού χώρου της ανθρακικής ιζηµατογένεσης (όπου αποτίθονταν τα µετέπειτα πετρώµατα του

58

Παρνασσού), σε διάφορες εποχές του γεωλογικού παρελθόντος. Αποτέλεσµα των χερσεύσεων αυτών ήταν η διάβρωση και η δηµιουργία «καρστικών εγκοίλων» τα οποία πληρώθηκαν µε υλικά που προέρχονταν από εσωτερικότερες περιοχές του τότε ελληνικού τόξου, οι οποίες είχαν αναδυθεί. Οι βωξίτες δηλαδή δηµιουργήθηκαν από τη «λατεριτίωση», (αποσάθρωση) των παραπάνω υλικών σε ένα θαλάσσιο έως παραθαλάσσιο περιβάλλον ενώ επικρατούσαν υγρές τροπικές κλιµατικές συνθήκες. Παλαιότερα είχε θεωρηθεί πως επρόκειτο για έναν (1) µόνο βωξιτικό ορίζοντα, αλλά τελικά ίσως πρόκειται για πάνω από πέντε (5) βωξιτικούς ορίζοντες. Πάντως, οι σηµαντικότεροι µεταξύ αυτών είναι τρεις (Εικ. 23).

Εικ. 23. Απλοποιηµένος Γεωλογικός χάρτης - σκαρίφηµα της περιοχής των ∆ελφών στο νότιο τµήµα του οποίου διακρίνονται βωξιτικές εµφανίσεις. (από τους Higgins, M.D. & Higgins, R. 1996)

59

222...555 ΟΟΟΙΙΙ ∆∆∆ΕΕΕΛΛΛΦΦΦΟΟΟΙΙΙ ΚΚΚΑΑΑΤΤΤΑΑΑ ΤΤΤΑΑΑ ΝΝΝΕΕΕΩΩΩΤΤΤΕΕΕΡΡΡΑΑΑ ΧΧΧΡΡΡΟΟΟΝΝΝΙΙΙΑΑΑ

Εικ. 26. Ο αρχαιολογικός χώρος των ∆ελφών όπως φαίνεται από τις Φαιδριάδες Πέτρες (άποψη από τα ανατολικά)

Μετά το δραµατικό τέλος του αρχαίου κόσµου, οι ∆ελφοί, ο πάλαι ποτέ Οµφαλός της Γης, ακολούθησαν την µοίρα των υπολοίπων Ιερών και λατρευτικών χώρων των Ελλήνων. Κατά το µεσαίωνα που ακολούθησε, όσα αποµεινάρια ελληνικών ιερών δεν είχαν ισοπεδωθεί από τον φανατισµό και την µισαλλοδοξία των πρώτων χριστιανικών αιώνων, έπεσαν στην αφάνεια και χάθηκαν στη λήθη. Ώσπου, κατά τα χρόνια της Αναγέννησης και του ∆ιαφωτισµού στην Ευρώπη, όταν οι ανθρωπιστές ανακαλύπτουν ξανά την αρχαιότητα και έχοντας ως σηµείο αναφοράς την ελληνική αρχαιότητα, ένας διαρκώς αυξανόµενος αριθµός περιηγητών καταφθάνουν στη χώρα µας. Χαρακτηριστικό της άγνοιας και της αµάθειας των πληθυσµών που κατοικούσαν κατά τα νεώτερα χρόνια στην περιοχή των ∆ελφών (που στο µεταξύ λεγόταν Κάστρο, ή Καστρί) για το παρελθόν του ιερού χώρου, είναι η παρακάτω διήγηση που διασώζει ο Κακριδής :

«Ο ζήλος των Άγγλων περιηγητών, των «µυλόρδων», να τα ‘δούν όλα βιαστικά, να τα σχεδιάσουν και, αν µπορούν, να πάρουν µαζί τους καµιάν αρχαιότητα ή τουλάχιστον ένα κοµµάτι µάρµαρο, έγινε αφορµή στους Καστρινούς να σχηµατίσουν την ακόλουθη παράδοση: Οι Μυλόρδοι δεν είναι χριστιανοί γιατί κανείς ποτέ δεν τους είδε να κάνουν το σταυρό τους. Η γενιά τους είναι από τους παλιούς ειδωλολάτρες τους Αδελφιώτες, που

60

φύλαγαν το βιό τους σ’ ένα κάστρο που το ‘λέγαν Αδελφούς, από τους δύο αδελφούς τα βασιλόπουλα που το ’χτισαν. Όταν η Παναγία και ο Χριστός ήρθαν σ’ αυτούς τους τόπους και όλοι οι άνθρωποι ολόγυρα έγιναν χριστιανοί, οι Αδελφιώτες σκέφτηκαν πως ήταν καλύτερα γι’ αυτούς να φύγουν, κι έφυγαν στη Φραγκιά και πήραν και όλα τα πλούτη τους µαζί.

Απ’ αυτούς είναι οι Μυλόρδοι, και έρχονται τώρα εδώ και προσκυνούν αυτά τα λιθάρια.»

[ΦΩΚΙ∆Α (∆ελφοί), 19ος αι.- Καστρινοί είναι οι κάτοικοι των ∆ελφών, που στο Μεσαίωνα λεγόταν Κάστρο. Το όνοµα ∆ελφοί δέθηκε παρετυµολογικά µε τη λέξη «αδελφός».] (Κακριδής Ι. Θ., 1978)

Οι ανασκαφές στην περιοχή των ∆ελφών ξεκίνησαν από µία οµάδα Γάλλων αρχαιολόγων µόλις κατά το 1892. Αξιοσηµείωτο είναι πως ο Άγγελος Σικελιανός προσπάθησε να αναβιώσει την ∆ελφική Ιδέα στον σύγχρονο κόσµο, διοργανώνοντας τις ∆ελφικές Γιορτές, όπου µεταξύ άλλων περιλάµβανε και παράσταση αρχαίας τραγωδίας (Προµηθεύς ∆εσµώτης) για πρώτη φορά στην Ελλάδα (1927) µετά από 17 ολόκληρους αιώνες.

Εικ. 27. Στιγµιότυπο από τις ∆ελφικές Γιορτές του 1932. Ιδρυτής τους ήταν ο Άγγελος Σικελιανός.

61

62

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αρώνης Γ., Παναγιωτίδης Γ., Μονόπωλης ∆. & Μορίκης Α. (1964). «Γεωλογικός

Χάρτης της Ελλάδος, φύλλο ∆ΕΛΦΟΙ» εκδ. Ι.Γ.Μ.Ε. (1: 50.000). Αθήνα De Boer, J. Z. & Hale, J. R. (2000). ”The geological origins of the oracle at Delphi,

Greece”. In W.G. Mc Guire, D. R. Griffiths, P. L. Hancock & I. S. Stewart (Eds). The Archaeology of Geological Catastrophes (pp. 399-412). Geological Society, Sp. Publ., 171, London.

De Boer, J. Z., Hale, J. R. & Chanton, J. (2001).”New evidence for the geological origins of the ancient Delphic oracle (Greece)”. Geology, 29, 8, 707-710.

Higgins, M.D. & Higgins, R. (1996). “A geological companion to Greece and the Aegean”. London, Ducksworth and Co.

Κακριδής Ι. Θ. (1978). «Οι Αρχαίοι Έλληνες στη Νεοελληνική λαϊκή παράδοση». Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα

Κnauss J. (1984). Die Wasserbauten der Minyer in der Kopais - Die aelteste Flussregulierung Europas (Kopais 1).- Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 50. Technische Universitaet Muenchen.

Κnauss J. (1987). Die Melioration des Kopaisbeckens durch die Minyer im 2 Jt. v. Chr. - Wasserbau und Siedlungsbedingungen im Altertum (Kopais 2). - Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 57. Technische Universitaet Muenchen.

Μαριολάκος Η. ∆. (1998). «Φυσικογεωλογικές ρίζες του Αρχαιοελληνικού πολιτισµού και η ανάδειξη τους µε την οργάνωση γεωµυθολογικών πάρκων και γεωπολιτιστικών µονοπατιών» - Πρακτικά του Συνεδρίου της Λέσβου (υπό εκτύπωση)

Μαριολάκος Η. ∆. (1999). «Συµβολή των γεωτόπων στην ιστορία και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση» Τριήµερο για τη διατήρηση της Γεωλογικής-Γεωµορφολογικής κληρονοµιάς, Σύρος, 12-14 Ιουλίου 1996, Ι.Γ.Μ.Ε. σελ. 45-59.

Mariolakos, I. (2001). “The geoenvironmental dimension of Greek mythology” Bull. Geol. Soc. Greece, XXXIV/6, 2065-2086 (in Greek).

Mariolakos, I., Logos, E. & Lozios, S. (1989). “Geological – Geotechnical – Neotectonic studies in archaeological sites (phase A)” Project Report for the Ministry of Culture, Directorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Athens.

Mariolakos, I., Logos, E., Lozios, S. & Nasopoulou, S. (1991). “Technicogeological observations in the ancient Delphi area (Greece)”. Proc. of the European school of climatology and natural hazards course (Lisbon, March 28- April 5, 1990). Commission of the European Communities, Directorate-general, Science, research and development publ. 12918, 273-283.

Parke, H. W. (1939). “A History of the Delphic Oracle”, Oxford, 6-7. Parke, H. W. (1967). “Greek Oracles”, London, 93-94. Piccardi, L. (2000). “Active faulting at Delphi, Greece: Seismotectonic remarks and

a hypothesis for the geologic environment of a myth”. Geology, 28, 7, 651-654.

Ρασσιάς Β. (2006). «Θύραθεν» Φιλοσοφικό Λεξικό, εκδ. ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ, Αθήνα. Sfetsos, C. S. (1988). “Inventory of thermal and mineral springs of Greece (III Continental Greece)”. Hydrological and Hydrogeological investigations, No. 39, Inst. of Geological and Mineral Exploration, Athens.

63

Γεωπεριβαλλοντικές- Γεωµυθολογικές

Υδρο-γεω-Πολιτιστικές Εκδροµές

ΛΛΛΑΑΑΥΥΥΡΡΡΕΕΕΩΩΩΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΡΡΡΧΧΧΑΑΑΙΙΙΟΟΟΤΤΤΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΜΜΜΕΕΕΓΓΓΑΑΑΛΛΛΥΥΥΤΤΤΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΜΜΜΕΕΕΤΤΤΑΑΑΛΛΛΛΛΛΕΕΕΥΥΥΤΤΤΙΙΙΚΚΚΟΟΟ

ΒΒΒΙΙΙΟΟΟΜΜΜΗΗΗΧΧΧΑΑΑΝΝΝΙΙΙΚΚΚΟΟΟ ––– ΜΜΜΕΕΕΤΤΤΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΥΥΥΡΡΡΓΓΓΙΙΙΚΚΚΟΟΟ (((ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΪΪΪΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΚΚΚΟΟΟ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΙΙΙΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΚΚΚΟΟΟ))) ΚΚΚΕΕΕΝΝΝΤΤΤΡΡΡΟΟΟ ΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΥΥΥΡΡΡΩΩΩΠΠΠΗΗΗΣΣΣ...

από Dr.rer.nat. Ηλία ∆. Μαριολάκο

• Το όνοµα Λαύριο προέρχεται ίσως από τη λέξη «Λαύρα» που σηµαίνει στοά µεταλλείου, ή από τη µινωική λέξη «λάβρυς», που σηµαίνει διπλός πέλεκυς απ’ όπου και ο «λαβύρινθος».

• Λόγω της γεωλογικής δοµής, της Λαυρεωτικής υπάρχουν πολλά εκµεταλλεύσιµα µεταλλεύµατα όπως ο Αργυρούχος Μόλυβδος, που βρίσκονται στο ορυκτό Γαληνίτης (PbS) και στον Κερουσίτη (PbCO3) και πολλά άλλα. Μεταξύ των ορυκτών υπάρχει και ένα που βρίσκεται µόνον στο Λαύριο, ο Λαυρεωνίτης. (Εικ. 1)

ΕΕΕΙΙΙΚΚΚ 111 ::: ΧΧΧΑΑΑΡΡΡΑΑΑΚΚΚΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΣΣΣΤΤΤΙΙΙΚΚΚΑΑΑ ΟΟΟΡΡΡΥΥΥΚΚΚΤΤΤΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΛΛΛΑΑΑΥΥΥΡΡΡΙΙΙΟΟΟΥΥΥ :::ΑΑΑ∆∆∆ΑΑΑΜΜΜΙΙΙΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ,,, ΚΚΚΕΕΕΡΡΡΟΟΟΥΥΥΣΣΣΙΙΙΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ,,, ΦΦΦΘΘΘΟΟΟΡΡΡΙΙΙΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ...

• Η εκµετάλλευση άρχισε µάλλον κατά την περίοδο της Τελικής Νεολιθικής Εποχής. (4η προχριστιανική χιλιετία)

• ΤΙ ∆ΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΝΑΜΕ i) Ότι εδώ εφαρµόστηκε για πρώτη φορά η καθετοποίηση της

βιοµηχανίας, αφού στην ίδια θέση γίνεται η εξόρυξη του µεταλλεύµατος, ο εµπλουτισµός του και η παραγωγή του µετάλλου.

ii) Ότι η κατασκευή των τριηρών που χρησιµοποιήθηκαν στην ναυµαχία της Σαλαµίνας χρηµατοδοτήθηκε από τον Άργυρο του Λαυρίου και συνεπώς

iii) ότι αν δεν υπήρχε το Λαύριο, ίσως οι Αθηναίοι να µην ήσαν οι νικητές, οπότε η όλη Ελληνική και κατ’ επέκταση η Παγκόσµια ιστορία ΙΣΩΣ ήταν διαφορετική.

• Η Λαυρεωτική κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους, αφού στο σπήλαιο Κίτσου (Εικ. 2) έχουν βρεθεί αδιάψευστα τεκµήρια παρουσίας ανθρώπου

• από την Παλαιολιθική εποχή (από εργαλεία του εξωτερικού χώρου)

• από την Νεότερη Νεολιθική περίοδο (5.300 – 4.300 π.Χ.) από εγκαταστάσεις που βρέθηκαν στο εσωτερικό του.

64

65

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ

Εικ. 2: Το βουνό του Κίτσου. Με το βέλος σηµειώνεται η είσοδος του σπηλαίου.

• Πού και πότε σχηµατίστηκαν τα µεταλλεύµατα.

Όπως αναφέρεται και στο κεφάλαιο της Γεωλογίας τα µεταλλεύµατα: i. Βρίσκονται µέσα σε κοιλώµατα του µαρµάρου και στην επαφή µε τους

υπερκείµενους σχιστόλιθους

66

ii. Η γένεση τους συνδέεται µε τα υδροθερµικά διαλύµατα που συνόδευαν τους γρανίτες. Όλες αυτές οι διεργασίες έγιναν πριν 10 εκατοµµύρια χρόνια περίπου

2.6 Η Μεταλλοφορία

∆ιακρίνεται σε δύο είδη: i. Από τη σιδηροµαγγανιούχο που αποτελείται κυρίως από τα ορυκτά

αγγερίτη, ροδοχρωσίτη, βαρύτη και φθορίτη.

ii. Από τα µικτά θειούχα που αποτελούνται κυρίως από τα ορυκτά σφαλερίτη, σιδηροπυρίτη και γαληνίτη. Από την οξείδωση των θειούχων αυτών ορυκτών, που είναι πρωτογενή, έχει προέλθει και µια σειρά άλλων ορυκτών όπως ο κερουσίτης, ο σµισθονίτης, ο αγγλεσίτης, ο µαλαχίτης και πολλά άλλα.

Από όλα αυτά τα ορυκτά, τους αρχαίους ενδιέφεραν µόνον ο γαληνίτης (PbS) δηλαδή ο θειούχος µόλυβδος, και ο κερουσίτης (PbCO3) δηλαδή ο ανθρακικός µόλυβδος, επειδή τα ορυκτά αυτά ήταν τα µόνα αργυρούχα.

Έχει διαπιστωθεί ότι η περιεκτικότητα σε Άργυρο του µεταλλεύµατος κυµαίνεται από 500 έως 5000 gr ανά τόνο.

iii. Από άλλα ορυκτά (σε µικρότερες αναλογίες) του αρσενικού, του βισµούθιου, του χαλκού, του νικελίου, του κοβαλτίου κ.α.

• Πώς γινόταν η εκµετάλλευση

Η παραγωγή του Αργύρου (Ag) και του Μολύβδου (Pb) στην Λαυρεωτική ακολούθησε τρία διαδοχικά στάδια:

Πρώτο στάδιο: Εντοπισµός και εξόρυξη του αργυρούχου µεταλλεύµατος. Για την εξόρυξη χρησιµοποιούσαν:

− Επιφανειακά σκάµµατα

− Μεταλλευτικά φρέατα

− Υπόγειες στοές (Εικ. 3)

∆εύτερο στάδιο: Ο πλήρης καθαρισµός και ο εµπλουτισµός του εξορυχθέντος µεταλλεύµατος.

Τρίτο στάδιο: Η τήξη του εµπλουτισµένου µεταλλεύµατος για την παραγωγή των µετάλλων.

Εικ. 3:

Είσοδος µεταλλευτικής στοάς

στη Σούριζα.

67

ii) ∆εύτερο στάδιο

• Το πλούσιο µετάλλευµα που περιείχε γαληνίτη πάνω από 45% οι αρχαίοι το εκκαµίνευαν αµέσως, χωρίς να προηγηθεί διαλογή (παλαιότερες εποχές).

• Στα φτωχότερα µεταλλεύµατα ακολουθούν οι ακόλουθες εργασίες:

Πρώτη χονδρική διαλογή εντός του µεταλλείου – Τα σκάρτα υλικά ονόµαζαν «εκβολάδες».

Θραύση και τρίψιµο του µεταλλεύµατος.

Λειοτρίβηση πάνω σε τριβεία (µαρµάρινες πλάκες) µέχρι 1 χιλιοστό.

Πλύσιµο όπου γινόταν εµπλουτισµός. Οι κόκκοι του λειοτριµµένου µεταλλεύµατος ρίχνονταν σε ρεύµα νερού όπου, ανάλογα µε το ειδ. βάρος, γινόταν η καθίζηση.

Τα πλυντήρια

• Εγκαταστάσεις όπου γίνεται επεξεργασία και εµπλουτισµός του µεταλλεύµατος µετά τη λειοτρίβηση που γινόταν στους µύλους.

• Υπήρχαν 2 ειδών πλυντήρια τα επίπεδα και τα ελικοειδή:

68

1. Τα επίπεδα πλυντήρια µε ρείθρα και δεξαµενή νερού δίπλα ή πολύ κοντά. (Εικ.5, Εικ.6)

Εικ. 5: Επίπεδο πλυντήριο. Εικ. 6: Αναπαράσταση λειτουργίας πλυντηρίου (Κονοφάγος, 1980).

2. Τα ελικοειδή

Τα ρείθρα τους ήσαν κυκλικά και λαξευµένα πάνω σε µάρµαρα. (Εικ. 7)

Εικ. 7: Ελικοειδές πλυντήριο στο ∆ηµιολάκι.

• Το πλυντήριο αποτελεί τεχνολογική εξέλιξη αφού πολλαπλασίασε τα εκµεταλλεύσιµα κοιτάσµατα του Λαυρίου.

Η επινόηση του πλυντηρίου υπήρξε ορόσηµο στην µεταλλευτική δραστηριότητα στην Λαυρεωτική επειδή κατέστησε εκµεταλλεύσιµα ακόµα και τα πιο φτωχά τα αργυρούχα κοιτάσµατα,.

Τα πλυντήρια πολλαπλασίασαν τον «ορυκτό θησαυρό των Αθηναίων» (Αισχύλος: Πέρσαι).

69

333 ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ∆∆∆ΕΕΕΞΞΞΑΑΑΜΜΜΕΕΕΝΝΝΕΕΕΣΣΣ

• Η Λαυρεωτική από αρχαιοτάτων χρόνων είναι από τις πιο άνυδρες περιοχές της Ελλάδας.

• Το νερό που ήταν αναγκαίο για τα πλυντήρια, αρχικά, το έπαιρναν από τα µικρά ποτάµια ή ρυάκια. Αργότερα, όταν αυξήθηκε η εκµετάλλευση, κατασκεύασαν δεξαµενές (µέχρι 600 κυβικά µέτρα) όπου συγκέντρωναν το νερό της βροχής. (Εικ. 8)

• Οι δεξαµενές είχαν εσωτερικό επίχρισµα από ασβεστοκονίαµα πάχους 2 – 3 εκατ. και πάνω από αυτό λεπτό επίχρισµα πάχους µερικών χιλιοστών, απρόσβλητο από τις καιρικές µεταβολές. Έτσι επιτυγχάνετο πλήρης στεγανότης.

Εικ. 8: ∆εξαµενή νερού

Εικ. 9

Εικ. 11: Η αρχαία ελληνική µέθοδος κυπελλώσεως µε εµβάπτιση σιδερένιων ράβδων. Μορφή λιθαργύρων σωληνωτή. Από ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ (1980)

70

Εικ. 10: Αναπαράσταση αρχαίας «φρεατώδους» καµίνου τήξεως. Εσωτερική διάµετρος 1 µέτρο περίπου και ύψος που δεν υπερέβαινε τα 4 µέτρα.

Από ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ (1980)

Εργαστήρια Καθαρισµού

• Τα πλυντήρια και τις δεξαµενές τις κατασκεύαζαν πλέον κοντά στα µεταλλεία, δηµιουργώντας ολόκληρα Εργαστήρια Καθαρισµού που ήταν αυθύπαρκτες και ολοκληρωµένες παραγωγικές µονάδες και αποτελούντο από:

τράπεζα θραύσης του µεταλλεύµατος,

µύλους για άλεσµα,

κτίσµατα για την αποθήκευση της παραγωγής,

οικήµατα για τη µόνιµη διαµονή του προσωπικού, όπου κατοικούσαν και γυναίκες και παιδιά,

υπόγειες δεξαµενές πόσιµου νερού.

• Τα εργαστήρια καθαρισµού αποτελούσαν µια µικρή οικιστική µονάδα που οι κάτοικοί της πρέπει να επιδίδονταν και σε άλλες δραστηριότητες όπως γεωργικές, κτηνοτροφικές κλπ. (Εικ. 12)

Εικ. 12: Κάτοψη ενός Εργαστηρίου Καθαρισµού από την περιοχή της Αγριλέζας (βουνό Μιχάλης) (κατά J.E. Jones).

71

iii) Τρίτο στάδιο

Τήξη του εµπλουτισµένου µεταλλεύµατος που γίνεται στην κάµινο.

444 ΗΗΗ ΚΚΚΑΑΑΜΜΜΙΙΙΝΝΝΟΟΟΣΣΣ

• Ήταν κτισµένη από σχιστόλιθους και όχι από µάρµαρο επειδή αντέχουν στις υψηλές θερµοκρασίες.

• Εσωτερικά την άλειφαν µε άργιλο, που όταν ψηθεί µετατρέπεται σε πυρίµαχο υλικό.

• Με φυσερά ανέβαζαν την θερµοκρασία (Εικ.9).

• Έτσι έλιωνε το µέταλλο και παραγόταν ο αργυρούχος µόλυβδος (Εικ.10).

• Η τροφοδοσία γινόταν συνεχώς, µέρα – νύχτα.

• Αρχαίες Σκωρίες

Με το όνοµα σκωρίες, αποκαλείται ένα σύνολο υλικών (στείρα υλικά) που προέρχεται από την καµίνευση των αρχαίων µεταλλευµάτων και περιέχει σε µικρές ποσότητες αργυρούχο µόλυβδο (γαληνίτη), καθώς και κάποια άλλα µεταλλεύµατα. Τα στείρα αυτά υλικά είχαν αποτεθεί µε µορφή σωρών, αρχικά κοντά στις θέσεις του µεταλλεύµατος όπου γίνονταν και οι εκκαµινεύσεις, ενώ κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα τα συναντάµε κοντά στα λιµάνια όπου είχε µεταφερθεί το σύνολο των µεταλλουργικών δραστηριοτήτων.

Ο διαχωρισµός του αργύρου από τον αργυρούχο µόλυβδο γινόταν µε την κυπέλλωση.

• Κυπέλλωση = όταν οξειδώνεται ο αργυρούχος µόλυβδος µε ισχυρό ρεύµα αέρος, ο άργυρος µένει απρόσβλητος. Η οξείδωση γινόταν σε δοχείο, το κύπελλο.

• Η κυπέλλωση γινόταν σε χαµηλούς θολωτούς φούρνους (Εικ. 11)

• Ο τελικός καθαρισµός του αργύρου, µετά την αποµάκρυνση του λιθαργύρου, γινόταν µε συνεχή θέρµανση του αργύρου µέσα στο κύπελλο.

555 ΣΣΣΤΤΤΑΑΑ∆∆∆ΙΙΙΑΑΑ ΕΕΕΞΞΞΕΕΕΛΛΛΙΙΙΞΞΞΗΗΗΣΣΣ ΜΜΜΕΕΕΤΤΤΑΑΑΛΛΛΛΛΛΕΕΕΥΥΥΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ∆∆∆ΡΡΡΑΑΑΣΣΣΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΟΟΟΤΤΤΗΗΗΤΤΤΑΑΑΣΣΣ

• ∆εν είναι γνωστό πότε άρχισε. Υπάρχουν ενδείξεις ότι άρχισε στο Βελατούρι του Θορικού, µε την εκµετάλλευση µιας επιφανειακής εµφάνισης. Περίοδος Πεισιστρατιδών

Πολύ µεγάλη ανάπτυξη αλλά και µεγάλος αριθµός δούλων.

• Κοπή πρώτων νοµισµάτων = αργυρά τετράδραχµα. (Εικ. 13) 5ος αιώνας

Κλεισθένης, Θεµιστοκλής, Περικλής.

Μέγιστη παραγωγή. 20.000 δούλοι εργάζονται.

Τα µεταλλεία άνηκαν στο κράτος.

Υπήρχε ειδική Μεταλλευτική Νοµοθεσία που ρύθµιζε την εκµίσθωση των µεταλλευτικών περιοχών, το ενοίκιο κ.λπ.

72

Ένας νόµος του Λυκούργου προέβλεπε την ποινή του θανάτου για όποιον κατέστρεφε τα φυσικά υποστηρίγµατα των στοών για να πάρει το µετάλλευµα (Εικ. 4).

Εικ. 13: Αθηναϊκά τετράδραχµα του 4ου προχριστιανικού αιώνος

• Περίοδος Μηδικών Πολέµων

Οι Αθηναίοι, µετά από πρόταση του Θεµιστοκλή, παραιτούνται από το µερίδιό τους και µε τα χρήµατα ναυπηγήθηκαν 200 τριήρεις µε τις οποίες αντιµετώπισαν τους Πέρσες στη Σαλαµίνα.

Τα αθάνατα µνηµεία της Ακρόπολης πληρώθηκαν από τον άργυρο του Λαυρίου.

• Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεµο

Το Λαύριο αρχίζει να φθίνει κατά τον 4ο και 3ο αιώνα π.Χ. κατά την κυριαρχία των Μακεδόνων.

Μικρή αναλαµπή παρατηρείται µεταξύ 338 και 320 π.Χ.

• Ρωµαϊκή Εποχή (2ος αιών π.Χ. – 4ος αιών µ.Χ.)

Με την υποδούλωση στους Ρωµαίους τα µεταλλεία κλείνουν.

Πιθανώς έγινε εκκαµίνευση παλαιών εκβολάδων τη Ρωµαϊκή Εποχή του 4ου µ.Χ. αιώνα.

• 19ος αιώνας µ.Χ.

Η εκµετάλλευση των µεταλλευµάτων αναζωογονείται εκ νέου.

73

74

ΗΗΗ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ∆∆∆ΟΟΟΜΜΜΗΗΗ ΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ΛΛΛΑΑΑΥΥΥΡΡΡΕΕΕΩΩΩΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ Η Λαυρεωτική ανήκει στην Πελαγονική γεωτεκτονική ενότητα της Ελλάδας που αποτελείται από µεταµορφωµένα µεσοζωικά πετρώµατα (µάρµαρα και σχιστόλιθους) και που αποτελούν

το αυτόχθονο σύστηµα. Λιθοστρωµατογραφικά αποτελείται από: • το Κατώτερο Μάρµαρο (α1)

• τους Μαρµαρυγιακούς Σχιστόλιθους (α2) • το Ανώτερο Μάρµαρο (α3)

Πάνω από αυτό έχει επωθηθεί το αλλόχθονο σύστηµα που αποτελείται από λιγότερο µεταµορφωµένα πετρώµατα όπως φυλλίτες και πρασινίτες (=µεταµορφωµένοι οφιόλιθοι).

Στην εικόνα δίνεται µία συνοπτική λιθοστρωµατογραφική τοµή των δύο µεγάλων ενοτήτων, η θέση των λιθοστρωµατογραφικών οριζόντων, οι θέσεις σχηµατισµού του µεταλλεύµατος κ.α. Πέραν αυτών, στο Λαύριο υπάρχουν και άλλα πετρώµατα όπως

• Γρανίτης (στην περιοχή της Πλάκας ηλικίας 10 εκατοµµυρίων ετών περίπου)

• Το µετάλλευµα που συνδέεται µε τα διαλύµατα που συνόδευαν τον γρανίτη (πυριγενές πέτρωµα). Το µετάλλευµα βρίσκεται µέσα σε µάρµαρα και στην επαφή προς τους υπερκείµενους σχιστόλιθους.

Μετά την µεταµόρφωση, τις παλαιότερες φάσεις τεκτονικών παραµορφώσεων, τον σχηµατισµό των γρανιτών και των µεταλλευµάτων, η περιοχή χέρσευσε πριν από 6 εκατοµµύρια χρόνια περίπου. Έκτοτε

η παλαιογεωγραφική εικόνα άλλαξε πολλές φορές όπως συνέβη σε ολόκληρο το Αιγαίο.

Έτσι άλλες περιοχές παρέµειναν ξηρά από τότε µέχρι σήµερα και άλλες µετέπεσαν παροδικά σε θάλασσα ή σε λίµνες στις οποίες αποτέθηκαν θαλάσσια ή λιµναία ιζήµατα.

Η πανίδα και η χλωρίδα ήταν επίσης διαφορετική από τη σηµερινή.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η φυσικογεωλογική εξέλιξη κατά το Τεταρτογενές, δηλαδή τα τελευταία 2 εκατοµµύρια χρόνια, την περίοδο που έχει αρχίσει να εµφανίζεται το γένος του ανθρώπου (Homo) Η φυσικογεωλογική

εξέλιξη συνδέεται άµεσα µε την περιοδική µεταβολή του κλίµατος και κυρίως της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη που έχει παρατηρηθεί κατά το Τεταρτογενές. (Εικ. 16)

75

666 ΦΦΦΥΥΥΣΣΣΙΙΙΚΚΚΟΟΟΓΓΓΕΕΕΩΩΩΓΓΓΡΡΡΑΑΑΦΦΦΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΕΕΕΞΞΞΕΕΕΛΛΛΙΙΙΞΞΞΗΗΗ ΤΤΤΗΗΗΣΣΣ ΛΛΛΑΑΑΥΥΥΡΡΡΕΕΕΩΩΩΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΚΚΚΑΑΑΤΤΤΑΑΑ ΤΤΤΗΗΗΝΝΝ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΪΪΪΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΕΕΕΠΠΠΟΟΟΧΧΧΗΗΗ...

Κατά τη διάρκεια λοιπόν του Τεταρτογενούς –το οποίο είναι το πιο πρόσφατο τµήµα της ιστορίας της Γης και αντιστοιχεί περίπου στα τελευταία 2 εκατοµµύρια χρόνια- έχει τεκµηριωθεί µια περιοδική µεταβολή του κλίµατος της Γης, η οποία οφείλεται κυρίως σε αστρονοµικά αίτια (Θεωρία του Milankowitch, 1941). Oι µεταβολές αυτές, που είναι στην ουσία θερµοκρασιακές µεταβολές, εκφράζονται µε την διαδοχή ψυχρών και θερµών περιόδων, που είναι πιο εµφανείς σε ορισµένες περιοχές του πλανήτη (βόρειο ηµισφαίριο), οι οποίες συνδέονται µε επέκταση και υποχώρηση των παγετώνων (παγετώδεις και µεσοπαγετώδεις περίοδοι).

Κατά τις παγετώδεις περιόδους, επειδή µεγάλες ποσότητες νερού ήταν δεσµευµένες στη στερεά φάση (πάγος) και επειδή θεωρούµε ότι η συνολική ποσότητα του νερού στη Γη παραµένει σταθερή (Η2Ο αέρια φάση + Η2Ο υγρή φάση + Η2Ο στερεά φάση = σταθερά), το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσµα την ταπείνωση τη θαλάσσιας στάθµης. Η τελευταία παγετώδης περίοδος άρχισε περίπου πριν από100.000 χρόνια (και κυρίως πριν από 70.000 χρόνια) και διάρκεσε έως 18.000 χρόνια πριν από σήµερα.

Κατά τα τελευταία 18.000 χρόνια, δηλαδή µετά το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου, οι κλιµατικές αλλαγές που σηµειώθηκαν λόγω τη αύξησης της θερµοκρασίας, είχαν ως επακόλουθο την τήξη των τεράστιων όγκων παγετώνων -που είχαν αποτεθεί στην ξηρά- µε αποτέλεσµα την άνοδο της στάθµης της θάλασσας.

∆εχόµενοι ότι η στάθµη την εποχή που η θερµοκρασία στον πλανήτη µας άρχισε να αυξάνεται βρισκόταν 125 µέτρα χαµηλότερα και µε βάση τα σηµερινά βάθη και το µορφολογικό ανάγλυφο του πυθµένα της θάλασσας, …. , κατασκευάσθηκαν µία σειρά από παλαιογεωγραφικούς χάρτες, για διάφορες εποχές, λαµβάνοντας υπόψη τις ταχύτητες ανόδου της στάθµη της θάλασσας όπως έχουν εκτιµηθεί από διάφορες επιστηµονικές οµάδες. Οι παλαιογεωγραφικοί αυτοί χάρτες στους οποίους απεικονίζεται η µορφή των ακτογραµµών σε

διάφορες χρονικές περιόδους είναι οι ακόλουθοι:

777 ΠΠΠΡΡΡΙΙΙΝΝΝ 111888...000000000 ΧΧΧΡΡΡΟΟΟΝΝΝΙΙΙΑΑΑ

(((ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΠΠΠΟΟΟΥΥΥ)))

Στον χάρτη φαίνεται η κατανοµή της ξηράς και της θάλασσας πριν 18.000 χρόνια περίπου στην περιοχή του Κεντρικού Αιγαίου, του Νότιο Ευβοϊκού και του

Κορινθιακού, δεχόµενοι ότι η στάθµη βρισκόταν περί τα 125 m. χαµηλότερα. Από το χάρτη

Εικ. 17

76

αυτόν λοιπόν διαπιστώνουµε ότι ένα µεγάλο τµήµα της σηµερινής θάλασσας ήταν ξηρά.

Πέραν των γνωστών νησιών, στον χώρο του Κεντρικού Αιγαίου, υπήρχαν και άλλες µικρές νησίδες που σήµερα έχουν κατακλυστεί από τη θάλασσα. Πρόκειται γι’ αυτά που περιλαµβάνονται σε κύκλο.

Η Ν. Εύβοια, η Αττική µαζί µε την Κέα αποτελούσαν το νοτιοανατολικό άκρο της ηπειρωτικής Ελλάδας. Την εποχή αυτή δεν υφίστατο ο Νότιος Ευβοϊκός, που αποτελούσε µία πεδινή ή λοφώδη έκταση ανάµεσα στα όρη της Αττικής και της Βοιωτίας. Ένα σηµερινό µορφολογικό ανάλογο αποτελεί η Αργολική Πεδιάδα, το Θριάσιο Πεδίο, η πεδιάδα των Θηβών και άλλα.

888 ΜΜΜΕΕΕΤΤΤΑΑΑΞΞΞΥΥΥ 111222...555000000 ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ 111111...444000000 ΠΠΠ...ΑΑΑ...ΣΣΣ ... ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΠΠΠΟΟΟΥΥΥ

Το χρονικό διάστηµα αυτό που αντιστοιχεί στο ψυχρό µεσοδιάστηµα της Younger Dryas είναι βέβαιο ότι πρέπει να επήλθε µια µικρή υποχώρηση της θάλασσας, πλην όµως δεν υπάρχουν δεδοµένα για το µέγεθος της διακύµανσης της παγκόσµιας θάλασσας, πολύ περισσότερο δεν υπάρχουν ακόµα δεδοµένα για την στάθµη της Μεσογείου. Ένα στοιχείο, που πρέπει να λάβουµε υπόψη, είναι ότι όλα τα παλαιολιθικά

συγκροτήµατα νησιών των Κυκλάδων χωρίζονταν µεταξύ τους από θαλάσσια στενά, το πλάτος των οποίον ήταν µικρότερο απ’ ότι το πλάτος του σηµερινού Κορινθιακού Κόλπου. Από την ίδια Εικ.18 φαίνεται ότι ο Κορινθιακός Κόλπος δεν υφίστατο ως

θαλάσσιος κόλπος, αφού την εποχή αυτή είχε διακοπεί η επικοινωνία µε το Ιόνιο Πέλαγος. Ουσιαστικά η περιοχή που σήµερα καταλαµβάνεται από τον ανατολικό Κορινθιακό ήταν µία µορφολογική ταπείνωση, που αποτελούσε ένα σύνθετο τεκτονικό βύθισµα, της οποίας τα βαθύτερα σηµεία του πυθµένα της βρίσκονταν χαµηλότερα της στάθµης της τότε θάλασσας και που είναι βέβαιο ότι θα έπρεπε να έχει νερό, χωρίς να είναι γνωστό αν το νερό αυτό ήταν αλµυρό ή γλυκό. Το πιο πιθανό είναι ότι πρέπει να είχε νερό που προέρχεται από τους διάφορους χείµαρρους της Βόρειας Πελοποννήσου και της Νότιας Στερεάς Ελλάδας, µεταξύ των οποίων και ο ποταµός Μόρνος. Το δυτικό όριο της

Κορινθιακής λίµνης πρέπει να έφτανε λίγο ανατολικότερα από το στενό Ρίου – Αντιρρίου.

Εικ. 18

77

999 ΠΠΠΡΡΡΙΙΙΝΝΝ 111111...777000000 ––– 111000...111000000 (((999...777000000 ––– 888...111000000 ΠΠΠ...ΧΧΧ))) ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΠΠΠΟΟΟΥΥΥ

Μέχρι την περίοδο αυτή η εικόνα στις Κυκλάδες έχει µεν µεταβληθεί, αλλά γενικά οι φυσικογεωλογικές µεταβολές δεν είναι δραστικές. Απεναντίας, κάπου γύρω στην περίοδο αυτή αλλάζει δραστικά η εικόνα στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. (Εικ.19)

111000 ΠΠΠΡΡΡΙΙΙΝΝΝ 999...555000000 ––– 888...000000000 (((777...555000000 ––– 666...000000000 ΠΠΠ...ΧΧΧ...))) (((ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΠΠΠΟΟΟΥΥΥ)))

Η στάθµη της θάλασσας

βρίσκεται περί τα 20 µέτρα βαθύτερα από τη σηµερινή. Η εικόνα παραµένει περίπου η ίδια.

Αξιοσηµείωτο είναι ότι η Άνδρος και η Τήνος (καθώς η Μύκονος και η

∆ήλος), συνεχίζουν να

παραµένουν ενωµένες σε ένα κατά πολύ µεγαλύτερο νησί.

111111 ΠΠΠΡΡΡΙΙΙΝΝΝ 777...000000000 ––– 666...555000000 (((555...000000000 ––– 444...555000000 ΠΠΠ...ΧΧΧ...))) (((ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΠΠΠΟΟΟΥΥΥ)))

Η στάθµη της θάλασσας λίγο πριν από το κλιµατικό optimum (6.000 – 4.000 π.α.σ. περίπου) βρίσκεται περί τα 10 m χαµηλότερα από τη σηµερινή. Οι ακτογραµµές στον ευρύτερο χώρο του Αργοσαρωνικού και του Νοτίου Αιγαίου έχουν την µορφή της Εικόνας

78

79

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

DOMERGUE C. (1998) : « Remarques sur la fonctionement des Laveries planes du Laurion» Αργυρίτις Γη, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα.

JONES J. E. (1998) : « The Three Washeries at Agrileza in the Laureotiki» Αργυρίτις Γη, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα.

ΚΑΤΕΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Α. & ΖΗΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ Ε. (1994): «Τα ορυκτά των µεταλλείων του Λαυρίου», Έκδοση του Συλλόγου Ελλήνων Συλλεκτών Ορυκτών και Απολιθωµάτων (µε την υποστήριξη του ΥΒΕΤ), Αθήνα.

ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ Ε. Χ. (1988): «Τα αρχαία µεταλλεία της Λαυρεωτικής», …. Αθήνα

ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ Ε. Χ. (1993): «Τα αρχαιότερα πλυντήρια των αργυρούχων µεταλλευµάτων της Λαυρεωτικής», Πρακτικά της 2ης Επιστηµονικής Συνεδρίας της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας, Λαύριο.

ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ Ε. Χ. (1996): «Περί του «τύπου ΙΙ» των αρχαίων ορθογωνίων πλυντηρίων των µεταλλευµάτων της Λαυρεωτικής», Αρχαιολογικόν ∆ελτίον, ΤΟΜΟΣ 44-46, ΥΠΠΟ, Αθήνα.

ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ Κ., (1980): «Το αρχαίο Λαύριο», Εκδοτική Ελλάδος Α. Ε., Αθήνα.

ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ Κ., (1985): «Η Εξέλιξη της αρχαίας Ελληνικής Τεχνικής Εµπλουτισµού των µεταλλευµάτων στο Λαύριο», Πρακτικά του 1ου Σεµιναρίου Αρχαιοµετρίας, ΙΓΜΕ, Αθήνα.

ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ Κ., (1997): «Η ∆ηµοκρατία της Αθήνας και οι παραχωρήσεις στους πολίτες της των µεταλλείων Αργύρου της Λαυρεωτικής κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. Ο βασικός ρόλος του αργύρου του Λαυρίου στην ισχύ και τον πολιτισµό τη Αθήνας», Ε.Μ.Π., Αθήνα.

ΜΑΡΙΝΟΣ Γ. & PETRASCHEK W., (1956): «Λαύριον» ΙΓΕΥ, Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί µελέται, Τόµος IV, Αθήνα.

ΜΠΟΡΝΟΒΑΣ Ι. Μ. (1999): «Τα Φυσικά Μνηµεία της Ελλάδας», Εκδόσεις Κάκτος Αθήνα.

ΤΣΑΙΜΟΥ Κ. (1988) : «Εργασία και Ζωή στο Αρχαίο Λαύριο σε εγκατάσταση εµπλουτισµού µεταλλευµάτων τον 4ο αιώνα π.Χ.», ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Αθήνα.

ΤΣΑΙΜΟΥ Κ. & ΚΟΝΟΦΑΓΟΣ Η., (1998): «Σύστηµα σταθερής πίεσης στον εµπλουτισµό των επίπεδων πλυντηρίων του Αρχαίου Λαυρίου», Αργυρίτις Γη, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα.

80

Εικ. 22: Γενεαλογικό δένδρο θεών (αντιστοιχεί στις σελίδες 81-145 –« Οι έριδες µεταξύ των θεών»)

81

Οι Έριδες µεταξύ των Θεών στην Ελληνική Μυθολογία Μία Γεωµυθολογική – Φυσικογεωλογική

Προσέγγιση

από

Dr.rer.nat. Ηλία ∆. Μαριολάκο

Οµότιµο Καθηγητή Γεωλογίας

111... ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ

Αν διαβάσει κάποιος την Ελληνική Μυθολογία, θα διαπιστώσει µε έκπληξη και απογοήτευση, ίσως, ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι σχέσεις µεταξύ των διαφόρων γενεών των θεών αλλά και µεταξύ των θεών της ίδια γενιάς, όπως και µεταξύ των ηµιθέων και των ηρώων του αρχαιοελληνικού Πανθέου όχι µόνον δεν ήσαν καλές, αλλά ήσαν τόσο εχθρικές πολλές φορές, ώστε συχνά έχουν οδηγήσει στην εξαφάνιση µιας ολόκληρης γενιάς θεϊκής. Ορισµένες περιγραφές µάλιστα, είναι τόσο ζωντανές και σκληρές, ώστε πολλοί, που για διάφορους λόγους δεν είναι εξοικειωµένοι µε την αρχαιοελληνική θρησκεία ή µάλλον δεν έχουν αντιληφθεί τι αντιπροσωπεύει η προγονική θρησκεία των Ελλήνων, να τους χαρακτηρίσουν µε κάθε άλλο παρά κολακευτικά επίθετα.

Αν όλα αυτά συνδυαστούν και µε ορισµένες τάσεις των θεών των αρχαίων Ελλήνων που σχετίζονται µε την αδυναµία όλων σχεδόν προς το «ωραίο φύλο», µε αποτέλεσµα ακόµα και οι πιο σηµαντικοί απ’ αυτούς να κυνηγάνε µια κάποια Θεά ή θνητή παίρνοντας την µορφή άλλων ανθρώπων ή ζώων για να την κατακτήσουν, τότε οι απόψεις πολλών ανθρώπων της σύγχρονης κοινωνίας και οι χαρακτηρισµοί τους για τους θεούς των Αρχαίων Ελλήνων δεν είναι καθόλου κολακευτικοί.

Πόσες και πόσες φορές δεν έχουµε ακούσει ότι οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων είναι βάρβαροι, ψεύτικοι, ανοικτίρµονες, πατροκτόνοι, παιδοκτόνοι, ανήθικοι, φαύλοι, κ.λπ.

Όλοι αυτοί λοιπόν οι χαρακτηρισµοί, πολλοί από τους οποίους συνδέονται µε πράξεις που σήµερα είναι ποινικά κολάσιµες ή αποτελούν «κουσούρια», τα οποία η σύγχρονη ηθική και άµεµπτη κοινωνία µας, (και δεν εννοώ βέβαια µόνο την Ελληνική αλλά και την παγκόσµια) δεν τα ανέχεται, συνδέονται µε τους θεούς των αρχαίων Ελλήνων. Θα µπορούσε να πει κάποιος ότι το «ήθος» των θεών των αρχαίων Ελλήνων, για πάρα πολλούς, είναι παράδειγµα προς αποφυγή.

Από την άλλη βέβαια, όλοι θαυµάζουµε τον αρχαιοελληνικό πολιτισµό, πολλοί µάλιστα ξένοι έχουν εκφραστεί µε τέτοια λόγια για το ήθος του, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση µε την εντύπωση που έχει σχηµατιστεί για τους θεούς τους. Και έχω πολλές φορές αναρωτηθεί, και νοµίζω ότι θα πρέπει να έχουν αναρωτηθεί και πάρα πολλοί άλλοι, πώς είναι δυνατόν ένας λαός που έχει πρότυπα και προσεύχεται σε τέτοιους «εγκληµατίες», φαύλους και ανήθικους θεούς, να δηµιούργησε έναν τόσο υψηλό πολιτισµό, έναν απαράµιλλο πολιτισµό.

82

Και σαν να µην έφτανε αυτό, όλους αυτούς τους θεούς τους πρωταγωνιστές τόσων, κατά πολλούς, εγκληµατικών πράξεων, τους αποθανάτισε στα ανεπανάληπτα έργα τέχνης που σήµερα κοσµούν τα µεγαλύτερα Μουσεία του κόσµου, αλλά και µνηµειώδη αρχιτεκτονικά αριστουργήµατα, για τα οποία µάλιστα είµαστε και πολύ περήφανοι.

Εξάλλου, πόσα και πόσα πολιτισµικά στοιχεία δεν έχει δανειστεί και δεν χρησιµοποιεί και η Χριστιανική θρησκεία από την Αρχαιότητα! Αλλά και µεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας µας, εδώ, στις Φιλοσοφικές Σχολές αυτής της «αµαρτωλής» πόλης δεν σπούδασαν; Ποιος τους υποχρέωσε να έρθουν στην Αθήνα και να µείνουν τόσο µεγάλο χρονικό διάστηµα;

Την αντιπαράθεση αυτή λοιπόν µεταξύ των Θεών των Αρχαίων Ελλήνων πρέπει, κατά τη γνώµη µου, να την δούµε λαµβάνοντας υπόψη 2 βασικές παραµέτρους, ήτοι:

i) Ότι το Γεωπεριβάλλον δεν παραµένει στατικό, αλλά είναι δυναµικό και συνεχώς µεταβάλλεται. Αυτό σηµαίνει ότι ο προϊστορικός άνθρωπος, αυτός που έζησε δηλ. την παλαιολιθική, την µεσολιθική και την νεολιθική εποχή,, δεν έβλεπε το ίδιο τοπίο που βλέπουµε σήµερα, το οποίο ουσιαστικά διαµορφώθηκε δύο έως τρεις χιλιάδες χρόνια πριν από τον Τρωικό Πόλεµο και την Αργοναυτική Εκστρατεία.

ii) Την αντιπαράθεση και τις όποιες έριδες θα πρέπει να τις δούµε διαχρονικά και στα πλαίσια της σχέσης που υφίστατο αρχικά µεταξύ των πανάρχαιων, αλλά και των σχετικά νεώτερων κατοίκων του Αιγαιακού και Περι-Αιγαιακού χώρου, και των θεών τους, µία σχέση που είχε διαµορφώσει έναν ηθικό κώδικα συµπεριφοράς, που φαίνεται ότι είναι µοναδικός σε παγκόσµια κλίµακα.

Πολλά έχουν γραφτεί πάνω σ’ αυτή τη σχέση, την οποία πολλοί από σας γνωρίζετε ασφαλώς καλύτερα από εµένα που δεν προέρχοµαι από τις λεγόµενες «Ανθρωπιστικές Επιστήµες». Πριν από λίγο καιρό όµως, διάβασα ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που, µεταξύ πολλών άλλων, αναφέρεται και στο συγκεκριµένο θέµα. Πρόκειται για το βιβλίο «Οι Έλληνες», του Ελληνιστή H.D.R. Kitto, που ήταν Καθηγητής Ελληνικών στο Πανεπιστήµιο του Bristol.

Με εντυπωσίασε αυτό που αναφέρει στη σελ.15, και που, κατά τη γνώµη µου, δίνει απάντηση σε πολλά για τη σχέση µεταξύ των Αρχαίων Ελλήνων της Προϊστορικής και Ιστορικής Εποχής, και των Θεών τους. Γράφει λοιπόν:

«…Η ανατολίτικη συνήθεια της υπόκλισης χτυπούσε στα µάτια του Έλληνα ως ανελεύθερη. στα µάτια του ήταν µια προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας,. ακόµα και προς τους θεούς ο Έλληνας προσευχόταν σαν άνθρωπος, όρθιος, παρόλο που γνώριζε σαν όλους τους άλλους τη διαφορά µεταξύ ανθρώπινου και θείου. Το ότι δεν ήταν Θεός το ήξερε. µα ήταν τουλάχιστον άνθρωπος. Ήξερε πως οι θεοί µπορούσαν γρήγορα να καταστρέψουν χωρίς έλεος έναν άνθρωπο που προσπαθούσε να φτάσει το θείο και ότι από τις ανθρώπινες αρετές εκτιµούσαν την µετριοφροσύνη και την ευσέβεια. Ωστόσο, ο Έλληνας θυµόταν πως ο Θεός και ο άνθρωπος είχαν κοινή καταγωγή…» «…Ένα το γένος των θνητών, ένα των θεών, τη ζωή µας χρωστάµε κι οι δύο στην ίδια Μητέρα, όµως αλλιώτική δύναµη µας χώριζε…» γράφει ο Πίνδαρος και εννοεί ότι και ο άνθρωπος και οι θεοί έχουν κοινή Μάνα, τη Γαία…».

Και κάπου αλλού γράφει ο Kitto (σελ.276):

83

«Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του πολιτισµού των αρχαίων Ελλήνων είναι ότι αρνήθηκαν να ξεχωρίσουν την φύση από την ανθρώπινη φύση, γι’ αυτό οι δυνάµεις που κυβερνούν το φυσικό σύµπαν πρέπει να κυβερνούν και το ηθικό σύµπαν.»

Πιστεύω ότι τα όσα θα αναπτυχθούν στη συνέχεια, πρέπει να ενταχθούν σ’ αυτό το πλαίσιο.

Πριν όµως από την περιγραφή των ερίδων, ας δούµε ποια είναι η Μυθολογική Εποχή, µε άλλα λόγια πότε αρχίζει η Μυθολογία και πότε τελειώνει. Αυτό συνδέεται άµεσα µε το είδος του ανθρώπου που δηµιούργησε την Ελληνική Μυθολογία. Με άλλα λόγια, η Ελληνική Μυθολογία είναι δηµιούργηµα του Homo sapiens (70.000 έως σήµερα), του Homo neanderthalensis (250.000 έως 25-30.000 π.α.σ.); Το ερώτηµα είναι σηµαντικό, κι αυτό γιατί στον Ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί και τα δύο αυτά είδη ανθρώπου.

Τι είναι όµως Μύθος και τι Μυθολογία; Σχετικά µε τους δύο αυτούς όρους υπάρχουν ποικίλες απόψεις. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Μύθος είναι γέννηµα της φαντασίας του ανθρώπου και συνεπώς δεν έχει καµιά σχέση µε την πραγµατικότητα. Άλλοι πιστεύουν ότι οι µύθοι αποτελούν την ενσάρκωση των φυσικών δυνάµεων.

Η δική µας άποψη είναι ότι, ειδικότερα η Ελληνική Μυθολογία, όπως µας την έδωσε ο µεγάλος Ησίοδος, αντιπροσωπεύει τους µύθους των Προ- ή Πρωτο-Ελλήνων. Σύµφωνα µε τις επικρατούσες απόψεις, οι Έλληνες έφτασαν στον µετέπειτα ελλαδικό χώρο γύρω στη 2η χιλιετία π.Χ. Σχετικά τώρα µε την άφιξή τους υπάρχουν πολλές απορίες και µάλιστα όχι µόνον αν έφτασαν, αλλά, αν συνέβη κάτι τέτοιο, από πού ήρθαν; Πάντως, επικρατεί η άποψη ότι πριν από τους Έλληνες, ο Αιγαιακός και Περιαιγαιακός χώρος κατοικείτο από τους Πελασγούς, που θεωρούνται ότι είναι γηγενείς, ενώ ορισµένοι δέχονται ότι πριν από τους Πελασγούς, ο Αιγαιακός χώρος κατοικείτο από τους Αιγαίους. Μετά από όλα αυτά, αναρωτιέται κανείς: Τι είναι ο Κυκλαδικός Πολιτισµός; Τι είναι ο Μινωικός Πολιτισµός ή ο Πολιτισµός της Λέρνας; Και βέβαια, τίνος πολιτισµός είναι ο Νεολιθικός ή ο Μεσολιθικός; Ανήκουν στον Ελληνικό, είναι Προελληνικοί ή Πρωτοελληνικοί Πολιτισµοί ή δεν έχουν καµία σχέση µε τον Ελληνικό Πολιτισµό και είναι κάτι το διαφορετικό;

Μερικά από τα µεγάλα ερωτήµατα που απασχολούν κάποιον που ασχολείται µε την Ελληνική Μυθολογία είναι τα ακόλουθα:

• Πόσο παλιά είναι η Ελληνική Μυθολογία; Με άλλα λόγια, πότε αρχίζει κ.λπ.

• Τις δραστηριότητες ποιου είδους ανθρώπου περιγράφει ο Ησίοδος, ο Όµηρος και τόσοι άλλοι ποιητές και συγγραφείς των αρχαίων Ελλήνων;

• Οι µυθικοί ήρωες υπήρξαν ιστορικά πρόσωπα ή εντελώς φανταστικά; Με άλλα λόγια, τι ήσαν ο Οδυσσεύς, ο Ηρακλής, ο Αχιλλεύς και τόσοι άλλοι;

• Τι ήταν ο Μίνως και ο Ραδάµανθυς;

84

, Οι απόψεις µου στα ερωτήµατα αυτά είναι οι ακόλουθες, χωρίς να είναι δυνατόν να τεκµηριωθούν, λόγω χώρου κυρίως:

• Η Ελληνική Μυθολογία ξεκινάει από πολύ παλαιά. Στο συµπέρασµα αυτό καταλήγει κανείς επειδή το φαινόµενο του Κατακλυσµού του ∆άρδανου της Σαµοθράκης, όπως ακριβώς περιγράφεται από τον ∆ιόδωρο το Σικελιώτη, που έζησε το 90-30 π.Χ., χρονολογήθηκε από τη σύγχρονη επιστήµη, που απέδειξε ότι γλυκά νερά από τον Εύξεινο Πόντο (Μαύρη Θάλασσα) έφτασαν στο Αιγαίο πριν 13.500 έως 12.500 περίπου χρόνια, ενώ η υδραυλική αυτή επικοινωνία πρέπει να σταµάτησε µεταξύ 12.500 και 11.400 πριν από σήµερα (π.α.σ.).

• Ότι τα νερά του Αιγαίου έφτασαν στην Μαύρη Θάλασσα πριν 7.600 χρόνια.

• Πάντως, είναι αναµφισβήτητο γεγονός ότι τα όρια του µύθου και της πραγµατικότητας είναι ασαφή. Ως γενική παρατήρηση, θα µπορούσε να πει κάποιος όµως ότι ορισµένοι πρωταγωνιστές είναι πραγµατικά πρόσωπα, ενώ άλλοι ΟΧΙ. Όµως ΟΛΑ ή ΣΧΕ∆ΟΝ ΟΛΑ ή ΟΛΟΙ, κάτι αντιπροσωπεύουν.

Υπάρχουν ορισµένοι που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι κατά την προϊστορική εποχή δεν είχαν αναπτύξει τη θρησκευτική τους συνείδηση. Κατά την προσωπική µου άποψη, χωρίς ασφαλώς να είµαι σε θέση να την τεκµηριώσω, η θρησκεία έγινε µια εσωτερική ανάγκη για τον άνθρωπο από τη στιγµή που άρχισαν να τον απασχολούν ορισµένα υπαρξιακά προβλήµατα, όπως είναι η ζωή και ο θάνατος, και από τότε που άρχισε να τον κυριαρχεί ο φόβος. Άλλωστε, οι τελετουργίες που έχει διαπιστωθεί ότι άρχισαν να γίνονται πριν 200.000 χρόνια, ενώ η ταφή των νεκρών εδώ και 60.000 χρόνια περίπου, είναι δύο δραστηριότητες που ξεπερνούν τις στοιχειώδεις, ενστικτώδεις ανθρώπινες εκφράσεις, που δείχνουν ότι κάτι άλλαξε στη συµπεριφορά του ανθρώπου. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι και οι δύο αυτές δραστηριότητες του ανθρώπου, που τον διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου, ξεκινούν ουσιαστικά κατά τη διάρκεια παγετωδών περιόδων. Κατά τη διάρκεια αυτών των ψυχρών περιόδων είναι γεγονός ότι οι συνθήκες ήσαν δυσµενείς για το ανθρώπινο γένος. Το δυσµενές όµως των περιβαλλοντικών συνθηκών είχε και ορισµένα γεωγραφικά όρια. Για παράδειγµα, στις τροπικές περιοχές το «ψύχος» δεν είχε καµία επίπτωση ως θερµοκρασιακός παράγων, παρότι είχε συµβάλλει στη διαµόρφωση των ατµοσφαιρικών συστηµάτων που ήσαν εντελώς διαφορετικά από τα σηµερινά.

Οι ισχυρισµοί ορισµένων ότι η Ελληνική Μυθολογία είναι ωραίο παραµύθι είναι λάθος. Η Ελληνική Μυθολογία είναι η παλαιότερη ιστορία των λαών που έζησαν στον τόπο που αργότερα ονοµάστηκε Ελλάδα, είναι µε άλλα λόγια η άγραφη Προϊστορία των Πρώτο ή (Προ) Ελλήνων.

Χαρακτηριστικό γνώρισµα της Ελληνικής Μυθολογίας είναι ότι πολλοί θεοί ταυτίζονται µε φυσικογεωλογικά φαινόµενα ή µε φυσικογεωγραφικά συστήµατα. Χαρακτηριστικότερη περίπτωση είναι η Γαία που είναι η µεγάλη Μάνα θεών όπως των Ωκεανών, των Ορέων, των Ποταµών, των Τιτάνων, των Γιγάντων, του Νεφεληγερέτη ∆ιός, του Γεωσείστη Ποσειδώνα κ.λπ., αλλά και των ανθρώπων Είναι παράλογη δοξασία ότι ο Ποσειδών δηµιουργούσε

85

ισθµούς και πορθµούς ή λίµνες, και γι΄ αυτό χαρακτηρίζεται ως πόρθµιος, ίσθµιος, επιλίµνιος κ.λπ.;

Εξάλλου, µεγάλο τµήµα της Ελληνικής Μυθολογίας ταυτίζεται µε την γεωλογικά πρόσφατη φυσικο-γεωλογική εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου. Πιστεύω λοιπόν ότι ένα µεγάλο τµήµα της Ελληνικής Μυθολογίας έχει και µια φυσικογεωλογική διάσταση, µε άλλα λόγια πολλές περιγραφές και πολλοί θεοί και ήρωες, αλλά και οι δραστηριότητές τους, συνδέονται, όχι γενικά µε οποιεσδήποτε φυσικογεωλογικές διεργασίες, αλλά µε τις συγκεκριµένες που εξελίσσονται στον Αιγαιακό και Περιαιγαιακό χώρο. Θα µπορούσα λοιπόν να ισχυριστώ ότι µεγάλο τµήµα της Ελληνικής Μυθολογίας αντιπροσωπεύει την Γεωµυθολογία της Ελλάδας.

Είναι σηµαντικό ότι στην Ελληνική Μυθολογία, γεωµυθολογική διάσταση κυρίως έχουν θεότητες µέχρι την 4η Γενιά Θεών, δηλαδή µέχρι τα παιδιά της Ρέας και του Κρόνου, αλλά και των άλλων ζευγαριών Τιτάνων, όπως τα παιδιά της Τηθύος και του Ουρανού, αλλά και του Κοίου και της Φοίβης. Η συµµετοχή νεώτερων Γενεών Θεών είναι περιστασιακή και βοηθητική.

Άµεση σχέση µε παρόµοια φαινόµενα όµως έχουν και ορισµένοι ήρωες, όπως ο Ηρακλής αλλά και διάφορα τέρατα όπως ο Τυφών, η Λερναία Ύδρα κι άλλα.

Είναι αξιοσηµείωτο ότι στις περισσότερες περιπτώσεις Θεοµαχιών ή αντιπαραθέσεων, η Μεγάλη Μητέρα Γαία παίζει έναν διαχρονικό και συνήθως κυρίαρχο ρόλο, καίτοι πάντα πίσω από τα δρώµενα. Εξαιτίας αυτών των ερίδων – µαχών, οι παλαιότερες γενεές αντικαταστάθηκαν βαθµιαία από νεότερες, παλαιότεροι Θεοί αντικαταστάθηκαν από νεότερους, π.χ. ο πρωτότοκος Ποσειδών από το στερνοπαίδι της Ρέας τον ∆ία, και στην συνέχεια από τον Απόλλωνα και την Αθηνά. Τελικά βλέπουµε ότι το παλαιότερο καθεστώς αντικαταστάθηκε από ένα νεότερο. ΓΙΑΤΙ;

222... ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΜΜΜΥΥΥΘΘΘΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΑΑΑ

Γεωµυθολογία είναι ο κλάδος των Γεωεπιστηµών που έχει ως αντικείµενο (i) την Γεωλογική ερµηνεία των µύθων και (ii) την µελέτη των φυσικογεωλογικών συνθηκών κατά τη µυθολογική περίοδο. ∆υστυχώς, αυτή η διάσταση της Ελληνικής Μυθολογίας, που είναι εντυπωσιακή, δεν έχει αναδειχτεί ακόµα. ∆εν έχουν αναδειχτεί ούτε οι Γεωµυθότοποι, οι τόποι δηλαδή που συνδέονται µε κάποιο µύθο, όπως για παράδειγµα, αυτός που αναφέρεται στην πάλη του Ηρακλή µε τη Λερναία Ύδρα και που είναι γνωστός στα πέρατα του κόσµου. Καίτοι ο χώρος και οι πηγές µε τις οποίες συνδέεται ο µύθος είναι γνωστός, κανείς σχεδόν δεν γνωρίζει ότι οι συγκεκριµένες πηγές συνδέονται µε τον µύθο και επιπλέον ότι ταυτίζεται απόλυτα µε τις υδρογεωλογικές συνθήκες των καρστικών πηγών της Λέρνας (χωριό Μύλοι Άργους).

Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο όρος «Γεωµυθολογία» είναι ένας νεολογισµός ή ότι δεν είναι γραµµατικά ορθός. Ίσως είναι κι έτσι. Όλους αυτούς τους

86

παραπέµπω στους όρους Γεωφυσική, Γεωµορφολογία, Γεωυδρολογία, Γεωβιολογία, Βιογεωχηµεία, Υδρογεωλογία κ.λπ. Πάντως, ο όρος έχει γίνει αποδεκτός από την επιστηµονική και συντακτική επιτροπή της εγκυκλοπαίδειας “Encyclopedia of Anthropology” (Sage Publ., New York, 2005).

333... ΟΟΟΙΙΙ ΕΕΕΡΡΡΙΙΙ∆∆∆ΕΕΕΣΣΣ ΜΜΜΕΕΕΤΤΤΑΑΑΞΞΞΥΥΥ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ΘΘΘΕΕΕΩΩΩΝΝΝ

Είναι σ’ όλους σχεδόν γνωστό ότι µεταξύ των θεών υπήρχε αντιπαλότητα, που πολλές φορές έφθανε σε ακραίες καταστάσεις. Όλοι έχουµε ακούσει για την εποχή που ο Κρόνος έτρωγε τα παιδιά του, ή ότι οι θεοί του Ολύµπου πολέµησαν µε τους Τιτάνες, τους Γίγαντες µέχρι που τους εξαφάνισαν κ.λπ. Εγώ πιστεύω ότι όλες αυτές οι έριδες µεταξύ των θεών συνδέονται µε τις δραστικές αλλαγές του φυσικογεωλογικού καθεστώτος που παρατηρήθηκαν κατά την µυθολογική περίοδο. Στα επόµενα λοιπόν θα καταβληθεί προσπάθεια, στο βαθµό που είναι δυνατό να γίνει λόγω χώρου κυρίως.

Οι έριδες µεταξύ των θεών και θεοτήτων στην Ελληνική Μυθολογία είναι δυνατόν να διακριθούν στις δύο ακόλουθες οµάδες:

i) Στις έριδες µεταξύ διαφορετικών γενεών θεών και

ii) σε εκείνες µεταξύ θεών της ίδιας γενιάς. Είναι συνηθισµένες στη ΘΕΟΓΟΝΙΑ του ΗΣΙΟ∆ΟΥ και στα Έπη του ΟΜΗΡΟΥ.

Η εµπειρία µου από την πολυετή ερευνητική µου δραστηριότητα επί του Τεταρτογενούς του ευρύτερου ελλαδικού αλλά και του ευρωπαϊκού χώρου έχει δείξει ότι η Θεογονία του Ησιόδου και των άλλων συγγραφέων, που αναφέρονται στην Μυθολογία των Ελλήνων, συνδέονται µε την φυσικο-γεωλογική εξέλιξη του Αιγαιακού και Περι-Αιγαιακού χώρου για το χρονικό διάστηµα µεταξύ 18.000 και 6.000 χρόνια πριν από σήµερα ΚΥΡΙΩΣ.

Όπως είναι γνωστό, σύµφωνα πάντα µε τον Ησίοδο, από το Χάος γεννιέται η Γαία και οι άλλες θεότητες που αποτελούν την 1η γενιά των θεοτήτων (Εικ.1).

Στη συνέχεια, από τη Γαία γεννιέται µια σειρά άλλων θεοτήτων που ανήκουν στη 2η γενιά. Μεταξύ αυτών, ορισµένες θεότητες προηγούνται άλλων. Έτσι, ο Ουρανός, τα Όρη και ο Πόντος ανήκουν σ΄ αυτές τις πρώτες θεότητες, ενώ άλλοι, όπως ο Τυφών, η Έχιδνα και οι Γοργόνες, καίτοι ανήκουν στην 2η γενιά, εντούτοις γεννιούνται πολύ αργότερα. Ο Τυφών, για παράδειγµα, γεννιέται µετά ακόµα και από την Γιγαντοµαχία, µετά δηλαδή την ολοκληρωτική νίκη των Ολύµπιων θεών, αλλά προτού επικρατήσουν πλήρως στο πολιτιστικό γίγνεσθαι.

Στα επόµενα, οι έριδες αρχικά οµαδοποιούνται και στη συνέχεια ταξινοµούνται, εντασσόµενες χρονολογικά σε διάφορες περιόδους, µε βάση τις µεγάλες φυσικογεωλογικές µεταβολές που έχουν επισυµβεί στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο και έχουν επιβεβαιωθεί από τα συµπεράσµατα της σύγχρονης επιστηµονικής έρευνας.

87

3.1. ∆εύτερη Γενεά (Ουρανός) εναντίον των θεών της Τρίτης Γενιάς

Ο Ησίοδος αναφέρει ότι, επειδή ο Ουρανός (2η γενιά) αισθανόταν άσχηµα για τα τερατώδη τέκνα του, τα έκρυψε στα έγκατα της Γης. Στην ουσία ο Ουρανός φαίνεται ότι φοβήθηκε ότι τα ίδια του τα παιδιά θα του πάρουν την εξουσία και προσπάθησε να τα εξαφανίσει τοποθετώντας τα στα έγκατα της Γης. Η Ελλάδα όµως είναι ένα πολύ ενεργό, σεισµικά και ηφαιστειακά, τόξο.

3.2. Τρίτη Γενεά θεών εναντίον του Ουρανού

Η 3η Γενεά θεών, τα παιδιά της Γαίας (1η Γενεά) και του Ουρανού(2η Γενεά), που είναι οι Τιτάνες, ανταγωνίστηκαν τον πατέρα τους Ουρανό. Αυτή είναι η αντιπαράθεση της πρώτης οµάδας των θεοτήτων της 3ης γενιάς, µε αρχηγό τον Κρόνο, εναντίον του πατέρα τους Ουρανού, Η εχθρική αυτή πράξη συνδέεται µε την αµφισβήτηση της εξουσίας του Ουρανού, πάνω στους Τιτάνες. Η Γαία όµως δεν άντεχε να βλέπει τα παιδιά της να υποφέρουν στα έγκατα της Γης. Έτσι αποφάσισε να οπλίσει το χέρι τους µε ένα δρεπάνι, που το πήρε τελικά ο πιο αποφασιστικός, ο Κρόνος, που ήταν και το στερνοπαίδι της, αφού οι άλλοι άκουγαν άφωνοι και τροµοκρατηµένοι από την ίδια τους τη µάνα, τη Γαία, το σχέδιο εξόντωσης του πατέρα τους του Ουρανού.

Εικ. 1: Το γενεαλογικό ∆έντρο των τεσσάρων πρώτων γενεών θεοτήτων, σύµφωνα µε την Θεογονία του Ησιόδου.

Η Γαία σ΄ αυτή την περίπτωση βοηθά τον Ουρανό. Από την παρέµβασή της γεννιούνται οι Γίγαντες.

Είναι η πάλη της νεώτερης γενιάς εναντίον της παλαιότερης. Η νέα τάξη πραγµάτων που αγωνίζεται να κυριαρχήσει πάνω στην παλαιά. Και µάλιστα, στόχος δεν ήταν ίσως η εξαφάνιση του Ουρανού – Πατέρα, αλλά ο ακρωτηριασµός του, έτσι ώστε να καταστεί ανίκανος να συνεχίσει την αναπαραγωγική του δραστηριότητα.

88

3.3. Τρίτη Γενεά θεών εναντίον Τέταρτης Γενεάς

Στη συνέχεια, ο Κρόνος και η Ρέα, γέννησαν τους πρώτους έξι Ολύµπιους Θεούς. Μεταξύ αυτών τον Ποσειδώνα και τον ∆ία.

Ο Κρόνος, που όπως αναφέρθηκε καίτοι το στερνοπαίδι, έγινε ο αρχηγός των Τιτάνων (Θεοί της 3ης Γενεάς) στην απόπειρα εναντίον του Ουρανού, φοβούµενος ότι οι γιοι του θα καταλάβουν την εξουσία, προσπάθησε να εξοντώσει τον Ποσειδώνα και τον ∆ία. Ήταν η εποχή που ο Κρόνος έτρωγε τους γιους του. Η Ρέα, η µητέρα τους, προσπάθησε να τους προστατεύσει, εξαπατώντας τον Κρόνο. Στην περίπτωση του Ποσειδώνα, του είπε ότι δεν γέννησε παιδί, αλλά ένα πουλαράκι. Στην περίπτωση του ∆ία, αντικατέστησε το παιδί µε µία πέτρα τυλιγµένη µε µία πάνα και την έδωσε στον Κρόνο για να τη φάει.

Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι, σύµφωνα µε τη Θεογονία του Ησιόδου, ο Ποσειδών είναι ο πρωτότοκος, ενώ ο Παυσανίας (Αρκαδικά) αναφέρει ότι γεννήθηκε σε µια πλαγιά του µικρού όρους Αλήσιον (Μπαρµπέρι). Πρόκειται για το χαµηλό όρος που υψώνεται απέναντι από τη Νεστάνη Μαντινείας και το όρος Αρτεµίσιο. Η Ρέα λοιπόν, όταν ήταν έγκυος, βρέθηκε στην περιοχή και όταν γέννησε τον Ποσειδώνα τον άφησε σε µια στάνη που βρισκόταν δίπλα σε µια πηγή, που είναι γνωστή ως «Πηγή Άρνα». Επειδή η Ρέα είπε στον Κρόνο ότι δεν γέννησε παιδί, αλλά ένα πουλαράκι, από εκεί ίσως προέρχεται και ο χαρακτηρισµός του Ποσειδώνα ως «Ιππίου», όπως και το γεγονός ότι στην περιοχή έχει βρεθεί Ιερό αφιερωµένο στον Ίππιο Ποσειδώνα.

Σχετικά µε τον ∆ία τώρα, είναι γνωστό ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις αναφορικά µε τον τόπο γέννησής του.

Σύµφωνα µε την πρώτη εκδοχή, ο ∆ίας γεννήθηκε στην Κρήτη, ενώ σύµφωνα µε άλλη εκδοχή γεννήθηκε στην Αρκαδία και συγκεκριµένα στο Λύκαιον Όρος.

Ανεξάρτητα όµως από τον τόπο όπου γεννήθηκε, η Ρέα, προκειµένου να τον γλιτώσει από την διάθεση του Κρόνου να τον φάει, τον εξαπάτησε για άλλη µια φορά.

Η εξαπάτηση αυτή έγινε πάνω στο Μαίναλο και συγκεκριµένα στο Θαυµάσιο Όρος, όπου κοντά σε µια από τις κορυφές του υπάρχει και το Σπήλαιο της Ρέας.

3.4. Τέταρτη Γενεά εναντίον Τρίτης Γενεάς

Στη συνέχεια, οι Ολύµπιοι Θεοί, τα παιδιά δηλαδή του Κρόνου και της Ρέας, µαζί µε άλλους Θεούς, νεότερων γενεών, διεξήγαγαν πολέµους εναντίον των Θεών της προηγούµενης γενιάς, και µάλιστα αρχικά εναντίον των Τιτάνων (3η Γενεά). Στη µάχη αυτή, που είναι γνωστή ως «Τιτανοµαχία», οι Ολύµπιοι Θεοί βοηθήθηκαν από τους Γίγαντες.

Σε ένα δεύτερο στάδιο, οι Ολύµπιοι Θεοί πολέµησαν εναντίον και των Γιγάντων, στη µάχη που είναι γνωστή ως «Γιγαντοµαχία».

Με αυτές τις µάχες των Θεών της 4ης γενιάς εναντίον των Θεών της 3ης Γενεάς, της Τιτανοµαχίας και της Γιγαντοµαχίας, τελειώνει ουσιαστικά η συµβολή των θεοτήτων της 3ης γενιάς – θετική ή/και αρνητική – στον Ελληνικό Προϊστορικό πολιτισµό.

89

3.5. Πρώτη Γενεά (Γαία) εναντίον της Τέταρτης Γενεάς (Ολυµπίων Θεών)

Με τις δύο αυτές µάχες και την εξαφάνιση των Τιτάνων και των Γιγάντων θα περίµενε κανείς να έχει ολοκληρωθεί η κυριαρχία των Ολύµπιων Θεών. Φαίνεται όµως ότι δεν είχε έλθει το πλήρωµα του χρόνου.

Ο λόγος είναι ότι η µεγάλη Θεά, η Γαία, η Μάνα όλων των Θεών και των ανθρώπων, ενώ µέχρι την εποχή της Γιγαντοµαχίας είχε σταθεί στο πλευρό των Ολύµπιων Θεών, µετά την εξολόθρευση και των Γιγάντων, εξοργίστηκε τόσο πολύ, ώστε αποφάσισε να τους τιµωρήσει. Η οργή της συνδέεται µε το γεγονός ότι, ενώ οι Γίγαντες, µε την προτροπή της, είχαν συµπαρασταθεί στους Ολύµπιους κατά την Τιτανοµαχία, οι τελευταίοι την αγνόησαν και αντί να συµπεριφερθούν ανάλογα στα αγαπηµένα της παιδιά, τους Γίγαντες, αυτοί τους εξολόθρευσαν.

Η Γαία λοιπόν, για να τιµωρήσει τους Ολύµπιους ενώνεται µε τον Τάρταρο, και γεννά τον Τυφώνα, που, όπως λέγεται, γεννήθηκε στο Κωρύκειον Άντρο της Κιλικίας και ανατράφηκε σε ένα άλλο σπήλαιό της, που είναι γνωστό ως Τυφώνειον Άντρον.

Τα κύρια γνωρίσµατα του Τυφώνα είναι ότι πρόκειται για ένα αγριότατο θηρίο τεραστίων διαστάσεων µε µεταβαλλόµενο ύψος, που συχνά η κορυφή του έφτανε µέχρι τον ουρανό. Είχε πτερωτό σώµα, ενώ τα χέρια του ήσαν τόσο µεγάλα που εκτείνονταν από την Ανατολή µέχρι τη ∆ύση. Τα χέρια του κατέληγαν σε κεφαλές δρακόντων και από το στόµα και τα µάτια του έβγαιναν φωτιές. Όταν άπλωνε τις φτερούγες του σκοτείνιαζε ο ήλιος.

Όταν κάποιος λάβει υπόψη του όλες αυτές τις περιγραφές, αναρωτιέται σε τι διαφέρει ο Τυφών της Ελληνικής Μυθολογίας από τον τυφώνα που πλήττει, κατά την σηµερινή εποχή, διάφορες περιοχές του πλανήτη µας, όπως την νοτιοανατολική Ασία ή την Καραϊβική; Σε τι διαφέρει ο Τυφών, ο γιος της Γαίας, από τον τυφώνα “Katrina” που έπληξε πριν µερικούς µήνες την Νέα Ορλεάνη στις ΗΠΑ και που, όπως όλοι µας µάθαµε από τα ΜΜΕ, συνοδευόταν από λάµψεις, στροβίλους, βουητά, πυρκαγιές, εκριζώσεις δένδρων κ.λπ.

Ο Τυφών λοιπόν, µε την προτροπή της µητέρας του, της Γαίας, κήρυξε τον πόλεµο εναντίον του ∆ία,. Επιτιθέµενος, έριχνε αναµµένες πέτρες προς τον ουρανό, µε µεγάλη βουή και συριγµόν και «…πνέων πυρ ως ζάλην και τρικυµίαν εκ του στόµατος αυτού…». Αυτή ήταν η κρισιµότερη περίοδος για τους Ολύµπιους. Οι θεοί τροµοκρατήθηκαν και προσπάθησαν να αποφύγουν τη µάχη. Έτσι, τροµοκρατηµένοι, για να αποφύγουν τον κίνδυνο, άφησαν τον Ουρανό έρηµο και αφύλακτο κι έφυγαν για την Αίγυπτο, αφού προηγουµένως είχαν µεταµορφωθεί σε διάφορα ζώα. Αναφέρεται ότι ο Απόλλων µεταµορφώθηκε σε γεράκι, ο Άρης σε ψάρι, η Λητώ σε αίλουρο κ.λπ.

Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι σ΄ αυτή την αντιπαράθεση συµµετείχε και ο Ηρακλής που είχε µεταµορφωθεί σε ελάφι. Ο ∆ίας και η Αθηνά, σύµφωνα µε ορισµένους, δεν έφυγαν µαζί µε τους άλλους στην Αίγυπτο.

Μετά από όλα αυτά, τίθενται τα ακόλουθα ερωτήµατα:

(i) Πότε πρέπει να δηµιουργήθηκε ο Τυφών;

(ii) Γιατί ο Τυφών γεννήθηκε σχετικά αργά, και µάλιστα σε µια περίοδο που δεν έχουµε τυφώνες;

90

Για να καταστεί δυνατόν να προσεγγίσουµε το θέµα της χρονολόγησης, θα πρέπει να δούµε τι έγινε στη συνέχεια µε τον Τυφώνα. Ο Τυφών λοιπόν, µε σύζυγο την Έχιδνα, αποκτά αρκετά παιδιά, όπως τις Γοργόνες, τον Κέρβερο, την Σκύλλα, την Χίµαιρα, την Σφίγγα, τη Λερναία Ύδρα και τον Εσπέριο ∆ράκοντα.

Με την Λερναία Ύδρα συνδέονται οι καρστικές πηγές της Λέρνας. Πρόκειται για πολλά σηµεία εκφόρτισης υδάτων (κεφαλάρια). Οι πηγές της Λέρνας, και κατ΄ επέκταση η Λερναία Ύδρα, πρέπει να παρουσιάστηκαν κατά το Κλιµατικό Optimum Ολοκαίνου, δηλαδή µεταξύ 6.000 και 4.000 χρόνια πριν περίπου, επειδή την εποχή αυτή, η τότε στάθµη της θάλασσας βρέθηκε στο ψηλότερο σηµείο. Είναι γνωστό εξάλλου ότι γεω-αρχαιολογικές µελέτες που έχουν διεξαχθεί στην περιοχή έχουν δείξει ότι, κατά την Μυκηναϊκή εποχή, η ακτογραµµή βρισκόταν πολύ εσωτερικότερα στην ξηρά απ’ ότι σήµερα (Εικ 2). Τότε λοιπόν πρέπει να δηµιουργήθηκαν η λίµνη, τα έλη και τέλµατα που συνδέονται µε την ελονοσία. Τότε λοιπόν έρχεται ο Ηρακλής µε τον Ευρυσθέα και καθαρίζουν την περιοχή.

Ας σηµειωθεί ότι στην περίπτωση του µύθου της Λερναίας Ύδρας υπάρχει απόλυτη ταύτιση του µύθου και της υδρογεωλογικής συµπεριφοράς – λειτουργίας των καρστικών πηγών της Λέρνης.

Εικ. 2: Οι ακτογραµµές του Αργολικού Κόλπου κατά την Μυκηναϊκή εποχή και η λίµνη που σχηµατιζόταν στην περιοχή της Λέρνας.

Ίσως δεν είναι συµπτωµατικό ότι την ίδια εποχή οι Μινύες κατασκευάζουν τα τελειότερα αντιπληµµυρικά-αποστραγγιστικά και αρδευτικά έργα που έχουν κατασκευαστεί ποτέ στην Ευρώπη (Κωπαΐδα, Μυκήνες, Τίρυνθα, Μαντίνεια, Τάκα, Ορχοµενό, Κανδήλα, Φενεό, Στυµφαλία και αλλού).

Η Γαία περιγράφεται από ορισµένους ως εµπαθής και σκανδαλοποιός επειδή:

• Προτρέπει τους Τιτάνες να επιτεθούν κατά του συζύγου της µε τη γνωστή επίθεση του γιου τους Κρόνου εναντίον του πατέρα του Ουρανού.

91

• Ύστερα, γεννάει τους Γίγαντες που αργότερα τους εξωθεί εναντίον του εγγονού της, ∆ία.

• Κατά την Τιτανοµαχία, οι Γίγαντες µε την προτροπή και πάλι της Γαίας, τίθενται στο πλευρό του ∆ία.

• Οργή της Γαίας εναντίον του ∆ία, επειδή η γενιά του εξολόθρευσε τους γιους της, τους Γίγαντες, όταν µάλιστα οι Γίγαντες είχαν συνδράµει τους Ολύµπιους Θεούς στην Τιτανοµαχία.

• Τιτάνες, Κύκλωπες, Εκατόγχειρες φόβος και τρόµος του Ουρανού, γι’ αυτό και τους ανάγκασε να µένουν θαµµένοι στα έγκατα της Γης.

• Τέλος, µε τις φυσικές δυνάµεις ⇒ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ⇒ Έριδες µεταξύ των Ολύµπιων Θεών (4η Γενεά και νεότεροι Θεοί)

3.6. Έριδες µεταξύ των θεών της Τέταρτης Γενεάς και νεωτέρων Μετά την πλήρη επικράτηση των Ολυµπίων Θεών, ίσως και λίγο πιο

πριν, άρχισαν οι έριδες µεταξύ των ίδιων των Ολυµπίων. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα ακόλουθα:

• ∆ίας εναντίον Ποσειδώνα • Ποσειδών εναντίον Απόλλωνα (∆ελφοί και Κόρινθος) • Ποσειδών εναντίον Αθηνάς (Αθήνα) • ∆ήµητρα εναντίον του Άδη. • Ήρα εναντίον Ποσειδώνα. Αυτός ο ανταγωνισµός είναι διαφορετικός από τους προηγούµενους –

δεν πρόκειται για µάχες. Έχει σχέση µε την κυριαρχία.

92

εναντίον

ΟλύµπιοιΟλύµπιοι εναντίον ΓιγάντωνΓιγάντωνΟλύµπιοιΟλύµπιοι εναντίον ΓιγάντωνΓιγάντων

Ολύµπιοι + Γίγαντες + ΓηΟλύµπιοι + Γίγαντες + Γη εναντίον ΤιτάνωνΤιτάνωνΟλύµπιοι + Γίγαντες + ΓηΟλύµπιοι + Γίγαντες + Γη εναντίον ΤιτάνωνΤιτάνων

Γαία + ΤυφώνΓαία + Τυφών εναντίον ΟλυµπίωνΟλυµπίωνΓαία + ΤυφώνΓαία + Τυφών εναντίον ΟλυµπίωνΟλυµπίων

ΟλύµπιοιΟλύµπιοι εναντίον ΟλυµπίωνΟλυµπίωνΟλύµπιοιΟλύµπιοι εναντίον ΟλυµπίωνΟλυµπίων∆ίας∆ίας εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώνα∆ίας∆ίας εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΑπόλλωνΑπόλλων εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΑπόλλωνΑπόλλων εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΑθηνάΑθηνά εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΑθηνάΑθηνά εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΉραΉρα εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώναΉραΉρα εναντίον ΠοσειδώναΠοσειδώνα

Συνοπτικά οι ΈριδεςΣυνοπτικά οι Έριδες

ΟυρανούΟυρανούΤιτάνεςΤιτάνες εναντίον(Κρόνος)

ΟυρανούΟυρανούΤιτάνεςΤιτάνες εναντίον ΟυρανούΟυρανούΤιτάνεςΤιτάνες εναντίον(Κρόνος)

Θεών Ολύµπου (6 πρώτοι)Θεών Ολύµπου (6 πρώτοι)ΤιτάνεςΤιτάνες(Κρόνος)

Θεών Ολύµπου (6 πρώτοι)Θεών Ολύµπου (6 πρώτοι)ΤιτάνεςΤιτάνες(Κρόνος)

ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΦΥΣΙΚΟΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣΜΕΤΑΒΟΛΗ ΦΥΣΙΚΟΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ

ΉραΉρα εναντίον ∆ία∆ίαΉραΉρα εναντίον ∆ία∆ία

Εικ. 3: Οι έριδες µεταξύ Θεών ή οµάδων θεοτήτων, συνοπτικά.

444... ΗΗΗ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΜΜΜΥΥΥΘΘΘΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΕΕΕΡΡΡΜΜΜΗΗΗΝΝΝΕΕΕΙΙΙΑΑΑ Υπάρχουν διάφορες ερµηνείες και προσεγγίσεις της Ελληνικής Μυθολογίας. Άλλωστε, η Ελληνική Μυθολογία είναι τόσο πλούσια και κυρίως τόσο παλιά, ώστε σε κάθε εποχή πρέπει να επικρατούσαν διαφορετικοί Θεοί. Έτσι, ορισµένες αναδεικνύουν τον συµβολικό χαρακτήρα του Μύθου, άλλες τονίζουν το θρησκευτικό στοιχείο και άλλες τον µεταφυσικό χαρακτήρα.

Χωρίς να παραγνωρίζεται η συµβολική σηµασία των θεών, και παράλληλα προς αυτή, προτείνεται µία νέα προσέγγιση της Ελληνικής Μυθολογίας. Στην ουσία πρόκειται για την φυσικογεωλογική διάσταση, µια διάσταση που δεν έχει µόνον η Ελληνική Μυθολογία, αλλά και οι Μυθολογίες όλων σχεδόν των αρχαίων λαών, πολλοί από τους οποίους µάλιστα είναι κατά πολύ νεότεροι της Ελληνικής Μυθολογίας, αλλά οπωσδήποτε είναι αρκετά αρχαίοι, όπως για παράδειγµα συµβαίνει µε τους Σκανδιναβούς, ή µε τους κατοίκους των νήσων της Χαβάης.

Το γεγονός ότι η µελέτη της Ελληνικής Μυθολογίας περιορίζεται σχεδόν στην συµβολική, στην θρησκευτική και στην µεταφυσική διάστασή της συνδέεται µε το γεγονός ότι δεν έχουν ασχοληθεί ερευνητικά µέχρι τώρα µε την φυσικογεωλογική διάσταση, κι αυτό γιατί πολλά από τα περιγραφόµενα, ιδιαίτερα στα έργα του Ησιόδου, αλλά και των άλλων συγγραφέων όπως του ∆ιόδωρου του Σικελιώτη, του Απολλόδωρου κ.λπ., έχουν χαρακτηριστεί από πολλούς ως αποκυήµατα φαντασίας των ευφάνταστων Ελλήνων.

Έτσι λοιπόν, όλοι σχεδόν πιστεύουν ότι οι Τιτάνες και οι Γίγαντες δεν υπήρξαν και συνεπώς δεν µπορεί να έλαβε χώρα ούτε η Τιτανοµαχία, ούτε η Γιγαντοµαχία.

93

Ούτε εγώ βέβαια υποστηρίζω ότι όλα αυτά έγιναν ακριβώς όπως περιγράφονται και πολύ περισσότερο δεν υποστηρίζω ότι υπήρξαν, ως βιολογικά όντα, οι Τιτάνες και οι Γίγαντες. Ως Γεωλόγος όµως, δέχοµαι ότι οι συγκεκριµένες γενιές Θεών, αλλά και οι µάχες που έδωσαν µε τους άλλους Θεούς, συνδέονται µε κάποιες εξελικτικές φάσεις του φυσικογεωλογικού καθεστώτος που επικράτησαν κατά διαστήµατα από το Αν. Πλειστόκαινο µέχρι τη Χαλκολιθική Εποχή και ακόµα πιο µετά, µέχρι την Εποχή του Σιδήρου. Οι µεταβολές αυτές ήσαν τόσο έντονες, που συγκλόνισαν τον άνθρωπο της εποχής, κάτι που δεν έχουµε ακόµη συνειδητοποιήσει τις διαστάσεις του, αλλά ούτε και το βαθµό στον οποίο έχουν επηρεάσει την πολιτισµική εξέλιξη.

Αυτό συµβαίνει επειδή όσοι ασχολούνται µε το παλαιοπεριβάλλον, όπως οι παλαιοκλιµατολόγοι, οι παλαιογεωγράφοι, παλαιοεδαφολόγοι, παλαιολιµνολόγοι, παλαιοβοτανικοί κ.λπ., άλλοι δεν γνωρίζουν την Ελληνική Μυθολογία, άλλοι για διάφορους λόγους δεν ενδιαφέρονται γι΄ αυτήν ή, τέλος, άλλοι δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι τα επιστηµονικά τους συµπεράσµατα είναι σηµαντικά και µπορούν να δώσουν απάντηση σε πολλά.

Βέβαια, για όλα αυτά υπάρχει µια δικαιολογία. Η βασικότερη είναι ότι η Ελληνική Μυθολογία, όπως δίνεται στα διάφορα βιβλία, δηµιουργεί µεγάλη σύγχυση, κυρίως επειδή δεν υπάρχει µια γενεαλογική ταξινόµηση. Έτσι, ενώ δίδονται πολλές λεπτοµέρειες σχετικά µε τις δραστηριότητες, δεν ταξινοµούνται στον χώρο και στον χρόνο.

Από την άλλη πλευρά τώρα, οι αρχαιολόγοι και όσοι ασχολούνται µε τις προϊστορικές αρχαιότητες και την Προϊστορία, άλλοι γιατί δεν θέλουν και άλλοι γιατί δεν γνωρίζουν, δεν λαµβάνουν υπόψη τις παλαιοπεριβαλλοντικές µεταβολές του ευρύτερου Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου. Βέβαια, τώρα τελευταία έχουν αρχίσει να γίνονται κάποιες προσπάθειες σύνδεσης των µύθων µε τις φυσικογεωλογικές συνθήκες, αλλά είναι µεµονωµένες και αποσπασµατικές. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η σύνδεση του Ηφαίστου µε τα Ηφαίστεια. Η σύνδεση όµως αυτή είναι ενδιαφέρουσα µεν, αλλά αυτονόητη, αν σταµατήσει η αναφορά σε αυτή τη σχέση µόνον.

Για παράδειγµα, ο µύθος που λέει ότι ο ∆ίας εκσφενδόνισε τον Ήφαιστο στη Λήµνο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αν ληφθεί υπόψη ότι η Λήµνος είναι ένα ηφαιστειογενές νησί. Η ενέργεια αυτή όµως του ∆ία πρέπει να έγινε κατά την παλαιότερη Προϊστορική Εποχή, όταν η Λήµνος είχε πάψει προ πολλού να είναι ένα ενεργό ηφαίστειο σε αντίθεση µε τη Σαντορίνη, τα Μέθανα ή τη Νίσυρο. Γιατί λοιπόν ο ∆ίας τον εκσφενδόνισε στη Λήµνο και όχι στη Σαντορίνη; Γνώριζαν άραγε ότι η Λήµνος είναι ένα ηφαιστειογενούς προέλευσης νησί; Τι γνώσεις πρέπει να είχαν την εποχή εκείνη, όταν η σύγχρονη επιστήµη της Γεωλογίας, µε την εφαρµογή µεθόδων ραδιοχρονολόγησης, διαπιστώνει ότι στη Λήµνο η ηφαιστειακή δραστηριότητα σταµάτησε τελειωτικά πριν 20 εκατοµµύρια χρόνια; Γνώριζαν ότι οι θερµές πηγές που υπάρχουν στη Λήµνο συνδέονται µε παλιά ηφαιστειακή δραστηριότητα; Μα, αν γνώριζαν όλα αυτά την παλαιότερη Προϊστορική εποχή, που είναι σχεδόν βέβαιο ότι το γνώριζαν, το γεγονός αυτό και µόνον δεν είναι πολύ σηµαντικό και µάλιστα δεν είναι ένα επιχείρηµα ότι η Ελληνική Μυθολογία δεν είναι µόνο αποκύηµα της φαντασίας των Ελλήνων;

Άλλο ωραίο παράδειγµα είναι οι χαρακτηρισµοί που δίδονται στον Ποσειδώνα. Έτσι, τον χαρακτηρίζουν ως «σεισίχθονα», «γαιοσείστη» κ.λπ. και καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι ο Ποσειδών, ως Θεός του εσωτερικού της Γης, ελέγχει ή προκαλεί τους σεισµούς και άλλα γεωδυναµικά φαινόµενα που συνδέονται µε τη

94

λιθόσφαιρα, όπως θα λέγαµε σήµερα, και έτσι πρέπει να είναι. Ο Ποσειδών όµως χαρακτηρίζεται και ως «µύχιος», «πόρθµιος», «ίσθµιος» κ.λπ. Στην περίπτωση αυτή, µπορούµε να ισχυριστούµε ότι ο Ποσειδών ελέγχει ή δηµιουργεί πορθµούς ή κόλπους, ισθµούς κ.α., κατ΄ αναλογία µε τους σεισµούς; Εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράλογο, γιατί ενώ οι σεισµοί είναι ένα φαινόµενο που είναι βέβαιο ότι εκδηλώνονταν, συνεχίζει να εκδηλώνεται και θα συνεχίσει και στο µέλλον, για τους κόλπους δεν υπάρχει αναφορά που να µας πληροφορεί ότι δηµιουργήθηκαν κάπου στο παρελθόν, όχι µόνον κατά το ιστορικό αλλά και κατά το προϊστορικό.

Ο χαρακτηρισµός εποµένως του Ποσειδώνα ως «πόρθµιου», «µύχιου», «επιλίµνιου», «φυτάλµιου» κ.λπ., εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έχει συµβολική και µόνον σηµασία, επειδή είναι συγχρόνως και Θεός της θάλασσας. Η ερµηνεία αυτή όµως είναι µερικώς ορθή, γιατί αν παρακολουθήσει κανείς την φυσικογεωλογική εξέλιξη του Αιγαίου Πελάγους, και κυρίως των ακτογραµµών, όπως θα δούµε στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην άνοδο της στάθµης της θάλασσας και τις µετατοπίσεις των ακτογραµµών, θα διαπιστώσει ότι για να φτάσουµε στην σηµερινή µορφή των ακτογραµµών, σ΄ ένα παράκτιο τοπίο, συνεχώς µεταβαλλόµενο, έχουν δηµιουργηθεί άπειροι κόλποι και πορθµοί και πάµπολλες λίµνες, που σήµερα βέβαια δεν έχουν αφήσει κανένα ίχνος, αφού έχουν κατακλυστεί από τη θάλασσα. Αν κατασκευαστούν οι παλαιογεωγραφικοί χάρτες των διαφόρων εποχών για τα τελευταία 18.000 χρόνια, τότε εύκολα µπορεί να παρακολουθήσει κάποιος πώς ένας κόλπος της µιας εποχής εξαφανίζεται την επόµενη και πώς µια λίµνη µεταπίπτει σε έναν κόλπο κ.ο.κ.

Για να µπορέσουµε λοιπόν να αντιληφθούµε τις έριδες, και γενικότερα την Ελληνική Μυθολογία, θα πρέπει µα γνωρίσουµε από κοντά ποιο ήταν και πώς εξελίχθηκε το φυσικο-γεωλογικό καθεστώς τα τελευταία 70.000 χρόνια και ιδιαίτερα τα τελευταία 18.000 χρόνια.

Γιατί όµως επιλέγουµε αυτές τις δύο χρονικές περιόδους και όχι κάποιες άλλες;

Η επιλογή αυτή γίνεται για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι γιατί δεχόµαστε ότι στον Αιγαιακό χώρο πρέπει να έφτασε ο Homo sapiens πριν 70.000 χρόνια περίπου. Επειδή λοιπόν πιστεύω ότι η Ελληνική Μυθολογία είναι σχεδόν αποκλειστική υπόθεση του Homo sapiens και όχι του Homo neanderthalensis, του είδους δηλαδή που προϋπήρχε γενεαλογικά του δικού µας είδους, η Ελληνική Μυθολογία δεν µπορεί να ξεκινάει πριν την άφιξή του.

Είναι γνωστό βέβαια ότι ο Homo neanderthalensis συνυπήρξε µε τον Homo sapiens µέχρι πριν 30.000 έως 25.000 χρόνια, και συνεπώς δεν πρέπει να αποκλείεται να υπάρχουν και ορισµένα µυθολογικά στοιχεία που αντιπροσωπεύουν τον Homo neanderthalensis. Η άποψη αυτή δεν µπορεί να αποκλειστεί, αλλά οπωσδήποτε ο κορµός της Ελληνικής Μυθολογίας συνδέεται µε τον Homo sapiens.

Λέγοντας φυσικο-γεωλογικό καθεστώς εννοούµε το γεωλογικό και το φυσικο-γεωγραφικό καθεστώς µιας περιοχής.

Στο γεωλογικό καθεστώς υπάγεται το γεωδυναµικό καθεστώς, όπως είναι οι σεισµοί, τα ηφαίστεια, η τεκτονική (κατακόρυφες κινήσεις της λιθόσφαιρας) κ.λπ. Επιπλέον, εδώ υπάγονται και οι φυσικοί πόροι όπως τα υπόγεια ύδατα, οι ορυκτοί πόροι κ.λπ.

Για τη µυθολογική περίοδο σηµαντικότατα είναι οι σεισµοί και οι κατακόρυφες µετατοπίσεις, η ηφαιστειότητα, οι µεγάλες κατολισθήσεις, οι απότοµες καταβυθίσεις παράκτιων περιοχών και άλλα.

95

Στο φυσικο-γεωγραφικό καθεστώς υπάγονται (i) τα γεωµορφολογικά συστήµατα, όπως είναι τα όρη, οι ποταµοί και τα ∆έλτα, τα φαράγγια, οι λίµνες, η θάλασσα και οι ακτογραµµές κ.λπ., οι τύποι των εδαφών και το κλίµα. Από το κλίµα, τα στοιχεία που ενδιαφέρουν κυρίως, και που είναι σηµαντικά για την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας οποιασδήποτε εποχής, είναι η θερµοκρασία της ατµόσφαιρας και οι βροχοπτώσεις (ηµερήσιες, ετήσιες, εκατονταετίας, χιλιετίας). Πέραν όµως του κλίµατος µιας περιοχής, ο καθοριστικός παράγοντας είναι οι κλιµατικές µεταβολές.

Από όλους αυτούς τους παράγοντες, ο πλέον καθοριστικός είναι το κλίµα, και από όλους τους κλιµατικούς παράγοντες οι πιο σηµαντικοί είναι οι µεταβολές της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας.

Ας δούµε λοιπόν αρχικά πώς µεταβάλλεται η µέση παγκόσµια θερµοκρασία στον πλανήτη µας κατά τα τελευταία 150.000 χρόνια και ειδικότερα τα τελευταία 18.000, και παράλληλα πώς µεταβάλλεται στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Στη συνέχεια, θα παρακολουθήσουµε ποιες είναι οι επιπτώσεις από αυτές τις κλιµατικές αλλαγές, όχι µόνον στην Ελλάδα, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Τέλος, θα δούµε πώς, µέσα σ΄ αυτό το περιβάλλον µε τις συγκλονιστικές αλλαγές, είναι δυνατόν να δηµιουργηθούν οι διάφοροι Θεοί.

Μόνον αν αντιληφθούµε πού και µέσα σε ποιο γεωπεριβάλλον δηµιουργήθηκαν οι Θεοί των Ελλήνων, µόνον τότε είναι δυνατόν να κατανοήσουµε και τις έριδές τους.

4.1. Το Κλίµα και οι Παλαιοκλιµατικές Μεταβολές Το κλίµα είναι ο καθοριστικότερος παράγοντας για την ανάπτυξη του πολιτισµού ενός λαού, αφού για να µπορέσει ο άνθρωπος να αναπτύξει δηµιουργική δραστηριότητα, οικονοµική αρχικά και πολιτιστική στη συνέχεια, πρέπει το κλίµα να είναι ευνοϊκό. Όσο πιο ευνοϊκό είναι, τόσο οι δυνατότητες να αναπτύξει υψηλό πολιτισµό είναι µεγαλύτερες.

Αυτά βέβαια δεν ισχύουν σήµερα, αφού ο άνθρωπος έχει κατορθώσει να παρέµβει στη φύση. Για παράδειγµα, στην Αλάσκα όπου οι κλιµατικές συνθήκες είναι πολύ δυσµενείς, είναι γνωστό ότι σήµερα έχουν αναπτυχθεί ολόκληρες πόλεις. Κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο να συµβεί κατά την Μυκηναϊκή Εποχή.

Βέβαια, κατά τις πολύ παλαιές εποχές, τότε δηλαδή που ο άνθρωπος ήταν ακόµα τροφοσυλλέκτης και κυνηγός και δεν είχε αποκτήσει µόνιµη κατοικία, το ευνοϊκό κλίµα τον βοηθούσε όχι µόνο να βρίσκει εύκολα την τροφή του, αλλά του εξασφάλιζε και καλές συνθήκες διαβίωσης. Ο ευρύτερος Ελλαδικός χώρος ήταν άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο ευνοϊκός για τον άνθρωπο, ακόµα και κατά την διάρκεια των παγετωδών περιόδων, την περίοδο δηλαδή που ολόκληρη η Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη ήταν καλυµµένη από παγετώνες.

Είναι γνωστό ότι τα σηµαντικότερα στοιχεία του κλίµατος είναι η θερµοκρασία και τα ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα και ακολουθούν η ηλιοφάνεια και οι άνεµοι.

Το κλίµα µιας περιοχής εξαρτάται κυρίως από το γεωγραφικό πλάτος και το µέσο υψόµετρο του τόπου, αλλά και από τα ατµοσφαιρικά συστήµατα, την απόσταση από την θάλασσα και από άλλους παράγοντες.

96

Οι έρευνες όµως που έγιναν κατά τον παρελθόντα αιώνα, απέδειξαν ότι το κλίµα δεν παραµένει σταθερό, αλλά µεταβάλλεται και µάλιστα η µεταβολή αυτή παρουσιάζει µία περιοδικότητα.

Η µελέτη των κλιµατικών µεταβολών του παρελθόντος είναι αντικείµενο του κλάδου των φυσικών επιστηµών, που είναι γνωστός ως παλαιοκλιµατολογία.

Μέθοδοι προσδιορισµού του παλαιοκλίµατος είναι πολλές. Με ορισµένες από αυτές είναι δυνατόν να προσδιοριστεί µόνον η παλαιοθερµοκρασία του παλαιο-περιβάλλοντος, όπως για παράδειγµα, η θερµοκρασία της θάλασσας σε κάποιο γεωγραφικό πλάτος, ή µιας λίµνης κλπ. Με άλλες µεθόδους είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η παλαιοϋγρασία και η παλαιοθερµοκρασία συγχρόνως.

Ορισµένες από αυτές τις µεθόδους έχουν µεγάλη ακρίβεια, σε ορισµένες άλλες η ακρίβεια είναι οπωσδήποτε µικρότερη.

Η πλέον σύγχρονη µέθοδος, που εφαρµόζεται τις τελευταίες δεκαετίες για τον προσδιορισµό της παλαιοθερµοκρασίας, είναι εκείνη που βασίζεται στη σχέση των ισοτόπων του οξυγόνου, και συγκεκριµένα του 18Ο/16Ο, µε µετρήσεις που γίνονται στα κελύφη θαλασσίων µικροοργανισµών.

Στην Εικ.4 δίδεται το γράφηµα της σχέσης 18Ο/16Ο για τα τελευταία 2 εκατοµµύρια χρόνια, βασισµένης πάνω σε µετρήσεις που έγιναν σε κελύφη µικροοργανισµών που έζησαν στη θάλασσα σε παλαιότερες γεωλογικές εποχές. Τα κελύφη, επειδή αποτελούνται από ανθρακικό ασβέστιο (CaCO3), δίνουν τη δυνατότητα προσδιορισµού της σχέσης 18Ο/16Ο από το οξυγόνο που είναι δεσµευµένο στο ανθρακικό µόριο (CO3). Παράλληλα, εφαρµόζοντας άλλες µεθόδους, µπορούµε να προσδιορίσουµε και την ηλικία των συγκεκριµένων κελυφών.

Με την συνδυαστική αυτή ερευνητική προσέγγιση είναι δυνατόν να γνωρίζουµε την θερµοκρασία της ατµόσφαιρας για κάθε συγκεκριµένη περίοδο.

Μια άλλη µέθοδος, που όµως δεν χρησιµοποιείται τόσο συχνά, είναι η συστηµατική µελέτη της παραγένεσης των αργιλικών ορυκτών από τα οποία συνίστανται τα παλαιοεδάφη. Έχει αποδειχτεί ότι η ποσοτική σχέση των ειδών των αργιλικών ορυκτών που σχηµατίζονται κατά τη διάρκεια της εδαφογένεσης εξαρτάται από τη βλάστηση που επικρατεί στην περιοχή κατά την περίοδο της εδαφογένεσης, η δε βλάστηση εξαρτάται από το κλίµα. Με την µέθοδο αυτή λοιπόν είναι δυνατόν να προσδιοριστούν οι συνθήκες παλαιοϋγρασίας – παλαιοθερµοκρασίας κάτω από τις οποίες σχηµατίστηκε ένα παλαιοέδαφος. Συγχρόνως, από υπολείµµατα ξύλου ή άλλης οργανικής ουσίας, που περικλείονται στα παλαιοεδάφη, είναι δυνατός ο προσδιορισµός και της ηλικίας τους.

Μια άλλη µέθοδος είναι εκείνη που βασίζεται στους ετήσιους αυξητικούς δακτυλίους των δένδρων.

Πέρα από αυτές τις µεθόδους, υπάρχουν και πολλές άλλες.

97

Εικ. 4: Γράφηµα της σχέσης 18Ο/16Ο για τα τελευταία 2 εκατοµµύρια χρόνια, από το οποίο φαίνεται σαφέστατα η περιοδική εναλλαγή ψυχρών παγετωδών και θερµών µεσοπαγετωδών περιόδων. Επειδή οι ψυχρές περίοδοι συνδέονται µε εξάπλωση παγετώνων, χαρακτηρίζονται και ως παγετώδεις, ενώ οι θερµές ως µεσοπαγετώδεις. Αξιοσηµείωτο είναι ότι τόσο κατά την περίοδο που παρατηρείται ελάττωση όσο και όταν η θερµοκρασία αυξάνεται, η αύξηση ή η ελάττωση δεν είναι συνεχής, αλλά παλινδροµική.

Η µελέτη του παλαιοκλίµατος µπορεί να φθάσει σε βάθος χρόνου µέχρι το απώτερο γεωλογικό παρελθόν.

Εµάς βέβαια, δεν ενδιαφέρουν οι πολύ παλαιές εποχές, αλλά οι νεότερες, και συγκεκριµένα κατά σειρά οι κλιµατικές µεταβολές (i) των τελευταίων 2 εκατοµµυρίων ετών, (ii) των τελευταίων 200.000 ετών και (iii) µας ενδιαφέρουν ιδιαιτέρως οι µεταβολές των τελευταίων 18 – 20.000 ετών. Ο λόγος είναι επειδή την περίοδο αυτή, δηλ. κάπου εκεί γύρω στα 2 εκ. χρόνια πριν, εµφανίζεται ο άνθρωπος, δηλ. το γένος Homo. Πιο πολύ όµως µας ενδιαφέρει η περίοδος που έζησε ο Homo neanderthalensis που, ως γνωστό, εµφανίστηκε πριν 200.000 χρόνια περίπου, ενώ τα τελευταία 20.000 παρουσιάζουν ακόµα µεγαλύτερο ενδιαφέρον για δύο λόγους.

Ο πρώτος είναι επειδή γύρω στο 18.000 αρχίζει η τελευταία µεσοπαγετώδης περίοδος, ενώ ο δεύτερος επειδή την περίοδο αυτή έχει µείνει µόνος του ο Homo sapiens, αφού κάπου µεταξύ 35.000 και 25.000 χρόνια πριν ο Homo neanderthalensis εξαφανίζεται ως είδος.

Από την συγκριτική µελέτη τώρα όλων αυτών των επιµέρους αναλυτικών δεδοµένων και γραφηµάτων προκύπτουν τα ακόλουθα, πολύ σηµαντικά συµπεράσµατα, που δυστυχώς λόγω χρόνου δεν µπορούν να αναπτυχθούν όσο θα έπρεπε.

• Το πρώτο βασικό συµπέρασµα είναι ότι το κλίµα µεταβάλλεται, και µάλιστα η µεταβολή παρουσιάζει µια περιοδικότητα.

• Μέχρι πρόσφατα δέχονταν ότι κατά την διάρκεια του Τεταρτογενούς, δηλ. κατά την διάρκεια των τελευταίων 2 εκατοµµυρίων ετών, υπήρξαν 4 µεγάλης διάρκειας ψυχρές (=παγετώδεις) και 4 θερµές (µεσοπαγετώδεις) περίοδοι. Τα αποτελέσµατα όµως της έρευνας των

98

τελευταίων δεκαετιών έδειξαν ότι εκτός από τις προηγούµενες, µεγάλης διάρκειας περιόδους, υπάρχουν και άλλες, µικρότερης διάρκειας, και συγκεκριµένα περίοδοι των 100.000 και των 10.000 ετών, αλλά και άλλες, ακόµα µικρότερης διάρκειας, των 500 ετών, ακόµα και περίοδοι των 100-150 ετών. Οι τελευταίες καλούνται και ψευδόκυκλοι (Jinsun et al., 1993).

• Τα αίτια της µεταβολής του κλίµατος είναι διάφορα και παρά το γεγονός ότι γνωρίζουµε πάρα πολλά γι’ αυτά δεν θα µπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι γνωρίζουµε τα πάντα στις λεπτοµέρειές τους. Σύµφωνα πάντως µε τη θεωρία του Milankovitch, που είναι αυτή που παραδέχεται σήµερα όλη σχεδόν η επιστηµονική κοινότητα, η περιοδική µεταβολή του κλίµατος συνδέεται άµεσα µε την ηλιακή ακτινοβολία που δέχεται η Γη, η οποία παρουσιάζει περιοδικότητα. Η περιοδικότητα της ηλιακής ακτινοβολίας συνδέεται κυρίως µε αστρονοµικά αίτια και συγκεκριµένα κυρίως µε την κίνηση της Γης γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον ήλιο.

Όπως είναι γνωστό, οι ταχύτητες που κινείται η Γη είναι ιλιγγιώδεις. Έτσι, η ταχύτητα που κινείται γύρω από τον άξονά της ανέρχεται σε 0,5 km/sec περίπου, ενώ η ταχύτητα που κινείται γύρω από τον ήλιο φτάνει τα 30 km/sec περίπου. Ο σηµαντικότερος παράγοντας όµως που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ενέργεια που δέχεται η Γη από τον ήλιο, δηλαδή η ηλιακή ακτινοβολία, δεν εξαρτάται από την ταχύτητα, που παραµένει σχεδόν σταθερή, αλλά από τη γωνία του άξονα περιστροφής γύρω από τον εαυτό της και από την απόσταση της τροχιάς περιστροφής της Γης γύρω από τον Ήλιο, που δεν παραµένει σταθερή. Τα µεγέθη αυτά λοιπόν δεν παραµένουν σταθερά, αλλά µεταβάλλονται περιοδικά. Συνεπώς µεταβάλλεται περιοδικά και η ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται η Γη.

Εικ. 5: Μεταβολές των βροχοπτώσεων και της θερµοκρασίας κατά το Αν. Τεταρτογενές από την κεντρική Κεντρική Γαλλία (les Echets, ανατολικό Massif Central) (από Guiot et al., 1989).

4.1.1. Η πορεία της θερµοκρασίας τα τελευταία 150.000 χρόνια Με βάση τα αποτελέσµατα χιλιάδων µετρήσεων και παρατηρήσεων, που έχουν γίνει σ΄ όλα τα γεωγραφικά πλάτη και µήκη της Γης, σε ξηρά και θάλασσα, έχουν κατασκευαστεί διάφορα θερµογραφήµατα, για διάφορες χρονικές περιόδους.

99

Ένα από αυτά είναι της Εικ.6, όπου απεικονίζονται οι µεταβολές της θερµοκρασίας κατά τα τελευταία 150.000 χρόνια, δηλ. κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο. Αν µελετήσουµε το θερµογράφηµα αυτό καταλήγουµε, µεταξύ πολλών άλλων, και στα ακόλουθα (σε συντοµία):

• Μεταξύ 155.000 και 135.000 χρόνια πριν από σήµερα (π.α.σ.), η µέση παγκόσµια θερµοκρασία βρισκόταν στα χαµηλότερα επίπεδα. Την περίοδο αυτή εποµένως σ΄ ολόκληρο τον πλανήτη µας επικρατούσε ψύχος. Πρόκειται για την προτελευταία παγετώδη περίοδο.

• Εκεί κάπου πριν 135.000 χρόνια, για τους αστρονοµικούς λόγους που αναφέρθηκαν πιο πριν, η µέση παγκόσµια θερµοκρασία άρχισε να αυξάνεται, και µάλιστα, από κάποια στιγµή και µετά, άρχισε να αυξάνεται σχετικά απότοµα. Κάτι παρόµοιο παρατηρείται πάλι µετά από 100.000 χρόνια περίπου, δηλ. εκεί γύρω στο 18.000 χρόνια πριν από σήµερα.

• Γύρω στο 125.000 π.α.σ. παρατηρείται ένα θερµοκρασιακό µέγιστο. Η θερµή περίοδος λοιπόν που ξεκίνησε πριν 130.000 χρόνια περίπου και έφτασε στο υψηλότερο σηµείο της πριν 125.000 χρόνια, διαρκεί γύρω στα 10.000 – 15.000 χρόνια. Πρόκειται για την προτελευταία µεσοπαγετώδη περίοδο. Αξιοσηµείωτο είναι ότι η µέση θερµοκρασία την περίοδο αυτή είναι λίγο µεγαλύτερη από την αντίστοιχη σηµερινή. Από άλλες έρευνες που έχουν γίνει έκτοτε, έχει δειχτεί ότι και οι βροχοπτώσεις πρέπει να ήσαν πλουσιότερες από τις αντίστοιχες της σηµερινής εποχής.

• Από την εποχή αυτή και µετά, αρχίζει µια απότοµη σχετικά πτώση της θερµοκρασίας, µε αποτέλεσµα την έναρξη της τελευταίας ψυχρής περιόδου, πάντα µε περιοδικές αυξοµειώσεις, που οδηγούν τελικά στην έναρξη της τελευταίας παγετώδους εποχής. Η κύρια φάση της παγετώδους περιόδου αρχίζει γύρω στα 70.000 χρόνια πριν από σήµερα και συνεχίζεται, πάντα µε αυξοµειώσεις, µέχρι το 18.000 π.α.σ., οπότε οι παγετώνες φθάνουν στο µέγιστο της εξάπλωσής τους πάνω στη Γη και η µέση θερµοκρασία της ατµόσφαιρας τις χαµηλότερες τιµές της, ανάλογες µε εκείνες της προτελευταίας παγετώδους περιόδου (πριν 135.000 χρόνια περίπου).

Εικ. 6: Μεταβολές της θερµοκρασίας τα τελευταία 150.000 έτη και η µετάβαση

από την παγετώδη προς τη µεσοπαγετώδη περίοδο (κατά Duff, 1993).

100

Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι, σύµφωνα µε τις επικρατούσες απόψεις, ο Homo sapiens, δηλ. το είδος µας, δεν είχε φτάσει ακόµα στον Ελλαδικό χώρο. Αντίθετα, την εποχή αυτή, το είδος του ανθρώπου που ζούσε στο χώρο µας άνηκε στο είδος Homo neanderthalensis. Ανεξάρτητα όµως µε την αποδοχή ή όχι της άποψης αυτής, αν δηλαδή ο Homo sapiens έχει έλθει από την Αφρική ή από κάπου αλλού, ή έχει γεννηθεί στον ευρύτερο Περιαιγαιακό χώρο, το σηµαντικό είναι ότι ο Homo sapiens πρέπει να εµφανίζεται κάπου µεταξύ 100.000 και 70.000 χρόνια πριν.

∆εν είναι υπερβολή ο ισχυρισµός που αναφέρεται από πολλούς, ότι, µεταξύ του 80.000 και του 18.000 χρόνια πριν από σήµερα, στο µεγαλύτερο τµήµα της Γης των µέσων γεωγραφικών πλατών, µε εξαίρεση τις περιοχές γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο, επικρατούσε ένας ατέλειωτος χειµώνας, ενώ οι περιοχές των µεγάλων γεωγραφικών πλατών καλύπτονταν από παγετώνες. Το πάχος των παγετώνων σε ορισµένες περιοχές της Σκανδιναβίας και του Καναδά ξεπερνούσε τα 3.000 m, ενώ ο όγκος τους τα 15x106 km3 (km3 = 1 δις m3). Βλέπουµε δηλαδή ότι σε πολλά µέρη που σήµερα είναι πυκνοκατοικηµένα, όπως είναι η Αγγλία, η Βόρεια Γερµανία, η Σκανδιναβία, ο Καναδάς, οι βόρειες πολιτείες των Η.Π.Α. κ.λπ., περιοχές όπου αναπτύσσεται έντονη οικονοµική και πολιτισµική δραστηριότητα και κυριαρχούν στο διεθνές και παγκόσµιο οικονοµικο-πολιτικό γίγνεσθαι, άρχισαν να γίνονται κατοικήσιµες πολύ µετά το 18.000 π.α.σ. και στην ουσία µετά το 10.000 π.α.σ., δηλ το 8.000 π.Χ., µε άλλα λόγια µόλις κατά την αρχή της Νεολιθικής εποχής.

Για να αντιληφθεί κάποιος όλα τα παραπάνω, θα πρέπει να δει προσεκτικά τις Εικόνες. σε συνδυασµό µε το θερµογράφηµα της Εικ. 6.

4.1.2. Η πορεία της θερµοκρασίας τα τελευταία 18.000 χρόνια

• Από την Εικ.6, όπου έχουν καταγραφεί οι διακυµάνσεις της θερµοκρασίας κατά τα τελευταία 18.000 χρόνια, διαπιστώνεται ότι την περίοδο αυτή (18.000 π.α.σ.), αρχίζει η αύξηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη, µε τροµερές και καθοριστικής σηµασίας επιπτώσεις για την παρά πέρα εξέλιξη του πολιτισµού του Homo sapiens, ο οποίος σηµειωτέον εµφανίζεται για πρώτη φορά ως είδος, σύµφωνα µε τις τελευταίες απόψεις, πριν 150.000 χρόνια περίπου, αλλά φτάνει στον Ελλαδικό χώρο, µε τις επιφυλάξεις που αναφέρθηκαν ήδη, κάπου µεταξύ 100.000 και 70.000 π.α.σ. Ο Homo sapiens εποµένως δεν βίωσε την προτελευταία µεσοπαγετώδη περίοδο, ενώ ο Homo neanderthalensis, που εµφανίζεται κατά την προτελευταία παγετώδη, είναι µοναδικός κυρίαρχος την προτελευταία µεσοπαγετώδη περίοδο και βιώνει και την τελευταία, συνυπάρχοντας µε το Homo sapiens. Ο Homo neanderthalensis όµως κάποια στιγµή, κάπου µεταξύ 40.000 και 25.000 π.α.σ. εξαφανίζεται εντελώς ως είδος, και ο Homo sapiens µένει µόνος, κυρίαρχος πάνω στη γη, βιώνοντας για πρώτη φορά την τελευταία µεσοπαγετώδη περίοδο, µε όλες τις συγκλονιστικές επιπτώσεις που συνδέονται µε την αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας.

• Το 18.000 π.α.σ. λοιπόν αρχίζει δειλά – δειλά η τελευταία µεσοπαγετώδης εποχή, που ολοκληρώνεται, από άποψη θερµοκρασίας, πριν 6.000 χρόνια, δηλ. 4.000 χρόνια π.Χ. Το τέλος αυτής της αύξησης συµπίπτει µε το τέλος της Νεολιθικής και την αρχή της Χαλκολιθικής Εποχής. Πιο συγκεκριµένα,

101

βλέπουµε ότι τα πρώτα 2.000 χρόνια της νέας θερµής εποχής η θερµοκρασία αυξάνεται µεν, αλλά πολύ λίγο.

• Κάπου εκεί γύρω στο 15.500 π.α.σ., η αύξηση της θερµοκρασίας είναι ταχύτερη και συνεχίζεται για δυο χιλιάδες χρόνια περίπου, δηλαδή µέχρι το 13.500 περίπου. Κατά τη διάρκεια αυτών των δύο χιλιάδων ετών η µέση παγκόσµια θερµοκρασία αυξήθηκε αλλού κατά 2οC και αλλού περισσότερο.

• Μετά το 13.500 π.α.σ. και µέσα σε 100 – 200 χρόνια παρατηρήθηκε µια απότοµη αύξηση της θερµοκρασίας, της τάξης των 3 – 4 βαθµών οC. Πρόκειται για µια συγκλονιστική µεταβολή, µε δραµατικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στις παράκτιες περιοχές. Όλες αυτές οι επιπτώσεις συνδέονται µε την απότοµη τήξη των παγετώνων και µε την αύξηση των βροχοπτώσεων, τον σχηµατισµό λιµνών στο µέτωπο των υποχωρούντων παγετώνων, που είχαν ως συνέπεια την υπερπλήρωση των εσωτερικών λιµνών, όπως για παράδειγµα της Αράλης, της Κασπίας και του Εύξεινου Πόντου (Μαύρη Θάλασσα). Η υπερπλήρωση οδήγησε στην υπερχείλιση του Βοσπόρου και των ∆αρδανελίων και στην εκφόρτιση των γλυκών νερών από τη Μαύρη Θάλασσα στο Αιγαίο.

Την εποχή αυτή πληµµυρίζουν όλες οι κλειστές λεκάνες και ξεχειλίζουν οι ποταµοί, δηµιουργώντας προβλήµατα στις µικρές κοινωνίες του Παλαιολιθικού ανθρώπου ο οποίος συνεχίζει να είναι τροφοσυλλέκτης κυνηγός, αφού δεν

είχε ακόµα εφεύρει την Γεωργία και δεν είχε µόνιµη κατοικία. • Γύρω στα 12.500 χρόνια πριν από σήµερα, η θερµοκρασία, πολύ πιθανόν όχι µόνον για αστρονοµικούς λόγους, σταµάτησε απότοµα να αυξάνει και άρχισε το ίδιο απότοµα να ελαττώνεται, δηµιουργώντας και πάλι συνθήκες παρόµοιες µε εκείνες που επικρατούσαν πριν από το 14.000 π.α.σ. Το παγετώδες αυτό διάλειµµα, που σύµφωνα µε ορισµένους, διήρκεσε µέχρι το 11.400 π.α.σ., είναι γνωστό ως «Περίοδος της Younger Dryas» (της νεότερης ∆ρυάδος). Η Dryas είναι ένα φυτό µ’ ένα λευκό λουλούδι, που φύεται στις ψυχρές βόρειες περιοχές.

• Γύρω στο 11.400 π.α.σ., η µικρή παγετώδης περίοδος της Younger Dryas σταµατάει, και µάλιστα έτσι απότοµα όπως άρχισε. Μετά το 11.400 π.α.σ. παρατηρείται αρχικά µια απότοµη αύξηση της θερµοκρασίας που ισορροπεί κάπου εκεί γύρω στο 11.000 π.α.σ. και συνεχίζει έκτοτε, µε µικρές αυξοµειώσεις, µέχρι το 8.200 π.α.σ. περίπου. Την αύξηση αυτή ακολουθεί και άνοδος της στάθµης της θάλασσας µε κυµαινόµενες ταχύτητες.

• Το 8.200 π.α.σ. (6.200 π.Χ.) περίπου, στο βόρειο ηµισφαίριο, επικρατεί και πάλι µια µικρής διάρκειας ψυχρή περίοδος, που συνοδεύεται και από ελάττωση των βροχοπτώσεων. Έτσι, σ’ ολόκληρη σχεδόν την κεντρική και νοτιοανατολική Ευρώπη, απλώνεται ένα κύµα ξηρασίας. Πολλές λίµνες περιορίζονται, ενώ οι παροχές των ποταµών ελαττώνονται. Πολλά χωριά εγκαταλείπονται, ενώ ολόκληρα χωριά µεταναστεύουν προς περιοχές που έχουν νερό ή στις παρυφές µεγάλων λιµνών, όπως για παράδειγµα στις όχθες της Μαύρης Θάλασσας, η υδραυλική επικοινωνία της οποίας µε το Αιγαίο είχε ήδη διακοπεί εδώ και αρκετές χιλιάδες χρόνια, και συγκεκριµένα από την έναρξη της παγετώδους περιόδου της Younger Dryas. Για 4.000 χρόνια περίπου, το Αιγαίο δεν επικοινωνεί µε τον Εύξεινο Πόντο.

• Γύρω στο 7.800 π.α.σ., η θερµοκρασία και οι βροχοπτώσεις αυξάνονται, µε αποτέλεσµα µερικές από τις µεγάλες λίµνες να «φουσκώσουν» και πάλι, και να υποχρεώσουν τους αγρότες κατοίκους των παραλίµνιων περιοχών να

102

εγκαταλείψουν εκ νέου και να εγκατασταθούν σε υψηλότερα σηµεία, και µάλιστα σε περιοχές που είχαν εγκαταλείψει οι προπάτορές τους.

• Μεταξύ 6.000 και 4.000 π.α.σ., η µέση θερµοκρασία στον πλανήτη, φτάνει την µέγιστη τιµή. Η περίοδος αυτή έχει χαρακτηριστεί ως Κλιµατικό Optimum του Ολοκαίνου (Εικ.7). Ποια είναι όµως τα φυσικογεωλογικά χαρακτηριστικά του Κλιµατικού Optimum; Το σηµαντικότερο χαρακτηριστικό είναι ότι στον πλανήτη µας την εποχή αυτή παρατηρούνται οι υψηλότερες θερµοκρασίες µετά από την τελευταία µεσοπαγετώδη περίοδο, δηλαδή µετά από ολόκληρα 100.000 χρόνια. Παράλληλα µε την αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας του πλανήτη, παρατηρείται και αύξηση των βροχοπτώσεων. Πρόκειται δηλαδή για µια εξαιρετικά υγρή και θερµή περίοδο, ανάλογη µ’ εκείνη που παρατηρήθηκε πριν 100.000 χρόνια, στην καρδιά της προ-τελευταίας Μεσοπαγετώδους. Κάνω λόγο για τελευταία επειδή δέχοµαι ότι η περίοδος που διέρχεται ο πλανήτης µας χαρακτηρίζεται ως σύγχρονη.

Εικ. 7: Μεταβολές της θερµοκρασίας τα τελευταία 18.000 έτη (κατά Duff, 1993).

Εικ. 8: Μεταβολές της θερµοκρασίας κατά τα τελευταία 1000 χρόνια (κατά Duff, 1993).

103

Εικ. 9: ∆ιακυµάνσεις της θερµοκρασίας εξαγόµενες από µελέτη και χρονολόγηση των ετησίων δακτυλίων κορµών δέντρων στο όρος Qilian στη Β∆. Κίνα.

Άλλες σπουδαίες κλιµατικές περίοδοι, που έχουν παίξει σηµαντικό ρόλο στην ιστορική εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά που δεν έχουν την ένταση των προηγουµένων, είναι και οι ακόλουθες (M. Schwarzbach, 1974):

• Μεταξύ 800 µ.Χ. και 1300 µ.Χ., έχει παρατηρηθεί ένα µικρής διάρκειας κλιµατικό optimum, που είναι γνωστό ως κλιµατικό optimum του µεσαίωνα (medieval climatic optimum).

Μεταξύ 1300 µ.Χ. και 1850 µ.Χ., αντιθέτως παρατηρήθηκε µια µικρή ελάττωση της θερµοκρασίας, που προκάλεσε µια, µικρή σε έκταση και ένταση, αύξηση της εξάπλωσης των παγετώνων, γι’ αυτό και ονοµάστηκε µικρή παγετώδης περίοδος (little ice age) (Εικ. 8).

• Οι µικρές αυτές κλιµατικές µεταβολές, παρά τη µικρή τους ένταση, έχουν µεγάλες κοινωνικο-οικονοµικές επιπτώσεις στον Ευρωπαϊκό χώρο.

• Κατά την διάρκεια των τελευταίων 100-150 ετών, παρατηρείται µια αύξηση της µέσης θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας σε παγκόσµια κλίµακα, για την οποία, από µια συγκεκριµένη χρονική στιγµή και µετά, η ανθρωπογενής παρέµβαση µε την καύση ορυκτών ενεργειακών πρώτων υλών (ορυκτοί άνθρακες, πετρέλαιο) είναι σηµαντική και έχει αρχίσει να γίνεται πρόξενος του φαινοµένου που χαρακτηρίζεται ως «φαινόµενο του θερµοκηπίου» (greenhouse effect).

4.1.3. Φυσικο-Γεωλογικές Επιπτώσεις Λόγω των Κλιµατικών Μεταβολών Οι επιπτώσεις από τις θερµοκρασιακές µεταβολές του κλίµατος είναι τεράστιες και κάθε φορά που συµβαίνουν αλλάζουν τόσο το φυσικογεωλογικό όσο και το φυσικοβιολογικό καθεστώς της Γης, ιδιαίτερα στις ηπειρωτικές περιοχές των µέσων και των µεγάλων γεωγραφικών πλατών. Αντίθετα, οι επιπτώσεις στις παράκτιες είναι παγκόσµιας κλίµακας.

104

Οι επιµέρους επιπτώσεις αυτές δίδονται στην Εικ.10.

Από όλες αυτές τις επιπτώσεις που συνδέονται µε τις κλιµατικές µεταβολές, θα ασχοληθούµε µόνο µε τις ακόλουθες:

• Με την εξάπλωση των παγετώνων.

• Με τις µεταβολές της θερµοκρασίας στους ωκεανούς και στη Μεσόγειο.

• Με τις µεταβολές της στάθµης της θάλασσας.

• Με τις µετατοπίσεις των ακτογραµµών.

∆υστυχώς, όταν µελετάµε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισµού δεν λαµβάνονται υπόψη οι επιπτώσεις τοπικής κλίµακας, µε αποτέλεσµα τα όποια συµπεράσµατα να µην ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα. Αυτό συµβαίνει γιατί, ενώ υπάρχουν επιστήµονες µεγάλου κύρους και αναµφισβήτητα πολλών γνώσεων, τόσο στον κλάδο των φυσικογεωλογικών επιστηµών (παλαιοκλιµατολόγοι, παλαιολιµνολόγοι, παλαιοεδαφολόγοι, παλαιοβοτανολόγοι, παλαιοντολόγοι, κ.λπ., κ.λπ.), όσο και στον κλάδο των ιστορικών – αρχαιολογικών επιστηµών, ελάχιστοι έχουν ασχοληθεί µε την χρησιµοποίηση των επιµέρους συµπερασµάτων του ενός κλάδου από τον άλλο.

Σε κάποια από τις επόµενες παραγράφους θα δοθεί η ευκαιρία να αναφερθούν ορισµένα παραδείγµατα, που επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή.

Τροχιά και περιστροφική κίνηση της Γης

Ηλιακή Ενέργεια

Βιογενή Αίτια

Τεκτονικά Αίτια

Κλιµατικές Μεταβολές

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

Στην Ατµόσφαιρα Στους Ωκεανούς Στην Ξηρά

• Κυκλοφορία • Θερµοκρασία • Βροχοπτώσεις • Νέφωση • Καταιγίδες • Χηµική Σύνθεση

• Κυκλοφορία -ρεύµατα • Αλµυρότητα • Θερµοκρασία • Βιοχηµική ∆ράση • Στάθµη της Θάλασσας • Μετατόπιση των Ακτογραµµών • Κατανοµή Οργανισµών • Αυξοµείωση των Πάγων

• Ισοστατικές Προσαρµογές • Αυξοµείωση Ηπειρωτικών Παγετώνων • Σεισµική ∆ραστηριότητα • Μετανάστευση Βιοσυστηµάτων (Στέπες,

Τούνδρα, Τάιγκα, ∆άση κτλπ.) • Αυξοµείωση της Έκτασης των Ερήµων • Εδάφη: Είδος και ταχύτητα σχηµατισµού τους • Γεωγραφική κατανοµή και µέγεθος Λιµνών • Γεωγραφική κατανοµή και ∆έλτα

Υγροβιότοπων • Παροχές ποταµών και ιζηµάτων • Ροή Υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα και

µεταβολές υπόγειας στάθµης • Παροχές και γεωγραφική κατανοµή των

Πηγών • Έκταση και όρια παγωµένων Εδαφών

(Permafrost)

Ωκεανογραφικά Συστήµατα

Albedo

Εικ. 10: Επιπτώσεις από τη µεταβολή του κλίµατος.

105

Εξάπλωση παγετώνων Μια από τις σηµαντικότερες επιπτώσεις της αυξοµείωσης της παγκόσµιας µέσης θερµοκρασίας είναι η αυξοµείωση της επιφάνειας που καταλαµβάνουν οι παγετώνες. Έτσι, όταν η θερµοκρασία ελαττώνεται – παγετώδεις περίοδοι – οι παγετώνες προελαύνουν προς Νότο στο βόρειο ηµισφαίριο και προς Βορρά στο νότιο. Εµάς ενδιαφέρει η εξάπλωση στο βόρειο ηµισφαίριο και κυρίως οι ηπειρωτικοί παγετώνες, αυτοί δηλαδή που καλύπτουν την ξηρά, χωρίς να σηµαίνει ότι και οι παγετώνες που αναπτύσσονται στους Ωκεανούς και στις θάλασσες δεν έχουν σηµασία. Τουναντίον, για ορισµένες περιοχές οι παγετώνες των Ωκεανών είναι καθοριστικής σηµασίας για το κλίµα εκτεταµένων περιοχών, µε το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγµα εκείνο του Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού.

Στην Εικ.11 φαίνεται η εξάπλωση των παγετώνων πριν 18.000 χρόνια περίπου, τότε που η θερµοκρασία είχε φτάσει τα χαµηλότερά της επίπεδα (βλ. Εικ.4). Την εποχή του µέγιστου της εξάπλωσής τους υπάρχουν 3 τέτοια µεγάλα κέντρα: το Καναδικό κέντρο (C), των Λαυρεντίδων (L) και το Σκανδιναβικό (S). Στην περιοχή της Β. Αµερικής, το νότιο µέτωπο των παγετώνων βρισκόταν νοτιότερα από τις Μεγάλες Λίµνες και την περιοχή της Νέας Υόρκης.

Στον Ευρωπαϊκό χώρο, τα νότια όρια των παγετώνων πριν 18.000 χρόνια έχουν εντοπιστεί στον ευρύτερο χώρο του Λονδίνου και από εκεί κάπου στην περιοχή του Hanover (Ανόβερο), του Βερολίνου και της Μόσχας.

Το πάχος των παγετώνων σε πολλές περιοχές υπερέβαινε τα 3 χιλιόµετρα.

Εκτιµήσεις που έχουν γίνει δείχνουν ότι ο συνολικός όγκος των ηπειρωτικών παγετώνων, την εποχή της µεγαλύτερης εξάπλωσής τους, έφτανε τα 66,8 – 94,3. εκατοµ. κυβ. χιλιόµετρα, ενώ σήµερα ανέρχεται σε 30,6 – 32,5 εκατοµ. κυβ. χιλιόµετρα (1 κυβ. χιλιόµετρο = 1 δισεκ. κυβ. µέτρα).

Εικ. 11: Τα σηµαντικότερα κέντρα παγετώνων κατά το Πλειστόκαινο

106

Οι παγετώνες βέβαια δεν είχαν σχηµατιστεί µόνον στις περιοχές των µεγάλων γεωγραφικών πλατών, αλλά και στις υψηλές οροσειρές, όπως στις Άλπεις, στις οροσειρές της Ασίας όπως του Τιεν-Σαν, στο Παµίρ, στα Ιµαλάια, στα Βραχώδη Όρη κ.λπ.

Στον ευρύτερο Ελλαδικό και Περι-αιγαιακό χώρο, οι παγετώνες περιορίζονταν στα υψηλά όρη όπου το όριο των χιονιών ήταν οπωσδήποτε χαµηλότερο από τα σηµερινά. Την ίδια περίοδο, στον Ευρωπαϊκό χώρο, µεταξύ Άλπεων και του µετώπου των παγετώνων που εκτείνονταν βορειότερα, τα εδάφη για µεγάλα διαστήµατα το χρόνο, ήσαν παγωµένα, ενώ κατά τη θερµή περίοδο, όταν ο πάγος στην επιφάνεια του εδάφους έλιωνε, το έδαφος µετατρεπόταν σε τέλµα, που µε το πρώτο πολικό ψύχος πάγωνε και πάλι. Παρόµοιες συνθήκες παρατηρούνται σήµερα στη Βόρεια Σιβηρία.

Οι συνθήκες αυτές, µε εξαίρεση µερικά µικρής χρονικής διάρκειας θερµά διαλείµµατα, διήρκεσαν από το 75.000 πριν από σήµερα (π.α.σ. – Before Present, B.P.) µέχρι το 18.000 π.α.σ., ενώ µετά ταύτα άρχισε σιγά να αλλάζει το παλαιο- εδαφολογικό καθεστώς, φτάνοντας τις σηµερινές συνθήκες κάπου 6.000 χρόνια πριν.

Η επιστήµη δέχεται ότι τα πρώτα άτοµα του Homo sapiens πρέπει να έφτασαν αυτήν την εποχή περίπου στον Ελλαδικό χώρο από την Αφρική. Στο σηµείο αυτό πρέπει να σηµειώσω ότι:

i) Υπάρχουν αρκετοί που δεν δέχονται ότι ο άνθρωπος πρέπει οπωσδήποτε να πρωτοεµφανίστηκε στην Ανατολική Αφρική και εποµένως το να λέµε ότι ο Homo sapiens «έφθασε» ίσως δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα.

ii) Ότι είναι πολύ πιθανό ο Homo sapiens να πρωτοεµφανίστηκε στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο πιο πριν. Οι ανασκαφές που εκτελούνται στο σπήλαιο της Θεόπετρας που βρίσκεται κοντά στα Μετέωρα, ίσως ανατρέψουν την άποψη αυτή και δείξουν ότι η παρουσία του Homo sapiens στον Ελλαδικό χώρο είναι παλαιότερη των 70.000 ετών.

Ο λόγος για τον οποίο κρίνω ότι η χρονολόγηση της παρουσίας του Homo sapiens είναι σηµαντική, συνδέεται µε το ότι για την φυσικογεωλογική ερµηνεία της Ελληνικής Μυθολογίας κάνω την παραδοχή ότι ολόκληρο το οικοδόµηµά της συνδέεται µε τον Homo sapiens και όχι µε τον Homo neanderthalensis, ανεξάρτητα µε τη γενετική σχέση που µπορεί να έχουν µεταξύ τους τα δυο αυτά είδη, η οποία ακόµα δεν έχει διευκρινιστεί.

4.1.4. Κλιµατικές συνθήκες στην Ελλάδα και στην Ανατολική Μεσόγειο κατά την Προϊστορική Εποχή Για να κατανοήσουµε τις έριδες µεταξύ των θεοτήτων των Αρχαίων Ελλήνων, θα πρέπει να γνωρίσουµε τις φυσικογεωλογικές και ιδιαίτερα τις κλιµατικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο.

107

Εικ. 12: Η εξάπλωση των παγετώνων στην Ευρώπη κατά τις τελευταίες χιλιετίες της τελευταίας παγετώδους περιόδου, δηλ. κάπου µεταξύ 25.000 – 18.000 χρόνια πριν και διάφοροι τύποι εδαφών στις ελεύθερες από πάγους περιοχές.

Εικ. 13: Η υποχώρηση των παγετώνων στον Β. Ατλαντικό.

Εικ. 14: Οι θερµοκρασίες της επιφάνειας της θάλασσας της Μεσογείου κατά τη διάρκεια της κορύφωσης της τελευταίας παγετώδους περιόδου (≈ 18.000 χρόνια πριν από σήµερα), κατά τη διάρκεια του χειµώνα. Οι σκιασµένες

108

περιοχές παριστάνουν σχηµατικά τις µετατοπίσεις των ακτογραµµών της Μεσογείου (εκτός της Μαύρης Θάλασσας) εξ΄ αιτίας της ταπείνωσης της θαλάσσιας στάθµης κατά την παγετώδη περίοδο (Κατά Thiede, 1974).

Ας δούµε λοιπόν ποιες ήταν οι θερµοκρασίες στη Μεσόγειο Θάλασσα κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγετώδους περιόδου, την εποχή δηλαδή που οι παγετώνες στην υπόλοιπη Ευρώπη είχαν φτάσει µέχρι βόρεια από το σηµερινό Λονδίνο. Τα αποτελέσµατα των ερευνών βασίζονται σε εργαστηριακές έρευνες που έγιναν σε δείγµατα που έχουν ληφθεί από υλικό ιζηµάτων των πυρήνων γεωτρήσεων που έγιναν σε πάρα πολλά σηµεία στον πυθµένα της Μεσογείου. Στις εργαστηριακές αναλύσεις εφαρµόστηκαν µέθοδοι που επιτρέπουν τον προσδιορισµό της ηλικίας των ιζηµάτων και της θερµοκρασίας που έπρεπε να επικρατεί στην επιφάνεια της θάλασσας την συγκεκριµένη περίοδο, και συγχρόνως έγινε και ο προσδιορισµός της ηλικίας τους.

Από την Εικ. 14 λοιπόν διαπιστώνεται ότι, από άποψη θερµοκρασίας των υδάτων της, η Μεσόγειος κατά την παγετώδη περίοδο µπορεί να διακριθεί σε δύο µεγάλες περιοχές: στην Ανατολική, όπου οι θερµοκρασίες των επιφανειακών υδάτων κυµαίνονται µεταξύ 25οC και 17 οC και στη ∆υτική Μεσόγειο, όπου η θερµοκρασία κυµαίνεται µεταξύ 19οC και 7 οC.

Από τα προηγούµενα συµπεραίνεται ότι η Ιταλική χερσόνησος, αποτελούσε ένα είδος «κλιµατοθραύστη» του ψύχους που προστάτευσε την Ανατολική Μεσόγειο.

Γιατί όµως να παρατηρούνται αυτές οι θερµοκρασιακές διαφορές µεταξύ Ανατολικής και ∆υτικής Μεσογείου;

Η κύρια αιτία είναι το γεγονός ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της τελευταίας παγετώδους περιόδου, η επικοινωνία µε τα ψυχρά ύδατα του Ατλαντικού Ωκεανού µπορούσε να γίνει µόνον µέσα από ένα στενό που δηµιουργείτο µεταξύ της σηµερινής Τυνησίας και των νότιων απολήξεων της Ιταλικής χερσονήσου και εξαιτίας της ταπείνωσης της στάθµης της θάλασσας.

Έτσι, η Ανατολική Μεσόγειος είχε σχεδόν αποµονωθεί από τα ψυχρά ύδατα του Ατλαντικού, όπως και από εκείνα του Εύξεινου Πόντου (Μαύρη Θάλασσα) που, λόγω των παγετώνων, δέχονταν πολύ λιγότερες ποσότητες υδάτων από τους µεγάλους ποταµούς, όπως είναι ο Βόλγας, ο ∆νείπερος, ο ∆ούναβης και άλλοι, µε αποτέλεσµα η στάθµη της να βρίσκεται πολύ χαµηλότερα και να µην επικοινωνεί µε το Αιγαίο, η στάθµη του οποίου ήταν κι αυτή πολύ χαµηλότερα.

Την εποχή εκείνη εποµένως τόσο ο Βόσπορος, όσο και τα ∆αρδανέλια ήσαν δυο µεγάλες κοιλάδες. Απεναντίας, η θάλασσα του Μαρµαρά ήταν µια αλµυρή ή υφάλµυρη λίµνη.

Αν όµως µελετήσουµε το χάρτη της Εικ.13, όπου δίδονται τα νότια όρια όπου έφταναν τα αποκοµµένα παγόβουνα από το κύριο σώµα των παγετώνων του Ατλαντικού, τότε διαπιστώνονται τα εξής σηµαντικά: Ότι ουσιαστικά η υποχώρηση του µετώπου που εκτείνονταν τα παγόβουνα στον Ατλαντικό αρχίζει µετά το 10.000 χρόνια πριν από σήµερα. Μέσα σε 1.000 χρόνια, και συγκεκριµένα µεταξύ 10.000 και 9.000 χρόνια πριν, έχουµε σχεδόν την εγκατάσταση των σηµερινών θερµοκρασιακών συνθηκών στον Ατλαντικό. Από την ίδια Εικόνα επίσης συµπεραίνεται εµµέσως ότι το Ρεύµα του Κόλπου, το γνωστό Gulf Stream, µε τις γνωστές ευεργετικές επιπτώσεις στις κλιµατικές συνθήκες για τις χώρες της ∆υτικής Ευρώπης κυρίως και λιγότερο της Κεντρικής Ευρώπης, εγκαθίσταται µόλις πριν 9.000 χρόνια. Τότε λοιπόν άλλαξε ριζικά το

109

κλίµα στην Ευρώπη και κατέστη ευνοϊκό για την εγκατάσταση του ανθρώπου, αφού µόλις τότε έπαψαν τα εδάφη της Ευρώπης σιγά σιγά να παγώνουν κατά το µεγαλύτερο διάστηµα του έτους.

Μετά από τα προηγούµενα, γίνεται αντιληπτό γιατί αναπτύχθηκε ένας τόσο αρχαίος και υψηλός πολιτισµός στις χώρες γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο και όχι στην ∆υτική Ευρώπη, για παράδειγµα στη σηµερινή Αγγλία ή στη Σκανδιναβία. Η απουσία του παλαιότερου προϊστορικού πολιτισµού από τη ∆υτική Ευρώπη δεν έχει σχέση µε τις ικανότητες των κατοίκων των χωρών αυτών, αλλά µε το δυσµενές κλίµα που επικρατούσε εκεί, που είχε σαν συνέπεια να µην µπορούν να κατοικηθούν οι περιοχές αυτές. Είναι αυτονόητο ότι πολιτισµός χωρίς ανθρώπους δεν µπορεί να δηµιουργηθεί. Όταν τώρα άρχισαν να υποχωρούν οι παγετώνες, άρχισε η µετανάστευση των λαών και η εγκατάστασή τους στις περιοχές που απελευθερώνονταν από τους παγετώνες. Άνθρωποι όµως την εποχή εκείνη µπορούσαν να επιβιώσουν µόνον στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο, και ιδιαίτερα στην Ανατολική. Αυτό σηµαίνει ότι οι άνθρωποι που εγκαταστάθηκαν σ’ αυτές τις περιοχές πρέπει να ήρθαν από το νότο και κυρίως από τα νοτιοανατολικά, αφού οι άλλες περιοχές, λόγω των δυσµενών κλιµατικών συνθηκών, δεν κατοικούνταν.

Η περίοδος αυτή που αναφέραµε προηγουµένως αντιστοιχεί στην Ανώτερη Παλαιολιθική και στην Μεσολιθική Εποχή. Στο σηµείο αυτό αξίζει να υπενθυµίσω:

(i) Ότι κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική έχει εξαφανιστεί ο Homo neanderthalensis και στη Γη κυριαρχεί πλέον ο Homo sapiens. Για τους λόγους της εξαφάνισης υπάρχουν πολλές απόψεις.

(ii) Ο Homo sapiens την περίοδο αυτή είναι ακόµα τροφοσυλλέκτης και κυνηγός. Αυτό σηµαίνει ότι ο άνθρωπος ελέγχεται ακόµα απόλυτα από την φύση, αφού µε τα εργαλεία του το µόνο που επιτυγχάνει είναι να διευκολύνεται στην συλλογή και στην επεξεργασία της τροφή του µόνον.

(iii) Στην περιοχή βόρεια των Άλπεων, της Ροδόπης και του Καυκάσου η διαβίωση είναι τροµερά δύσκολη έως αδύνατη.

Το Αιγαίο λοιπόν, που είναι µια σχεδόν κλειστή θάλασσα, αποτελεί ουσιαστικά έναν τεράστιο κόλπο της Μεσογείου, που επικοινωνεί µε αυτή µέσα από διαύλους που αναπτύσσονται ανάµεσα σε µια σειρά νησιά που έχουν µια τοξοειδή διάταξη. Τα µεγαλύτερα από αυτά είναι τα Κύθηρα, η Κρήτη, η Κάρπαθος και η Ρόδος.

Το Αιγαίο εξάλλου, µέσω των ∆αρδανελίων και του Βοσπόρου, αποτελεί και την δίοδο µεταξύ της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου και από εκεί προς τις απέραντες πεδινές εκτάσεις της Ανατολικής Ευρώπης και τους µεγάλους ποταµούς.

Το σηµερινό Αιγαίο όµως και το Αρχιπέλαγος δεν µοιάζει µε το Αιγαίο της Μεσολιθικής Εποχής, ούτε ακόµα και µε το Αιγαίο της Νεολιθικής. Πολύ περισσότερο, δεν έχει σχεδόν καµιά οµοιότητα µε εκείνο της Μέσης και της Άνω Παλαιολιθικής Εποχής.

Το Αιγαίο µε τα νησιά του και κυρίως η φυσικογεωλογική του εξέλιξη, σε συνδυασµό µε το ευνοϊκό κλίµα, πιστεύω ότι είναι τα κύρια αίτια της ανάπτυξης αυτού του µοναδικού πολιτισµού, που ναι µεν έφτασε στο απόγειό του κατά τους ιστορικούς χρόνους, µεταξύ του 6ου και 4ου αιώνα π.Χ., αλλά που οι ρίζες του, από άποψη χρόνου, εκτείνονται πολύ πίσω, κάπου στο τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου.

110

Προσωπικά πιστεύω ότι αν δεν υπήρχε το Αιγαίο, µε τη συγκεκριµένη φυσικογεωλογική εξέλιξη, ο Ελληνικός πολιτισµός δεν θα ήταν δυνατόν να αναπτυχθεί.

Είναι αναµφισβήτητο ότι και πολλοί άλλοι παράγοντες έχουν διαδραµατίσει σηµαντικό ή/και καθοριστικό ρόλο από ένα σηµείο και µετά. Για παράδειγµα, αν οι Πέρσες είχαν νικήσει στη Ναυµαχία της Σαλαµίνας, είναι βέβαιο ότι ο Ελληνικός και κατ΄ επέκταση ο Ευρωπαϊκός πολιτισµός θα είχε άλλη εντελώς πορεία. Όµως, µέχρι και την Μυκηναϊκή Εποχή, στην πολιτισµική εξέλιξη ο ρόλος των φυσικογεωλογικών παραγόντων και του Αιγαίου είναι καθοριστικός. Αυτό συµβαίνει γιατί το Αιγαίο είναι µια θάλασσα ΜΟΝΑ∆ΙΚΗ. Η δική µου εµπειρία µου επιτρέπει να ισχυριστώ ότι δεν υπάρχει τέτοια θαλάσσια περιοχή σ΄ ολόκληρο τον πλανήτη Γη.

Ας δούµε λοιπόν πώς εξελίχτηκε το Αιγαίο τα τελευταία 70.000 χρόνια, µέχρι την Ιστορική Εποχή, και πώς µέσα σ΄ αυτό το φυσικογεωλογικό σύστηµα γεννήθηκαν οι Θεοί των κατοίκων του, που άλλοι τους αποκαλούν Αιγαίους, άλλοι Πελασγούς, άλλοι Προέλληνες, άλλοι Πρωτοέλληνες και άλλοι αλλιώς.

Θεωρώ πολύ σηµαντικό να γνωρίζουµε τη φυσικογεωλογική εξέλιξη του Αιγαιακού και Περι-Αιγαιακού χώρου, επειδή υπάρχουν πολλές θεωρίες σχετικά µε την προέλευση του πολιτισµού που αναπτύχθηκε στην περιοχή αυτή. Όλες σχεδόν οι θεωρίες συγκλίνουν στην άποψη ότι τα βασικά στοιχεία του Αρχαιοελληνικού πολιτισµού έχουν έλθει από κάπου αλλού. Πρόκειται δηλαδή για έναν εισαγόµενο πολιτισµό και επειδή το σηµαντικότερο στοιχείο κάθε πολιτισµού είναι η θρησκεία, τότε κι αυτή έχει έλθει από κάπου άλλου. Συνεπώς, και οι Θεοί των αρχαίων Ελλήνων δεν έχουν δηµιουργηθεί στον Αιγαιακό και Περι-Αιγαιακό χώρο. Έτσι για παράδειγµα, ο Ποσειδών έχει έλθει από τη Λιβύη, η Αθηνά είναι µαύρη κι έχει έλθει από την Αφρική, οι Πελασγοί είναι απόγονοι του Πελάγκ, ο Ιαπετός είναι ο Γιαβέθ της Παλαιάς ∆ιαθήκης και συνεπώς ο Ιαπετός της Ελληνικής Μυθολογίας είναι ο τέταρτος γιος του Νώε µε εξελληνισµένο όνοµα και πάρα πολλά άλλα.

Ορισµένοι άλλοι δέχονται ότι καθ΄ όλη την παλαιότερη Προϊστορική Εποχή, δηλαδή κατά την Αν. Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και Νεολιθική Εποχή, οι άνθρωποι δεν είχαν Θεούς γιατί, για διάφορους λόγους, δεν τους είχαν ανάγκη.

Όλα αυτά είναι φιλοσοφικά θέµατα, αλλά και θέµατα που ασχολούνται µε την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας.

Η δική µου άποψη είναι ότι ο άνθρωπος, από κάποια στιγµή της εξέλιξής του και µετά, είχε ανάγκη τους Θεούς που θα τον βοηθήσουν να επιβιώσει, είχε ανάγκη να πιαστεί από κάπου για να µην χαθεί. Ο φόβος και η αβεβαιότητα για το αύριο ήταν αρχικά η κύρια αιτία της διαµόρφωσης των πρώτων Θεών του. Το Αιγαίο και ο Περι-Αιγαιακός χώρος είναι ο πλέον προνοµιούχος, ο µοναδικός τόπος από φυσικογεωλογική άποψη, για τη δηµιουργία Θεών. Το Αιγαίο και ο Περιαιγαιακός χώρος είναι ένας Θεογεννήτορας τόπος, που είναι µοναδικός. ∆εν νοµίζω ότι υπάρχουν πολλοί τόποι στον πλανήτη µας όπου έχουν γεννηθεί και δραστηριοποιηθεί τόσες πολλές θεότητες, όσες σ’ αυτόν τον τόσο ευνοηµένο από τη φύση τόπο. Γι’ αυτό ίσως η Γαία είναι η Μάνα των πάντων. Γι’ αυτό ίσως η Γαία είναι η µόνη θεότητα που είναι διαχρονική, που συµµετείχε στο πολιτισµικό γίγνεσθαι µέχρι και την ιστορική εποχή, ενώ όλες οι άλλες θεότητες πριν από τη γενιά του Ποσειδώνα και του ∆ία είχαν εξαφανιστεί.

111

4.1.5. Το κλίµα στην Ελλάδα Σχετικά µε τις κλιµατικές συνθήκες που επικρατούσαν ειδικότερα στον Ελλαδικό χώρο κατά την αρχαιότητα, µπορούµε να πούµε ότι έχουµε αρκετά στοιχεία συγκριτικά µε άλλες χώρες, κι αυτό γιατί η Ελλάδα είναι µια χώρα στην οποία υπάρχουν µετεωρολογικές παρατηρήσεις από πολύ παλαιά. Αυτό, κατά την µαρτυρία του Θεόφραστου, οφείλεται στο γεγονός ότι αρκετοί φιλόσοφοι παρατηρούσαν συστηµατικά ορισµένα ατµοσφαιρικά φαινόµενα σε διάφορους τόπους της χώρας.

Στην Αθήνα, για παράδειγµα, ένα τέτοιο σηµείο ήταν και ο Λυκαβηττός. Με τα στοιχεία αυτά, όπως µας µαρτυρεί ο Θεόφραστος, συνέτασσαν ηµερολόγια γνωστά ως «Παραπήγµατα», που περιείχαν και προγνωστικά αστρονοµικών και µετεωρολογικών φαινοµένων και τα οποία εξέθεταν στην Αθηναϊκή Αγορά.

Οι παρατηρήσεις των αρχαίων βεβαίως δεν ήσαν αριθµητικές, αφού τα διάφορα όργανα µέτρησης εφευρέθηκαν πολύ αργότερα.

Τα «Παραπήγµατα» δεν έχουν διασωθεί ολόκληρα, έχουν διασωθεί όµως αποσπάσµατα σε έργα άλλων συγγραφέων, όπως στην «Εισαγωγή στα Φαινόµενα» του Γεµίνου, στις «Φάσεις των Απλανών» του Πτολεµαίου, στα «∆ιοσηµεία» του Αράτου και σε άλλους, ενώ διάσπαρτες αναφορές για κλιµατικά χαρακτηριστικά γίνονται και σε διάφορα κείµενα κλασσικών συγγραφέων.

Όλα αυτά τα διασωθέντα στοιχεία µπορούν να συµβάλλουν στην µελέτη του κλίµατος της Ελλάδας τουλάχιστον για τα τελευταία 2.500 χρόνια και να χρησιµεύσουν ως συγκριτικά στοιχεία προς τις σηµερινές αριθµητικές παρατηρήσεις. Τι γνωρίζουµε όµως για τις κλιµατικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά τις προηγούµενες περιόδους; Είναι αλήθεια ότι δεν έχουν γίνει ειδικές µελέτες, µέχρι πριν από µερικές δεκαετίες.

Τελευταία πάντως µε την εφαρµογή σύγχρονων µεθόδων, τόσο πεδίου όσο και εργαστηριακών, έχει κατασταθεί δυνατόν να προσδιοριστεί το παλαιοκλιµατικό καθεστώς του Ελλαδικού χώρου καθ΄ όλη σχεδόν την προϊστορική και ιστορική εποχή, όχι βέβαια µε την ακρίβεια που απαιτεί η σύγχρονη επιστήµη, αλλά οπωσδήποτε η ακρίβεια είναι ικανοποιητική. Έτσι τα στοιχεία µας βασίζονταν κυρίως σε έρευνες που έχουν γίνει στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου καθώς και σε ορισµένες που έχουν γίνει στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, που στόχο είχαν να ερµηνεύσουν τις ορεινές µορφοδοµές που όµως αναφέρονταν σε παλαιότερες εποχές. Τελευταία όµως έχουν διεξαχθεί παλαιοεδαφολογικές έρευνες σε ορισµένες πεδινές περιοχές, ιδιαίτερα από την ερευνητική οµάδα του R. Paepe κι έτσι έµµεσα καταλήγουµε σε ορισµένα γενικής φύσης συµπεράσµατα. Ένα από τα βασικότερα είναι ότι και στην περίπτωση του Ελλαδικού χώρου αποδεικνύεται η περιοδική µεταβολή του κλίµατος καθ’ όλη τη διάρκεια του Ολοκαίνου.

Η περιοδικότητα των κλιµατικών µεταβολών είναι καθοριστικής σηµασίας και έχουν επηρεάσει, αλλού άµεσα και αλλού έµµεσα, τις ανθρώπινες κοινωνίες και την ιστορική και την πολιτιστική τους ανάπτυξη. Το αποτέλεσµα γίνεται ακόµη περισσότερο σηµαντικό όσο προχωράµε πίσω στο χρόνο.

Η περιοδική µεταβολή της θερµοκρασίας συνοδεύεται και από περιοδικότητα πολλών άλλων κλιµατικών παραγόντων. Έτσι, περιοδικότητα παρουσιάζουν και τα φαινόµενα της ξηρασίας και των έντονων βροχοπτώσεων. Περίοδοι παρατεταµένων και έντονων ξηρασιών, αλλά και παρατεταµένων υγρών

112

Εικ.15: Ποσειδώνας και Αµυµώνη.

περιόδων µε πλούσιες βροχοπτώσεις που οδηγούν σε κατακλυσµούς, είναι γνωστές τόσο από την ιστορική και προϊστορική εποχή, ενώ παρόµοιας, εξαιρετικής έντασης φαινόµενα, αναφέρονται και στην µυθολογία της Ελλάδας.

Περίοδοι ξηρασίας Οι πιο γνωστές περίοδοι ξηρασίας που αναφέρονται είτε στην Ελληνική Μυθολογία, είτε και από διάφορους συγγραφείς είναι οι ακόλουθες:

• Η ξηρασία του Ινάχου που έπληξε την Αργολίδα.

• Η Αιάκειος ξηρασία, που έπληξε κυρίως την Αττική.

• Η ξηρασία του ∆αναού που έπληξε την Αργολίδα, όταν ο ∆αναός είχε επιστρέψει από την Αίγυπτο µαζί µε τις 50 κόρες του, µια από τις οποίες ήταν και η Αµυµώνη. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι η ξηρασία, που είχε προκαλέσει ο θεός Ποσειδών, ήταν το αποτέλεσµα µιας έριδας επειδή οι άλλοι θεοί αποφάσισαν να τεθεί το Άργος υπό την προστασία της Ήρας, κάτι που τον εξόργισε.

Στη συνέχεια ο Ποσειδών ερωτεύτηκε τον κόρη του ∆αναού, την Αµυµώνη, που σηµειωτέον την είχε στείλει ο πατέρας της να βρει νερό, κάτι που τελικά έγινε µε την υπόδειξη του Ποσειδώνα.

Από τότε η πηγή είναι γνωστή ως Αµυµώνη και είναι (ή µάλλον ήταν) µια από τις πηγές του συγκροτήµατος των καρστικών πηγών της Λέρνας, που βρίσκονται στο σηµερινό χωριό Μύλοι, τοποθεσία γνωστή και από τον περίφηµο άθλο του Ηρακλή. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι τα νερά των πηγών της Λέρνης προέρχονται κυρίως από την ορεινή Αρκαδία. Η υπόγεια αυτή υδραυλική επικοινωνία που, όπως έχει αναφερθεί και προηγούµενα, ήταν γνωστή στους αρχαίους, έχει επιβεβαιωθεί και µε την εφαρµογή σύγχρονων υδροχηµικών µεθόδων. Η περίοδος ξηρασίας προηγείται της εποχής του Ηρακλή. Φαίνεται πάντως ότι και τα δύο γεγονότα πρέπει να έγιναν κατά την Μυκηναϊκή εποχή.

Άλλες αναφορές σχετικές µε ξηρασίες που έχουν προσβάλει τον Ελλαδικό χώρο και κυρίως εκείνον της Ανατολικής Ελλάδας και του Αιγαίου κατά την ιστορική περίοδο, είναι αρκετές. Από αυτές, οι σηµαντικότερες είναι οι ακόλουθες:

• Η ξηρασία της Αγοράς που έγινε κατά την διάρκεια του 8ου αιώνα π.Χ. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που έχουν γίνει στο Ιερό του Οµβρίου ∆ιός που βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του Υµηττού βόρεια της κορυφής του Προφήτη Ηλία, στα Β∆ του Κορωπίου, έδειξαν ότι οι προσφορές ήταν πολυαριθµότατες στο διάστηµα µεταξύ του 735 – 650 π.Χ.

113

• Η ξηρασία του 3ου π.Χ. αιώνα που, όπως αναφέρει ο ψευδο-∆ικαίαρχος, η Αθήνα ήταν σχεδόν άνυδρη.

Εξαιτίας των έντονων φαινοµένων ξηρασίας που έπλητταν την Αττική, όπως αναφέρει ο Παυσανίας (Αττικά, 24.3), ένα φαινόµενο που συνεχίζεται µέχρι τις µέρες µας, οι Αθηναίοι είχαν τοποθετήσει πάνω στην Ακρόπολη άγαλµα της Γαίας που ικετεύει τον ∆ία να φέρει τη βροχή, είτε γιατί οι ίδιοι οι Αθηναίοι την είχαν ανάγκη, είτε γιατί σε όλη την Ελλάδα είχε πέσει ξηρασία. Είναι γνωστό εξάλλου ότι στην Αρχαία Ελλάδα, µε την ανατολή του αστερισµού του Κυνός, στις αρχές Αυγούστου (Μεταγειτνιώνος), άρχιζαν ποµπές προς τα ορεινά ιερά του ∆ιός και δεήσεις για βροχή. Είναι γνωστά εξάλλου ιερά που είναι αφιερωµένα στον Όµβριο ∆ία, από πολλές περιοχές της ανατολικής Ελλάδας, όπως από τον Υµηττό, την Αίγινα και αλλού, αλλά και από τα νησιά του Αιγαίου. Γνωστή επίσης ήταν και η προσευχή των αρχαίων Ελλήνων που απηύθυναν στον ∆ία για να βρέξει, όπως µας αναφέρει ο Μάρκος Αντωνίνος «…Ύσον ω φίλε Ζευ κατά της αρούρης των Αθηναίων και των πεδίων…».

Ξηρασίες όµως αναφέρονται κατά την προϊστορική εποχή και από περιοχές εκτός Ελλάδας, όπως για παράδειγµα από την Μεσοποταµία. Στο έπος του Γκιλγκαµές, για παράδειγµα, αναφέρονται ξηρασίες τόσο πριν όσο και µετά την περίοδο των κατακλυσµών του Σιουσούρντα και του Ουτναπιστίµ. Οι εν λόγω κατακλυσµοί, όπως αναφέρεται στη συνέχεια, πρέπει να έγιναν γύρω στο 2.000 – 3.000 π.Χ. και πρέπει να είναι σύγχρονοι της εποχής του κατακλυσµού του Νώε.

Υγρές Περίοδοι – Περίοδοι Κατακλυσµών και Πληµµυρών Όπως αναφέρθηκε, µεταξύ 6.000 και 4.000 χρόνια πριν από σήµερα παρατηρείται το κλιµατικό optimum του Ολοκαίνου, που όπως έχει αποδειχτεί συνδεόταν κυρίως µε υψηλότερες µέσες ετήσιες θερµοκρασίες αλλά και µε υψηλότερες βροχοπτώσεις.

Κατά την διάρκεια λοιπόν αυτής της περιόδου αρκετά τµήµατα, που σήµερα καταλαµβάνονται από την έρηµο Σαχάρα, καταλαµβάνονταν από λίµνες, ενώ µερικοί από τους γνωστούς κατακλυσµούς που αναφέρονται στη παγκόσµια µυθολογία, πρέπει να έγιναν κατά την περίοδο αυτή.

Μερικοί από αυτούς τους κατακλυσµούς είναι οι ακόλουθοι:

• Ο γνωστός κατακλυσµός του Νώε.

• Την ίδια εποχή περίπου πρέπει να έγιναν και ο κατακλυσµός του Σιουσούρντα στην Μεσοποταµία, που αναφέρεται στο Έπος του Γκιλγκαµές, καθώς επίσης και ο κατακλυσµός του Virakotsa, που είναι γνωστός από την µυθολογία των λαών των Άνδεων της Ν. Αµερικής, όπως και άλλοι, που αναφέρονται στις µυθολογίες πολλών άλλων λαών. Φαίνεται µάλιστα ότι ο Κατακλυσµός του Νώε είναι η εβραϊκή εκδοχή του κατακλυσµού του Σιουσούρντα και του Ουτναπιστίµ. Όπως είναι γνωστό, οι Εβραίοι που έχουν γενάρχη τον Αβραάµ, που µε τη σειρά του είναι απόγονος του Νώε, ζούσαν ακόµα την εποχή αυτή στη Μεσοποταµία. Άλλωστε, όλη η ιστορία των Εβραίων από τον Αδάµ µέχρι τον Αβραάµ, εξελίσσεται στη Μεσοποταµία και µάλιστα στο νοτιοανατολικό της τµήµα.

∆εν υπάρχει βέβαια αποδεικτικό υλικό για τον ακριβή προσδιορισµό της ηλικίας όλων αυτών των κατακλυσµών, πρέπει όµως να έχουν γίνει την ίδια περίοδο περίπου µε αυτή του κατακλυσµού του Νώε που έχει ήδη χρονολογηθεί.

114

Αναφορικά τώρα µε τον Κατακλυσµό του Νώε, όπως αναµενόταν, υπάρχουν πολλές απόψεις σχετικά µε την εποχή που πρέπει να έγινε. Σύµφωνα πάντως µε τις επικρατούσες απόψεις, και αυτές που φαίνεται ότι έχουν την «καλύτερη» επιστηµονική τεκµηρίωση, ο κατακλυσµός που κυριαρχεί στην Παλαιά ∆ιαθήκη πρέπει να έγινε κάπου µεταξύ 2.105 και 3.246 π.Χ., ενώ σύµφωνα µε την Ορθόδοξη εκκλησία πρέπει να έγινε πολύ πιο πριν, και συγκεκριµένα το 3.305 π.Χ. Στον Πιν.6.2 δίνονται ορισµένες από αυτές τις απόψεις που σχετίζονται κατά βάση µε τις διαφορετικές απόψεις που επικρατούν σχετικά µε την χρονολόγηση της γέννησης του Αδάµ και της Εύας.

• Την ίδια περίοδο πρέπει να έγινε και ο λιγότερο γνωστός στο παγκόσµιο κοινό κατακλυσµός του ∆ευκαλίωνα, που είναι όµως τόσος σηµαντικός για µας τους Έλληνες.

Πιν. 1: Χρονολογήσεις του Κατακλυσµού του Νώε, σύµφωνα µε διάφορες απόψεις και πηγές.

Εβραϊκή Μασόρα 2.105 π.Χ. Θόρα 2.288 π.Χ.

Αρχιεπίσκοπος Usher & Αγγλική Βίβλος 2.348 π.Χ.

Playfair 2.352 π.Χ. Clinton 2.482 π.Χ.

Πεντάτευχος 2.998 π.Χ. Flavious Josephous 3.146 π.Χ.

Dr. Hales 3.155 π.Χ. Septuaginta 3246 π.Χ.

Ορθόδοξη Εκκλησία 3.305 π.Χ> Θα πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι στην ελληνική µυθολογία εκτός του κατακλυσµού του ∆ευκαλίωνα αναφέρονται και άλλοι, όπως ο κατακλυσµός του Ωγύγου και εκείνος του ∆αρδάνου.

Σχετικά τώρα µε τις απόψεις που κυκλοφορούν µεταξύ των σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων για τους κατακλυσµούς, µια γενική παρατήρηση είναι ότι επικρατεί πλήρης σύγχυση. Έτσι, ορισµένοι δέχονται ότι οι κατακλυσµοί, όπως σχεδόν όλα όσα αναφέρονται στην Ελληνική Μυθολογία, είναι αποκυήµατα της φαντασίας των Αρχαίων Ελλήνων. Άλλοι πάλι δέχονται ότι ενώ η ζωή των Αιγαίων κυλούσε ήσυχα κι ευτυχισµένα, ήρθε ξαφνικά ο κατακλυσµός του ∆ευκαλίωνα. Σύγχυση όµως επικρατεί και µε το πότε έγινε ο κατακλυσµός ή οι διάφοροι κατακλυσµοί που αναφέρονται στην Ελληνική Μυθολογία. Ορισµένοι λοιπόν λένε ότι έγινε το 9654 π.Χ., άλλοι µεταξύ του 3637 π.Χ. και του 3165 π.Χ. Παλαιότερα εδέχοντο ότι ο κατακλυσµός έγινε το 1529 π.Χ. Ορισµένοι άλλοι συνδέουν τη βύθιση της Ατλαντίδας µε τον κατακλυσµό του ∆ευκαλίωνα. Έτσι δέχονται ότι ο κατακλυσµός του ∆ευκαλίωνα έγινε την ίδια εποχή µε τη βύθιση της Ατλαντίδας. Άλλοι την βύθιση αυτή τη συνδυάζουν µε τον κατακλυσµό της Αιγηίδας κ.λπ. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι άλλο ο κατακλυσµός του ∆ευκαλίωνα και άλλο η βύθιση της Ατλαντίδος, όπως διαφορετικό φυσικογεωλογικό φαινόµενο είναι ο κατακλυσµός του ∆άρδανου που συνδέεται µε τον κατακλυσµό της Σαµοθράκης και άλλο ο κατακλυσµός ή η πληµµύρα του ∆άρδανου της Αρκαδίας.

Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι είναι πολύ πιθανό σε µια παρόµοια υγρή φάση να έχει δραστηριοποιηθεί και ο ήρωας της ελληνικής µυθολογίας, ο

115

Ηρακλής και συνεπώς οι περισσότεροι άθλοι του, που έχουν σχέση µε το νερό, πρέπει να έχουν γίνει σε µια υγρή περίοδο, αλλά οπωσδήποτε πολύ µεταγενέστερα από τους προηγούµενους. Ο Ηρακλής είναι ήρωας της Μυκηναϊκής εποχής, ενώ οι κατακλυσµοί του ∆ευκαλίωνα και του Ωγύγη πρέπει να εξελίχθηκαν κατά την Πρωτο-Ελλαδική (Π.Ε.) ή Μεσο-Ελλαδική Εποχής (Μ.Ε.). Αντίθετα, ο κατακλυσµός της Σαµοθράκης έγινε πριν το 12.500 π.α.σ. (10.500 π.Χ.).

• Η καταστροφή των αντιπληµµυρικών και αποστραγγιστικών έργων, που είχαν κατασκευάσει οι Μινύες στη Κωπαΐδα (~100 km βόρεια από την Αθήνα).

• Ο άθλος της Λερναίας Ύδρας, που συνδέεται µε την υδραυλική διευθέτηση των καρστικών πηγών της Λέρνης και του έλους που είχε σχηµατιστεί εκεί.

• Ο άθλος που σχετίζεται µε τις Στυµφαλίδες Όρνιθες, που και αυτές έχουν σχέση µε την οµώνυµη λίµνη.

• Η Κόπρος του Αυγεία.

• Η τιθάσευση του ποταµού Αχελώου.

Εικ. 15: Αναπαραστάσεις από αγγεία των «υδραυλικών» άθλων του Ηρακλή.

4.2. Μεταβολές της Παγκόσµιας Στάθµης της Θάλασσας Οι µεταβολές της στάθµης της παγκόσµιας θάλασσας είναι, κατά τη γνώµη

µου, ο σηµαντικότερος παράγοντας της ανάπτυξης του αρχαιοελληνικού πολιτισµού. Μπορώ να πως ότι οι µεταβολές του κλίµατος για τον ευρύτερο Αιγαιακό χώρο δεν έχουν διαδραµατίσει έναν τόσο σηµαντικό ρόλο όπως σε άλλες περιοχές, όπως για παράδειγµα στην υπόλοιπη Ευρώπη βόρεια των Άλπεων και της Ροδόπης, ακόµα και στη ∆υτική Μεσόγειο. Αυτό, όπως αναφέρθηκε,

116

συνδέεται µε το γεγονός ότι η υδραυλική επικοινωνία µεταξύ της Ανατολικής Μεσογείου και της ∆υτικής Μεσογείου ήταν πολύ δύσκολη.

Για όλους τους παραπάνω λόγους και για πολλούς άλλους που θα αναπτυχθούν στα επόµενα, θεωρώ πολύ σηµαντικό την κατανόηση των αιτιών αυτής της µεταβολής.

Οι µεταβολές της στάθµης των ωκεανών συνδέεται κυρίως µε δύο παράγοντες, και συγκεκριµένα (i) µε τις φυσικές ιδιότητες του νερού (H2O) και (ii) µε τις συνολικές ποσότητες νερού που υπάρχουν στον πλανήτη µας. Το νερό λοιπόν, στις κλιµατικές συνθήκες που επικρατούν στον πλανήτη µας, εµφανίζεται µε τρεις φάσεις, ήτοι ως υγρό (H2O(Υ)), ως στερεό (H2O(Σ)) και ως αέριο (H2O(Α)), δηλαδή ως υδρατµοί.

Η γεωλογική έρευνα εξάλλου έχει δείξει ότι οι ποσότητες των υδάτων, ανεξαρτήτως φάσεως, που υπάρχουν στην επιφάνεια της Γης είναι σταθερές, τουλάχιστον κατά τα τελευταία 60 εκατοµ. χρόνια περίπου, δηλαδή από το τέλος του Κρητιδικού. Αυτό σηµαίνει ότι:

i) H2O(Υ) + H2O(Σ) + H2O(Α) = σταθ. (1) Νερό + πάγοι + υδρατµοί = σταθ.

ii) Σε κάθε µεταβολή της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας, δηλαδή σε κάθε µεταβολή του κλίµατος, η σχέση H2O(Υ) / H2O(Σ)/ H2O(Α) = διαφ. (2).

Συνεπώς, µε κάθε µεταβολή της παγκόσµιας µέσης θερµοκρασίας, λόγω της περιοδικής µεταβολής του κλίµατος, η σχέση (2) θα µεταβάλλεται. Αυτό σηµαίνει ότι όταν η θερµοκρασία ελαττώνεται, όπως συµβαίνει κατά τις ψυχρές παγετώδεις περιόδους, τότε ο όγκος της στερεάς φάσης (H2O(Σ)) αυξάνεται σε βάρος της υγρής (H2O(Υ)).

Έχει εκτιµηθεί ότι κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγετώδους περιόδου, το 5% περίπου του ύδατος του πλανήτη µας είχε δεσµευτεί στους πάγους. Επειδή όµως για τον σχηµατισµό των παγετώνων χρειάζονται τεράστιες ποσότητες υδάτων, η δέσµευση έγινε από τα ύδατα των ωκεανών, µε αποτέλεσµα η στάθµη της παγκόσµιας θάλασσας, κατά τις ψυχρές περιόδους να ταπεινώνεται και να βρίσκεται χαµηλότερα από την αντίστοιχη σηµερινή κατά 125 – 150 m. Για τους υπολογισµούς, δεχόµαστε ότι η στάθµη της θάλασσας, όταν η θερµοκρασία της ατµόσφαιρας είχε φτάσει στο χαµηλότερό της σηµείο, βρισκόταν 125 m. χαµηλότερα.

Το αντίθετο συµβαίνει όταν η µέση παγκόσµια θερµοκρασία της ατµόσφαιρας αυξάνεται, όπως συµβαίνει κατά τη µετάβαση από τις παγετώδεις περιόδους προς τις µεσοπαγετώδεις. Κατά τη µεταβατική αυτή περίοδο, οι παγετώνες συρρικνώνονται, µε αποτέλεσµα να απελευθερώνεται νερό, που τελικά καταλήγει στον ίδιο µεγάλο φυσικό ταµιευτήρα ύδατος, τους ωκεανούς.

Κατά τη µετάβαση συνεπώς από µια ψυχρή προς µια θερµή περίοδο, η στάθµη της παγκόσµιας θάλασσας ανέρχεται.

Οι κατακόρυφες µεταβολές της στάθµης είναι γνωστές ως ευστατικές κινήσεις. Τα αίτια των ευστατικών κινήσεων είναι πολλά. Για την περίοδο όµως που αναφερόµαστε, δηλαδή για τα τελευταία 70.000 χρόνια και κυρίως για τα τελευταία 18.000 χρόνια, το κύριο αίτιο είναι το κλίµα και οι παγετώνες. Για το λόγο αυτό, οι µεταβολές της στάθµης αυτού του χαρακτήρα ονοµάζονται κλιµατο-ευστατικές ή παγετωνο-ευστατικές κινήσεις.

Η Μεσόγειος Θάλασσα βρισκόταν σε επικοινωνία µε τον Ατλαντικό Ωκεανό καθ΄ όλη τη διάρκεια του Τεταρτογενούς, δηλαδή τα τελευταία 2 εκατοµ. χρόνια.

117

Εποµένως, η στάθµη της θάλασσας στο Αιγαίο παρακολουθούσε όλες τις µεταβολές της παγκόσµιας θάλασσας.

Οι απόψεις για την θέση της στάθµης της θάλασσας σε διάφορες περιόδους, µετά τη µεγάλη κλιµατική µεταβολή που συνέβη πριν 18.000 χρόνια, είναι διαφορετικές. Οι διάφορες αυτές απόψεις δίδονται στον Πίνακα 1 και στην Εικ…

Λαµβάνοντας λοιπόν υπόψη:

i) Το βάθος της στάθµης της θάλασσας που πρέπει να βρισκόταν σε διάφορες περιόδους και

ii) το ανάγλυφο και τα διάφορα βάθη του σηµερινού πυθµένα

είναι δυνατόν να κατασκευαστούν οι παλαιογεωγραφικοί χάρτες των ακτογραµµών για διάφορες εποχές µεταξύ του 18.000 και του 6.000 π.α.σ. (πριν από σήµερα).

Πιν. 2: Μεταβολές της παγκόσµιας στάθµης της θάλασσας. ΒΡ = Before Present = πριν από σήµερα

Εικ. 16: Οι διάφορες απόψεις για την στάθµη της παγκόσµιας θάλασσας κατά τα τελευταία 12.000 χρόνια. (Σ.Σ.: Σηµερινή Στάθµη Θάλασσας)

Κάπου µεταξύ: 7.500 – 6.800 B.P. ≈ -10 m. 9.000 – 6.800 B.P. ≈ -15 m. 9.400 – 7.300 B.P. ≈ -20 m. 9.800 – 7.700 B.P. ≈ -25 m. 10.200 – 8.200 B.P. ≈ -30 m. 11.300 – 8.500 B.P. ≈ -35 m. 10.000 – 9.000 B.P. ≈ -40 m. 11.400 – 10.000 B.P. ≈ -45 m. 12.200 – 11.400 B.P. ≈ -49 m. 13.000 – 12.200 B.P. ≈ -52 m. 13.500 – 13.000 B.P. ≈ -57m. 13.800 – 13.500 B.P. ≈ -61 m. 14.000 – 13.800 B.P. ≈ -67 m. 14.700 – 14.000 B.P. ≈ -73 m. 15.000 – 14.700 B.P. ≈ -94 m. 16.000 – 15.000 B.P. ≈ -100 m. 18.000 – 16.000 B.P. ≈ -115 m

18.000 B.P. ≈ -125 / -

150 m.

ΚλιµατικόoptimumΚλιµατικόoptimum

Έχουν κατασκευαστεί δύο σειρές χαρτών, ο ένας για το Σαρωνικό και ο άλλος για το Νότιο Αιγαίο.

Στην Εικ.15 φαίνεται η µορφή που είχαν οι ακτογραµµές στο Σαρωνικό Κόλπο σε δύο περιόδους ήτοι, πριν από 18.000 χρόνια περίπου, που όπως έχει αναφερθεί, πρέπει να βρίσκονταν περί τα 125 m. χαµηλότερα, και 12.000 χρόνια πριν από σήµερα, που εκτιµάται ότι η στάθµη πρέπει να βρίσκονταν γύρω στα 75 m. χαµηλότερα.

Σ

118

Τα συµπεράσµατα που είναι δυνατόν να εξαχθούν από τους χάρτες αυτούς είναι πάρα πολλά, και πολύ σηµαντικά, ενώ ορισµένα είναι συγκλονιστικά! Λόγω χώρου θα περιοριστούµε στα ακόλουθα πολύ λίγα:

Εικ. 17: Οι ακτογραµµές στον ευρύτερο χώρο του σηµερινού Σαρωνικού κατά την

περίοδο 18.000 B.P. (-125 m.) και 12.000 B.P. (-70 m.) (B.P. = Before Present = πριν από σήµερα = π.α.σ.).

• Το 18.000 π.α.σ. οι τότε ακτογραµµές δεν έχουν καµιά σχέση µε τις σηµερινές, ούτε από άποψη µορφής ούτε από γεωγραφική θέση. Ο γνωστός µας Σαρωνικός Κόλπος µε την γνωστή του µορφή την περίοδο αυτή απλούστατα δεν υπήρχε.

Καθ΄ όλη την παγετώδη εποχή, δηλαδή για αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, η Ανατολική Πελοπόννησος ήταν ενωµένη µε τη Αττική, αφού τα νησιά Αγκίστρι, Αίγινα, Κυρά, ∆ιάποροι, Λαγούσες, Σαλαµίνα, Φλέβες, το νησί του Πατρόκλου, αλλά και η Μακρόνησος αποτελούσαν µια ενιαία ξηρά που ήταν ενωµένα µε την Αττική. Τα σηµερινά νησιά του Σαρωνικού αποτελούσαν τµήµατα µιας γέφυρας ξηράς, του Παλαιο-ισθµού της Αίγινας, ενώ µεταξύ αυτής της γέφυρας και της Πελοποννήσου, εκεί που σήµερα εκτείνεται ο Κόλπος των Κεγχρεών και ο Κόλπος της Επιδαύρου, υπήρχε µια λίµνη, η Παλαιολίµνη της Τροιζηνίας.

• Μια σχετικά µικρή λίµνη πρέπει να είχε σχηµατιστεί επίσης εκεί περίπου που σήµερα εκτείνεται ο Κόλπος της Ελευσίνας, την οποία έχουµε ονοµάσει Κυχρεία.

• Καθ’ όλη την διάρκεια της εποχής αυτής εποµένως, ο παλαιολιθικός άνθρωπος µπορούσε να περάσει περπατώντας από την περιοχή της Αττικής στην σηµερινή Πελοπόννησο και επίσης από την Αττική στην Εύβοια.

119

• Όλα τα σηµερινά νησιά του Σαρωνικού συνεπώς δηµιουργήθηκαν µετά το 18.000 πριν από σήµερα και φυσικά όχι όλα ταυτόχρονα αλλά βαθµιαία εξελισσόταν η άνοδος της στάθµης της θάλασσας.

Σηµειωτέον ότι την εποχή αυτή, όπως φαίνεται στην Εικ.12, ο Κορινθιακός Κόλπος ήταν κι αυτός λίµνη, ενώ ο Νότιος Ευβοϊκός, ήταν µια µεγάλη πεδιάδα που ένωνε την Ανατολική Αττική µε την Νότιο Εύβοια. Την εποχή αυτή εποµένως δεν υπήρχε ούτε ο Πορθµός του Ευρίπου, ούτε ο Βόρειος Ευβοϊκός.

• Το 12.000 π.α.σ. η στάθµη της θάλασσας βρισκόταν περίπου 70 m. χαµηλότερα, ενώ το 10.000 π.α.σ. περίπου 30 - 40 m χαµηλότερα. Λόγω αυτής της ανόδου της στάθµης , πολλά τµήµατα της ξηράς κατακλύστηκαν βαθµιαία από τη θάλασσα, όµως ακόµα δεν έχει διαµορφωθεί η σηµερινή εικόνα του Σαρωνικού Κόλπου. Έτσι, ο Πόρος και η ∆οκός ήσαν ενωµένα ακόµα µε την Πελοπόννησο, ενώ η Σαλαµίνα και οι Φλέβες ήσαν ενωµένες µε την Αττική. Απεναντίας, η Αίγινα, το Αγκίστρι και οι νησίδες Yψηλή και Λαγούσες αποτελούσαν ενιαίο νησί, που θα µπορούσε να ονοµαστεί Παλαιο-Αίγινα ή Πρωτο-Αίγινα.

• Μεταξύ 10.000 - 7.000 π.α.σ. περίπου η θάλασσα συνεχίζει ν’ ανεβαίνει µε παρόµοια ταχύτητα, ενώ γύρω στο 7.000 π.α.σ. η στάθµη της πρέπει να βρισκόταν γύρω στα 10 m. χαµηλότερα απ΄ ότι σήµερα.

• Τελικά, η διαµόρφωση της σηµερινής µορφής ακτών του Σαρωνικού, οπότε και αποσπάστηκε η Σαλαµίνα από την Αττική, πρέπει να έγινε γύρω στο 6.000 π.α.σ., τότε δηλ. που αρχίζει και το κλιµατικό optimum του Ολοκαίνου, που διήρκεσε, σύµφωνα µε τις απόψεις των περισσότερων ερευνητών, µέχρι το 4.000 π.α.σ. περίπου, δηλ. µέχρι το 2.000 π.Χ. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Κλιµατικού Optimum, τόσο η µέση θερµοκρασία όσο και οι βροχοπτώσεις πρέπει να ήσαν υψηλότερες από τις σηµερινές.

Στις Εικ. 19a και 19b φαίνεται η µορφή που πρέπει να είχαν οι ακτογραµµές στο Κεντρικό και Νότιο Αιγαίο, καθώς και στον Κορινθιακό κατά το 18.000 π.α.σ. και το 12.000 π.α.σ.

Την εποχή λοιπόν που άρχισε να ανέρχεται η στάθµη της θάλασσας, τα πάντα αρχίζουν να αλλάζουν. Έτσι οι παλαιολιθικές αρχικά, και στη συνέχεια οι µεσολιθικές και νεολιθικές κοινωνίες που ζούσαν σε αυτήν την περιοχή αναγκάστηκαν να ζουν συνεχώς κάτω από το φάσµα του κατακλυσµού, να ζουν συνεχώς υπό καθεστώς ανασφάλειας, αφού χρόνο µε το χρόνο η θάλασσα κατάκλυζε την ξηρά, µε συνέπεια την καταστροφή των υγροβιοτόπων, των παράκτιων πηγών κλπ. Η συνεχής ξηρά που έβλεπαν µπροστά τους εδώ και χιλιάδες χρόνια, καθ’ όλη την παγετώδη περίοδο, ήτοι από το 70.000 µέχρι το 18.000 π.α.σ. οι κάτοικοι του Κεντρικού Αιγαίου, που πρέπει να ανήκαν όχι µόνον στον Homo sapiens αλλά και στον Homo neanderthalensis, µέσα σε λίγα χρόνια µεταβάλλετο σε νησιά, αφού ένα µεγάλο τµήµα της κατακλύζονταν από τη θάλασσα. Αυτά όλα συνεχίστηκαν µέχρι και το 6.000 πριν από σήµερα, οπότε η στάθµη της θάλασσας σταµατάει να ανέρχεται και σχεδόν σταθεροποιείται. Λέµε σχεδόν, γιατί ακόµα και την περίοδο αυτή παρατηρούνται µεταβολές, αλλά πολύ µικρότερης κλίµακας.

Η κατάσταση αυτή, πέραν των άλλων, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αρχαιολογική έρευνα, επειδή οι προϊστορικοί κάτοικοι των παράκτιων περιοχών του Περιαιγαιακού χώρου, αλλά και των νησιών και ιδιαίτερα οι κάτοικοι της

120

ανώτερης παλαιολιθικής, της µεσολιθικής και της πρώιµης νεολιθικής εποχής, δεν πρέπει να κατοικούσαν τις ίδιες περιοχές που κατοίκησαν µετά το 6.000 πριν από σήµερα, αλλά κατοικούσαν κυρίως τις περιοχές αυτές που κατακλύστηκαν από τη θάλασσα λόγω της ανόδου της στάθµης της, εξαιτίας της τήξης των παγετώνων. Όσοι εποµένως από τους προϊστορικούς ανθρώπους κατοικούσαν σε καρστικά σπήλαια, ή κοντά σε πηγές, ή σε υγροβιότοπους της εποχής εκείνης, που βρίσκονταν 120-150 m. χαµηλότερα από την σηµερινή στάθµη της θάλασσας, σήµερα έχουν κατακλυστεί από αυτή. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος για τον οποίο, στην Αττική για παράδειγµα, δεν βρίσκουµε παλαιολιθικούς οικισµούς, ενώ οι νεολιθικοί είναι σχετικά λίγοι σε σχέση µε άλλες περιοχές, παρά το γεγονός ότι το κλίµα ήταν εξίσου ευνοϊκό, αν όχι ευνοϊκότερο, από εκείνο άλλων περιοχών του Ελλαδικού χώρου, κατά την ίδια εποχή.

ΠΕΡΙΠΟΥΠΕΡΙΠΟΥ 18.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ18.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ ΠΕΡΙΠΟΥΠΕΡΙΠΟΥ 12.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ 12.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ ––ΑΡΧΗ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥΑΡΧΗ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ..

ΠΕΡΙΠΟΥΠΕΡΙΠΟΥ 10.000 ΧΡΟΝΙΑ10.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ–– ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΗΗ ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗ ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗ (?) (?) –– ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣΠΕΡΙΟ∆ΟΣ

ΠΕΡΙΠΟΥΠΕΡΙΠΟΥ 7.000 ΧΡΟΝΙΑ7.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ––ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ

Εικ. 18: Τέσσερις φάσεις εξέλιξης της µορφής των ακτογραµµών του Κεντρικού και Νότιου Αιγαίου και Κορινθιακού µεταξύ του 18.000 π.α.σ. και του 6.000 π.α.σ. περίπου, τότε που το κλίµα σταθεροποιείται και πλησιάζει κατά πολύ τις σηµερινές συνθήκες. Από τότε µέχρι σήµερα έχουµε µεταβολές της στάθµης, αλλά σαφώς µικρότερης κλίµακας.

Γύρω στο 6.000 π.α.σ. το κλίµα, όπως ελέχθη, σταθεροποιείται συγκριτικά µε τις προηγούµενες εποχές, παρά ταύτα όµως παρατηρούνται συνεχώς µικροµεταβολές, που οφείλονται:

(i) σε απότοµες κατακόρυφες κινήσεις, που συνδέονται µε σεισµούς και που είναι είτε ανοδικού είτε καθοδικού χαρακτήρα, όπως συµβαίνει για παράδειγµα στις Κεγχρεές (Εικ. 20)

(ii) σε συνεχούς χαρακτήρα κατακόρυφες , που συνδέονται µε άλλα αίτια, και

121

(iii) σε κλιµατοευστατικού χαρακτήρα κινήσεις, που συνδέονται µε µικρές κλιµατικές µεταβολές, όπως τη γνωστή θερµή περίοδο που παρατηρήθηκε κατά το Μεσαίωνα, ή την µικρή παγετώδη περίοδο (little ice age) που παρατηρήθηκε στη Γη µεταξύ 14ου και 19ου αιώνα µ.Χ.

Εικ. 19: Αρχαία κτίσµατα στις Κεγχρεές, τα οποία σήµερα βρίσκονται κάτω από τη στάθµη της θάλασσας.

Την περίοδο του κλιµατικού Οptimum (βλ. Εικ.16), όπως αναφέρθηκε, πρέπει να συνέβησαν και οι γνωστοί κατακλυσµοί που αναφέρονται στις µυθολογίες διαφόρων λαών.

Για να µπορέσουµε να κατανοήσουµε τις έριδες µεταξύ των Θεών των αρχαίων Ελλήνων, θα πρέπει κατ΄ αρχήν να γνωρίζουµε πώς και γιατί δηµιούργησαν αυτούς τους Θεούς τους. Η απάντηση σ΄ αυτό το βασικό ερώτηµα δεν είναι εύκολη. Άλλωστε, αν ήταν, θα το είχαν περιγράψει πρώτα και κύρια οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες και κυρίως οι µεγάλοι φιλόσοφοι.

Εγώ πιστεύω ότι το γεωπεριβάλλον, και κυρίως οι δραστικές µεταβολές του µε τις συγκλονιστικές επιπτώσεις τους, πρέπει να είναι το κύριο αίτιο της ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης και του συγκεκριµένου θεογονικού συστήµατος.

Ολόκληρη εποµένως η Θεογονία, όπως µας την παρέδωσε ο µεγάλος Ησίοδος, έχει και µια φυσικογεωλογική διάσταση. Η άποψη αυτή βασίζεται σε ορισµένες παραδοχές:

i) Ότι η Ελληνική Μυθολογία δεν είναι το αποκύηµα φαντασίας των ευφάνταστων Ελλήνων.

122

ii) Ότι αναφέρεται στον Homo sapiens και όχι στον Homo neanderthalensis, ο οποίος εξαφανίστηκε ή τον εξαφάνισε ο πρώτος, κάπου µεταξύ του 30.000 και του 25.000 π.α.σ.

iii) Ότι ο άνθρωπος, πολύ πριν την κρίσιµη περίοδο του 18.000 π.α.σ., είχε αναπτύξει το θρησκευτικό συναίσθηµα. Αυτό είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί, γιατί υπάρχουν ορισµένοι που πιστεύουν ότι ο άνθρωπος δεν είχε ανάγκη τους θεούς την εποχή εκείνη.

Προσωπικά, πιστεύω ότι ο άνθρωπος χρειάστηκε κάποιον θεό από τη στιγµή που άρχισε να φοβάται και από τη στιγµή που άρχισε να προβληµατίζεται µε ορισµένα φυσικά φαινόµενα.

iv) Ότι το φυσικογεωλογικό περιβάλλον οπωσδήποτε παίζει καθοριστικό ρόλο στον χαρακτήρα του θεού ή των θεών. Για παράδειγµα, οι θεοί στην Μυθολογία των Σκανδιναβών δεν µπορεί να µην έχουν σχέση µε τους πάγους ή γενικά µε το ψύχος ενώ στις τροπικές χώρες τέτοιοι θεοί λείπουν. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι στη µυθολογία των ιθαγενών των νησιών Χαβάη οι θεοί έχουν πάντα σχέση µε την θάλασσα, τους ισχυρούς ανέµους και βέβαια µε τα ηφαίστεια.

Και κάτι άλλο, πολύ σηµαντικό.

∆εν αναφέροµαι στη συµβολική ή στην µεταφυσική διάσταση των θεών, αναφέροµαι στις πρωταρχικές ιδιότητες τους την πολύ παλιά εποχή, γιατί εκεί πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες των πανάρχαιων θρησκειών, τότε που ο άνθρωπος ήταν ακόµα τροφοσυλλέκτης και κυνηγός. Η συµβολική και οι όποιες άλλες διαστάσεις των Θεών είναι ….. των µεταγενέστερων εποχών.

Μετά από αυτή την µακρά, αλλά απαραίτητη εισαγωγή, ας δούµε λοιπόν ποιο ήταν το φυσικογεωλογικό περιβαλλοντικό σκηνικό που βίωνε ο κάτοικος του Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου κατά την παγετώδη και κατά την µεταβατική περίοδο από την παγετώδη µέχρι την µεσοπαγετώδη, και κυρίως µέχρι το 6.000 π.α.σ., µέχρι το τέλος δηλαδή της Νεολιθικής και την αρχή της Χαλκολιθικής Εποχής.

555... ΠΠΠΩΩΩΣΣΣ ΟΟΟΙΙΙ ΚΚΚΑΑΑΤΤΤΟΟΟΙΙΙΚΚΚΟΟΟΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΑΑΑΙΙΙΓΓΓΑΑΑΙΙΙΟΟΟΥΥΥ ΕΕΕΠΠΠΛΛΛΑΑΑΣΣΣΑΑΑΝΝΝ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥΣΣΣ ΘΘΘΕΕΕΟΟΟΥΥΥΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥΣΣΣ ––– ΜΜΜΙΙΙΑΑΑ ΓΓΓΕΕΕΩΩΩΜΜΜΥΥΥΘΘΘΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΣΣΣΕΕΕΓΓΓΓΓΓΙΙΙΣΣΣΗΗΗ

5.1. Εισαγωγή Για να µπορέσουµε να αντιληφθούµε τα γεωπεριβαλλοντικά ερεθίσµατα που δεχόταν ο προϊστορικός κάτοικος του Αιγαιακού και του περιαιγαιακού χώρου που του προκάλεσαν τις ψυχολογικές και διανοητικές διεργασίες για να δηµιουργήσει σιγά σιγά τους θεούς του, που όπως έχουµε αναφέρει αλλού αποτελούν τα θεµέλια του αρχαιοελληνικού πολιτισµού, θα αναφέρω ορισµένα στοιχεία που αποτελούν τη θεωρητική βάση της σύγχρονης γεωλογικής έρευνας.

Στη Γεωλογία υπάρχει µια βασική θεωρία πάνω στην οποία βασίζεται ολόκληρο το οικοδόµηµα της Γεωλογίας ως επιστήµη. Πρόκειται για τη θεωρία του Ακτουαλισµού ή Uniformitarianism που αποδίδεται στα ελληνικά ως «οµοιοµορφισµός».

Ποιος την εφάρµοσε

123

Σύµφωνα λοιπόν µε τη θεωρία του ακτουαλισµού, όλα τα γεωλογικά φαινόµενα του παρελθόντος µπορούν να ερµηνευτούν µε τις διεργασίες που συµβαίνουν και παρατηρούνται στα αντίστοιχα φαινόµενα της σηµερινής εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν οι κοραλλιογενείς ασβεστόλιθοι και οι σύγχρονοι κοραλλιογενείς ύφαλοι. Είναι γνωστό ότι για να αναπτυχθούν τα κοράλλια στις σύγχρονες θάλασσες, ο βιότοπος τους πρέπει να έχει ορισµένα χαρακτηριστικά, τα σηµαντικότερα από τα οποία συνδέονται µε το γεγονός ότι τα κοράλλια µπορούν να ζήσουν µόνον σε θαλάσσιο περιβάλλον και µάλιστα σ΄ ένα θαλάσσιο περιβάλλον που πρέπει να έχει µια συγκεκριµένη αλµυρότητα, ένα συγκεκριµένο εύρος θερµοκρασίας, ενώ το βάθος πρέπει να είναι µικρό κ.λ.π. Τα κοράλλια όµως είναι οργανισµοί που έχουν εµφανιστεί στη Γη εδώ και αρκετές εκατοντάδες εκατοµµύρια χρόνια. Σε πάρα πολλές θέσεις της ξηράς λοιπόν σήµερα συναντούµε κοραλλιογενείς ασβεστόλιθους και µάλιστα σε µεγάλα υψόµετρα, όπως για παράδειγµα στις Άλπεις αλλά και σε πολλά βουνά της Ελλάδας. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν σήµερα εργαστηριακές µέθοδοι που θα µπορούσαν να προσδιοριστούν περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του παλαιογεωγραφικού χώρου που έζησαν τα απολιθωµένα κοράλλια, κανείς δεν µπορεί να γνωρίζει µε βεβαιότητα τις πραγµατικές φυσικογεωγραφικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά το Κρητιδικό ή το Ηώκαινο. Επειδή όµως δεχόµαστε την θεωρία του ακτουαλισµού, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι οι κοραλλιογενείς ασβεστόλιθοι αντιπροσωπεύουν αποθέσεις θερµών θαλασσών, παρά το γεγονός ότι αυτά τα είδη δεν είναι τα ίδια µε τα σηµερινά.

Κατ΄ ανάλογο τρόπο για να µπορέσει κάποιος να αντιληφθεί την ψυχολογία και την κοινωνική συµπεριφορά του ανθρώπου, ή µιας ανθρώπινης οµάδας κατά την πολύ παλαιά αυτή εποχή, κάτω από συγκεκριµένες φυσικογεωλογικές συνθήκες, πρέπει να λάβει υπόψη πώς θα αντιδρούσε ο σηµερινός άνθρωπος, αν βίωνε αντίστοιχα φαινόµενα. Στην προκειµένη περίπτωση όµως, πέραν των προηγουµένων, πρέπει να λάβουµε υπόψη και τις κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες της πολύ παλαιάς αυτής προϊστορικής εποχής.

Αν θέλουµε δηλαδή να αντιληφθούµε την ψυχολογική κατάσταση που θα διαµορφώσει ο παλαιολιθικός άνθρωπος κατά την διάρκεια ενός σεισµού, όταν νιώθει να τρέµει η Γη κάτω από τα πόδια του για µερικά δευτερόλεπτα, πρέπει να λάβουµε υπόψη ότι ο τροφοσυλλέκτης ή/και κυνηγός της εποχής εκείνης δεν ζούσε σε σπίτια. Εάν εποµένως θεωρήσουµε ότι τον ίδιο τόπο προσβάλλουν δύο ίδιοι σεισµοί, είναι βέβαιο ότι ο παλαιολιθικός άνθρωπος που ζει µέσα σ΄ έναν κάµπο (για παράδειγµα στον Αργολικό) είναι βέβαιο ότι θα αντιδρούσε εντελώς διαφορετικά από τον σύγχρονο ένοικο µιας πολυκατοικίας, που έχει χτιστεί στον ίδιο κάµπο, για παράδειγµα στην πόλη του Άργους. Σ΄ όλες σχεδόν τις περιπτώσεις ένας σεισµός στις σύγχρονες κοινωνίες προκαλεί πολύ περισσότερες καταστροφές και οπωσδήποτε θα προκαλέσει πολύ περισσότερα θύµατα και ζηµιές σε σύγκριση µε τους σεισµούς κατά την πολύ παλιά προϊστορική εποχή, τότε που ο άνθρωπος δεν κατοικούσε σε µεγάλες πόλεις. Κατ΄ αντιστοιχία, και η ψυχολογική κατάσταση που θα δηµιουργηθεί σ΄ ένα άτοµο ή σ΄ ένα κοινωνικό σύνολο πρέπει να είναι εντελώς διαφορετική.

Κάτι παρόµοιο θα συµβαίνει και στην περίπτωση µιας καταιγίδας, µιας αστραπής ή µιας κατολίσθησης κ.λπ.

Υπάρχουν όµως και φυσικά φαινόµενα που ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει βιώσει, ούτε µπορεί να βιώσει επειδή από κάποια χρονική στιγµή και µετά έχουν αλλάξει εντελώς οι φυσικογεωλογικές συνθήκες. Σ΄ αυτήν την περίπτωση εποµένως, για να µπορέσουµε να αντιληφθούµε την ψυχολογική κατάσταση που

124

πρέπει να είχε δηµιουργηθεί στον άνθρωπο, ως άτοµο και ως µέλος ενός κοινωνικού συνόλου, θα πρέπει να φανταστούµε πώς θα αντιδρούσαµε εµείς οι ίδιοι, αν ζούσαµε κάτω από ανάλογες φυσικογεωλογικές συνθήκες. Για παράδειγµα, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει βιώσει την συνεχή βύθιση της ξηράς κάτω από τα νερά της θάλασσας, έστω κι αν αυτή εξελίσσεται µε ταχύτητες της τάξης µερικών εκατοστών το χρόνο.

Μετά τα προηγούµενα λοιπόν, γίνεται φανερό ότι οι φυσικογεωλογικές συνθήκες, από κάποια χρονική στιγµή και µετά, πρέπει να έχουν αλλάξει. Αυτές οι τόσο καθοριστικές για την εξέλιξη του αρχαιοελληνικού πολιτισµού χρονικές στιγµές είναι ουσιαστικά δύο. Η πρώτη είναι πριν 18.000 χρόνια και η δεύτερη γύρω στα 6.000 χρόνια πριν. Πρόκειται ουσιαστικά για δύο περιόδους καθοριστικής σηµασίας για την πολιτιστική εξέλιξη των κατοίκων του ευρύτερου Αιγαιακού χώρου, επειδή αντιστοιχούν σε δύο µεταβατικές περιόδους από τη µία φυσικογεωλογική κατάσταση σε µία άλλη. Έτσι, το 18.000 π.α.σ. ο Homo sapiens που ζούσε σε µια λίγο-πολύ σταθερή φυσικογεωλογική κατάσταση, από τη χρονική αυτή στιγµή και µετά τα πάντα αρχίζουν να αλλάζουν και τον αναγκάζουν να βιώνει πρωτόγνωρες καταστάσεις, άγνωστες µέχρι τότε. Για τους κατοίκους του Αιγαιακού χώρου, η πιο σηµαντική από αυτές τις πολλές αλλαγές είναι η άνοδος της στάθµης της θάλασσας. Κάτι παρόµοιο συµβαίνει γύρω στο 6.000 π.α.σ., µε τη διαφορά ότι τώρα σταµατούν οι µεταβολές, και τα πάντα λίγο-πολύ σταθεροποιούνται.

Επειδή θεωρούµε την περίοδο αυτή καθοριστική για τη Θεογονία των Ελλήνων, θα σταθούµε λίγο περισσότερο στο θέµα της ταχύτητας της ανόδου της στάθµης της θάλασσας και της επακόλουθης οριζόντιας µετατόπισης των ακτογραµµών εξαιτίας αυτής της ανοδικής κίνησης.

Υπενθυµίζουµε ότι οι µεταβολές της στάθµης της θάλασσας που συνδέονται µε κλιµατικές µεταβολές, χαρακτηρίζονται ως κλιµατοευστατικές κινήσεις και ότι η ταχύτητα ανόδου, όπως έχει αναφερθεί, συνδέεται µε την ταχύτητα ανόδου της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας, που όµως δεν είναι ίδια καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιµης περιόδου µεταξύ του 18.000 και του 6.000 π.α.σ.

Εάν δεχτούµε λοιπόν ότι στο χρονικό αυτό διάστηµα των 12.000 ετών (ήτοι µεταξύ 18.000 και 6.000 π.α.σ.) η στάθµη της θάλασσας ανέβηκε 125 m., τότε η µέση ταχύτητα ανόδου εξαιτίας κλιµατοευστατικών κινήσεων και µόνον, είναι της τάξης των 10,4 mm. ανά έτος. Όµως επειδή η αύξηση της θερµοκρασίας δεν είναι σταθερή, αναµένεται ότι και η ταχύτητα ανόδου της στάθµης της θάλασσας να µην είναι σταθερή, ακολουθώντας τις αυξοµειώσεις της θερµοκρασίας. Η απόκριση της στάθµης της θάλασσας βεβαίως δεν είναι άµεση, αλλά γίνεται µε µια χρονική καθυστέρηση της τάξης των 200 – 300 ετών.

Τα µέχρι τώρα αποτελέσµατα των ερευνών λοιπόν δείχνουν ότι η ταχύτητα ανύψωσης σε ορισµένες περιόδους πρέπει να έχει φτάσει και να έχει ξεπεράσει τα 5 cm ανά έτος. Η ταχύτητα αυτή είναι τεράστια, αν σκεφτούµε ότι κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου, που θα ζήσει 40 χρόνια, η κατακόρυφη άνοδος της στάθµης της θάλασσας υπερβαίνει τα 2 m., ενώ η προέλαση της θάλασσας προς το εσωτερικό της ξηράς ποικίλλει, ενώ κάτω από ορισµένες ειδικές συνθήκες που συνδέονται µε την µορφολογική κλίση των παράκτιων περιοχών, µπορεί να είναι πολλά χιλιόµετρα. Έτσι, αν σε µια παράκτια περιοχή η κλίση είναι 1‰, τότε αυτό σηµαίνει ότι για κάθε χιλιοστό που ανεβαίνει η στάθµη η οριζόντια µετατόπιση είναι χίλιες φορές µεγαλύτερη δηλ. 1000 mm δηλ. 1 m.

125

Αν λοιπόν µέσα σε 20 χρόνια η στάθµη έχει ανέβει κατά 1 m., η οριζόντια µετατόπιση της ακτογραµµής, η προέλαση της θάλασσας προς την ξηρά δηλαδή, είναι της τάξης του 1 km.

Στην Εικ18. για παράδειγµα φαίνεται η µετατόπιση των ακτογραµµών µεταξύ του 12.000 π.α.σ. και του 7.000 χρόνια πριν, στο χώρο του Σαρωνικού. Για να συνειδητοποιήσουµε την σηµασία των µεταβολών αυτών για τον άνθρωπο, ας κάνουµε µια υπόθεση εργασίας και ας σκεφτούµε τι θα γινόταν σήµερα και πώς θα αντιδρούσαµε ως κάτοικοι µιας παραθαλάσσιας πεδινής έκτασης, αν επικρατούσαν οι φυσικογεωλογικές συνθήκες και µεταβολές που άρχισαν να επικρατούν µε την έναρξη της αύξησης της θερµοκρασίας και την τήξη των παγετώνων, την χρονική στιγµή µηδέν, λαµβάνοντας υπόψη ότι η στάθµη της παγκόσµιας θάλασσας αντιδρά µέσα σε µερικές δεκαετίες σε κάθε αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας.

Ας υποθέσουµε λοιπόν ότι σε µια από τις γνωστές πυκνοκατοικηµένες παραθαλάσσιες πεδινές εκτάσεις της Ελλάδας, οι κάτοικοι διαπιστώνουν κάποια στιγµή ότι η στάθµη της θάλασσας αρχίζει να ανεβαίνει κι ότι µέσα σε 60 χρόνια έχει ανέβει κάπου 3 m., και αυτή η κατάσταση δεν σταµατάει, αλλά η Γη συνεχώς βουλιάζει µέσα στη θάλασσα που αρχίζει να καλύπτει σιγά σιγά αλλά σταθερά τα πάντα, µε επακόλουθα οι άνθρωποι να υποχωρούν προς το εσωτερικό της ξηράς και, για να αποφύγουν το κατακλυσµό, να ανεβαίνουν συνεχώς όλο και σε ψηλότερα σηµεία και όλα αυτά τα συγκλονιστικά συµβαίνουν χωρίς να είναι γνωστό αν θα σταµατήσει κάποτε στο µέλλον αυτή η βύθιση.

Σήµερα η κατάσταση αυτή, πέραν των άλλων, θα είχε προκαλέσει και οικονοµική καταστροφή, αφού όλες οι εγκαταστάσεις των ανθρώπων, θα καλύπτονταν βαθµιαία από τη θάλασσα, όταν είναι γνωστό ότι η πλειονότητα των κατοίκων της Γης κατοικεί σε παράκτιες περιοχές.

Σκεφθείτε για παράδειγµα, αν κάτι παρόµοιο συνέβαινε στις πυκνοκατοικηµένες παράκτιες περιοχές της Ευρώπης, της Αµερικής, της Ασίας. Σκεφτείτε τι θα γινόταν αν συνέβαινε κάτι παρόµοιο στις ανατολικές ακτές των Η.Π.Α. στο Manhattan ή στη Σαγκάη. Αναλογιστείτε πάλι τι θα γίνει αν, κάποια στιγµή, διαπιστώσουµε ότι η στάθµη της θάλασσας ταπεινώνεται και η ακτογραµµή αρχίζει να αποµακρύνεται.

Όλα αυτά φαντάζουν ως µυθιστόρηµα επιστηµονικής φαντασίας. Όλα αυτά φαντάζουν ως αποκύηµα φαντασίας. ∆υστυχώς δεν είναι. Αρκεί να παρατηρήσει κάποιος και να µελετήσει τα θερµογραφήµατα των Εικ 6,7.και 23 απ΄ όπου φαίνεται ότι η διάρκεια των περιόδων κλιµατικής σταθερότητας δεν είναι σχετικά µεγάλη. ∆ιαπιστώνουµε όµως και κάτι άλλο και συγκεκριµένα ότι εµείς, οι σύγχρονοι άνθρωποι, έχουµε ήδη διανύσει 6.000 χρόνια κλιµατικής σταθερότητας!!

Από κοινωνικο-ψυχολογική κατάσταση τώρα λοιπόν, γίνεται αντιληπτό ότι η σηµερινή βεβαιότητα του ανθρώπου για τη σταθερότητα του φυσικού περιβάλλοντος, που του έχει γίνει πεποίθηση, θα είχε αντικατασταθεί από την αβεβαιότητα τον φόβο για το τι τον περιµένει την επαύριον.

126

5.2. Γεωπεριβαλλοντικές µεταβολές στον ευρύτερο Αιγαιακό χώρο, η γέννηση των θεών και οι Έριδές τους Ας δούµε λοιπόν τώρα πώς, κατά τη γνώµη µου, έφτασε ο προϊστορικός κάτοικος αυτού του τόπου να δηµιουργήσει τους θεούς του. Πρόκειται για µια προσέγγιση φυσικογεωλογικού χαρακτήρα, που έρχεται να συνδέσει την φυσικογεωλογική εξέλιξη του ευρύτερου Αιγαιακού χώρου και την µυθολογική εξέλιξη, όπως µας την παρέδωσε ο Ησίοδος.

Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν γνωρίζουµε σε ποιους θεούς πίστευε ο κάτοικος του Αιγαίου της Ανώτερης Παλαιολιθικής ή της Νεολιθικής Εποχής. ∆έχοµαι όµως ότι κάπου πρέπει να πίστευε.

Όπως αναφέρθηκε, µέχρι πριν το 18.000 περίπου το κλιµατικό καθεστώς του ευρύτερου Περιµεσογειακού χώρου, όπως και σε παγκόσµια κλίµακα, παρέµενε σχεδόν σταθερό, παρά το γεγονός ότι ήταν αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο δυσµενέστερο για µια περίοδο πάνω από 50.000 χρόνια περίπου. Σ΄ αυτές τις σχετικά σταθερές περιβαλλοντικές συνθήκες, ο Homo sapiens συνεχίζει την εξελικτική του πορεία, µέχρις ότου κάποια χρονική στιγµή και µέσα σε λίγα σχετικά χρόνια, η µέση θερµοκρασία αρχίζει να ανέρχεται άλλοτε σιγά σιγά και άλλοτε απότοµα, µε ενδιάµεσες αντιστροφές, εκεί δηλαδή που ανέβαινε για µερικές εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια, έπεφτε και πάλι, ενώ µετά πάλι άρχιζε να ανεβαίνει. Η κλιµατική αυτή αστάθεια µε τις δραστικές µεταβολές στην θερµοκρασία, στις βροχοπτώσεις και στην υγρασία, στις µεταβολές της στάθµης της θάλασσας και στις µετατοπίσεις των ακτογραµµών µε τις δραµατικές επιπτώσεις στον άνθρωπο διήρκεσε γύρω στα 12.000 χρόνια, ∆ηλαδή µέχρι πριν 6.000 χρόνια.

Ο παλαιολιθικός κάτοικος της περιοχής λοιπόν µετά από πολλές χιλιάδες χρόνια σταθερού φυσικογεωλογικό περιβάλλοντος, έστω και όχι τόσο ευνοϊκού συγκριτικά µε την σύγχρονη εποχή, βλέπει να αλλάζει το τοπίο γύρω του, αφού µαζί µε την αύξηση της θερµοκρασίας άρχισε ν΄ ανεβαίνει και η στάθµη της θάλασσας µε ταχύτητες αρχικά της τάξης των 2-4 cm/έτος. Αν πάρουµε για παράδειγµα την περιοχή του Σαρωνικού Κόλπου από την Εικ. 8.2 που, όπως αναπτύχθηκε στα προηγούµενα, φαίνεται η θέση που πρέπει να είχαν οι ακτογραµµές πριν από 12.000 χρόνια, υπολογίζεται πως η στάθµη της θάλασσας πρέπει να βρισκόταν γύρω στα 70 µέτρα χαµηλότερα από σήµερα. Ενώ λοιπόν µέχρι πριν 18.000 χρόνια η επιφάνεια της στεριάς είτε παρέµενε αµετάβλητη είτε µεγάλωνε σιγά-σιγά, µέσα σε µερικά χρόνια τα πάντα άλλαξαν και βλέπει την στεριά να χάνεται κάτω από τα πόδια του, αφού η θάλασσα χρόνο µε τον χρόνο του κλέβει ζωτικό χερσαίο χώρο. Παράλληλα, βλέπει τις παράκτιες πηγές του να κατακλύζονται σιγά σιγά από την θάλασσα µε αποτέλεσµα το γάργαρο νερό που έπινε µέχρι τότε αυτός και οι προγονοί του, να γίνεται αρχικά υφάλµυρο, και στη συνέχεια να καλύπτεται εντελώς από τη θάλασσα Βλέπει τους υδροβιότοπους, στους οποίους κυνηγούσε την τροφή του, να χάνονται και να δηµιουργούνται άλλοι σ’ άλλες περιοχές και γιατί όχι σε περιοχές που δεν ελέγχει η δική του φυλή. Βλέπει τα σπήλαια, τα οποία είτε χρησιµοποιούσε παροδικά ή µέσα στα οποία ζούσε αυτός και οι προγονοί του για εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια ίσως, να κατακλύζονται, άλλοτε απότοµα και άλλοτε σιγά-σιγά, από την θάλασσα. Βλέπει τα πάντα ν’ αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο ώσπου έρχεται µία κάποια στιγµή, όπου η ενιαία ξηρά αρχίζει να χωρίζεται σε µεγαλύτερα και µικρότερα νησιά και τους χώρους που µέχρι πριν λίγα χρόνια ο ίδιος ή ο πατέρας του τον περιδιάβαινε µε το πόδι, τώρα για να φθάσει απέναντι, στην αντίπερα ακτή,

127

πρέπει να περπατήσει αρχικά µέσα στην θάλασσα και αργότερα πρέπει να βουτήξει και µετά από λίγο να µην µπορεί να πάει παρά µόνον κολυµπώντας. Εγώ πιστεύω ότι η στιγµή αυτή είναι η πιο κατάλληλη για να αρχίσει να σκέφτεται πώς θα φτιάξει κάτι που θα τον βοηθήσει να περάσει στην απέναντι ακτή για να συναντήσει τους φίλους του ή για να πάει στο δάσος που ήξερε ότι η πανίδα του ήταν πλουσιότερη, για να περάσει από τη Πάρο στη Νάξο, για να περάσει από την Κύθνο στην Σίφνο, για να περάσει από την Αίγινα στη Σαλαµίνα.

Παράλληλα γίνεται µάρτυρας της γέννησης όλων αυτών των νησιών, µια γέννηση που συνδέεται µε την πλήρωση των θαλασσών. Ποιος είναι αυτός όµως που γεµίζει τη θάλασσα µε νερό; Είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι η Αίγινα γεννιέται απ’ το ζευγάρωµα του ποταµού Ασωπού και της Μετόπης όταν ο τόπος γύρω τους πνίγεται από το νερό; Ένα νερό που βλέπει να το κουβαλάει ένας ποταµός, ο Ασωπός, που βρίσκεται στην Αίγινα; Πού να γνωρίζει ο παλαιολιθικός άνθρωπος τις κλιµατοευστατικές κινήσεις και τις περιοδικές µεταβολές του κλίµατος και τις επακόλουθες µεταβολές της στάθµης της θάλασσας κλπ.; Αυτός το µόνο που βλέπει είναι ότι η θάλασσα «φουσκώνει» και ότι η γη µέρα µε την µέρα βουλιάζει κάτω από τα πόδια του και ότι σιγά-σιγά και κάθε τόσο γεννιέται ένα νησί και ότι το βούλιαγµα συνδέεται µε το γεγονός ότι κάποια ποτάµια µεταφέρουν νερό που το ρίχνουν στη θάλασσα, που µε τη σειρά της σιγά σιγά γεµίζει. Ας έρθουµε µια στιγµή στη θέση αυτού του ανθρώπου κι ας φανταστούµε την τραυµατική του εµπειρία να βουλιάζει µέρα µε τη µέρα η γη κάτω από τα πόδια του και να βουλιάζει µέσα στα νερά κλπ., κλπ.

Ο άνθρωπος λοιπόν, που κατοικούσε στη περιοχή αυτή κατά την ύστερη Παλαιολιθική εποχή και ολόκληρη την Μεσολιθική και Νεολιθική, µε άλλα λόγια ο άνθρωπος της προϊστορικής εποχής, υπήρξε µάρτυρας όλων αυτών των φυσικογεωγραφικών και γεωλογικών µεταβολών και καταστροφών, όπως είναι η ηφαιστειακή δραστηριότητα, οι σεισµοί που πολλές φορές συνοδεύονται και από παλιρροιακά κύµατα (τσουνάµι) κλπ.

Κυρίως όµως υπήρξε µάρτυρας όλων των κατακόρυφων µεταβολών της στάθµης της θάλασσας, που είχαν σαν τελικό αποτέλεσµα την ολοκληρωτική κατάκλυση µεγάλων τµηµάτων της ξηράς και την βαθµιαία µετατροπή της σε πολλά µικρότερα ή και µεγαλύτερα νησιά.

Μέσα λοιπόν σ’ ένα τέτοιο φυσικογεωλογικό σκηνικό, µε όλες αυτές τις δραστικές αλλαγές µε τις δραµατικές επιπτώσεις, βλέποντας κάθε χρόνο την θάλασσα ν’ ανεβαίνει κατά µέσο όρο από 1 εώς4 cm, ενώ για ορισµένες περιόδους ή άνοδος αυτή πρέπει να ήταν ακόµα µεγαλύτερη και να του κατακλύζει χρόνο µε το χρόνο όλο και περισσότερο τη γη που ζούσε και κινείτο, ο αδύναµος, ο φοβισµένος, ο τροµοκρατηµένος προϊστορικός άνθρωπος, που έβλεπε τη γη να βουλιάζει κάτω από τα πόδια του, ενώ συγχρόνως βίωνε και τους σεισµούς του χώρου, ήθελε να κρατηθεί από κάπου για να επιβιώσει, ήθελε να βρει κάποιον να τον παρακαλέσει να τον βοηθήσει από τα άγρια στοιχεία της φύσης, που µέχρι πριν λίγα χρόνια δεν είχε βιώσει, ούτε αυτός ούτε οι πρόγονοί του, αφού οι ακτές δεν άλλαζαν µέχρι τότε θέση και η θάλασσα δεν φούσκωνε, οι κατακλυσµοί και οι πληµµύρες δεν είχαν αυτή την ένταση.

Γιατί άραγε θα πρέπει η συµπεριφορά του προϊστορικού ανθρώπου και ιδιαίτερα του παλαιολιθικού και του νεολιθικού να διαφέρει από την συµπεριφορά του νεότερου ή ακόµη και αυτού του σύγχρονου ανθρώπου της µεταβιοµηχανικής εποχής;

128

Αν κάποιος αµφιβάλλει δεν έχει παρά να επισκεφθεί τα παρεκκλήσια που βρίσκονται συνήθως στα διάφορα νοσοκοµεία της πατρίδας µας, αλλά και σ’ ολόκληρη την χριστιανική Ευρώπη, για να δει τα τάµατα που έχουν αφιερώσει στους διάφορους αγίους για να µεσιτεύσουν στο Θεό για τη σωτηρία των ανθρώπων τους.

Αν σήµερα λοιπόν ο άνθρωπος της µεταβιοµηχανικής εποχής νιώθει αδύναµος µπροστά στη φύση όταν αγριεύει, και προσπαθεί να δώσει απάντηση στα υπαρξιακά του προβλήµατα, γίνεται κατανοητό γιατί ο άνθρωπος της παλαιολιθικής, της µεσολιθικής, αλλ΄ ακόµα και της νεολιθικής εποχής προσπαθεί να δώσει απάντηση στα µεγάλα ερωτηµατικά που τον βασανίζουν και που έχουν σχέση µε την ίδια του την ύπαρξη, αλλά και τον περιβάλλοντα χώρο µε τον οποίο συνδέεται άµεσα αυτή η ύπαρξή του, που αλλάζει συνεχώς και µάλιστα µε ταχύτητες ιλιγγιώδεις.

• Ποιος είµαι; Από πού ήρθα; Πού πάω; Τι θα γίνω αύριο;

Αυτά είναι ορισµένα από τα πολλά βασικά υπαρξιακά ερωτήµατα που τον βασανίζουν. Και παράλληλα ακολουθεί πλήθος άλλων ερωτηµατικών όπως:

• Ποιος έφτιαξε όλα αυτά που βλέπω γύρω µου;

• Ποιος έφτιαξε τον ουρανό και τ’ άστρα;

• Ποιος έφτιαξε τα βουνά, ποιος την θάλασσα;

• Ποιος κάνει την Γη να τρέµει; Ποιος είναι αυτός που ανεβάζει την στάθµη της θάλασσας που κατακλύζει τη Γη µου;

• Ποιος είναι αυτός ο φωτεινός δίσκος που όταν ανεβαίνει στον ουρανό µας φωτίζει κι όταν κατεβαίνει και φεύγει γίνεται σκοτάδι;

• Κλπ., κλπ.

Μέσα λοιπόν σ΄ αυτό το σκηνικό των συγκλονιστικών µεταβολών, που άλλες εξελίσσονται µε εξαιρετική ταχύτητα και σε ελάχιστο χρόνο, όπως γίνεται σε µία καταιγίδα, ή σχεδόν ακαριαία, όπως γίνεται στην περίπτωση ενός σεισµού ή ενός κεραυνού, υπάρχουν και άλλες µεταβολές, που εξελίσσονται αργά αλλά σταθερά, όπως η συνεχής ανύψωση της στάθµης της θάλασσας, ο άνθρωπος της πολύ παλαιάς αυτής εποχής, ο παλαιολιθικός άνθρωπος δηµιουργεί την τρίτη γενιά των θεών του, που προέρχονται από το ζευγάρωµα της Γαίας, της Μεγάλης Μάνας των πάντων, µε τον Ουρανό. Έτσι, γεννιόνται οι Τιτάνες, οι Γίγαντες, οι Εκατόγχειρες, οι Κύκλωπες. Όλα αυτά τα όντα της Ελληνικής Μυθολογίας πιστεύουµε ότι αντιπροσωπεύουν τις ποικίλες καταστροφικές φυσικές δυνάµεις της περιόδου που ο άνθρωπος ήταν αδύναµος να τις αντιµετωπίσει, όλες αυτές τις δυνάµεις που του ήταν άγνωστες πριν το 18.000 π.α.σ. Η περίοδος αυτή πρέπει να αντιστοιχεί στο χρονικό διάστηµα µεταξύ 18000 και 12500 π.α.σ. περίπου, την περίοδο δηλαδή από τότε που αρχίζει η αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας µέχρι και την περίοδο της Younger Dryas.

Γιατί όµως όλοι αυτοί οι θεοί ή τα υπερφυσικά όντα να προέρχονται από την Γαία και τον Ουρανό, και όχι από άλλους θεούς; Μα τα πάντα εξελίσσονται στον ουρανό, πάνω στη Γη και στο εσωτερικό της. Η Γη είναι αυτή που τρέµει. Η γη µουγκρίζει όταν τρέµει. Από τα σωθικά της Γης βγαίνει η ηφαιστειακή λάβα. Από τον Ουρανό έρχεται η κατακλυσµιαία βροχή. Εκεί, πάνω, πλανιέται ο Ήλιος, εκεί αναπτύσσονται οι ανεµοστρόβιλοι και οι καταιγίδες, οι αστραπές και οι βροντές.

129

Και είναι βέβαιο ότι όλα αυτά τα φαινόµενα ήσαν πολύ πιο βίαια απ΄ ότι σήµερα στο Αιγαίο.

Ένας κοινός άνθρωπος είναι αδύνατον να προκαλέσει τέτοια φαινόµενα. Μόνο ένα υπερφυσικό ον θα µπορούσε να προκαλέσει κάτι τέτοιο, ένας Γίγαντας ή ένας Τιτάνας.

Οι γίγαντες, σύµφωνα µε την Ελληνική Μυθολογία «… έπνεαν πυρ από το στόµα τους», «… έκραζαν αγριότατα …», «ακόντιζαν δε στους ουρανούς πέτρες και δέντρα αναµµένα…».

Τι άλλο λοιπόν, µπορεί να αντιπροσωπεύουν οι γίγαντες παρά ηφαίστεια; Αν συµβαίνει αυτό, πού αλλού µπορεί να υπάρχουν και να δραστηριοποιούνται οι γίγαντες παρά µόνον σε περιοχές που παρουσιάζουν ηφαιστειακή δραστηριότητα, όπως είναι το Ελληνικό ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου και το αντίστοιχο της Ιταλίας;

Και θα ρωτήσει κάποιος, ίσως, «...καλά, υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για όλα αυτά;» Και βέβαια υπάρχουν. ∆εν έχει κανείς παρά να επισκεφτεί τη λεκάνη της Μεγαλόπολης ή της Πτολεµαΐδας, δεν έχει παρά να επισκεφτεί την περιοχή των Γρεβενών, αλλά και άλλων περιοχών, για να δει τεράστια σε µέγεθος οστά που µοιάζουν τόσο πολύ µε ανθρώπινα. Σήµερα βέβαια γνωρίζουµε ότι τα συγκεκριµένα οστά, δεν ανήκουν στους Γίγαντες, αλλά σε προβοσκιδωτά. Όµως, ποιος θα µπορούσε να πείσει τον άνθρωπο της εποχής εκείνης, ότι δεν ανήκουν σ΄ έναν υπερφυσικό άνθρωπο ή έναν γίγαντα;

Θα µπορούσε βέβαια κάποιος που γνωρίζει την γεωλογία της περιοχής να ισχυριστεί ότι στην ευρύτερη περιοχή της Μεγαλόπολης δεν παρατηρούνται ηφαίστεια αφού βρίσκεται εκτός του Ελληνικού ηφαιστειακού τόξου. Αυτό είναι αλήθεια και φαίνεται, σε πρώτη φάση, να έρχεται σε αντίθεση µε την προηγούµενη άποψη που συνδέει τους Γίγαντες µε την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Όµως η λεκάνη της Μεγαλόπολης είναι µία από τις πολλές λιγνιτοφόρες νεοτεκτονικές λεκάνες που έχουν αναπτυχθεί στον Ελλαδικό χώρο. Συγχρόνως, ο ευρύτερος χώρος της Μεγαλόπολης είναι και από τους πλέον σεισµικά ενεργούς χώρους του Ελληνικού τόξου. Πόσες και πόσες φορές δεν έχουν υποστεί οι κάτοικοι τις συνέπειες ενός σεισµού, τόσο οι αρχαίοι, όσο και οι σύγχρονοι άνθρωποι.

Οι σεισµοί όµως συνδέονται και µε διαρρήξεις του εδάφους, που πολλές φορές είναι µεγάλες και φθάνουν σε µεγάλα βάθη, µετατοπίζοντας τεράστια τεµάχη του φλοιού. Πρόκειται για σεισµικά ρήγµατα που κόβουν στο βάθος και τους λιγνιτοφόρους ορίζοντες. Στην επιφάνεια του εδάφους αυτά τα ρήγµατα δηµιουργούν χάσµατα που επιτρέπουν την κυκλοφορία του ατµοσφαιρικού αέρα. Έτσι, το οξυγόνο φθάνει πολλές φορές και τους λιγνιτοφόρους ορίζοντες, όπου ορισµένοι κρύσταλλοι, κυρίως σιδηροπυρίτη, που έχουν σχηµατιστεί µαζί µε τους λιγνίτες, όταν έρθουν σε επαφή µε το οξυγόνο, οξειδώνονται. Η χηµική αυτή διεργασία όµως είναι µια εξώθερµη αντίδραση. Αυτό σηµαίνει ότι η οξείδωση συνοδεύεται και µε αύξηση της θερµοκρασίας του περιβάλλοντος του λιγνίτη που, κάτω από ορισµένες ευνοϊκές συνθήκες υφίσταται αυτανάφλεξη και αρχίζει να καίγεται στο βάθος, ενώ από διάφορα σηµεία του χάσµατος εξέρχονται καπνοί.

Αυτά όλα λοιπόν είναι οι φυσικές καταστροφικές δυνάµεις, που όχι µόνον ταλαιπωρούν τον προϊστορικό άνθρωπο, αλλά πολλές φορές του καταστρέφουν και τον ζωτικό του χώρο, του καταστρέφουν το βιος του, ενώ πολλές φορές του αφαιρούν και την ίδια του τη ζωή.

130

Μέσα όµως σ’ αυτό το σκηνικό των καταστροφικών φυσικογεωλογικών αλλαγών, ο άνω - παλαιολιθικός άνθρωπος του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου έχει ανάγκη να δηµιουργήσει άλλους θεούς που θα τον βοηθήσουν. Έτσι δηµιουργεί την 4η γενιά θεών, από το ζευγάρωµα ενός Τιτάνα του Κρόνου και µιας Τιτανίδας της Ρέας.

Στην 4η αυτή γενιά ανήκουν ορισµένοι από τους µεγάλους Θεούς, τους πιο γνωστούς του 12θεου, όπως η ∆ήµητρα, η Εστία, η Ήρα, ο Άδης, ο Ποσειδών και ο Ζευς.

Εικ. 20: Οι ακτογραµµές στον ευρύτερο χώρο του σηµερινού Σαρωνικού κατά την περίοδο 18.000 B.P. (-125 m.) και 12.000 B.P. (-70 m.) (B.P. = Before Present = πριν από σήµερα = π.α.σ.).

Λόγω χρόνου δεν θα προχωρήσουµε στην ανάλυση της σχέσης του κάθε θεού του αρχαιοελληνικού Πανθέου, µε το φυσικογεωλογικό γίγνεσθαι των διαφόρων προϊστορικών περιόδων. Θα περιοριστούµε µόνον στο θεό Ποσειδώνα, που η φαντασία του πολύ µεταγενέστερου καλλιτέχνη, τον θέλει ωραίο, ανδροπρεπή και δυνατό, έτσι όπως ταιριάζει σ’ έναν µεγάλο θεό, που κυριαρχεί σ’ ότι γίνεται στη θάλασσα, στα ρεύµατα, στις ακτές και στον πυθµένα, αλλά και στις διεργασίες του εσωτερικού της γης. Έναν θεό κατ΄ εικόνα και οµοίωση του ίδιου, µε την τέλεια διάπλαση, όπως πρέπει να είναι ένας θεός. Έτσι ανάλογα µε την περίπτωση τον χαρακτηρίζει γαιήοχο, ενάλιο, ενοσίγαιο, επάκταιο, πελάγιο, επιλίµνιο, θαλάσσιο, ίσθµιο, πόρθµιο, µύχιο, σεισίχθονα κλπ., του χτίζει Ναούς, όπως τον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, το Ναό του Ποσειδώνα στον Πόρο, στην Τροιζηνία, στον Ισθµό και σε πολλά άλλα σηµεία, και του αφιερώνει ολόκληρες περιοχές, όπως την Ποσειδωνία στον Ισθµό, ακόµα και εκτός Ελλάδας.

131

Όλα αυτά συνδέονται µε την θάλασσα, γι΄ αυτό χαρακτηρίζεται και ως θαλάσσιος και ενάλιος, αλλά και µε τις ακτές, εξ΄ ου και επάκταιος και βέβαια οι µεταβολές της στάθµης της θάλασσας αποµονώνουν σε διάφορες περιόδους και για µεγάλα χρονικά διαστήµατα µικρότερης κλίµακας τεκτονικά βυθίσµατα από την θάλασσα µετατρέποντας τα σε λίµνες, εξ’ ου και επιλίµνιος. Μία τέτοια λίµνη, όπως αναφέρθηκε ήδη, πρέπει να υπήρχε µεταξύ της γέφυρας ξηράς Αίγινας-Μεθάνων και της ακτής της Πελοποννήσου (Τροιζηνίας), ίσως καθ’ όλη την περίοδο του Αν. Πλειστοκαίνου µέχρι και το 15-16.000 π.α.σ. περίπου. Μια άλλη λίµνη πρέπει να αποτελούσε και ο Κορινθιακός, αφού πρέπει να είχε αποκοπεί η επικοινωνία µε τον Πατραϊκό Κόλπο, τουλάχιστον µέχρι το 6-7.000 π.Χ. Εξάλλου, µια σχετικά µικρότερη λίµνη πρέπει να υπήρχε και στην περιοχή που σήµερα καταλαµβάνει ο Κόλπος της Ελευσίνας, η Κυχρεία λίµνη, ενώ άλλες, µικρότερες υπήρξαν και στο τµήµα µεταξύ αυτής και της Τροιζηνίας, που όπως ανέβαινε η στάθµη της θάλασσας χάνονταν, ενώ σε άλλες περιοχές δηµιουργούνταν νέες.

Όλοι αυτοί οι επιθετικοί προσδιορισµοί απεικονίζουν δραστηριότητες του θεού Ποσειδώνα που συνδέονται άµεσα µε το γεωδυναµικό καθεστώς και τις φυσικογεωλογικές µεταβολές του Αργοσαρωνικού Κόλπου και του Κορινθιακού, αλλά και του Αιγαίου Πελάγους, σε µεγαλύτερη κλίµακα.

Γαιήοχος και σεισίχθων αποκαλείται αφού έχει να αντιµετωπίσει τους σεισµούς, που συνδέονται µε την περιοχή. Είναι γνωστό ότι η περιοχή του Ισθµού είναι από τις πλέον σεισµογόνες και σεισµόπληκτες περιοχές, εξ ου και ίσθµιος.

Ισθµοί και πορθµοί (πόρθµιος, µύχιος) όµως δηµιουργούνται συνεχώς εξαιτίας της κλιµατοευστατικής ανόδου της θάλασσας, καθ’ όλη την περίοδο από το 18.000 µέχρι και το 6.000 π.α.σ.

Έτσι πιστεύουµε ότι ο Αιγαιακός χώρος και οι περιοχές που τον περιβάλλουν είναι ο ευνοηµένος, φυσικογεωγραφικά και γεωλογικά, χώρος, είναι ο ευλογηµένος τόπος, είναι ο θεογεννήτορας τόπος, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη ενός από τους υψηλότερους πολιτισµούς που κατόρθωσε να δηµιουργήσει ο Homo sapiens µέχρι σήµερα, αυτός που λέγεται αρχαιοελληνικός πολιτισµός.

Μετά από αυτή, τη µακρά είναι αλήθεια, αλλά απαραίτητη περιγραφή του γεωπεριβάλλοντος και της εξέλιξης των φυσικογεωλογικών συνθηκών του ευρύτερου Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου και µε ποιο τρόπο αυτές οι µεταβολές, ιδιαίτερα του παράκτιου τοπίου, πρέπει να συνέβαλαν σιγά σιγά στη διαµόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης των προϊστορικών κατοίκων αυτής της γωνιάς της Γης, ας δούµε πότε πρέπει να δηµιουργήθηκαν οι διάφορες γενιές των θεών και στη συνέχεια πότε και γιατί πρέπει να εξελίχθηκαν οι έριδες µεταξύ των διαφόρων γενεών, αλλά και των θεών της ίδιας γενιάς.

Προτού όµως προχωρήσουµε στις λεπτοµερείς περιγραφές, πρέπει να αναφέρω ορισµένες παραδοχές που έχουν γίνει και πάνω στις οποίες βασίζεται η όλη προσπάθεια ερµηνείας. Οι παραδοχές αυτές σχετίζονται:

i) Με τον προσδιορισµό των χρονικών ορίων της µυθολογικής περιόδου.

ii) Με το αν η µυθολογία µας, και γενικότερα η µυθολογία των διαφόρων λαών, συνδέεται µε τον Homo sapiens ή µε τον Homo neanderthalensis και

iii) µε την περίοδο που ο άνθρωπος, ως είδος, άρχισε να αποκτά θρησκευτική συνείδηση και ιδιαίτερα µε τα κύρια αίτια που οδήγησαν τον άνθρωπο και συνεχίζουν να τον οδηγούν ακόµα, µέχρι τις µέρες µας, να πιστεύει κάπου.

132

5.3. Συσχετισµός της Θεογονίας της Ελληνικής Μυθολογίας και των Ερίδων των Θεών µε την Γεωπεριβαλλοντική Εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου. Λαµβάνοντας υπόψη λοιπόν όλα όσα αναφέρθηκαν στα προηγούµενα σχετικά µε την εξέλιξη του φυσικογεωλογικού περιβάλλοντος και επιπλέον (i) τις καθοριστικές περιόδους των µεταβολών του, και (ii) τις διάφορες γενεές των θεών, όπως αυτές δίδονται στη Θεογονία του Ησίοδου, θα καταβληθεί προσπάθεια στα επόµενα να παρακολουθήσουµε πώς είναι δυνατόν να συνδεθεί η συγκεκριµένη γεωπεριβαλλοντική εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου µε την εξέλιξη της Θεογονίας στην Ελληνική Μυθολογία, προσδιορίζοντας και την χρονική περίοδο κατά την οποία φαίνεται ότι είναι η πιο κατάλληλη για τη δηµιουργία των διαφόρων γενεών.

Τους Θεούς των Αρχαίων Ελλήνων µπορούµε να τους διακρίνουµε βασικά σε δύο µεγάλες οµάδες, ήτοι:

i) Τους αρχέγονους Θεούς, που είναι απόγονοι του Ουρανού και της Γαίας, που ονοµάζονται και Ουρανίωνες και

ii) τους Ολύµπιους ή Ουράνιους.

Οι Ουρανίωνες δεν τιµήθηκαν στην Ελλάδα µε ναούς ή/και βωµούς και δεν είχαν ουσιαστικά κάποια επιρροή στους ανθρώπους.

Απεναντίας, οι Ολύµπιοι εθεωρούντο προστάτες και υπερασπιστές των ανθρώπων, και γι΄ αυτό τιµήθηκαν ανάλογα. Οι Ολύµπιοι θεοί ταξινοµούνται, ανάλογα µε τη δύναµη και το επάγγελµα του καθενός, σε διάφορες οµάδες. Οι Έλληνες, ανάλογα µε τη δύναµη, τους είχαν διαιρέσει σε πρώτους θεούς και σε δεύτερους, µια διαίρεση που είχαν δεχτεί και οι Ρωµαίοι. Οι µεγάλοι θεοί, που λέγονταν Ουράνιοι και Ολύµπιοι ήσαν 12. Ο Ζευς, ο Ποσειδών, ο Άρης, ο Απόλλων, ο Ήφαιστος, ο Ερµής, η Ήρα, η Εστία, η Αθηνά, η Αφροδίτη, η ∆ήµητρα και η Άρτεµις. Αυτοί συγκροτούν το συµβούλιο του ∆ιός, ενώ καθένας απ΄ αυτούς ήταν προστάτης ενός µηνός.

Έτσι, είναι πολύ σηµαντικό και ενδιαφέρον να λεχθεί ότι ο Ουρανός, παρά το γεγονός ότι είναι Πατέρας – γεννήτορας της 3ης γενιάς των πρώτων µεγάλων θεών, εντούτοις είναι θνητός. Έτσι, µετά την αποκοπή των γεννητικών του οργάνων από τον Κρόνο, µια ενέργεια στην οποία συνέβαλε τα µέγιστα η Γαία, και αφού τη γονιµοποιεί µε το αίµα του, εξαφανίζεται από το προσκήνιο.

Η Γαία αντιθέτως, όχι µόνον είναι διαχρονική, αλλά συµπεριφέρεται και κάπως περίεργα µε τις γενιές των παιδιών της, όπως φαίνεται από την περιγραφή της Τιτανοµαχίας αρχικά και της Γιγαντοµαχίας στη συνέχεια.

Η µακρά περίοδος που αντιπροσωπεύει η Θεογονία της Ελληνικής Μυθολογίας θα µπορούσε να διακριθεί στις ακόλουθες επί µέρους περιόδους:

5.3.1. Πρώτη Περίοδος: Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί στο χρονικό εκείνο διάστηµα κατά το οποίο δηµιουργούνται οι δύο πρώτες γενιές θεών.

133

Η 1η γενιά θεών, που είναι η Γαία, ο Έρως το Έρεβος και η Νύχτα, προέρχεται από το προϋπάρχον Χάος.

Από τη Γαία γεννιόνται ο Ουρανός, τα Όρη, ο Πόντος και ο Τυφών που αποτελούν την 2η γενιά των Θεών.

Θεοί των δύο αυτών πρώτων γενεών αντιπροσωπεύουν ουσιαστικά τις αστρονοµικές και τις µεγάλες γεωδυναµικές διεργασίες, που δεν έχουν µείνει στην µνήµη των ανθρώπων, αφού είναι πολύ παλιές και αντιστοιχούν στην περίοδο που δεν είχε εµφανιστεί ακόµα ο Homo sapiens. Φαίνεται λοιπόν ως πλέον πιθανόν ότι οι συγκεκριµένες θεότητες αποτελούν απάντηση στα µεγάλα αγωνιώδη ερωτήµατα που έχει ο άνθρωπος παρατηρώντας τον ουράνιο θόλο και τη φύση γύρω του.

Τα Όρη και ο Πόντος ειδικότερα, που εντάσσονται στην 2η γενιά είναι τα δύο σηµαντικότερα γεωµορφολογικά συστήµατα που κυριαρχούν στο Ελλαδικό χώρο και αποτελούν ενεργές µορφοτεκτονικές δοµές, που ελέγχουν ουσιαστικά τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ακόµα και στην σύγχρονη µεταβιοµηχανική εποχή επηρεάζουν την όλη κοινωνική και οικονοµική δραστηριότητα.

Τα Όρη εµποδίζουν την επικοινωνία των ανθρώπων. Τα Όρη χωρίζουν. Τα Όρη δεν σε αφήνουν να δεις τι γίνεται πίσω από αυτά. Ανάµεσα στα όρη, οι ανθρώπινες κοινωνίες, όχι µόνον οι πρωτόγονες αλλά ακόµα και οι εξελιγµένες, αποµονώνονται και διαµορφώνουν τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και την γενικότερη συµπεριφορά τους.

Ο Πόντος απεναντίας σε αφήνει να βλέπεις. Ο Πόντος σου επιτρέπει να επικοινωνείς και συνεπώς λειτουργεί ως ενοποιητικό στοιχείο. Ο Πόντος όµως θέλει να τον γνωρίσεις. Πρέπει να µάθεις να τον περνάς, κάτι που δεν γνωρίζεις από γεννησιµιού σου.

5.3.2. ∆εύτερη Περίοδος: Στην περίοδο αυτή εντάσσονται οι θεότητες εκείνες που συνδέονται µε τις συνταρακτικές φυσικογεωλογικές διεργασίες που δηµιουργούν και διαµορφώνουν την επιφάνεια της Γης, όπως είναι οι σεισµοί, τα ηφαίστεια, οι µεταβολές της στάθµης της θάλασσας, οι κατακλυσµιαίες βροχές, οι θάλασσες, οι πηγές, οι θερµές πηγές κ.λπ. Ορισµένα από αυτά τα φυσικογεωλογικά αυτά φαινόµενα συνδέονται άµεσα µε την κλιµατική αλλαγή του 18.000 π.α.σ. και ιδιαίτερα µε τις επιπτώσεις που συνοδεύουν την απότοµη αύξηση της θερµοκρασίας και που είναι η τήξη των παγετώνων, η άνοδος της στάθµης της θάλασσας, οι σεισµοί κ.λ.π., τα βιώνει ο Homo sapiens και έχουν µείνει στη µνήµη του ανθρώπου ως παράγοντας τρόµου και φόβου, αφού του διαταράσσουν συνεχώς την ζωή. Τα φαινόµενα αυτά, ορισµένα από τα οποία είναι βίαια και καταστροφικά πολλές φορές γίνονται πράγµατι εφιαλτικά, και πολύ συχνά καταλήγουν να είναι καθοριστικά για την όλη εξέλιξη της ζωής του.

Εικ. 21: Γενεαλογικό δένδρο θεών ( ΣΕΛΙ∆Α 80) Σε κάποιες περιόδους µάλιστα, και συγκεκριµένα κάπου στο χρονικό διάστηµα µεταξύ του 15.000 πριν από σήµερα µέχρι και πριν 12.500 χρόνια, ο άνω παλαιολιθικός άνθρωπος του Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου πρέπει να έγινε µάρτυρας τροµακτικών καταστροφών από καταιγίδες και πληµµύρες, αλλά και εξαιτίας στης σχετικά γρήγορης ανόδου της στάθµης της θάλασσας, µε τεράστιες επιπτώσεις στις πρώιµες αυτές ανθρώπινες κοινωνίες.

134

Την περίοδο αυτή πρέπει να δηµιουργούνται οι Τιτάνες, οι Εκατόγχειρες, οι Κύκλωπες, οι Γίγαντες. Όλες αυτές οι οµάδες θεών και θεοτήτων δεν είναι σύγχρονες. Έτσι για παράδειγµα – όπως είναι γνωστό – οι Τιτάνες προηγούνται των Γιγάντων.

Όλα αυτά τα δηµιουργήµατα λοιπόν έχουν να κάνουν µε τα έντονα φυσικογεωλογικά φαινόµενα που έπληξαν τον άνω-παλαιολιθικό άνθρωπο του Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου, και τα οποία άρχισαν γύρω στο 18.000 και συνεχίστηκαν µέχρι το 6.000 πριν από σήµερα.

Τέτοια φυσικογεωλογικά φαινόµενα όµως µιας τέτοιας έντασης δεν µπορεί να έχουν γεννήτορες, παρά µόνον τη Γαία και τον Ουρανό. Τη Γαία που είναι η εστία όλων των γεωλογικών διεργασιών, φαινοµένων που είναι γνωστά ως ενδογενείς δυνάµεις, όπως οι σεισµοί, τα ηφαίστεια, οι κατακόρυφες κινήσεις και τον Ουρανό, που είναι η εστία των εξωγενών δυνάµεων, όπως οι αστραπές, οι βροντές οι καταιγίδες, οι κατολισθήσεις, τα χιόνια, οι παγετώνες και τα επακόλουθά τους, όπως είναι η αποσάθρωση, η διάβρωση, η καρστικοποίηση, οι κατακλυσµοί κ.λπ κ.λπ..

Πριν από αυτή την περίοδο και συγκεκριµένα µεταξύ του 70.000 και του 18.000 περίπου πριν από σήµερα, ο άνθρωπος ζούσε κάτω από συνθήκες δυσµενέστερες µεν σε σύγκριση µε τις σηµερινές, αλλά οπωσδήποτε σταθερότερες συγκριτικά µε τις συνθήκες που ακολούθησαν αµέσως µετά, ήτοι από το 18.000 πριν από σήµερα, µέχρι και το 6.000 (4.000 π.Χ.) οπότε και αρχίζει η νέα περίοδος κλιµατικής αστάθειας που σταθεροποιείται µετά το 6.000 π.α.σ..

Οι θεοί της IIIης γενιάς λοιπόν πρέπει να συνδέονται ουσιαστικά µε αυτήν την περίοδο.

5.3.3. Τρίτη Περίοδος Συγχρόνως σχεδόν και χωρίς να καταργούνται οι θεοί των προηγούµενων γενιών, αφού συνέχιζαν να εξελίσσονται τα τροµερής έντασης φυσικογεωλογικά φαινόµενα, οι τροµοκρατηµένοι άνθρωποι, που έβλεπαν χρόνο µε τον χρόνο, λόγω κυρίως των κλιµατοευστατικών κινήσεων, να βουλιάζει η γη κάτω από τα πόδια τους και να κατακλύζεται από τη θάλασσα, δηµιούργησαν τους Θεούς – προστάτες, όπως είναι ο Ποσειδών, ο ∆ίας, η Ήρα και η ∆ήµητρα, που αρχικά θα προσπαθήσουν να βοηθήσουν και τελικά θα κατανικήσουν τους Τιτάνες αρχικά, τους Γίγαντες, τους Εκατόγχειρες και τους Κύκλωπες στη συνέχεια.

Την ίδια περίοδο γεννιούνται και οι ποταµοί. Το πλέον ενδιαφέρον και αξιοπερίεργο είναι ότι τόσο οι 6 µεγάλοι θεοί όσο και οι ποταµοί προέρχονται από δύο ζευγάρια Τιτάνων και συγκεκριµένα η γενιά του Ποσειδώνα και του ∆ία από την Ρέα και τον Κρόνο, ενώ η γενιά των ποταµών από την Τηθύ και τον Ωκεανό.

Εάν η φυσικογεωλογική ερµηνεία της Θεογονίας ανταποκρίνεται σε χοντρικές γραµµές στην πραγµατικότητα, τότε οι ποταµοί πρέπει να θεοποιήθηκαν από τους κατοίκους των παράκτιων περιοχών της προ-ολοκαινικής εποχής µεταξύ του 15.000 και 13.500 π.α.σ., και κυρίως µετά το 14.000, τότε δηλαδή που παρατηρείται µια απότοµη αύξηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη, µε όλα τα επακόλουθα

135

5.3.4. Τέταρτη Περίοδος Στη Τέταρτη περίοδο έχουν δηµιουργηθεί οι Θεοί – προστάτες του ανθρώπινου γένους, που όπως αναφέρθηκε είναι οι πρώτοι 6 µεγάλοι θεοί της IV γενιάς, όπως ο Ποσειδών, ο ∆ίας , ο Πλούτων, η Ήρα, η ∆ήµητρα και η Εστία.

Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί στο χρονικό διάστηµα που ξεκινούν τον αγώνα εναντίον των Τιτάνων και των Γιγάντων, που θα καταλήξει στην Τιτανοµαχία στην αρχή και η Γιγαντοµαχία στη συνέχεια.

Την ίδια περίοδο, ο άνθρωπος πλέον σταµατάει να είναι τροφοσυλλέκτης και γίνεται τροφοπαραγωγός. Σε µια τέτοια εποχή ο άνθρωπος χρειάζεται µια θεά να τον διδάξει τη σιτοκαλλιέργεια αλλά και τον τρόπο του θερίσµατος, του αλωνίσµατος και την παραγωγή του ψωµιού. Έτσι πλάθει την ∆ήµητρα. Όλα αυτά όµως χρειάζονται και µια άλλη θεά, µια θεά που θα προστατεύσει την νέα οργάνωση του ανθρώπου. Έτσι δηµιουργείται η θεά Εστία, η προστάτιδα της οικογένειας που συγκεντρώνεται ολόκληρη γύρω από το τραπέζι, η γύρω από εκεί που ετοιµάζεται το φαΐ του εξελιγµένου πια ανθρώπου. Εστία όµως δεν είναι µόνον ο χώρος ετοιµασίας του φαγητού, δεν είναι ένα είδος σηµερινής τραπεζαρίας, η Εστία είναι ο τόπος συγκέντρωσης της οικογένειας που πρέπει να δείχνει ένα ανώτερο επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης. Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί ίσως στο τέλος της Άνω-παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής Εποχής.

5.3.5. Πέµπτη Περίοδος Την περίοδο αυτή ο άνθρωπος έχει πάψει προ πολλού να είναι τροφοσυλλέκτης. Μένει µόνιµα πλέον σε έναν τόπο. Έχει πάψει προ πολλού να εξαρτάται η επιβίωσή του άµεσα από τις µεταβολές του φυσικογεωλογικού περιβάλλοντός του. Έχει ήδη την εστία του. Έχει αρχίσει να έχει περίσσευµα προϊόντων. Έχει αρχίσει τις συναλλαγές, έχει αρχίσει να ταξιδεύει, να επισκέπτεται και να γνωρίζει άλλους λαούς. Έχει αρχίσει να γνωρίζει άλλους πολιτισµούς κ.λπ.

Την περίοδο αυτή γεννιούνται οι θεοί προστάτες των οικονοµικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων της πρώιµης µεν κοινωνίας των ανθρώπων, που έχουν ήδη διαµορφώσει µια πρωτόγονη ίσως, αλλά περισσότερο εξελιγµένη κοινωνία, σε σχέση µε τις προηγούµενες χιλιετίες. Πρόκειται για µια καλώς οργανωµένη κοινωνία που οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει εµπορικές και οικονοµικές δραστηριότητες. Είναι οι θεοί που πιθανότατα θα µπορούσαν να ξεκινήσουν από την Μεσολιθική εποχή και κυριαρχούν κατά την νεολιθική, ενώ αργότερα όταν οι κλιµατικές συνθήκες έχουν σταθεροποιηθεί περνούν στη σφαίρα του συµβολισµού.

Την περίοδο αυτή και µε τη σταθεροποίηση του κλίµατος εκεί γύρω στο 4.000 π.Χ. οι Θεοί – προστάτες έχουν κυριαρχήσει πάνω στους Τιτάνες και Γίγαντες µε το τέλος της Τιτανοµαχίας και της Γιγαντοµαχίας, αντίστοιχα. Οι νέοι Θεοί δεν είναι απαραίτητο να προστατεύσουν τον άνθρωπο από τα φυσικά φαινόµενα, που δεν έχουν πλέον την βιαιότητα των προηγουµένων χιλιετιών, αφού έχει επέλθει µια κλιµατική σταθερότητα. Οι νέοι θεοί, από τούδε και στο εξής, προστατεύουν άλλες δραστηριότητες του κοινωνικοποιηµένου ανθρώπου, που ζει πλέον σε οργανωµένες πόλεις. Ο Ερµής προστατεύει το εµπόριο, η Άρτεµις το κυνήγι και τη γεωργία, ο Απόλλων τη µουσική, ο Ήφαιστος είναι ο αρχιτεχνίτης – µηχανικός, ο Άρης ρυθµίζει τα του πολέµου, η Αθηνά την Παιδεία και την Επιστήµη, ο ∆ιόνυσος ασχολείται µε την ψυχαγωγία και τη διασκέδαση κ.λπ.

136

5.3.6. Έκτη Περίοδος Με τη νίκη των Ολυµπίων Θεών επί των Γιγάντων θα περίµενε κανείς να σταµατήσουν οι έριδες µεταξύ των διαφόρων γενεών των Θεών.

∆εν συνέβη όµως κάτι τέτοιο. Κι αυτό γιατί η Γαία, δυσαρεστηµένη και πληγωµένη αλλά και οργισµένη από την αχαριστία των Ολυµπίων προς τους Γίγαντες, που παρότι µε την προτροπή της είχαν σταθεί στο πλευρό τους κατά την Τιτανοµαχία, εντούτοις οι Ολύµπιοι τους πολέµησαν και τους έκλεισαν στα έγκατά της Γης, αποφασίζει να τιµωρήσει τον ∆ία, τον Ποσειδώνα και τους άλλους θεούς των νεότερων γενεών.

Έτσι ζευγαρώνει µε τον Τάρταρο, που είναι µια θεότητα της ίδιας γενιάς µε την Γαίας, και που ήταν σχεδόν ξεχασµένος µέχρι τώρα.

Από την ένωση αυτή γεννιέται ο Τυφών κάπου στην περιοχή της Κιλικίας, όπου και ανατράφηκε σ΄ ένα σπήλαιο που είναι γνωστό ως «Τυφώνειον Άνδρο». Ο Τυφών είναι ένα «αγριότατο» θηρίο, που έχει ένα σώµα που µέχρι τους µηρούς έµοιαζε µε άνθρωπο, ενώ πιο κάτω είχε άπειρους ελιγµούς εχιδνών που «σφύριζαν πολύ δυνατά».

Άλλα χαρακτηριστικά του Τυφώνα είναι ότι είχε τεράστιες διαστάσεις και µεταβαλλόµενο ύψος, ενώ τα χέρια του, που κατέληγαν σε κεφαλές δρακόντων, εκτείνονταν από την Ανατολή µέχρι τη ∆ύση. Από το στόµα και τα µάτια του έβγαιναν φωτιές. Αναφέρεται ότι ο Τυφών ήταν το µεγαλύτερο τέρας που γεννήθηκε ποτέ πάνω στη γη που, όταν άπλωνε τα φτερά του, σκοτείνιαζε ο ήλιος.

Αλήθεια, ο τυφώνας Katrina που έπληξε τη Νέα Ορλεάνη το 2005 (λάµψεις, αστραπές, στρόβιλοι, εκριζώσεις δέντρων και καταστροφές σπιτιών, πυρκαγιές, βουητό κ.λπ.) σε τι διάφερε από τον Τυφώνα τον γιο της Γαίας;

Ας κάνουµε όµως µια παρένθεση για να πούµε µερικά για την Γαία, υπενθυµίζοντας ότι η συµπεριφορά όλων των πρώτων γενιών θεοτήτων ελέγχονται από αυτή. Είναι φανερό ότι η Γαία ουσιαστικά διαµόρφωσε το θρησκευτικό γίγνεσθαι κατά την πρώιµη προϊστορική εποχή.

Η Γαία, που από πολλούς θεωρείται εµπαθής, είναι διαχρονική και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαδοχή της εξουσίας των διαφόρων γενεών των θεοτήτων και κατ΄ επέκταση στη διαµόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων του Αιγαιακού και του Περιαιγαιακού χώρου, κατά την παλαιότερη προϊστορική εποχή.

Η Γαία προτρέπει να διεγείρει του Τιτάνες κατά του συζύγου της και πατέρα τους, Ουρανού, για να εκδικηθεί τους Κύκλωπες. Στη συνέχεια γέννησε τους Γίγαντες, ενώ κατά την Τιτανοµαχία δεν είναι µε το µέρος του γιου της, του Τιτάνα Κρόνου, αλλά µε τη γενιά του ∆ία, και µάλιστα µε τη δική της προτροπή οι Γίγαντες συµµετέχουν εναντίον των Τιτάνων στην Τιτανοµαχία.

Η Γαία είναι αυτή πάλι που αποφάσισε, µετά την εξόντωση όλων των προηγούµενων γενεών, να τιµωρήσει τους Ολύµπιους, και παρά λίγο να το καταφέρει. Όχι βέβαια αυτή η ίδια, αλλά πάλι µε ένα δηµιούργηµά της, τον Τυφώνα. Τελικά, κάποια στιγµή η Γαία παύει να ελέγχει τις δραστηριότητες των διαφόρων γενεών των θεοτήτων, αφού κατά την τελευταία της προσπάθεια απέτυχε.

137

Η Γαία πλέον τιµάται απ΄ όλους ως η Μεγάλη Μάνα όλων των Θεών και ανθρώπων, αλλά χωρίς να µπορεί πλέον να ασκήσει εξουσία στην κυρίαρχη πια γενιά του ∆ία. Η Γαία λοιπόν, αυτή η παντοδύναµη θεότητα στην Ελληνική Θεογονία, φθάνει στο σηµείο να γονατίζει µπροστά στο ∆ία και να τον παρακαλεί να φέρει βροχή για να ξεδιψάσουν οι Αθηναίοι και η γη τους.

Ας παρακολουθήσουµε όµως λίγο πώς εξελίχθηκε ο αγώνας του Τυφώνα εναντίον των Θεών.

Ο Τυφών κήρυξε τον πόλεµο εναντίον των Θεών µε την προτροπή της µητέρας του, Γαίας.

Επιτιθέµενος, έριχνε αναµµένες πέτρες προς τον ουρανό, ενώ συγχρόνως µε µεγάλη βουή και συριγµόν «…πνέων πυρ ως ζάλην και τρικυµία εκ του στόµατος αυτού…». Ήταν η κρισιµότερη περίοδος για τους Ολύµπιους.

Οι Θεοί τροµοκρατήθηκαν τόσο πολύ, που δεν δέχτηκαν τη µάχη. Έτσι, άφησαν τον Ουρανό αφύλαχτο, αφού εγκατέλειψαν τον Όλυµπο και έφυγαν για την Αίγυπτο. Ήσαν τόσο τροµοκρατηµένοι µάλιστα από τον Τυφώνα, ώστε για να τον αποφύγουν είχαν µεταµορφωθεί σε διάφορα ζώα. Αναφέρεται ότι ο Απόλλων είχε µεταµορφωθεί σε γεράκι, ο Άρης σε ψάρι, η Λητώ σε αίλουρο κ.λπ.

Τρία είναι τα ερωτήµατα που συνδέονται µε το µένος της Γαίας εναντίον των Ολύµπιων Θεών:΅

i) Πότε πρέπει να συνέβη αυτό το γεωµυθολογικό γεγονός;

ii) Γιατί η Γαία εξεµάνη σχετικά καθυστερηµένα µε τους Ολύµπιους;

iii) Γιατί σ΄ αυτή τη φάση εµφανίζεται ένα τερατώδες υπερφυσικό ον, και όχι πιο πριν;

Οι απαντήσεις οπωσδήποτε δεν είναι εύκολες, όµως θα προσπαθήσω να προσεγγίσω αυτή την εχθρική σχέση της Γης από φυσικογεωλογική άποψη. Πριν όµως προχωρήσω στις απαντήσεις, θα ανοίξω µια παρένθεση, για να αναφέρω ορισµένα στοιχεία σχετικά µε τους τυφώνες, ως φυσικό φαινόµενο.

Είναι γνωστό ότι όταν οι καταιγίδες συνδέονται µε στροβιλισµό της ατµόσφαιρας, και η ταχύτητά τους είναι µεγαλύτερη από 120 χλµ/ώρα, τότε ονοµάζονται τυφώνες ή κυκλώνες. Αυτό συµβαίνει κυρίως στους τροπικούς τυφώνες. Έχει αποδειχτεί εξάλλου ότι οι τυφώνες δηµιουργούνται όταν η θερµοκρασία των επιφανειακών υδάτων των ωκεανών ξεπερνά τους 26,5 oC µέχρις ένα βάθος 50 µέτρων. Αυτό συµβαίνει επειδή εξαιτίας των µεγάλων ποσοτήτων ενέργειας, που απελευθερώνονται προς την ατµόσφαιρα, δηµιουργείται αρχικά µια κατακόρυφη στήλη νεφών, διαµέτρου µέχρι και 200 km και ύψους 5 km που συνοδεύεται από καταιγίδες και στροβιλώδη κίνηση.

Η εστία αυτών των ατµοσφαιρικών διαταραχών απέχει µερικές εκατοντάδες χιλιόµετρα από τον ισηµερινό. Οι ταχύτητες του ανέµου, όσο αποµακρυνόµαστε από την περιφέρεια ελαττώνεται, µε αποτέλεσµα στο κέντρο της ατµοσφαιρικής διαταραχής να επικρατεί καλός καιρός, η περιοχή αυτή είναι γνωστή ως «µάτι του κυκλώνα». Οι κυκλώνες καθώς προχωρούν προς το εσωτερικό της ξηράς χάνουν ενέργεια και τελικά αποδυναµώνονται.

Απ’ όλα αυτά λοιπόν καταφαίνεται ότι, στον ευρύτερο Αιγαιακό χώρο, δεν αναµενόταν η εκδήλωση τυφώνος όπως συµβαίνει τόσο συχνά σε άλλες περιοχές του πλανήτη µας, για παράδειγµα στη νοτιοανατολική Ασία ή στην Καραϊβική και

138

αλλού. Για να το αναφέρει όµως η Ελληνική Μυθολογία, πρέπει να συνέβη. Όπως έχω αναφέρει και αλλού, για µένα προσωπικά, ότι αναφέρεται στην Ελληνική Μυθολογία είναι πραγµατικότητα, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι έχει γίνει έτσι ακριβώς όπως περιγράφεται. Εδώ κλείνει η παρένθεση, για να συνεχίσω µε την περιγραφή της περιόδου.

Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί στο χρονικό διάστηµα µετά το κλιµατικό optimum του Ολοκαίνου, δηλαδή µετά το 2.000 π.Χ. κι ακόµα µετά, µέχρι το τέλος σχεδόν της Μυκηναϊκής εποχής περίπου, όπου η κοινωνία έχει διαµορφώσει τους θεούς της. ∆εν χρειάζεται πλέον άλλους νέους θεούς - προστάτες αφού οι κλιµατικές συνθήκες έχουν βελτιωθεί και –το κυριότερο- έχουν τελειωτικά σταθεροποιηθεί. Ο άνθρωπος έχει περάσει σε µίαν ανώτερη µορφή κοινωνικής οργάνωσης και δεν έχει ανάγκη από άλλους θεούς. Οι όποιες φυσικογεωλογικές µεταβολές από εδώ και στο εξής δεν είναι βίαιες πλέον, παρά µόνον σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως για παράδειγµα τη περίοδο των κατακλυσµών. Έτσι, την περίοδο αυτή δραστηριοποιούνται ή δηµιουργούνται µόνον ήρωες, όπως ο Ηρακλής και ο Θησέας, ο Οδυσσέας και ο Ιάσων, ο ∆αίδαλος και ο ∆ευκαλίων, ο Μίνως και ο Ωγύγης. Την ίδια εποχή, άλλοι λαοί που ζουν όµως σε διαφορετικά γεωπεριβάλλοντα, πλάθουν άλλους θεούς και ήρωες όπως τον Νώε και τον Αβραάµ στην Εβραϊκή θρησκεία - προϊστορία, ή τον Γκιλγκαµές και τον Σιουσούρντα στη Μεσοποταµία, τον Βιρακότσα στους Ίνκας κλπ.

Ο Ηρακλής είναι ο ήρωας που ασχολείται κυρίως µε τα ψυχρά και θερµά νερά, πηγαία και επιφανειακά. Είναι ο υδραυλικός µηχανικός, είναι ο υδρογεωλόγος της νεότερης προϊστορικής εποχής που καίτοι γιος του ∆ία δεν έχει και τόσες πολλές σχέσεις µε τους άλλους θεούς παρά το γεγονός ότι τελικά γίνεται και αυτός θεός. Ο Θησέας τώρα, λίγο νεότερος αλλά σύγχρονος του Ηρακλή “καθαρίζει” όλο τον χώρο γύρω από τον Σαρωνικό και το Αιγαίο. Ο Θησέας ελέγχει τελικά ολόκληρη την Αττική. Ο Θησέας δεν ξεπερνάει τα όρια του Αιγαιακού χώρου.

Οι ήρωες της εποχής αυτής τα βάζουν πλέον µε συγκεκριµένα φυσικογεωλογικά και φυσικοκοινωνικά φαινόµενα, καθαρά τοπικής σηµασίας. Εξαίρεση αποτελεί ο Ηρακλής που ταξιδεύει σ’ ολόκληρη τη Μεσόγειο και βγαίνει και στον Ατλαντικό προς τα δυτικά, ενώ επισκέπτεται και τον Εύξεινο Πόντο καθώς και ολόκληρη την παραευξείνεια περιοχή. Ο Ηρακλής δεν είναι µόνον ο υδραυλικός µηχανικός, πρέπει να είναι και µεγάλος στρατηγός. Πώς αλλιώς µπορεί να ερµηνευθεί η παρουσία του στην περιοχή της Αλσατίας και στη νοτιοδυτική Ευρώπη, όπου αφού υποτάσσει τους τοπικούς ήρωες, ιδρύει νέες πόλεις όπως την Αλήσια (Alésia, στην περιοχή της Αλσατίας, δίπλα σ΄ έναν µικρό λόφο που είναι γνωστός ως «Mont Rhea» - όρος της Ρέας).

Είναι δυνατόν ένας απλός υδραυλικός να καθυποτάξει τους οπλαρχηγούς της άγνωστής του περιοχής, όσες γνώσεις κι αν είχε και όσο δυνατός και ευφυής κι αν ήταν. Σηµειωτέον ότι στην περιοχή έχει βρεθεί και άγαλµα του Ηρακλή, οι δε ντόπιοι έχουν ιδρύσει και σχετικό Μουσείο.

139

Εικ. 22: Μεταβολές της θερµοκρασίας τα τελευταία 18.000 έτη και οι σχετικά ευνοϊκές κλιµατικές περίοδοι µέσα σε αυτό το χρονικό διάστηµα.

5.3.7. Έβδοµη Περίοδος Πρόκειται για την τελευταία ουσιαστικά εξελικτική πορεία του αρχαιοελληνικού πολιτισµού, που αντιστοιχεί στην εποχή του σιδήρου.

Οι δώδεκα θεοί έχουν ήδη εγκατασταθεί στον Όλυµπο. Η κυριαρχία τους δεν αµφισβητείται από κανέναν. Οι κοινωνικο-οικονοµικές δραστηριότητες συνεχώς εξελίσσονται. Τα προβλήµατα που έχουν οι άνθρωποι του Αιγαιακού και Περιαιγαιακού χώρου συνδέονται περισσότερο µε τις δραστηριότητες τους αυτές και λιγότερες µε τη φύση, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι η τελευταία ηρέµησε εντελώς. Το εντελώς αντίθετο συµβαίνει µάλιστα, αφού η λιθόσφαιρα δεν έχει αλλάξει σε τίποτα. Οι σεισµοί και η ηφαιστειακή δραστηριότητα µε όλα τα επακόλουθα συνεχίζουν όπως και κατά τις προηγούµενες χιλιάδες χρόνια. Οι επιπτώσεις από ένα σεισµό όµως τώρα είναι σηµαντικότερες απ΄ ότι κατά την παλαιολιθική εποχή. Αυτό αναµένεται, αφού τώρα πλέον ο άνθρωπος κατασκευάζει σπίτια, ακόµα και πολυώροφα. Ένας σεισµός εποµένως µπορεί να προκαλέσει όχι µόνον καταστροφές, αλλά να προκαλέσει ακόµα και θύµατα.

Την εποχή αυτή οι έριδες περιορίζονται µεταξύ των Ολύµπιων θεών. Η ανακατανοµή της εξουσίας είναι προσαρµοσµένη στις νέες φυσικογεωλογικές συνθήκες.

Το σηµαντικότερο χαρακτηριστικό είναι ο παραµερισµός του Ποσειδώνα, χωρίς όµως η αντιπαράθεση να φτάσει ποτά στα άκρα, µιας και ο Ποσειδών υποχωρεί τις περισσότερες φορές χωρίς να αντιδρά.

Έτσι, πολύ πιο πριν από την περίοδο αυτή ο Ποσειδών, καίτοι πρωτότοκος, δέχεται να αντικατασταθεί στην αρχηγία από τον ∆ία. Στη συνέχεια, ο Απόλλων µε τη σειρά του αντικαθιστά τον Ποσειδώνα στην περιοχή της Κορίνθου, όπου τελικά κρατά την περιοχή της Αρχαίας Κορίνθου, αφήνοντας στον Ποσειδώνα την στενή περιοχή του Ισθµού. Αν δει κανείς σήµερα την τοµή στα απότοµα πρανή της διώρυγας, θα διαπιστώσει ότι ο αριθµός των σεισµικώς ενεργών ρηγµάτων είναι πολύ µεγάλος. Απεναντίας, στην περιοχή της Αρχαίας Κορίνθου παρόµοια ρήγµατα είναι ελάχιστα.

140

Εικ. 23: Φωτογραφία της τοµής του Ισθµού της Κορίνθου και φωτογραφία από την Αρχαία Κόρινθο.

Το ίδιο συµβαίνει και στην περιοχή των ∆ελφών, όπου κι εκεί ο Ποσειδών αντικαθίσταται από τον Απόλλωνα και στην περίπτωση αυτή είναι πολύ πιθανόν να αλλάζει το τεκτονο-γεωχηµικό καθεστώς, αφού έχει διαπιστωθεί ότι ο τρίποδας πάνω στην οποίο καθόταν η Πυθία βρίσκεται ακριβώς πάνω από το σηµείο διασταύρωσης δύο ενεργών ρηγµάτων, από τα οποία ανεβαίνουν παραισθησιογόνα αέρια, µέχρι κάποια χρονική στιγµή στο παρελθόν. Είναι πολύ πιθανόν ότι αυτό συνέβη όταν σταµάτησε η άνοδος και η Πυθία άρχισε να χρησιµοποιεί διάφορα φυτά για να έλθει σε κατάσταση έκστασης. Τότε δηλαδή που ο θεός του εσωτερικού της Γης, των σεισµών κ.λπ. έπαψε να ελέγχει την όλη λειτουργία, ως µη απαραίτητος αντικαθίσταται.

Στην Αθήνα η αντιπαράθεση µε την Αθηνά και στο Άργος µε την Ήρα καταλήγει τελικά σε βάρος του Ποσειδώνα. Η αντιπαράθεση µεταξύ του ∆ία και του Ποσειδώνα αναδεικνύεται και σε µια γιορτή που γινόταν στην Μαντινεία και που δεν είναι και τόσο γνωστή. Πρόκειται για τα Μώλεια.

Τα Μώλεια λένε ότι ήταν µια πολεµική γιορτή που γίνονταν, σε ανάµνηση του φόνου του Οµηρικού ήρωα Αρηίθοου Κορυνήτη (ή Αρήθους) που τον σκότωσε ο βασιλιάς της Τεγέας Λυκούργος, που ήταν γιος του Αλέου.

Η γιορτή γινόταν στον τόπο που λέγεται ότι έγινε ο φόνος, και που ονοµάζετο Μωλύχιο ή Φοίζων, η ακριβής θέση του οποίου δεν είναι σήµερα γνωστή. Στη Νεστάνη όµως υπάρχει µία τοποθεσία που είναι γνωστή ως περιοχή «Φονεµένων». Είναι εκεί που βρίσκεται και το οµώνυµο φρέαρ που σηµειωτέον πρέπει να είναι πάρα πολύ παλαιό (αρχαίο;). Άλλοι δέχονται ότι τα Μώλεια τα γιόρταζαν στη θέση που βρίσκεται η Πανηγυρίστρα.

Τα Μώλεια ήσαν µια Παναρκαδική γιορτή.

Στα Μώλεια τιµούνταν και οι δύο ήρωες, δηλαδή τόσο ο Αρηίθοος όσο και ο Λυκούργος. Ο Αρηίθοος τιµόταν µε την υπόσταση του Ιππίου Ποσειδώνος και ο Λυκούργος µε την υπόσταση του Λυκαίου ∆ιός. Ο Ίππιος Ποσειδών, ο θεός των νερών, των πηγών και προστάτης της βλάστησης, φιλονικεί µε τον Λύκαιο ∆ία, που µε την θερµότητα καταστρέφει την βλάστηση. Ο µύθος λένε ότι συµβολίζει την µάχη της ξηρασίας και της

141

υγρασίας, του αγώνα που έκανε ο κάτοικος του οροπεδίου να καλλιεργήσει την άγονη λόγω ξηρασίας γη του. Αξιοσηµείωτο είναι ότι ο Αρηίθοος ο Κορυνήτης προήρχετο από την Άρνη της Βοιωτίας, που, σύµφωνα µε ορισµένους, συµπίπτει µε τον Γλα, την Μυκηναϊκή ακρόπολη της Κωπαΐδας, που βρίσκεται κοντά στο σηµερινό χωριό Κάστρο της Κωπαΐδας, που κατά τη Μυκηναϊκή εποχή ονοµαζόταν «Κώπαι».

Από το περιεχόµενο της γιορτής διαφαίνεται ότι το κύριο αίτιο αυτής της αλλαγής είναι η αποκατάσταση ενός κλίµατος, τέτοιου όπου ο ∆ίας, ο κυρίαρχος της ατµόσφαιρας και των βροχών, ήταν πολύ πιο χρήσιµος για τον άνθρωπο απ΄ ότι ο Ποσειδών.

666... ΕΕΕΠΠΠΙΙΙΛΛΛΟΟΟΓΓΓΟΟΟΣΣΣ ∆εν γνωρίζω αγαπητέ αναγνώστη σε τι βαθµό κατάφερα να σε πείσω. Ίσως να θεωρήσεις ότι τίποτα από όλα αυτά δεν ισχύει. Εγώ πιστεύω πάντως ότι όλες αυτές οι συγκλονιστικές φυσικογεωλογικές µεταβολές δεν είναι δυνατόν να µην επηρέασαν την διαµόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων της περιοχής που, όχι µόνον ήσαν µάρτυρες, αλλά και τα θύµατα των µεταβολών αυτών.

Αυτό σηµαίνει ότι η Ελληνική Μυθολογία δεν µπορεί να είναι αποκύηµα της φαντασίας µόνον. Η φαντασία οπωσδήποτε βέβαια έπαιξε καθοριστικό ρόλο, αλλά δεν ξεκινάει από το µηδέν. Υπάρχει κάποιο αίτιο, υπάρχει το συνεχώς µεταβαλλόµενο γεωπεριβάλλον που ελέγχει καθοριστικά την ύπαρξη των ανθρώπων που ζουν όλα αυτά τα φαινόµενα και τα προσωποποιούν και τους δίνουν τις ανάλογες ιδιότητες. Επίσης, δεν µπορώ να δεχτώ ότι κάποιο πρωινό ξύπνησε ο Ησίοδος και αποφάσισε να γράψει τη Θεογονία των Ελλήνων. Άλλωστε, ανεξάρτητα µε την άποψη που έχει κάποιος για την Ελληνική Μυθολογία και τους πρωταγωνιστές της, υπάρχουν και περιγραφές για φυσικογεωλογικά φαινόµενα που έχουν επιβεβαιωθεί από την σύγχρονη επιστήµη, και µάλιστα µετά από την εφαρµογή σύγχρονων µεθόδων χρονολόγησης έχει διαπιστωθεί ότι πρόκειται για πάρα πολύ παλαιές φυσικογεωλογικές διεργασίες, που εξελίχθηκαν στο τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής.

Από ποιον ή από πού έγιναν γνωστό όλα αυτά, ώστε να περιγράφονται µε τόση ακρίβεια;

Απάντηση βέβαια δεν υπάρχει µέχρι σήµερα. Το γεγονός αυτό όµως είναι αρκετό ώστε να θεωρήσουµε την Ελληνική Μυθολογία ως αποκύηµα φαντασίας;

Ποια είναι τα επιχειρήµατα που θα αποκλείσουν την πιθανότητα να δώσει η επιστήµη την απάντηση στο προσεχές ή στο απώτερο µέλλον;

142

777... ΒΒΒΙΙΙΒΒΒΛΛΛΙΙΙΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΦΦΦΙΙΙΑΑΑ ALLEN H., 1990: A postglacial record from the Kopais basin, Greece.- In: Man´s Role in the

Shaping of the Eastern Mediterranean Landscape, Ed. Bottema, G. Entjes-Nieborg and W. Van Zeist. Balkema, Rotterdam.

BERGER A., 1988: Milankowitch theory and climate.- Review of Geophysics, 26(4), pp. 624-657.

BELKANAP F.,

CURTIUS E., 1892: Die Deichbauten der Minyer.- Sitzungsbericht der Berliner Akademie der Wissensch., Philosophisch-Historische Klasse, V. 55, pp. 1181-1193.

ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ ∆., 1997: Νεολιθική Μακεδονία.- Υπουργείο Πολιτισµού ΤΑΠ, 283 σελ., Αθήνα.

DAWSON A.G., 1992: Ice Age Earth: Late Quaternary Geology and Climate.- Routledge, 293 p, London.

DEMEK J., KUKLA J., 1969: The Perigacial zone, Loess and Palaeosoils of Czechoslovakia. Chechoslovak Academy of Sciences.

∆ΙΟ∆ΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ: Βιβλιοθήκης Ιστορικής, Βίβλος Πέµπτη.- Οι Έλληνες, Κάκτος, Τ. 405, Αθήνα, 1997.

DUFF D., 1993: Holme’s Principles of Physical Geology. Chapman & Hall, p.791.

ERICKSON J., 1990: Ice Ages. Past and Future. Tab Books, 175 p.

EMILIANI C., 1971: The last interglacial: Paleotemperatures and Chronology. Science, 171, pp. 571-573.

ΘΕΟΧΑΡΗΣ ∆., 1993: Νεολιθικός Πολιτισµός.- Μορφ. Ιδρ. Εθν. Τραπέζης, 193 σελ.

FAIRBRIDGE R.W., 1961: Eustatic changes in sea level. Physics and Chemistry of the Earth, 4, pp. 99-185.

FAIRBRIDGE R.W., 1983: Isostasy and Eustasy.- In D.E. Smith and A.G.Dawson (eds): Shorelines and Isostasy, pp. 3-28, Academic Press, London.

GREENBERG GARY, 1996: Το Μυστήριο του Μωϋσή. Ο µύθος της Βίβλου.- Εκδόσεις Ενάλιος (Μεταφρ. ∆. Μήλα), σελ. 543, Αθήνα 1999 (The Moses Mystery / The Bible Myth.- Citadel Press Book/Carol Publishing Group, 1996).

GUIOT J., PONS A., BEAULIEU L. & REILLE M., 1989: A 140.000 year continental climate reconstruction from two European pollen records.- Nature, 338, pp. 309-13.

JACOBSEN T., 1976: 17.000 Years of Greek Prehistory.- Scientific American, 234 (1976).

JINSUN JI., NICOLE PETIT-MAIRE & ZHONGWEI YAN., 1993: The last 1000 Years climatic change in arid Asia and Africa.- Global and Planetary Change, 7, pp. 203-210.

IMBRIE J. & IMBRIE K.P, 1979: Ice Ages: solving the mystery.- Macmillan, 229 p., London.

ISAR A. S. & BRUINS H.J., 1983: Special climatological conditions in the desserts of Sinai and the Negev during the latest Pleistocene.- Paleo 3, Elsevier Science Publishers, 43, pp. 63-72, Amsterdam.

KAKRIDIS J., 1986: Greek Mythology. - Ekdotiki Athinon, v. 4 (in greek).

KENNEY I., 1935: The ancient drainage of the Kopais.- Annals of Archeology and Anthropology, University of Liverpool, v. 22, pp. 63-72.

143

KNAUSS J., 1984: Die Wasserbauten der Minyer in der Kopais - Die aelteste Flussregulierung Europas (Kopais 1).- Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 50. Technische Universitaet Muenchen.

KNAUSS J., 1987: Die Melioration des Kopaisbeckens durch die Minyer im 2 Jt. v. Chr. - Wasserbau und Siedlungsbedingungen im Altertum (Kopais 2). - Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 57. Technische Universitaet Muenchen.

KNAUSS J., 1996: Argolische Studien: Alte Strassen - Alte Wasserbauten.- Wasserbau und Wasserwirtschaft, - Nr. 77, Technische Universitaet Muenchen.

ΚΟΪ∆ΑΚΗ Κ., (Μητροπολίτου Κίτρους), 1939: Γεωλογία και Αγία Γραφή.- Έκδοση εφηµερίδος «Μακεδονικός Αγών», Κατερίνη.

KOKKOROS P και KANELLIS A., 1960: Decouverte d’ un crane d’ homme paleolithique dans la peninsule Chalcidique.- L’ Anthropologie, 64.

ΚΟΜΜΗΤΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ, 1827: Ελληνική Μυθολογία.- Έκδοση ΕΚΑΤΗ (Επανεκτύπωση), 594 σελ., Αθήνα 1996.

KRAFT J.C. et al., 1977: Palaeogeographic reconstructions of coastal Aegean archaeological sites.- Science, 195, pp. 941-7.

KRAFT J. C. et al., 1985: Geological studies of coastal change applied to archaeological settings.- In: Archaeological Geology, Ed. G. RAPP and J.A.GIFFORD, Yale University Press.

KRAFT, J. C., RAPP, G., SZEMLER, G.J., TZIAVOS, C., and KASE, E.W., 1987: The Pass at Thermopylae, Greece: Jour. of Field Archaeology, v. 14, pp. 181-198.

LEHMANN H., 1937: Landeskunde der Ebene von Argos und ihrer Randgebiete (Argolis I).- Deutsches Archaeol. Inst., Athen.

ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1975: Σκέψεις και απόψεις προβληµάτων της γεωλογικής και τεκτονικής δοµής της Πελοποννήσου – Ann. Geol. Pays Hellen., XXVII, pp.215-313.

MARIOLAKOS I. & STIROS S., 1987: Quaternary deformation of the Isthmus and Gulf of Corinthos (Greece) - Geology, 15: pp. 225-8

ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., ΛΕΚΚΑΣ Σ., ∆ΑΝΑΜΟΣ Γ., ΛΟΓΟΣ Ε. & ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι., 1991: Γεωλογικές, Νεοτεκτονικές και Γεωτεχνικές συνθήκες στον αρχαιολογικό χώρο του Μυστρά (Ν. Πελοπόννησος) – 1ο Συνέδριο Γεωλογία και Περιβάλλον, Πάτρα.

MARIOLAKOS I., FOUNTOULIS I. & KRANIS H., 1997: Introduction to the Geology of Sterea Hellas, Hellenic Territory: Current geodynamic regime, Neoteconics of Corinthiakos Gulf, Delphi, Minyan Ancient Flood Prevention works. In: Boat and field trip guide of the 7th International Symposium Engineering Geology and the Environment IAEG (Editors: I. Mariolakos and Fountoulis, Geology and Tectonics, P. Marinos, G. Tsiambaos and M. Kakavas: Engineering Geology and Geotechnical Engineering, Hydrogeology), 60 p.

MARIOLAKOS I., 1998: The geomythological geotope of Lerni Springs (Argolis, Greece) – Geologica Balcanica, 28, 3-4, pp.101-108.

ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1999: Συµβολή των γεωτόπων στην ιστορία και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Τριήµερο για τη ∆ιατήρηση της Γεωλογικής-Γεωµορφολογικής Κληρονοµιάς, Σύρος, 12-14 Ιουλίου 1996, ΙΓΜΕ, σελ. 45-59.

ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1999: Το Νερό, ο Άνθρωπος και ο Ελληνικός Πολιτισµός – Πρακτικά Συµποσίου «Το Αθάνατο Νερό», 18-21 Νοεµβρίου 1999, Ευρωπαϊκές Ηµέρες Πολιτιστικής Κληρονοµιάς, Αθήνα.

ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η. & ΘΕΟΧΑΡΗΣ ∆., 2001: Μετατοπίσεις των ακτογραµµών στο Σαρωνικό κατά τα τελευταία 18.000 χρόνια και η Κυχρεία Παλαιολίµνη, Πρακτικά 9ου Συνεδρίου της Ελλ. Γεωλ. Ετ., Σεπτέµβριος 2001, Αθήνα, ∆ελτ. Ελλ. Γεωλ. Ετ., ΧΧΧΙV/1, σελ. 405-413.

144

ΜΑΡΙΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Η, 1938: Το κλίµα της Ελλάδος, 370 σ., Αθήνα

MARTINSON D., PISIAS N.G., HAYS J.D., IMBRIE J., MOORE T.C., SHACKLETON H.J. & JR., 1987: Age dating and the orbital theory of the Ice Ages: development of a high-resolution 0-300.000-year chronostratigraphy.- Quaternary Research, 27, pp. 1-29.

MILANKOVITCH M., 1941: Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf dem Eiszeitenproblem.- Royal Serbian Sciences, Spec. Publ. 132, Section of Mathematical and Natural Sciences, v. 33, 633 p., Belgrade.

MILOJCIC V., BOESSNECK J., JUNG D. & SCHNEIDER H., 1965: Palaeolithikum um Larissa in Thessalien.- B.A.M., I., Bonn.

ΜΙΝΟΥ – ΜΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ∆., 2000: Η Ανάδυση ενός Πολιτισµού µέσα από ένα Ηφαίστειο. – Γεωτουριστικά – Γεωπολιτιστικά Μονοπάτια και Γεωµυθότοποι, ΓΕΩΤΕΕ, Αθήνα, 1-4 Ιουνίου 2000 (υπό εκτύπωση).

MOERNER N.- A., 1971: Eustatic changes during the last 20.000 years and a method of separating the isostatic and eustatic factors in an uplifted area.- Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 19, pp. 63-65.

MOERNER N.A., 1976: Eustasy and geoid changes.- Journal of Geology, 84, pp. 123-152.

MOERNER N.A., 1976: Eustasy and geoid.- Journal of Geology, 88, pp. 123-151.

NEEV D., & EMERY K.O., 1995: The Destruction of Sodom, Gomorrah and Jericho. Geological, Climatological and Archaeological Background.- Oxford University Press, 175 p., N. York.

OTA Y., 1987: Sea-level changes during the Holocene: the Northwest Pacific.- In R.Y.N. Devoy (Eds): Sea Surface Studies – A Global View, pp. 348-374, Room Helm. Ltd, London.

PAEPE R., 1986: Landscape changes in Greece as a result of changing climate during the Quaternary.- In: Desertification in Europe, Eds.: R. FAΝTECHI and N. MARGARIS, D. Riedl Pub. Co.

PAEPE R., HATZIOTIS M.E., THOREZ J., OVERLOOP v. E. & DEMAREE G.,1982: Climatic indexes on the basis of sedimentation parameters in geological and archaeological sections.-Palaeoclimatic Research and Models, Eds.: A. GHAZI, EEC, pp. 129-138.

PAEPE R. and MARIOLAKOS I., 1984: Paleoclimatic reconstruction in Belgium and in Greece based on Quaternary lithostratigraphic sequences.- Proc. E.C. Climatology Programe Symposium, Sophia Antipolis, France, 2-5 October 1984.

PAEPE R., & OVERLOOP v.E., 1989: River and soils cyclicities interfering with sea level changes.- In: Greenhouse Effect, Sea Level and Drought, Eds.: R. PAEPE, et al., NATO ASI Series, Series C, V. 325, pp. 253-280.

PHILIPPSON A., 1892: Der Peloponnes.- Berlin.

PIRAZZOLI P.A., 1986: The early byzantine tectonic paroxysm. - Z. Geomorph. N.F., Suppl., 62, pp.31-49, Berlin.

PIRAZZOLI P.A., 1987: Sea-level changes in the Mediterranean.- In M.Y.TOOLEY and I. SHENNAN (eds). Sea Level Changes, pp. 152-181, Basil Blackwell, Oxford.

POPE K. & VAN ANDEL, Tj. H., 1984: Late Quaternary alluviation’s and soil formation in the southern Argolid: its history, causes and archaeological implications.- Journal of Archaeological Science, 11, pp. 281-306.

POUQUEVILLE F.-C.-H.-L.-, 1820: Voyage dans la Grèce.- Peloponnes. (Greek translation N. Molfeta), 478 p., Athens, 1997.

RANKE-GRAVES R. von, 1955: Griechische Mythologie. Quellen und Deutung, Rowolts Deutsche Enzyclopadie, 2, pp. 80 - 116.

145

RAPP G. & GIFFORD J.A., 1982: Troy. The Archaeological Geology.- Supplementary Monograph 4, University of Cincinnati, Princeton University Press.

RYAN W., & PITMAN W., 1999: Noah’s flood. The new scientific discoveries about the event that changed history.- Simon & Schuster, 337 p., Sydney.

ROBERTS N., 1989: The Holocene: An Environmental History.- Basil Blackwell, 227 p., Oxford.

SCHNEIDER H., 1968: Zur quartargeologischen Etwicklungsgeschichte Thessaliens (Griechenland), Beitr.Ur-u. Fruhgesch. Archaol. d. Mittelmerr. - Kulturraumes (BAM), 6,. Bonn.

SCHWARZBACH M., 1974: Das Klima der Vorzeit: Eine Einfuhrung in die Palaoklimatologie.- Ferd. Enke Verlag, 380 p., Stuttgart.

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ., 1973: Εισαγωγή εις την µελέτην του Κωπαϊδικού χώρου.- ΑΑΑ, 6, 201 σελ.

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Π., 1997: Χρονικό των σεισµών της Ελλάδος από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα – Εκδ. ∆ωδώνη, 453 σελ.

STRUCK A., 1912: Zur Landeskunde von Griechenland, Frankfurt a.IQ.

TZIAVOS C., 1977: Sedimentology, Ecology, and Paleogeography of the Sperchios Valley and Maliakos Gulf, Greece, Ms. Thesis, University of Delaware, 119 p.

TZIAVOS C., ANAGNOSTOU C., and PAVLAKIS P., 1986. Search for Archaeological Sites in the Strymon delta (Greece), utilizing Geological and Geophycical Methods, Intern. Symposium on Archaeometry, Athens.

THIEDE J., 1974: A Glacial Mediterranean – Nature, 276, pp. 680-683.

VAN ANDEL T.H., 1998: Middle and upper Paleolithic environments and the calibration of 14C dates beyond 10.000 BP.- ANTIQUITY, 72, pp. 26-33.

VITA-FINZI C., 1969: The Mediterranean Valleys.- Cambridge University Press.

YONEKURA K. & OTA Y., 1986: Sea-level changes and tectonics in the Late Quaternary.- Recent Progress of Natural Sciences in Japan, 11, Quaternary Research, Science Council of Japan, pp. 16-34.

ZANGGER E., 1991: Prehistoric Coastal Environments in Greece: The vanished Landscapes of Dimini Bay and Lake Lerna.- J. Field A., 18 (1991) pp. 1-15.

ZANGGER E., 1993: The Geoarchaeology of the Argolida (Argolis II) - Deutsches Archaeol. Inst. Athen.

ZERVAS S., 1965: Hydrogeological study of the water resources of Argolis plain – Hellenic Ministry of Agriculture, Athens, (Report in greek).

146

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ

Οι Αβοριγίνες απολαµβάνουν µια ποιότητα ζωής που είναι δύσκολο να την κατακτήσουµε στις δικές µας συνθήκες.

Ο µέσος χρόνος εργασίας για την ανεύρεση και κατανάλωση τροφής είναι συνήθως 2-3 ώρες την ηµέρα.

Στον υπόλοιπο χρόνο τους οι άνθρωποι αυτοί µπορούν να χαλαρώνουν, να συναναστρέφονται, να ασχολούνται µε την τέχνη

Οι µύθοι των Αβοριγίνων µιλάνε για τα πνεύµατα των προγόνων που

ήρθαν στην νέα γη και σχηµάτισαν τα τοπία και δηµιούργησαν/ονόµασαν τα φυτά και τα ζώα.

Η εποχή αυτή της δηµιουργίας ονοµάζεται η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ Θαυµαστά είναι τα στοιχεία που αφορούν κυρίως στην τέχνη των

Αβοριγίνων, δηλαδή την ζωγραφική, τις βραχογραφίες, τον χορό, την µυθολογία τους, που αξίζουν ιδιαίτερη διερεύνηση. Ειδικότερα οι βραχογραφίες, πολλές από αυτές µε ιλιγγιώδεις χρονολογίες, όπως 50.000 χρόνια πίσω, καθιστούν τον λαό αυτό µακράν τους πρώτους καλλιτέχνες του κόσµου. Το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι όλα τα είδη τέχνης τους αποτελούν κυρίως εκπαιδευτικά και πνευµατικά εργαλεία.

147

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ

Φωτεινή Σταυρίδου, Υπεύθυνη Πολιτιστικών ∆.Ε. Ν. Πέλλας

Ο τρόπος που κατανοούµε την φύση, το περιβάλλον αλλά και τα οικολογικά προβλήµατα εξαρτώνται άµεσα από το πολιτιστικό µας υπόβαθρο. Αλληλεπιδρούµε µε το περιβάλλον σύµφωνα µε τον τρόπο που έχουµε µάθει να ερµηνεύουµε τον κόσµο. Άνθρωπος και περιβάλλον µεταβάλλονται παράλληλα. µέσα από την αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης: καθώς διαµορφώνεται η ανθρώπινη ιστορία, παράλληλα γράφεται και η ιστορία της φύσης. Από την µία πλευρά καταλυτικά επέδρασε το φυσικό περιβάλλον στην διαµόρφωση των συνθηκών ζωής του ανθρώπου, και των ανθρώπινων κοινωνιών. Κλίµα, έδαφος, τοπογραφία, χλωρίδα και πανίδα, καθορίζουν τα πλαίσια σε κοινωνικό, οικονοµικό, πολιτισµικό ακόµα και ψυχολογικό επίπεδο. Από την άλλη πλευρά, ο ανθρώπινος πολιτισµός δηµιουργεί έννοιες, παράγει ερµηνείες και διαµορφώνει αντιλήψεις. Με τον τρόπο αυτό µας βοηθάει να δώσουµε νόηµα στον κόσµο που µας περιβάλλει, να τον κατανοήσουµε, να προσαρµοστούµε και να επιβιώσουµε σε διάφορα περιβάλλοντα. Μέσω του πολιτισµού αξιολογούµε, µεταδίδουµε και ανταλλάσσουµε τις εµπειρίες µας και διαµορφώνουµε την πρακτική µας σε σχέση µε το φυσικό περιβάλλον. Εδώ και αρκετά χρόνια έχει εµφανιστεί ένας προβληµατισµός σε σχέση µε µια περιβαλλοντική επιστήµη που να προσεγγίζει ολιστικά την ενότητα φυσικής και κοινωνικής πραγµατικότητας. Έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον των περιβαλλοντολόγων για την κοινωνική-πολιτισµική διάσταση των περιβαλλοντικών ζητηµάτων, ενώ από την άλλη πλευρά οι Πολιτισµικές Σπουδές, τοποθετώντας και µελετώντας τον άνθρωπο µέσα στο φυσικό του περιβάλλον, συνδέονται εκ των πραγµάτων µε τα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Οι παραπάνω διαπιστώσεις είχαν σαν αποτέλεσµα µια αλληλεπίδραση σε αντικείµενα µελέτης, ιδέες και µεθόδους ανάµεσα στις Περιβαλλοντικές και τις Πολιτισµικές Σπουδές. Επίσης η ιδέα ότι ο πολιτισµός, από τα βάθη της ιστορίας καθορίζει τις σχέσεις µεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος αποτελεί την βάση ενός ξεχωριστού επιστηµονικού τοµέα, της Οικολογικής Ανθρωπολογίας. Πιο συγκεκριµένα, εµφανίζονται 3 διαφορετικές εκδοχές µε τις οποίες ο πολιτισµός καθορίζει τις σχέσεις µεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος: Οι άνθρωποι διαµορφώνουν το περιβάλλον σύµφωνα µε τις ανάγκες τους (π.χ. τα µεγάλα αστικά κέντρα είναι το πιο ενδεικτικό παράδειγµα αυτής της εκδοχής, όπου το περιβάλλον είναι σε µείζονα βαθµό τεχνητό, και οι συνθήκες διαµορφωµένες σε απόλυτη εξάρτηση από τις ανάγκες των αστικών πληθυσµών, όπως αυτές καθορίζονται από τα εκάστοτε κοινωνικοπολιτιστικά πλαίσια).

148

Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν µε το περιβάλλον, δηλαδή αλληλοκαθορίζονται και αλληλοδιαµορφώνονται σε σχέση µε αυτό (οι αγροτικοί οικισµοί είναι ένα παράδειγµα αυτής της εκδοχής, όπου η καθηµερινή ζωή εξαρτάται σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό από την φύση και τις περιβαλλοντικές συνθήκες, ενώ από την άλλη µεριά, οι ανθρώπινες ανάγκες διαµορφώνουν σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό το φυσικό περιβάλλον). Οι άνθρωποι προσαρµόζονται σε µεγάλο βαθµό στο φυσικό περιβάλλον τους, διαµορφώνονται από αυτό, το σέβονται και ελαχιστοποιούν τις παρεµβάσεις τους σ’ αυτό ( π.χ. παλαιότεροι και ελάχιστοι σύγχρονοι, ζωντανοί πολιτισµοί, σε αποµακρυσµένες από µεγάλα αστικά κέντρα, περιοχές του πλανήτη). Οι δύο πρώτες εκδοχές εµπεριέχουν την ιδέα ότι το φυσικό περιβάλλον αποτελεί πεδίο εκµετάλλευσης (ή και κατάχρησης) και πηγή αγαθών για την συντήρηση και ευηµερία του ανθρώπινου είδους. Ως γνωστό, ο άνθρωπος επεµβαίνει πλέον καθοριστικά στα φυσικά οικοσυστήµατα, δηµιουργώντας συνεχώς πιο οξυµένα περιβαλλοντικά προβλήµατα. Σήµερα αξίζει ακόµα περισσότερο η προσπάθεια να προσεγγίσουµε την τρίτη εκδοχή- µοντέλο (αυτήν δηλαδή που θέλει τους ανθρώπους να προσαρµόζονται σε µεγάλο βαθµό στο φυσικό περιβάλλον τους, να διαµορφώνονται από αυτό, να το σέβονται και να ελαχιστοποιούν τις παρεµβάσεις τους σ’ αυτό), να το µελετήσουµε, να διδαχτούµε από αυτό, να αντλήσουµε ιδέες που πιθανά θα συµβάλλουν στην αντιµετώπιση της σηµερινής οικολογικής κρίσης. Για να µιλήσουµε πλέον για εκπαίδευση, έχει ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία, πριν από όλα, να πληροφορηθούνε τα παιδιά µας ότι υπήρξαν και υπάρχουν ακόµα ανθρώπινες κοινωνίες και πολιτισµοί που έζησαν και ζουν (όσο τους επιτρέπεται) σε αρµονία µε την φύση. Ότι η κατάχρηση των φυσικών πόρων, η καταστροφή των οικοσυστηµάτων, η αδιαφορία για τα υπόλοιπα είδη ζωής, αλλά και για το µέλλον της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη, η θυσία του φυσικού περιβάλλοντος στο βωµό του κέρδους, δεν είναι εγγενές χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, δεν είναι το πανανθρώπινο µοντέλο συµπεριφοράς. Υπήρξαν και συνεχίζουν να υπάρχουν και να λειτουργούν ανθρώπινες κοινωνίες µε εντελώς διαφορετικά πρότυπα ζωής και διαφορετικές κοινωνικές αξίες που διαµόρφωσαν µια σχέση σεβασµού και αρµονίας µε το φυσικό περιβάλλον. Παρακάτω προτείνεται µια πολύ απλή εκπαιδευτική δράση που βασίζεται σε όσα προηγούµενα αναφέρθηκαν και σχετίζεται µε τους στόχους του Πανελλήνιου ∆ικτύου «Γεωπεριβαλλοντικά, γεωµυθολογικά µονοπάτια». Αρχικά, και πολύ σύντοµα, θα προσπαθήσουµε να ξεδιπλώσουµε ορισµένες πτυχές του πιο αρχαίου ανθρώπινου πολιτισµού, που κατά παράξενο τρόπο συνεχίζει να λειτουργεί µέχρι σήµερα (κάτω από ιδιαίτερα αντίξοες βέβαια συνθήκες). Θα αναφερθούµε στους ιθαγενείς της Αυστραλίας γνωστούς και σαν Αβορίγινες. Πολλά από τα µοναδικά χαρακτηριστικά αυτού του πολιτισµού, τυχαίνει να σχετίζονται άµεσα µε τα θέµατα που απασχολούν το Πανελλήνιο ∆ίκτυο

149

«Γεωπεριβαλλοντικά, γεωµυθολογικά µονοπάτια». Αναφέροντας πληροφορίες για τον πολιτισµό αυτό θα προσπαθήσουµε να τις συνδέσουµε µε µια απλή πρόταση για ένα πρόγραµµα σχολικών δραστηριοτήτων που πιθανά αφορά και µπορεί από κοινού να επεξεργαστεί από περιβαλλοντικές και πολιτιστικές οµάδες. Χρησιµοποιούνται αποσπάσµατα από τα λόγια πνευµατικών ανθρώπων της φυλής που µπήκαν στον κόπο να µάθουν αγγλικά, προκειµένου να επικοινωνήσουν µε την λευκή κοινωνία και να γνωστοποιήσουν τον πολιτισµό τους µε σκοπό να τον προστατεύσουν. Τα αγγλικά τους είναι φτωχά έως αστεία αλλά η γλώσσα τους είναι εξαιρετικά διεισδυτική και καταλυτική µέσα στην απλότητά της. Παραθέτονται τα αποσπάσµατα στα αγγλικά µε την σύσταση στους γνώστες της αγγλικής να τα απολαύσουν αυτούσια.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ (DREAMTIME) Η αποίκηση της Αυστραλίας τοποθετείται γύρω στις 65.000 χρόνια πριν. Μια µικρή οµάδα από ανθρώπους ταξίδεψαν από την Ινδονησία πιθανότατα µε κανό, γεγονός που τους κάνει τους πρώτους ναυτικούς του κόσµου και αποβιβάστηκαν στην βορειοανατολική πλευρά της ηπείρου. Κατέπλευσαν στην καινούργια ήπειρο όχι σαν κατακτητές αλλά σαν χαµένοι ναυτικοί σε µια άγνωστη γη. Όπως άρχισαν να κινούνται οι άνθρωποι αυτοί προς το εσωτερικό της ηπείρου είδαν, κατέγραψαν και προσπάθησαν να ερµηνεύσουν τα χαρακτηριστικά του νέου περιβάλλοντος. Όπως ένα παιδί δοµεί την αντίληψή του για ένα άγνωστο χώρο συσσωρεύοντας τις εµπειρίες του, έτσι και αυτές οι πρώτες γενιές συσσώρευσαν τις εµπειρίες του φυσικού τους περιβάλλοντος. Με τον καιρό αυτό το αναπτυσσόµενο δίκτυο εµπειριών απέκτησε νόηµα και συνοχή και πέρασε από γενιά σε γενιά µέσα από µια µυθολογία που το συνέδεε µε αυτούς τους πρώτους αποικιστές τους ΠΡΟΓΌΝΟΥΣ (ANCESTORS) που θεωρήθηκαν οι δηµιουργοί του φυσικού περιβάλλοντος. Οι καθηµερινές δραστηριότητες των Προγόνων, όπως το κυνήγι, η συλλογή τροφής και οι τελετές τους έδωσαν µορφή στο περιβάλλον. Οι µύθοι µιλάνε για τα πνεύµατα των προγόνων που ήρθαν στην νέα γη και σχηµάτισαν τα τοπία και δηµιούργησαν/ονόµασαν τα φυτά και τα ζώα. Η εποχή αυτή της δηµιουργίας ονοµάζεται η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ. Ο λαός αυτός πιστεύει στην έννοια της εξέλιξης σχεδόν µε ∆αρβινικό τρόπο: Στην αρχή ζώα και φυτά ήταν ασχηµάτιστα. Το κάθε είδος µέσα από αλλεπάλληλες εξελικτικές διεργασίες µέσα στον χρόνο, µετασχηµατίζεται στο «Όνειρό» του, παίρνει δηλαδή την µορφή που ονειρεύεται. Υπάρχουν ειδικά ιερά µέρη µέσα στο περιβάλλον τους που είναι αφιερωµένα σε κάθε ζωντανό πλάσµα, π.χ. το µέρος που ονειρεύεται η χελώνα, το καγκουρό, ο αετός κ.τ.λ. Tο µέρος όπου ονειρεύεται π.χ. η χελώνα περιέχει το ζωτικό πνεύµα αυτού του ζώου. Ζωγραφίζοντας χελώνες και τελετουργώντας σε αυτό το µέρος ενεργοποιείται το πνεύµα της δηµιουργίας, ώστε να συνεχίσουν να ζουν χελώνες στο περιβάλλον.

150

Καθώς λοιπόν οι Πρόγονοι κινήθηκαν πάνω στην νέα γη, δηµιούργησαν ποτάµια, λίµνες και βουνά. Όταν συµπλήρωσαν το δηµιουργικό τους έργο, δεν εξαφανίστηκαν, αλλά µετασχηµατίστηκαν µέσα στο περιβάλλον σε φυσικούς σχηµατισµούς, βράχους, λίµνες, λόφους κτλ. Οι άνθρωποι κατέγραψαν πώς κινήθηκαν αυτά τα προγονικά πνεύµατα και που αναπαύτηκαν. Τα ιερά αυτά µονοπάτια, µαζί µε τους τόπους που ονειρεύονται-εξελίσσονται τα διάφορα ζωντανά πλάσµατα είναι τα ιερά µέρη αυτού του πολιτισµού, είναι εκεί όπου επικεντρώνεται η πνευµατική ζωή και εκεί όπου γίνονται οι τελετές. Πρόκειται για ένα πολιτισµό που δεν επινόησε ποτέ θεότητες µε τον παραδοσιακό τρόπο της πλειοψηφίας των ανθρώπινων πολιτισµών. Οι τελετές τους ασχολούνται µε το να διατηρήσουν την ροή της ζωτικής ενέργειας στο περιβάλλον τους, ώστε να συνεχίσει να τους εξασφαλίζει την επιβίωσή τους. Βράχοι, λίµνες, φυσικοί σχηµατισµοί, είναι µέρη όπου έδρασαν Πρόγονοι, το πνεύµα και η δηµιουργική τους δύναµη βρίσκεται ακόµα εκεί και καθήκον του Αβορίγινα είναι να ενεργοποιεί τους τόπους αυτούς µε τελετουργίες, χορούς και τραγούδια.

Dreaming place you can’t change it

no matter who you are no matter you rich man

no matter you king you can’t change it

Bill Neidjie

Το µέρος που ονειρεύεται, δεν µπορείς να το αλλάξεις. ∆εν έχει σηµασία ποιος είσαι, δεν έχει σηµασία αν είσαι πλούσιος, δεν έχει σηµασία αν είσαι βασιλιάς. ∆εν µπορείς να το αλλάξεις

ΑΒΟΡΙΓΙΝΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Our connection to all things natural

is spiritual. See ourselves as part of

nature. The Ancestors, these creatures

that started human society are as much alive today

as they were in the beginningThe are always part

of the land and nature as we are

Silas Roberts

Η σχέση µας µε όλα τα φυσικά πράγµατα είναι πνευµατική. Βλέπουµε τους εαυτούς µας σαν µέρος της φύσης. Οι Πρόγονοι, αυτά τα πλάσµατα που άρχισαν την ανθρώπινη κοινωνία είναι σήµερα το ίδιο ζωντανοί, όπως ήταν στην αρχή. Παραµένουν πάντα µέρος της γης και της φύσης, όπως είµαστε κι εµείς.

151

Μέσα στο πέρασµα 60.000 χρόνων το περιβάλλον που υποστήριξε την ζωή και τον πολιτισµό συνδέθηκε στενά µε κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής. Αβορίγινες και περιβάλλον έγιναν ένα και το αυτό. Το περιβάλλον έγινε καθοριστικό στην διατήρηση της φυσικής και πνευµατικής ζωής. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν υπάρχει ιδιοκτησία της γης έως και σήµερα: ο άνθρωπος είναι µέρος των ζωντανών συστηµάτων και ο προορισµός του είναι να διατηρεί την δυναµική του οικοσυστήµατος. Το βασικό καθήκον του Αβορίγινα είναι ΝΑ ΦΡΟΝΤΙΖΕΙ ΤΗΝ ΓΗ (looking after the country). Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζει την συνέχιση της ζωής στο περιβάλλον του και την επιβίωσή των κοινοτήτων.

This earth I never damage

I look after Bill Neidjie

Αυτή την γη ∆εν την καταστρέφω ποτέ Την φροντίζω

Είναι πολύ δύσκολο µε τα δικά µας πολιτιστικά δεδοµένα να αντιληφθούµε το µέγεθος της σύνδεσης των ανθρώπων αυτών µε το περιβάλλον τους. Τα δικά τους λόγια σίγουρα µιλάνε καλύτερα.

Animals like family to us

Earth our motherEagle our cousin

Tree is pumping blood like usWe all one

Bill Neidjie

Τα ζώα είναι οικογένεια για µας. Η γη είναι η µητέρα µας, ο αετός είναι ο ξάδερφός µας. Το δέντρο αντλεί αίµα σαν εµάς. Είµαστε όλοι ΕΝΑ.

Tree

He watching you You look at treeHe listen to youHe got no finger

He can’t speakBut that leaf

He pumping, growing, growing in the night

While you sleepingYou dream something

Tree and grass same thingThey grow with your body

With your feelingYou feel it with your body.

You say:“That tree same as me”

Το δέντρο Σε κοιτάει. Εσύ κοιτάς το δέντρο. Σε ακούει. ∆εν έχει δάκτυλα. ∆εν µπορεί να µιλήσει. Αλλά αυτό το φύλλωµα αντλεί. Μεγαλώνει, µεγαλώνει µέσα στη νύχτα. Όταν κοιµάσαι ονειρεύεσαι κάτι. Το δέντρο και το χορτάρι το ίδιο. Αναπτύσσονται µε το σώµα σου, µε τις αισθήσεις σου. Το νιώθεις µε το σώµα σου. Λες: «Αυτό το δέντρο είναι το ίδιο µε

152

This piece of ground he grow you.

µένα». Μας µεγάλωσε το ίδιο κοµµάτι γης.

Η σχέση των Αβορίγινων µε την γη έχει διαταραχθεί σε κρίσιµο βαθµό από την έλευση των λευκών. Ο γέρος σοφός Bill Neidjie µιλάει πάλι µε καταλυτική γλώσσα:

Άλλος πνευµατικός άνθρωπος, που πρωτοστάτησε στην υπόθεση των δικαιωµάτων των ιθαγενών πάνω στα εδάφη τους ο Wandjuk Marica λέει:

White people don’t know

anything about WHAT IN THE GROUND

They just thought «oh, that’s a good country»,

we have to try and find something-mineral, or oil or copper”,

And they just go and knock the tree, and knock the rock, the hill,

because they are careless with the land.

They want to get something, rich thing,

From under the ground. They don’t care about their land

nothing They DON’T KNOW about the land

And that what the DIFFERENCE. Wandjuk Marica

Οι λευκοί δεν ξέρουν τίποτα για το ΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΤΟ Ε∆ΑΦΟΣ. Απλά σκέφτονται: «Α, αυτό είναι µια καλή γη, πρέπει να ψάξουµε να βρούµε κάτι-ορυκτά ή πετρέλαιο ή χαλκό» και απλά πάνε και χτυπάνε το δέντρο, χτυπάνε τον βράχο, τον λόφο. Γιατί είναι αδιάφοροι για την χώρα τους, γιατί θέλουν να βγάλουν κάτι, κάτι πλούσιο, κάτω από το έδαφος. ∆εν ενδιαφέρονται καθόλου για την χώρα, ∆ΕΝ ΞΕΡΟΥΝ για την χώρα, κι αυτή είναι η ∆ΙΑΦΟΡΑ.

The land is not empty

The land is full of knowledge full of story

full of goodness full of energy full of power

Earth is our mother Wandjuk Marica

Η γη δεν είναι άδεια, η γη είναι γεµάτη γνώση, γεµάτη ιστορία, γεµάτη καλοσύνη, γεµάτη ενέργεια, γεµάτη δύναµη. Η γη είναι η µητέρα µας

Ακολουθεί ένα απόσπασµα ιδιαίτερης σηµασίας σε σχέση µε την

σύγχρονη οικολογική κρίση:

153

We walk on earth We look after

Like rainbow sitting on top.

But something underneath, Under the ground.

We don’t know. You don’t know.

What you want to do? If you touch,

You might get cyclone, heavy rain or flood.

Not just here, You might kill someone in

another place. Might kill him in another

country. You cannot touch him.

Περπατάµε στη γη. Την φροντίζουµε. Σαν το ουράνιο τόξο καθόµαστε από πάνω. Αλλά υπάρχει κάτι από κάτω, κάτω από το έδαφος. ούτε εµείς ξέρουµε τι είναι, ούτε εσύ ξέρεις τι είναι. Τι θέλεις να κάνεις; Αν το πειράξεις µπορεί να φέρει κυκλώνες, πολύ βροχή ή πληµµύρες. Όχι µόνο εδώ. Μπορεί να σκοτώσεις κάποιον σε άλλο µέρος. Μπορεί να τον σκοτώσεις σε άλλη χώρα. ∆εν πρέπει να το πειράξουµε.

Ο ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ Οι Πρόγονοι εκτός από τα ιερά µέρη κληροδότησαν στον πολιτισµό

αυτό τον ΝΟΜΟ. Μέσα στις γενιές, οι παραδόσεις υφάνθηκαν στον κοινωνικό ιστό και καθόρισαν τις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων αλλά και µεταξύ ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος. Η συσσωρευµένη εµπειρία έγινε τεράστια και χωρίς γραπτό λόγο αυτή η σοφία παρέµεινε στο µυαλό ζωντανών ανθρώπων που την µετέφεραν από γενιά σε γενιά µέσα από ένα αξιοθαύµαστο εκπαιδευτικό σύστηµα, που εφάρµοζε την βιωµατική µάθηση µαζί µε την δια βίου µάθηση. Οι άνθρωποι µάθαιναν σε όλη τους τη ζωή, φτάνοντας στο ανώτερο επίπεδο σοφίας σε µεγάλες ηλικίες. Οι γνώσεις µεταδίδονταν σε µεγάλο βαθµό µέσα από αφηγήσεις, τραγούδια , χορό και ειδικές τελετουργίες, αλλά και µέσα από την τέχνη των βραχογραφιών και της ζωγραφικής.

Ο κοινωνικός ιστός και η σχέση µε το περιβάλλον στηρίχτηκαν από

την αρχή σε αυτό που οι ίδιοι ονοµάζουν Νόµο που παρέµεινε αναλλοίωτος µέσα στις χιλιετίες και που υπήρξε ιδιαίτερα αυστηρός στην εφαρµογή του.

154

Law never changeAlways stay same.

Maybe it hardBut proper one for all people.

Not like European law,Always changing.If you don’t like it You can change.

Aboriginal low never change.

Old people tell us,“You got to keep it”

It always stays.Bill Neidjie

Ο νόµος δεν αλλάζει. Μένει πάντα ο ίδιος. Μπορεί να είναι σκληρός αλλά είναι σωστός για όλους τους ανθρώπους. Όχι σαν τον νόµο των Ευρωπαίων, που αλλάζει συνέχεια. Αν δεν σου αρέσει µπορείς να τον αλλάξεις. Ο νόµος των Αβορίγινων ποτέ δεν αλλάζει. Οι παλιοί µας λένε: «Πρέπει να τον κρατήσετε» Πρέπει να µείνει για πάντα.

Ο νόµος µιλούσε για την αλλαγή των εποχών και από ποια σηµεία

αναγνωρίζεται, πως πρέπει να µετακινηθούν, ποια γεωπεριβαλλοντικά µονοπάτια πρέπει να ακολουθήσουν κάθε εποχή για να βρουν τροφή και κατάλληλο κατάλυµα, ποια ζώα και ποια φυτά πρέπει να καταναλώσουν κάθε εποχή και σε κάθε διαφορετική περιοχή:

All these places for us

Belong to peopleWe use them all the time.

Old people used to move around, camp different place.

Wet season, dry seasonAlways camp different place.

Wet season we camp high place,

get plenty goose egg.No trouble for fresh water.

Dry season, move along lake,

File snake, good lilly.

Everybody camp,Like holiday.

Plenty food this place.Good time for ceremony,

Stay maybe one or two weeks.

Όλα αυτά τα µέρη ανήκουν στους ανθρώπους. Τα χρησιµοποιούµε από πάντα. Οι παλιοί συνήθιζαν να µετακινούνται, να κατασκηνώνουν σε διάφορα µέρη. Την Υγρή εποχή, την Ξερή εποχή, πάντα κατασκηνώνουµε σε διαφορετικό µέρος. Την Υγρή εποχή κατασκηνώνουµε στα ψηλά, βρίσκουµε άφθονα αυγά χήνας. Κανένα πρόβληµα µε φρέσκο νερό. Την Ξερή εποχή κινούµαστε δίπλα στις λίµνες. Χέλια, ωραία νούφαρα (τα νούφαρα είναι φαγώσιµα) Όλοι κατασκηνώνουν Σαν διακοπές. Άφθονο φαγητό σ’ αυτό το µέρος. Καλή εποχή για τελετές. Μένουµε ίσως µια ή δύο βδοµάδες.

155

Κυρίως όµως ο νόµος καθόριζε την συµπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον. Σε σχέση µε τον σεβασµό στο περιβάλλον και την αξιοποίηση των φυσικών πόρων:

If man leave one or two

barramundi behindHe go bad.

Trouble, big fight.He can’t waste anything.

My culture is hard,But got to be keep him.

If you waste him anything now,Next year you can’t get as much

Because you already waste.When I was young

I never wasted,Otherwise straight away I get

trouble.Even bone not wasted,

Make soup or burn that bone.

Wach out…That might be dreaming one too…

Αν κάποιος αφήσει πίσω του ένα ή δύο barramundi (είδος ψαριού), θα χαλάσουν Πρόβληµα, µεγάλη φασαρία. ∆εν µπορεί να σπαταλήσει τίποτα. Ο πολιτισµός µου είναι σκληρός, αλλά πρέπει να τον διατηρήσουµε. Αν σπαταλήσεις κάτι τώρα, του χρόνου δεν θα έχεις αρκετό, γιατί ήδη το έχεις σπαταλήσει. Όταν ήµουν νέος ποτέ δεν σπαταλούσα τίποτα, γιατί κατευθείαν είχα προβλήµατα (µε τον νόµο). Ούτε κόκαλο δεν πρέπει να σπαταλάς. Κάνε το σούπα ή κάψε το κόκαλο. Πρόσεχε… Μπορεί να ονειρεύεται κι αυτό…

ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ, ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Old people say “You dig yam?

Well you digging

your granny or mother Through the belly.

You must cover it up, cover again.

Then yam can grow again You living hole, you killing yam,

you killing your self.

Οι παλιοί λένε: «Σκάβεις για yam? (βολβός - βασικό είδος διατροφής τους)Λοιπόν είναι σαν να σκάβεις την κοιλιά της γιαγιάς σου ή της µάνας σου. Πρέπει να καλύψεις την τρύπα, να την σκεπάσεις ξανά. Έτσι το yam θα µεγαλώσει ξανά. Αφήνεις τρύπα? Σκοτώνεις το yam, σκοτώνεις τον εαυτό σου.

Ο νόµος προέβλεπε έως και θάνατο για κατάχρηση φυσικών πόρων

και γινόταν απόλυτα σεβαστός :

156

We can’t break low.

No, we can’t break low

We can’t change it. That’s low.

Our story is in the land. It’s written in those sacred

places. My children will look after

those places, That’s the law.

Old people tell me “You got to keep low

Low must stay.

∆εν µπορούµε να παραβιάσουµε τον νόµο. Όχι, δεν µπορούµε να παραβιάσουµε τον νόµο. ∆εν µπορούµε να τον αλλάξουµε. Αυτός είναι ο νόµος. Η ιστορία µας είναι στη γη. Είναι γραµµένη σ’ αυτά τα ιερά µέρη. Τα παιδιά µου θα φροντίσουνε αυτά τα µέρη. Αυτός είναι ο νόµος. Οι παλιοί µου λένε: «Πρέπει να τον κρατήσετε. Ο νόµος πρέπει να µείνει».

Τα γεωµυθολογικά µονοπάτια τους οδηγούσαν σε ιερά µέρη όπου έπρεπε µε µεγάλο σεβασµό να τα φροντίζουν και να κάνουν τελετουργίες για την συνέχιση της ζωικής ενέργειας στο περιβάλλον τους.

No camping in sacred places,No fire here, No play for kids. That’s low.

∆εν κατασκηνώνουµε στα ιερά µέρη ∆εν ανάβουµε φωτιά εδώ ∆εν παίζουν εδώ τα παιδιά Αυτός είναι ο νόµος.

Οι Αβορίγινες δεν καλλιέργησαν ποτέ την γη. Ζούσαν πάντα µε το κυνήγι και την συλλογή τροφής. Ο τρόπος που κυνηγούσαν ήταν αξιοθαύµαστος. Αξίζει τον κόπο να πάρουµε µια ιδέα.

ΚΥΝΗΓΙ-ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΡΟΦΗΣ Οι Αβορίγινες µε µια βαθύτατα οικολογική συνείδηση, φρόντισαν

να διατηρήσουν µια φιλική σχέση µε τα ζώα αλλά και µε τα φυτά που αποτελούσαν µέρος της διατροφής τους. Τα όπλα τους είναι τα απλούστερα και ελαφρότερα δυνατά. Ο πλήρης εξοπλισµός ενός άντρα είναι 2 πολύ λεπτά και ελαφριά ακόντια, ένα µακρύ και ένα κοντό, που συνοδεύονταν από µια δέσµη αιχµές για τα διαφορετικά είδη ζώων, π.χ. άλλο για το ψάρι, άλλο για το καγκουρό κ.τ.λ.. Τα ακόντια αυτά δεν τα έριχναν κατευθείαν πάνω στο ζώο αλλά χρησιµοποιώντας ένα µικρό κοµµάτι ξύλο µε ειδική διαµόρφωση (spear thrower- βαλιστής) έριχναν το ακόντιο προς τα πάνω και αυτό προσγειωνόταν στο ζώο κατακόρυφα. Έτσι το ζώο δεν βίωνε µια κατευθείαν εχθρική κίνηση από τον άνθρωπο και δεν τον συνέδεε µε εχθρική συµπεριφορά. Το ίδιο συµβαίνει και µε το περίφηµο boomerang το οποίο φεύγει σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από αυτή του ζώου και φτάνει στο ζώο από εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από αυτή του ανθρώπου.

157

Με πατέντες παγκόσµιας πρωτοτυπίας, όπως ο βαλιστής και το boomerang, αλλά και µε αντίστοιχους τρόπους κυνηγιού καταφέρνουν να έχουν τα ζώα που αποτελούν µέρος της διατροφής τους να τους πλησιάζουν σε απόσταση αναπνοής, µη έχοντας βιώσει ποτέ εχθρική στάση από τους ανθρώπους.

¨Όσο για την συλλογή φυτικής τροφής, το µοναδικό εργαλείο που κουβαλούν οι γυναίκες είναι ένα ραβδί για σκάψιµο του εδάφους και κυνήγι µικρών ζώων , που το χρησιµοποιούν µε εξαιρετική προσοχή και απόλυτο σεβασµό απέναντι στα φυτά και στο έδαφος (θυµηθείτε την τρύπα για το yam).

Χωρίς να σπαταλάνε ούτε ένα κόκαλο, µε απόλυτα φιλική συµπεριφορά απέναντι στην χλωρίδα και την πανίδα του περιβάλλοντός τους, µε πανέξυπνους τρόπους κυνηγιού, µε απόλυτο έλεγχο των φυσικών πόρων του περιβάλλοντός τους, µε τις τελετές για την ενεργοποίηση της ζωικής ενέργειας, και µε έναν αυστηρό νόµο που τιµωρεί σκληρά συµπεριφορές δυσαρµονικές µε το περιβάλλον, µε απόλυτα ειρηνική συνύπαρξη µεταξύ των διαφόρων φυλών, χωρίς να σηµειωθούν καθόλου πολεµικές συρράξεις, οι φυλές των αβορίγινων, έζησαν σε απόλυτη αρµονία µε την φύση και µεταξύ τους για πολλές χιλιάδες χρόνια. Ουσιαστικά απολάµβαναν µια ποιότητα ζωής δύσκολα να την κατακτήσουµε στις δικές µας συνθήκες. Ο µέσος χρόνος εργασίας για την ανεύρεση και κατανάλωση τροφής είναι συνήθως 2-3 ώρες την ηµέρα. Στον υπόλοιπο χρόνο τους οι άνθρωποι αυτοί µπορούν να χαλαρώνουν, να συναναστρέφονται, να ασχολούνται µε την τέχνη (η ζωγραφική τους πουλιέται πανάκριβα στις πιο ακριβές γκαλερί του κόσµου), να παίζουν µουσική, να τραγουδούν, να χορεύουν, να οργανώνουν γιορτές, να ονειρεύονται (εξαιρετικά προσφιλής τους πνευµατική κατάσταση), και να περιπλανιόνται µέσα στα γεωπεριβαλλοντικά και µυθολογικά µονοπάτια της γης τους.

Όλα αυτά για 50-60.000 χρόνια κρατώντας µια αδιάσπαστη

παράδοση, αναλλοίωτη µέσα στις χιλιετηρίδες, τόσο σοφά δοµηµένη που δεν χρειάστηκε να επινοήσουν ούτε τη γραφή, ούτε το τροχό, ούτε τα µαθηµατικά. Όλα αυτά µέχρι που κατέφθασε ο λευκός πριν από 180 µόλις χρόνια. Το τι συνέβη µετά είναι γνωστή και τραγική ιστορία, έτσι ώστε να φτάσουν επιτέλους το 2008, οι αρχές του λευκού αυστραλιανού κράτους να ζητήσουν επίσηµα «συγνώµη» από τις φυλές των αβορίγινων για τα επανειληµµένα δεινά που τους προξένησαν και να κηρύξουν την εποχή της «συναδέλφωσης». Τελειώνοντας την σύντοµη αυτή παρουσίαση αυτού του πολιτισµού αναφέρουµε ότι υπάρχουν ακόµα πάρα πολλά και αληθινά θαυµαστά στοιχεία που αφορούν κυρίως στην τέχνη τους, δηλαδή την ζωγραφική, τις βραχογραφίες, τον χορό, την µυθολογία τους, που αξίζουν ιδιαίτερη διερεύνηση. Ειδικότερα οι βραχογραφίες, πολλές από αυτές µε ιλιγγιώδεις χρονολογίες, όπως 50.000 χρόνια πίσω, καθιστούν τον λαό αυτό µακράν τους πρώτους καλλιτέχνες του κόσµου. Το χαρακτηριστικό

158

στοιχείο είναι ότι όλα τα είδη τέχνης τους αποτελούν κυρίως εκπαιδευτικά και πνευµατικά εργαλεία.

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ. Παρότι το Εθνικό ∆ίκτυο Γεωπεριβαλλοντικά, γεωµυθολογικά

Μονοπάτια ασχολείται µε τα περιβαλλοντικά και πολιτιστικά στοιχεία του Ελλαδικού χώρου, η µελέτη των ίδιων στοιχείων σε ευρύτερο πλαίσιο συµπληρώνει τους στόχους του δικτύου και διευρύνει τους ορίζοντές του, στα πλαίσια των πολυπολιτισµικών κοινωνιών που χαρακτηρίζουν την εποχή µας. Άλλωστε όπως λέει και ο Bill Neidje:

This low

This country, This people,

No matter what people, Red, yellow, black or white,

The blood is the same. Lingo little bit different,

But no matter. Country, you in other place.

But same feeling, Blood, bone, all the same.

Same Earth for all

Αυτός ο νόµος, αυτή η γη, αυτοί οι άνθρωποι. ∆εν έχει σηµασία τι είδους άνθρωποι. Κόκκινοι, κίτρινοι, µαύροι ή άσπροι. Το αίµα είναι το ίδιο. Η γλώσσα µπορεί να διαφέρει λίγο, αλλά δεν έχει σηµασία. Μπορεί η χώρα σου να είναι αλλού, αλλά τα αισθήµατα είναι τα ίδια. Το αίµα, τα κόκαλα, όλα τα ίδια. Η ίδια γη για όλους.

Η µελέτη διάφορων πολιτισµών µε σχέσεις σεβασµού και αρµονίας µε το περιβάλλον τους, αποκτά ιδιαίτερο εκπαιδευτικό ενδιαφέρον στην εποχή µας. Τα παιδιά µπορεί να προβληµατιστούν και συνάµα να γοητευτούν από την µελέτη εναλλακτικών τρόπων κοινωνικής οργάνωσης και σχέσης µε το περιβάλλον. Σίγουρα θα κάνουν συγκρίσεις των κοινωνικών αξιών αυτών των πολιτισµών µε τις κοινωνικές αξίες που ισχύουν σήµερα. Ίσως αυτές οι συγκρίσεις σε κάποια παιδιά να κινητοποιήσουν µηχανισµούς για προσωπικό προβληµατισµό και ίσως κοινωνική-περιβαλλοντική δράση. Σε κάθε περίπτωση, αυξάνονται οι πιθανότητες να επωφεληθεί το περιβάλλον και µαζί µε αυτό, ο πολιτισµός.

H δράση αυτή εµπίπτει στα Θέµατα που ασχολείται το ∆ίκτυο, όπως αυτά έχουν καταγραφεί και πιο συγκεκριµένα σε σχέση µε:

- Τα πολιτισµικά στοιχεία και οι σχέσεις τους µε τις περιβαλλοντικές αλλαγές, οι µύθοι, οι θρύλοι, ,οι παραδόσεις κτλ. που εξηγούσαν ή δικαιολογούσαν τα φαινόµενα, και στο

- Η κοινωνική οργάνωση που αναπτύχθηκε, η εξέλιξη των τρόπων καλλιέργειας, κατοικία και οργάνωση κοινωνιών, ηθικές και κοινωνικές αξίες, θρησκεία.

Επίσης η δράση αυτή εµπίπτει στους Σκοπούς του ∆ικτύου και συγκεκριµένα στην µελέτη των αλλαγών στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον που ακολούθησαν τις γεωλογικές µεταβολές του

159

παρελθόντος και στην ερµηνεία τους µέσα από την µυθολογία, µε προσέγγιση διεπιστηµονική (ιστορία, λογοτεχνία, λαογραφία, ανθρωπογεωγραφία κτλ.). Με την προτεινόµενη δράση, εκτός από τα παραπάνω, συνδυάζονται η µυθολογία µε την γεωγραφία και την γεωλογία, το κλίµα, την κοινωνιολογία, την µουσική, τα εικαστικά και τον χορό.

Τέλος η δράση αυτή εµπίπτει στους Στόχους του ∆ικτύου και συγκεκριµένα στο

-να έρθουν οι µαθήτριες/τές σε επαφή µε το φυσικό περιβάλλον,

-να εξηγήσουν τις µεταβολές και να αντιληφθούν την ανθρώπινη παρέµβαση σε αυτές

-να γνωρίσουν τους θρύλους-µύθους και να κατανοήσουν τα φαινόµενα που ερµηνεύουν οι µύθοι, σε µια εποχή που δεν είχαν αναπτυχθεί οι Φυσικές επιστήµες

-να συµβάλλει στην ανάδειξη των πολιτιστικών αξιών και των γνώσεων για το περιβάλλον

Η µελέτη αυτού του είδους πολιτισµών µπορεί να αποτελέσει θέµα κοινής δράσης περιβαλλοντικών και πολιτιστικών οµάδων τόσο ενδοσχολικά όσο και ανάµεσα σε σχολεία.

Ο τίτλος της δράσης µπορεί να είναι π.χ. «Αρχαίοι και σύγχρονοι πολιτισµοί και η σχέση τους µε το περιβάλλον». Μπορούµε να ορίσουµε την συγκριτική µελέτη 2 διαφορετικών πολιτισµών: π.χ. ιθαγενείς της Αυστραλίας και ιθαγενείς της Β. Αµερικής. 1. Η περιβαλλοντική οµάδα αναλαµβάνει να ασχοληθεί µε το

φυσικό περιβάλλον που ζει ή έζησε κάθε πολιτισµός, το κλίµα, τα ζώα και τα φυτά, τις διατροφικές συνήθεις, µε τα εργαλεία τους, τα όπλα τους, την ενδυµασία, την κατοικία τους, την συνολική σχέση τους µε το φυσικό τους περιβάλλον.

2. Η πολιτιστική οµάδα αναλαµβάνει να ασχοληθεί µε την κοινωνική οργάνωση, την τέχνη τους, το εκπαιδευτικό τους σύστηµα, την µυθολογία τους, τις θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές, την φιλοσοφία και τον τρόπο σκέψης, τις κοινωνικές αξίες, τις σχέσεις τους µε γειτονικούς πολιτισµούς.

3. Η κάθε οµάδα χωρίζεται κατά τα γνωστά σε υποοµάδες που αναλαµβάνουν να µελετήσουν κάθε ξεχωριστή έκφραση του συγκεκριµένου πολιτισµού και να παρουσιάσουν µε διάφορους τρόπους τα αποτελέσµατα της µελέτης τους.

4. Οι περιβαλλοντικές και οι πολιτιστικές οµάδες παρουσιάζουν από κοινού τα ευρήµατά τους συνθέτοντας την συνολική εικόνα κάθε πολιτισµού και προβαίνοντας στην απαραίτητη συγκριτική µελέτη των διαφόρων παραµέτρων που έχουν οριστεί από την αρχή σαν αντικείµενα µελέτης και σύγκρισης.

5. Η κοινή παρουσίαση-σύνθεση των πολιτισµών αυτών από τα παιδιά, µπορεί να περιλαµβάνει: παρουσίαση καλλιτεχνηµάτων, µουσικής, χορών, δραµατοποίηση σκηνών καθηµερινής ζωής ή

160

της µυθολογίας τους, φωτογραφίες ή video, αποσπάσµατα από σχετικές ταινίες ή documentaries, ανάγνωση χαρακτηριστικών κειµένων που σχετίζονται µε το περιβάλλον και τον πολιτισµό κάθε λαού, παρουσίαση των εντυπώσεων των ίδιων των παιδιών για κάθε πολιτισµό, και πολλά άλλα που µπορεί να επινοήσει η κάθε οµάδα.

6. ¨Όσο για τις πηγές, υπάρχει για όλα αυτά τα θέµατα ΑΠΕΙΡΗ πληροφορία στο Internet (προϋποθέτει µόνο ένα επίπεδο γνώσης της αγγλικής), υπάρχουν πολλά βιβλία µε ανθρωπολογικές, πολιτισµικές µελέτες που µπορούν να διαβαστούν από παιδιά, films, documentaries, µουσική, χορός, εικαστικές τέχνες, κείµενα ιθαγενών, πνευµατικών ανθρώπων που µε καταλυτικό λόγο αναφέρονται στην επαφή του πολιτισµού τους µε τον δυτικό πολιτισµό.

7. Όλη η προηγούµενη µελέτη µπορεί να καταλήξει αναφέροντας τι συµβαίνει σήµερα, ποια είναι η τύχη αυτών των πολιτισµών, τι συνέβη µετά την επαφή τους µε τον δυτικό πολιτισµό, ποια είναι η αλληλεπίδραση µε τον δυτικό πολιτισµό (όταν πρόκειται για πρόσφατους πολιτισµούς) ή τι απέµεινε από έναν αρχαίο πολιτισµό, στον ίδιο τόπο, σε επίπεδο οικολογικό, κοινωνικό, ιδεολογικό.

Πολλά πράγµατα µπορούν να γίνουν στο σχολείο µε την µελέτη αρχαίων και σύγχρονων πολιτισµών και της σχέσης τους µε το περιβάλλον. Η παραπάνω πρόταση περιέχει ελάχιστες µόνο ιδέες, παρουσιασµένες µέσα σε πολύ στενά περιθώρια. Όλα εξαρτώνται από την όρεξη και τις συγκεκριµένες συνθήκες, τις ηλικίες και τα περιθώρια κάθε οµάδας.

Τέτοιου είδους δράσεις διευρύνουν τα πνευµατικά όρια των παιδιών, συνδυάζουν την µελέτη του περιβάλλοντος σε σχέση µε τον πολιτισµό και την αλληλεπίδραση τους και βάζουν ζητήµατα για προβληµατισµό τόσο γενικότερο όσο και ειδικότερα πάνω στον άρρηκτο δεσµό ανθρώπου και περιβάλλοντος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Neidjie, Bill (2007) Gagadju Man, The environmental and spiritual philosophy

of a senior traditional owner, Gecko Books, Marleston, South Australia Breeden, S & Wright, B (2001) Kakadu: Looking after the country the

gagadju way, JB Books, Marleston, South Australia Wandjuk Marika (1995) Life story as told to Jennifer Isaacs, University of

Queensland Press, Queensland, Australia http://www.aboriginalculture.com.au/ http://www.aboriginalartonline.com/culture/culture.php http://www.environment.nsw.gov.au/nswcultureheritage/AboriginalPeopleAn

dCulturalLife.htm http://www.dreamtime.net.au/kids/factsheets.cfm http://www.teachers.ash.org.au/aussieed/reference_aboriginalaustralia.htm