ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΊΑΣ

Ακαδ. Έτος 2010-2011Χειμερινό Εξάμηνο

Διδάσκων: Θ. ΓΙΟΒΑΖΟΛΙΑΣ

Σημειώσεις για το μάθημα:

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΓΟΝΕΩΝ

Ρέθυμνο, Νοέμβριος 2010

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

Όταν κανείς προσεγγίζει το θέμα της ανάπτυξης του παιδιού θα πρέπει να ξεκινάει την

προσέγγιση αυτή από τη δομή και λειτουργία της οικογένειας. ΄΄Αρχιτέκτονες΄΄ αυτής της

δομής είναι πρωταρχικά το ζευγάρι. Από την προσωπικότητά τους και τις μεταξύ τους

σχέσεις εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό η θετική ή η αρνητική πορεία στην ανάπτυξη του

παιδιού.

Ανέκαθεν ο ρόλος των γονιών και των δασκάλων ήταν να υποστηρίξουν και να

συνοδεύσουν το παιδί στο μεγάλο του ταξίδι προς την ωρίμανση και την αυτονομία. Αυτόν

τον ρόλο οι γονείς τον έφερναν σε πέρας χωρίς συμβουλές ΄΄ειδικών΄΄, χωρίς ΄΄ειδικά

σεμινάρια΄΄. Ό,τι ήταν χρήσιμο για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους το αντλούσαν

ανατρέχοντας στην εμπειρία των δικών τους παιδικών χρόνων ή στη ΄΄γνώση΄΄ των

μεγαλύτερων. Αυτό σημαίνει πως ο ρόλος του γονιού ήταν πάντα κάτι το ΄΄μαθητό΄΄. Η

μάθηση αυτή ήταν ανάλογη με τις ανάγκες και τα προβλήματα που οι γονείς αντιμετώπιζαν

σε κάθε εποχή και σε κάθε μορφή κοινωνίας.

Σήμερα γνωρίζομε ότι η εμπειρία των παιδικών μας χρόνων ή η γνώση και η πείρα των

μεγαλύτερων δεν βοηθάει πάντα για να αντιμετωπιστούν προβλήματα που συνδέονται με το

μεγάλωμα των παιδιών μας, τη σχέση μαζί τους, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο

σχολείο ή στις κοινωνικές τους σχέσεις. Η σημερινή κοινωνία, σε αντίθεση με τις παλιότερες

εποχές, μεταβάλλεται με ταχύτατους ρυθμούς. Οι αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς

αλλάζουν γρήγορα. Παλιές αξίες και κανόνες χάνουν τη σημασία και την ισχύ τους και νέες

επιβάλλονται καθημερινά –κυρίως μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ)- και μας

ζητούν επιτακτικά να τις ακολουθήσουμε. Τέτοιες αξίες και πρότυπα ζωής είναι σήμερα ο

ατομισμός, ο καταναλωτισμός, ο ευδαιμονισμός, η εικόνα ενός ατόμου παντοδύναμου,

ανεξάρτητου, αυτόνομου, αποδεσμευμένου από πλαίσια που του επιβάλλουν περιορισμούς,

όπως η οικογένεια ή ο κύκλος των συγγενών. Αυτές οι αξίες και τα πρότυπα καλούν όλους

μας, αλλά κυρίως τους νέους ανθρώπους, να τα υιοθετήσουν.

Ό,τι οι σημερινοί γονείς είχαν αφομοιώσει και υιοθετήσει ως αξίες και στάσεις ζωής,

φαντάζει στην εποχή της απόλυτης αμφισβήτησης ως αυταρχικό και παλιομοδίτικο. Σ΄ αυτό

το πλαίσιο, οι ίδιοι οι γονείς νιώθουν αδύναμοι, ανεπαρκείς και ανασφαλείς στην προσπάθειά

2

τους να διαπαιδαγωγήσουν σωστά τα παιδιά τους. Οι δρόμοι της κοινωνικής ένταξης έχουν

γίνει σήμερα ασαφείς και δυσδιάκριτοι όσο ποτέ. Η ασφάλεια που πρόσφερε παλαιότερα ο

προσανατολισμός που κανείς έπαιρνε από την οικογένεια δεν υπάρχει πλέον. Δηλαδή

παλαιότερα, κάποιος ήξερε ότι μεγαλώνοντας θα πάει στο σχολείο, θα μάθει ένα επάγγελμα,

θα παντρευτεί, θα μεγαλώσει τα παιδιά του, θα τα μορφώσει ή θα τους μάθει ένα επάγγελμα

και θα τα παντρέψει. Αυτή η πορεία είναι σήμερα ασαφής. Οι σταθερές αξίες και οι

προκαθορισμένοι ρόλοι που αποτελούσαν πυξίδα στη ζωή μας έχουν αμφισβητηθεί, χωρίς

στη θέση τους να έχει μπει κάτι σταθερό και στέρεο. Η αγωνία και η ανασφάλεια διαδέχτηκε

την ασφάλεια και τη σιγουριά.

Σ΄ αυτόν τον δύσκολο δρόμο της ανάπτυξης και της κοινωνικής ένταξης το παιδί και ο νέος

άνθρωπος χρειάζονται γερά στηρίγματα. Χρειάζονται γονείς που θα τους δώσουν ρίζες και

φτερά.

Ποιοι είναι, όμως, αυτοί οι γονείς;

Ο ΄΄ιδανικός΄΄ γονιός

Άσκηση

Οι συμμετέχοντες να χωριστούν σε ομάδες, να συζητήσουν και να καταγράψουν τις

απαντήσεις στις εξής ερωτήσεις:

- Πώς καταλαβαίνουν οι ίδιοι την έννοια του ιδανικού γονιού

- Πώς νομίζουν ότι αντιλαμβάνονται τα παιδιά την έννοια του ιδανικού γονιού

Ο εκπρόσωπος από κάθε ομάδα θα παρουσιάσει ό,τι συζητήθηκε στην ομάδα του.

Καταγράφονται στον πίνακα αυτά που συζητήθηκαν και ταξινομούνται

τις απαντήσεις. Στόχος της συζήτησης είναι να εισάγουμε την έννοια του ΄΄ αρκετά καλού

γονιού΄΄

΄΄Αρκετά καλός΄΄ γονιός είναι εκείνος που αποδέχεται τον εαυτό του, δεν προσπαθεί να είναι

τέλειος, δέχεται ότι μπορεί να έχει και αντιφατικά συναισθήματα για το παιδί του, αλλά

προπάντων βοηθάει το παιδί του να αποκτήσει την αυτονομία του.

3

Οι ειδικοί επιστήμονες στα θέματα της ανάπτυξης θεωρούν, ότι η θετική πορεία του παιδιού

προϋποθέτει ψυχική υγεία και ωριμότητα των γονιών. Επιπλέον αυτοί θα πρέπει να είναι

ευέλικτοι, ανοικτοί, αυθόρμητοι, δημιουργικοί, αναλυτικοί στη σκέψη, το λόγο και τα

επιχειρήματα, συνειδητοποιημένοι. Nα έχουν θετική αυτό-εικόνα, να διαθέτουν νηφαλιότητα

και στρατηγικές για την επίλυση των προβλημάτων, να προωθούν την αυτοπραγμάτωσή

τους, να αποδέχονται τον εαυτό τους. να έχουν καλές σχέσεις με τους άλλους, να είναι

ικανοποιημένοι από την προσωπική και κοινωνική τους ζωή.

Ψυχικά υγιή άτομα διαθέτουν έναν πλούτο συναισθημάτων και δεν εγκλωβίζονται σε

παρορμήσεις. Αναλαμβάνουν την ευθύνη για τις σκέψεις, τα συναισθήματά τους και τις

αποφάσεις τους και διαθέτουν ικανότητα να μπαίνουν στη θέση του άλλου (ενσυναίσθηση).

Επίσης, έχουν μια θετική στάση ζωής, βλέπουν νόημα στη ζωή τους και ακολουθούν

συγκεκριμένες αξίες.

Αυτός ο κατάλογος ΄΄προσόντων΄΄, ο οποίος θα μπορούσε να εμπλουτισθεί περαιτέρω,

παραπέμπει σε μια ιδανική κατάσταση.

Πολλές φορές οι γονείς απογοητεύονται από τον εαυτό τους. Αναρωτιούνται αν οι ίδιοι είναι

καλοί γονείς, συγκρίνουν ίσως τον εαυτό τους με έναν ιδανικό και τέλειο γονιό που είχαν

φανταστεί ότι θα ήταν.

Σίγουρα δεν υπάρχουν ιδανικοί γονείς, υπάρχουν όμως ή πρέπει να υπάρχουν γονείς, οι

οποίοι αποδέχονται όλες τις πλευρές του εαυτού τους, γονείς που ποτέ δεν σταματούν να

αυτό-διαπαιδαγωγούνται. Με τον τρόπο αυτό δεν παίρνουν μόνο γνώση και δεν βελτιώνουν

μόνο τον εαυτό τους και τις σχέσεις τους με τους άλλους, αλλά αποτελούν και ένα θετικό

παράδειγμα για τα παιδιά τους, αναφορικά με την αυτό-διαπαιδαγώγηση και τη βελτίωση του

εαυτού. Γίνονται ένα παράδειγμα για τη δια βίου μάθηση.

Όταν οι γονείς έχουν ψυχική ισορροπία και ωριμότητα μπορούν να συμπαρασταθούν

αποτελεσματικά στα παιδιά τους και να τα βοηθήσουν στην αυτοεκφρασή τους, στην

ωρίμανση και στην αυτονόμησή τους. Μόνο τότε οι γονείς δεν απειλούνται από την

εξατομίκευση και αυτονόμηση των παιδιών τους και δεν τους προδιαγράφουν ρόλους που

πρέπει να ακολουθήσουν. Επίσης, δεν χρησιμοποιούν τα παιδιά για ικανοποίηση

προσωπικών αναγκών, δηλαδή δεν μεταχειρίζονται τα παιδιά τους ως υποκατάστατα

συζύγων, έμπιστων προσώπων ή διαιτητών στη σχέση τους. Δεν επιβαρύνουν τα παιδιά τους

με συγκρούσεις, επιθετικότητα ή αποξένωση και αδιαφορία. Αντίθετα, αποτελούν

παράδειγμα ισορροπημένης ετερόφυλης σχέσης, μαθαίνουν πώς να οικοδομούν και να

4

φροντίζουν μια τέτοια σχέση. Με ένα τέτοιο πρότυπο γονέων τα παιδιά μαθαίνουν να

διαχειρίζονται τα προβλήματα και να λύνουν οποιεσδήποτε διαφορές με διάλογο.

Σημαντικός παράγοντας είναι στην περίπτωση αυτή τα σαφή όρια μεταξύ των μελών της

ίδιας οικογένειας. Τέτοια όρια είναι τα διαγενεακά όρια (όρια μεταξύ των γενεών). Για

παράδειγμα, τα παιδιά πρέπει να μεγαλώνουν ως παιδιά και όχι ως μικροί ενήλικες. Δεν θα

πρέπει να επιβαρύνονται με αρμοδιότητες, προβλήματα, αποφάσεις που αφορούν μεγάλους

και προπάντων δεν θα πρέπει να παίρνουν μέρος σε συγκρούσεις των μεγάλων ή να

εξαναγκάζονται σε συμμαχίες με τους γονείς. Αντίθετα, θα πρέπει να τους παρέχονται

δυνατότητες να αναπτύξουν αυτονομία, υπευθυνότητα και ευκαιρίες να αποφασίζουν, με την

προϋπόθεση ότι οι γονείς έχουν για όλα αυτά τον τελευταίο λόγο.

Επίσης, ένα από τα εφόδια που πρέπει να έχει ο ΄΄αρκετά καλός γονιός΄΄ είναι και η

ικανότητά του να διακρίνει πότε ένα πρόβλημα του παιδιού του είναι στ΄ αλήθεια σοβαρό.

Για να μπορεί να ανταποκριθεί σε τέτοιες καταστάσεις θα πρέπει να γνωρίζει ποιες

συμπεριφορές θεωρούνται ΄΄φυσιολογικές΄΄ καθώς και ποιες αντιδράσεις του παιδιού θα

πρέπει να τον ανησυχούν. Θα πρέπει δηλαδή να διακρίνει τα ΄΄σημάδια΄΄ που φανερώνουν

ότι κάτι δεν πάει καλά με τη συμπεριφορά του παιδιού και χρειάζεται μια παρέμβαση του

ειδικού. Πριν απ’ όλα θα πρέπει ο κάθε γονιός σε τέτοιες περιπτώσεις να λαμβάνει υπόψη

του ότι το παιδί περνάει από διάφορα αναπτυξιακά στάδια, κάθε ένα από τα οποία έχει τις

δικές του ανάγκες και τις δικές του δυνατότητες. Με την έννοια αυτή είναι πολύ φυσιολογικό

σε αυτή την πορεία το παιδί να αλλάζει διαρκώς και συμπεριφορά.

Πότε αυτή η συμπεριφορά είναι ΄΄προβληματική΄΄ είναι δύσκολο πολλές φορές να

προσδιοριστεί. Προβληματική θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μια συμπεριφορά όταν δεν

είναι αυτό που ονομάζουμε ΄΄φυσιολογική΄΄ ή ΄΄αναμενόμενη΄΄ και προπάντων αυτή που όχι

μόνο δεν είναι ΄΄αναμενόμενη΄΄ αλλά είναι συνεχής και ιδιαίτερα έντονη.

Τέτοιες συμπεριφορές θα μπορούσαν να είναι οι απρόβλεπτες αντιδράσεις και ειδικότερα οι

συμπεριφορές με μεταπτώσεις, καθώς και η ανεξέλεγκτη συμπεριφορά (το παιδί δεν ελέγχει

τη συμπεριφορά του και εντελώς ανίκανοι να του επιβληθούν).

Ο γονιός για να μπορεί να κάνει μια πρώτη εκτίμηση της συμπεριφοράς του παιδιού του θα

πρέπει να γνωρίζει πρωτίστως τις ανάγκες και τις δυνατότητες του παιδιού στα διάφορα

στάδια ανάπτυξης. Αυτή η γνώση δεν βοηθάει μόνο στη ΄΄διάγνωση΄΄, αλλά και στην

πρόληψη τέτοιων ανεπιθύμητων συμπεριφορών και προπάντων στην οικοδόμηση μιας

υγιούς σχέσης με το παιδί.

5

Τα στάδια ανάπτυξης

Κάθε στάδιο ανάπτυξης του παιδιού σχετίζεται με συγκεκριμένα επιτεύγματα, συγκεκριμένες προκλήσεις, συγκεκριμένες ανάγκες, καθώς και με την απόκτηση συγκεκριμένων σωματικών, ψυχολογικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (πίνακας 1).

Πίνακας 1: χαρακτηριστικά γεγονότα της ζωής

Αναπτυξιακό στάδιο χαρακτηριστικά γεγονότα της ζωής

Βρεφική ηλικία(από τη γέννηση μέχρι2 ετών)

Αισθάνεται συνδεδεμένο με έναν ή περισσότερους ανθρώπους

Γνωρίζει ότι άνθρωποι και αντικείμενα υπάρχουν ακόμη και αν το ίδιο δεν μπορεί να τα δει (μονιμότητα του αντικειμένου)

Αναπτύσσει ιδέες πιάνοντας τα αντικείμενα Αναπτύσσει κινητικές δεξιότητες

Πρώιμη παιδική ηλικία(2 – 4 ετών)

Αρχίζει να αναπτύσσει τον αυτοέλεγχο Αρχίζει να αναπτύσσεται γλωσσικά Επιδίδεται σε εξερεύνηση και σε φανταστικό

παιχνίδι Αναπτύσσει περαιτέρω κινητικές δεξιότητες

Μέση παιδική ηλικία(5 - 7 ετών)

Αρχίζει να αντιλαμβάνεται τις έννοιες αρσενικό/θηλυκό

Αρχίζει να αντιλαμβάνεται την έννοια του καλού και του κακού

Αρχίζει να κατανοεί την ιδέα των αριθμών μέσα από πρακτικές εμπειρίες

Επιδίδεται σε συνεργατικό παιχνίδιΏριμη παιδική ηλικία(8 – 12 ετών)

Αναπτύσσει δεξιότητες συνεργασίας Εντάσσεται ως μέλος σε μια ομάδα Αρχίζει να σκέπτεται για τον εαυτό του Αναπτύσσει σχολικές, καλλιτεχνικές,

αθλητικές και λοιπές δεξιότητεςΠροεφηβεία και εφηβεία(13 – 17 ετών)

Αρχίζει να συμφιλιώνεται με το ώριμο σώμα του

Μαθαίνει τη χρήση αφηρημένων εννοιών Αποκτά την υποστήριξη των συνομηλίκων Επιχειρεί τις πρώτες του σεξουαλικές

δραστηριότητεςΜετεφηβική ηλικία(18 – 22 ετών)

Αρχίζει να γίνεται ανεξάρτητο και ικανό Λαμβάνει τις πρώτες αποφάσεις σχετικά με

την εργασία του Θέτει τα δικά του όρια στη συμπεριφορά του Δημιουργεί στενές, οικείες σχέσεις Επιλέγει ελεύθερα τις δικές του αξίες

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΟΜΑΔΑ.

6

ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην ενότητα που ακολουθεί θα αναπτυχθούν θέματα που αναφέρονται στη λειτουργία της

οικογένειας ως ένα δυναμικό ΟΛΟ, στην εξέλιξη και τις μορφές της οικογένειας σήμερα και

στα βασικά χαρακτηριστικά που απαρτίζουν το γονεϊκό ρόλο.

Η παρουσίαση και ανάπτυξη των θεματικών ενοτήτων θα γίνει με βάση τη συστημική

προσέγγιση.

Η συστημική προσέγγιση είναι ένας ολιστικός τρόπος σκέψης που από τα μέσα περίπου του

20ου αι. διαμορφώθηκε ως μια ευρύτερη επιστημολογική θέση. Οι βασικές της θέσεις

εφαρμόζονται σε επιστήμες όπως η Ψυχολογία, η Κοινωνιολογία, η Παιδαγωγική, η

Οικονομία, η Πολιτική, η Ιατρική. Βασικές της αρχές είναι: Η διεύρυνση του πλαισίου και η

ολιστική αντιμετώπιση των φαινομένων, η αλληλεπίδραση, η οργάνωση και η εξέλιξη. Η

υποκειμενική αντίληψη της πραγματικότητας αποτελεί επίσης μια βασική αρχή της

συστημικής προσέγγισης, η οποία προστέθηκε αργότερα. Η κατανόηση ότι το κάθε άτομο

μπορεί να βλέπει " μια διαφορετική όψη της πραγματικότητας", να βλέπει δηλαδή

διαφορετικά μια κατάσταση, αποτελεί το πρωταρχικό στοιχείο για μια καλή επικοινωνία.

Η παραδοσιακή επιστημονική σκέψη ήταν βασισμένη στην αρχή της ανάλυσης των

φαινομένων για την ανακάλυψη της λειτουργίας τους. Το μοντέλο αυτό σκέψης και

μεθοδολογίας που ξεκίνησε από τις φυσικές επιστήμες αποτέλεσε τον κύριο τρόπο αντίληψης

και μελέτης των φαινομένων από όλες τις επιστήμες από τον 17ο αι. Στα μέσα περίπου του

20ου αι., παρατηρήσεις από το χώρο της βιολογίας αλλά και από άλλες επιστήμες, όπως η

Εξελικτική Ψυχολογία και παρατηρήσεις ψυχοθεραπευτών στη θεραπεία νεαρών

σχιζοφρενών, οδήγησαν στη νέα βασική αρχή λειτουργίας των φαινομένων ότι το Όλο είναι

διαφορετικό από το άθροισμα των μερών του. Αυτό συμβαίνει γιατί ένα σύστημα, όπως

αναφέραμε, περιλαμβάνει εκτός από το σύνολο των ενοτήτων του και τις μεταξύ των

ενοτήτων σχέσεις. Με τον τρόπο αυτό το ΟΛΟ είναι διαφορετικό από το σύνολο των

επιμέρους στοιχείων του. Η Virginia Satir, απεικονίζει την αρχή αυτή των συστημάτων με

την εικόνα του ψωμιού. Τα υλικά που απαρτίζουν το ψωμί είναι διαφορετικά από το τελικό

αποτέλεσμα που προκύπτει με την ένωσή τους. Όπως επίσης αναφέρει ο Dallos, οι νότες που

απαρτίζουν την μουσική ακούγονται πολύ διαφορετικά αν τις ακούσουμε μεμονωμένα.

7

Εκείνο που καθορίζει το τελικό αποτέλεσμα είναι τόσο το σύνολο των ενοτήτων όσο και η

μεταξύ τους οργάνωση. Στην οικογένεια για παράδειγμα, η γέννηση ενός παιδιού δεν είναι

απλά προσθήκη ενός νέου μέλους, αλλά μια σειρά από νέες διευθετήσεις στη ζωή του

ζευγαριού, όπως και στις σχέσεις με άτομα και ομάδες έξω από την οικογένεια που

ακολουθούν την γέννηση ενός παιδιού.

Οι αρχές της συστημικής προσέγγισης έχουν ιδιαίτερη εφαρμογή στο χώρο οικογένειας και

μας βοηθάνε αφενός, να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά των μελών

της και ιδιαίτερα των παιδιών, και αφετέρου, να παρέμβουμε στις περιπτώσεις που υπάρχουν

προβλήματα. Όπως αναφέραμε, στην ενότητα αυτή θα αναπτύξουμε μερικές από τις αρχές,

όπως λειτουργούν στο σύστημα της οικογένειας:

8

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΩΣ ΕΝΑ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΟΛΟ - ΣΥΣΤΗΜΑ

Μια από τις βασικές αρχές της συστημικής προσέγγισης είναι η διεύρυνση του πλαισίου. Η

έννοια του πλαισίου περιλαμβάνει τις ενότητες και κυρίως τις σχέσεις που υπάρχουν

ανάμεσα στις ενότητες ενός συστήματος, όπως και τις αλληλεπιδράσεις με άλλα συστήματα.

Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στις διαπροσωπικές σχέσεις και κυρίως τις σχέσεις μέσα στην

οικογένεια, οι οποίες επηρεάζουν τη συμπεριφορά των μελών της. Από τη βασική αυτή

αντίληψη για τη σημασία της οικογένειας στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των μελών και

κατ΄επέκταση και στη θεραπεία της προβληματικής συμπεριφοράς, προέκυψε ο όρος

Θεραπεία Οικογένειας ή Οικογενειακή Θεραπεία (Family Therapy). Παρόλο που έχουν

διαμορφωθεί διάφορες σχολές οικογενειακής θεραπείας, κοινό βασικό τους χαρακτητριστικό

είναι ότι η συμπεριφορά και το πρόβλημα που ένα μέλος μπορεί να αναπτύξει δεν είναι

προσωπική του υπόθεση, αλλά είναι αποτέλεσμα του ευρύτερου πλαισίου στο οποίο το μέλος

αυτό ανήκει. Εξαιτίας της θέσης αυτής, ο συστημικός θεραπευτής, όταν πρόκειται να

αντιμετωπίσει μια προβληματική συμπεριφορά, εστιάζει κυρίως στο πλαίσιο και στις

σχέσεις και όχι στο άτομο. Οι πρώτοι μάλιστα οικογενειακοί - συστημικοί θεραπευτές δεν

έκαναν συνεδρία, αν δεν ήταν παρόντα όλα τα μέλη της οικογένειας.

Έμφαση στη σχέση

Η έμφαση στη σχέση, όπως αναφέρθηκε, αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της συστημικής

προσέγγισης. Για τη διερεύνηση της λειτουργίας μιας οικογένειας διερευνάται πως η

συμπεριφορά και η στάση του κάθε μέλους ή της κάθε ενότητας καθορίζει τη συμπεριφορά

και τη στάση των άλλων μελών και ενοτήτων της οικογένειας. Μέσα στην οικογένεια, όπως

και σε κάθε σύστημα, υπάρχει ένας κύκλος συνεχών αλληλεπίδρασεων μεταξύ όλων των

ενοτήτων και προς όλες τις κατευθύνσεις. Βασικές ενότητες στην οικογένεια είναι το κάθε

μέλος χωριστά, όπως και ομάδες μελών, όπως η ομάδα των συζύγων - γονέων ή το

συζυγικό - γονεϊκό σύστημα και η ομάδα ή το σύστημα των παιδιών - αδελφών, στα οποία

θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε επόμενη ενότητα. Η Virginia Satir παρομοιάζει

παραστατικά τη λειτουργία της οικογένειας με τη λειτουργία ενός puzzl. Κάθε κομμάτι του

puzzl συμπληρώνει την όλη εικόνα. Αν ένα κομμάτι αλλάξει σχήμα, για να συμπληρωθεί

ξανά η εικόνα, θα πρέπει να αλλάξουν σχήμα, να προσαρμοστούν δηλαδή και τα άλλα

κομμάτια, για να συμπληρωθεί το puzzl. Η εικόνα αυτή μας βοηθά ιδιαίτερα, στις

περιπτώσεις που θέλουμε να τροποποιήσουμε τη λειτουργία της οικογένειας ή τη

9

συμπεριφορά ενός μέλους. Ένας αυταρχικός σύζυγος για παράδειγμα διατηρεί τη

συμπεριφορά αυτή γιατί του το επιτρέπει μια υποτακτική σύντροφος. Αν η ίδια αλλάξει

συμπεριφορά, και εμμείνει στην αλλαγή, για να διατηρηθεί η σχέση, θα πρέπει να αλλάξει

συμπεριφορά και ο σύντροφος. Διαφορετικά, το puzzl, η σχέση δηλαδή θα διαλυθεί. Η θέση

αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία στη θεραπευτική πράξη ή στη συμβουλευτική διαδικασία. Πολύ

συχνά το άτομο το οποίο εκδηλώνει το πρόβλημα, αρνείται να δεχθεί βοήθεια. Εξάλλου,

όπως θα δούμε στη συνέχεια, το πρόβλημα δεν είναι μόνο ατομική του υπόθεση. Με το να

βοηθηθεί ένα άλλο μέλος που δεν εκδηλώνει σύμπτωμα να τροποποιήσει τη στάση και τη

συμπεριφορά του, αλλάζει και συχνά παύει να υπάρχει πρόβλημα και στο άτομο που

εκδήλωνε πριν πρόβλημα.

Το πρόβλημα ως σύμπτωμα του όλου πλαισίου

Είναι σημαντικό οι γονείς να κατανοήσουν ότι η συμπεριφορά του κάθε μέλους και ιδιαίτερα

των παιδιών συνδέεται άμεσα με τη δική τους σχέση ως σύντροφοι, όπως και με τη στάση

και τη συμπεριφορά τους προς το παιδί. Όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα, όταν υπάρχει

πρόβλημα στο ζευγάρι, ένα ή περισσότερα παιδιά αναπτύσσουν πρόβλημα. Με την

ανάπτυξη προβληματικής συμπεριφοράς, αφενός μεν εκφράζεται η ματαίωση που βιώνει ένα

παιδί που ζει σε συγκρουσιακό περιβάλλον και διακυβεύεται επομένως η ανάγκη του για

ασφάλεια και αφετέρου, με το να αναπτύξει ένα παιδί πρόβλημα, οι γονείς - σύντροφοι

στρέφουν το ενδιαφέρον τους στο πρόβλημα του παιδιού και με τον τρόπο αυτό διατηρείται

η σχέση του ζευγαριού. Για το λόγο αυτό, τα παιδιά που αναπτύσσουν πρόβλημα τα

αποκαλούμε συχνά σωτήρες της οικογένειάς τους. Με το πρόβλημά τους προκαλούν τους

γονείς να κάνουν αλλαγές και να δώσουν λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν.

Ασυνείδητη χορήγηση ρόλων στα παιδιά

Η οικογένεια, επίσης, με έναν ασυνείδητο τρόπο, καθορίζει και διαφορετικούς ρόλους για τα

παιδιά της, που έχει ως συνέπεια , η συμπεριφορά τους, ως ένα μεγάλο βαθμό, να είναι

αποτέλεσμα του ρόλου που τους δίδει η οικογένειά τους. Τις συμπεριφορές αυτές που η

οικογένεια με έναν ασυνείδητο τρόπο καθορίζει για τα μέλη της, ο Iohn Byng - Hall (1995),

ονομάζει οικογενειακά σενάρια, δανειζόμενος τον όρο από το θέατρο για να δείξει ακριβώς

το δοτό χαρακτήρα της συμπεριφοράς τους. Οι ρόλοι αυτοί είναι συχνά συμπληρωματικοί

μεταξύ τους. Σε μια οικογένεια για παράδειγμα που ένα παιδί έχει το ρόλο του κακού

παιδιού, π.χ. χαμηλή επίδοση, αρνητισμός ή επιθετικότητα, συνήθως, το άλλο παιδί είναι το

10

καλό παιδί, π.χ. πολύ καλός μαθητής, πολύ υπάκουο και καλό παιδί. Ως θεραπευτές,

θεωρούμε ότι το παιδί το οποίο παίρνει το ρόλο να προσφέρει ευχαρίστηση στους γονείς

θυσιάζοντας προφανώς ενδιαφέροντα και ενασχολήσεις της ηλικίας του, βρίσκεται σε

μεγαλύτερο ρίσκο να παρουσιάσει στην πορεία ψυχολογικά προβλήματα.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Η οργάνωση είναι μια άλλη βασική αρχή των συστημάτων. Σύμφωνα με τη συστημική

προσέγγιση, ως προς μία κάθετη διάσταση, η παγκοσμιότητα είναι οργανωμένη σε

συστήματα τα οποία βρίσκονται σε ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Κάθε σύστημα είναι

υπερσύστημα κάποιου άλλου, το εμπεριέχει δηλαδή και υποσύστημα ως προς ένα άλλο

ευρύτερο σύστημα. Ο Miller, για παράδειγμα, θεωρεί ότι τα ζωντανά συστήματα είναι

οργανωμένα σε επτά επίπεδα: κύτταρα, όργανα, οργανισμοί, οργανώσεις, κοινωνίες, έθνη και

υπερεθνικοί οργανισμοί. Η οικογένεια για παράδειγμα, είναι υποσύστημα της ευρύτερης

κοινωνικής ομάδας και υπερσύστημα ως προς το κάθε της μέλος. Στο σχήμα 1., (Βασιλείου,

1987), δίδεται μια απεικόνιση της ιεραρχικής οργάνωσης των συστημάτων. Ως προς την

κάθετη διάσταση της οργάνωσης των συστημάτων, τα ανώτερα σε ιεραρχία συστήματα

ασκούν περισσότερο έλεγχο και επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό τη λειτουργία των

υποσυστημάτων. Η ευρύτερη κοινωνική ή πολιτισμική ομάδα στην οποία ανήκει μια

οικογένεια για παράδειγμα, καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τις αξίες και τον τρόπο

λειτουργίας της συγκεκριμένης οικογένειας (π.χ., οι αντιλήψεις για τους ρόλους των δύο

φύλων και για τον τρόπο άσκησης εξουσίας είναι πολύ διαφορετικά σε διαφορετικές

πολιτισμικές ομάδες και οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν δεδομένες αρχές για τις οικογένειες

που ανήκουν στην ίδια κοινωνική ή πολιτισμική ομάδα). Εξαιτίας της σημασίας του

ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου για την καλή λειτουργία των οικογενειών, δίδεται έμφαση

στις παρεμβάσεις που μπορεί να γίνουν από την πλευρά της πολιτείας για την καλυτέρευση

των κοινωνικών συνθηκών- εργασία και συνθήκες εργασίας, εκπαίδευση για τα παιδιά και

τους γονείς,, περίθαλψη κλπ.-, που θα επιτρέψουν στην οικογένεια να λειτουργήσει προς

όφελος των μελών της.

Οι γονείς ως "αρχιτέκτονες" του οικογενειακού πλαισίου

Μέσα στο σύστημα της οικογένειας οι γονείς βρίσκονται σε υψηλότερο ιεραρχικά επίπεδο,

σε σχέση με τα παιδιά, τουλάχιστον ώσπου να ενηλικιωθούν, και ασκούν επομένως

περισσότερο έλεγχο στη λειτουργία της οικογένειας. Σε δυσλειτουργικές οικογένειες που οι

γονείς χάνουν τη δυνατότητα να ασκήσουν έλεγχο, τα παιδιά μπορεί αν αναπτύξουν

11

προβληματικές συμπεριφορές και ρόλους. Γονείς για παράδειγμα που δεν μπορούν να

ασκήσουν πειθαρχία και δίνουν υπερβολική ελευθερία στα παιδιά τους, διαμορφώνουν

επιθετικά παιδιά. Οι οικογενειακοί θεραπευτές, ιδιαίτερα της δομικής προσέγγισης, στις

θεραπευτικές τους συνεδρίες προσπαθούν με λόγια και με πρακτικό τρόπο, να δείξουν

στους γονείς ότι ένα παιδί που δεν υπακούει, δεν έχει πάρει το μήνυμα από τους γονείς ότι

αυτοί έχουν περισσότερη δύναμη και επιβάλλουν τους κανόνες. Ο Minuchin, για

παράδειγμα, στις περιπτώσεις αυτές, έβαζε συχνά το παιδί μπροστά από τους γονείς του για

να τους δείξει πόσο πιο μικρό είναι από αυτούς και κυρίως βέβαια, για να δείξει στους

γονείς ότι οι ίδιοι έχουν επιτρέψει σε ένα αδύναμο παιδί να έχει εξουσία την οποία δεν θα

έπρεπε να έχει.

ΤΑ ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΑ ΥΠΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Τα βασικότερα υποσυστήματα - ομάδες στην οικογένεια, όπως αναφέραμε, είναι το

υποσύστημα των συζύγων - γονέων και το υποσύστημα των παιδιών - αδελφών.

Οι βασικές αυτές ομάδες καθορίζονται από τον ρόλο τον οποίο επιτελούν στο σύστημα της

οικογένειας. Οι σύζυγοι - γονείς έχουν σαφώς διαφορετικό ρόλο να επιτελέσουν από το ρόλο

των παιδιών. Όπως ήδη αναφέραμε, όταν οι γονείς δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο ρόλο

τους, δημιουργούν προβλήματα στη συμπεριφορά των παιδιών. Συνήθη προβλήματα που

μπορεί να δημιουργηθούν , όταν οι γονείς δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο γονεϊκό τους

ρόλο είναι να αναπτύξει το παιδί γονεϊκό ρόλο ή να γίνει αποδιοπομπαίος τράγος της

οικογένειας.

Το παιδί που οι γονείς του το βάζουν σε ρόλο γονέα, αναλαμβάνει ευθύνες που κανονικά

πρέπει να έχουν οι γονείς. Μπορεί για παράδειγμα, να ανατίθεται συστηματικά σε ένα

μεγαλύτερο παιδί της οικογένειας η φύλαξη των μικρότερων ή του μικρότερου παιδιού. Ή

σε περιπτώσεις που λείπει η μητέρα από το σπίτι λόγω θανάτου ή διαζυγίου μπορεί η κόρη

να αναλάβει την κύρια ευθύνη του νοικοκυριού και της επίβλεψης των άλλων παιδιών. Ή σε

περιπτώσεις διαζυγίου, συχνά το μεγαλύτερο αγόρι μπορεί να λειτουργήσει ως "ο άντρας της

οικογένειας" που έχει η διαζευγμένη μητέρα. Στις περιπτώσεις αυτές, εκτός του ότι

εμποδίζεται η απρόσκοπτη εξέλιξη του παιδιού και η ενασχόλησή του με θέματα της ηλικίας

του, το παιδί απομακρύνεται επίσης από την ομάδα των άλλων αδελφών - παιδιών. Το παιδί

αποδιοπομπαίος τράγος αναπτύσσει συνήθως ένα πρόβλημα και με τον τρόπο αυτό όπως ήδη

αναφέραμε, εκτός του ότι εκφράζει τη ματαίωση και το θυμό του, προστατεύει το αδύναμο

γονεϊκό σύστημα. Tο παιδί το οποίο εξοβελίζεται από το σύστημα της οικογένειας,

12

αναπτύσσει διάφορα προβλήματα, όπως ψυχοσωματικά συμπτώματα, κακή επίδοση στο

σχολείο ή και ακόμη σοβαρότερα συμπτώματα.

Βασικά χαρακτηριστικά του γονεϊκου ρόλου

Οι γονείς είναι οι βασικοί οργανωτές του συστήματος της οικογένειας. Η ιδιοσυγκρασία του

παιδιού ασφαλώς καθορίζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη διαμόρφωση της

συμπεριφοράς του, τον κύριο ωστόσο ρόλο τον έχουν οι γονείς.

Ο γονεϊκός ρόλος έχει δύο βασικές διαστάσεις. Η μία ορίζεται κυρίως από τη

συναισθηματική στάση προς το παιδί και η άλλη από τον τρόπο άσκησης πειθαρχίας.

Αποδοχή - Απόρριψη.

Η συναισθηματική στάση κινείται ανάμεσα στο δίπολο αποδοχή απόρριψη. Η αποδοχή του

παιδιού αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα για την ανάπτυξη ενός ψυχικά και σωματικά

υγιούς ατόμου. Οι γονείς οι οποίοι αποδέχονται τα παιδιά τους είναι φιλικοί και στοργικοί

μαζί τους. Σε σύγκριση με τους απορριπτικούς γονείς δείχνουν την αγάπη τους προς το παιδί

περισσότερο, το ενισχύουν και το επιδοκιμάζουν ψυχολογικά πολύ περισσότερο, κάνουν

διάφορες δραστηριότητες μαζί και παίρνουν ευχαρίστηση από τη συντροφιά του, δείχνουν

κατανόηση για τα σφάλματα και τις δυσκολίες του παιδιού. Αντίθετα, οι απορριπτικοί γονείς,

δείχνουν λιγότερο τη στοργή τους προς τα παιδιά, τα αμείβουν λιγότερο, κάνουν συχνή

κριτική και μεγαλοποιούν τα λάθη των παιδιών τους και δείχνουν επιλεκτική προσοχή στα

σφάλματα και στις ατέλειες του παιδιού. Οι δύο ομάδες γονέων διαφέρουν επίσης ως προς το

συναισθηματικό τόνο. Ο απορριπτικοί γονείς στην καθημερινή τους συμπεριφορά είναι

συνήθως, οξύθυμοι, βίαιοι και τραχείς, ενώ οι στοργικού και φιλικοί γονείς είναι ήρεμοι,

ήπιοι και μαλακοί (Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, προσχολική ηλικία, τόμος 3,

σελ., 163-164). Η συναισθηματική διάσταση στη στάση του γονέα προς το παιδί αποτελεί

τον πρωταρχικό παράγοντα για την ανάπτυξη υγιούς προσωπικότητας. Η απόρριψη του

παιδιού προκαλεί ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη εμπιστοσύνης και οδηγεί το

παιδί να βιώνει ματαίωση, θυμό και φόβο.

13

Πειθαρχία και επιβολή ορίων

Η επιβολή πειθαρχίας, όπως ήδη αναφέραμε, αποτελεί επίσης ένα σημαντικό παράγοντα

στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Ένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχολούν

τους γονείς είναι πώς θα αποκτήσουν τον τρόπο για να επιβάλλουν πειθαρχία στα παιδιά

τους. Στα σεμινάρια είναι σημαντικό οι γονείς να ευαισθητοποιηθούν και να ενισχυθούν

ώστε να μπορούν να επιβάλλουν όρια και κανόνες. Η θέσπιση ορίων αποτελεί βασικό

παράγοντα για να νιώθουν τα παιδιά ασφάλεια. Έχουν επισημανθεί διαφορετικοί τύποι

γονέων ως προς τον τρόπο επιβολής πειθαρχίας.

Σε μια έρευνα της Diana Baumrind, η οποία εξέτασε τις επιδράσεις των γονέων στο αίσθημα

επάρκειας των εφήβων, βρήκε ότι υπήρχαν πέντε ομάδες γονέων ως προς τον τρόπο που

ασκούσαν έλεγχο και εξουσία: Οι αυστηροί γονείς (authoritative ), εμπλέκονται πολύ στη

ζωή των παιδιών τους και τα εμπιστεύονται.΄Εχουν υψηλές προσδοκίες για επίδοση,

επιβάλλουν όρια, χωρίς να είναι τιμωρητικοί και συγχρόνως ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να

σκέφτονται για τους εαυτούς τους. Οι δημοκρατικοί γονείς είναι όπως και οι authoritative,

με τη διαφορά ότι δίνουν περισσότερη ελευθερία στα παιδιά τους να παίρνουν αποφάσεις. Οι

κατευθυντικοί γονείς (Directive) δίνουν περισσότερη αξία στη συμμόρφωση, σε σύγκριση

με την ατομική επιλογή, δίνουν έμφαση στην υπακοή και παρακολουθούν από κοντά τις

δραστηριότητες των παιδιών τους.

Οι μη κατευθυντικοί γονείς δίνουν έμφαση στην ατομικότητα και θέτουν περιορισμένους

κανόνες. Οι μη εμπλεκόμενοι γονείς είναι αδιάφοροι για τις γονεϊκές υπευθυνότητες και είτε

απορρίπτουν είτε αδιαφορούν για τα παιδιά τους.

Η Baumrind βρήκε ότι οι έφηβοι από δημοκρατικούς και αυστηρούς, αλλά δοτικούς γονείς

είναι τα περισσότερο ώριμα και επιτυχημένα άτομα, σε σύγκριση με τους έφηβους με άλλους

τύπους γονέων. “Είναι άτομα αυτόνομα, ώριμα, προσαρμόσιμα, αισιόδοξα και θεωρούν ότι οι

γονείς τους τα αγαπούν και τα βοηθούν στη ζωή τους. Έχουν επίσης, μια ισχυρή κοινωνική

συνείδηση, ελέγχουν τη συμπεριφορά τους και έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους (Church,

1994, σελ.103).

Τα παιδιά αυτά φαίνεται ότι αναπτύσσουν μια ισχυρή ταυτότητα και ικανότητα για

αυτονομία, ενώ συγχρόνως διατηρούν καλές σχέσεις με τους γονείς. Σε σύγκριση με τους

έφηβους αυτούς, οι έφηβοι από μη κατευθυντικoύς γονείς, τείνουν να έχουν μικρότερο

αυτοέλεγχο και να είναι λιγότερο κοινωνικά υπεύθυνοι, ενώ οι έφηβοι από κατευθυντικoύς

γονείς, τείνουν να μην έχουν κοινωνική συνείδηση και έχουν εξωπροσωπικό έλεγχο της

συμπεριφοράς τους.

14

Τα αποτελέσματα της D.Bumrind όπως αναφέρει η Elizabeth .Church (1994,σελ.103),

δείχνουν ότι “ υπάρχει μια ευελιξία στο μέγεθος του ελέγχου που οι γονείς θα μπορούσαν να

ασκήσουν, καθόσον υπάρχουν λίγες διαφορές ανάμεσα στους έφηβους από τους αυστηρούς

και τους δημοκρατικούς γονείς. Ωστόσο, φαίνεται καθαρά από τα αποτελέσματα της έρευνας

ότι δεν είναι αρκετό για τους γονείς να ενισχύουν την ανεξαρτησία του εφήβου για να γίνει

αυτόνομος. Είναι σημαντικό για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του εφήβου, οι γονείς να

ασχολούνται με τον έφηβο και να παρέχουν σαφείς και σταθερές αρχές. Αντίθετα, δεν

είναι αρκετό επίσης να είναι κατευθυντικοί. Οι γονείς είναι ανάγκη να βοηθούν τους

έφηβους να σκέφτονται και να δοκιμάζουν οι ίδιοι.

Ο Winnicot στις αναφορές του στην εφηβεία (1968/1986), αναφέρεται στα χαρακτηριστικά

που πρέπει να έχει η συμπεριφορά των γονέων έναντι των εφήβων. Το κύριο χαρακτηριστικό

των εφήβων αναφέρει, είναι η έλλειψη συμβιβασμού. Αυτό τους δίνει την ώθηση να είναι

“αληθινοί” και να μην αποδέχονται “ψευδείς λύσεις”. Ο ρόλος των γονέων είναι να

παραμείνουν “άθικτοι, χωρίς να αλλάξουν χρώμα και χωρίς να παραιτηθούν από καμιά

σημαντική αρχή (Winnicot,1968/1986,σελ.159). Ο ρόλος των ενηλίκων είναι να

αποτελέσουν μια “αξιόπιστη αυθεντία” έτσι ώστε οι έφηβοι να μπορέσουν να εκφράσουν τις

αντιρρήσεις τους και μερικές κακές συμπεριφορές (badness), μέσα σε ένα ασφαλές

περιβάλλον. Κατά την περίοδο της διαμόρφωσης της αυτονομίας τους, οι έφηβοι

κυμαίνονται ανάμεσα στην ανάγκη για ανεξαρτησία και την ανάγκη για κατεύθυνση. Καθώς

ο έφηβος θα έχει λιγότερη ανάγκη από όρια και εξουσία, ο ενήλικας, σταδιακά, θα

αποσύρεται (Winnicot 1939,1984) (Παπαδιώτη- Αθανασίου, 2000, σελ. 313-315).

Η επιβολή σταθερών ορίων βοηθά τα παιδιά να ακολουθήσουν τους κανόνες και να

αποκτήσουν υπεύθυνη συμπεριφορά. Στο βιβλίο Παπαδιώτη - Αθανασίου, «Οικογένεια και

Όρια», στο κεφάλαιο 6., δίδονται εκτενέστερες πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά του

παιδιού σε κάθε στάδιο ανάπτυξης και την επιβολή ορίων.

Η αρχή του "Δίνω και Ζητώ"

To σημείο κλειδί για να κατορθώσουν οι γονείς ώστε τα παιδιά τους να "συμμορφώνονται"

στους δικούς τους κανόνες και προσδοκίες είναι να εξασφαλίσουν μια καλή επικοινωνία με

βάση την οποία θα συζητώνται και θα υπολογίζονται οι ανάγκες του παιδιού, καθώς και οι

ανάγκες των γονέων και ως άτομα και για την άσκηση του γονεϊκού τους ρόλου. Η επιβολή

πειθαρχίας βασίζεται στην αρχή "δίνω και ζητώ". Οι γονείς οι οποίοι ικανοποιούν τις βασικές

ανάγκες του παιδιού για αγάπη, ασφάλεια, εκπαίδευση, συναισθηματική υποστήριξη, αλλά

και όρια, έχουν το δικαίωμα να του ζητούν να συμμορφώνεται σε ορισμένους κανόνες και

15

λογικές απαιτήσεις τους. Η υποστήριξη που παρέχουν οι γονείς αποτελεί την κύρια

διεργασία για να θέλουν τα παιδιά να ανταποκριθούν στους στόχους της οικογένειας. Οι

γονείς οι οποίοι έχουν αντιδραστικά παιδιά ασκούνται στον τρόπο που θα επιβάλλουν

κανόνες στα παιδιά τους, όπως και στο να εξισορροπούν τις απαιτήσεις για συμμόρφωση με

παροχές που θα κάνουν, όπως τρυφερότητα, ψυχαγωγία και τρυφερή ατμόσφαιρα στην

οικογένεια.

Το θέμα της ισορροπίας ανάμεσα στο δίνω και ζητώ φαίνεται στο ερώτημα που θέτουν

συχνά οι θετοί γονείς για το κατά πόσον μπορούν να επιβάλλουν κανόνες και να ασκήσουν

εξουσία στα θετά τους παιδιά. Για να απαιτήσεις από ένα παιδί να πειθαρχήσει στους

κανόνες που θέτεις πρέπει πρώτα να έχει νιώσει ότι καλύπτεις βασικές του ανάγκες και

νοιάζεσαι πραγματικά για αυτό. Αν δεν συμβάλλεις στην ικανοποίηση βασικών αναγκών του

παιδιού, είναι πολύ δύσκολο να ασκήσεις πειθαρχία. Για το λόγο αυτό, συνιστάται στις

περιπτώσεις που ο ένας από τους δύο γονείς είναι ο φυσικός γονέας και ο άλλος ο θετός, την

ευθύνη της επιβολής των κανόνων, στην αρχή τουλάχιστον της διαμόρφωσης της

οικογένειας, να την έχει ο φυσικός γονέας.

Η σημασία της διεργασίας στην άσκηση πειθαρχίας

Στο θέμα της άσκησης πειθαρχίας, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι στην επιβολή κανόνων

είναι σημαντικό να ευαισθητοποιηθούν οι γονείς να δίδουν σημασία στη διεργασία και όχι

μόνο στο αποτέλεσμα. Όταν δίδεται έμφαση στη διεργασία, οι γονείς είναι ανοιχτοί να

συζητήσουν με το παιδί όλες τις θέσεις και το αποτέλεσμα προκύπτει μέσα από την

επικοινωνία, ως επιλογή του παιδιού. Με τον τρόπο αυτό δεν δημιουργείται πόλωση στην

προσπάθεια για άσκηση πειθαρχίας, γιατί δεν δημιουργείται ανταγωνισμός ανάμεσα στο

γονέα και στο παιδί. Παραθέτουμε ένα παράδειγμα όπου φαίνεται ότι η κατανόηση αρχικά

της θέσης του παιδιού και η σύμπλευση μαζί του μπορεί να οδηγήσει σε επιτυχή

αντιμετώπιση των προκλήσεων που συχνά βάζουν τα παιδιά στους γονείς και ιδιαίτερα στην

εφηβεία. Οποιαδήποτε απαίτηση του παιδιού οφείλουμε να τη δούμε όχι ως προσπάθεια να

μας προκαλέσει και να μας θυμώσει, αλλά σαν ένα τρόπο που δηλώνει μια του ανάγκη την

οποία πολλές φορές και το ίδιο το παιδί δεν γνωρίζει τι ακριβώς είναι. Ένα από τα βασικά

χαρακτηριστικά ενός ώριμου και ασφαλούς για το ρόλο του γονέα είναι ότι "μπορεί να

απορροφήσει" την επιθετικότητα του παιδιού, όταν αυτή εκδηλώνεται και να την

αντιμετωπίσει ως προσπάθεια του παιδιού να δηλώσει μια ανάγκη του. Η στάση κατανόησης

αρχικά, θα οδηγήσει στη συνέχεια σε μια καλή συζήτηση και στην εύρεση λύσεων και

κυρίως στην αυτογνωσία και ωρίμαση του παιδιού.

16

Δίνουμε ένα σχετικό παράδειγμα αντιμετώπισης της "πρόκλησης" ενός εφήβου ο οποίος

μέσα από την επιθυμία του να φύγει από την οικογένεια στα 15 του, εκφράζει την ανάγκη του

για προσωπικό χώρο και αυτονομία, φυσικές αντιδράσεις σε έναν έφηβο. Ο Χ , 15 χρονών,

τελευταίο παιδί μιας πολυμελούς οικογένειας, άρχισε να απειλεί τους γονείς του ότι θα

σταματήσει το σχολείο, αν δεν τον στείλουν σε άλλη πόλη να συνεχίσει τις σπουδές του. Για δύο

περίπου μήνες, εναντιώνεται επίμονα στα λογικά επιχειρήματα και τις συμβουλές των γονέων

του. Βλέποντας η μητέρα ότι το παιδί θεωρούσε πολύ σημαντική τη μετακίνηση αυτή,

συμφώνησε μαζί του και του ανέθεσε να αναλάβει - αφού μπορούσε να ζήσει μόνος του -, τη

διευθέτηση του όλου θέματος. Η ίδια του δήλωσε ότι θα ήταν δίπλα του για οτιδήποτε θα

χρειαζόταν. Όταν ο Χ είδε ότι η οικογένειά του τον υπολογίζει, και μπορεί να υλοποιήσει τα

όνειρά του, επανήλθε στην πραγματικότητα και αποφάσισε να μην φύγει, εγείροντας

περισσότερο ρεαλιστικές απαιτήσεις. Εξασφάλισε στο σπίτι έναν δικό του χώρο, όπου μπορούσε

να δέχεται τους φίλους του και να απομονώνεται, και αγόρασε μερικά πράγματα που

αποτελούν την απαραίτητη συντροφιά των σημερινών νέων, ένα στερεοφωνικό, ένα

κομπιούτερ, και μια δική του τηλεφωνική συσκευή. Ο Χ συνέχισε το σχολείο και οι σχέσεις του

με τους γονείς , παρόλο που ακόμη είναι απαιτητικός, είναι καλές (Παπαδιώτη - Αθανασίου,

2000, σελ. 307).

Ο γονεϊκός ρόλος είναι εξελικτικός.

Ο γονέας προσαρμόζεται στις ανάγκες του παιδιού οι οποίες είναι διαφορετικές σε κάθε

στάδιο ανάπτυξης. Προσαρμόζεται επίσης, και στην εικόνα που το παιδί σχηματίζει για το

γονέα σε κάθε στάδιο. Για το παιδί της προσχολικής ηλικίας οι γονείς είναι τα μυθικά και

παντοδύναμα πρόσωπα τα οποία γνωρίζουν τα πάντα, ό,τι κάνουν είναι σωστό και μπορεί να

επιλύσουν όλα τα προβλήματα που το παιδί αντιμετωπίζει. Από τη μέση σχολική ηλικία και

κυρίως στην εφηβεία, οι γονείς κατεβαίνουν από το βάθρο τους και το παιδί αρχίζει να κρίνει

και να κατακρίνει τη συμπεριφορά. Η αλλαγή αυτή αποτελεί μια φυσιολογική και υγιή

αντίδραση στην εξέλιξη του παιδιού.

Το βρέφος για παράδειγμα έχει ανάγκη από την στενή σχέση και την επαφή με το γονέα και

ιδιαίτερα με τη μητέρα του. Καθώς το παιδί μεγαλώνει αποκτά όλο και περισσότερη

ανεξαρτησία μέχρι την εφηβεία που συγκρούεται με τους γονείς για να πετύχει την

ανεξαρτησία και την αυτονομία του.

17

Το υποσύστημα - ομάδα των αδελφών

Το παιδί από το 2ο χρόνο της ζωής του περίπου αναζητά συναισθηματική υποστήριξη από

όλα της οικογένειας. ΄Όταν υπάρχουν αδέλφια στην οικογένεια το παιδί προσαρμόζεται στην

παρουσία τους και μαθαίνει να μοιράζεται μαζί τους την προσοχή των γονέων. Η απώλεια

της αποκλειστικής φροντίδας που θα έχει από το μοίρασμα αναπληρώνεται από την αποδοχή

και τη χαρά που τη δίνει η ομάδα των αδελφών.

Η ομάδα των αδελφών είναι σημαντική για το παιδί γιατί μέσα από αυτή μαθαίνει να

συναλλάσσεται με τους συνομηλίκους και την ευρύτερη κοινωνική ομάδα αργότερα.

Σχέσεις ανάμεσα στα αδέλφια

Τα κύρια χαρακτηριστικά στις αδελφικές σχέσεις, όπως επισημαίνεται από σχετικές έρευνες

είναι η στοργή, αλλά και ο ανταγωνισμός και η ζήλια.

Από τους κυριότερους παράγοντες που συνδέονται με τις σχέσεις μεταξύ των αδελφών έχουν

επισημανθεί το φύλο, η σειρά γέννησης και οι σχέσεις τους με τους γονείς και ιδιαίτερα με τη

μητέρα.

Ως προς το φύλο, έχει βρεθεί ότι τα κορίτσια - αδέρφια έχουν καλύτερες σχέσεις μεταξύ τους

και είναι περισσότερο υποστηρικτικά και βοηθητικά το ένα προς το άλλο. Τα αγόρια -

αδέλφια έχουν περισσότερο ανταγωνιστική σχέση και δείχνουν μεγαλύτερη επιθετικότητα

μεταξύ τους. Σε ενδιάμεσες διαβαθμίσεις ως προς την επιθετικότητα και τον ανταγωνισμό

βρίσκονται τα ανάμικτα ζευγάρια ( Broderick, 1993, σελ. 119).

Σειρά γέννησης και χαρακτηριστικά προσωπικότητας των αδελφών

Aπό τη σημασία του υποσυστήματος των αδελφών έχει επισημανθεί ιδιαίτερα η σημασία της

σειράς γέννησης για την ανάληψη συγκεκριμένων ρόλων στην οικογένεια και για τη

διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. O Toman (1961), στα πλαίσια της

συστημικής προσέγγισης, έχει κάνει αναλυτικές μελέτες για τον τύπο προσωπικότητας που

διαμορφώνει ένα άτομο και για το ρόλο που αναλαμβάνει ως σύντροφος, ως αποτέλεσμα της

σειράς γέννησης. Yπέθεσε ότι, με βάση τη σειρά γέννησης, διαμορφώνονται 10 βασικά

προφίλ προσωπικότητας, όπως μεγαλύτερο παιδί - μικρότερο παιδί, μεγαλύτερος αδελφός -

μικρότερη αδελφή, μοναδικό παιδί στην οικογένεια, δίδυμα, κ.λ.π. Ο Bowen ( 1978,

σελ.425), αναφέρει ότι τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που τα άτομα αναπτύσσουν

επηρεάζονται άμεσα από τη σειρά γέννησης που κατέχουν. H γνώση ότι η σειρά γέννησης

επηρεάζει τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του παιδιού και το ρόλο τους στο

18

συναισθηματικό σύστημα της οικογένειας αποτελεί σημαντικό στοιχείο στη θεραπεία. Το

είδος επικοινωνίας μεταξύ των συντρόφων επηρεάζεται από τη σειρά γέννησης που έχουν οι

σύντροφοι στην αρχική τους οικογένεια, γιατί η σειρά γέννησης προκαθορίζει, συνήθως,

και ορισμένο ρόλο στην οικογένεια. Σε ένα ζευγάρι π.χ. όπου ο ένας από τους συντρόφους

είναι το μεγαλύτερο παιδί στην οικογένεια, και ο άλλος το μικρότερο, ο μεγαλύτερος σε

σειρά γέννησης σύντροφος, ανεξάρτητα αν είναι άντρας ή γυναίκα, συνήθως, αναλαμβάνει

τις ευθύνες, παίρνει τις αποφάσεις και φέρει σε πέρας διάφορα θέματα της οικογένειας. O

μικρότερος σε σειρά γέννησης σύντροφος στη σχέση αυτή, συνήθως, έχει την τάση να

θεωρεί τον άλλον ως υπεύθυνο για τα θέματα της οικογένειας και έτσι δε δημιουργείται

πρόβλημα στη σχέση τους. Δύο σύντροφοι που είναι πρωτότοκοι στην αρχική τους

οικογένεια, μπορεί να αναπτύξουν ανταγωνιστική σχέση. H σειρά γέννησης βέβαια αποτελεί

έναν από τους παράγοντες που επηρεάζουν το ρόλο του ατόμου και τη μετέπειτα σχέση του

επομένως στο γάμο. O ρόλος εξάλλου, αποτελεί ένα μόνο από τους παράγοντες που

επηρεάζουν μια σχέση.

Σεξουαλική εμπειρία μεταξύ των αδελφών

Ένα θέμα που έχει επισημανθεί στα πλαίσια της διερεύνησης της σχέσης μεταξύ των

αδελφών είναι η σεξουαλική εμπειρία μεταξύ των αδελφών. Παρόλο που οι έρευνες στο

χώρο αυτό είναι περιορισμένες, από παρατηρήσεις στην κλινική πράξη και από λίγες

σχετικές έρευνες, φαίνεται ότι η σεξουαλική εμπειρία μεταξύ των αδελφών είναι ένα

συνηθισμένο φαινόμενο. Σε έρευνα των Finklehor (1980), π.χ., σε φοιτητές σε Πανεπιστήμιο

του New England, βρέθηκε ότι το 15% των κοριτσιών και το 10% των αγοριών ανέφεραν

ότι είχαν κάποιες σεξουαλικές εμπειρίες με τα αδέρφια τους. Τα ευρήματα αυτά έχουν

ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί συνδέεται με διαστάσεις στο οικογενειακό πλαίσιο, όπως η

διευθέτηση του χώρου για τα υπνοδωμάτια και το μπάνιο των αδελφών, ιδίως όταν είναι

διαφορετικού φύλου, την επίβλεψη των γονέων, την ευαισθητοποίηση σε θέματα που έχουν

να κάνουν με τις αποδεκτές συμπεριφορές μεταξύ των αδελφών, κλπ. Να αναφέρουμε βέβαια

ότι οι εμπειρίες αυτές είναι συνήθως περιορισμένης έκτασης και δεν συνδέονται με τη

σεξουαλική κακοποίηση που μπορεί να συμβεί από μεγαλύτερα προς μικρότερα αδέρφια

στην οικογένεια.

19

Τρόπος άσκησης της γονεϊκότητας και σχέσεις μεταξύ των αδελφών

Πολλές έρευνες αναφορικά με τη σχέση των αδελφών μεταξύ τους έδειξαν ότι η σχέση των

παιδιών με τους γονείς και ιδιαίτερα με τη μητέρα είναι από τους βασικότερους παράγοντες

που επηρεάζουν σημαντικά τη μεταξύ τους σχέση.

Σε μια έρευνα των Stocker και McHale (1992), διερευνήθηκε η σχέση ανάμεσα σε 103

ζευγάρια αδελφών στην προεφηβική ηλικία. Από κάθε παιδί, χωριστά, ζητήθηκαν

πληροφορίες για τρεις διαστάσεις στη σχέση με τα αδέλφια τους: Τη στοργή, τον

ανταγωνισμό και την εχθρότητα που υπήρχε στις μεταξύ τους σχέσεις. Τα αποτελέσματα της

έρευνας έδειξαν ότι, ενώ δεν εκφράστηκε διαφορά μεταξύ των αδελφών στη διάσταση της

στοργής, παρουσιάστηκαν διαφορές στη διάσταση της εχθρότητας και του ανταγωνισμού.

Παρατηρήθηκε ότι ο βαθμός του ανταγωνισμού και της εχθρότητας που το κάθε παιδί

παρουσίαζε σε σχέση με τον/την αδελφό/φή του, είχε άμεση σχέση με τη σχέση του παιδιού

με τη μητέρα. Η θετική και ζεστή σχέση με τη μητέρα, κατά την άποψη του παιδιού,

συνδεόταν με χαμηλότερο βαθμό επιθετικότητας και εχθρότητας από την πλευρά του προς

τον/ την αδερφό/φή.

Η αποδοχή της διαφορετικότητας του κάθε παιδιού, η απονομή δικαιοσύνης και η ίση

μεταχείριση με βάση τη διαφορετικότητα, αποτελεί ένα θέμα, ο χειρισμός του οποίου από

τους γονείς, επηρεάζει τη σχέση μεταξύ των αδελφών. Το κάθε παιδί διαφοροποιείται με

βάση την ηλικία του, το φύλο του, και τα ιδιαίτερα ιδιοσυγκρασιακά του χαρακτηριστικά. Τα

παιδιά έχουν έντονο το αίσθημα της δίκαιας μεταχείρισης και πληγώνονται, όταν

αισθάνονται ότι τα αδέλφια τους πριμοδοτούνται.

Η απονομή δικαιοσύνης μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος των παιδιών, όταν λαμβάνει

υπόψη τις ιδιαιτερότητες του κάθε παιδιού. Η τάση των γονέων π.χ. να παίρνουν ίδια ρούχα

ή δώρα στα παιδιά τους, για να είναι δίκαιοι απέναντί τους, ή να παίρνουν σε όλα τα παιδιά

κάτι, ανεξάρτητα αν όλα έχουν την ανάγκη για κάτι καινούριο, δε λαμβάνει υπόψη την

ιδιαιτερότητα του κάθε παιδιού, και επομένως δεν αποτελεί δίκαια μεταχείριση. Για το λόγο

αυτό, συχνά στις περιπτώσεις αυτές, αντί να εξασφαλίζεται καλύτερη σχέση στα αδέλφια που

αποτελεί και το σκοπό των γονέων, αυξάνεται η ανταγωνιστικότητα (Winnicot, 1982).

Ένας άλλος παράγοντας ο οποίος επηρεάζει σημαντικά τη στάση των γονέων προς το παιδί

και τη σχέση επομένως των αδερφών μεταξύ τους, είναι η αμφιθυμία των ίδιων των γονέων

και τα αντιφατικά συναισθήματα που μπορεί να έχουν για τα παιδιά τους. Οι γονείς που

έχουν αμφίθυμα συναισθήματα και δεν τα έχουν αναγνωρίσει και αποδεχθεί, συνήθως

προβάλλουν τα συναισθήματα αυτά στα παιδιά τους και κάνουν διαχωρισμό στο καλό και το

20

κακό παιδί, με όλες τις αρνητικές επιπτώσεις της στάσης αυτής στην ανάπτυξη της

προσωπικότητας των παιδιών και της σχέσης των αδελφών μεταξύ τους. Οι γονείς οι οποίοι

αισθάνονται ασφαλείς για τα συναισθήματά τους απέναντι στα παιδιά, δεν παρασύρονται από

τα εξελικτικά προβλήματα και τις προκλήσεις των παιδιών και αντιμετωπίζουν τις όποιες

αντιδράσεις τους με νηφαλιότητα και συνέπεια προς το ρόλο τους. Η ζήλεια π.χ. που είναι

μια φυσιολογική αντίδραση του μεγαλύτερου παιδιού στην παρουσία του αδελφού, από τους

γονείς που είναι ασφαλείς για τα συναισθήματά τους απέναντι και στα δύο παιδιά, δεν

αντιμετωπίζεται ως συμπεριφορά ενός κακού παιδιού. Οι γονείς αποδέχονται το συναίσθημα

της ζήλιας του παιδιού τους και δείχνουν κατανόηση, παράλληλα όμως, δείχνουν την αγάπη

τους και στο άλλο παιδί και είναι σταθεροί στην υποστήριξη των δικαιωμάτων του

(Winnicot, 1982).

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ. ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΑ

ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Η εξέλιξη αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό των ζωντανών συστημάτων. Η οικογένεια,

ως ένα ζωντανό ψυχοκοινωνικό σύστημα, βρίσκεται σε μια συνεχή εξέλιξη και αλλαγή. Στη

μακραίωνη ιστορία της παρουσιάζονται αλλαγές στη δομή της οικογένειας, όπως για

παράδειγμα ευρεία και πυρηνική οικογένεια, για να αναφερθούμε στις πιο πρόσφατες, στους

ρόλους που αναλαμβάνουν τα μέλη της, οι ρόλοι για παράδειγμα των συντρόφων από

συμπληρωματικοί έγιναν συμμετρικοί, στους στόχους και στον τρόπο λειτουργίας της.

Ιδιαίτερα σημαντικές αλλαγές στο χώρο της οικογένειας έχουμε μερικές δεκαετίες μετά το Β΄

παγκόσμιο πόλεμο. Μεταξύ άλλων παραγόντων, η αλλαγή της κοινωνίας από αγροτική σε

αστική είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξουν οι ανάγκες και ο τρόπος ζωής των ανθρώπων της

βιομηχανικής και μεταβιομηχανικής περιόδου και στη συνέχεια της εποχής της

πληροφορικής. Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν και σε αλλαγές στην οικογένεια.

Οι κυριότερες από τις αλλαγές αυτές είναι: Η είσοδος της γυναίκας στο χώρο της

αμειβόμενης εργασίας, η μείωση του αριθμού παιδιών ανά οικογένεια, ο γάμος σε

μεγαλύτερη ηλικία, η μείωση των συμβατικών γάμων και η εμφάνιση μη συμβατικών

οικογενειών, όπως μονογονεϊκές ή διπυρηνικές οικογένειες, θετές, και χωλές οικογένειες. Τα

ζευγάρια που ζούνε μαζί χωρίς να έχουν συνάψει γάμο και τα ζευγάρια διπλής

σταδιοδρομίας, είναι επίσης μερικές από τις αλλαγές στη συμβατική οικογένεια. Στο

παράρτημα, δίνουμε μερικούς πίνακες οι οποίοι δείχνουν μερικές από τις αλλαγές που έχουν

συμβεί στο χώρο της οικογένειας τις τελευταίες δεκαετίες. Η άποψη που έχει εκφραστεί από

21

διάφορους κύκλους για επιστροφή της οικογένειας στο παραδοσιακό μοντέλο, για να

μειωθούν τα προβλήματα που σήμερα αντιμετωπίζει, όπως παραβατικότητα των νέων,

αλκοόλ, ναρκωτικά, αύξηση της κατάθλιψης και άλλα ψυχολογικά προβλήματα, δεν μπορεί

να λειτουργήσει, διότι η αλλαγή είναι μια φυσική πορεία των ζωντανών συστημάτων και δεν

μπορούμε να γυρίσουμε πίσω. Εκείνο επομένως που έχουν να κάνουν οι σημερινοί γονείς,

για να είναι καλά μέσα στις οικογένειές τους είναι να κατανοήσουν τις νέες ανάγκες όλων

των μελών της οικογένειας, του άντρα, της γυναίκας και των παιδιών και τις αλλαγές των

αναγκών αυτών στην πορεία εξέλιξης των ατόμων και της οικογένειας και να βρούνε μια

ισορροπία στην κάλυψη των αναγκών όλων των μελών.

Είναι σημαντικό οι γονείς να ευαισθητοποιηθούν στις αλλαγές αυτές των αναγκών όπως και

στις αλλαγές στη δομή της οικογένειας για να αντιμετωπίζουν τις μη συμβατικές οικογένειες

ως διαφορετικές και όχι ως προβληματικές. Το διαζύγιο για παράδειγμα και οι θετές

οικογένειες οι οποίες μερικές 10ετίες πριν θεωρούνταν ως στιγματισμένες, σήμερα

θεωρούνται ως ένα εξελικτικό στάδιο στον κύκλο ζωής της οικογένειας. Είναι σημαντικό

επίσης για τους γονείς να κατανοήσουν τις διαφορετικές ανάγκες που έχουν οι διαφορετικές

οικογένειες.

Κύκλος ζωής της οικογένειας

Αλλαγές συμβαίνουν επίσης, μέσα στην ίδια την οικογένεια κατά την εξελικτική της πορεία.

Οι αλλαγές αυτές αποτελούν το λεγόμενο κύκλο ζωής της οικογένειας. Τα κυριότερα στάδια

στον κύκλο ζωής της οικογένειας, όπως αναφέρονται από τις Carter & McGoldrick, 1999),

είναι τα ακόλουθα: Το νέο άτομο φεύγει από το σπίτι, το νέο ζευγάρι, οικογένειες με μικρά

παιδιά, οικογένειες με εφήβους, τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι και οικογένειες σε ώριμη

ηλικία. Στον πίνακα που ακολουθεί δίδονται οι αλλαγές που προκύπτουν στην οικογένεια

εξαιτίας των αλλαγών στον κύκλο ζωής

22

Πίνακας 1. Στάδια εξέλιξης της οικογένειας (Carter & McGoldrick, 1999, σελ. 2)

Στάδια εξέλιξης Συναισθηματικές διαδικασίες κατά τη μετάβαση

Αλλαγές που πρέπει να γίνουν κατά τη μετάβαση

Το νέο άτομο φεύγει από το σπίτι

Αναλαμβάνει την οικονομική και συναισθηματική ευθύνη για τον εαυτό του

α) Διαφοροποίηση από την οικογένεια καταγωγής β) Ανάπτυξη στενών σχέσεων με συνομήλικουςγ) Απόκτηση εργασίας και εδραίωση στο χώρο εργασίας, καθώς και οικονομική ανεξαρτησία

Το νέο ζευγάρι. Η ένωση δύο οικογενειών μέσω του γάμου

Δέσμευση στο καινούριο σύστημα

α) Διαμόρφωση του συζυγικού συστήματος β) Αναπροσαρμογή των σχέσεων με την ευρύτερη οικογένεια και τους φίλους ώστε να συμπεριληφθεί ο ή η σύζυγος.

Οικογένειες με μικρά παιδιά

Το ζευγάρι αποδέχεται τα νέα μέλη

α) Προσαρμογή στο συζυγικό σύστημα, στην παρουσία του/των παιδιού/διώνβ) Συνεργασία στο μεγάλωμα των παιδιών, σε θέματα οικονομικά και οικιακών υποχρεώσεων γ) Αναπροσαρμογή σχέσεων με την ευρύτερη οικογένεια, νέοι ρόλοι. Τα παιδιά γίνονται γονείς και οι γονείς παππούδες

Οικογένειες με εφήβους

Ανάπτυξη ευελιξίας στα όρια της οικογένειας ώστε να δοθεί μεγαλύτερη ανεξαρτησία στα παιδιά και να προσαρμοστεί στις αλλαγές – «μεγάλωμα» των γονέων – παππούδων

α) αλλαγές στις σχέσεις γονέα – παιδιού, ώστε να επιτρέπεται στον (στην) έφηβο να είναι μέσα και έξω από το οικογενειακό σύστημα. β) Οι γονείς – σύζυγοι επικεντρώνονται ξανά σε θέματα καριέρας και σε θέματα ζευγαριού αυτής της ηλικίας

Τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι

Προσαρμογή σε νέους τύπους σχέσεων με τα παιδιά, τα οποία είναι στο στάδιο που μπαινοβγαίνουν με ποικίλους τρόπους στην οικογένεια.

α) Το ζευγάρι μένει χωρίς παιδιά και ξαναδιαπραγματεύεται τη σχέση του β) Οι σχέσεις ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά γίνονται περισσότερο σχέσεις ενηλίκων προς ενήλικες γ) Αναπροσαρμογή των σχέσεων σε περίπτωση που τα παιδιά παντρευτούν ώστε να συμπεριληφθούν παιδιά και εγγόνια δ) Αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας και του θανάτου των γονέων – παππούδων

Οικογένειες στην ώριμη ηλικία

Αποδοχή των αλλαγών στους

διαγενεακούς ρόλους

α)Συντήρηση και φροντίδα για την υγεία του κάθε συντρόφου και του ζευγαριού. β) Νέοι ρόλοι στο οικογενειακό και κοινωνικό σύστημα. γ) Αναγνώριση της σοφίας και της εμπειρίας των ηλικιωμένων και υποστήριξή τους, με τρόπο που να μην εμποδίζεται και η δική τους δραστηριοποίηση. δ) Αντιμετώπιση θανάτου του συζύγου, αδελφών και άλλων συνομήλικων. Ευαισθητοποίηση στο θέμα του δικού τους θανάτου.

23

Οι γονείς ευαισθητοποιούνται στα στάδια εξέλιξης της οικογένειας, γιατί σε κάθε στάδιο

υπάρχουν ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών και των γονέων που, αν δεν υπολογιστούν μπορεί

η οικογένεια να οδηγηθεί σε δυσλειτουργία. Για παράδειγμα, στο στάδιο που το παιδί

βρίσκεται στην εφηβεία, όπως ήδη αναφέραμε, είναι σημαντικό οι γονείς να γνωρίζουν ότι οι

αντιδράσεις και οι συγκρούσεις που δημιουργεί ο έφηβος είναι αποτέλεσμα της τάσης του

για ανεξαρτησία και αυτονομία και αποτελούν επομένως μια φυσιολογική αντίδραση για το

στάδιο αυτό. Το πρώτο επίσης διάστημα στη ζωή ενός ζευγαριού είναι κρίσιμο για την

απομάκρυνση από την αρχική οικογένεια και τη διαμόρφωση της ταυτότητας του ζευγαριού.

Οι σύντροφοι που επιτρέπουν στους γονείς τους να παρεμβαίνουν στη σχέση τους, συνήθως

αντιμετωπίζουν προβλήματα.

24

Η ΠΟΡΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Η πορεία από την οικογένεια στο σχολείο μετατρέπει το παιδί από παιδί σε μαθητή. Ο νέος

αυτός ρόλος δεν περιορίζεται μόνο στο σχολείο, αλλά επηρεάζει και τις σχέσεις του παιδιού

με την οικογένεια. Η οικογένεια έχει τώρα από το παιδί άλλες προσδοκίες: όχι μόνο

πρέπει να διαβάζει και να φέρνει καλούς βαθμούς, αλλά και να ανταποκρίνεται και σε άλλες

υποχρεώσεις, όπως να τακτοποιεί μερικά πράγματα μόνο του (π.χ. το δωμάτιό του), να

βοηθάει σε ορισμένες εργασίες του σπιτιού κλπ.

Επίσης, ως μαθητής το παιδί δεν έχει να τα βγάλει πέρα μόνο με τις απαιτήσεις και τις

δυσκολίες του σχολείου, αλλά και με τις προσδοκίες των γονιών για καλή επίδοση. Στο παιδί

δημιουργείται άγχος στη σκέψη πως δεν θα ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη των γονιών.

Πολλές φορές οι γονείς συνδέουν την επίδοση του παιδιού με την αγάπη τους προς αυτό.

Η αγάπη μπαίνει σαν ένας όρος-κίνητρο για την καλή επίδοση του μαθητή. Το παιδί δεν έχει

άγχος μόνο αν θα καταφέρει να τα βγάλει πέρα με το σχολείο, αλλά και αν θα καταφέρει να

κερδίσει την αγάπη των γονιών του.

Σε αυτή την ηλικία δύο είναι οι βασικές έγνοιες-προβλήματα των γονιών:

1) Οι γονείς επικεντρώνονται στο θέμα της σχολικής επίδοσης του παιδιού. Το σχολείο

είναι το πεδίο που θα κριθεί όχι μόνο η επιτυχία του παιδιού, αλλά και η επιτυχία στον

γονεϊκό ρόλο.

Όσο περισσότερη σημασία έχει για τους γονείς η σχολική επιτυχία, τόσο

μεγαλύτερο το άγχος και τόσο χαμηλότερος ο δείκτης αυτοεκτίμησης που

αναπτύσσουν τα παιδιά.

Γονείς, των οποίων τα παιδιά ήταν καλοί μαθητές, ήταν με τη ζωή και το

επάγγελμά τους πολύ περισσότερο ικανοποιημένοι και ήταν πολύ πιο

αισιόδοξοι για το μέλλον σε σχέση με γονείς ΄΄αδύνατων΄΄ μαθητών.

2) Ένα άλλο στοιχείο που απασχολεί τους γονείς είναι ο έλεγχος των παιδιών τους έξω

από το σπίτι. Όταν το παιδί πηγαίνει στο σχολείο περνά όλο και περισσότερο χρόνο

μακριά από τους γονείς και μάλιστα είναι η πρώτη φορά που τις παρέες του δεν τις

25

ελέγχουν απόλυτα οι γονείς. Οι γονείς προσπαθούν περισσότερο να αφυπνίσουν στο

παιδί θέματα εγωισμού, υποχρεώσεων, ενοχών κλπ. Για να ενισχύσουν τον αυτοέλεγχό

του, π.χ. λένε συχνά: ΄΄αυτά δεν είναι πράγματα για ΄σένα΄΄, ΄΄εσύ δεν θα έκανες ποτέ

αυτό΄΄ ή του ασκούν μια μορφή ψυχολογικής πίεσης ως μέσο πρόληψης.

Αλλαγή συμπεριφοράς γονιών όσο τα παιδιά μεγαλώνουν.

(λιγότερο θερμοί, περισσότερο αυστηροί, αντίληψη των γονιών ότι τα παιδιά θα πρέπει να

είναι πιο υπεύθυνα, γεγονός ότι τα ίδια τα παιδιά νιώθουν μεγαλύτερη αυτάρκεια, πέρασμα

από άμεσους τρόπους ελέγχου σε έμμεσους)

Αλλαγή συμπεριφοράς παιδιών όσο αυτά μεγαλώνουν

(διαφωνούν, απαιτούν, εκφράζουν τον θυμό τους, μπορούν να επιχειρηματολογούν,

συχνότερες συγκρούσεις)

Η ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Υψηλός βαθμός αυτοεκτίμησης ικανοποίηση και την ευτυχία του παιδιού στη μετέπειτα ζωή του,

Χαμηλή αυτοεκτίμηση άγχος, κακή προσαρμογή στο σχολείο, δυσκολία στις κοινωνικές σχέσεις,

κατάθλιψη.

Χαρακτηριστικά των γονέων που συνδυάζονται με την υψηλή αυτοεκτίμηση του

παιδιού:

1) Αποδοχή του παιδιού από τους γονείς

2) Ενθάρρυνση του παιδιού, ενίσχυση της εικόνας του εαυτού του

3) Καθορισμός σαφών ορίων. Η επιβολή των ορίων αλλά προπάντων η τήρησή τους από

την πλευρά των γονέων (συνεπής συμπεριφορά) βοηθούν το παιδί στον

αυτοπεριορισμό και τον αυτοπροσδιορισμό.

4) Σεβασμός της ατομικότητας. Μέσα στο πλαίσιο που οι γονείς θέτουν, τα παιδιά έχουν

τη δυνατότητα να εκφραστούν. Οι γονείς συζητούν μαζί τους και υπολογίζουν τις

απόψεις τους.

5) Διαθεσιμότητα του γονιού στην ανάγκη του παιδιού για επικοινωνία

Άσκηση: Αναφέρετε ΄΄θετικές΄΄ ή ΄΄αρνητικές΄΄ εμπειρίες που είχατε με ενηλίκους, καθώς

και τις συνέπειες που αυτές είχαν στην αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμησή σας.

26

ΓΟΝΕΪΚΗ ΕΜΠΛΟΚΗ

Η «γονεϊκή εμπλοκή» αποτελεί έναν όρο «ομπρέλα» που αναφέρεται στην συμμετοχή των γονέων

στη σχολική διαδικασία. Αρκετοί μελετητές ασχολήθηκαν με το θέμα, ωστόσο εννοούν ή ορίζουν

διαφορετικά τη γονεϊκή εμπλοκή, όπως π.χ. μια απλή επίσκεψη στο σχολείο, τις γονεϊκές

προσδοκίες ή την εποπτεία της καθημερινής σχολικής εργασίας. Και ενώ σε άλλες έρευνες

παρατηρείται θετική συσχέτιση της γονεϊκής εμπλοκής στην σχολική επίδοση του παιδιού (που

είναι κυρίως το ζητούμενο στις δυτικές τουλάχιστον κοινωνίες) σε άλλες, οι απόψεις για τη

γονεϊκή εμπλοκή, αμφισβητούν τη σημαντικότητα της επίδρασης της γονεϊκής εμπλοκής στη

σχολική επιτυχία. Πλήθος παραγόντων όπως, το κοινωνικο-μορφωτικό επίπεδο των γονέων, οι

προσδοκίες και οι στάσεις τους, η ηλικία, το φύλο, η νοημοσύνη του παιδιού κ.ά. παίζουν σημαντικό

ρόλο στο αποτέλεσμα της γονεϊκής εμπλοκής ενώ σημαντικό ρόλο παίζουν και οι συνολικότερες

αξίες μιας κοινωνίας και ο βαθμός που αυτή τείνει να αποδίδει την αποτυχία γενικά σε εξωτερικούς

παράγοντες (όπως η τύχη) ή σε εσωτερικούς παράγοντες (όπως η προσωπική προσπάθεια). Είναι

ωστόσο επιβεβαιωμένο ότι η γονεϊκή εμπλοκή σχετίζεται θετικά με την ανάπτυξη κάποιων

ενδοατομικών χαρακτηριστικών του παιδιού όπως: εσωτερικό κέντρο ελέγχου, αυτοεικόνα, υψηλές

προσδοκίες, θετικές στάσεις απέναντι στο σχολείο, ψυχοκοινωνική ικανότητα για προσαρμογή,

αντίσταση στην κατάχρηση ουσιών και αποφασιστικότητα για τη σχολική επίδοση.

Η οικογενειακή συνοχή

Η συνοχή ορίζεται ως «ο βαθμός σύνδεσης, βοήθειας και υποστήριξης που τα μέλη της

οικογένειας προσφέρουν το ένα προς το άλλο». O βαθμός ωστόσο συναισθηματικής

σύνδεσης και το επίπεδο της πραγματικής ή υποτιθέμενης αυτονομίας των μελών της

οικογένειας είναι αυτό που ενδιαφέρει να εξεταστεί σε σχέση με την εμπλοκή των γονέων

στη συνολική ανάπτυξη των παιδιών. Η υπερβολική εμπλοκή των μελών της οικογένειας,

του ενός στη ζωή του άλλου, που καταργεί τα όρια της προσωπικής ανάπτυξης και του

προσωπικού χώρου (π.χ. στην περίπτωση του εφήβου ή και μεγαλύτερου παιδιού)

υποδηλώνει το ένα άκρο της υπερβολικής ανάμειξης (κατά τον Μinuchin, 1974,

«αδιαφοροποίητες οικογένειες») ενώ στο άλλο άκρο οι «αδιάφορες οικογένειες» που δεν

εμπλέκονται καθόλου και δεν επικοινωνούν παρά ελάχιστα, συνιστούν το φάσμα της

προβληματικής συνοχής. Οι περισσότερες οικογένειες –στο δυτικό κόσμο- ευτυχώς

βρίσκονται στο ενδιάμεσο, που σημαίνει ότι επιτρέπουν ένα βαθμό αυτονομίας. Ο βαθμός

αυτός επηρεάζεται από ποικίλα στοιχεία όπως οι αξίες και ο τρόποι ανατροφής των

παιδιών σε μια κοινωνία (ατομικισμού – συλλογικότητας) και τοποθετούν, χονδρικά, τη

27

χώρα μας σε κάποια θέση προς την υπερβολική εμπλοκή λόγω της τάσης για

υπερπροστασία που οφείλεται σε κοινωνικο - ιστορικο - πολιτισμικούς παράγοντες.

28

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Γιατί είναι χρήσιμη έως απαραίτητη η συμβουλευτική γονέων;

Οι Σχολές Γονέων απευθύνονται σε όλους τους γονείς που ενδιαφέρονται να βοηθήσουν τα

παιδιά τους να είναι ευτυχισμένα και παραγωγικά στην ζωή τους. Πέρα από τις οικογένειες

με δύο συζύγους, βοηθούν τους γονείς χωρίς σύντροφο, γονείς παιδιών που έχουν διαπράξει

εγκλήματα, γονείς που έχουν κακομεταχειριστεί ή παραμελήσει τα παιδιά τους, γονείς

νοητικά καθυστερημένων παιδιών ή παιδιών με κάποια σωματική αναπηρία, γονείς παιδιών

που απουσιάζουν συστηματικά από το σχολείο, γονείς παιδιών που κάνουν χρήση

ναρκωτικών, ‘εν δυνάμει γονείς’, κ.ο.κ.

Οι κύριοι στόχοι των Σχολών Γονέων συνοψίζονται στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση

των γονέων σε θέματα που αφορούν στην κοινωνικοποίηση και ανάπτυξη των παιδιών τους,

τον επαγγελματικό προσανατολισμό τους, θέματα αντιμετώπισης προβλημάτων

συμπεριφοράς και μάθησης, καθώς και προώθησης της εμπλοκής τους σε θέματα

εκπαίδευσης, ενισχυτικής προς το έργο των εκπαιδευτικών.

Για να αντιμετωπισθούν ικανοποιητικά οι ανάγκες αυτές των παιδιών, θα πρέπει οι γονείς να

γνωρίζουν τρόπους καλύτερης προσέγγισης και επικοινωνίας μαζί τους. Η επιδεξιότητα των

γονέων σε επικοινωνιακές και συμβουλευτικές δεξιότητες εμφανίζεται ως θεμελιώδης στην

προσπάθεια αυτή. Αν οι γονείς δημιουργήσουν καλές διαπροσωπικές σχέσεις με τα παιδιά

τους, βασισμένες στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, την εκτίμηση και τον αλληλοσεβασμό, θα

μπορέσουν να λειτουργήσουν και ως σύμβουλοι γι’αυτά. Με το όρο ‘σύμβουλοι’ νοούνται

οι γονείς που παρέχουν ψυχολογική στήριξη, η οποία συμβάλλει στην προσωπική και

κοινωνική εξέλιξη των παιδιών τους.

Δυναμική των σχέσεων γονέων και παιδιών

Στην προσπάθειά του να βρει μια θέση μέσα στην οικογένεια, το παιδί χρησιμοποιεί

διάφορους τρόπους: μερικές φορές προσπαθεί με τη συμπεριφορά του να κερδίσει την

προσοχή των άλλων, άλλες πάλι προσπαθεί να δείξει τη δύναμή του, άλλοτε επιθυμεί να

τιμωρήσει ή να «πατσίσει» με βία, και άλλοτε να δείξει την ανεπάρκειά του. Το νεανικό του

πνεύμα και η εφευρετικότητά του το βοηθούν να κατακτά αυτό που θέλει, συχνά ξεγελώντας

29

τους γονείς του, όταν εκείνοι δεν διαθέτουν τις απαραίτητες ικανότητες για να το

αντιμετωπίσουν. Οι γονείς θα πρέπει να μπορούν να κατανοήσουν το παιδί και τους στόχους

της συμπεριφοράς του για να μπορέσουν να το βοηθήσουν και να το καθοδηγήσουν ώστε να

γίνει ευτυχισμένο και καλά προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Κάθε άνθρωπος

επιθυμεί να ανήκει και να αισθάνεται την αξία του μέσα σε μια ομάδα. Το παιδί που

ανατρέφεται με τρόπο ώστε να βιώνει την αξία του μέσα στην οικογένεια θα αποκτήσει μια

αίσθηση του ευ ζην και θα συμπεριφέρεται σύμφωνα με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους.

Στην εποχή μας, μια σημαντική πηγή από την οποία απορρέουν πολλά από τα προβλήματα

που αναφέρουν οι γονείς στις σχέσεις τους, ιδιαίτερα με τα παιδιά τους που βρίσκονται στην

εφηβική ηλικία, πηγάζουν από τις ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές οι οποίες απαιτούν συχνά

την αναζήτηση νέων λύσεων για τα ανθρώπινα προβλήματα., και έχουν να κάνουν με την

έλλειψη επικοινωνίας, τη σύγκρουση με τα οικογενειακά ιδεώδη, την τάση των παιδιών τους

για ανεξαρτητοποίηση, συγκρούσεις και/ή διαφωνίες του ζευγαριού σε θέματα

αντιμετώπισης των παιδιών, κ.α. Τα παιδιά ακολουθούν νέα ήθη και έθιμα και οι γονείς

νιώθουν συχνά απειλημένοι. Γι’αυτό θα πρέπει να μάθουν από νωρίς να επικοινωνούν σωστά

με τα παιδιά τους έτσι ώστε να αποφευχθούν τα «χάσματα» στις διαπροσωπικές σχέσεις

μέσα στην οικογένεια. Οι καλές σχέσεις επικοινωνίας αποτελούν το μέσο ανάπτυξης και

κοινωνικοποίησης κάθε ατόμου. Η έλλειψη αποτελεσματικής επικοινωνίας δημιουργεί

σύγχυση, δυσαρέσκεια, άγχος, μοναξιά και αποξένωση. Η ικανότητα των γονιών να ακούν

και να παρακολουθούν προσεκτικά τα παιδιά τους όταν εκείνα συζητούν μαζί τους, αποτελεί

το κλειδί για μια ευτυχισμένη οικογενειακή σχέση. Εξάλλου, αξιόλογοι θεωρητικοί της

ανθρώπινης συμπεριφοράς και επικοινωνίας έχουν υποστηρίξει ότι η μάθηση και η ανάπτυξη

προάγονται μέσα από την διαπροσωπική επικοινωνία και τις σχέσεις που αυτή εκφράζει και

εδραιώνει.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα επιτυχημένης επικοινωνίας

Τι σημαίνει όμως σωστή, αποτελεσματική επικοινωνία και πώς επιτελείται; Σωστή

επικοινωνία σημαίνει ότι ακούμε και ερμηνεύουμε το μήνυμα του παιδιού έτσι όπως εκείνο

το εννοούσε. Η σωστή επικοινωνία επιτελείται όταν η διαπροσωπική αλληλεπίδραση

ακολουθεί κάποιους κανόνες. Δηλαδή, η αλληλεπίδραση στηρίζεται στον τρόπο με τον οποίο

αντιλαμβανόμαστε τη συμπεριφορά και τις πράξεις του παιδιού, στην απόφασή μας για το πώς

θα αντιδράσουμε και θα δράσουμε σε αυτές και στον τρόπο με τον οποίο θα αντιληφθούμε την

30

αντίδραση του παιδιού στις δικές μας ενέργειες. Δηλαδή, η αλληλεπίδραση ξεκινάει από την

αντίληψη, προχωράει στην απόφαση για τον τρόπο με τον οποίο θα δράσουμε και καταλήγει

στην ίδια τη δράση, ενώ παράλληλα αντιλαμβανόμαστε την αντίδραση του παιδιού στις δικές

μας ενέργειες. Αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται σε κάθε είδος διαπροσωπικής

αλληλεπίδρασης και παρέχει το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι άνθρωποι χτίζουν και διατηρούν

σχέσεις.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν το «κλειδί» για την προσωπική μας ανάπτυξη και

ταυτότητα, την παραγωγικότητα και την επαγγελματική επιτυχία, το νόημα και την ποιότητα

της ζωής μας, τη σωματική και ψυχική μας υγεία, την επιτυχή αντιμετώπιση αγχογόνων

καταστάσεων, την αυτοπραγμάτωση και τον ανθρωπισμό μας. Μέσα από τις θετικές

διαπροσωπικές του σχέσεις ο άνθρωπος βοηθιέται να ξεπεράσει τις ανασφάλειες και τα

άγχη, να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, να αλλάξει τη συμπεριφορά του, να εξελιχθεί.

Για να είναι προετοιμασμένοι οι γονείς να αντιμετωπίσουν μια τέτοια πορεία θα πρέπει, πέρα

από τη γνώση κάποιων συγκεκριμένων τρόπων προσέγγισης, να βρίσκονται και οι ίδιοι σε

επαφή με τον εαυτό τους, να γνωρίζουν το προτερήματα και τα ελαττώματά τους.

Προσέγγιση της συμβουλευτικής γονέων

Στάδια της συμβουλευτικής προσέγγισης

Όταν οι διαπροσωπικές σχέσεις χρωματίζονται από μια προσπάθεια ψυχολογικής βοήθειας ή

στήριξης γονέων ή παιδιών στην επιθυμία να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους, οι οποίες μπορούν

να ξεπηδούν από την οικογένεια, το σχολείο, τους συμμαθητές ή από το ίδιο τους τον εαυτό, τότε η

προσέγγιση που χρησιμοποιείται από τον συντονιστή ονομάζεται συμβουλευτική. Η συμβουλευτική

μπορεί να ενισχύσει την ικανότητα των γονέων αλλά και των παιδιών, για αυτο-διαχείριση, δίνοντάς

τους τα εφόδια για την αναγνώριση ευκαιριών και τη σωστή λήψη αποφάσεων. Ενθαρρύνει τα

εμπλεκόμενα άτομα να αναλύουν τις περιστάσεις και να μη παρασύρονται από τα κίνητρα των άλλων

στη λήψη των αποφάσεών τους. Επίσης, η συμβουλευτική μπορεί να βοηθήσει στην απόκτηση μιας

αίσθησης προσωπικής αποτελεσματικότητας, η οποία θα απορρέει από την ικανότητα των γονέων

και των παιδιών τους να αντιμετωπίζουν άμεσες ή επεισοδιακές πιεστικές καταστάσεις.

Εξελικτικά στάδια πορείας του συμβουλευόμενου

Η εξελικτική πορεία των συμβουλευόμενων γονέων μέσω της βοηθητικής διαδικασίας περνάει από

τρία στάδια: το στάδιο διερεύνησης που θα βοηθήσει στην κατανόηση του προβληματισμού τους, το

στάδιο της ενόρασης που βοηθάει στην κατανόηση του εαυτού, και το στάδιο της δράσης που θα

οδηγήσει στην διόρθωση ή την εξάλειψη του προβλήματος. Παραστατικά, η πορεία αυτή μπορεί να

δοθεί ως εξής:

31

Διερεύνηση Δράση

Ενόραση

Η βοηθητική διαδικασία περιλαμβάνει το συντρόφευμα των συμβουλευόμενων στη ‘βουτιά’ που θα

κάνουν προς την γνωριμία με τον εαυτό τους μέσα από την διερεύνηση των σκέψεων, των

συναισθημάτων, των κινήτρων και των πράξεών τους και κατόπιν στην ‘ανάδυσή’ τους προς τον

κόσμο, οπλισμένοι πλέον καλύτερα με ικανότητες για να αντιμετωπίσουν και να ξεπεράσουν με

επιτυχία τα προβλήματα και τις δυσκολίες τους.

Στάδια συμβουλευτικής διαδικασίας

Η συμβουλευτική διαδικασία που στοχεύει στη λήψη αποφάσεων μέσα από την αυτο-ανίχνευση και

το αυτοστοχασμό χαρακτηρίζεται από μια πορεία η οποία περνάει από πέντε βασικά στάδια: α)

έναρξη της συζήτησης και δόμηση της σχέσης συμβούλου-συμβουλευόμενου, β) καθορισμός του

προβλήματος, γ) οριοθέτηση στόχων, δ) αναζήτηση και παραγωγή εναλλακτικών λύσεων, και ε)

γενίκευση.

Στάδιο 1: Έναρξη της συζήτησης και δόμηση της σχέσης

Βασικοί στόχοι της αρχικής συζήτησης είναι η απόκτηση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και η ενίσχυση του

ενδιαφέροντος του συμβουλευόμενου γονέα για τη σπουδαιότητα της συμβουλευτικής έτσι ώστε να

θελήσει να μοιραστεί το θέμα που το απασχολεί και να πιστέψει ότι μπορεί μέσα από αυτή τη

διαδικασία να βοηθηθεί.

Επειδή τα συμβουλευόμενα άτομα μπορεί να έχουν πολλές και ποικίλες προσδοκίες από τη

συμβουλευτική διαδικασία είναι σημαντικό να βοηθηθούν να κατανοήσουν ευθύς εξ αρχής ότι η

συμβουλευτική είναι ένα συνεργατικό τόλμημα και ότι πρέπει και οι δύο να συμμετέχουν ενεργά σε

κάθε στάδιο αυτής της διαδικασίας προκειμένου να επιτευχθεί ο επιθυμητός στόχος. Χρειάζεται

κάποια ενημέρωση εκ μέρους του συντονιστή-συμβούλου για τη δομή και τα όρια της μεταξύ τους

σχέσης, την εχεμύθεια, τις δυνατότητες και τις προσδοκίες

32

Στάδιο 2: Καθορισμός του προβλήματος

Το πρώτο μέλημα σε μια συμβουλευτική σχέση είναι να γίνει σαφές το πρόβλημα που απασχολεί τον

συμβουλευόμενο γονέα έτσι όπως ο ίδιος το αισθάνεται. Με τη λέξη ‘πρόβλημα’ εννοείται κάθε

δυσκολία, έγνοια, απογοήτευση, αμφιβολία ή κρίση που βιώνει στα πλαίσια της οικογένειας. Αυτό

που συμβαίνει συχνά είναι ότι πολλοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν ή δεν έχουν ξεκαθαρίσει τι είναι αυτό

που τους απασχολεί και τους προκαλεί ανησυχία ή άγχος. Επομένως, ένας από τους βασικούς

στόχους της συμβουλευτικής διαδικασίας είναι ακριβώς να τους βοηθήσει να ξεκαθαρίσουν αυτά

τους τα συναισθήματα, να αναγνωρίσουν τι τα προκαλεί και να αποφασίσουν με ποιόν η με ποιους

τρόπους θα τα ξεπεράσουν, μέσα από την περιγραφή συγκεκριμένων εμπειριών, συμπεριφορών και

συναισθημάτων. Η διαδικασία αυτή προβλέπει τη συγκέντρωση πληροφόρησης για το

συμβουλευόμενο άτομο και για τους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεται διάφορες καταστάσεις.

Στάδιο 3: Οριοθέτηση στόχων

Στο τρίτο στάδιο γίνεται αμοιβαία προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα του τι επιθυμεί να επιτύχει

ο συμβουλευόμενος γονέας. πώς πιστεύει ότι θα ήταν τα πράγματα αν λυνόταν αυτή η δυσκολία που

αντιμετωπίζει. Βασική προϋπόθεση για την οριοθέτηση των στόχων είναι να τους αποδέχονται

σύμβουλος και συμβουλευόμενος. Πρέπει, δηλαδή, και οι δύο να συμφωνούν ότι οι συγκεκριμένοι

στόχοι πρέπει να επιτευχθούν ως αποτέλεσμα της όλης συμβουλευτικής διαδικασίας. Οι στόχοι

πρέπει να ορίζονται επακριβώς με συγκεκριμένες συμπεριφορές, έτσι ώστε σύμβουλος και

συμβουλευόμενος να κατανοούν πλήρως τι πρέπει να επιτευχθεί. Ο καθορισμός των στόχων, εφόσον

γίνει σωστά, αυξάνει τη δέσμευση και των δύο στη συμβουλευτική διαδικασία. Είναι σημαντικό οι

στόχοι που μπαίνουν να εγγυώνται σε ένα μεγάλο ποσοστό την επιτυχία τους . διαφορετικά, το

συμβουλευόμενο άτομο μπορεί να απογοητευθεί και να εγκαταλείψει την όλη προσπάθεια. Για να

αποφευχθεί αυτό χρειάζεται να δίνεται μεγάλη έμφαση και να αναδεικνύονται τα προσόντα που

διαθέτει το συμβουλευόμενο άτομο, ο γονέας στην προκειμένη περίπτωση, έτσι ώστε να αρχίσει

σιγά-σιγά να συνειδητοποιεί και να αποδέχεται ότι είναι ικανό, ότι μπορεί να λύσει το πρόβλημά του

Στάδιο 4: Αναζήτηση και παραγωγή εναλλακτικών λύσεων

Το στάδιο αυτό διακρίνεται από την προσπάθεια να βοηθηθεί το συμβουλευόμενο πρόσωπο να

αναπτύξει νέες προοπτικές για την επίλυση του προβληματισμού του. Στην προσπάθεια αυτή θα

βοηθηθεί αν γνωρίζει ότι όποιες αποφάσεις και αν θελήσει να πάρει θα έχουν άμεσο αντίκτυπο όχι

μόνο στον ίδιο, τη διάθεσή του, τα κίνητρα και τη συμπεριφορά του, αλλά θα επηρεάσουν άμεσα και

το οικογενειακό περιβάλλον του, την ίδια του τη ζωή.

Με τη βοήθεια του συμβούλου διερευνώνται διάφορα πιθανά σενάρια και γίνεται προσπάθεια να

βρεθούν οι κατάλληλοι τρόποι ενεργοποίησης του γονέα προκειμένου να λειτουργήσει συνειδητά και

σκόπιμα προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Ο ρόλος του συμβούλου-συντονιστή είναι πολύ

σημαντικός γιατί πέρα από τις διάφορες εναλλακτικές λύσεις που παρουσιάζει και προτείνει πρέπει

33

να βοηθήσει τον γονέα και στην επιλογή της καλύτερης από αυτές. Η βοήθεια αυτή μπορεί να

επιτευχθεί με ποικίλους τρόπους, ανάλογα με την θεωρητική τοποθέτηση του συμβούλου.

Ακολουθώντας το ανθρωπιστικό μοντέλο, η συμβουλευτική σ’αυτή τη φάση συνίσταται στο να

βοηθήσει το συμβουλευόμενο άτομο να βρει τη λύση μόνο του. Σε μια τέτοια προσέγγιση ο ρόλος

του συμβούλου είναι περισσότερο ένας ρόλος στήριξης και ενθάρρυνσης.

Στάδιο 5: Γενίκευση

Όπως τονίσθηκε και παραπάνω, η αλλαγή δεν έρχεται εύκολα, η διατήρηση όμως μιας οποιασδήποτε

αλλαγής στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά εμφανίζεται ακόμη πιο δύσκολη.

Γι’αυτό, όλη η προσπάθεια που καταβλήθηκε από σύμβουλο και συμβουλευόμενο κατά τη διάρκεια

της συμβουλευτικής σχέσης δεν θα αποδώσει καρπούς αν δεν υπάρξει δυνατότητα να μεταβιβαστεί,

να μεταφερθεί και στην καθημερινή ζωή, γιατί μόνο τότε θα μπορέσει να διατηρηθεί. Γενίκευση

σημαίνει ακριβώς η μεταβίβαση της νεοαποκτηθείσας γνώσης ή μάθησης από μια κατάσταση σε μια

άλλη παρόμοια κατάσταση, από τη συμβουλευτική σχέση και το συμβουλευτικό περιβάλλον στην

αληθινή ζωή. μόνο τότε μπορεί κανείς να μιλήσει για πραγματική αλλαγή

ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

Οι βασικές δεξιότητες που προσδιορίζουν την αποτελεσματικότητα του ανθρώπου στην

διαπροσωπική αλληλεπίδραση έχουν επιλεγεί από μια πληθώρα δεξιοτήτων που χρησιμοποιούνται

στην συμβουλευτική σχέση με γνώμονα την χρησιμότητα και καταλληλότητά τους στο γονεϊκό

πλαίσιο.

Βασικές δεξιότητες – προϋποθέσεις για την εποικοδομητική

συμβουλευτική σχέση

Θεωρούμε ότι για να υπάρξει μια επιτυχημένη συμβουλευτική σχέση θα πρέπει να είναι απολύτως

κατανοητή η σπουδαιότητα της γνώσης και της σωστής χρήσης των παρακάτω δεξιοτήτων, τις οποίες

ο σύμβουλος-συντονιστής των Σχολών Γονέων θα πρέπει να έχει την ευαισθησία και την ευελιξία να

χρησιμοποιεί σε όλα τα επίπεδα της διαπροσωπικής τους αλληλεπίδρασης:

α) Ορθή αντίληψη

Η τέχνη της ορθής αντίληψης μιας κατάστασης έτσι ώστε να υπάρξει σωστή αντίδραση δεν είναι

πάντα δεδομένη. Αναφέρεται στην ικανότητα αποκρυπτογράφησης συγκεκριμένων σημείων μιας

κατάστασης, που θα βοηθήσει στην πρόκληση μιας συγκεκριμένης αντίδρασης αντί κάποιας άλλης.

Για να είναι κανείς διαπροσωπικά αποτελεσματικός θα πρέπει να είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται με

ακρίβεια τη συμπεριφορά των άλλων. Αυτό σημαίνει να μη επηρεάζεται η αντίληψή του από

παράγοντες όπως οι επιθυμίες, οι ανάγκες, οι προσδοκίες , οι προκαταλήψεις, οι φόβοι του. Μια

34

λανθασμένη αντίληψη μπορεί να εμπλέξει τον άνθρωπο σε έντονες διαπροσωπικές συγκρούσεις και

να δημιουργήσει εμπόδια στην διαπροσωπική επικοινωνία και αλληλεπίδραση. Ένα πρώτο βήμα προς

την βελτίωση της ικανότητας του ανθρώπου για την ορθή αντίληψη καταστάσεων είναι βέβαια η

καλύτερη γνώση του εαυτού. Ένα δεύτερο βήμα είναι η απόκτηση εμπειρίας η οποία οδηγεί και στην

καλή γνώση και χρήση των διαφόρων επικοινωνιακών δεξιοτήτων. Τέλος, ένα τρίτο βήμα προς την

ορθή αντίληψη της κατάστασης του συμβουλευόμενου γονέα είναι η ενσυναίσθηση, η ικανότητα,

δηλαδή, του συμβούλου-συντονιστή να μπορεί να μπει στη θέση του και να νιώσει τι αισθάνεται έτσι

όπως το αισθάνεται ο ίδιος.

β) Εστίαση

Κεντρικό ρόλο στην εξέλιξη και την αποτελεσματικότητα της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης

κατέχει η εστίαση. Στην βοηθητική συνέντευξη συντονιστής και γονέας επικεντρώνουν την

προσοχή τους και προσπαθούν να διερευνήσουν το θέμα ή τον προβληματισμό που θεωρούν

σημαντικότερο. Συχνά ο γονιός γνωρίζει εξαρχής το θέμα που τον απασχολεί και επιθυμεί να

επιλύσει. Άλλες φορές όμως δεν γνωρίζει τα πραγματικά αίτια της δυσκολίας ή του προβληματισμού

του και χρειάζεται να διερευνήσει καταρχήν τις σκέψεις και τα συναισθήματά του με τη βοήθεια του

συμβούλου του πριν φθάσει στον εντοπισμό της πηγής της δυσκολίας του. Στην διερευνητική αυτή

πορεία ο σύμβουλος επιλέγει κάθε φορά πού θα εστιάσει την προσοχή του χρησιμοποιώντας

διάφορες βοηθητικές δεξιότητες, και έτσι δρομολογεί κατά κάποιο τρόπο την πορεία της συζήτησης

με στόχο πάντα την απόκτηση αυτογνωσίας του συμβουλευόμενου. ΄Ετσι η εστίαση μπορεί να

στρέφεται προς την ανίχνευση των σκέψεων και των συναισθημάτων του συμβουλευόμενου γονέα,

προς τις σχέσεις του με τους άλλους, προς τη σχέση του με τον σύμβουλο, προς άλλα πρόσωπα του

οικογενειακού του περιβάλλοντος, προς άλλους εξωγενείς παράγοντες.

Η εστίαση είναι μια δεξιότητα η οποία προσθέτει ακρίβεια στην παρατήρηση του βοηθούμενου γιατί

επικεντρώνεται επιλεκτικά σε ορισμένα θέματα τα οποία εκείνος θίγει. Επειδή οι άνθρωποι έχουν

γενικά την τάση να μιλούν για θέματα που οι άλλοι δείχνουν να θέλουν να ακούσουν ή να

ενισχύσουν, γίνεται σαφές ότι η εστίαση παίζει καθοριστικό ρόλο στην πορεία της όλης βοηθητικής

συζήτησης. Κάθε συζήτηση προσφέρει έναν άπειρο αριθμό στοιχείων στα οποία μπορεί κανείς να

ανταποκριθεί κατά ένα παραγωγικό τρόπο.

35

γ) Αναζήτηση και τονισμός προσόντων

Οι άνθρωποι παίρνουν δύναμη και κουράγιο μέσα από τον τονισμό των προσόντων που διαθέτουν.

Αν σκεφθεί κανείς ότι η συμβουλευτική συζήτηση είναι για μερικούς ανθρώπους μια πολύ δύσκολη

και επίπονη εμπειρία, επειδή ακριβώς μιλούν για κάποιο πρόβλημα που τους στενοχωρεί και επειδή η

απόφαση να μιλήσουν σε κάποιο άλλο άτομο για το θέμα που τους απασχολεί είναι από μόνη της

δύσκολη, η αφιέρωση χρόνου για τον τονισμό της θετικής πλευράς του χαρακτήρα τους τους

εμψυχώνει. Γι’αυτό, δεν είναι ανάγκη η συζήτηση να περιστρέφεται μόνο γύρω από το πρόβλημα που

απασχολεί τον συμβουλευόμενο. χρειάζεται να αφιερώνεται χρόνος και για τις θετικές πλευρές του

εαυτού του για να πάρει δύναμη και να δει πιο αισιόδοξα την κατάστασή του.

Διερευνητικό στάδιο

Το διερευνητικό στάδιο είναι σημαντικό γιατί διευκολύνει την εξέλιξη της σχέσης, επιτρέπει στον

γονέα να διερευνήσει τα θέματα που τον απασχολούν ενώ παράλληλα δίνει τη δυνατότητα στο

σύμβουλο να καταλάβει και να αξιολογήσει σε τι μπορεί να βοηθήσει ο ίδιος. Σημαντικές δεξιότητες

που βοηθούν στην εξέλιξη του σταδίου αυτού είναι οι παρακάτω:

α) Προσεκτική παρακολούθηση και ενεργητική ακρόαση

Οι δεξιότητες της προσεκτικής παρακολούθησης και της ενεργητικής ακρόασης αποτελούν

συμπεριφορές οι οποίες χρησιμοποιούνται για να δείξουμε ότι προσέχουμε τον άλλο όταν μας μιλάει.

Είναι βασικές δεξιότητες που χρησιμοποιούνται καθ’όλη τη διάρκεια της βοηθητικής διαδικασίας και

επιτρέπουν στο βοηθούμενο πρόσωπο να νιώσει ασφάλεια μέσα στη σχέση έτσι ώστε να διερευνήσει

ελεύθερα τις σκέψεις και τα συναισθήματά του.

Μπορούμε να δείξουμε στον συνομιλητή μας ότι τον προσέχουμε με λεκτικό αλλά και με μη-λεκτικό

τρόπο. Με τη μη-λεκτική συμπεριφορά μας μεταβιβάζουμε στον συνομιλητή μας ό,τι επιθυμούμε και

ό,τι δεν επιθυμούμε να εκφράσουμε. Αποτελεί το βασικό κανάλι μέσα από το οποίο εκφράζουμε τα

συναισθήματά μας. Αντίστοιχα, μέσα από την ενεργητική μας ακρόαση προσπαθούμε να

καταλάβουμε την πληροφορία που προσπαθεί να μας επικοινωνήσει ο συνομιλητής μας, συνθέτοντας

τα λεκτικά και τα μη-λεκτικά μηνύματά του έτσι ώστε να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοεί και πώς

αισθάνεται.

Υπάρχουν διάφορα είδη λεκτικής (λέξεις που χρησιμοποιούνται για να εκφρασθούν σκέψεις,

συναισθήματα και εμπειρίες, η παραμονή στο θέμα που συζητιέται χωρίς να γίνεται απότομη και

άκαιρη αλλαγή θέματος, κ.ο.κ.) και μη-λεκτικής συμπεριφοράς (π.χ. η οπτική επαφή, οι εκφράσεις

του προσώπου, η γλώσσα και στάση του σώματος, η φυσική απόσταση), που δείχνουν ότι

παρακολουθούμε προσεκτικά τον συνομιλητή μας (βλέπε και Ivey κ.α. 1992).

Κάθε άνθρωπος έχει τον δικό του τρόπο με τον οποίο δείχνει στον συνομιλητή του ότι τον προσέχει,

αρκεί να νιώθει και ο ίδιος άνετα με αυτή του τη συμπεριφορά. Έχει τεράστια σημασία ο

διευκολυντής της συζήτησης να αισθάνεται -και όχι απλώς να προσπαθεί να δείχνει- χαλαρά και

36

άνετα. Αυτή η άνεση και ηρεμία μεταδίδεται και στους βοηθούμενους. Σημαντικό ρόλο παίζει η

επίγνωση των συναισθημάτων μας και των αντιδράσεων του σώματός μας κατά τη διάρκεια της

βοηθητικής αλληλεπίδρασης. Αν αισθανόμαστε ότι δεν είμαστε χαλαροί μπορούμε να αναρωτηθούμε

για του λόγους αυτής μας της έντασης και να προσπαθήσουμε να τους ξεπεράσουμε. Η επίγνωση

είναι το κλειδί για τον καλύτερο χειρισμό των διαφόρων καταστάσεων.

β) Χρήση των ερωτήσεων (ανοικτές και κλειστές ερωτήσεις)

Σε κάθε διαπροσωπική αλληλεπίδραση οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις

στοχεύουν στην επιπλέον πληροφόρηση, στην διευκρίνηση, στην ανίχνευση. Μπορεί να είναι

‘κλειστές’ ερωτήσεις καθαρά πληροφοριακού χαρακτήρα οι οποίες μπορούν αν απαντηθούν σύντομα

και συχνά μονολεκτικά, ή μπορούν να στοχεύουν στην διερεύνηση σκέψεων και/ή συναισθημάτων,

οπότε ονομάζονται ‘ανοικτές’ ερωτήσεις.

Οι κλειστές ερωτήσεις έχουν περιορισμένο ρόλο στην βοηθητική σχέση και χρησιμοποιούνται όταν,

για παράδειγμα, ο συμβουλευόμενος γονέας είναι ασαφής και ο σύμβουλος χρειάζεται κάποια

διευκρίνηση που θα τον βοηθήσει να αποκτήσει σαφέστερη εικόνα της κατάστασης του

συμβουλευόμενου.

Όταν οι συντονιστές-σύμβουλοι χρησιμοποιούν ανοικτές ερωτήσεις δεν επιθυμούν απαραίτητα μια

συγκεκριμένη απάντηση από τους συμβουλευόμενους αλλά κυρίως θέλουν να τους ενθαρρύνουν

στην ανίχνευση των σκέψεων και των συναισθημάτων τους. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι ανοικτές

ερωτήσεις χρησιμοποιούνται αρκετά συχνά στις βοηθητικές συνεδρίες και ότι είναι αρκετά

ενισχυτικές.

γ) Μικρές ενθαρρύνσεις

Οι άνθρωποι μιλούν και μοιράζονται τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους όταν ενθαρρυνθούν. Οι

μικρές ενθαρρύνσεις είναι απλές λέξεις, νεύματα του κεφαλιού, ή άλλες μικρές εκφραστικές ή

λεκτικές νύξεις που δείχνουν ότι παρακολουθούμε προσεκτικά τον συνομιλητή μας ενώ παράλληλα

τον ενθαρρύνουμε να συνεχίσει να μιλάει. Υπάρχουν κάποιες βασικές αντιδράσεις οι οποίες

αποδεδειγμένα ενθαρρύνουν τους γονείς να συνεχίσουν να μιλούν. H σιωπή, όταν συνοδεύεται από

τα κατάλληλα μη-λεκτικά μηνύματα, μπορεί να αποτελεί ένα είδος ενθάρρυνσης. Επίσης, η

επανάληψη μιας-δυο λέξεων-κλειδιών καθώς και επιφωνήματα του τύπου; ‘Α, ναι;’, ‘χμ-χμμμ’,

‘λοιπόν;’ αποτελούν ομοίως ελάχιστες ενθαρρύνσεις. Η επανάληψη λέξεων-κλειδιών εξυπηρετούν

παράλληλα και μια άλλη διάσταση της βοηθητικής συνέντευξης, την καθοδήγηση, γιατί η επιλογή

των λέξεων που θα θελήσει να επαναλάβει ο σύμβουλος δείχνει αμέσως μια επιλεκτική προσοχή και

ένα συγκεκριμένο ενδιαφέρον να προχωρήσει η συζήτηση προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Για

το λόγο αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή στις ενθαρρύνσεις αυτού του τύπου και οπωσδήποτε

συνειδητή επιλογή για συγκεκριμένο σκοπό.

37

δ) Αναδιατύπωση, επανάληψη ή παράφραση

Είναι μια δεξιότητα η οποία χρησιμοποιείται προκειμένου να επαναλάβουμε το περιεχόμενο των

όσων μας λεει ο συνομιλητής μας για να δείξουμε ότι τον παρακολουθούμε προσεκτικά, ή για να

ελέγξουμε μαζί του αν ακούσαμε ορθά τα όσα μας έλεγε, ή πάλι για να αποσαφηνίσουμε την σκέψη

του παραφράζοντας τα όσα μας είπε κατά ένα πιο ευκρινή τρόπο, ή, τέλος, για να συνοψίσουμε τα

όσα λέχθηκαν σε μια συζήτησή μας. Είναι η προσπάθεια αναμετάδοσης στον γονέα του

περιεχομένου των όσων μόλις είπε, σε αναδιατύπωση. Στην προσπάθεια αυτή δεν γίνεται

ανατροφοδότηση, απλά επαναλαμβάνεται η ουσία των όσων είπε ο συνομιλητής έτσι όπως τα

κατάλαβε ο διευκολυντής της συζήτησης.

Τα ίχνη της σπουδαιότητας της αναδιατύπωσης στη συμβουλευτική σχέση μπορούν να αναζητηθούν

στον Carl Rogers ο οποίος πίστευε ότι ο σύμβουλος πρέπει να λειτουργεί ως καθρέπτης

επιτρέποντας στον συμβουλευόμενο να ακούσει αυτά που λεει χωρίς να χρωματίζονται από μια

κριτική διάθεση. Όταν μάλιστα το συμβουλευόμενο άτομο βρίσκεται σε σύγχυση ή σε εσωτερική

σύγκρουση το να ακούσει την αναδιατύπωση των λόγων του, του επιτρέπει να συνειδητοποιήσει πώς

ακούγεται ο προβληματισμός του σε ένα άλλο άνθρωπο και έτσι να βοηθηθεί να επανεκτιμήσει τις

σκέψεις του και τη συμπεριφορά του.

Στόχος της παράφρασης ή αναδιατύπωσης είναι η διευκόλυνση της βαθύτερης διερεύνησης των

ανησυχιών του συμβουλευόμενου γονέα και η αποσαφήνιση διαφόρων θεμάτων που τον απασχολούν.

Επίσης, υποστηρίζει τον γονέα, επιτρέποντάς του να μιλήσει ανοικτά και να οδηγηθεί σε κάθαρση. Η

σπουδαιότητα της παράφρασης ή αναδιατύπωσης στη συμβουλευτική διαδικασία έχει αποδειχθεί

μέσα από αρκετές έρευνες. Επίσης έχει αποδειχθεί πολύ χρήσιμη στο οικογενειακό και το σχολικό

περιβάλλον και ιδιαίτερα σε ομαδικές συζητήσεις, στον ορθό χειρισμό και αντιμετώπιση της

αντίστασης στη μάθηση, στη βοήθεια μαθητών με δυσκολίες προσαρμογής, στις σχέσεις σχολείου-

οικογένειας.

ε) Αντανάκλαση συναισθημάτων

Τα μηνύματα του γονέα μπορεί να περιέχουν γνωστικό υλικό, συγκινησιακές/συναισθηματικές

πληροφορίες ή στοιχεία και από τα δύο. Ο σύμβουλος μπορεί να επιλέξει να αντιδράσει στη

συναισθηματική πλευρά του μηνύματός του και να του παρουσιάσει το συναίσθημα που μόλις

μετέδωσε. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για αντανάκλαση συναισθήματος.

Στην επικοινωνία του με τον σύμβουλο, ο γονέας μπορεί να κατονομάσει τα συναισθήματά του

μπορεί όμως και όχι, οπότε ο σύμβουλος θα πρέπει να συμπεράνει τα συναισθήματά του από τη μη-

λεκτική συμπεριφορά ή το περιεχόμενο του μηνύματός του.

Η δεξιότητα αυτή χρησιμοποιείται προκειμένου να βοηθηθεί το συμβουλευόμενο πρόσωπο στην

αναγνώριση, διαλεύκανση και έκφραση των συναισθημάτων του. Αποτελεί μια από τις

σημαντικότερες δεξιότητες, ιδιαίτερα στην διερευνητική φάση της συμβουλευτικής, η οποία

επικουρεί τον συμβουλευόμενο γονέα στην βαθύτερη εξερεύνηση των συναισθημάτων του.

38

Ενθαρρύνοντας τους γονείς να αναγνωρίσουν, αποδεχθούν και βιώσουν τα συναισθήματά τους

ελπίζεται ότι τους προσφέρεται ανακούφιση που τους οδηγεί στην κάθαρση.

Η αντανάκλαση των συναισθημάτων βοηθάει ιδιαίτερα στην ανάπτυξη ουσιαστικών σχέσεων

γονέων και παιδιών, εκπαιδευτικών και μαθητών. Πολλές αντιδράσεις των παιδιών προέρχονται από

συναισθήματα που συνδέονται με κάτι που συνέβη ή που πρόκειται να συμβεί στη ζωή τους.

Βοηθώντας τα να αναγνωρίσουν και να κατονομάσουν τα συναισθήματά τους αυτά αλλά και να τα

ξεχωρίσουν από άλλες πράξεις ή γεγονότα είναι ένας τρόπος να δείξουν οι γονείς ότι ενδιαφέρονται

και ότι τα παρακολουθούν προσεκτικά. Έχοντας τα παιδιά πλάι του ένα γονιός ο οποίος νοιάζεται

και είναι πρόθυμος να συζητήσει μαζί τους, ιδιαίτερα αν αποτελεί το μοναδικό πρόσωπο στη ζωή

τους που μπορεί να τους προσφέρει σταθερότητα και σιγουριά, μπορούν να βοηθηθούν στην

εξισορρόπηση των συναισθημάτων με τη συμπεριφορά τους και να επανέλθουν σε μια κατάσταση

ηρεμίας και συγκρότησης του εαυτού τους.

Στάδιο ενόρασης

Αφού διερευνηθούν οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι διάφορες όψεις του προβληματισμού ή της

δυσκολίας που αντιμετωπίζουν οι γονείς της ομάδας των Σχολών Γονέων, η συμβουλευτική

διαδικασία προχωρεί προς την αναγνώριση και κατανόηση των στοιχείων εκείνων που τους

κινητοποιούν ή που, αντίθετα, τους αναχαιτίζουν από την επίτευξη των στόχων τους. Πέρα από τις

δεξιότητες που χρησιμοποιούνται στο στάδιο της διερεύνησης, στο στάδιο της ενόρασης οι

σύμβουλοι χρησιμοποιούν και κάποιες επιπλέον δεξιότητες οι οποίες περιγράφονται παρακάτω. Η

χρήση των δεξιοτήτων αυτών οδηγεί στην ανίχνευση σε ένα βαθύτερο επίπεδο.

α) Πρόκληση ή αντιμετώπιση κατά πρόσωπο

Προκαλούμε τον συνομιλητή μας όταν τον φέρνουμε αντιμέτωπο με τις αντιφάσεις και τις

ανακολουθίες του με στόχο να τον βοηθήσουμε να έρθει σε καλύτερη επικοινωνία και επαφή με τον

εαυτό του, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του.

Επίσης, τον προκαλούμε όταν τον φέρνουμε αντιμέτωπο με κάποιους μηχανισμούς άμυνας τους

οποίους έχει επιστρατεύσει για να προστατεύσει τον εαυτό του από διάφορες αγχογόνες καταστάσεις.

Η συχνότερη μορφή αντίφασης την οποία έχει να αντιμετωπίσει ο σύμβουλος σε μια συμβουλευτική

σχέση είναι εκείνη της διαφοράς ανάμεσα στο πρόβλημα που έχει και παρουσιάζει ο

συμβουλευόμενος και στο επιθυμητό αποτέλεσμα προς το οποίο στοχεύει. Ο σύμβουλος προσπαθεί

καταρχήν να βοηθήσει τον συμβουλευόμενο να διαφωτίσει το πλαίσιο αναφοράς του

χρησιμοποιώντας τις βασικές δεξιότητες της προσεκτικής παρακολούθησης και κατόπιν να τον

ανατροφοδοτήσει με το πρόβλημα που έχει και τον στόχο στον οποίο επιθυμεί να φθάσει. Αν τα

δεχθεί και συμφωνήσει, το συμβουλευόμενο άτομο θα προχωρήσει στην εξεύρεση της δικής του

προσωπικής λύσης. Αν δεν το καταφέρει, τότε ο σύμβουλος θα το βοηθήσει χρησιμοποιώντας

διάφορες άλλες δεξιότητες, όπως την δική του ερμηνεία και το δικό του πλαίσιο αναφοράς, την αυτο-

39

αποκάλυψη, την καθοδήγηση και την αντιμετώπιση κατά πρόσωπο, προκειμένου να επιλυθεί η

αντίφαση.

Οι αντιφάσεις στις οποίες ‘πέφτει’ το συμβουλευόμενο άτομο δείχνουν συνήθως ότι δεν έχει

ξεκαθαρίσει κάποια θέματα μέσα του, ότι έχει καταπιέσει κάποια συναισθήματά του. Ανακολουθίες

μπορούν να εντοπιστούν ανάμεσα: σε λεκτικές εκφράσεις, σε λόγια και σε πράξεις, σε δύο

συμπεριφορές, σε δύο συναισθήματα, ανάμεσα σε αξίες και συμπεριφορές, κ.ο.κ. Φέρνοντας τον

γονέα αντιμέτωπο με αυτές του τις αντιφάσεις, ο σύμβουλος τον προκαλεί να συνειδητοποιήσει τις

ανακολουθίες του με στόχο να αλλάξει τον τρόπο της σκέψης του και τη συμπεριφορά του και έτσι

να ξεπεράσει τα προβλήματά του στον χώρο αυτό.

Η δεξιότητα αυτή πρέπει να χρησιμοποιείται με μεγάλη προσοχή και μόνο όταν ο σύμβουλος-

συντονιστής θεωρήσει ότι ο συγκεκριμένος γονέας είναι έτοιμος να τη δεχθεί. Προϋποθέτει μια

καλή διαπροσωπική σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και σεβασμού την οποία θα πρέπει να έχει

φροντίσει να χτίσει ο σύμβουλος προηγουμένως. Μόνο τότε θα την δεχθεί ο γονιός και δεν θα την

θεωρήσει ως επίθεση στο πρόσωπό του. Γι’αυτό έχει τεράστια σημασία και ο τρόπος με τον οποίο θα

παρουσιάσει λεκτικά την πρόκληση ο σύμβουλος, έτσι ώστε ο συμβουλευόμενος γονέας να μην

αισθανθεί απειλή. Λόγω της λεπτότητας με την οποία πρέπει να χειριστεί ο σύμβουλος την δεξιότητα

αυτή και του κινδύνου να παρεξηγηθεί, η αντιμετώπιση δεν χρησιμοποιείται πολύ συχνά στη

βοηθητική συνέντευξη και οπωσδήποτε όχι στην αρχή μίας συμβουλευτικής σχέσης. Όταν

χρησιμοποιείται θα πρέπει να γίνεται με προσοχή και με ενσυναίσθηση.

β) Ερμηνεία

Η ερμηνεία είναι ίσως η δεξιότητα την οποία αναμένουν οι συμβουλευόμενοι γονείς περισσότερο από

οποιαδήποτε άλλη σε μια βοηθητική σχέση. Συνήθως επιλέγουν να συζητήσουν ένα προβληματισμό

τους στα πλαίσια μιας ομάδας και να απευθυνθούν σε έναν συντονιστή-σύμβουλο γιατί ακριβώς

προσδοκούν να βοηθηθούν να καταλάβουν το ‘γιατί’ της συμπεριφοράς τους.

Η ερμηνεία αποτελεί μια παρέμβαση του συμβούλου η οποία προχωρεί πέρα από αυτά που έχει

εκφράσει λεκτικά ο γονέας και προσπαθεί να προσδώσει νέο νόημα, αίτια ή εξήγηση στις

συμπεριφορές, σκέψεις ή συναισθήματά του, έτσι ώστε ο γονέας να μπορέσει να τα δει κάτω από ένα

νέο πρίσμα. Προσανατολίζεται στο να δώσει μια νέα άποψη από την οποία θα μπορέσει να

ερμηνευθεί μια παλιά πληροφόρηση. προσπαθεί, δηλαδή, να δημιουργήσει κάτι καινούργιο από αυτό

πού ήδη υπάρχει. Έτσι, από την άποψη αυτή, η ερμηνεία περιλαμβάνει δημιουργική σκέψη. Ας

σημειωθεί σε αυτό το πλαίσιο ότι όλη η συμβουλευτική χαρακτηρίζεται από δημιουργικότητα αφού

προσπαθεί να βρει νέους τρόπους ερμηνείας της συμπεριφοράς και της αντιμετώπισης αγχογόνων

καταστάσεων.

Ο βασικός στόχος της χρήσης της ερμηνείας είναι η προώθηση της αυτογνωσίας του βοηθούμενου

μέσα από την κατανόηση της συμπεριφοράς και των κινήτρων του. Έρευνες έχουν δείξει ότι η

ερμηνεία αυξάνει την αίσθηση της σιγουριάς και αυτο-αποτελεσματικότητας στον βοηθούμενο γιατί

40

αναγνωρίζει, χαρακτηρίζει και ονοματίζει εμπειρίες τις οποίες θεωρούσε συγκεχυμένες, σκόρπιες ή

ανερμήνευτες. Παράλληλα ανακουφίζει το άτομο από ένα μεγάλο μέρος δυσφορίας την οποία μπορεί

να βιώνει, με το να αναγνωρίζει και να χαρακτηρίζει εκ νέου τα συναισθήματά του και να βοηθάει

κατ’αυτόν τον τρόπο να γίνουν πιο κατανοητά στον ίδιο, αφού είναι γνωστό ότι το ανερμήνευτο

μπορεί να είναι και τρομακτικό.

Η βοηθητική αξία της ερμηνείας στην διαπροσωπική σχέση έχει αποδειχθεί επανειλημμένα μέσα από

σχετικές έρευνες. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι η ερμηνεία πρέπει να δίνεται μόνο αφού

έχει προηγηθεί αρκετή συζήτηση και ο σύμβουλος έχει καταλάβει αρκετά από τα κίνητρα,

συναισθήματα, σκέψεις και πλαίσιο αναφοράς του συμβουλευόμενου γονέα. Η ερμηνεία συνδέεται

με την ορθή αντίληψη της κατάστασης του συμβουλευόμενου. Μόνο όταν ο σύμβουλος

αντιλαμβάνεται ορθά μπορεί να προσφέρει ερμηνεία η οποία να είναι προς την σωστή κατεύθυνση

έτσι ώστε να προωθήσει την αυτογνωσία του συμβουλευόμενου γονέα.

γ) Αυτο-αποκάλυψη

Προκειμένου να επωφεληθούν οι γονείς κατά το δυνατό περισσότερο από τη συμβουλευτική σχέση,

θα πρέπει να γνωρίζουν τον συντονιστή-σύμβουλο για να μπορούν να έχουν μια πλήρη και

ουσιαστική σχέση μαζί του. Γι’αυτό, από τη στιγμή που θα θεμελιωθεί μια καλή διαπροσωπική σχέση

μεταξύ τους θα πρέπει ο σύμβουλος να αποκαλύψει στοιχεία του εαυτού του στην ομάδα.

Οι αυτο-αποκαλύψεις φανερώνουν προσωπικά στοιχεία του συμβούλου. Μπορεί να έχουν σχέση με

προηγούμενες εμπειρίες, με σκέψεις, με συναισθήματά του, τα οποία όμως θα πρέπει να είναι σχετικά

με όσα συζητούνται εκείνη τη στιγμή. Οι αυτο-αποκαλύψεις, πέρα από τον βασικό τους στόχο να

φανερώσουν το ανθρώπινο πρόσωπο του συμβούλου για να βοηθηθούν οι συμβουλευόμενοι στην

ενόρασή τους, στοχεύουν επίσης στο να ενισχύσουν τους γονείς στην προσπάθειά τους να

ξεπεράσουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν μέσα από τη σύνδεση που κάνουν με τις αντίστοιχες

προσωπικές εμπειρίες του συμβούλου. Αυτή η αντιστοιχία των εμπειριών ή συναισθημάτων περνάει

παράλληλα και το μήνυμα της ενσυναίσθησης, της δυνατότητας, δηλαδή, του συμβούλου να μπορεί

να μπει στη θέση των συμβουλευόμενων και να τους καταλάβει καλύτερα.

Επιπλέον, μέσα από την αυτο-αποκάλυψη του συμβούλου επέρχεται μια καλύτερη ισορροπία στη

συμβουλευτική σχέση και οδηγεί σε μεγαλύτερη συμμετοχή των συμβουλευόμενων στην απόκτηση

της αυτογνωσίας τους. Αντί να λειτουργεί ο σύμβουλος ως αυθεντία με όλες τις απαντήσεις και οι

συμβουλευόμενοι να βασίζονται στο σύμβουλο για να τους λύσει τα προβλήματά τους, η αυτο-

αποκάλυψη του συμβούλου καθιστά σαφές ότι είναι και εκείνος και εκείνοι άνθρωποι που

αντιμετωπίζουν εξίσου ανθρώπινες ανησυχίες. Αντίστοιχα, στο οικογενειακό περιβάλλον, η αυτο-

αποκάλυψη του γονιού βοηθάει τα παιδιά να δουν και να καταλάβουν ότι και εκείνος βιώνει

παράλληλους προβληματισμούς και δυσκολίες με τα ίδια.

Η αυτο-αποκάλυψη του συμβούλου βοηθά και παροτρύνει τους συμβουλευόμενους στη δική τους

αυτο-αποκάλυψη. Ο σύμβουλος πρέπει να είναι διάφανος, αληθινός και γνήσιος στην βοηθητική

41

σχέση. Η αυτο-αποκάλυψη του συμβούλου ενδυναμώνει την αρμονική σχέση στη συμβουλευτική

διότι οι συμβουλευόμενοι αισθάνονται τον σύμβουλο πιο φιλικό και έμπιστο όταν τους αποκαλύπτει

πτυχές του εαυτού του.

δ) Αμεσότητα

Αμεσότητα στη βοηθητική σχέση σημαίνει συζήτηση για τα πρόσωπα που είναι παρόντα και για τα

συναισθήματα που υπάρχουν εκείνη τη στιγμή που γίνεται η συζήτηση. Σημαίνει αποκάλυψη των

συναισθημάτων προς τον εαυτό, τον άλλο ή την μεταξύ τους σχέση. Μπορεί να ενέχει αυτο-

αποκάλυψη, στο βαθμό που αποκαλύπτονται προσωπικές σκέψεις, συναισθήματα και αντιδράσεις ή

πρόκληση, όταν ο σύμβουλος αντιμετωπίζει κατά πρόσωπο το βοηθούμενο σε θέματα που αφορούν

την μεταξύ τους βοηθητική σχέση.

Μια τέτοια αλληλεπίδραση μπορεί να ανεβάσει το επίπεδο άγχους του καθενός από τους

συμμετέχοντες στην συμβουλευτική διαδικασία γιατί υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να εντοπιστούν

αρνητικά στοιχεία στη συζήτηση. Για το λόγο αυτό η συγκεκριμένη δεξιότητα θα πρέπει να

χρησιμοποιείται με μεγάλη προσοχή και μόνο εφόσον η βοηθητική σχέση είναι καλά θεμελιωμένη.

Επίσης, για να αισθανθεί και ο ίδιος ο σύμβουλος άνετος με αυτή τη δεξιότητα θα πρέπει να είναι

καταρχήν άνετος με την εικόνα του εαυτού του και να έχει αυτοπεποίθηση. Αν φοβάται ή αισθάνεται

να απειλείται από αυτά που θα ακούσει από τους συμβουλευόμενους για το νόημα και την αξία

αυτής της σχέσης, μπορεί να είναι ένδειξη ότι έχει εμπλακεί ο ίδιος στην σχέση αυτή για να

ικανοποιήσει δικές του προσωπικές ανάγκες και όχι των συμβουλευόμενων γονέων.

Στόχος αυτής της δεξιότητας είναι η προώθηση της ενόρασης στους γονείς μέσα από την

ανατροφοδότηση που λαμβάνουν για τον τρόπο με τον οποίο γίνονται αντιληπτοί στη διαπροσωπική

σχέση.

Στάδιο δράσης

Αφού αναπτυχθεί μια καλή σχέση ανάμεσα στον σύμβουλο και τον γονέα, η οποία θα βοηθήσει στη

διερεύνηση των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών που συνδέονται με τον

προβληματισμό του γονιού, και αφού ο γονιός αποκτήσει καλύτερη γνώση του προβλήματός του

μέσα από την ενόραση την οποία θα έχει κατακτήσει, θα είναι πλέον έτοιμος να δραστηριοποιηθεί

προς την αναζήτηση και επιλογή τρόπων αντιμετώπισης του προβλήματός του. Για τον σκοπό αυτό

θεωρούνται χρήσιμες κάποιες επιπλέον δεξιότητες, πέρα από τις ήδη αναφερθείσες και οι οποίες

περιγράφονται παρακάτω:

42

α) Πληροφόρηση

Μερικές φορές ο βοηθούμενος δεν είναι σε θέση να διερευνήσει το πρόβλημά του σε βάθος και να

δραστηριοποιηθεί προς την κατεύθυνση της επίλυσής του γιατί του λείπει η απαραίτητη

πληροφόρηση. Η παροχή πληροφόρησης αναφέρεται σε γεγονότα, δεδομένα ή απόψεις με στόχο την

ενημέρωση, τη διδασκαλία και μόρφωση του συμβουλευόμενου προκειμένου να αλλάξει τη

συμπεριφορά, τις σκέψεις και/ή τα συναισθήματα του. Είναι μια επικοινωνιακή δεξιότητα που από

μια πρώτη άποψη φαίνεται απλή όμως η τέχνη της έγκειται στο να γίνει σωστή εκτίμηση έτσι ώστε

να δοθεί η πρέπουσα πληροφόρηση εκεί που αρμόζει. Αυτή η οροθέτηση βασίζεται στην καλή γνώση

του συμβουλευόμενου εκ μέρους του σύμβουλου, τον συγχρονισμό της σχέσης τους και την

κατανόηση των κινήτρων του.

Εξειδικευμένη πληροφόρηση μπορεί να προσφέρει ο σύμβουλος στον γονέα μέσα από τις

επιστημονικές του γνώσεις και την εμπειρία του. Η πληροφόρηση αυτή μπορεί να έχει τη μορφή

απάντησης σε ερώτηση του γονέα ή προσφοράς γνώσης η οποία θα στοχεύει στην καλύτερη γνώση

του εαυτού και της ερμηνείας της συμπεριφοράς του. Για παράδειγμα, ο συντονιστής-σύμβουλος

πληροφορεί τον γονέα για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η υπερβολική μελέτη στην απόδοση,

διορθώνει λανθασμένη πληροφόρηση, ή ερμηνεύει τη συμπεριφορά του προσφέροντάς του έτσι

ανατροφοδότηση, τόσο απαραίτητη για την αυτογνωσία του.

Η παροχή πληροφόρησης αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη όταν η έλλειψη πληροφόρησης ή η λάθος

πληροφόρηση αποτελεί την κύρια πηγή της ύπαρξης ή της επιδείνωσης του προβλήματος που

αντιμετωπίζουν οι γονείς σε σχέση με τα παιδιά τους. Είναι μια δεξιότητα η οποία χρησιμοποιείται

ιδιαίτερα στο στάδιο της δραστηριοποίησης του γονέα όταν θα έχει κατακτήσει την γνώση του

εαυτού του.

β) Καθοδήγηση

Κάποιες φορές ο σύμβουλος προσφέρει κάποια κατεύθυνση στους γονείς σχετικά με το τι πρέπει να

κάνουν. Η καθοδήγηση χρησιμοποιείται στο στάδιο της δραστηριοποίησης των γονέων και στοχεύει

στην προώθηση της αλλαγής της συμπεριφοράς τους. Έχει νόημα να προσφέρεται αφού οι γονείς

έχουν ανιχνεύσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, έχουν αποκτήσει ενόραση και έχουν

αποφασίσει τι επιθυμούν να αλλάξει. Η δεξιότητα της καθοδήγησης θα πρέπει, όταν χρησιμοποιείται,

να έχει την έννοια μιας εκ των εναλλακτικών προσεγγίσεων που μπορεί να έχει υπόψη του το

συμβουλευόμενο άτομο όταν θα καταλήξει σε κάποια απόφαση για το τι θα κάνει. Ο σύμβουλος

μπορεί να συνεργαστεί με τον συμβουλευόμενο γονέα στην επιλογή της απόφασης που θα λάβει με

βάση τις ανάγκες, τους προβληματισμούς και τις αξίες του αλλά δεν θα πρέπει να του επιβάλλει την

άποψή του.

Από τις διάφορες έρευνες οι οποίες έχουν διεξαχθεί στο χώρο των καθοδηγήσεων προκύπτει ότι

ορισμένα είδη καθοδήγησης γίνονται αποδεκτά από τους συμβουλευόμενους όταν συμπίπτουν με το

πρόβλημά τους, βασίζονται και λαβαίνουν υπόψη τις δυνατότητες τους και δεν είναι πολύ δύσκολο

43

να εφαρμοσθούν, ενώ σε άλλα προβάλουν αντίσταση και δεν συνεργάζονται. Γι’αυτό χρειάζεται

ιδιαίτερη προσοχή εκ μέρους του συμβούλου στον τρόπο και τον χρόνο στον οποίο θα επιλέξει να

χρησιμοποιήσει αυτή τη δεξιότητα, πάντοτε λαβαίνοντας υπόψη του τις ανάγκες και τους τρόπους

αντίδρασης του γονέα.

γ) Γενίκευση

Όσα συμβαίνουν σε μια ή σε περισσότερες βοηθητικές συνεδρίες με στόχο την αλλαγή της

συμπεριφοράς του βοηθούμενου γονέα δεν μπορούν από μόνα τους να φέρουν την αληθινή, την

σταθερή αλλαγή. αυτή συμβαίνει μόνο στην πραγματική ζωή, πέρα από τη βοηθητική συμβουλευτική

σχέση. Πολλοί από τους γονείς μπορεί να υπόσχονται πολλά ενόσω βρίσκονται στην βοηθητική

σχέση αλλά μόλις επανέρχονται στο περιβάλλον τους συνεχίζουν να σκέφτονται και να ενεργούν

κατά τον παλιό τρόπο, αδυνατώντας να μεταβιβάσουν την νεοαποκτηθείσα γνώση τους στην

καθημερινή τους ζωή έτσι ώστε να υπάρξει πραγματική αλλαγή. Υπάρχει τέτοια περιπλοκή στον

κόσμο και στις διαπροσωπικές σχέσεις που συνάπτουν οι άνθρωποι μεταξύ τους ώστε να εμφανίζεται

αρκετά δύσκολη η μεταφορά μιας νέας συμπεριφοράς από το βοηθητικό συμβουλευτικό πλαίσιο στο

οικογενειακό, σχολικό ή φιλικό περιβάλλον. Η αλλαγή της συμπεριφοράς δεν γίνεται εύκολα, όμως η

διατήρηση αυτής της αλλαγής είναι ακόμη πιο δύσκολη. Ο σύμβουλος θα πρέπει να ζητήσει από τον

συμβουλευόμενο γονέα να συναντώνται κατά τακτά διαστήματα έτσι ώστε να έχει την ευκαιρία να

ελέγχει την διατήρηση της αλλαγής που έχουν καταφέρει μαζί και παράλληλα να τον εμψυχώνει και

να του δίνει κουράγιο στις προσπάθειες που κάνει για να επιβάλλει αυτή την αλλαγή στην

καθημερινή του ζωή.

Η γενίκευση της νέας συμπεριφοράς και στην πραγματική ζωή καθώς και η ενίσχυση των

προσπαθειών των γονέων προς την κατεύθυνση αυτή μέσα από μια περιοδική παρακολούθησή τους,

αποτελούν και τα σημαντικότερα στοιχεία του τελευταίου σταδίου της βοηθητικής σχέσης, εκείνου

της δράσης. Οι συμβουλευόμενοι μπορούν να διευκολυνθούν στον σχεδιασμό της γενίκευσης της

νέας τους συμπεριφοράς στην πραγματική ζωή μέσα από παιχνίδια ρόλου, οικογενειακή

συμβουλευτική ή την ανάθεση ‘κατ’οίκον εργασίας’ όπου ο σύμβουλος υποδεικνύει συγκεκριμένες

ενέργειες τις οποίες μπορούν να προσπαθήσουν να εφαρμόσουν στο περιβάλλον τους και κατόπιν να

τις συζητήσουν. Αυτές είναι κάποιες δυνατότητες που προσφέρονται στους συμβουλευόμενους για να

ενισχυθούν οι προσπάθειες της γενίκευσης της συμπεριφοράς τους.

Οι διάφορες συμβουλευτικές προσεγγίσεις έχουν αναπτύξει σειρά μεθόδων για την διευκόλυνση της

μεταβίβασης της μάθησης από την βοηθητική αλληλεπίδραση στην πραγματική ζωή. Κάθε άνθρωπος

αντιδρά με τον δικό του τρόπο σε αυτές τις τεχνικές και χρειάζεται προσεκτική παρατήρηση και

κατανόηση εκ μέρους του συμβούλου για να καταλάβει ποια από αυτές τις τεχνικές έχει τις

μεγαλύτερες πιθανότητες να βοηθήσει τον συμβουλευόμενο γονέα σε αυτή του την προσπάθεια.

44

Τονίζεται ότι η χρήση όλων των δεξιοτήτων που προαναφέρθηκαν γίνεται επιλεκτικά από

τον συντονιστή-σύμβουλο, ανάλογα με το πρόσωπο που έχει απέναντί του και τον

προβληματισμό που εκείνο προβάλλει, καθώς επίσης και από τις αντιδράσεις του στις

διάφορες δεξιότητες που χρησιμοποιεί. Υπογραμμίζεται η σπουδαιότητα της άριστης γνώσης

και ικανότητας χρησιμοποίησης όλων των δεξιοτήτων προκειμένου ο σύμβουλος να επιλέγει

κάθε φορά εκείνη που ταιριάζει καλύτερα στην περίσταση. Η ενότητα της επικοινωνίας και

των διαπροσωπικών, γενικά, σχέσεων αγκαλιάζει ολόκληρο το πρόγραμμα της

συμβουλευτικής προσέγγισης στις Σχολές Γονέων. Η βασική οδηγία που μπορεί να δοθεί

στους συντονιστές είναι ότι θα πρέπει να εξασκηθούν πολύ καλά ώστε να κατέχουν τις

βασικές δεξιότητες τις οποίες διδάχθηκαν προκειμένου να είναι σε θέση να τις

χρησιμοποιούν με άνεση κατά την διάρκεια των συνεδριών με τους γονείς αλλά και να τις

διδάξουν και σε εκείνους.

45

ΟΜΑΔΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ

Η ομαδική συμβουλευτική αποσκοπεί στην ανίχνευση του εαυτού, της ομάδας ή/ και των

περιστάσεων σε μια προσπάθεια τροποποίησης της συμπεριφοράς ή των στάσεών τους.

Βασικός σκοπός της, λοιπόν, είναι η παροχή βοήθειας προς το συμβουλευόμενο ώστε να

μπορέσει να ταυτοποιήσει, να αναγνωρίσει, να κατανοήσει και κατ’ επέκταση να αλλάξει

τους δυσπροσαρμοστικούς τρόπους να βιώνει εμπειρίες και να ανταποκρίνεται στους άλλους,

όπως και η αλλαγή στάσης, συμπεριλαμβανομένης της αυξημένης αυτοκατανόησης,

αυτοαποδοχής και της αλλαγής συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, η ομαδική συμβουλευτική

στοχεύει στο να βοηθήσει κάθε μέλος της ομάδας ξεχωριστά να κατανοήσει όσο το δυνατόν

περισσότερο τις σχέσεις του με κάθε ένα από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, εφόσον μια

τέτοια συνειδητοποίηση του παρέχει πληροφορίες για τους τρόπους συσχέτισής του με τους

άλλους στην πραγματική του ζωή. Πέρα από τη διαπροσωπική δομή που είναι κοινή σε κάθε

ομαδική συμβουλευτική, οι επιμέρους στόχοι θα πρέπει να προσαρμόζονται στους

διαφορετικούς πληθυσμούς.

H σπουδαιότητα της ομαδικής συμβουλευτικής έγκειται κυρίως στις ευεργετικές επιδράσεις

του κάθε μέλους της ομάδας στο άλλο, σ’ αυτό που ονομάζουμε αλληλεπίδραση μεταξύ των

μελών μιας ομάδας ή αλλιώς δυναμική της ομάδας. Από έρευνες έχει βρεθεί πως αυτή η

αλληλεπίδραση όταν μάλιστα πραγματοποιείται μέσα σε μια ατμόσφαιρα ενσυναίσθησης,

ζεστασιάς, σεβασμού, ρεαλισμού, αυθεντικότητας, ειλικρίνειας, αμεσότητας και κατάλληλης

αυτο-αποκάλυψης που διαμορφώνει ο αποτελεσματικός συντονιστής, οδηγεί τις

περισσότερες φορές σε επιτυχημένες λύσεις για τα μέλη της ομάδας.

Άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά της ομαδικής συμβουλευτικής είναι:

α) παρέχει μεγαλύτερο πλούτο ερεθισμάτων και περισσότερες ευκαιρίες για θετικές ή

αρνητικές ενισχύσεις

β) μέσα στην ομάδα υπάρχει ποικιλία αλληλεπιδράσεων και «συναλλαγών» που αποτελούν

πρόσφορο υλικό για αυτογνωσία

γ) η ομάδα παρέχει συνομήλικα πρότυπα που αποτελούν ένα σημαντικό κίνητρο για αλλαγή

της συμπεριφοράς τους. Mέσα στην ομάδα, δηλαδή, το άτομο έχει την εμπειρία διαφόρων

«παραδειγμάτων» παραπλήσιων με των δικών του καταστάσεων, συμπεριφορών, σκέψεων

και συναισθημάτων. Με τη δυνατότητα λοιπόν που δίνει στα μέλη της να παρατηρούν

άλλους ανθρώπους που παρουσιάζουν παρόμοιες με αυτούς δυσκολίες, η ομάδα γίνεται πηγή

σημαντικών ενισχύσεων των προσπαθειών των μελών της.

46

δ) η ομάδα προσφέρει ευκαιρίες για κάθαρση και λύτρωση, μέσα από την εξωτερίκευση και

το μοίρασμα των εμπειριών, γεγονός που βοηθάει τα άτομα να νιώθουν λιγότερη μοναξιά και

τους δημιουργούν διορθωτικές εμπειρίες

ε) παρέχει την ευκαιρία στα μέλη της ομάδας να δείξουν αλληλοκατανόηση και

συντροφικότητα, να πάρουν αλλά και να δώσουν βοήθεια στους άλλους

στ) κρατάει όλα τα μέλη σε εγρήγορση και συμμετοχή, ακόμα κι όταν δεν έχουν το λόγο

ζ) δίνει έμφαση στο «εδώ και τώρα», που προβάλλεται ως ο αποτελεσματικότερος τρόπος να

δουλεύει κανείς πάνω στις σχέσεις του με σημαντικά άτομα στη ζωή του

η) μέσα στην ομάδα δίνεται η δυνατότητα στο άτομο να αξιολογήσει τη συμπεριφορά των

άλλων, τα «λάθη», τις παραλείψεις, τις επιτυχίες και αποτυχίες τους καθώς και να μοιραστεί

τα συναισθήματα, τις εντυπώσεις του και την ενίσχυση που κρίνει ότι λαμβάνει από τους

συντονιστές και τα άλλα μέλη της ομάδας στη συνέχιση των προσπαθειών του

θ) μέσα στην ομάδα, το άτομο έχει τη δυνατότητα να εξερευνήσει τις σχέσεις, τις αξίες, την

αυτο-εικόνα του και τα αισθήματα απόρριψης ή θυμού που μπορεί να βιώνει

ι) η ομάδα αποτελεί έναν μικρόκοσμο της κοινωνίας, ένα δείγμα της πραγματικότητας, μέσα

στην οποία δίνεται η δυνατότητα στο άτομο να δει τα πράγματα ρεαλιστικά, να κερδίσει

ανατροφοδότηση, συμπαράσταση, κατανόηση, εμψύχωση, να συζητήσει, να μάθει, να

μοιραστεί ιδέες, συναισθήματα, ανησυχίες, να πειραματιστεί, να νιώσει ότι ανήκει κάπου

To μεγαλύτερο όφελος τελικά της ομαδικής συμβουλευτικής φαίνεται να είναι η προώθηση

της ολοκλήρωσης του ατόμου.

Για να είναι πραγματικά αποτελεσματική μια ομαδική συμβουλευτική, να μπορεί δηλαδή να

ασκεί επίδραση στην αλλαγή της στάσης και της συμπεριφοράς κάθε μέλους της ομάδας

ξεχωριστά, σημαντικό ρόλο παίζει η δημιουργία κλίματος αποδοχής, γιατί μόνο τότε θα

μπορέσουν τα μέλη της ομάδας να εξερευνήσουν τις αντιδράσεις προς τα υπόλοιπα μέλη και,

ακόμα παραπέρα, να εξερευνήσουν τι πιστεύουν σχετικά με το πώς οι ενέργειές τους

επηρεάζουν τους άλλους.

47

Σκοποί της ομαδικής συμβουλευτικής

Θα μπορούσαμε επομένως να συνοψίσουμε τους γενικότερους σκοπούς της ομαδικής

συμβουλευτικής στους παρακάτω:

α) η παροχή βοήθειας για επίτευξη αυτο-αποδοχής, αυτοσεβασμού, αυτογνωσίας,

εμπιστοσύνης στον εαυτό και προσωπικής αξίας

β) η ενθάρρυνση της αυτο-καθοδήγησης, της αυτονομίας, της υπευθυνότητας και της

εμπιστοσύνης απέναντι στον εαυτό και τους άλλους

γ) η ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων και διαπροσωπικών ικανοτήτων για την

αντιμετώπιση αναπτυξιακών δυσκολιών καθώς και η εκμάθηση εναλλακτικών τρόπων και

μεθόδων για την επίλυση προβλημάτων

δ) η απόκτηση ευαισθησίας ως προς τις ανάγκες και τα συναισθήματα των άλλων και κατ’

επέκταση η ανάπτυξη της ικανότητας για ενσυναίσθηση

ε) η συνειδητοποίηση της προσωπικής επιλογής και των προσωπικών προσδοκιών και η

ενθάρρυνση για αντιμετώπιση των άλλων με φροντίδα, ενδιαφέρον, ειλικρίνεια και

αμεσότητα

Στάδια εξέλιξης της Ομάδας

Η δημιουργία μιας συμβουλευτικής ομάδας δεν είναι απλή . απαιτεί μια διαδικασία , η οποία

πραγματοποιείται μέσα από ορισμένα στάδια, εκ των οποίων το πρώτο και το τελευταίο είναι

τα πιο κρίσιμα για τη διαμόρφωση αποτελεσματικών ομάδων.

α) το στάδιο πριν την έναρξη: είναι πολύ σημαντικό οι ενδιαφερόμενοι για συμμετοχή σε μια

συμβουλευτική ομάδα να λάβουν την κατάλληλη ενημέρωση και πληροφόρηση για τους

στόχους και τον τρόπο λειτουργίας της κατά τη διάρκεια της συνάντησης επιλογής, που

αποτελεί μια συνέντευξη όπου διερευνάται η ψυχική κατάσταση του ατόμου και τα κίνητρα

συμμετοχής του. Παράλληλα, συζητείται το θέμα της αποδοχής προσωπικής ευθύνης για

αλλαγή, η δυνατότητα για συμμετοχή του σε ομαδική δραστηριότητα και η δυνατότητά του

να συνεργαστεί με τους συγκεκριμένους όρους που επιβάλλει η δομή της λειτουργίας της

συμβουλευτικής ομάδας. Καθοριστική σημασία στο στάδιο αυτό έχει η κατάλληλη επιλογή

των μελών της ομάδας. Θα πρέπει να εξεταστούν ζητήματα, όπως: κατά πόσο η ομάδα είναι

κατάλληλη να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ατόμου, κατά πόσο είναι εθελοντική η

συμμετοχή του- ποιες είναι οι αντιδράσεις του ως προς το ενδεχόμενο συμμετοχής του στην

ομάδα, κατά πόσο είναι πρόθυμο να ακολουθήσει τους κανόνες της ομάδας. Ο σύμβουλος-

συντονιστής της ομάδας είναι υπεύθυνος για τον καθορισμό του περιεχομένου, της

ομοιογένειας ή ετερογένειας της ομάδας, του μεγέθους της, της συχνότητας και της διάρκειας

48

των συναντήσεων, της τοποθεσίας, καθώς και για τον καθορισμό των στόχων και για την

κατάλληλη τροποποίηση των τεχνικών, έτσι ώστε να επιτευχθούν όσο το δυνατόν

αποτελεσματικότερα οι στόχοι.

β) η πρώτη συνάντηση (προσανατολισμός και εξερεύνηση): η πρώτη συνάντηση είναι πολύ

σημαντική καθώς σε αυτήν διαμορφώνουν τα μέλη τη στάση τους απέναντι στην ομάδα. Στο

στάδιο αυτό συμπεριλαμβάνεται η γνωριμία των μελών, εγκαθίσταται η εμπιστοσύνη,

συζητείται η ανάληψη ευθύνης, καθορίζονται οι προσδοκίες, οι στόχοι και διαδικαστικά

ζητήματα, όπως ο αριθμός των συναντήσεων και η χρονική διάρκεια αυτών. Ο σύμβουλος

είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία, από την πρώτη κιόλας στιγμή, ενός κλίματος ζεστασιάς,

γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουν τα άτομα να οδηγηθούν στην αυτοαποκάλυψη. Ακόμη, στο

στάδιο αυτό, προσδιορίζονται κάποιοι κανόνες λειτουργίας και τίθενται κάποια όρια.

γ) το μεταβατικό στάδιο: στο στάδιο αυτό ο σύμβουλος προσπαθεί να αντιμετωπίσει την

αντίσταση των μελών της ομάδας, να χειριστεί το άγχος και να ελέγξει τις συγκρούσεις που

μπορεί να προκύψουν.

δ) η κυρίως εργασία (συνεκτικότητα και παραγωγικότητα): εδώ λαμβάνουν χώρα οι κυρίως

διαδικασίες της ομαδικής συμβουλευτικής.

ε) προετοιμασία για τη λήξη των συνεδριών: ρόλος του συμβούλου είναι να κατευθύνει την

ομάδα προς τη λήξη των συνεδριών, να προετοιμάσει τα μέλη της ομάδας προς την

κατεύθυνση αυτή και να ενθαρρύνει την έκφραση αντιδράσεων και συναισθημάτων που η

κατάσταση αυτή εγείρει.

στ) η τελευταία συνάντηση(σταθεροποίηση και λήξη): ρόλος του συμβούλου είναι επίσης να

εκτιμήσει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για λήξη των συνεδριών για κάθε μέλος της ομάδας

χωριστά, να τους υπενθυμίσει ότι πρόκειται για την τελευταία συνάντηση, να «τσεκάρει»

κάποια θέματα που πιθανόν εκκρεμούν, να κάνει ατομικές αξιολογήσεις για το κάθε μέλος,

να εστιάσει στα συναισθήματα που προκαλεί η λήξη των συνεδριών, να ενθαρρύνει

δραστηριότητες που επιτρέπουν στα μέλη να εκφράσουν τις απόψεις και εντυπώσεις τους, να

ενθαρρύνει την ανταλλαγή ανατροφοδότησης, να αξιολογήσει την αποτελεσματικότητα της

ομάδας. Μετά τη λήξη των συνεδριών και ύστερα από κάποιο διάστημα ακολουθούν κάποιες

ατομικές συνεδριάσεις και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της όλης ομαδικής εμπειρίας.

49

Μεθοδολογία Ομαδικής Συμβουλευτικής Γονέων

1. Το μέγεθος της ομάδας πρέπει να είναι μικρό. Ιδανικά θα πρέπει να περιλαμβάνει μέχρι

δέκα άτομα (και το πολύ μέχρι 20 άτομα) έτσι ώστε να μπορούν όλοι να συμμετέχουν ενεργά

στην συζήτηση. Ο συντονιστής θα πρέπει να παρακινεί κάθε γονέα να παρουσιάζει το θέμα

που τον απασχολεί, να ενημερώνει σχετικά με την πρόοδο που έγινε.

2. Η έμφαση στις ομάδες γονέων πρέπει να είναι πάντα σε συνήθη εξελικτικά θέματα που

μπορεί να αντιμετωπίζουν και όχι σε παθολογικά. Πρέπει να γίνει σαφές ευθύς εξ αρχής ότι η

ομάδα θα ασχοληθεί με συνήθη προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς με τα παιδιά τους.

Θα ήταν πολύ χρήσιμο, στο ξεκίνημα της ομάδας να δώσουν οι συντονιστές παραδείγματα

θεμάτων τα οποία θα τους απασχολήσουν. Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι τα θέματα που

θα τους απασχολήσουν είναι κοινά και συνήθη έτσι ώστε και οι γονείς να νιώσουν πιο άνετα

να μιλήσουν γι’αυτά.

3. Συνοχή της ομάδας. Ο συντονιστής πρέπει να φροντίσει να «δέσει» την ομάδα όσο πιο

γρήγορα γίνεται. Αυτό επιτυγχάνεται ξεκινώντας στην πρώτη συνάντηση με το να ζητήσει

από τον κάθε γονέα να παρουσιασθεί στην υπόλοιπη ομάδα. Μια άλλη καλή πρακτική στην

αρχή είναι να ζητήσει από τον κάθε γονέα να μιλήσει για κάποια (-ες) θετική (-ες) εμπειρία (-

ες) που είχε ή έχει με το παιδί του (ή τα παιδιά του). Αυτό βοηθάει όλα τα μέλη της ομάδας

να αποκτήσουν επίγνωση της προσωπικής τους κατάστασης αλλά και να αναγνωρίσουν ότι

όλοι διαθέτουν κάποιες δυνατότητες να έχουν καλές σχέσεις με τα παιδιά τους. Στη συνέχεια

θα πρέπει ο συντονιστής να ζητήσει από τον κάθε γονέα να εκθέσει τον προβληματισμό του

σε σχέση με το δικό του παιδί.

4. Επίσης, στις αρχές των συναντήσεων των γονέων θα πρέπει ο συντονιστής να μιλήσει για

κάποιες θεωρητικές αρχές που διέπουν τις σχέσεις γονέων-παιδιών και τις οποίες βέβαια

ασπάζεται και ο ίδιος. Μπορεί, για παράδειγμα, να μιλήσει για την ενθάρρυνση, για τις

λογικές συνέπειες, για τα όρια που πρέπει να βάζουν οι γονείς και για όποιο άλλο θέμα

θεωρεί σημαντικό για τις αρμονικές σχέσεις γονέων-παιδιών. Μετά την σύντομη αυτή

παρουσίαση θα ήταν καλό να ακολουθήσει μια συζήτηση η οποία θα συμβάλλει στην

καλύτερη γνωριμία των θέσεων των διαφόρων μελών της ομάδας στο συγκεκριμένο θέμα.

Και αυτή η δραστηριότητα συμβάλλει στην καλύτερη γνωριμία των μελών μεταξύ τους και

στην διαπίστωση ότι όλοι μοιράζονται όμοιες ανησυχίες και προβληματισμούς.

5. Καθώς η ομάδα θα αρχίσει να διερευνά και να συζητά διάφορα προβλήματα, τα μέλη της

ομάδας θα πρέπει να ενθαρρύνονται να παρέχουν ιδέες το ένα στο άλλο. Ο συντονιστής

αποτελεί μια επιπλέον πηγή πληροφόρησης και θα πρέπει, τουλάχιστον στις πρώτες

50

συναντήσεις να προτείνει πιθανούς τρόπους επίλυσης προβλημάτων. Αυτό, όμως θα πρέπει

να γίνει με μεγάλη προσοχή και φειδώ έτσι ώστε να μη πάρει ο συντονιστής τον ρόλο της

αυθεντίας, οπότε και δεν θα πετύχει την συνοχή της ομάδας. Ο ρόλος του συντονιστή πρέπει

να είναι ένας ρόλος διευκολυντή και να διδάσκει στα μέλη της ομάδας πως να ακούν το ένα

το άλλο, πώς να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων, να βοηθούν στις διευκρινίσεις και

να προσφέρουν πιθανές λύσεις.

6. Πρέπει να επιδιώκεται η μέγιστη δυνατή συμμετοχή. Σε κάθε συνάντηση θα πρέπει ο

συντονιστής να εμπλέκει όλα τα μέλη σε συζήτηση, καλώντας τα να συζητήσουν κάτι που τα

απασχολεί σε σχέση με την οικογένειά τους. Ο συντονιστής προγραμματίζει τον χρόνο

κατάλληλα έτσι ώστε να μη μονοπωλεί τον χρόνο ένα μόνο άτομο άλλα ο χρόνος να

μοιράζεται εξίσου σε όλα τα μέλη.

7. Στο τέλος κάθε συνεδρίας καλούνται τα μέλη να συνοψίσουν τι έγινε και τι έμαθαν στην

συγκεκριμένη συνεδρία. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί δίνει την ευκαιρία στα μέλη να

σκεφθούν και να μιλήσουν για την εμπειρία τους. Η δραστηριότητα αυτή δίνει την ευκαιρία

να διορθωθούν όλες οι εσφαλμένες εντυπώσεις οι οποίες μπορεί να δημιουργήθηκαν.

Ο Συντονιστής των σχολών γονέων

Πώς πρέπει να χειριστεί ο συντονιστής αυτές τις καταστάσεις, πέρα από το να είναι ένας

καλός ακροατής; Η ευθύνη του δεν έγκειται στο να λύσει εκείνος τα προβλήματα που

αντιμετωπίζουν οι γονείς μέσα στην οικογένειά τους αλλά στο να τους βοηθήσει στην

κατανόηση τους και στον επαναπροσδιορισμό των τρόπων με τους οποίους θα τα

αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη επιτυχία. Για να μπορεί να επιτύχει τους στόχους αυτούς, ο

συντονιστής χρειάζεται να διαθέτει ορισμένα προσωπικά χαρακτηριστικά και μια

εξειδικευμένη κατάρτιση.

Είναι αυτονόητο ότι θέματα δεοντολογίας και προσωπικής φιλοσοφίας για τη ζωή,

χρωματίζουν την προσέγγιση που θα υιοθετήσει ο σύμβουλος-συντονιστής των σχολών

γονέων. Η μεγαλύτερη διάσταση της προσέγγισης που θα υιοθετηθεί, αφορά τους ρόλους

συμβούλου – γονέα: Είναι ο σύμβουλος κυρίαρχος ή τα δύο αυτά σκέλη λειτουργούν

ισοδύναμα; Την πρώτη θέση την υποστηρίζει η περισσότερη συμπεριφοριστική

συμβουλευτική κατεύθυνση ενώ την δεύτερη την ασπάζεται η ανθρωπιστική συμβουλευτική

κατεύθυνση. Οι περισσότεροι σύμβουλοι υιοθετούν μια στάση ανάμεσα σε αυτές τις δύο,

παρουσιάζοντας γνώση, δίνοντας συμβουλές αλλά και τονίζοντας ότι η ευθύνη βρίσκεται στα

χέρια των γονέων για οποιαδήποτε ενέργεια η απόφασή τους.

51

Προσωπικά γνωρίσματα συντονιστή-συμβούλου

Οι μαρτυρίες από διάφορες ερευνητικές προσπάθειες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι

υπάρχουν καταρχήν κάποια γνωρίσματα που πρέπει να διαθέτει ένας σύμβουλος απαραίτητα,

προκειμένου να λειτουργήσει με επιτυχία στο ρόλο του: την ενσυναίσθηση, τη γνησιότητα,

την ειλικρίνεια, το σεβασμό και ζεστασιά. Πέρα από αυτά, έρευνες έχουν δείξει ότι ο

καλός σύμβουλος διακρίνεται από ευφυΐα, ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπό του,

ανθρωπιά και αξιοπρέπεια, χιούμορ, αποδοχή του εαυτού του, ανοχή σε ασαφείς,

διφορούμενες καταστάσεις.

Σύμβουλοι με διαφορετικές προσωπικότητες μπορούν να προσεγγίσουν τους γονείς με

διαφορετικούς τρόπους και να έχουν εξίσου ευνοϊκά αποτελέσματα. Η ανάπτυξη της

αυτογνωσίας και της ευαισθησίας προς τους άλλους, η οποία συνδέεται με την

ενσυναίσθηση και τον σεβασμό, προωθούν οπωσδήποτε θετικές διαπροσωπικές σχέσεις.

Πέρα από αυτά και εφόσον ο κύριος ρόλος του συντονιστή-συμβούλου των Σχολών Γονέων

είναι να βοηθήσει τους γονείς στον δύσκολο, πολλές φορές, δρόμο του πλησιάσματος με τα

παιδιά τους και την στήριξη και βοήθεια για να γίνουν υπεύθυνα, συνεργάσιμα, δημιουργικά

και ευτυχισμένα, είναι αυτονόητο πως και η εκπαίδευση του θα πρέπει να τον εφοδιάσει με

τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για να μπορεί να δημιουργήσει θετικές σχέσεις που

θα τον βοηθήσουν: α) να αναγνωρίσει και τις δικές του προσωπικές αλλά και τις μοναδικές

επιθυμίες, προσδοκίες, συναισθήματα και ικανότητες των γονέων και β) να ανακαλύψει

ευκαιρίες μέσα από τις οποίες όλος αυτός ο ανθρώπινος εσωτερικός πλούτος θα μπορεί να

εκφραστεί εποικοδομητικά.

Επαγγελματική κατάρτιση συντονιστών-σύμβουλων σχολών γονέων

Για να γίνει κάποιος επιτυχημένος σύμβουλος σχολών γονέων χρειάζεται πέρα από ένα

πτυχίο στις ανθρωπιστικές επιστήμες (παιδαγωγικά, ψυχολογία, κοινωνιολογία), ιδανικά να

τελειώσει εξειδικευμένες σπουδές (π.χ. μεταπτυχιακό πρόγραμμα) που θα περιλαμβάνουν

μαθήματα για τις αρχές και τις τεχνικές της γονικής - οικογενειακής συμβουλευτικής, τις

μεθόδους έρευνας και τις θεωρίες της οικογενειακής ψυχολογίας. Πιο συγκεκριμένα, η

μεταπτυχιακή του εκπαίδευση θα πρέπει να στοχεύει:

1. στην απόκτηση γνώσεων των θεωριών και των τεχνικών που χρησιμοποιεί η

συμβουλευτική ψυχολογία στην ατομική ή την ομαδική ψυχολογική συμβουλευτική

52

2. στην απόκτηση ικανότητας δημιουργίας μιας εποικοδομητικής συμβουλευτικής

σχέσης

3. στην απόκτηση ικανοτήτων χρησιμοποίησης διαφόρων διευκολυντικών δεξιοτήτων

στην συζήτηση: αποδοχή, σεβασμό για τις αξίες και τις ανάγκες του άλλου,

αντικειμενικότητα, ενσυναίσθηση, κτλ.

4. στην απόκτηση ικανότητας δημιουργίας προσωπικού μοντέλου συμβουλευτικής

5. στην απόκτηση ικανότητας αναγνώρισης ατόμων που πρέπει να παραπεμφθούν σε

άλλους ειδικούς λόγω της φύσης της ανάγκης που αντιμετωπίζουν

6. και γενικά, στην απόκτηση όλων εκείνων των γνώσεων και ικανοτήτων που

συνδέονται με την συμβουλευτική σχέση, διαδικασία και έκβαση.

Για να υλοποιηθεί ο στόχος αυτός, θα πρέπει να σκεφθούμε ένα πρόγραμμα κατάρτισης το

οποίο θα κινείται γύρω από έξη κύριους άξονες:

1. Ιδεολογία – Φιλοσοφία. Όλοι οι άνθρωποι, συνειδητά ή όχι, λειτουργούν με μια

συγκεκριμένη ιδεολογία, μια προσωπική φιλοσοφία για τη ζωή. Θα πρέπει να δοθεί

ιδιαίτερη έμφαση στην αποσαφήνιση των αρχών που διέπουν την συμπεριφορά του κάθε

συμμετέχοντος γιατί αυτή θα καθορίσει και την προσέγγιση που θα ακολουθήσει στο

λειτούργημα του ως συμβούλου.

2. Παιδαγωγικές θεωρίες - Θεωρίες μάθησης. Οι καταρτιζόμενοι πρέπει να γνωρίζουν τις

αρχές και τις προϋποθέσεις για την διευκόλυνση της μάθησης που υποστηρίζουν οι διάφορες

θεωρίες της μάθησης, προκειμένου να τις εφαρμόσουν στο έργο τους.

3. Θεωρίες συμβουλευτικής. Ένα πρόγραμμα κατάρτισης θα πρέπει να δώσει απαραίτητα

μεγάλη έμφαση στις θεωρίες της συμβουλευτικής. Οι εκπαιδευόμενοι χρειάζεται να

γνωρίζουν τις βασικές συμβουλευτικές θεωρίες, την φιλοσοφία στην οποία στηρίζονται οι

αρχές τους και τις δεξιότητες που χρησιμοποιεί κάθε μια από αυτές. Έτσι θα μάθουν πώς και

γιατί χρησιμοποιείται μια συγκεκριμένη δεξιότητα και ποιο αποτέλεσμα έχει με τι είδους

προβλήματα και με ποιους ανθρώπινους χαρακτήρες.

4. Εκμάθηση επιτυχημένων διαπροσωπικών σχέσεων. Η εκπαίδευση σε δεξιότητες

επικοινωνίας και συμβουλευτικής βοηθά προς την κατεύθυνση του να μπορούν οι

συντονιστές να ακούν και να παρακολουθούν πιο προσεκτικά τους γονείς, δημιουργώντας

έτσι επιτυχημένες διαπροσωπικές σχέσεις.

5. Ομάδες ευαισθητοποίησης – Αυτογνωσία. Για να μπορέσει να ασκήσει το βοηθητικό-

συμβουλευτικό του ρόλο, ο συντονιστής -σύμβουλος θα πρέπει καταρχήν να οδεύσει το

μακρύ, δύσκολο και επίπονο δρόμο προς την αυτογνωσία του. Η γνώση του εαυτού αποτελεί

53

προϋπόθεση της αληθινής και ουσιαστικής επικοινωνίας με τους άλλους, αλλά και της

ευαισθησίας του ανθρώπου που θέλει να βοηθήσει αναλαμβάνοντας τον ρόλο του

συμβούλου που θα συνδράμει τα συμβουλευόμενα άτομα στην αντιμετώπιση των

προβλημάτων τους.

6. Ανάπτυξη προσωπικού μοντέλου συμβουλευτικής. Ένας συνειδητοποιημένος

σύμβουλος πρέπει να διαθέτει ένα δικό του, προσωπικό μοντέλο συμβουλευτικής

προσέγγισης. Μπορεί το μοντέλο αυτό να είναι ένα από αυτά που έχουν προτείνει οι μεγάλοι

θεωρητικοί, μπορεί όμως να είναι και ένα καθαρά προσωπικό στο οποίο θα έχει καταλήξει

ότι του ταιριάζει καλύτερα.

.

54

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΣΕΜΙΝΑΡΙΩΝ

Η συστημική προσέγγιση ανέπτυξε μια ιδιαίτερη μεθοδολογία στον τρόπο μετάδοσης της

γνώσης και στην εκπαίδευση γενικότερα. Θεωρεί ότι η γνώση μπορεί να αφομοιωθεί και να

χρησιμοποιηθεί από το άτομο, όταν το ίδιο συμμετέχει στην απόκτησή της. Για το λόγο αυτό

στα σεμινάρια που γίνονται με διάφορες ομάδες εκπαιδευόμενων χρησιμοποιείται η

βιωματική μέθοδος. Ο εκπαιδευτής, ανάλογα με το υλικό που θέλει να διδάξει βάζει τους

εκπαιδευόμενους να κάνουν αντίστοιχες ασκήσεις. Με τις ασκήσεις αυτές, όπως για

παράδειγμα, προσομοίωση της οικογένειας, παίξιμο ρόλων, όπως και συζήτηση μεταξύ

τους, συμμετέχουν προσωπικά στα θέματα του σεμιναρίου. Μέσα από τη δική τους

συμμετοχή μπορεί να κατανοήσουν τη θέση των άλλων μελών και το δικό τους ρόλο στην

οικογένεια και να οδηγηθούν σε αλλαγές.

Ασκήσεις για τις ομάδες γονέων

Παρακάτω δίδουμε μερικές ασκήσεις που μπορεί να εφαρμόσει ο εκπαιδευτής σε σεμινάρια

γονέων για να ευαισθητοποιήσει τους γονείς σε κάποια θέματα τα οποία αναπτύσσει

θεωρητικά:

Συζήτηση σε ομάδες για θέματα τα οποία τέθηκαν στην εισήγηση από τον εκπαιδευτή.

Είναι ο πιο εύκολος τρόπος να γνωριστούν οι γονείς μεταξύ τους και να συμμετέχουν στο

σεμινάριο χωρίς αντιστάσεις.

Τι κερδίζουν μέσα από τη συζήτηση:

. Τους δίδεται η ευκαιρία να εκφράσουν ένα τους πρόβλημα ή κάποιες σκέψεις τους και αυτό

τους χαλαρώνει. Είναι σημαντικό για τους γονείς στις συναντήσεις αυτές να "περνάνε καλά"

και να παίρνουν πράγματα για τον εαυτό τους. Με το να νιώσουν καλύτερα ως άτομα, θα

γίνουν και καλύτεροι με τους άλλους και πρώτιστα με τα παιδιά τους. Ο σεβασμός και η

εκτίμηση στην προσωπικότητα του γονέα, ακόμη και αν κάνει λάθη, το ενδιαφέρον και η

κατανόηση για τα θέματα που θέτει, είναι από τα βασικά προσόντα και χαρακτηριστικά της

συμπεριφοράς του συμβούλου και προς την κατεύθυνση αυτή πρέπει να οδηγήσει και τα

άλλη μέλη της ομάδας.

Η διαπίστωση από τους γονείς ότι βρίσκουν κατανόηση είναι το πρώτο βήμα για να νιώσουν

ασφαλείς και να οδηγηθούν σε αλλαγές. Η επισήμανση επίσης, ότι και οι άλλοι γονείς έχουν

παρόμοια προβλήματα τους καθησυχάζει και τους δίνει ελπίδα για αντιμετώπιση, όταν έχουν

προβλήματα.

55

Ζωγραφίζω την οικογένειά μου ή Ζωγραφίζω την οικογένειά μου να κάνει κάτι.

Οι γονείς με το να ζωγραφίσουν την οικογένειά τους συνειδητοποιούν καταστάσεις , τις

οποίες δεν αναγνώριζαν σε ένα συνειδητό επίπεδο, όπως για παράδειγμα, το ότι μόνες τους

οι μητέρες βάζουν τον εαυτό τους σε πολλούς ρόλους και κάνουν πολλά πράγματα που θα

μπορούσε να κάνει κάποιος άλλος. Μέσα από τα θέματα που θα προκύψουν ο σύμβουλος θα

βρει τα ερεθίσματα να βοηθήσει τους γονείς να δούνε τη συμμετοχή τους σε ό, τι συμβαίνει

στην οικογένεια και να οδηγηθούν σε αλλαγές ανεπιθύμητων καταστάσεων.

Προσομοίωση οικογένειας.

Οι γονείς γίνονται ομάδες και κάθε ομάδα φτιάχνει μια οικογένεια και μοιράζονται τους

οικογενειακούς ρόλους: Πατέρας, μητέρα, παιδί, παιδί, παππούς και γιαγιά, αν θέλουν, ή

άλλα πρόσωπα που μια ομάδα θεωρεί ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικογένειά τους.

Θέτουν ένα πρόβλημα της οικογένειας για αντιμετώπιση και συζητούν για τη λύση του, μέσα

από το ρόλο που έχει πάρει ο καθένας. Με το να μπούνε τα άτομα σε ρόλους άλλων μελών

της οικογένειας, π.χ., του παιδιού ή της συζύγου κατανοούν καλύτερα τη θέση και την

συμπεριφορά των άλλων και μειώνονται με τον τρόπο αυτό, η έλλειψη κατανόησης και οι

παρανοήσεις. Κατανοούν επίσης με τον τρόπο αυτό τη δική τους συμβολή για τη

συμπεριφορά των άλλων.

Αγάλματα.

Είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό με παιδιά τα οποία δυσκολεύονται να χειριστούν το λόγο,

αλλά μπορεί να γίνει και με ενήλικες. Ανάλογα με το στόχο της άσκησης, μπορεί να ζητηθεί

από ένα γονέα, να βάλει κάποια άλλα άτομα που αναπαριστούν μια οικογένεια, σε στάσεις

που μπορεί να έχουν τα μέλη μιας οικογένειας σε διάφορες καταστάσεις. Όταν π.χ., υπάρχει

έντονη σύγκρουση στο ζευγάρι, πως μπορεί να είναι τα παιδιά, ή πως είναι όταν υπάρχουν

ευχάριστες καταστάσεις. Μπορεί επίσης, ένας γονέας να δείξει με τη στάση του σώματός του

και με κινήσεις πως νομίζει ότι φαίνεται στα παιδιά του ή πως νιώθει ένα παιδί στην

οικογένεια ή πως νιώθουν τα παιδιά σε διάφορες καταστάσεις.

Η άσκηση αυτή προϋποθέτει ότι έχει γίνει εξοικείωση των μελών μεταξύ τους και ότι τα

άτομα θέλουν να συμμετέχουν στο παιχνίδι.

56

Παίξιμο ρόλων.

Είναι από τις βασικές ασκήσεις εκπαίδευσης με τον βιωματικό τρόπο. Στους γονείς δίδονται

διαφορετικοί ρόλοι από αυτόν που έχουν και καλούνται να επικοινωνήσουν μέσα από αυτόν

τον ρόλο. Όπως είδαμε αυτό γίνεται και στις ασκήσεις προσομοίωσης.

Ασκήσεις επικοινωνίας.

Είναι πολύ σημαντικό στις Σχολές Γονέων οι γονείς να εκπαιδευτούν στην επικοινωνία μέσα

από σχετικές ασκήσεις. Το θέμα αυτό βέβαια καλύπτεται σε άλλη ενότητα και για το λόγο

αυτό δεν θα αναφερθούμε εδώ περισσότερο.

Εστιασμός στη Λύση.

Στις συζητήσεις που κάνουμε με τους γονείς έχουμε μάθει να εστιάζουμε και να

αναφερόμαστε σε προβλήματα και πώς να τα αντιμετωπίσουμε. Στο χώρο της

ψυχοθεραπείας, πρόσφατα, προέκυψε ένας νέος τρόπος παρέμβασης ο οποίος αντί να δίνει

έμφαση στα προβλήματα, προσπαθεί να ανασύρει τα θετικά πράγματα που συμβαίνουν σε

μια οικογένεια σε ένα ζευγάρι ή σε ένα άτομο. Με το να βοηθήσει ο σύμβουλος τους γονείς

να δούνε τα θετικά στοιχεία της προσωπικότητας και συμπεριφοράς του παιδιού τους, ή του

συντρόφου τους τους βοηθά να νιώσουν καλά και να μειώνουν τον εστιασμό στα αρνητικά

στοιχεία. Η ενίσχυση των θετικών στοιχείων, με τη σειρά της, οδηγεί σε μεγαλύτερη

εκτίμηση προς τον άλλον και σε μείωση από την πλευρά του, των αρνητικών συμπεριφορών.

Ένα παράδειγμα αυτής της τεχνικής είναι το παρακάτω: σε μια συνεδρία προσέρχεται μια

μητέρα για βοήθεια λόγω των προβλημάτων που αντιμετωπίζει με τα τρία απείθαρχα παιδιά

της’ όταν άρχισε να αναφέρει τα ατελείωτα "κατορθώματα" των παιδιών της, ο σύμβουλος,

σε ένα διάλειμμα την ρωτάει: Θα θέλαμε τώρα να μας πείτε τι καλό κάνουν στο σπίτι τα

παιδιά σας. Σε όλη την υπόλοιπη συνεδρία αναφέρονταν θετικές δραστηριότητες από την

πλευρά των παιδιών και την πλευρά της μητέρας. Στην επόμενη συνάντηση η οικογένεια

παρουσιάστηκε με πολύ λιγότερα προβλήματα και με διάθεση να παρουσιάσει τα ευχάριστα

πράγματα που έκαναν στην οικογένειά τους.

57

Περιορισμοί στη χρήση των βιωματικών ασκήσεων

Μερικά σημεία τα οποία πρέπει να προσέξει ο σύμβουλος στην επιλογή και εφαρμογή των

ασκήσεων είναι τα ακόλουθα:

Οι ασκήσεις έχουν σχέση με την ενότητα την οποία ο σύμβουλος θέλει να διδάξει και η

επιλογή τους επομένως, γίνεται με βασικό κριτήριο να βοηθά στην κατανόηση της

συγκεκριμένης ενότητας. Σε διάφορα βοηθήματα μπορούμε να βρούμε έτοιμες ασκήσεις,

είναι όμως σημαντικό να τις προσαρμόσουμε στη δική μας ομάδα. Για παράδειγμα, δεν

μπορούμε να βάλουμε κάποιους γονείς οι οποίοι είναι διστακτικοί ακόμη και να μιλήσουν,

να δηλώσουν με το σώμα τους (αγάλματα), μια συμπεριφορά του παιδιού τους ή δική τους.

Μπορούμε να επινοούμε δικές μας ασκήσεις ανάλογα με την περίπτωση και τους στόχους

μας.

ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΜΑΔΕΣ ΓΟΝΕΩΝ

Παραθέτουμε κάποιες επιπλέον ασκήσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται συχνά στις ομάδες

γονέων και φαίνεται να ενθαρρύνουν την βιωματκή συμμετοχή των μελών στην όλη

διαδικασία.

1η Άσκηση

1. Ημερολόγιο. Ζητήστε από τους γονείς να έχουν ένα ημερολόγιο στο οποίο να

καταγράφουν ό,τι έχει να κάνει με ευχάριστες ή δυσάρεστες εμπειρίες που έχουν σε σχέση

με άλλα μέλη της οικογένειάς τους και που τους έχουν αγγίξει και τους απασχολούν. Στόχος

του ημερολογίου θα πρέπει να είναι η έκφραση συναισθημάτων σχετικά με αυτά που

συμβαίνουν και η προσπάθεια ενδοσκόπησης των γονέων.

2 η Άσκηση

2. Διαπροσωπική παρεξήγηση:

α) Ζητήστε από τους γονείς να καταγράψουν σε ένα φύλλο χαρτί κάτι που συνέβη στα

πλαίσια της οικογένειάς τους και για το οποίο είναι προβληματισμένοι και στενοχωρημένοι.

β) Κατόπιν, ζητήστε τους να σκεφθούν και να καταγράψουν τα ειλικρινή τους κίνητρα, τις

ειλικρινείς τους προθέσεις που τους ώθησαν στην συγκεκριμένη συμπεριφορά: π.χ. επιθυμώ

να με υπάκουει, θέλω να με αγαπάει, θέλω να καταλάβει ότι εγώ γνωρίζω καλύτερα, θέλω να

καταλάβει ότι έχω θυμώσει, δεν θέλω να το συζητήσω μαζί του, κ.ο.κ.

58

γ) Μετά ζητήστε τους να σημειώσουν τους πιθανούς τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε

να εκλάβει τη συμπεριφορά τους το άλλο μέλος της οικογένειας με το οποίο είχαν εμπλακεί.

Να γίνει συζήτηση με θέμα τους τρόπους με τους οποίους μας εκλαμβάνουν οι άλλοι και οι

οποίοι μπορεί να είναι τελείως λανθασμένοι σε σχέση με τις προθέσεις μας. Οι προθέσεις μας

είναι γνωστές μόνο σε μας και τα άλλα άτομα μπορούν μόνο να δώσουν τις δικές τους

ερμηνείες για την συμπεριφορά μας. Είναι σημαντικό να είμαστε όσο γίνεται περισσότερο

σαφείς σε αυτό που νιώθουμε, σκεφτόμαστε ή θέλουμε από τον άλλο, αν θέλουμε να έχουμε

υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις μαζί του.

3 η Άσκηση

3. Παιχνίδια ρόλου: Πολλές φορές βοηθούνται οι γονείς να αποκτήσουν μεγαλύτερη ενόραση

όταν εμπλέκονται σε δραματοποίηση. Η δραματοποίηση μιας έκρυθμης κατάστασης βοηθάει

στην ανάπτυξη ενσυναίσθησης και στην απόκτηση δεξιοτήτων για την επίλυση των

συγκρούσεων. Μπορείτε να προτείνετε στην ομάδα να δραματοποιήσετε κάποιο περιστατικό

που φέρνει ένας γονέας στη συζήτηση.

4 η Άσκηση

4. Ασκήσεις για την αναγνώριση των συναισθημάτων σε μηνύματα που στέλνουν τα παιδιά ή

άλλα μέλη της οικογένειας στους γονείς. Να υπάρχουν σε έντυπη ή σε βιντεοσκοπημένη

μορφή τυπικά (συνήθη) μηνύματα που στέλνουν τα παιδιά στους γονείς και να ζητείται από

την ομάδα να αναγνωρίσει το συναίσθημα που περιλαμβάνεται στο μήνυμα.

Παράδειγμα:

Μια έφηβη: «Θέλω να φορέσω σκουλαρίκι στη μύτη και στα χείλη μου! Δικαίωμά μου είναι.»

Ένας έφηβος: «Είμαι έξω φρενών με τον εαυτό μου! Ήμουν εκνευρισμένος και τα έβαλα με την

αδελφή μου χωρίς λόγο. Είμαι σίγουρος ότι την πλήγωσα.»

Συζήτηση: Τι συναίσθημα ή τι συναισθήματα πιστεύετε ότι εκφράζει αυτό το μήνυμα;

5 η Άσκηση

5. Ασκήσεις για την αναγνώριση αποτελεσματικών ή μη-αποτελεσματικών μηνυμάτων εκ

μέρους των γονέων. Να υπάρχουν σε έντυπη ή σε βιντεοσκοπημένη μορφή τυπικά (συνήθη)

μηνύματα που στέλνουν οι γονείς στα παιδιά τους και να ζητείται από την ομάδα να

σχολιάζει την αποτελεσματικότητα ή τη μη-αποτελεσματικότητα του μηνύματος και να

αιτιολογεί την εκτίμησή του αυτή. Επίσης να γίνεται συζήτηση σχετικά με την κατεύθυνση

59

στην οποία στοχεύει το μήνυμα και αν το αποτέλεσμα στο οποίο στοχεύει θα έχει

μακροπρόθεσμη ή βραχυπρόθεσμη επίδραση στο παιδί.

Παράδειγμα:

Τα παιδιά τσακώνονται για το ποιο πρόγραμμα θα παρακολουθήσουν στην τηλεόραση.

Τυπική αντίδραση γονέα: Σταματήστε να τσακώνεστε και κλείστε αμέσως την τηλεόραση!

Συζήτηση:

- Πιστεύετε ότι είναι ένα αποτελεσματικό ή ένα μη- αποτελεσματικό μήνυμα;

- Που στοχεύει; Τι θέλει να επιτύχει;

- Θα το πετύχει; Αν ναι, το επίτευγμα θα είναι βραχυπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο; Γιατί;

6 η Άσκηση

6. Ασκήσεις που αποσκοπούν στην δήλωση της προσωπικής επιθυμίας του γονέα χωρίς να

θίγεται το παιδί. Να υπάρχουν σε έντυπη ή σε βιντεοσκοπημένη μορφή τυπικές περιπτώσεις

όπου το παιδί παρεμβαίνει σε μια δραστηριότητα του γονέα και τον ενοχλεί. Να γίνει

συζήτηση γύρω από τους τρόπους με τους οποίους μπορεί ο γονιός να δώσει στο παιδί του να

καταλάβει ότι πρέπει να σεβαστεί την επιθυμία του χωρίς να το προσβάλει ή να το θίξει.

Παράδειγμα:

α) Το παιδί βάζει πολύ δυνατά την μουσική στο στερεοφωνικό του και ενοχλεί τον πατέρα

στη μελέτη του.

Συζήτηση:

- Πώς μπορεί να αντιδράσει ο πατέρας εκφράζοντας την δική του ανάγκη και μη-

επιτιθέμενος στο παιδί;

β) Η μητέρα προσπαθεί να μαγειρέψει και το εξάχρονο παιδάκι της έρχεται και της παίρνει

το μαχαίρι, ανάβει τις εστίες της κουζίνας, την τραβάει από την ποδιά.

Συζήτηση:

- Πώς μπορεί να αντιδράσει η μητέρα εκφράζοντας την δική της ανάγκη χωρίς να

παρατηρήσει με έντονο ύφος το παιδί της;

7 η Άσκηση

7. Ασκήσεις που στοχεύουν στην συνειδητοποίηση εκ μέρους των γονέων της κατανομής του

χρόνου τους στο 24ωρο. Η άσκηση αυτή θα τους βοηθήσει να καταλάβουν πόσο χρόνο

αφιερώνουν στα παιδιά τους και για ποιες δραστηριότητες.

60

Μπορεί να μοιραστεί ένα χαρτί που θα απεικονίζει ένα μεγάλο στρογγυλό ρολόι και θα

χωρίζεται σε 24 φέτες. Οι γονείς θα πρέπει να σημειώσουν τις ώρες που αφιερώνουν:

1. στην εργασία τους εκτός σπιτιού

2. στην εργασία τους μέσα στο σπίτι (οικιακά)

3. στον ύπνο και την ξεκούρασή τους

4. στα γεύματα τους (καθορίζοντας αν αυτά γίνονται με τα άλλα μέλη

της οικογένειας ή όχι)

5. στα ψώνια (μόνοι τους ή με τα παιδιά τους)

6. στην μελέτη των παιδιών τους

7. σε παιχνίδι με τα παιδιά τους

8. σε βόλτες ή εκδρομές με τα παιδιά τους

9. σε άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες με τα παιδιά τους

10. σε άλλες εκδηλώσεις χωρίς τα παιδιά τους

Μπορούν να προστεθούν και άλλες κατηγορίες.

Συζήτηση:

Η συζήτηση θα στοχεύει στην ικανοποίηση ή μη-ικανοποίηση της κατανομής του χρόνου

τους, στην αναζήτηση των αιτίων γι’αυτή την κατανομή καθώς και στην αναζήτηση

εναλλακτικών σεναρίων για τη βελτίωση της κατανομής του χρόνου τους. Η όλη συζήτηση

θα πρέπει να έχει βέβαια ως επίκεντρο τα παιδιά και τις ενδο-οικογενειακές σχέσεις

γενικότερα.

8 η Άσκηση

8. Ασκήσεις αυτο-ελέγχου. Ζητήστε από τους γονείς να σκεφθούν αν κάποιες φορές

- λένε κάτι για το οποίο μετά μετανιώνουν

- παίρνουν μία απόφαση χωρίς να την πολυσκεφτούν

- κάνουν κάτι χωρίς να ακούσουν και την άλλη άποψη ή χωρίς να έχουν πρώτα

ενημερωθεί για τους κανόνες ή να έχουν διαβάσει τις οδηγίες

- κανονίζουν κάτι χωρίς να γνωρίζουν τις λεπτομέρειες

- δεν ακούν και τις δυο πλευρές μιας διαμάχης πριν τοποθετηθούν και οι ίδιοι

Αν απαντήσουν καταφατικά σε κάποια από αυτά, προτείνετε και ζητήστε να εξασκηθούν

στον παρακάτω τρόπο αντιμετώπισης:

ΣΤΑΜΑΤΑ – προσπάθησε να σκεφθείς ποιο είναι το πρόβλημα

61

ΣΚΕΨΟΥ – τρεις τρόπους με τους οποίους μπορείς να λύσεις το πρόβλημα. (Ακολούθησε

ένα τρόπο σκέψης που να περνάει από τρία στάδια: 1. ΑΝ... επιλέξω αυτό τον τρόπο, 2.

ΤΟΤΕ ... θα έχει αυτό το αποτέλεσμα, 3. ΟΜΩΣ...τι άλλες επιπτώσεις μπορεί αν έχει αυτή

μου η επιλογή)

ΠΡΑΞΕ – διάλεξε έναν από αυτούς τους τρόπους, εκείνον που σου ταιριάζει

καλύτερα

62

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Datilio, F.M., C.A.Padesky (1994) Συμβουλευτική ζευγαριών. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Δημητρόπουλος, Ε.Γ. (1992) Συμβουλευτική και συμβουλευτική ψυχολογία. Αθήνα, Γρηγόρης.

Dowling, E. & Osborne,E. (Επιμ.) (2001). Η οικογένεια και το σχολείο. Αθήνα, Gutenberg.

Dunn, J. (1999). Οι στενές προσωπικές σχέσεις των μικρών παιδιών. Αθήνα: Τυπωθήτω. Γ.Δαρδανός.

Gordon, Thomas (1994). Ο αποτελεσματικός γονέας. Αθήνα: Ευρωσπουδή.

Ivey,A et al (1992) Συμβουλευτική: Μέθοδος πρακτικής προσέγγισης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Ivey,A et al (1994) Συμβουλευτική: Βασικές δεξιότητες επιρροής. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Καλαντζή-Αζίζι, Α. (1984) Αυτογνωσία, Αυτοαντίληψη και Αυτοέλεγχος. Αθήνα, Δίφρος

Καλαντζή-Αζίζι, Α. (2002) Αυτογνωσία και Αυτοδιαχείριση. Γνωσιακή-συμπεριφοριστική προσέγγιση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κατάκη, Χ. (1998). Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κοσμίδου –Hardy, Χ. και Γαλανουδάκη-Ράπτη, Αθ. (1996). Συμβουλευτική: Θεωρία και πρακτική. Αθήνα: Π. Ασημάκης: Ινστιτούτο Προσωπικής Ανάπτυξης.

Κούρτη, Ε. (1995) Διαπροσωπική επικοινωνία: Θεωρητικές προσεγγίσεις. Αθήνα:Μάγια.

Λεονταρή,Α. (1996) Αυτοαντίληψη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Μαλικιώση-Λοϊζου,Μ. (1993). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (2001). Η Συμβουλευτική Ψυχολογία στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μπεχράκη, Κ. (2002). Σχολές Γονέων. Εμπειρίες – Προοπτικές. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Νόβα-Καλτσούνη, X. (1996), Κοινωνικοποίηση. Η γέννηση του κοινωνικού υποκειμένου. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.

63

Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, Ε. (1997) Η σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Παπαδιώτη-Αθανασίου, Β. (2000). Οικογένεια και Όρια. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πιπερόπουλος, Γ. (1996). Επικοινωνώ, άρα υπάρχω. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Πολεμικός, Ν. Και Κοντάκος, Α. (Επιμ.) (2002) Μη-λεκτική επικοινωνία. Σύγχρονες θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Satir, Virginia. (1989) Ανθρώπινη επικοινωνία. Αθήνα, Δίοδος

Skynner,R. (1997) Οικογενειακές υποθέσεις. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Τριλίβα, Σ. Chimienti, G. (1998) Πρόγραμμα ελέγχου των συγκρούσεων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Χάρρις, Τ. (1998) Είμαι Ο'κεϋ, είσαι Ο'κεϋ. Η ψυχολογία της διαπροσωπικής σχέσης με τη γλώσσα της συνδιαλεκτικής ανάλυσης. Αθήνα: Καστανιώτης.

Χατζηχρήστου, Χ. (1999) Ο χωρισμός των γονέων, διαζύγιο και παιδιά. Αθήνα: Ελληνικά γράμματα.

Χουρδάκη, Μ. (2000). Οικογενειακή ψυχολογία. Αθήνα, Leader Books.

Herbert, M. (1998) Ψυχολογική φροντίδα του Παιδιού και της οικογένειάς του. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Vansteenwegen,A. (1995) Η αγάπη είναι ενέργεια: Το παιχνίδι του γάμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Weare, K. & Gray, G. (2000). H προαγωγή της ψυχικής και συναισθηματικής υγείας στο σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Winnicott, P. (1995). Συζητήσεις με τους γονείς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

64