ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τ ί τ λ ο ς π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ : Οίβυϋθ ΜΟ53Θ ίθ$ ίη5ΐίΐυΐίοη8 ρίβοηυβε έ Γέροηυβ οΐ335Ϊηυθ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Φωτεινή Κουρούπη ΜΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Ειρήνη Τσομπάνη

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Ψηφίσματα της αθηναϊκής εκκλησίας του δήμου {5ος αι. π.Χ.)

Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του γαλλικού

Υπουργείου Πολιτισμού - Εθνικό Κέντρο Βιβλίου της Γαλλίας.

© 1992, ΑΓΓηδηοΙ ΟοΙίη ΕοίίίθυΓ © 2 0 0 0 , Ε κ δ ό σ ε ι ς Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο {γιατην ελληνική γλώσσα)

Ι 3 Β Ν 9 6 0 - 3 7 5 - 2 7 4 - 6

ΒΟΗ©. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 3274 κ.Ε.π. 063, Κ.Π. 025/02

π ρ ο ΣΟΧ Η 11 παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απο-λύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανει-

Η ΦΩΤΟΤΥΠΙΑ σμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΔΟΛΟΦΟΝΕΙ το ΒΙΒΛΙΟ

Εκδόσεις ~ Βιβλιοπωλείο Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο Ασκληπιού 18, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 010 3647433, 010 3621274, Ρθχ: 010 3610750 ΗίΙρ//: ν™Μ.ηηθΐ3ίχηπΐο,9Γ. β-ηη9ίΙ: ηηβ{3ίχηηίο@ιτΊβί3ίχΓηίο.9Γ

Κεντρική διάθεση για τα βιβλιοηω\εία Ελλάδας και Κύπρου: Α Π Ο Λ Λ Ω Ν Α.Ε. {Λθηι^α, ΘεοΙνίκη, Πάτρα, Ηράκλειο) Κεντρικό: Οιδίποδος 44, Κολοκυνθού, Αθήνα

τηλ.: 010 5157200, ίδχ: 010 5143300 Υπο/ίατάστ/ίμα κέντρου: Μαυροκορδάτου 1-3, Αθήνα

τηλ.: 010 3821980, ίδχ: 010 3823319

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Οι δημοκρατικοί θεσμοί; το «αθηναϊκό μοντέλο» 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η εγκαθίδρυση των δημοκρατικών θεσμών στην Αθήνα και η εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οι πολιτικοί θεσμοί της Αθήνας τον 5ο και τον 4ο αιώνα 53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Οι δημοκρατικοί θεσμοί στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο 119

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Οι ολιγαρχικοί θεσμοί 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Σπάρτη - Οι θεσμοί της και η εξέλιξή τους στη διάρκεια της κλασικής εποχής 127

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Οι ολιγαρχικοί θεσμοί στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο 157

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Οι ομοσπονδίες πόλεων 169

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Οι συμμαχίες 171

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Το Κοινόν της Κορίνθου 191

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Τα ομόσπονδα κράτη 195

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 213

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 215

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ 219

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 221

7

Η αθηναϊκή αυτοκρατορία τον 5ο αιώνα Πηγή: ΡίβΓΓθ ί έ ν ε ς υ β , ί'Ανβηίυίβ ΟΓβοηυβ, ΑΓΓΐΐ3η(1 ΟοΙίη, 1993

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ατΐαρχές και εξέλιξη της ελληνικής πόλης

Η ελληνική πόλη αποτελεί μια πρωτότυπη μορφή κράτους, που φαίνεται να δημιουργείται γύρω στον 8ο αιώνα, όταν ο ελληνικός κόομος αρχίζει να βγαί-νει από τέσσερις περίπου αιώνες σκότους, την περίοδο που ουνήθως ονο-μάζουμε «σκοτεινούς αιώνες», Φτάνει στο απόγειο της κατά την κλασική εποχή (5ος-4ος αιώνας) και επιβιώνει, τυπικά τουλάχιστον, μέχρι το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι στις προθέσεις μας να αναφερθού-με, μέσα στην περιορισμένη έκταση του βιβλίου αυτού, στα ζητήματα που θέτε ι η γένεση της πόλης, ζητήματα τα οποία είχαν ήδη τεθεί από τους αρχαίους. Για να κατανοήσουμε όμως το ρόλο των ελληνικών πολιτικών θεσμών κατά την κλασική εποχή, έχει σημασία να θυμίσουμε συνοπτικά τα σπουδαιότερα στάδια της εξέλιξης της πόλης.

Οι αρχαιότεροι πολιτικοί τύποι που γνωρίζουμε στην Ελλάδα ανάγονται στη μυκηναϊκή εποχή. Από τον 16ο αιώνα εμφανίζεται σε κάποιες περιοχές του ελληνικού κόσμου ένας τύπος κράτους οργανωμένου γύρω από ανάκτο-ρα, Ανασκαφές αποκάλυψαν την ύπαρξη τέτοιων ανακτόρων στη Βοιωτία (Ορχομενός), στην Αττική (Ακρόπολη), και κυρίως στην Πελοπόννησο (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλος). Από τότε που αποκρυπτογραφήθηκαν οι πλάκες σε Γραμμική Β', οι οποίες βρέθηκαν στα ερείπια των ανακτόρων αυτών, επι-χειρήθηκε η ανασύνθεση της οργάνωσης των μυκηναϊκών κρατών. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκεται ο άι/οξ, που περιβάλλεται από πρόσωπα τα οποία είναι προφανώς επικεφαλής του στρατού και των διοικητικών υπηρε-σιών. Γύρω του βρίσκεται επίσης μια ολόκληρη ομάδα γραφέων με την αρμο-διότητα να συντάσσουν και να διατηρούν τα αρχεία σε πλάκες από άργιλο που έφτασαν ως εμάς.

10 01 ΘΙ-ΣΜΟ! ΣΊΊΙ.\· Κ.\.\ΣΙΚΙΙ Ι-'.ΑΑΑΔΑ

Η μάζα του πληθυσμού περιλάμβανε αφενός τους ελευθερους, μεταξύ των οποίων ξεχώριζαν οι στρατιώτες, οι καλλιτέχνες των ανακτόρων και οι χωρικοί των γύρω περιοχών, αφετέρου τους δούλους ιδιωτών και θεών. Οι ελεύθεροι συμμετείχαν άραγε με κάποιον τρόπο στην πολιτική ζωή του μυκηναϊκού κράτους; Αυτό επιχείρησε να αποδείξει ο Η Θ Π Π Ν ^ Π ΕίίεηίβΓΓθ για τη μινωική Κρήτη, στηριζόμενος σε ανασκαφές που διηύθυνε ο ίδιος στα Μάλλια και οι οποίες αποκάλυψαν ότι υπήρχε ένας μεγάλος ανοιχτός χώρος που θα μπορούσε να είναι αγορά. Υπήρχαν όμως τέτοιες αγορές στη μυκη-ναϊκή Ελλάδα ή η «πολιτική» ζωή περιοριζόταν στις συνελεύσεις των χω-ριών; Οι γνώσεις που έχουμε μέχρι σήμερα μας επιτρέπουν απλώς και μόνο να θέσουμε το ερώτημα.

Όπως και αν ήταν τα πράγματα, τα περισσότερα μυκηναϊκά ανάκτορα, που υπήρξαν το κέντρο ενός λαμπρού πολιτισμού, χάνονται απότομα στα τέλη του 13ου αιώνα. Η εξαφάνιση τους έχει συσχετιστεί με την εκστρατεία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία (πόλεμος της Τροίας) και με την άφιξη στη βαλκανική χερσόνησο νέων ομάδων Ελλήνων από το Βορρά, των Δωριέων, Έγιναν επίσης αναφορές σε εσωτερικές ταραχές και φυσικές καταστροφές. Αρκετές περιοχές πάντως εγκαταλείφθηκαν τότε. Στην κεραμική παρατη-ρούμε σαφέστατη ένδεια. Η χρήση της γραφής φαίνεται να εξαφανίζεται.

Αργότερα, από τον 9ο αιώνα, διαπιστώνουμε την αναγέννηση ορισμένων περιοχών που ποτέ δεν είχαν εγκαταλειφθεί εντελώς, όπως η Αθήνα, και κυρίως την εμφάνιση καινούργιων πόλεων: της Θήβας, της Σπάρτης, του Αργούς. Η αναγέννηση αυτή δεν περιορίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα: στα νησιά και στα παράλια της Μικράς Ασίας ιδρύονται ισχυρά συγκροτημένες ελληνικές πόλεις και οικισμοί, που εξαπλώνονται σημαντικά από τον 8ο αιώνα· η δυτική και η ανατολική λεκάνη της Μεσογείου γεμίζει με ελληνικές πόλεις. Στο ίδιο χρονικό διάστημα τοποθετείται πιθανότατα η σύνθεση των ποιημάτων που η παράδοση αποδίδει στον Όμηρο, τον ίωνα ποιητή. Το πα-λαιότερο από τα δύο ποιήματα, η Ιλίάδα, διατηρεί την ανάμνηση μιας μεγά-λης εκστρατείας των Ελλήνων της Ευρώπης εναντίον της Τροίας, ενώ το δεύτερο, η Οδύοοεια, μέσα από τις περιπέτειες του Οδυσσέα, θυμίζει συγ-χρόνως τα ταξίδια των πρώτων εποίκων και την πολιτική οργάνωση των πρω-τόγονων ελληνικών κρατών.

Βγαίνοντας από τους «σκοτεινούς αιώνες», οι αρχαϊκές πόλεις δείχνουν να είναι οργανωμένες πολύ απλούστερα από τα μυκηναϊκά κράτη. Ακόμη και

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Π

αν επικεφαλής της πόλης βρίσκεται συχνά ο βασιλιάς, συνεπικουρούμενος από ένα συμβούλιο γερόντων, η γραφειοκρατία ωστόσο φαίνεται να έχει απαλειφθεί εντελώς, όπως και η τάξη των επαγγελματιών στρατιωτών, αφού το δικαίωμα της οπλοφορίας και της μάχης ανήκει πλέον αποκλειστικά σε εκείνους που εμφανίζονται ως αριστοκρατία.

Ωστόσο, η σχετική σταθεροποίηση πόλεων και οικισμών, η επέκταση των Ελλήνων στη Μεσόγειο και, κατά συνέπεια, η αύξηση της παραγωγής και των ανταλλαγών επρόκειτο να φέρουν βαθιές μετατροπές που Θα επηρέαζαν άνισα τα διάφορα τμήματα του ελληνικού κόσμου. Ορισμένα θα έμεναν εντε-λώς εκτός της κίνησης αυτής. Άλλα, αντίθετα, επρόκειτο να δείξουν αξιο-σημείωτη ωριμότητα. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις εκδηλώσεις των μεταβολών που σημειώθηκαν προς τα τέλη του 8ου και κατά το πρώτο μισό του 7ου αιώνα, αν και με κάποιες δυσκολίες ενίοτε, που οφείλονται στην ερμηνεία των αρχαιολογικών πηγών και στον όψιμο χαρακτήρα των λογοτε-χνικών πηγών.

Στο επίπεδο των θεσμών που μας ενδιαφέρει εδώ, φαίνεται ότι βρισκό-μαστε μπροστά στον κατακερματισμό της μοναρχικής εξουσίας και μάλιστα στην εξαφάνιση της, καθώς ο βασιλιάς μετατρέπεται σε άρχοντα εκλεγμένο για σχετικά περιορισμένο διάστημα, ενώ η εξουσία περνά ουσιαστικά στα χέρια ενός συμβουλίου λιγότερο ή περισσότερο πολυμελούς, το οποίο όμως αποτελείται μόνο από μέλη της αριστοκρατίας, των οικογενειών δηλαδή που κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους της πόλης.

Με την πρόοδο στην παραγωγή και τις ανταλλαγές, προκαλείται, όσον αφορά την κοινωνία, μεγαλύτερη διαφοροποίηση του πληθυσμού. Και εδώ ωστόσο είμαστε αναγκασμένοι να αρκεστούμε στις αρχαιολογικές μαρτυ-ρίες, των οποίων η ερμηνεία δεν είναι πάντοτε εύκολη. Η παρουσία πλού-σιων σκευών στους τάφους αποδεικνύει ίσως την ύπαρξη μιας αριστοκρα-τίας που διαφυλάσσει προσεκτικά τα προνόμιά της και ενδιαφέρεται να αυξήσει τον έλεγχο της στους χωρικούς, οι οποίοι βρίσκονται συνεχώς υπό την απειλή της αβεβαιότητας των εισοδημάτων τους και αναγκάζονται να χρεώνονται ή να εξαρτώνται από τους ισχυρούς. Η ανάπτυξη της αστικής βιοτεχνίας στην Κόρινθο και την Αθήνα συνέβαλε επίσης στη μεταβολή των κοινωνικών δομών της πόλης που γεννιόταν. Τέλος, η διεύρυνση της τάξης των πολεμιστών, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της φάλαγγας των οπλιτών, έπαιξε οπωσδήποτε ρόλο στην αμφισβήτηση των προνομίων μιας μειονότη-

1 2 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΙΙΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΙίΛΑΑΔΑ

τας παλαιών οικογενειών. Βέβαια πρέπει να αποφεύγουμε τις γενικεύσεις βάσει ορισμένων περιπτώσεων που γνωρίζουμε κάπως καλύτερα. Παραμένει πάντως δεδομένο ότι ο ελληνικός κόσμος γνώρισε από τον 7α αιώνα μια κρίση που είχε δύο συνέπειες:

- αφενός τη σύνταξη νόμων, δηλαδή την αντικατάσταση του εθιμικού δικαίου, που γνώριζαν μόνο οι αρχηγοί των αριστοκρατικών οικογενειών, από τον γραπτό νόμο, τον οποίο μπορούσαν όλοι να τον γνωρίζουν

- αφετέρου τη διεύρυνση του αστικού ή πιο συγκεκριμένα του πολιπκού σώματος, καθώς οι οπλίτες σχηματίζουν στο εξής, δίπλα στο συμβού-λιο των αριστοκρατών, τη Βουλή, η οποία, παρόλο που δεν διαθέτει παντού ουσιαστική εξουοία, εκπροσωπεί σε κάποιο βαθμό το λαό απέ-ναντι στην αριστοκρατία.

Εννοείται ότι αυτό δεν έγινε χωρίς χρήση βίας, αφού μάλιστα πολλές φορές χρειάστηκε να λυθεί συγχρόνως και το αγροτικό πρόβλημα. Αυτή η προσφυγή στη βία παίρνει τη μορφή, στις περισσότερες πόλεις (η Σπάρτη αποτελεί τη σημαντικότερη εξαίρεση), εγκαθίδρυσης για μικρό ή μεγαλύτε-ρο διάστημα ενός μεταβατικού καθεστώτος, της τυβαννία<;. Ο τίίραι^ι^ος της αρχαϊκής εποχής υπήρξε συχνά ο ουσιαστικός δημιουργός, λιγότερο ή περισσότερο βίαιος, της εξέλιξης από την οποία προέκυψε η κλασική ελλη-νική ηόλις.

Στο τέλος του 6ου αιώνα δεν υπάρχει πια κανένας τύραννος στην κυρίως Ελλάδα και όσοι βρίσκονται στην Ασία ή στη Δύση είναι καρπός διαφορετι-κών καταστάσεων. Στο εξής θα πάρουν τη θέση τους οι θεσμοί που θα λει-τουργήσουν και στην κλασική ελληνική πόλη. Είναι προφανώς αδύνατο να καταρτίσουμε έναν εξαντλητικά λεπτομερή πίνακα. Δεδομένων των μαρτυ-ριών που έχουμε, οδηγούμαστε στην επιλεκτική χρήση δύο παραδειγμάτων, της Αθήνας και της Σπάρτης, των δύο πόλεων που οι συγγραφείς της κλασι-κής εποχής, με πρώτο τον Θουκυδίδη, αρέσκονταν να φέρνουν σε αντιπαρά-θεση, και από τις οποίες έφτιαξαν τα δύο ανταγωνιστικά μοντέλα, των δημο-κρατικών και των ολιγαρχικών θεσμών.

ΠΡΏΤΟ ΜΈΡΟς

01 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ: ΤΟ «ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ»

0α προσεγγίσουμε λοιπόν τη μελέτη των δημοκρατικών θεσμών μέσω της Αθήνας - και αυτό για τρεις λόγους:

- Η Αθήνα είναι αναμφισβήτητα η σπουδαιότερη ελληνική πόλη τον 5ο και 4ο αιώνα, αυτή που δίνει ενότητα σε όλο τον κλασικό ελληνικό πολιτι-σμό και κυριαρχεί πολιτικά στον κόσμο του Αιγαίου, σχεδόν αδιάκοπα μέχρι το 338 π.Χ.

- Ακριβώς επειδή είναι η σπουδαιότερη ελληνική πόλη και επειδή βρί-σκεται οτο κέντρο κάθε καλλιτεχνικής και κυρίως λογοτεχνικής παραγωγής, έχουμε για την Αθήνα τις περισσότερες μαρτυρίες, ιδίως το έργο του Θου-κυδίδη, του μεγάλου ιστορικού, το έργο του Ξενοφώντα, και ακόμη το περί-φημο κείμενο κατά της ολιγαρχίας, γνωστό ΐύ<; Αθηναίων Πολιτεία, που είναι το πιο πολιτικό και «θεσμολογικό» έργο του Αριστοτέλη, καθώς επίσης και τις εκπληκτικές μαρτυρίες για την καθημερινή πολιτική ζωή από τις κωμω-δίες του Αριστοφάνη και τους δικανικούς λόγους των αθηναίων ρητόρων,

- Τέλος, το δημοκρατικό καθεστώς που η Αθήνα κατόρθωσε να διαμορ-φώσει τον 5ο αιώνα αντιπροσωπεύει την πιο ολοκληρωμένη μορφή εκείνου που οι αρχαίοι συγγραφείς ονόμαζαν/τοΑίτε/α, δηλαδή της συγκρότησης της πόλης, που είναι η κοινότητα ελεύθερων ανθρώπων {κοινοίνία των ελευθέ-ρων), για να χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό του Αριστοτέλη.

Τίποτα ωστόσο δεν έδειχνε εκ των προτέρων ότι η Αθήνα προοριζόταν για μια τέτοια προνομιακή θέση. Βέβαια, η Αττική τον 14ο αιώνα ήταν ένα από τα κέντρα του μυκηναϊκού πολιτισμού, για τα οποία μιλήσαμε προηγουμένως, όμως πολύ ταπεινό σε σχέση με τα μεγάλα κέντρα της Πελοποννήσου. Η ανα-γέννηση της είχε αρχίσει από τον 9ο αιώνα, όμως παρότι στη μυθολογική παράδοση διατηρούνταν οι μνήμες των σπουδαίων πράξεων των βασιλέων της (Θησέας), είναι αξιοσημείωτο ότι η Αθήνα δεν συμμετέχει στη μεγάλη αποι-κιακή κίνηση που ξεκινά τον 8ο αιώνα. Για να γνωρίσουμε την πιο πρώιμη ιστο-ρία της Αθήνας διαθέτουμε μόνο όψιμες μαρτυρίες, κυρίως τις ανασυνθέσεις

16 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΊΊΊΝ ΚΛΛΣΙΚΙΙ ΕΛΛΑΔΑ

που έγιναν τον 5ο και 4ο αιώνα από τους λεγόμενους ατθιδογρόφους, τις οποίες χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης στη σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Αθήνας, που αποτελεί το πρώτο μέρος της Αθηνοίΐύν Πολιτείας.

Η Αθήνα πιθανότατα είχε στην αρχή βασιλείς, που κυβερνούσαν με τη βοήθεια ενός συμβουλίου γερόντων, και είχαν στα χέρια τους τριπλή εξου-σία, θρησκευτική, στρατιωτική και δικαστική. Αργότερα η μοναρχική αυτή εξουσία κατακερματίστηκε. Η κληρονομική μοναρχία έδωσε τη θέση της σε ένα αριστοκρατικό καθεστώς, επικεφαλής του οποίου βρίσκονταν τρεις άρχοντες: ο βασιλιάς, που είχε προφανώς διατηρήσει τις θρησκευτικές δικαιοδοσίες του προγενέστερου βασιλιά, ο πολέμαρχος, που διατήρησε τις στρατιωτικές δικαιοδοσίες του βασιλιά της παλαιότερης εποχής, και ο επώ-νυμος άρχωι/, που ήταν ο ανώτατος δικαστής. Στους τρεις αυτούς σρχοι^ες προστέθηκαν σύντομα οι έ ξ ι Θεσμοθέτες, που ήταν επιφορτισμένοι με τη σύνταξη των νόμων, και ένας γραμματέας. Σχηματίζεται έχσι ένα συμβούλιο δέκα αρχόντων που βρίσκονται επικεφαλής της πόλης και που όλοι ονομά-ζονται γενικά άρχοντες. Οι άρχοντες αυτοί διοικούσαν την πόλη με τη βοή-θεια ενός συμβουλίου πρώην αρχόντων που είχαν πια ολοκληρώσει τις υπη-ρεσίες τους (λέγεται συμβούλιο του Αρείου Πάγου, από την ονομασία του λόφου όπου συνεδρίαζε και ο οποίος ήταν αφιερωμένος στο θεό Άρη).

Η ηολιτεία τον Σό?.ωνα - Οι τάξεις εισοδήματος

Ο Σόλων εγκαθίδρυσε πολίτευμα και θέσπισε καινούργιους νόμους, και οι θεσμοί του Δράκοντα δεν ίσχυαν πια, εκτός από όσους σχετίζονταν με φόνους. Οι νόμοι ανεγράφησαν σε πλάκες, τοποθετήθηκαν στη βασί-λειο στοά, και ορκίστηκαν όλοι ότι θα τους τηρούν. Και όταν ορκίζονταν μπροστά στο λίθο οι εννέα άρχοντες, δεσμεύτηκαν να ανεγείρουν χρυσό ανδριάντα αν παραβιάσουν κάποιον από τους νόμους. Και τώρα ακόμη ορκίζονται με τον ίδιο τρόπο. Ο Σόλων όρισε ότι οι νόμοι θα ισχύ-ουν για εκατό χρόνια χωρίς να τροποποιηθούν, και έδωσε στο πολίτευ-μα την εξής μορφή: οι πολίτες χωρίζονταν σε τέσσερις τάξεις, με βάση το εισόδημα, όπως ήταν ήδη καθιερωμένο και από πριν, σε πεντακο-σιομέδιμνους, ιππείς, ζευγίτες και θήτες. Και αποφάσισε ότι οι αρχές θα μοιράζονταν στους πεντακοσιομέδιμνους, τους ιππείς και τους ζευ-

01 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ! ΘΕΣΜΟΙ: ΤΟ «ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ» 17

γίτες, και ότι από αυτούς θα προέρχονταν οι εννέα άρχοντες, οι ταμίες, οι πωλητές, οι Έντεκα και οι κωλακρέτες, και ο καθένας θα έπαιρνε το αξίωμά του ανάλογα με το εισόδημα. Σε όσους ανήκαν στην τάξη των θητών, έδωσε μόνο το δικαίωμα να συμμετέχουν στην Εκκλησία και στα δικαστήρια. Φόρο πεντακοσιομέδιμνου πλήρωνε όποιος είχε εισόδημα πεντακοσίων μεδίμνων σε καρπούς ή υγρά προϊόντα, φόρο ιππέα όποι-ος είχε εισόδημα τριακοσίων μεδίμνων - και, όπως λένε μερικοί, όποι-ος μπορούσε να συντηρεί ένα άλογο. Ως απόδειξη γι' αυτό αναφέρουν την ονομασία της τάξης και τα παλαιότερα αφιερώματα· γιατί στην Ακρόπολη υπάρχει η εικόνα κάποιου Δίφυλου με την εξής επιγραφή:

«Ο Ανθεμίων του Δίφυλου την αφιερώνει στους θεούς, επειδή πέρασε από την τάξη των θητών στους ιππείς».

Και δίπλα βρίσκεται ένα άλογο, που υποδηλώνει τ ι σημαίνει η τάξη των ιππέων. Πάντως φαίνεται πιο λογικό να ορίζονταν οι ιππείς βάσει του εισοδήματος τους, όπως γινόταν και με τους πεντακοσιομέδι-μνους. Φόρο ζευγίτη πλήρωνε όποιος είχε εισόδημα διακοσίων μεδί-μνων. Όλοι οι υπόλοιποι ανήκαν στην τάξη των θητών, και δεν είχαν πρόσβαση σε κανένα αξίωμα.

(\?\1'\<:^^]ί^\\ι, Αθηναίων ΠοΜτεία, VII, 1 -4*

Ωστόσο, η μετάβαση από τη μοναρχία στο αριστοκρατικό καθεστώς, την οποία περιγράψαμε σε αδρές γραμμές, μεταφράζεται και με ταραχές στην Αθήνα, ταραχές που δεν γνωρίζουμε και τόσο καλά πώς και γιατί προκλήθη-καν, οι οποίες όμως πλαισιώνουν ορισμένα σημαντικά γεγονότα, ΐνίπορεί η απόπειρα του Κύλωνα για εγκαθίδρυση τυραννίας να απορρέει περισσότερο από τις διαμάχες ανάμεσα σε ομάδες αριστοκρατών παρά από μια πραγμα-τική πολιτική εμπειρία, αλλά το έργο που αποδίδεται στον Δράκοντα φανε-ρώνει την απαίτηση για γραπτούς νόμους, που είναι ένα στάδιο σημαντικό στην ιστορία των ελληνικών πόλεων.

Στα τέλη του 7ου αιώνα η Αθήνα γίνεται το θέατρο μιας οξείας αγροτι-

Σημείωση: Ε κ τ ό ς από τ ι ς περ ιπτώσεις άπου υπάρχε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή έ ν δ ε ι ξ η , ό λ ε ς οι μ ε τ α -φ ρ ά σ ε ι ς των αρχαίων π α ρ α θ ε μ ά τ ω ν έχουν γ ίνε ι από τ η Μ α ρ ί α Π α π α η λ ι ά δ η α π ε υ θ ε ί α ς από τ α α ρ χ α ί α ελλην ικά .

1 8 Οί ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΛΑΑΑ

κής κρίσης, που θα λύσει προσωρινά οτις αρχές του επόμενου αιώνα ο νομοθέτης Σόλων. Ο Σόλων, στον οποίο αργότερα θα επιχειρηθεί η απόδο-ση μεγάλου μέρους της δημοκρατικής νομοθεσίας, περιορίστηκε κυρίως στην ττροσπάθεια επίλυσης της αγροτικής κρίσης, αφαιρώντας από τα χω-ράφια τις στήλες που πιστοποιούσαν την υποθήκη των γαιών των χρεωμέ-νων χωρικών, και απαγορεύοντας στο εξής το δανεισμό με ενέχυρο το οώμα. Ο Σόλων ίοως έδωσε περισσότερο βάρος μέσα στην πόλη στη Βουλή των πολιτών, και δημιούργησε, για αντιστάθμισμα της εξουσίας του Αρείου Πάγου, ένα συμβούλιο τετρακοσίων μελών που επιλέγονταν πιο δημοκρατι-κά, με κλήρωση.

Όμως παρόλο που κατάργησε τα χρέη {σεισάχθεια), ο Σόλων δεν προ-χώρησε σε αναδιανομή γαιών, που θα ήταν ο μόνος τρόπος να τεθεί τέλος στην αγροτική κρίση. Και η κρίση αυτή δεν άργηοε να ξεσπάσει ξανά, προ-καλώντας και πάλι ταραχές στην Αττική, οι οποίες θα σταματήσουν προσω-ρινά με την τυραννία του Πεισίστρατου. Ο Πεισίστρατος, στηριζόμενος στους φτωχούς χωρικούς της Διακρίας και σε όλους τους δυσαρεστημένους, κατέ-φυγε τρεις φορές στη βία και στην πανουργία για να σφετεριστεί την εξου-σία. Κύριος όμως πια της Αθήνας, ιδίως τα τελευταία χρόνια της τυραννίας του, άσκησε πολιτική ευνοϊκή για τους φτωχούς αγρότες {δάνεια, απαλλαγή από χρέη, ίσως διανομή γαιών) και προώθησε την ανάπτυξη του εμπορίου που αφορούσε κυρίως τα αγγεία, των οποίων η Αθήνα γινόταν σιγά σιγά ο μεγαλύτερος παραγωγός στον ελληνικό κόσμο. Δεν θα μπορούσαμε ούτε και εδώ να επεκταθούμε στις διαφορετικές πλευρές της πολιτικής του Πεισί-στρατου, που άλλωστε δεν μας είναι καλά γνωστές. Είναι όμως αξιοσημείω-το το γεγονός ότι, ενώ η τυραννία εμφανίζεται ως απεχθές καθεστώς σε όλη τη λογοτεχνία του 5ου και του 4ου αιώνα, ο Πεισίστρατος θεωρείται γενικά ένας άνθρωπος ικανός και καλός, που μπόρεσε να φέρει στην Αθήνα ειρή-νη και ευημερία.

Το λάθος του ήταν ότι Θέλησε να διατηρήσει την τυραννία, μεταβιβάζο-ντας την εξουσία του στους γιους του. Εκείνοι, ο Ιππίας και ο Ίππαρχος, μετέτρεψαν ουσιαστικά το ευεργετικό καθεστώς του Πεισίστρατου σε έναν όλο και πιο αδικαιολόγητο απολυταρχισμό. Η δολοφονία του Ίππαρχου από δύο αθηναίους αριστοκράτες, που θα γίνονταν ήρωες (στην πραγματικότητα, κατά τον Θουκυδίδη, αιτία της δολοφονίας του Ίππαρχου ήταν μια συνηθι-σμένη ιστορία ερωτικής αντιζηλίας), όξυνε ακόμη περισσότερο τα πράγματα,

01ΑΗΜΟΚΡΑΤ1ΚΟΙ ΘΕΣΜΟ!: ΤΟ .ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΜΟΝΊΈΑΟ» 19

καθώς ο Ιππίας άρχισε να ασκεί μια πολιτική όλα και πιο προσωπική, προ-σπαθώντας να αποδυναμώσει το λαό, χωρίς, εξάλλου, να προσεγγίζει, όπως έκανε ο Πεισίστρατος στο τέλος της ζωής του, την παλαιά αριστοκρατία, πάντοτε εχθρική, αλλά ούτε και κάποιες ισχυρές οικογένειες, όπως των Αλκμεωνιδών, για την οποία θα ξαναμιλήσουμε.

Έτσι, προέκυψε η συνωμοσία, που κατέληξε στην πτώση του Ιππία και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας από τον Κλεισθένη.

Σημείωση: Η απόδοση της Αθηναίων Πολιτείας στον Αριστοτέλη δεν γίνεται δεκτή από όλους τους νεότερους μελετητές, ίΐάντως το έργο προέρχεται αναμφίβολα από τη σχολή του φιλοσόφου. Για αυτόν το λόγο δεχόμαστε για ευκολία τη συνηθέστερη απόδοση, της έκδοσης του κειμένου στη σειρά Οοΐίθοίίοη 065 υηίν6ί5ίΐ65 06 ΡΓΒΠΰβ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η εγκαθίδρυση των δημοκρατικών θεσμών στην Αθήνα

και η εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας

Οι θεσμοί της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν γεννήθηκαν εκ του μηδενός, από τη μία μέρα στην άλλη. Στην πραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα μιας ιστο-ρικής εξέλιξης, της οποίας προσπαθήσαμε στις προηγούμενες σελίδες να αναδείξουμε τις απαρχές. Η εξέλιξη αυτή συνεχίζεται κατά τον 5ο και 4ο αιώνα και σημαδεύεται από ορισμένα σπουδαία γεγονότα τα οποία είναι σημαντικό να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε, για να αποσαφηνίσουμε περισσότερο το πραγματικό επίπεδο του συνταγματικού νεωτερισμού που συνέβαλε στη διαμόρφωση της Πολιτείας των Αθηναίων, όπως τη γνώρισε ο Αριστοτέλης κατά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα.

1. ο Κ Λ Ε Ι Σ Θ Ε Ν Η Σ Κ Α Ι Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣί - Ι Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ Σ Τ Η Ν Α Θ Η Ν Α

Η πτώση του Ιππία είχε προετοιμαστεί από τους παραδοσιακούς αντιπάλους των τυράννων, δηλαδή τα μέλη της παλαιάς αριστοκρατίας, που ο Πεισί-στρατος είχε εκδιώξει από την εξουσία. Ανάμεσά τους οι πιο δραστήριοι ήταν οι Αλκμεωνίδες. Η οικογένεια αυτή είχε παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Αθήνας κατά την αρχαϊκή εποχή. Ένα μέλος της, ο Μεγακλής, είχε καλέσει το λαό ατα όπλα στα τέλη του 7ου αιώνα, για να θέσει τέλος στην απόπειρα του Κύλωνα. Όμως η συμπεριφορά του Μεγακλή, που παρα-βίασε το ιερό άσυλο των ναών και καταδίκασε σε θάνατο τους οπαδούς του Κύλωνα, οδήγησε στην τιμωρία της οικογένειας, που πήρε το δρόμο της εξο-ρίας, Εξορία που επρόκειτο να τους ωφελήσει, τόσο σε υλικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Ο Αλκμέων, γιος του Μεγακλή, ήταν ένας ικανός άνθρω-πος που ήξερε πώς να πλουτίζει, με μέσα για τα οποία μας δίνει μια ιδέα το

22 ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ανέκδοτο που μεταφέρει ο Ηρόδοτος: όταν ιον δέχτηκε ο βασιλιάς της Λυδίας, του οποίου τα πλούτη ήταν μυθώδη και, γοητευμένος από το πνεύ-μα του, τον κάλεσε να γεμίσει τις τσέπες του με όσο περισσότερο χρυσάφι μπορούσε, ο Αλκμέων φόρεσε στους ώμους του πολλούς μανδύες και απέ-κτησε έτσι σημαντική περιουσία! Η περιουσία αυτή, ένα μέρος της οποίας επενδύθηκε αργότερα στην ανακατασκευή του ναού των Δελφών που είχε καταστραφεί από σεισμό, επρόκειτο να προσφέρει στους Αλκμεωνίδες ισχυ-ρό στήριγμα στη μάχη τους εναντίον της τυραννίας. Στο μεταξύ οι Αλκμεω-νίδες μπόρεσαν να επιστρέψουν στην Αθήνα, και ο γιος του Αλκμέωνα, Μεγακλής, τέθηκε επικεφαλής του κόμματος των Παράλων, στο οποίο αντι-τίθενται οι Πεδιείς του Λυκούργου και οι Διάκριοι του Πεισίστρατου. Έπειτα από την πρώτη εξορία του ο Πεισίστρατος προσέγγισε τον αντίπαλο του και παντρεύτηκε την κόρη του. Όμως ο γάμος δεν ολοκληρώθηκε και σύντομα επήλθε η ρήξη,

Ο Κλεισθένης ήταν γιος του Μεγακλή και της κόρης του τυράννου της Σικυώνας Κλεισθένη, από τον οποίο πήρε το όνομά του. Δεν γνωρίζουμε πολλά γΓ αυτόν, δεν ξέρουμε ούτε αν συμμετείχε στην επιχείρηση κάποιων μελών της οικογένειας των Αλκμεωνιδών, που ήταν τότε στην εξορία, ενα-ντίον του οχυρού του Λειψυδρίου το 514/513. Ωστόσο, μπορούμε πιθανότατα να δεχτούμε ότι ο Κλεισθένης είχε συμβάλει στις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στην επέμβαση των Σπαρτιατών το 510 και στη φυγή του Ιππία. Όμως μόλις ανατράπηκε η τυραννία, άρχισαν πάλι οι διαμάχες ανάμεσα στις αριστοκρατικές φατρίες και ειδικότερα ανάμεσα στον Κλεισθένη, αρχηγό της πατριάς των Αλκμεωνιδών, και τον Ισαγόρα, γιο του Τείσανδρου, μέλος μιας παλαιάς οικογένειας, που προφανώς είχε μείνει στην Αττική κατά τη διάρ-κεια της τυραννίας και ο οποίος είχε έναντι του αντιπάλου του το πλεονέ-κτημα να είναι προσωπικός φίλος του βασιλιά της Σπάρτης, Κλεομένη, που ο στρατός του στρατοπέδευε κοντά στην πόλη. Μόλις ο Ισαγόρας εξελέγη άρχοντας το 508, ο Κλεισθένης πήρε την εις βάρος του απόφαση να «προ-σεταιριστεί το δήμο», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Ηροδότου. Φαίνεται λοιπόν ότι οι Αλκμεωνίδες κατά την επιστροφή τους από την εξο-ρία δεν σχεδίαζαν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, και ότι απλώς και μόνο οι συνθήκες τούς οδήγησαν να καλέσουν το λαό. Διότι ο αθηναϊκός δήμος, που προφανώς δεν είχε παίξει κανένα ρόλο στην πτώση του τυράννου, ήταν πολύ πιθανό να φοβόταν την αντίδραση των αριστοκρατών από την πλευρά του

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣΛΘΗΝΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 23

Ισαγόρα και της φατρίας του, αλλά και την απώλεια κάποιων πλεονεκτημά-των που είχαν κερδηθεί μισό αιώνα νωρίτερα.

Οι μεταρρυθμίσεις τον Κ^^ειοθένη

Όταν Ο Κλεισθένης τέθηκε επικεφαλής του λαού, τέσσερα χρόνια ύστερα από την πτώση των τυράννων, τον καιρό που ήταν άρχοντας ο Ισαγόρας, πρώτα χώρισε όλους τους πολίτες σε δέκα φυλές, αντί για τέσσερις που ήταν πριν, θέλοντας να τους αναμείξει ώστε να συμμετέχουν περισσότεροι στο κράτος. [...] Στη συνέχεια όρισε ότι στη Βουλή θα συμμετέχουν πεντακόσια άτομα αντί για τετρακόσια, πενήντα από κάθε φυλή. [...] Χώρισε επίσης και το έδαφος της Αττι-κής σε δήμους των τριάντα μερών, δέκα μέρη για τους δήμους της πόλης, δέκα για την παραλία και δέκα για την ενδοχώρα, και ονόμα-σε τα μέρη αυτά τριττύες. Όρισε με κλήρωση, ότι κάθε τρεις δήμοι θα αποτελούν μία φυλή, έτσι ώστε κάθε φυλή να βρίσκεται σε ένα δήμο της πόλης, έναν της παραλίας και έναν της ενδοχώρας. Ονό-μασε συνδημότες όσους διέμεναν στον ίδιο δήμο, για να καταργηθεί η χρήση του πατρικού ονόματος και να μην ξεχωρίζουν σε τίποτα οι νέοι πολίτες, που έπαιρναν το όνομά τους από το δήμο στον οποίο ζουν. Από τότε και μέχρι τώρα οι Αθηναίοι παίρνουν το όνομά τους από το δήμο. Όρισε επίσης και δημάρχους, που είχαν τα ίδια καθή-κοντα με τους παλιότερους ναυκράρους· γιατί οι δήμοι αντικατέστη-σαν τις ναυκραρίες. Σε άλλους δήμους έδωσε την ονομασία τους από την περιοχή όπου βρίσκονταν, και σε άλλους από το όνομα του ιδρυ-τή τους, γιατί οι νέες εδαφικές διαιρέσεις δεν ανπστοιχούσαν όλες σε παλιότερους οικισμούς. Διατήρησε τα γένη, τις φρατρίες και τα ιερατεία στην παραδοσιακή τους μορφή. Στις φυλές έδωσε τα ονό-ματα δέκα επώνυμων ηρώων, τους οποίους επέλεξε η Πυθία μεταξύ των εκατό που είχαν προκριθεί.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία, χχΐ

Η μεταστροφή του Κλεισθένη μπορεί να χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό του

24 01 ΘΕΣΜΟ! ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΑΑΑΑ

έτους 508. Μέοω της συμμαχίας του με το λαό κέρδισε την πλειοψηφία στην Εκκλησία και απέκτησε έτσι τη δύναμη να επικυρώσει τόσο σπουδαίες μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο, η εκδοχή του Ηροδότου φαίνεται πιο πιθανή από του Αριστοτέλη, που παρουσιάζει το λαό, νικητή του Κλεομένη, να καλεί τον Κλεισθένη, που είχε εξοριστεί μαζί με άλλους από τον Ισαγόρα, και να του αναθέτει την εξουσία. Πάντως, εάν δεχτούμε ότι ο Κλεισθένης επιχείρησε τις μεταρρυθμίσεις αυτές πριν ο Ισαγόρας καλέσει τον Κλεομένη, μπορούμε να αμφισβητήσουμε ότι τις είχε εισηγηθεί στην Εκκλησία, όπου προήδρευε κανονικά ο επώνυμο(; άρχοι/Γσς, δηλαδή, το 508/507, ο ίδιος ο Ισαγόρας. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι στον Κλεισθένη είχε παραχωρηθεί πλήρης εξουσία, ή ακόμη και ότι προήδρευε οε μια επιτροπή νομοθετών δεν είναι ίσως αναγκαστικό, όπως πολύ δικαιολογημένα σημειώνουν οι συγγραφείς ενός σημαντικού έργου για τον αθηναίο μεταρρυθμιστή, να υποθέσουμε ότι ο Κλεισθένης διέθετε νόμιμα καθήκοντα ή ότι κατάλαβε την ανάγκη να επι-κυρώσει και τυπικά την ουσία των μεταρρυθμίσεών του με μια έκτακτη συνέ-λευση, όπου προήδρευσαν πιθανότατα οι νεοπολίται, που ο ίδιος είχε δημι-ουργήσει. Όλα αυτά τα γεγονότα παραμένουν σκοτεινά. Το ουσιαστικό είναι ότι ί^το εγχείρημα του Κλεισθένη κατέληξε σε πλήρη μεταρρύθμιση των θεσμών και στην ένταξη του δήμου στα νέα πολιτικά σχήματα» (Ρ, Ιδνέρυβ και Ρ. νίό3ΐ-Ν3ηυ6ΐ, ΟΙΪΒίΙίθηβ ΓΑΜπίβη, σ. 49).

Το έργο του Κλεισθένη στρέφεται στην πραγματικότητα προς έναν διπλό σκοπό: από τη μία πλευρά, στην αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος και στη δημιουργία νέων πολιτικών πλαισίων, και από την άλλη, ως συνέπεια της αναδιοργάνωσης αυτής, οε μια βαθιά μεταρρύθμιση των ήδη υπαρχόντων πολιτικών θεσμών.

1.1 Η αναόιοργάνο)σ7] του πολιτικού οώματος

Σχετικά με το πρώτο θέμα, ο Ηρόδοτος μας δίνει μονάχα μια μικρή ιδέα: λέει απλώς ότι ο Κλεισθένης αύξησε τον αριθμό χων φυλών και συνεπώς υπήρ-χαν πια δέκα φύλαρχοί αντί για τέσσερις που ήταν προηγουμένως. Για τον Αριστοτέλη το ουσιώδες ήταν η αύξηση του αριθμού των πολιτών και η δημι-ουργία του δήμου, μιας νέας διοικητικής υποδιαίρεσης. Οι δήμοι αυτοί χωρί-ζονταν σε τριάντα ομάδες που ονομάζονταν τριπύες· δέκα τριπύε<; καλύ-πτουν την Αθήνα και τα περίχωρα, άλλες δέκα καλύπτουν το έδαφος των

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑ! Η ΕΞΕΛΙΒΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑίΚΗΣ ΑΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 25

αρχαίων παραλίων και δέκα την ενδοχώρα. Καθεμιά από τις δέκα νέες φυλές περιλάμβανε τρεις τριπύες, μία στην Αθήνα, μία στα παράλια και μία στην ενδοχώρα, Η δημιουργία των δήμων είχε ως βασικό στόχο την ενσωμάτωση στην πόλη των νέων πολιτών (ι/εοποΑίΥαί) που ο Κλεισθένης εισήγαγε στο πολιτικό σώμα, αφού στο εξής κάθε Αθηναίος δεν θα δηλωνόταν πια με το όνομα του πατέρα του, αλλά με το όνομα του δήμου όπου ζούσε.

Αυτή η ανάλυση των βασικών σημείων της επανάστασης του Κλεισθένη από τον Αριστοτέλη δεν γίνεται δεκτή από όλους τους σύγχρονους ιστορι-κούς. Αναρωτιέται κανείς κυρίως ποια πηγή θα μπορούσε να έχει συμβου-λευτεί ο Αριστοτέλης για να ανασυνθέσει το έργο των Αλκμεωνιδών. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον 4ο αιώνα οι ρήτορες αποδίδουν το κύριο μέρος της νομοθεσίας στον Σόλωνα και όχι στον Κλεισθένη. Είναι συνεπώς αμφίβολο εάν ο Αριστοτέλης είχε δει το κείμενο των νόμων. Από εκεί προκύπτει η υπόθεση ορισμένων νεότερων ιστορικών ότι ο φιλόσοφος έκανε μια αυθαί-ρετη ανασύνθεση και, θεωρώντας την αύξηση του πολιτικού σώματος μέτρο εξαιρετικά δημοκρατικό, απέδωσε στον Κλεισθένη αποφάσεις που τίποτα δεν αποδεικνύει ότι ήταν δικές του.

Η υπερβολική αυτή κριτική που γίνεται στον Αριστοτέλη διαψεύδεται ωστόσο από όλα όσα γνωρίζουμε από αλλού για την αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Κλεισθένης, καταργώντας την παλαιά οργάνωση που βασιζόταν σε συγγένειες λίγο ή πολύ εικονικές και αντικαθιστώντας τη με μια οργάνωση «γεωμετρική» και συγχρόνως γεωγρα-φική, κλόνιζε βαθιά τις παραδοσιακές δομές της αριστοκρατικής πόλης και δημιουργούσε τις συνθήκες για μια πραγματική δημοκρατία. Όσο για τους νέους πολίτες, είναι προφανώς αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί συγκεκρι-μένα η προέλευσή τους. Έχει υποστηριχτεί ορισμένες φορές όπ ο Κλεισθέ-νης επεδίωκε να επανακτήσουν το δικαίωμα του πολίτη τα μέλη των επτα-κοσίων οικογενειών που είχαν εξοριστεί από τον Ισαγόρα όταν αυτός, με την υποστήριξη του Κλεομένη, έγινε κύριος της πόλης και επιχείρησε την εγκα-θίδρυση αριστοκρατικού καθεστώτος. Αυτό όμως δεν φαίνεται και τόσο λογι-κό, αφού κανονικά οι εξόριστοι με την επιστροφή τους στην Αθήνα επανα-κτούσαν αυτομάτως τα δικαιώματά τους. Δεν υπάρχει σοβαρός λόγος για να αμφισβητήσουμε τη διαβεβαίωση του Αριστοτέλη ότι ο Κλεισθένης έδωσε το δικαίωμα του πολίτη σε ξένους και σε δούλους που κατοικούσαν στην Αττι-κή. Αυτό ήταν στην ουσία ένα μέσο για τον Αλκμεωνίδη να αποκτήσει πολι-

26 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΛΑ/!Α

τική πελατεία ενδυναμώνοντας τον αστικό δήμο. Συγχρόνως ήταν και η επι-βεβαίωση της νέας αρχής, ότι δηλαδή η κατοχή γης δεν αποτελούσε πια προϋπόθεση για να αποκτήσει κανείς την αθηναϊκή υπηκοότητα.

Οι συγγραφείς μιας πρόσφατης μελέτης για τον Κλεισθένη, στην σπσία ήδη αναφερθήκαμε, επέμειναν στο πνεύμα του γεωμετρισμού, που κληροδό-τησαν στους Αθηναίους οι Μιλήσιοι, και ιο οποίο κυριαρχεί στις μεταρρυθ-μίσεις του Αλκμεωνίδη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρωτοτυπία του έργου του Κλεισθένη, η σημασία του βρίσκεται ακριβώς στη συμφωνία ανάμεσα σε έναν χώρο «πολιτικό» και έναν χώρο «γεωμετρικό». Αναρωτιόμαστε ωστόσο μήπως ο Κλεισθένης περιορίζεται τις περισσότερες φορές στη συστηματο-ποίηση μιας προϋπάρχουσας οργάνωσης, μεριμνώντας για την αποφυγή κάθε ανασύστασης των «τοπικών» φατριών, οι οποίες στη διάρκεια του αιώνα είχαν θέσει σε κίνδυνο την ενότητα της Αττικής που είχε επιτευχθεί σχετικά πρόσφατα. Από την άλλη πλευρά, διανέμοντας τους δήμους στο εσωτερικό των φυλών, ο Κλεισθένης φαίνεται ότι ενδιαφέρεται να καταστή-σει τις νέες φυλές ίσες, όχι θεωρητικά αλλά σε επίπεδο πληθυσμού, αφού είχαν την ίδια εκπροσώπηση στη νέα Βουλή των Πεντακοσίων και την ίδια συμμετοχή στο στρατό. Από εκεί προκύπτει επίσης ο κληρονομικός χαρα-κτήρας του δήμου και της φυλής, που διατηρήθηκε ακόμη και όταν, στα τέλη του 5ου και κατά τον 4ο αιώνα, οι εκτεταμένες ανακατανομές της γης επέ-φεραν αυξανόμενη ασυμφωνία μεταξύ του δήμου και της φυλής όπου αρχικά ανήκε ο τάδε ή ο δείνα αθηναίος πολίτης και του πραγματικού εντοπισμού των αγαθών που κατείχε.

Αυτή η αναδιοργάνωση του πολιτικού χώρου είναι αναμφίβολα η ουσία των μεταρρυθμίσεων που αποδίδονται στον Κλεισθένη. Άραγε ο Κλεισθένης απλώς μιμήθηκε, όπως είπε ο Ηρόδοτος, τον πρόγονο του Κλεισθένη της Σικυώνας; Ο Ρ. Ιθνέαυβ και ο Ρ. νίά3ΐ-Ν9ρυβί έδωσαν μια δελεαστική ερμη-νεία του αντι-ιωνισμού του Κλεισθένη, ερμηνεία που λαμβάνει σοβαρά υπόψη τους στόχους του Αλκμεωνίδη: ενσωματώνοντας στενότερα τους ευπατρίδες στην πόλη, και δανειζόμενος τους ήρωες-«αρχηγέτες» των νέων φυλών από το παραδοσιακό και μυθικό παρελθόν της Αθήνας, ο Κλεισθένης δημιουργούσε την πόλη που δεν είχε πλέον ανάγκη να είναι δεμένη με το ιωνικό παρελθόν της, που μπορούσε να είναι αυτάρκης. Εξάλλου ο Αριστο-τέλης ελαχιστοποιεί τη σημασία της μεταρρύθμισης του Αλκμεωνίδη, όταν υποστηρίζει ότι στόχος της ήταν απλώς να διευκολύνει την ενσωμάτωση των

II ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑίΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 27

νέων πολιτών. Στην πραγματικότητα η επανάσταση του Κλεισθένη είναι κυρίως μια πολιτική επανάσταση: δημιουργώντας τους καινούργιους δήμους μέσα στους οποίους συνυπήρχαν παλιοί και νέοι πολίτες, ο Κλεισθένης επέ-τρεπε τη σύσταση ενός κράτους νέου τύπου, της δημοκρατικής πόλης. Η δημιουργία των νέων φυλών αποσκοπούσε συγχρόνως στην αποδυνάμωση της τοπικής επιρροής των παλαιών οικογενειών, στη συσπείρωση στο κέντρο της ίδιας ομάδας ανθρώπων από περιοχές αστικές, αγροτικές και παραλιακές, και στην ανάπτυξη αισθήματος ενότητας μεταξύ των μελών της ίδιας φυλής, που στον πόλεμο μάχονταν πλάι πλάι. Έτσι, ενδυναμωνόταν η ενότητα που επιβλήθηκε στην Αττική από τους τυράννους, και μπορούσε να αποφευχθεί στο μέλλον η ανάπτυξη τοπικών συμφερόντων εις βάρος του συνόλου της κοινότητας. ΓΓ αυτό και η ίδια η Αθήνα χωρίστηκε σε δήμους που εμπεριείχαν πολλές διαφορετικές φυλές ο καθένας. Πάντως η Αθήνα διατήρησε την προνομιακή της θέση ως κέντρου της κυβέρνησης του κρά-τους, καθώς οι δήμοι έγιναν τα όργανα της τοπικής διοίκησης, το κέντρο μιας ζωής «δημοτικής», όπου ο αθηναϊκός λαός επρόκειτο να γνωρίσει τη δημοκρατία ακόμη περισσότερο απ' ό,τι με τις συνελεύσεις της Αθήνας. Ο Κλεισθένης ωστόσο δεν κατάργησε τα παλαιά στρατιωτικά ή θρησκευτικά σχήματα: φαίνεται καθαρά ότι οι ναυκραρίες, ο αριθμός των οποίων αυξήθη-κε στις πενήντα για να είναι συμβατός με τον νέο χωρισμό των πολιτών σε δέκα φυλές, διατηρήθηκαν τουλάχιστον μέχρι το 483/482 ως βασικό σύστη-μα οργάνωσης του στόλου. Ο Κλεισθένης διατήρησε επίσης το χωρισμό των πολιτών που είχε κάνει ο Σόλων σε τέσσερις τάξεις, πεντακοοιομέδιμνους, ιππείς, ζευγίτες και θήτες, τάξεις που προσδιόριζαν τα στρατιωτικά καθή-κοντα του καθενός και συγχρόνως τη δυνατότητα πρόσβασης στα διάφορα αξιώματα της πόλης.

Τέλος, ο Κλεισθένης διατήρησε τις παλιές φρατρίες. Παρέμειναν σημα-ντικό σχήμα της θρησκευτικής ζωής της πόλης, και κάθε νεογέννητο έπρε-πε, πέρα από το να εγγράφεται στα πατρώα του πατρικού του δήμου, να παρουσιάζεται επίσης στη φρατρία του. Είναι προφανές ότι ανάγκασε επίσης τις φρατρίες να δεχτούν τους καινούργιους πολίτες στους νέους θιάσους ή σε θιάσους που προϋπήρχαν. Ο Κλεισθένης δήλωνε με τον τρόπο αυτό την επιθυμία του να μην έρθει σε ρήξη με το παρελθόν της Αθήνας, και να προ-σαρμόσει τα θρησκευτικά και κοινωνικά σχήματα της αρχαϊκής Αθήνας στη νέα τάξη, που ο ίδιος καθιέρωσε.

28 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΊΊΊΝ Κ Λ Λ Σ Ι Κ Ι Ι ΕΛΛΑΔΑ

1.2 Η νέα οργάνωση των εξουσιών

Από τις αρχαίες πηγές μαθαίνουμε πολύ λίγα πράγματα για τις καθαρά πολι-τικές μεταρρυθμίσεις χου Κλεισθένη, πέρα από τη δημιουργία των δέκα φυλών και την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος. Όμως, καθώς όλοι οι γνωστοί θεσμοί του 5ου αιώνα είναι στενά συνδεδεμένοι με τις δέκα φυλές του Κλεισθένη, υπάρχει η τάση να αποδίδεται και η προέλευση των θεσμών αυτών στον ίδιο. Έτσι, μέχρι την ανακάλυψη της Αθηναίων Πολιτείας, θεω-ρούσαμε τον Κλεισθένη δημιουργό του θεσμού των δέκα στρατηγών, που στην πραγματικότητα εμφανίστηκε μόλις το 501/500. Υποθέταμε επίσης ότι είχε περιορίσει τις εξουσίες του Αρείου Πάγου. Όμως γΓ αυτό δεν έχουμε καμία πραγματική απόδειξη, και η Βουλή των Πεπακοσίων δεν φαίνεται να δημιουργήθηκε εις βάρος του δικαστηρίου των παλαιών αρχόντων. Οι δικαι-οδοσίες του Αρείου Πάγου ήταν κυρίως θρησκευτικές και δικαστικές, ενώ στη νέα Βουλή ανατέθηκαν καθήκοντα επιτήρησης και ελέγχου των αρχό-ντων και ίσως και της Εκκλησίας. Η αλήθεια είναι ότι οι πληροφορίες σχετι-κά με τη Βουλή των Πεντακοσίων πριν από τον Εφιάλτη δεν είναι πολλές, και, με εξαίρεση Αθηναίων Πολιτεία, οι αναφορές στην ύπαρξη κάποιας Βουλής είναι εξίσου πιθανό να αφορούν τη Βουλή του Αρείου Πάγου ή τη Βουλή των Πεντακοσίων. Δεν έχουμε στοιχεία για το αν ήδη από τότε η επι-λογή των μελών γινόταν όπως στα τέλη του 5ου αιώνα. Όμως αυτό είναι πολύ πιθανό, αφού η δομή και η σύνθεση της Βουλής στηρίζεται στις δέκα φυλές του Κλεισθένη. Εξάλλου, ακόμη και αν η αλλαγή του ημερολογίου έγινε μόλις στα μέσα του 5ου αιώνα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ίσχυε ήδη η διαίρεση σε πρυτανείες,,τιοα αναλάμβαναν διαδοχικά τις γραφειοκρατικές εργασίες, υπό την προεδρία ενός επιστάτη. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι εξαρχής η Βουλή ασκούσε κάποια επιστασία στους άρχοντες, συνεργαζόμε-νη μαζί τους στη γενική διοίκηση του κράτους. Οι άρχοντες εντούτοις, ιδίως οι εννέα άρχοντες, διατήρησαν τουλάχιστον μέχρι το 487 σημαντική θέση στην πόλη. Το κύρος του επώνυμου άρχοντα κατά τα χρόνια που ακολούθη-σαν τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη πιστοποιείται από τη σπουδαιότητα εκείνων που ανέλαβαν το αξίωμα αυτό, του Θεμιστοκλή και του Αριστείδη για παράδειγμα. Έτσι, και ο πολέμαρχος, τουλάχιστον μέχρι τη μάχη του Μαρα-θώνα, εμφανιζόταν ακόμη ως ο αρχηγός του αθηναϊκού στρατού.

Σχετικά με την Εκκλησία του Κλεισθένη δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα.

Η ΕΤΚΑΘ1ΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑ ΠΑΣ 29

Φαίνεται ότι είχε ήδη από τότε απόλυτη εξουσία για αδικήματα που επέφε-ραν ποινή θανάτου ή για πρόστιμα που ξεπερνούσαν τις πεντακόσιες δραχ-μές: έτσι, η Εκκλησία κάλεσε σε δίκη τον Μιλτιάδη μετά από την αποτυχία του στην Πάρο το 489, όπως και τον Θεμιστοκλή όταν κατηγορήθηκε για προδοσία από κοινού με το βασιλιά της Σπάρτης, Παυσανία. Μπορούσε επί-σης να αποφασίσει για ειρήνη ή πόλεμο, κάτι που δεν εμπεριέχει τίποτα το ιδιαίτερα επαναστατικό, αφού η Εκκλησία κληρονόμησε τις εξουσίες που στην αριστοκρατική πόλη κατείχε η Βουλή των οπλιτών. Τέλος, φαίνεται ότι μπορούμε μάλλον να αποδώσουμε στον Κλεισθένη το ότι οι συνελεύσεις της Εκκλησίας άρχισαν να γίνονται σε κανονικά τακτά διαστήματα. Μπορεί κανείς να δεχτεί ότι αρχικά γινόταν μία συνέλευση ανά πρυτανεία, που ε ξ ε -λίχθηκε σε γενική συνέλευση. Είναι όμως αυτονόητο ότι από τότε η Εκκλη-σία, πέρα από τις τακτικές συνεδριάσεις της, μπορούσε να συγκληθεί και σε επείγουσες περιπτώσεις.

Η διήγηση του Ηρόδοτου παρουσιάζει τον Κλεισθένη σαν καιροσκόπο, που πήρε το μέρος του λαού για να καταφέρει να αποσπάσει την εξουσία από τον Ισαγόρα. Αυτό θα σήμαινε ότι οι μεταρρυθμίσεις του δεν πήγαζαν από κάποια δογματική πεποίθηση για την ανωτερότητα της δημοκρατίας ένα-ντι των άλλων μορφών διακυβέρνησης. Επεξεργάστηκε σύμφωνα με τις δικές του ιδέες την πολιτική που είχαν ξεκινήσει οι τύραννοι. Εκείνοι εξά-λειψαν την πολιτική επιρροή των ευγενών οικογενειών, ο Κλεισθένης ανα-διοργάνωσε το πολιτικό σώμα έτσι ώστε η επιρροή αυτή να μην μπορέσει να δημιουργηθεί εκ νέου. Οι τύραννοι επιζήτησαν την υποστήριξη του λαού, ο Κλεισθένης τον έκανε πελατεία του.

Οι νεότεροι μελετητές υιοθετούν συχνά την άποψη του έλληνα ιστορι-κού, τονίζοντας περισσότερο τα όρια της δημοκρατίας του Κλεισθένη. Ο Κλεισθένης στην πραγματικότητα δεχόταν ότι ο λαός ήταν ο καλύτερος κρι-τής για όλα τα σοβαρά ζητήματα, έπρεπε όμως να καθοδηγείται από συνε-τούς και πλούσιους άνδρες. Εξού και η διατήρηση των προϋποθέσεων περι-ουσίας {τιμήματος) για την πρόσβαση στα κυριότερα αξιώματα. Άλλωστε οι εξουσίες της Εκκλησίας περιορίζονταν από τις εξουσίες της Βουλής των ίίεντακοσίων όπου οι θήτες μάλλον δεν γίνονταν δεκτοί, και πάντως δεν πρέπει να ήταν πολλοί, αφού δεν συμμετείχαν στις δημόσιες υπηρεσίες.

Οι παρατηρήσεις αυτές, ακόμη και αν είναι βάσιμες, διαστρεβλώνουν αρκετά το πραγματικό εύρος του έργου του Κλεισθένη. Η ευφυΐα του Αλκμεω-

3ϋ 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νίδη στην ουσία δεν ήταν τόσο το γεγονός ότι πήρε το μέρος του δήμου, όσο το ότι δημιούργησε τις υλικές συνθήκες για την αποτελεσματική κυριαρχία του λαού, εξαλείφοντας τα σχήματα της αριστοκρατικής κοινωνίας και δημι-ουργώντας νέα σχήματα όπου η κυριαρχία αυτή θα μπορούσε να λειτουργή-σει αποτελεσματικά. Το πνευματικό κλίμα του τέλους του 4ου αιώνα και η επίδραση του πνεύματος γεωμετρισμού των στοχαστών της Μιλήτου στον Κλεισθένη έδωσαν στα νέα αυτά σχήματα οριστικό και ολοκληρωμένο χαρα-κτήρα. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η διαφορά με τον Πεισίστρατο, που, αν και στηρίχτηκε και αυτός στο δήμο, κράτησε ωστόσο αποκλειστικά για τον εαυτό του την πραγματική εξουσία.

Το δημιούργημα του Αλκμεωνίδη ήταν σε κάθε περίπτωση προορισμένο να έχει σπουδαίο μέλλον,

2. ΛΠΟ ΤΟΝ Κ Λ Ε Ι Σ Θ Ε Ν Η ΣΤΟΝ Ε Φ Ι Α Λ Τ Η

Στα χρόνια που ακολούθησαν τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, κάποια συνταγματικά μέτρα, που δεν είναι πάντοτε εύκολο να χρονολογηθούν με ακρίβεια, ήρθαν να ολοκληρώσουν το έργο του Αλκμεωνίδη, δίνοντας στην αθηναϊκή δημοκρατία τη φυσιογνωμία που θα κρατούσε για τα σαράντα πρώτα χρόνια του αιώνα.

2.1 Ο νόμος για τον οστρακισμό

Είναι το πρώτο σπουδαίο συνταγματικό μέτρο έπειτα από τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Στην Αθηναίων Πολιτεία, ο Αριστοτέλης δεν διστάζει να το αποδώσει στον ίδιο τον μεταρρυθμιστή. Άλλες πηγές όμως, ιδιαίτερα ο ατθι-δογράφος Ανδροτίων, ανάγουν την ημερομηνία της θέσπισης του νόμου στις πρώτες δεκαετίες του 5ου αιώνα, πράγμα που δυσχεραίνει περισσότερο την απόδοσή του στον Κλεισθένη. Ο νόμος πρέπει να εφαρμόστηκε το 488/487 και το πρώτο θύμα του ήταν μάλλον ο Ίππαρχος, γιος του Χαρίνου. Ο Αρι-στοτέλης και ο Ανδροτίων συμφωνούν στο σημείο αυτό, ο Σταγειρίτης όμως αποδίδει το κενό που μεσολάβησε από την ψήφιση του νόμου μέχρι την πρώτη του εφαρμογή στη μετριοπάθεια του δήμου, που απέκτησε «περισσό-τερο θάρρος» μόνο ύστερα από τη νίκη στον Μαραθώνα. Υπάρχει ωστόσο

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑ! Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑβΗΝΑΙΚΗΣ Λ ΗΜΟΚΜΠΑΣ

Η διαίρεση της Αττικής από τον Κλεισθένη

Πηγή: Ρ. Brillé, Périclès. L'apogée d'Athènes, 1994

32 Ο! ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΑΑ

μια αντίφαση στο συγγραφέα της/Ιθί?ι/αί'ωι//7ολ/Γείας, καθώς ο ίδιος λέει όχι ο νόμος καθιερώθηκε «επειδή ο Κλεισθένης ήθελε να εκδιώξει τον Ίππαρ-χο από την Αθήνα» (XXII, 4), κάτι που προϋποθέτει είχε όχι ο Κλεισθένης θα έβλεπε την επιθυμία του να πραγματοποιείται μόνο πολύ αργότερα, είτε ότι ουνέχισε να κυριαρχεί στην αθηναϊκή πολιτική ζωή επί είκοσι χρόνια, κάτι που οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να επιβεβαιώσουμε. Ο 03Γοορίπο επιχεί-ρησε εδώ και πολύ καιρό να δώσει μια ικανοποιητική εξήγηση για τη μεγάλη καθυστέρηση από την ψήφιοη του νόμου μέχρι την πρώτη εφαρμογή του: στο μυαλό του Κλεισθένη, ο νόμος του οστρακισμού προοριζόταν πιθανότατα να μετριάσει τις κυρώσεις που είχαν επιβληθεί στους Πεισιστρατίδες, Ουσια-στικά, στο εξής η απειλή της ατιμία^;, δηλαδή της στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων, δεν θα βάραινε ολόκληρο το /ένος των Πεισιστρατιδών, αλλά μόνο χα μέλη εκείνα χης οίκογένειάς τους που επιχειρούσαν να αναπτύξουν ανατρεπτική δράση. Μια τέτοια δράση επρόκειτο να εμφανιστεί απειλητική μονάχα μετά τις δολοπλοκίες του Ιππία στη μάχη του Μαραθώνα, που είχαν ως αποτέλεσμα τον οστρακιομό του Ίππαρχου, γιου του Χαρίνου και «φίλου των τυράννων». Από το κείμενο του Θουκυδίδη όμως προκύπτει ξεκάθαρα ότι μονάχα οι άμεσοι απόγονοι του Πεισίστρατου επλήγησαν από την ατιμία το 510. Δεν είναι λοιπόν κατανοητό πώς θα μπορούσε ο νόμος για τον οστρακιομό να έχει θεοπιστεί για χάρη τους,

Στην πραγματικότητα, είναι πιο απλό να υποθέσουμε ότι η απόδοση στον Κλεισθένη του νόμου περί οοτρακίσμού είναι ένα λάθος του Αριστοτέλη, λάθος που οφείλεται στην επιθυμία του να «αποκαταστήσει τον Κλεισθένη», και συγχρόνως στη μεριμνά του να αποδώσει σε έναν ξεχωριστό νομοθέτη το σύνολο των μεταρρυθμίσεων στις οποίες στηριζόταν η δημοκρατία της Αθήνας.

Ποιες ήταν οι διατάξεις του νόμου περί οστρακισμού, όσο μπορούμε να τις γνωρίζουμε στην πρωταρχική μορφή τους; Φαίνεται ότι μπορούμε να τις ανασυνθέσουμε ως εξής: κάθε χρόνο, κατά τη συνεδρίαση της έκτης πρυ-τανείας γινόταν ψηφοφορία, με ανάταση του χεριού, για να αποφασιστεί εάν ο λαός επιθυμούσε να γίνει οστρακοφορία για το έτος αυτό. Αν η αρχή γινό-ταν δεκτή, ακολουθούσε δεύτερη ψηφοφορία, μυστική αυτή τη φορά, για να καταδείξει εκείνον που θα καταδικαζόταν. Η δεύτερη ψηφοφορία γινόταν πιθανότατα κατά τη συνεδρίαση της όγδοης πρυτανείας. Ήταν τότε απαραί-τητη η απαρτία των ψηφοφόρων (έξι χιλιάδες), ώστε το μέτρο να εμφανίζε-ται ως απόφαση του λαού και όχι ως ψηφοφορία φατρίας.

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 33

Η προβλεπόμενη ποινή ήταν η ατιμία, δηλαδή η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και η εξορία, που είχε όριο τα δέκα χρόνια. Στο τέλος των δέκα ετών ο ένοχος μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να ανακτήσει τα δικαιώματα του. Όσο για την περιουσία του, του ανήκε ακόμη και κατά τη διάρκεια της εξορίας του, και μπορούσε μάλιστα να εισπράττει τα κέρδη του. Βλέπουμε λοιπόν ξεκάθαρα ποιος ήταν ο στόχος του νόμου: να απομακρύνει από την πόλη για περιορισμένο χρονικό διάστημα κάθε πολίτη που θα μπο-ρούσε να θεωρηθεί ότι τρέφει σχέδια εγκαθίδρυσης τυραννίας προς όφελος του. Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη ότι, έπειτα από τους «φίλους των τυράν-νων», άνθρωποι ειλικρινά αφοσιωμένοι στη δημοκρατία, όπως ο Ξάνθιππος και ο Αριστείδης και αργότερα ο Θεμιστοκλής, επλήγησαν από τον οστρακι-ομό. Διότι, ακριβώς λόγω του μεγάλου κύρους που είχαν αποκτήσει και της εμπιστοσύνης του λαού που απολάμβαναν, οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να επιχειρήσουν κατάχρηση της εξουσίας τους.

2.2 Τα άλλα συνταγματικά μέτρα στα τέλη τον 6ον και στις αρχές τον 5ον αιώνα

Η ίδια μέριμνα για προφύλαξη της δημοκρατίας από κάθε απόπειρα εγκαθί-δρυσης τυραννίας διαπιστώνεται και στα υπόλοιπα συνταγματικά μέτρα που ελήφθησαν στα τέλη του 6ου αιώνα. α) Πρώτον, ΣΤΟΝ ΟΡΚΟ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΟΝ: ο Αριστοτέλης δεν μας δίνει καμία

συγκεκριμένη πληροφορία για τους όρους του όρκου αυτού όταν επιβλή-θηκε στα μέλη της Βουλής με την έναρξη των καθηκόντων τους. Μπορεί κανείς να υποθέσει ότι οι βουλευτές δεσμεύονταν να ασκούν τα καθή-κοντά τους με σεβασμό στους νόμους, και να μην εισηγούνται στη Βουλή καμία παράνομη πρόταση. Πάντως η τελευταία αυτή διάταξη προστέθηκε πιθανότατα αργότερα. Υποθέτουμε επίσης ότι οι βουλευτές δεσμεύο-νταν να μάχονται εναντίον οποιουδήποτε επιχειρούσε να επανεγκαθι-δρύσει την τυραννία προς όφελος του. Σε κάθε περίπτωση, ο όρκος των βουλευτών ανταποκρινόταν σωστά στο ρόλο που ο Κλεισθένης είχε δώσει στη Βουλή σύμφωνα με το πολπικό του σύστημα: ρόλο φύλακα του συντάγματος και των νόμων,

β) Δεύτερον, ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΩΝ; απορρέει απευθείας από τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη ως προς τις φυλές. Το κείμενο του Αρι-


στοτέλη δεν φαίνεται να παρουσιάζει τους στρατηγούς ως συνταγματική καινοτομία. Προφανώς υπήρχαν και παλαιότερα ως αρχηγοί του στρατού, που υπάγονταν απευθείας στις διαταγές του πολέμαρχου. Η καινοτομία συνίσταται πιθανότατα στον τρόπο εκλογής των στρατηγών και στο ότι προέρχονται πια ένας από κάθε φυλή.

Πάντως, δεδομένης της σημασίας που θα αποκτούσε για τη ζωή της πόλης το συμβούλιο των στρατηγών, δεν μπορούμε να μην θέσουμε κάποια ερωτήματα.

Και πρώτα απ' όλα, πώς διαγράφονται οι σχέσεις μεταξύ του παλαιού πολέμαρχου, επικεφαλής του στρατού, και του συμβουλίου των στρατη-γών. Το ουσιαστικότερο στοιχείο μας εδώ είναι ένα κείμενο του Ηρόδο-του: η διήγησή του για τη μάχη του ΐνίαραθώνα, όπου φαίνεται ότι η από-φαση του πολέμαρχου έκλινε προς την πολεμική τακτική που προτιμού-σε ο Μιλτιάδης. Αυτό άραγε σημαίνει ότι τότε το συμβούλιο των στρατη-γών είχε ρόλο απλώς συμβουλευτικό και ότι μόνο ο πολέμαρχος ήταν υπεύθυνος για την απόφαση; Ο Ηρόδοτος ωστόσο λέε ι επίσης ότι κάθε στρατηγός με τη σειρά του ασκούσε την πρυτανεία και ότι το καθήκον αυτό ανατέθηκε στον Μιλτιάδη τη στιγμή που βρισκόταν σε εξέλιξη η μάχη του Μαραθώνα. Ο Μιλτιάδης λοιπόν ήταν πιθανότατα ο υπεύθυνος για την απόφαση και επομένως ο μόνος υπεύθυνος και για τη νίκη. Η ένδειξη αυτή του Ηρόδοτου μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρό-πους. Ίσως ο ιστορικός να ακολουθεί εδώ κάποια πηγή ευνοϊκή προς τους Φυλαΐδες, η οποία εξαίρει το ρόλο του στρατηγού. Είναι επίοης πιθανό, αφού ο στρατηγός που ασκούσε την/τρ^/Γσι/εί'α είχε απλώς ρόλο συμβούλου του πολέμαρχου, η προσωπικότητα του Μιλτιάδη και η δύνα-μη του γένους του να συνέβαλαν στο να δοθεί στο ρόλο αυτό μεγαλύτε-ρη ουσιαστική σημασία.

Ένα δεύτερο ζήτημα είναι ο πολιτικός ρόλος των στρατηγών, που αργότερα θα εμφανιστούν ως οι πραγματικοί αρχηγοί της εκτελεστικής εξουσίας. Είχαν άραγε κερδίσει τις εξουσίες αυτές - ε ι ς βάρος των αρχόι^Γωι/-ήδη από το 501/500; Ορισμένοι συγγραφείς συμπέραναν ότι, στερώντας την «εκτελεστική» εξουσία από τους άρχοντες, ο Κλεισθέ-νης ή 0! διάδοχοί του «εκλαΐκευσαν» οριστικά το κράτος. Φαίνεται όμως πιο αωοτό να υποθέσει κανείς ότι η αύξηση της δύναμης των στρατηγών υπήρξε απλώς συνέπεια, που δεν είχε προβλεφθεί από την αρχή, της

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡ)Ί:Η ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 35

εκλογής τους από το σύνολο του δήμου. Και είναι επίσης πιθανό στην εξέλιξη αυτή να έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι Μηδικοί πόλεμοι,

γ) Η πρώτη περίοδος της ιστορίας της αθηναϊκής δημοκρατίας κλείνει ουσιαστικά με μια ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΟΝΤΙΑΣ. Στην Αθη-ναίων πολιτεία ο Αριστοτέλης λέε ι ότι υπό την αρχοντία του Τελεσίνου (487/486) 01 άρχοντες κληρώνονταν από κάθε φυλή, μέσα από έναν κατά-λογο πεντακοσίων ονομάτων που επιλέγονταν από τους δήμους, ενώ άλλοτε εκλέγονταν. Για τους αρχαίους η κλήρωση ήταν πιο δημοκρατικό σύστημα από την εκλογή, όπου υπεισέρχονταν ο προσωπικός παράγοντας και η κοινωνική επιρροή. Το κείμενο του Αριστοτέλη θέτει ωστόσο προ-βλήματα σχεδόν άλυτα. Λέει ουσιαστικά ότι οι εννέα άρχοντες προέρχο-νταν ένας από κάθε φυλή. Όμως οι φυλές ήταν δέκα. Να δεχτούμε ότι ο γραμματέας τ(ύν Θεσμοθετών υπολογιζόταν ως ο δέκατος άρχοντας·, Έχει επίσης θεωρηθεί υπερβολικός ο αριθμός των πεντακοσίων ονομά-των που προτείνονταν για κλήρωση, καθώς πρόσβαση στην αρχοντία είχαν ακόμη μόνο οι πεντακοοιομέδψνοι και οι ιππείς. Σε κάθε περίπτω-ση, το μέτρο απηχούσε σίγουρα την παρακμή της αρχοπίας. Είναι επο-μένως πιθανό ο πολέμαρχος να έχασε την ανώτατη διοίκηση του στρατού και να διατήρησε μόνο τα θρησκευτικά και δικαστικά καθήκοντά του, προ-εδρεύοντας κυρίως στο δικαστήριο που είχε αρμοδιότητα στις διαδικα-σίες που αφορούσαν τους ξένους, το ίίαλλάδιο Δικαστήριο. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι από τότε οι στρατηγοί, οι οποίοι εκλέγονται, γίνονται οι πρώ-τοι άρχοντες της πόλης και τίθενται επικεφαλής όχι μόνο του στρατού, αλλά και συνολικά της διοίκησης της πόλης. Οι Μηδικοί πόλεμοι επρόκει-το να συμβάλουν στην περαιτέρω αύξηση της δύναμής τους.

2.3 Η πολιτική εξέλιξη της Αθήνας ατιό το 490 ως το 462

Δεν είναι τώρα η στιγμή να θυμίσουμε τι ακριβώς ήταν οι πόλεμοι αυτοί και ποια η σημασία τους στην εξέλιξη της αθηναϊκής πολιτικής. Στο επίπεδο των θεσμών, που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι βέβαιο ότι οι Μηδικοί πόλεμοι συνέ-βαλαν στην. ενδυνάμωση.της δημοκρατίας. Είναι γεγονός ότι, παρόλο που οι πολιτικές διαμάχες στην Αθήνα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 5ου αιώνα είναι σκληρές, αν και όχι πολύ γνωστές, οι πολιτικοί άνδρες δεν φαίνεται να επεδίωξαν τότε να αμφισβητήσουν τη μορφή του καθεστώτος. Το ζήτημα που


τους έφερνε οε αντίθεση ήταν οι σχέσεις με την περσική αυτοκρατορία, και γνωρίζουμε ότι η αντι-περσική παράταξη, υποκινούμενη από τον Μιλτιάδη και τον Θεμιστοκλή, τελικά νίκησε.

Καθώς οι ανάγκες του πολέμου κατά της Περσίας επέβαλλαν στην Αθήνα την κατοχή μεγάλου στόλου, ο Θεμιστοκλής, που υπήρξε ο εμπνευστής του πολέμου, συνδέοντας την κοινή νίκη με τη μάζα των Θητών, εκείνων δηλαδή που δεν είχαν περιουσία και που επομένως δεν είχαν ποτέ ως τότε συμμε-τάσχει στο στρατό, επρόκειτο να δημιουργήσει τις συνθήκες μιας νέας ανά-πτυξης της δημοκρατίας. Αφού επιτεύχθηκε η νίκη, ο Θεμιστοκλής και ο Αρι-στείδης ένωσαν τις προσπάθειές τους για να δημιουργήσουν την αττικό-δηλιακή συμμαχία, που έγινε το όργανο του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού και θα έθετε τη δημοκρατία σε ακόμη στερεότερες βάσεις.

Ο οστρακισμό(; του Θεμιστοκλή και ο όλο και μεγαλύτερος αυταρχισμός του Κίμωνα, κάθε άλλο παρά επέφεραν αμφισβήτηση της πολιτικής που θέλησαν να ακολουθήσουν ο νικητής της ναυμαχίας της Σαλαμίνας και ο δημιουργός της ναυτικής δύναμης της Αθήνας. Ο Κίμων ανήκε σε μια από τις πλουσιότερες οικογένειες της Αθήνας, η οποία βέβαια όφειλε πιθανότατα μεγάλο μέρος της περιουσίας της στην τυραννία. Η γυναίκα του, Ισοδίκη, ανήκε στην οικογένεια των Αλκμεωνιδών, και η ετεροθαλής αδελφή του, Ελπινίκη, είχε παντρευτεί τον πλούσιο Καλλία του γέι^οι/ς των Κηρύκων. Ο ίδιος κατείχε τεράστια περιουσία, που διένειμε με γενναιοδωρία. Εξού και η δημοτικότητά του, στην οποία οφεί-λονται και οι συχνές επανεκλογές του στη στρατηγία μεταξύ του 477 και του 461. Το αξίωμα αυτό είχε γίνει το σπουδαιότερο του κράτους, λόγω της στρα-τιωτικής και ναυτικής δύναμης της Αθήνας. Η στρατιωτική και ναυτική αυτή δύναμη όμως στηριζόταν σε κοινωνικές βάσεις που δεν είχαν πια καμία σχέση με την κοινωνία της δημοκρατίας του Κλεισθένη. Έτσι, η ταχεία εξέλιξη προς μια δημοκρατία πιο ριζοσπαστική ήταν αναπόφευκτη.

3. 01 Μ Ε Τ Α Ρ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Ε Ι Σ ΤΟΥ Ε Φ Ι Α Λ Τ Η

3.1 Ο αθηναϊκός δήμος ττρος τα μέσα τον 5ον αιοίνα

Ο δήμος αποτελείται κυρίως από μια ισχυρή τάξη χωρικών, ανώτερης ή μέσης οικονομικής κατάστασης, η οποία με πς μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του

Η ΕΓΚΑ ΘΙΔ ΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΑ 1ΞΗ ΤΗΣ Α ΘΗΝΑ 'ίΚΗΣ ΑΙΙΜΟΚΡΑ ΤΙ ΑΣ 3 7

Πεισίοτρατου απέκτησε σταθερές βάσεις. Ακόμη και στα τέλη του 5ου αιώνα, παρά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και τις καταστροφές που προκάλεσε, υπάρχουν μόνο πέντε χιλιάδες Αθηναίοι που δεν έχουν γη, σε σύνολο είκοσι πέντε με τριάντα χιλιάδων πολιτών. Είναι αλήθεια ότι, σε αντιστάθμισμα, με την εγκατάσταση δέκα χιλιάδων κληρούχων εκτός Αθήνας απέκτησε γη στη διάρκεια του αιώνα ακόμη μεγαλύτερος αριθμός αθηναίων πολιτών.

Πλάι όμως στην εύπορη τάξη των χωρικών υπάρχει μια δραστήρια τάξη τεχνιτών και εμπόρων, η οποία θα ευνοηθεί περισσότερο από όλους από την ιμπεριαλιστική πολιτική. Τα μέλη της, συχνά χειρώνακτες, αποκομίζουν κέρ-δη διόλου αμελητέα από την πώληση των προϊόντων της βιοτεχνίας τους (κυρίως κεραμικά), ενώ συγχρόνως αποκτούν σε πολύ χαμηλές τιμές όλα τα προϊόντα που διακινούν έμποροι εγκατεστημένοι στην Αθήνα και τα οποία συρρέουν στις αποθήκες του Πειραιά.

Κάθε πολίτης γεννημένος από πατέρα Αθηναίο {από το 451 πρέπει και η μητέρα να είναι Αθηναία ελεύθερη), μόλις ενηλικιωθεί, εγγράφεται στα πατρώα του δήμου όπου ανήκει ο πατέρας του, και παρουσιάζεται στη ψρα-τρία, αρχαϊκή θρησκευτική ένωση, που επιβίωσε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Η εγγραφή στα πατρώα του δήμου γίνεται στην αρχή του έτους, κατά τη γενική συνέλευση των κατοίκων του δήμου, όπου εκλέγονταν ο δήμαρχος και οι άλλοι άρχοντες της περιφέρειας. Όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα -και το καθήκον- να παρίστανται στη λαϊκή συνέλευση. Όλοι έχουν στρατιωτικές υποχρεώσεις,, ανάλογα με την περιουσία.τους,, και όλοι, τέλος, είναι ίσοι απέναντι στο νόμο (ιοονομία).

Ωστόσο, πρέπει εδώ να αναφέρουμε δύο επιφυλάξεις: - Αφενός η δημοκρατία διατήρησε τις κοινωνικές τάξεις που υπήρχαν

. από την εποχή του Σόλωνα, ίσως και από παλαιότερα: ηεντακοσιο-μέδψνους, ιππείς, ζευγίτες και Θήτες. Στην πραγματικότητα, παρότι οι διαφορές των δικαιωμάτων ανάμεσα στίς διαφορετικές αυτές τάξεις τείνουν να ελαχιστοποιηθούν (οι ζευγίτες από το 457 έχουν πρόσβαση στην αρχοντία), τα καθήκοντα βαρύνουν πολύ άνισα τους μεν σε σχέση με τους δε, αφού στους πλούσιους πέφτει σχεδόν όλο το βάρος των φορολογικών και στρατιωτικών υποχρεώσεων

~ αφετέρου, πολύ περισσότερο από τη διατήρηση των τάξεων, η ίδια η πραγματικότητα θέτει όρια στην άσκηση άμεσης και αληθινής δημο-κρατίας. Ουσιαστικά, εκτός από το επίπεδο του δήμου, η άμεση


δημοκρατία είναι αδύνατον να γίνει πράξη για τους τριάντα ή σαρά-ντα χιλιάδες πολίτες που μετρά η Αθήνα τον 5ο αιώνα. Αυτό έχει δύο αντιφατικές συνέπειες: από τη μία πλευρά οι αρχοκτες εξακολου-θούν να ανήκουν στα μέλη της παλαιάς αριστοκρατίας, που παραδο-σιακά λαμβάνουν πολιτική παιδεία· από την άλλη, όμως, ασκείται ένα μονοπώλιο από τον αστικό δήμο, όπου οι θ/?τες, τεχνίτες ή μικροί καταστηματάρχες, αποτελούν την πλειονότητα και είναι οι μόνοι που έχουν το χρόνο να παρευρίσκονται στις όλο και συχνότερες συνε-δριάσεις της Βουλή<; ή των δικαστηρίων.

3,2 Ο Εφιάλτης και οι νόμοι σχετικά με τον Άρειο Πάγο

Ο Κίμων, που είχε κυριαρχήσει στην αθηναϊκή πολιτική ζωή για περισσότερο από δέκα χρόνια και συνέβαλε στην ισχυροποίηση της συμμαχίας της; Δήλου, οστρακίστηκε το 461 και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα για δέκα χρόνια. Η συνέχιση του πολέμου εναντίον της Περσίας και η καταστολή των εξεγέρσεων εντός της συμμαχίας της Δήλου, η οποία είχε προκύψει ακριβώς από τους Περσικούς πολέμους, είχαν κάνει μεγαλύτερη τη σημασία του στό-λου και των Θητών που τον επάνδρωναν. Η σωτηρία του κράτους εξαρτιόταν όλο και περισσότερο από ανθρώπους που βασικά ήταν αποκλεισμένοι από κάθε ενεργό συμμετοχή στην πολιτική ζωή της πόλης, εκτός από τη Βουλή, που συνεδρίαζε σπάνια και τότε κάθε άλλο παρά παντοδύναμη ήταν, Ο Κίμων είχε επιχειρήσει να απομακρύνει τους 6ήτε(; από την πολιτική ζωή, ανα-πτύσσοντας το σύστημα των κληρουχιών, που είχε το πλεονέκτημα να ικα-νοποιεί τις διεκδικήσεις των φτωχότερων και συγχρόνως να τους απομακρύ-νει από την πόλη. Ακριβώς όμως η αποτυχία των κληρουχιών που εγκατα-στάθηκαν στις Εννέα Οδούς το 465/464 και η σφαγή των αθηναίων εποίκων από τους Θράκες στη Δράβισκο, ήταν ένα πολύ σκληρό χτύπημα για το κύρος του Κίμωνα, ο οποίος την ίδια περίοδο απέτυχε και να επανακτήσει τη Θάσο.

Τις αποτυχίες αυτές εκμεταλλεύτηκαν οι αντίπαλοι του, ο πιο σημαίνων από τους οποίους ήταν τότε ο Εφιάλτης. Δεν γνωρίζουμε πολλά γΓ αυτόν. Είναι γνωστό μόνο ότι ο πατέρας του λεγόταν Σοφονίδης, αγνοούμε όμως τα πάντα για την οικογένεια του. Υπήρξε οτροτηγό(^ το 465/464 ή το 464/463, πράγμα που σημαίνει τουλάχιστον ότι ήταν αρκετά πλούσιος για να ανήκει οτους ηενιακοοιομέδψνους, αφού μόνο αυτοί είχαν πρόσβαση στη στρατηγία.

Η ΕΓΚΛΘ1ΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΑ 1ΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ Α ΗΜΟΚΡΑ ΤΙΑΣ 39

Ο Εφιάλτης έβλεπε στις εξουσίες του Αρείου Πάγου το κύριο εμπόδιο για τη διεύρυνση της δημοκρατίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, άρχισε μάλλον κινώντας αγωγές σε έναν αριθμό αρεοπαγιτών, και στη συνέχεια αποφάσισε να στερήσει το συμβούλιο του Αρείου Πάγου από μέρος των δικαιωμάτων του. Στα μάτια του Εφιάλτη, τα προνόμια του Αρείου Πάγου ήταν αποτέλεσμα κατάχρησης, και ήταν αντίθετο στο δημοκρατικό πνεύμα να αφήνονται τόσο σπουδαία καθήκοντα σε ένα συμβούλιο που αποτελείται από ισόβια μέλη.

Μετά την καταστροφή στη Δράβισκο ο Εφιάλτης και ο Περικλής, που κάνει τότε την εμφάνισή του στην αθηναϊκή πολιτική ζωή, θεώρησαν ότι είχε έρθει η στιγμή να επιτεθούν στον ίδιο τον Κίμωνα. Μόλις ο Κίμων επέστρε-ψε από τη Θάσο, όπου τελικά συνθηκολόγησε, κατηγορήθηκε επειδή είχε δεχτεί τη βοήθεια του βασιλιά της Μακεδονίας Αλέξανδρου. Όμως η δημο-τικότητα του Κίμωνα ήταν ακόμη τόση, ώστε απαλλάχτηκε, και του εμπιστεύ-θηκαν την αρχηγία μιας νέας αθηναϊκής εκστρατείας για βοήθεια στη Σπάρ-τη, που αντιμετώπιζε τότε δυσκολίες με μια επανάσταση των είλώτίόν. Ο Εφιάλτης ωστόσο επωφελήθηκε από την απουσία του Κίμωνα, που είχε φύγει παίρνοντας μαζί του τέσσερις χιλιάδες οπλίτες, για να θεσπίσει νόμο που μεταβίβαζε τις περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Ηλιαία. Ο Κίμων επιστρέφοντας προσπάθησε να ανα-τρέψει το ψήφισμα. Είχε όμως υποστεί στη Σπάρτη μεγάλο ηθικό πλήγμα, και στις αρχές του 461 μια νέα διαδικασία οοτρακισμού καταλήγει αυτή τη φορά στην εξορία του. Ο θρίαμβος του Εφιάλτη ωστόσο δεν κράτησε πολύ. Λίγο αργότερα δολοφονήθηκε, αφήνοντας στον Περικλή το καθήκον να συνεχίσει το έργο του.

Δυστυχώς δεν διαθέτουμε καμία λεπτομερή ανάλυση σχετικά με τους νόμους που στέρησαν τον Άρειο Πάγο από μεγάλο μέρος των εξουσιών που κατείχε προηγουμένως. Ο Αριστοτέλης περιορίζεται να πει ότι ο Εφιάλτης «αφαίρεσε από το συμβούλιο (του Αρείου Πάγου) όλα τα επιπρόσθετα καθήκοντα, με τα οποία αναλάμβανε ουσιαστικά τη φύλαξη της πολιτείας, και ανέθεσε μερικά από αυτά στους Πεντακοσίους και άλλα στο λαό και στα δικαστήρια». Ο Πλούταρχος, που στον Κίμωνα χρησιμοποιεί τη διήγηση του θεόπομπου, δεν δίνει πιο συγκεκριμένες ενδείξεις, εκτός από το ότι ο Άρειος Πάγος έχασε το μεγαλύτερο μέρος των δικαστικών δικαιοδοσιών του, που πέρασαν στα χέρια του δήμου, ο οποίος έτσι γίνεται πραγματικός κύριος του κράτους.


Στην πραγματικότητα ο Άρειος Πάγος διατήρησε στην αρμοδιότητα του όλες τις θρησκευτικές υποθέσεις, ενώ οι υπόλοιπες υποθέσεις μοιράστη-καν στην Εκκλησία, τη Βουλή και την Ηλιαία. Κυρίως η Βουλή των Πεντα-κοσίων, περισσότερο από την Ηλιαία, κληρονόμησε το μεγαλύτερο μέρος των δικαστικών δικαιοδοσιών του Αρείου Πάγου, ειδικά τη δοκιμασία των αρχόπων, τον έλεγχο του απολογισμού τους με τη λήξη των καθηκόντων τους, και τις διαδικασίες της εισαγγελία(;, δηλαδή των καταγγελιών για απόπειρες εναντίον της ασφάλειας του κράτους κατά την άσκηση κάποιου αξιώματος.

Ο θεσμός της μισθοφοράς

Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει αριστοκρατικό κατά κάποιον τρόπο το καθεστώς του Περικλή, και μόνο κατ' όνομα δημοκρατία, αφού στην πραγματικότητα την εξουσία είχε ο πρώτος άνδρας· πολλοί άλλοι ιστορικοί λένε ότι από αυτόν ο λαός συνήθισε -κακώς- στους κλή-ρους, τα θεωρικά και τους μισθούς, και λόγω αυτού του τρόπου δια-κυβέρνησης στράφηκε στην πολυτέλεια και την ακολασία, ενώ ως τότε ήταν συνετός και εργατικός. Τα ίδια τα γεγονότα δείχνουν την αιτία αυτής της μεταβολής. Στην αρχή, όπως έχει ήδη ειπωθεί, ο Περικλής θέλοντας να αντισταθμίσει τη δόξα του Κίμωνα, κολάκευε το λαό για να τον κερδίσει- δεν είχε όμως πλούτο και χρήματα, με τα οποία ο Κίμων αναλάμβανε το καθημερινό γεύμα των φτωχών Αθη-ναίων και έντυνε τους ηλικιωμένους· ο Κίμων επίσης είχε βγάλει τους φράχτες από τα κτήματά του, για να μπορεί όποιος θέλει να παίρνει λαχανικά. Έτσι, ο Περικλής, βλέποντας ότι ο αντίπαλος του υπερτερούσε, στράφηκε στη διανομή του δημόσιου χρήματος, όπως τον συμβούλευσε ο Δαμωνίδης από την Οίη· έτσι εξιστορεί τα πράγ-ματα ο Αριστοτέλης. Και σύντομα, έχοντας πάρει με το μέρος του το λαό με τα θεωρικά, τους δικαστικούς μισθούς και τις υπόλοιπες μισθοφορές και χορηγίες, τον μεταχειριζόταν όπως ήθελε εναντίον της βουλής του Αρείου Πάγου, στην οποία ο ίδιος δεν ήταν μέλος, αφού ποτέ δεν είχε κληρωθεί άρχοντας, ούτε θεσμοθέτης, ούτε βασιλιάς, ούτε πολέμαρχος. Διόπ τα αξιώματα αυτά ήταν κληρωτά

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΑΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗ! ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 41

από πολύ παλιά, και με αυτά, όοοι περνούσαν με επιτυχία τη δοκιμα-σία, γίνονταν μέλη του Αρείου Πάγου. Όταν ο Περικλής έγινε ισχυ-ρός, παρακίνησε το λαό σε εξεγέρσεις κατά της Βουλής του Αρείου Πάγου, η οποία έτσι, με τη βοήθεια και του Εφιάλτη, έχασε τις περισ-σότερες δικαστικές της δικαιοδοσίες, ενώ ο Κίμων οστρακίστηκε ως φιλολάκων και εχθρός του λαού.

ΠΛΟΎΤΑΡΧΟς, Περικλής, 9

Οι αρχαίοι συγγραφείς, εξάλλου, απέδιδαν στον Άρειο Πάγο, πριν από το 462, και το καθήκον της φύλαξης των νόμων. Μπορεί ωστόσο να πρόκειται και εδώ, όπως συμβαίνει συχνά, για μια μεταφορά στο παρελθόν εξουσιών που ορισμένοι τον 4ο αιώνα θέλησαν να αποδώσουν στο συμβούλιο των παλαιών αρχόντο)ν. Στην πραγματικότητα η επιτήρηση που ασκούσε ο Άρει-ος Πάγος στους άρχοντες συνεπαγόταν προφανώς και την επιτήρηση του συντάγματος, όπως και τη μέριμνα να γίνονται σεβαστοί οι νόμοι. Και από αυτή την άποψη, τα μέτρα του Εφιάλτη στερούσαν τον Αρειο Πάγο από μεγά-λο μέρος της εξουσίας του.

Ορισμένοι νεότεροι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι τότε πρέπει να Θεσμοθε-τήθηκε η γραφή παρανόμων; χ\ διάταξη που βλέπουμε να εφαρμόζεται τακτι-κά τον 4ο αιώνα και η οποία επέτρεπε σε οποιονδήποτε πολίτη να αντιτεθεί σε κάποιο μέτρο που ο ίδιος έκρινε αντίθετο με τους νόμους της πολιτείας. Πρακτικά όμως δεν γνωρίζουμε παραδείγματα της διαδικασίας αυτής πριν από το τέλος του 5ου αιώνα. Είναι λοιπόν αμφίβολο αν θα έπρεπε να απο-δώσουμε την πατρότητα της διάταξης στον Εφιάλτη.

Όσο περιορισμένες κι αν ήταν λοιπόν οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, ολοκλήρωσαν το έργο του Κλεισθένη, θέτοντας τέλος σε ορισμένα προνό-μια και κάνοντας ουσιαστικότερη την κυριαρχία του δήμου. Για να μπορέσει όμως η κυριαρχία αυτή να λειτουργήσει αποτελεσματικά, έπρεπε ακόμη να προβλεφθεί η αντιμισθία για τις δημόσιες υπηρεσίες. Χάρη στον Περικλή, που θεσμοθέτησε τη μιοΘοφορά, επετράπη σε όλους η πρόσβαση στα δημό-σια λειτουργήματα.


Οι μισθοί

Και στο δήμο καταβάλλεται μισθός, μία δραχμή για τις συνηθισμένες συνελεύσεις και εννέα οβολοί για την κύρια. Οι δικαστές παίρνουν τρεις άβολους. Οι βουλευτές πέντε άβολους, αλλά οι πρυτάνεις παίρνουν έναν οβολό επιπλέον για σίτιση. Οι εννέα άρχοντες παίρ-νουν ο καθένας τέσσερις οβολούς για σίτιση, και συντηρούν έναν κήρυκα κι έναν αυλητή ο καθένας. Ο άρχοντας της Σαλαμίνας παίρ-νει μία δραχμή την ημέρα. Οι αθλοθέτες δειπνούν στο πρυτανείο το μήνα Εκατομβαιώνα, όταν γιορτάζονται τα Παναθήναια. Τα καθήκοντά τους αρχίζουν από την τέταρτη μέρα. Οι αμφικτίονες στη Δήλο παίρ-νουν μία δραχμή την ημέρα από το ταμείο της Δήλου. Και όσοι σρχο-ι/τες στέλνονται στη Σάμο, τη Σκύρο, τη Λήμνο ή την Ίμβρο παίρνουν χρήματα για τη οίτησή τους.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΑΒψαΐίΛν ΠοΚαεία, ίΧΙΙ, 2

4. Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΤΟΥ Π Ε Ρ Ι Κ Λ Η

Η εποχή του Περικλή αποτελεί το απόγειο της αθηναϊκής δημοκρατίας, τη στιγμή που και η ίδια η πόλη φτάνει στην αρμονικότερη ανάπτυξή της. Βέβαια, όπως σημείωνε ήδη ο Θουκυδίδης, η αναμφισβήτητη εξουσία που ασκούσε ο σπουδαίος πολιτικός για περισσότερα από τριάντα χρόνια και η δυνατότητα που είχε να ελέγχει αποτελεσματικά το σύνολο των θεσμών της πόλης μάς αναγκάζουν να μετριάσουμε το χαρακτηρισμό της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, που χρησιμοποίησαν κάποιοι σύγχρονοι συγγραφείς για να ορί-σουν τη δημοκρατία του Περικλή. Όμως, πέρα από το ότι ο Περικλής φρό-ντισε να μην ξεπεράσει ποτέ τα όρια των δικαιωμάτων του και επέβαλε αυστηρά στον εαυτό του να λογοδοτεί για τη διαχείριση των πολιτικών υπο-θέσεων, η ενδυνάμωση της αθηναϊκής δημοκρατίας προήλθε κυρίως από το ότι όλο και ευρύτερα στρώματα του δήμου συνδέονταν άμεσα με τον καθο-ρισμό της πολιτικής της πόλης, και από το ότι η πολιτική αυτή, που επιθυ-μούσε και καθοδηγούσε ο Περικλής, ήταν και η καταλληλότερη για την ικα-νοποίηση των συμφερόνιων του δήμου. Γνωρίζουμε την περίφημη φράση από


το λόγο που αποδίδει στον Περικλή ο Θουκυδίδης, στο δεύτερο βιβλίο του του έργου του Ιστορία του Πελοποννηοιακού πολέμου, φράοη στην οποία επιβεβαιωνόταν μια θεμελιώδης αρχή της δημοκρατίας: το γεγονός ότι κάθε πολίτης, έστω και ο πιο ταπεινός τεχνίτης, ήταν κύριος της μοίρας της πόλης, ότι η πολιτική δεν ήταν υπόθεση μιας συντεχνίας ή μιας μειονότητας, αλλά ολόκληρου του δήμου.

Ο θεσμός της μισθοφορά(; ήταν οπωσδήποτε η σημαντικότερη πλευρά του έργου του Περικλή σε συνταγματικό επίπεδο, και οι αρχαίοι συγγραφείς, που στην πλειονότητά τους κατηγορούσαν για το θέμα αυτό τον αθηναίο πολιτικό, κατανόησαν αμέσως τη σπουδαιότητά του. Οι δικαστές ήταν οι πρώτοι που πήραν μισθό τριών οβολών για κάθε μέρα που περνούσαν στο δικαστήριο. Η μεταρρύθμιση του Εφιάλτη είχε ουσιαστικά ως συνέπεια την αύξηση των αρμοδιοτήτων του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας, το οποίο αποτελούσαν έξ ι χιλιάδες δικαστές, που κληρώνονταν κάθε χρόνο. Εξάλλου η ταχεία οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας και του Πειραιά, οι όλο και συχνό-τερες επεμβάσεις της Αθήνας στις εσωτερικές υποθέσεις των συμμάχων της και η υποχρέωση των συμμάχων να παρουσιάζονται στα αθηναϊκά δικα-στήρια, όλα αυτά οδήγησαν στην αύξηση του αριθμού των δικασπιρίων, που ήταν στην ουσία παραρτήματα της Ηλιαίας: δικαστήριο των ναυτοδίκών, που εξέταζε όλες τις ναυτικές υποθέσεις, των ειοαγοίγεων, που ήταν επιφορτι-σμένο με τον έλεγχο, κάθε χρόνο, του ποσού του φόρου που επιβαλλόταν στους συμμάχους κτλ. Ο Αριστοφάνης μάλλον υπερέβαλλε όταν ισχυριζόταν όπ οι δικαστές βρίσκονταν σε δραστηριότητα τριακόσιες μέρες το χρόνο και ότι ο ηλιαοτικός μισθός μπορούσε να φτάσει για να ζήσει όποιος πήγαινε στο δικαστήριο νωρίς το πρωί, ώστε να είναι σίγουρος ότι θα εισπράξει το κέρμα του αφού είναι παρών, και περνούσε έτσι τη ζωή του δικάζοντας. Πάντως η δραστηριότητα των δικαστηρίων αποτελούσε μια πολύ σημαντική πλευρά της αθηναϊκής πολιτικής ζωής και η δραστηριότητα αυτή αυξήθηκε στη διάρκεια του αιώνα ακόμη περισσότερο απ' ό,τι κατά τον προηγούμενο.

Η μιοθοφορά επεκτάθηκε στη συνέχεια και σε άλλες δραστηριότητες, πέρα από τις δικαστικές. Και τα μέλη της Βουλής έπαιρναν επίσης ένα μισθό, του οποίου αγνοούμε το ακριβές ύψος για τον 5ο αιώνα. Τον 4ο αιώνα ο βου-λευτικός μισθός ήταν πέντε οβολοί, εκτός από των πρυτάνεων, που έπαιρ-ναν μία δραχμή. Αργότερα θεσμοθετήθηκε μισθός και για όλους τους άλλους άρχοντες, εκτός ίσως από τους στρατηγούς, που επιλέγονταν από την τάξη


των πεντακοσιομέδιμνίύν. 0[ εννέα άρχοντες, αντίθετα, που κληρώνονταν και δεν εκλέγονταν, έπαιρναν μιοθό τεσσάρων οβολών. 0α έπρεπε ίσως να συσχετίσουμε το θεσμό του μισθού με την πρόσβαση των ζευγιτών στην αρχοντία, που έγινε δεκτή μεταξύ του 459 και του 450. Αντιθέτως, οι Αρεο-παγίτες δεν φαίνεται να λάμβαναν κάποια αποζημίωση, πράγμα που αναδει-κνύει τον σχεδόν αποκλειστικά τιμητικό χαρακτήρα του λειτουργήματος.

Η καθιέρωση της μιοθοφοράς είναι οπωσδήποτε ένα εξαιρετικά σημα-ντικό μέτρο που επιτρέπει στους φτωχότερους να συμμετέχουν στην πολιτι-κή ζωή της πόλης, και μάλιστα να έχουν πρόσβαση σε κάποια αξιώματα. Σε τι ποσοστό; Είναι πολύ δύσκολο να το πούμε. Η στάση της Βουλής των Πεντακοσίων κατά τη διάρκεια των ολιγαρχικών εξεγέρσεων στα τέλη του 50υ αιώνα μάς κάνει μάλλον να σκεφτούμε ότι τα μέλη της ήταν κυρίως σχε-τικά εύποροι πολίτες, εκείνοι που δεν αποκλείστηκαν από την πόλη με τη μείωση του πολιτικού σώματος σε πέντε ή και σε τρεις χιλιάδες πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Αντίθετα, όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς επέμεναν στον λαϊκό χαρακτήρα των δικαστηρίων, που θα γινόταν ακόμη εντονότερος τον 4ο αιώνα. Τέλος, είναι αναμφισβήτητο ότι στις συνελεύσεις της Εκκληοίας οι κατώτερες τάξεις του λαού της πόλης αποτελούσαν την πλειονότητα των παρευρισκομένων και συνέβαλλαν στον προσανατολισμό της πολιτικής της πόλης προς την εμβάθυνση της δημοκρατίας και τη συνέπεια της, τον ιμπε-ριαλισμό που η Αθήνα ασκούσε στους συμμάχους της.

Ο Περικλής δικαιώνει την αθηναϊκή δημοκρατία

Το πολίτευμα μας δεν αντιγράφει σε τίποτα τα ξένα πολπεύματα. Αντίθετα, πολύ περισσότερο είμαστε παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές τους. Το πολίτευμά μας ονομάζεται δημοκρατία, επει-δή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά ολόκληρος ο δήμος. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώματα προτιμώνται εκείνοι που είναι ικανοί και άξιοι, και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη. Αν κάποιος τύχει να μην έχει κοινωνική θέση ή να είναι φτωχός, δεν εμποδίζεται για το λόγο αυτό να υπηρετήσει την πολιτεία, εφό-σον έχει κάτι αξιόλογο να προσφέρει. Είμαστε ελεύθεροι στη δημό-


σια ζωή μας, αλλά και στις καθημερινές μας σχέσεις δεν υποβλέ-πουμε ο ένας τον άλλον, δεν θυμώνουμε με το γείτονα μας αν δια-σκεδάζει, και δεν δείχνουμε δυσαρεστημένοι μαζί του, κάτι που μπο-ρεί να μην τον βλάπτει αλλά τον στενοχωρεί. Πάντως, αν και αυστη-ρότητα λείπει από την καθημερινή μας ζωή, στις δημόσιες υποθέ-σεις, από εσωτερικό σεβασμό, δεν παρανομούμε. Σεβόμαστε τους άρχοντες, πειθαρχούμε στους νόμους, και κυρίως, σε όσους έχουν θεσπιστεί για να προστατεύουν τους αδύνατους και σε όσους, αν και άγραφοι, είναι ντροπή να τους παραβιάζει κανείς.

ΘΟΥΚΥΔΊΔΗς, Ιοτοριών, ιι, 37 κ.εξ.

Πιθανότατα κατά την εποχή του Περικλή έλαβαν και οι διάφοροι άλλοι θεσμοί την οριστική τους φυσιογνωμία, που οι μετέπειτα εξελίξε ις ελάχιστα επρόκει-το να τροποποιήσουν. Τότε μάλλον ορίστηκαν οι δικαιοδοσίες των στρατηγών, διαμορφώθηκε η διαδικασία των συνελεύσεων της Βουλής και της Εκκλησίας και οργανώθηκαν τα διάφορα σώματα των εξειδικευμένων αρχόντίύν. Δυστυ-χώς είναι σχεδόν αδύνατο να χρονολογήσουμε με ακρίβεια τον έναν ή τον άλλο συνταγματικό νεωτερισμό, που άλλωστε είχαν στόχο απλώς να κάνουν αποτελεσματικότερη τη λειτουργία των διάφορων σωμάτων του κράτους. Στο δεύτερο μέρος της ανάλυσης αυτής θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε, όποτε είναι δυνατό, τις τροποποιήσεις που έγιναν με το πέρασμα των χρόνων. Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι την εποχή του Περικλή η αθηναϊκή δημοκρατία εμφανιζόταν ως αρμονική και ισορροπημένη δημιουργία. Αυτό άραγε να οφει-λόταν στην εξαιρετική πολιτική ωριμότητα των Αθηναίων, στην προσωπικότη-τα του Περικλή ή στο γεγονός ότι η αθηναϊκή κοινωνία γνώριζε τότε πραγμα-τική σταθερότητα; Στην πραγματικότητα, και οι τρεις αυτές εξηγήσεις συνδέ-ονται. Ο Περικλής είναι οπωσδήποτε η μεγάλη μορφή που κυριαρχεί την περίοδο αυτή. Ήταν σπουδαίος, κυρίως επειδή κατανόησε την εξέλιξη της πόλης και ενήργησε προς την κατεύθυνση αυτής της εξέλιξης. Οι διάδοχοί του, που βρέθηκαν μπροστά σε έναν πόλεμο του οποίου ο ίδιος είχε επιταχύ-νει 10 ξέσπασμα, δεν θα δείξουν την ίδια υψηλή διορατικότητα, και θα αποτύ-χουν. Έτσι θα προκληθεί η κρίση από την οποία οι θεσμοί θα βγουν, αν όχι αλλοιωμένοι, τουλάχιστον προσαρμοσμένοι στις νέες ανάγκες.


5, Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 5ΟΥ Α Ι Ω Ν Α Κ Α Ι Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΤΟΝ 4ο Α Ι Ω Ν Α

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος επρόκειτο να καταστρέψει την ισορροπία που επιτεύχθηκε κατά τον 5ο αιώνα. Μέσα στα συγκεκριμένα όρια του έργου αυτού δεν θα μπορούσαμε να περιγράψουμε αναλυτικά το ξετύλιγμα του πολέμου ούτε να έρθουμε στο ζήτημα των απαρχών του. Οι άμεσες συνέπειες υπήρξαν καταστρεπτικές για την Αττική: ερήμωση της υπαίθρου, ανάσχεση των εμπο-ρικών δραστηριοτήτων, σχεδόν πλήρης διακοπή της εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου, κάμψη της βιοτεχνικής παραγωγής, ιδίως στον τομέα της κεραμικής. Στο επίπεδο που μας ενδιαφέρει εδώ, ο πόλεμος είχε εξίσου σοβαρό αντίκτυπο. Η σχετική αποτυχία της στρατηγικής που υποστήριζε ο Περικλής επέτρεψε στους εχθρούς της δημοκρατίας να υψώσουν το ανάστη-μά τους: οι αγωγές κατά του Περικλή και των φίλων του ήταν ουσιαστικά οι πρώτες εκδηλώσεις κατηγοριών προς το δημοκρατικό καθεστώς. Όμως ο θάνατος του Περικλή το 429 και η προσωπικότητα εκείνων που τον διαδέχτη-καν στην ηγεσία της πόλης όξυναν περισσότερο την κατάσταση. 0£ <<δΐ|μαγω-γοί» του τελευταίου , τέταρτου του 5ου αιώνα, καταγγέλθηκαν τόσο από τον Θουκυδίδη όσο και από τον Αριστοφάνη. Συνολικά ωστόσο παρέμειναν πιστοί στην πολιτική που σε γενικές γραμμές είχε χαράξει ο Περικλής. Καθώς όμως ήταν ταπεινότερης κοινωνικής καταγωγής, και επιπλέον δεν είχαν την υψηλή διορατικότητα του γιου του Ξάνθιππου, έπρεπε πάνω απ' όλα να υπολογίζουν τις επιθυμίες του όχλου, στις οποίες υποτάσσονταν περισσότερο παρά τις ενέπνεαν. Η σοβαρότητα της κατάστασης, εξάλλου, τους οδηγούσε να εντεί-νουν ακόμη πιο πολύ την επιρροή της Αθήνας στους συμμάχους της, να κατα-στήσουν ριζοσπαστικότερη τη δημοκρατία και πιο απόλυτο τον έλεγχο του δήμου. Υπό τέτοιες συνθήκες δεν προκαλεί έκπληξη το ότι, δύο φορές σε λιγότερο από δέκα χρόνια, οι εχθροί της δημοκρατίας πέτυχαν να σφετερι-στούν την εξουσία, επωφελούμενοι ακόμη και από στρατιωτικές καταστροφές που υπέστη η πόλη. Η πρώτη ολιγαρχική επανάσταση έγινε το 411 και φάνηκε σαν άμεση συνέπεια της καταστροφικής εκστρατείας στη Σικελία. Ο αποοπα-σματικός χαρακτήρας των μαρτυριών που έχουμε δεν μας επιτρέπει να περι-γράψουμε συγκεκριμένα τι ήταν το καθεστώς των Τετρακοοίων που εγκαθί-δρυσε ο Φρύνιχος και οι φίλοι του. θα μπορούσαμε όμως να το χαρακτηρί-σουμε από δύο βασικά σημεία: την κατάργηση της βοθοφορός και τον περιο-

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΑΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 47

ριομό του οώματος των πολιτών με πλήρη δικαιώματα σε πέντε χιλιάδες άτομα μόνο. Πάντως το ολιγαρχικό καθεστώς των Πέντε ΧίΛίόδωΐ' λειτούργη-σε μόνο για μερικούς μήνες, αφού η έντονη αντίδραση Αθηναίων στρατιωτών και ναυτών που κατέλυαν στη Σάμο επιτάχυνε την πτώση του. Μερικά χρόνια αργότερα, έπειτα από τη νίκη του Λύσανδρου στους Αιγός Ποταμούς και την είσοδο του σπαρτιατικού στόλου στον Πειραιά, μια νέα ολιγαρχική επανάστα-ση θριάμβευσε στην Αθήνα. Μειώθηκε και πάλι το πολιτικό σώμα, αυτή τη φορά μόλις στους τρεις χιλιάδες πολίτες, και καταργήθηκαν οι διάφοροι /ί/ίσθοί. Το καθεστώς των Τριών Χιλιάδων όμως ούτε καν άρχισε ποτέ να εφαρ-μόζεται. Η αντίσταση των δημοκρατικών που είχαν καταφύγει στη Θήβα μαζί με τον Θρασύβουλο, οι διαφωνίες που γεννήθηκαν στους κόλπους της ολιγαρχι-κής μερίδας, με την αντίθεση του Κριτία, αρχηγού των Τριάκοντα, απένανπ στον μετριοπαθή Θηραμένη, αλλά και οι ακρότητες στις οποίες παραδόθηκαν οι Τριάκοντα «τύραννοι», που τους αποξένωσαν από το μεγαλύτερο μέρος του αθηναϊκού πληθυσμού, όλα αυτά ευνόησαν την αποκατάσταση της δημοκρα-τίας, η οποία, για περισσότερο από τρία τέταρτα του αιώνα, ως το 322, θα λει-τουργούσε πλέον κανονικά χωρίς να αμφισβητηθεί ξανά.

Οι ολιγαρχικοί έπαψαν στο εξής να αντιδρούν, πέρα από κάποια γραπτά κείμενα που κυκλοφορούσαν και προορίζονταν αποκλειστικά για μια μειονό-τητα <(διανοούμενων»· από την επομένη της αποκατάστασης της δημοκρα-τίας, ανατέθηκε σε επιτροπή νομοθετών η αναθεώρηση των νόμων: η αθη-ναϊκή δημοκρατία δείχνει πια ένα καινούργιο πρόσωπο.

Ως προς τη φύση της, οι απόψεις διαφέρουν αισθητά. Εκείνοι που λαμ-βάνουν υπόψη τους τις κριτικές των φιλοσόφων, αλλά και τις κατηγορίες των ρητόρων που οι λόγοι τους μας έχουν σωθεί, βλέπουν στον 4ο αιώνα της Αθήνας έναν αιώνα παρακμής, η οποία προκλήθηκε από την αύξηση της φτώχειας του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, λόγω του Πελοποννη-σιακού πολέμου και των καταστροφών που έφερε. Ο δήμο<;, που το πήρε απόφαση να εγκαταλείψει την πορεία των υποθέσεων της πόλης στους ρήτο-ρες που τον κολάκευαν, δεν συγκεντρωνόταν στις συνελεύσεις παρά μόνο για να εισπράξει το μισθό που θεσμοθετήθηκε την επομένη της αποκατά-στασης της δημοκρατίας. Τον ίδιο καιρό, οι αποδιοργανωμένες αλλά ακόμη παντοδύναμες συνελεύσεις της Εκκλησίας νομοθετούσαν με ψηφίσματα, χωρίς να υπολογίζουν τους νόμους της πόλης, ενώ τα λαϊκά δικαστήρια, στα χέρια των φτωχότερων, καταδίωκαν τους πλούσιους, που πνίγονταν στους


φόρους, υπό τη μόνιμη απειλή της δήμευσης των περιουσιών τους. Τέλος, η διαφθορά βασίλευε παντού, οι δικαστές και οι ρήτορες ήταν έτοιμοι να που-ληθούν σε όποιον προσέφερε τα περισσότερα, και οι στρατηγοί που είχαν γίνει αρχηγοί μισθοφόρων ξέφευγαν από τον έλεγχο της πόλης.

Η ανατροπή της δημοκρατίας το 404

Αφού ελήφθησαν αυτά τα μέτρα, και ενώ ήταν παρόντες ο Λύσαν-δρος, ο Φιλοχάρης και ο Μιλτιάδης, συγκάλεσαν την Εκκλησία του δήμου για να αποφασιστεί το πολίτευμα, ώστε να μην τους εναντιω-θεί ούτε να τους απειλήσει κανένας ρήτορας, και εσείς να μην ψηφί-σετε ό,τι θα ήταν το καλύτερο για την πόλη, αλλά ό,τι θεωρούσαν καλό εκείνοι. Τότε σηκώθηκε ο Θηραμένης και σας προέτρεψε να αναθέσετε τη διοίκηση της πόλης σε τριάντα άνδρες και να δεχτείτε το πολίτευμα που πρότεινε ο Δρακοντίδης. Εσείς όμως, αν και βρι-σκόσασταν σε τέτοια θέση, φωνάζατε ότι δεν θα το κάνατε αυτό' γιατί γνωρίζατε ότι τη μέρα εκείνη είχατε συγκεντρωθεί για να αποφασί-σετε την υποδούλωση ή την ελευθερία σας. Ο Θηραμένης όμως, άνδρες δικαστές, και επικαλούμαι γΓ αυτό εσάς τους ίδιους ως μάρ-τυρες, είπε ότι δεν τον ενδιέφερε καθόλου η φασαρία που κάνετε, επειδή ήξερε ότι πολλοί Αθηναίοι είχαν τις ίδιες ιδέες με αυτόν, και ότι μιλούσε σύμφωνα με τις απόψεις του Λύσανδρου και των Λακε-δαιμονίων. Μετά σηκώθηκε και ο Λύσανδρος και είπε μεταξύ άλλων ότι σας θεωρεί παραβάτες των συνθηκών.

ΛΥΣΙΑΣ, Κοτά Ερατοσθένους, 72-75

Η εικόνα αυτή, μιας δημοκρατίας που σύρεται στο δρόμο της παρακμής, πρό-σφατα αμφισβητήθηκε. Μια βαθύτερη εξέταση των πηγών, λαμβάνοντας υπόψη και την πολεμική τους φύση, επέτρεψε να δούμε πιο αντικειμενικά την κρίση που περνούσε η πόλη. Ακόμη και αν αληθεύει ότι από την αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου η ύπαιθρος της Αττικής υπέστη τις συνέπειες των επαναλαμβανόμενων επιδρομών των Πελοποννησίων, φαίνεται ωστόσο ότι η

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑ! Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗ! ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

φτώχεια που απηχείται σε έργα συγχρόνων (Αριστοφάνης, Ξενοφώντας) ήταν μάλλον περισταοιακή παρά οριστική. Κάνει εντύπωση το ότι, σε όλη τη διάρ-κεια του αιώνα, δεν βλέπουμε διεκδικήσεις των αγροτών στην Αθήνα, ενώ συναντάμε τέτοιες διεκδικήσεις σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, ειδικά στην Πελοπόννησο. Βέβαια, η δημοκρατία επέτρεπε στους φτωχότε-ρους να συμπληρώσουν τα πενιχρά έσοδα που τους απέφερε η γη τους ή τα εργαστήρια τους, χάρη στις δημόσιες διανομές και στους μισθούς. Η Αθήνα όμως δεν θα απολάμβανε τέτοια κοινωνική ειρήνη, εάν η οικονομική ζωή δεν γνώριζε αρκετά γρήγορα ανάκαμψη, την οποία αποδεικνύουν τόσο η δραστη-ριότητα του Πειραιά όσο και η επανέναρξη εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου. Οπωσδήποτε, πρόκειται για μια επαναλειτουργία που ενδιέφε-ρε περισσότερο τον αστικό δήμο και γενικά τους πλούσιους παρά τη μάζα των χωρικών. Δεν μπορεί όμως να μην επωφελήθηκε και η ύπαιθρος από την αυξημένη κυκλοφορία χρήματος και τη σχετική ειρήνη, αφού η Αθήνα δεν γνώρισε κατά τον 4ο αιώνα σημαντικές εισβολές στα εδάφη της. Και αν στους λόγους των ρητόρων, όπως και στις κριτικές των φιλοσόφων, διαφαίνεται η ύπαρξη ανταγωνισμού μεταξύ πλουσίων και φτωχών, ο ανταγωνισμός αυτός δείχνει κυρίως την αντίθεση απόψεων όσον αφορά την αναγέννηση του αθη-ναϊκού ιμπεριαλισμού. Στερημένη από την αυτοκρατορία της, η Αθήνα στερεί-ται συγχρόνως και τα εισοδήματα που είχε από εκεί. Ο Αριστοτέλης μάλλον υπερβάλλει όταν λέε ι ότι από την αυτοκρατορία ζούσαν είκοσι χιλιάδες Αθη-ναίοι, από τους σαράντα χιλιάδες που υπήρχαν στην πόλη τον 5ο αιώνα. Πάντως η ηγεμονία της Αθήνας στον κόσμο του Αιγαίου προϋπέθετε όχι μόνο τη δυνατότητα εγκατάστασης φτωχών πολιτών της σε συμμαχικά εδάφη, αλλά και τη συντήρηση στόλου, που συνεπαγόταν μισθούς για τους ίδιους αυτούς φτωχούς πολίτες για ένα μέρος του έτους. Χάνοντας πια τους φόρους των συμμάχων, στο εξής η πόλη πρέπει από τα δικά της έσοδα να βρει τους τρό-πους για τη συντήρηση του στόλου, που ήταν απαραίτητος για την εξασφάλι-ση του ανεφοδιασμού της σε σιτηρά, καθώς προστάτευε τα εμπορικά πλοία, και συγχρόνως για την εδραίωση της εξουσίας της Αθήνας στους παλιούς της συμμάχους. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι από τότε οι πλούσιοι, στους οποίους επιβαλλόταν φόρος πολέμου και ανάληψη τριηραρχίας, δυσανασχέτησαν μπροστά στα αυξημένα αυτά έξοδα, και το ζήτημα της παλινόρθωσης της αυτοκρατορίας έφερε από την αρχή του αιώνα σε αντίθεση τους πλούσιους και τους μεγαλογαιοκτήμονες από τη μία, και τη μάζα των φτωχών από την

50 01 ΘΕΣΜΟ! ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΛΑΛΑ

άλλη. Κατανοούμε επίσης γιατί οι άρχοντες επί των οικονομικών γίνονται όλο και πιο οημαντικοί κατά τον 4ο αιώνα. Ενώ τον προηγούμενο αιώνα διοικητές της πόλης ήταν κυρίως οι στρατηγοί, στο εξής ο Καλλίστρατος, ο Εύβουλος, ο Λυκούργος, ακόμη και ο Δημοσθένης, είναι όχι μόνο ρήτορες με επιρροή, πραγματικοί επαγγελματίες της πολιτικής, αλλά και «οικονομολόγοι», που έχουν καινούργια καθήκοντα, όπως του «ίεντεταλμένου των θεούρικών» ή του «υπευθύνου της διοίκησης», των οποίων η διάρκεια ξεπερνά το ένα έτος, όπως ήταν ο συνήθης κανόνας. Παράλληλα με ιην αυξημένη εξουσία των οικονομικών αρχόπων, τον 4ο αιώνα βρισκόμαστε μπροστά στην τροποποίη-ση του ρόλου των στρατηγών. Οι νέες συνθήκες πολέμου και η όλο και συχνότερη προσφυγή σε ξένους μισθοφόρους, των οποίων ο αριθμός ξεπερ-νά τελικά τους πολίτες στρατιώτες, καθιστούν τους στρατηγούς κατά βάση στρατιωτικούς αρχηγούς, που συχνά μένουν μακριά από την πόλη για πολλά συνεχόμενα χρόνια. Η επιρροή τους στην πολιτική της πόλης μπορεί να ασκείται μέσω ρητόρων, λίγο ή πολύ αγορασμένων από αυτούς, οι οποίοι αναλαμβάνουν να τους υπερασπίζονται όταν τους κατηγορούν στις συνελεύ-σεις. Συχνά όμως οι στρατηγοί κάνουν και τη δική τους πολιτική απέναντι στους συμμάχους της Αθήνας, οδηγημένοι από την ανάγκη εύρεσης πόρων για την πληρωμή των στρατιωτών τους. Μερικοί μάλιστα δεν διστάζουν να πουλούν τις υπηρεσίες τους σε βάρβαρους ηγεμόνες.

Τον 4ο αιώνα, λοιπόν, βρισκόμαστε μπροστά σε μια μορφή επαγγελματο-ποίησης της πολπικής ζωής. Δεν πρέπει ωστόσο να είμαστε υπερβολικοί ως προς αυτό. Παρά τον όλο και πιο τεχνικό χαρακπτίρα των οικονομικών καθηκό-ντων, όπως και της διεξαγωγής του πολέμου, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι όσοι κατέχουν τέτοιες θέσεις εξακολουθούν να είναι φ χ ο ^ τ ε ς εκλεγμέ-νοι από το δήμο και οφείλουν να λογοδοτούν. Εξάλλου, εάν στο στρατιωτικό επίπεδο μπορούμε να μιλήσουμε για αυξανόμενη χρήση της τεχνικής, με την ανάπτυξη του ελαφρού πεζικού και του πολιορκητικού πολέμου, στο οικονομι-κό επίπεδο έχουμε να κάνουμε περισσότερο με «εισπρακτική πολιτική». Η επανέναρξη εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου, ο μόνιμος χαρακτή-ρας που δόθηκε στο φόρο πολέμου, η αναδιοργάνωση της τριηραρχίας, η δια-μόρφωση ενός πραγματικού προϋπολογισμού με τη δημιουργία ειδικών ταμεί-ων δεν αντιπροσωπεύουν μια «οικονομική και χρηματιστική πολιτική» όπως την εννοούμε σήμερα. Όλα αυτά, ωστόσο, προύπέθεταν ένα ελάχιστο πρακτι-κών γνώσεων. Από αυτή την άποψη, είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι οι

Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑ1ΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 51

άνδρες που κατευθύνουν τις υποθέσεις πις πόλης τον 4ο αιώνα σχετίζονται με τον κόσμο του θαλάσσιου εμπορίου. Τέτοια είναι η περίπτωση του Καλλί-στρατου, του Δημοσθένη και του φίλου του Απολλόδωρου, γιου του απελεύ-θερου τραπεζίτη Πασίωνα, του Τιμάρχου, επίσης φίλου του Δημοσθένη, και πιθανότατα του Εύβουλου. Εδώ υπάρχει ένα νέο στοιχείο σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, όπου, τουλάχιστο μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι «πολιτικοί» προέρχονταν κυρίως από αριστοκρατικές οικογένειες. Όλα αυτά βλέπουμε ότι δηλώνουν περισσότερο μια προσπάθεια προσαρμογής στις νέες ανάγκες, και όχι τόσο την «παρακμή» της εξιδανικευμένης δημοκρατίας του Περικλή. Παρά τις αναμφισβήτητες οικονομικές δυσκολίες, η αθηναϊκή δημο-κρατία λειτούργησε, και λειτούργησε καλά, κατά τις δεκαετίες που ακολούθη-σαν την αποκατάστασή της το 403, και διατήρησε πολιτική και κοινωνική ισορ-ροπία, την οποία θα τερματίσει μόνο η μακεδονική νίκη.

Η Χαιρώνεια δεν ήταν μεγάλη μάχη, και ο νικητής Φίλιππος δεν απαίτησε από την Αθήνα ούτε την καταστροφή των τειχών και του στόλου της ούτε την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος της. Η δημοκρατία επέζησε για δεκατέσ-σερα ακόμη χρόνια, και μόνο το 322 η αθηναϊκή δημοκρατία καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε από τψοκρατική ολιγαρχία, η οποία προόριζε για την πολι-τεία μόνο τους κατόχους περιουσίας δύο χιλιάδων δραχμών και κατάργησε το πλέον αμφισβητούμενο χαρακτηριστικό της αθηναϊκής δημοκρατίας, την αμοι-βή για τα δημόσια λειτουργήματα. Η μείωση του τιμήματο(; σε χίλιες δραχμές, που έγινε από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, και σπι συνέχεια η αποκατά-σταση της δημοκρατίας ύστερα από μία δεκαετία «φιλοσοφικής» τυραννίας, ποτέ δεν θα μπορούσαν να φέρουν την πραγματική αναγέννηση της πολιτεί-ας που είχε οδηγήσει στο μεγαλείο της Αθήνας τον 5ο και τον 4ο αιώνα. Σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσαν οι μεγάλες μοναρχίες, με σχεδόν συνεχή την παρουσία μακεδονικής φρουράς στη Μουνυχία, η Αθήνα, φτωχή πια και απο-δυναμωμένη, έπαιζε ακόμη το παιχνίδι της δημοκρατίας. Μιας δημοκρατίας όμως καθαρά τυπικής, όπου η μεγάλη μάζα του δήμου, φτωχή και χωρίς τη στήριξη της μιοθοφοράς, είχε πλέον μόνο παθητικό ρόλο, ενώ μια μικρή μει-ονότητα «μεγαλοαστών» ζούσε κάποιες φορές την ψευδαίσθηση της ανεξαρ-τησίας, για να ξαναβρεθεί σύντομα στο δρόμο της υποταγής, κι ενώ η πόλη αποκτούσε όλο και περισσότερο τη μορφή που θα κρατούσε σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου: πανεπιστημιακή εστία όπου θα αναπτυσ-σόταν ακόμη η φιλοσοφική παιδεία της ειδωλολατρικής αρχαιότητας.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2

Οί πολιτικοί θεσμοί της Αθήνας τον 5ο και τον 4ο αιώνα

Γνωρίζουμε αρκετά καλά τους πολιτικούς θεσμούς της Αθήνας τον 5ο και τον 40 αιώνα, όχι μονάχα από την περιγραφή τους στην Αθηναίων Πολιτεία, αλλά κυρίως επειδή έχουμε τη δυνατότητα να δούμε τη λειτουργία τους τόσο μέσα από λογοτεχνικά κείμενα, αφηγήσεις ιστορικών, αγορεύσεις ρητόρων, ακόμη και αναφορές κωμικών ποιητών, όοο και μέσα από την ανάγνωση επι-γραφών, των κειμένων δηλαδή που απορρέουν απευθείας από τους θεσμούς. Οπωσδήποτε παραμένουν πολλά προβλήματα, και μερικές φορές έχουν δοθεί και αντίθετες ερμηνείες για την ίδια ένδειξη των πηγών μας. Συνολι-κά όμως, και δεδομένης της εξέλιξης και των τροποποιήσεων που επιφέρο-νται σε λεπτομέρειες ανάλογα με τις περιστάσεις, είναι εφικτή η ανασύνθε-ση ενός πίνακα των θεσμών αυτών, όσο το δυνατόν πιο κοντά στην πραγμα-τικότητα,

Ί. Η Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Κ Α Ι Η Β Ο Υ Λ Η

Το θεμέλιο της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν η κυριαρχία του δήμου, η οποία εκφραζόταν κυρίως με τις συνελεύσεις αφενός, αφετέρου με τα δικαστήρια.

1.1 Η Εκκλησία

Η Εκκλησία δεν ήταν στην κυριολεξία θεσμός, ήταν η συνέλευση του λαού, και, τουλάχιστον θεωρητικά, όλοι οι αθηναίοι πολίτες είχαν όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να παρίστανται στις συνελεύσεις. Είναι περιττό να πούμε ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε ποτέ. Μονάχα ένα τμήμα του σώματος των πολιτών παραβρίσκονταν όντως στις συνελεύσεις, και το γεγο-νός ότι έπρεπε να συγκεντρωθούν έξ ι χιλιάδες ψηφοφόροι για συνελεύσεις

5?,

54 01 ΘΕΣΜΟ! ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

που επρόκειτο να λάβουν κάποια σημαντική απόφαση, μας λέε ι από μόνο του ότι ένας τέτοιος αριθμός σπάνια επιτυγχανόταν. Στην πραγματικότητα, πέρα από μια μειονότητα ανθρώπων που ενδιαφέρονταν άμεσα για τις υποθέσεις της πόλης, οι περισσότεροι Αθηναίοι, και ιδίως όσοι ζούσαν στην ύπαιθρο, προτιμούσαν να καταπιαστούν με τις καθημερινές τους ασχολίες παρά να περάσουν μια μέρα στην Πνύκα, ΐνίπορούμε επίσης να δεχτούμε ότι, αν οι παρόντες ήταν πολλοί το πρωί, ο αριθμός τους ελαττωνόταν όσο περνούσε η μέρα. Γνωρίζουμε ότι ορισμένες ψηφοφορίες μπορούσαν έτσι να κερδη-θούν στο τέλος της μέρας, όταν απέμενε πια μικρός αριθμός παρευρισκο-μένων, στους οποίους ήταν πιο εύκολο να ασκηθούν πιέσεις.

Οι χωρικοί, όπως είπαμε, απέφευγαν να πηγαίνουν στην πόλη για τις συνελεύσεις της Εκκλησίας, εκτός αν πίστευαν ότι θα μπορούσε να ληφθεί κάποια απόφαση που τους αφορούσε. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το θέατρο του Αριστοφάνη, που εκφράζει το φόβο του χωρικού να μην γελοιοποιηθεί παίρνοντας το λόγο μπροστά σε όλους, αλλά και τη δυσπιστία που τον κατείχε απέναντι στους ανθρώπους της πόλης. Ο Ξενοφώντας στα Απομνημονεύματα παρουσιάζεται να λέε ι στον Σωκράτη ότι τη συνέλευση αποτελούσαν κυρίως σιδηρουργοί, ξυλουργοί, γραφιάδες και έμποροι. Και δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να υποθέσουμε ότι οι περισσότεροι παρευ-ρισκόμενοι προέρχονταν από τα προάστια της Αθήνας και του Πειραιά. Τον 4ο αιώνα, οπότε η πόλη θεσμοθετεί τον εκκλησιαστικό μισθό για να αντιμε-τωπίσει το όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα των απουσιών, είναι πολύ πιθανό οι φτωχοί και οι άποροι να σχημάτιζαν την πλειονότητα, ακόμη κι αν δεχτού-με με κάποια επιφύλαξη τις κριτικές των εχθρών της δημοκρατίας, και να συνέβαλλαν στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της πόλης, τουλάχι-στον κατά το πρώτο μισό του αιώνα, προς την κατεύθυνση της επιστροφής στον ιμπεριαλισμό και της φιλοπόλεμης πολιτικής.

Ο εκκλησιαστικό^; μιοθό(; οπωσδήποτε δεν αρκούσε για να ζήσουν όσοι τον εισέπρατταν. Οι συνελεύσεις ήταν συχνότερες απ' ό,τι τον πρώτο καιρό της δημοκρατίας, όμως έπρεπε να συμβεί κάπ έκτακτο για να συγκληθεί έκτακτη συνέλευση. Κανονικά γίνονταν τέσσερις συνελεύσεις ανά πρυτα-νεία, δηλαδή σαράντα συνελεύσεις το χρόνο. Οι ημερομηνίες τους δεν ήταν σταθερές, αφού έπρεπε να αποφευχθούν οι αργίες, που, κατά τα λεγόμενα ορισμένων εχθρών της δημοκρατίας, ήταν πολλές στην Αθήνα. Υπήρχαν μόνο δύο προκαθορισμένες ημερομηνίες συνελεύσεων; η 11η του μηνός

01 ΠΟΑ ΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5υ ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 55

Εκατομβαιώνος, που άνοιγε το διοικητικό έτος, και η 21η του Ελαφηβολιώ-νος, μετά τα Μεγάλα Διονύσια. Οι συνελεύσεις αυτές είχαν συνήθως συγκε-κριμένη ημερήσια διάταξη. Η κύρια συνέλευση κάθε πρυτανείας είχε πολύ φορτωμένο πρόγραμμα: ο δήμος αποφάσιζε με ανάταση του χεριού αν θα παραμείνουν στις θέσεις τους οι άρχοντες που εμπιστευόταν συσκεπτόταν για ζητήματα σχετικά με τον ανεφοδιασμό της πόλης, ιδίως σε σιτηρά, που ήταν το σοβαρότερο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Αθήνα τον 4ο αιώνα, Με το θέμα αυτό συνδεόταν στενά η εξωτερική πολιτική της πόλης, που επίσης απασχολούσε την κύρια συνέλευση. Στην ίδια συνέλευση έπρεπε να παρου-σιαστούν οι κατηγορίες εσχάτης προδοσίας. Τέλος, πάντοτε κατά τη μαρτυ-ρία του Αριστοτέλη, γινόταν ανάγνωση των απογραφών των δημευμένων πε-ριουσιών και των διεκδικήσεων για κληρονομικές υποθέσεις, «ώστε κανείς να μην αγνοεί τίποτα και να μην μένει τίποτα απροστάτευτο». Η κύρια συνέ-λευση της έκτης πρυτανείας έπρεπε επιπλέον να αποφασίσει για την προ-σφυγή στη διαδικασία του οστρακισμού και για διάφορες κατηγορίες.

Η Βον?.ή και η Εκκληαι'α

Για τη Βουλή κληρώνονται πεντακόσιοι βουλευτές, πενήντα από κάθε φυλή. Την πρυτανεία αναλαμβάνει με κλήρο κάθε φυλή διαδοχικά, οι πρώτες τέσσερις για τριάντα έξ ι μέρες η καθεμιά, και οι άλλες για τριά-ντα πέντε μέρες, επειδή το έτος είναι σεληνιακό. Εκείνοι που ασκούν την πρυτανεία γευματίζουν μαζί στη θόλο, παίρνοντας χρήματα γΓ αυτό από την πόλη, και συγκαλούν τη Βουλή και το δήμο. Τη Βουλή κάθε μέρα, εκτός αν είναι αργία, το δήμο τέσσερις φορές στη διάρκεια της κάθε πρυτανείας. Αυτοί αποφασίζουν με ποια θέματα θα ασχοληθεί η Βουλή, ορίζουν την ημερήσια διάταξη και τον τόπο της συνέλευσης. Οι ίδιοι ορίζουν και τις συνελεύσεις της εκκλησίας· μία κύρια συνέλευση, όπου γίνεται ψηφοφορία με ανάταση χειρός για το αν οι άρχοντες είναι αντάξιοι των καθηκόντων τους, και όπου συζητούν για τις προμήθειες σε σιτηρά και για την άμυνα της πόλης, και την ίδια μέρα όσοι θέλουν μπορούν να υποβάλουν μηνύσεις, να αναγνώσουν τις απογραφές των δημευμένων περιουσιών και τις διεκδικήσεις που αφορούν κληρονομιές ή περιουσίες επίκληρων, ώστε κανείς να μην αγνοεί τίποτα σχετικό.

56 0 / ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Κατά την έκτη πρυτανεία, εκτός από όλα τα παραπάνω οι πρυτάνεις ψηφίζουν και για τον οστρακιαμό, αν νομίζουν ότι πρέπει να γίνει ή όχι, και επιβάλλουν ποινές στους συκοφάντες, μέχρι τρεις σε Αθηναίους και άλλες τόσες σε μετοίκους, όπως και σε όποιον υποσχέθηκε στο λαό κάτι που δεν το τήρησε. Στη δεύτερη συνεδρίαση ουζητούνται οι αιτή-σεις· όποιος θέλει μπορεί να υποβάλει αίτηση για οτιδήποτε θέλει, είτε ιδιωτικό θέμα είτε δημόσιο, και να μιλήσει γΓ αυτό στο λαό. Στις άλλες δύο συνελεύσεις συζητούνται διάφορα θέματα, και οι νόμσι καθορίζουν ότι πρέπει να συζητηθούν τρία θέματα για τα ιερά, τρία για τους κήρυ-κες και τις πρεσβείες και τρία για τα όσια.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΑΘηναί(Λν Πολιτεία, ΧυΐΙ, 2 - Χ ί ΐ ν

Οι υπόλοιπες τρεις συνελεύσεις είχαν πιο συγκεκριμένο και πιο περιορι-σμένο πρόγραμμα. Η μία από αυτές αφιερωνόταν οτις (κετηρίε<;, δηλαδή τις αιτήσεις χάριτος: κάθε πολίτης που επιθυμούσε να απευθυνθεί στο λαό για λόγους προσωπικούς ή που αφορούσαν την πόλη έπρεπε προηγουμένως να καταθέσει στο βωμό έναν ικετευτικό κλώνο. Οι άλλες δύο συνελεύσεις ήταν αφιερωμένες στις τρέχουσες υποθέσεις και η ημερήσια διάταξη απαιτούσε ίσο καταμερισμό των ιερών υποθέσεων, των υποθέσεων που αφορούσαν την εσωτερική ζωή της πόλης, και των θεμάτων της εξωτερικής πολιτικής, όπως ήταν η ακρόαση ξένων πρεσβευτών (πρβλ. Αισχίνης, Κατά Τιμάρχου, 22). Πάντως ήταν δυνατόν, σε περίπτωση ανάγκης, να τροποποιηθεί η ημερήσια διάταξη, αν χρειαζόταν να λάβει η συνέλευση κάποια επείγουσα απόφαση. Σε περίπτωση μεγάλου κινδύνου, όπως ύστερα από την κατάληψη της Ελά-τειας από τον Φίλιππο, ηχούσαν σάλπιγγες που συγκαλούσαν το λαό σε συνέλευση.

Οι συνελεύσεις της Εκκλησίας γίνονταν στο λόφο της Πνύκας, όπου είχε διαμορφωθεί ένα επίμηκες ημικύκλιο που στηριζόταν με έναν τοίχο αντιστή-ριξης και είχε διάμετρο περίπου εκατόν είκοσι μέτρα. Μια εξέδρα σκαλι-σμένη στο βράχο και περιστοιχισμένη από κιγκλιδώματα αποτελούσε το βήμα, που στήριζε ένα βωμό του Αγοραίου Διός. Από εκεί μιλούσαν οι ρήτο-ρες στο κοινό, που καθόταν σε κερκίδες. Εκεί κάθονταν επίσης τα μέλη του προεδρείου και ο πρόεδρος της συνέλευσης. Τον 5ο αιώνα πρόεδρος ήταν

01 ΠΟΑ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5υ ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 57

Ο επιστάτης των πρυτάνεων, πρόεδρος δηλαδή των πενήντα βουλευτών οι οποίοι για ένα δέκατο του έτους αποτελούσαν το διαρκές τμήμα της Βουλής-ο πρόεδρος κληρωνόταν κάθε μέρα. Τον 4ο αιώνα όμως, την εποχή που ο Αριστοτέλης ουγγράφει Αθηναίων Πολιτεία, στη συνέλευση προήδρευε ο επιστάτης των προέδρων, δηλαδή των εννέα ατόμων που είχαν κληρωθεί για να επανδρώσουν το προεδρείο της Βουλής και προέρχονταν από τις φυλές που δεν ασκούσαν τότε την πρυτανεία. Πλάι στον πρόεδρο βρισκόταν ένας κήρυκας και ένας γραμματέας.

ο ρόλος των προέδρων τον 4ο αιώνα

Αφού εκλεχτήκαμε μέλη της πρεσβείας που θα πήγαινε να λάβει τους όρκους του Φίλιππου, δεν είχαμε ακόμη ξεκινήσει και έγινε συνέλευ-ση του λαού, της οποίας ορίστηκε πρόεδρος ο Δημοσθένης, αυτός που τώρα με κατηγορεί. Στη συνέλευση αυτή πήρε το λόγο ο Κριτόβουλος από τη Λάμψακο και είπε ότι τον έστελνε ο Κερσοβλέπτης και ζητούσε να δώσει κι αυτός όρκους στους πρεσβευτές του Φίλιππου και να εγγραφεί και ο Κερσοβλέπτης στον κατάλογο των συμμάχων σας. Αφού ο Κριτόβουλος είπε αυτά, ο Αλεξίμαχος ο Πήληξ κατέθεσε στους προ-έδρους ψήφισμα προς ανάγνωση, με το οποίο πρότεινε να δώσει και ο απεσταλμένος του Κερσοβλέπτη όρκους στον Φίλιππο μαζί με τους άλλους συμμάχους μας. Αφού διαβάστηκε το ψήφισμα, και νομίζω ότι όλοι σας τα θυμάστε αυτά, σηκώθηκε ο Δημοσθένης και είπε ότι δεν θα το θέσει σε ψηφοφορία, ούτε θα λύσει τη συνθήκη ειρήνης με τον Φίλιππο, και ότι δεν αναγνωρίζει ως συμμάχους εκείνους που συμπε-ριφέρονται όπως αυτοί που παρευρίσκονται σε θυσίες και θέλουν μερί-διο από τα οφάγια· για το θέμα αυτό είχε οριστεί άλλη συνέλευση. Εσείς όμως φωνάζατε και καλούσατε τους προέδρους να ανέβουν στο βήμα, και έτσι τέθηκε η πρόταση σε ψηφοφορία παρά τη θέληση του Δημοσθένη. Για να αποδειχτεί ότι λέω την αλήθεια, παρακαλώ να κλη-θεί ο Αλεξίμαχος, που πρότεινε το ψήφισμα, και όσοι προήδρευαν μαζί με τον Δημοσθένη, και να διαβαστεί η μαρτυρία τους.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Περί τηζ; παραπρεσβεία(;, 82-85


Ο πρόεδρος τελούσε τη θυσία που άνοιγε τη συνεδρίαση (εναρκτήρια). Στη συνέχεια γινόταν ανάγνωση του προβουλεύματος, δηλαδή της έκθεσης της Βουλής για το πρόγραμμα της ημερήσιας διάταξης. Έπειτα ψήφιζαν για να αποφασιστεί αν το πρόγραμμα γινόταν δεκτό χωρίς συζήτηση ή έπρεπε να συζητηθεί. Στη δεύτερη περίπτωση, που ήταν και η συχνότερη, άρχιζε τότε η σύσκεψη, στην οποία κάθε Αθηναίος είχε το δικαίωμα να λάβει μέρος προ-σωπικά, με την προϋπόθεση ότι δεν αντιμετώπιζε κάποια δίωξη. Τον 5ο αιώνα ήταν αδύνατον να τεθεί στη σύσκεψη κάποιο θέμα που δεν είχε τεθεί από τη Βουλή και δεν είχε προηγουμένως υποβληθεί σε ψηφοφορία. Όμως τον 4ο αιώνα, λέε ι ο Αριστοτέλης, τύχαινε τα θέματα της σύσκεψης να είναι ελεύθερα, χωρίς προηγούμενη ψήφο. Αυτό ανταποκρίνεται πιθανότατα στη μείωση των εξουσιών της Βουλής, που δείχνει να είναι χαρακτηριστικό της ανάπτυξης των δημοκρατικών θεσμών τον 4ο αιώνα.

Παρωδία υννέλενυης της Εκκλησίας

ΠΡΑΞΑΓΟΡΑ: Τις αγορεύειν βούλεται; ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΥΝΑΙΚΑ: Εγώ. ΠΡΑΞ.: Φόρα λοιπόν το στεφάνι και καλή δύναμη. ΔΕΥΤ.: Το φόρεσα. ΠΡΑΞ.: Λέγε. ΔΕΥΤ.: Τι, έτσι; Δε θα πιω τίποτα; ΠΡΑΞ.: Μπα; θες και να πιεις; ΔΕΥΤ.: Αμ, αν είναι να μην πιω, τι το 'βαλα το στεφάνι; ΠΡΑΞ.: Άντε χάοου από δω πέρα - είσαι ικανή να κάνεις και στη

Βουλή τα ίδια, ΔΕΥΤ.: Γιατί δηλαδή, δεν πίνουν και στη Βουλή; ΠΡΑΞ.: Πίνουν ε; ΔΕΥΤ.: Κάνουν και τίποτ' άλλο; Όταν σκεφτείς κάτι νόμους, θα πεις

αμέσως όπ πρέπει να 'ταν τύφλα στο μεθύσι όταν τους ψηφίζανε. Όλο σπονδές είναι. Γιατί τις κάνουν τόσες τελετές για ψύλλου πήδημα; Για να το τσούζουνε. Άσε πια που αλληλοβρίζονται σα μεθύστακες, και τους πετάνε έξω οι τοξότες.


ΠΡΑΞ.: Κάτσε κάτω. Είπα κάτσε κάτω - δεν ξέρεις τι σου γίνεται. [...] Είναι καμιά άλλη τιου θέλει να μιλήσει;

ΠΡΠΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ: Εγώ. ΠΡΑΞ.: Φόρα το στεφάνι. Η συνεδρίαση συνεχίζεται. Κοίταξε να τα

πεις καλά - σαν άντρας, έτσι; Στηρίξου πιο καλά στο ραβδί σου. ΠΡΩΤ.: Πολύ θα ήθελα να υπήρχε κάποιος άλλος από τους τόσους

ικανούς μας ρήτορες, να μας προσφέρει τις καλές του συμβου-λές, για να μην αναγκάζομαι εγώ ν' αναλάβω αυτή την όχι και τόσο ευχάριστη πρωτοβουλία. Αισθάνομαι, λοιπόν, υποχρεωμέ-νος να επιστήσω την προσοχήν σας επί των κινδύνων τους οποί-ους συνεπάγεται για τη δημόσια υγεία η εγκατάσταση δεξαμενών ύδατος εις τα οινοπωλεία, και να ζητήσω την άμεση απαγόρευσή των. Διότι, μα τη Δήμητρα, φρονώ -

ΠΡΑΞ.: «Μα τη Δήμητρα»; Βρε κακομοίρα, πού το 'χεις το μυαλό σου; ΠΡΟΤ,: Τι φωνάζεις - εγώ δε ζήτησα να πιω, ζήτησα; ΠΡΑΞ.: Όχι, Αλλ' υποτίθεται πως είσαι άντρας, και πας και μου ορκί-

ζεσαι στη Δήμητρα. Κατά τ' άλλα, τα 'πες πολύ ωραία. ΠΡΩΤ,: Αχ, μου ξέφυγε.,. Διότι, μα τον Απόλλωνα, φρονώ -ΠΡΑΞ.: Είπα σταμάτα! [...] Μου φαίνεται πως ο μόνος τρόπος να βγού-

με ασπροπρόσωπες, είναι να τα πω εγώ. Δώσε μου το στεφάνι,,. Είθε να μας βοηθήσουν οι αθάνατοι θεοί, να φέρουμε εις αίσιον πέρας όλα μας τα σχέδια. Γιατί η χώρα αυτή ανήκει και σε μένα εξίσου όσο και σε σας, και το φέρω βαρέως, με συνέχει, λέγω, αίσθημα πικρίας, που αυτή η σήψη έχει εισχωρήσει τόσο βαθιά στην κρατική μας μηχανή. Οι ηγέτες στους οποίους η Πολιτεία εμπιστεύεται την τύχη της, είναι ανάξιοι κι ανέντιμοι. Εξάλλου, είναι βέβαιο ότι και άλλος ν' ανελάμβανε την εξουσία, θα έκανε τα ίδια και χειρότερα. Το γνωρίζω. Δεν ωφελεί να νουθετεί κανείς ανθρώπους που δε μπορεί να ευχαριστήσει πια με τίποτα -που φοβούνται κι αποφεύγουνε αυτούς που θέλουν το καλό τους, αλλά προσπέφτουνε κι εκλιπαρούνε συνεχώς αυτούς που δεν το θέλουν. Είναι αλήθεια, υπήρξε μια εποχή που δεν είχαμε Βουλή. Τότε όμως ξέραμε τουλάχιστον τι πονηρό κι αχρείο υποκείμενο ήταν αυτός ο Αγύρριος, Τώρα του παραδώσαμε ξανά την εξουσία. Κι όσοι εισπράττουν δάνεια, τον επαινούνε πια σα να 'ναι μόν'


αυτός και κανένας άλλος. Όσοι δεν εισπράτιουν, φωνάζουν πως οι άλλοι είναι όλοι πουλημένοι, και πως θέλουν κρέμασμα.

ΔΕΥΤ,: Μα τη θεά Αφροδίτη - τι ωραία που τα λες! ΠΡΑΞ.: Στην Αφροδίτη ορκίζονται, ηλίθια, οι άντρες; Σκέψου τι θα

γινότανε, αν σηκωνόσουνα και το 'λεγες αυτό μέσ' τη Βουλή. ΔΕΥΤ.: Εκεί δε θα το 'λεγα. ΠΡΑΞ.; Να μην το λες ούτε κι εδώ, για να το ξεσυνηθίσεις... Όσο για

τη Συμμαχία, τον καιρό που συζητούσαμε αν μας συμφέρει ή όχι, μερικοί υποστηρίζανε πως, αν δεν προσχωρούσαμε, θα 'ταν ολέ-θριο για την πόλη. Μόλις προσχωρήσαμε, ο ρήτορας που φώναζε περισσότερο απ' όλους πως έπρεπε να μπούμε, το 'σκασε κι έγιν' άφαντος. Τώρα υπάρχει ένα άλλο ερώτημα: πρέπει να ναυ-πηγήσουμε πλοία, ή όχι; Οι εργάτες λένε ναι, οι αγρότες κι οι κτηματίες λένε όχι. Μια φορά κι έναν καιρό μισούσατε τους Κορίνθιους, και σας μισούσανε κι εκείνοι. Τώρα που δείχνουνε καλύτερη συμπεριφορά, κάντε και σεις το ίδιο άνδρες Αθηναίοι. Ο απεσταλμένος των Αργείων σας παρότρυνε να συνεχίσετε τον πόλεμο. Ο Ιερώνυμος σας εξόρκιζε να κλείσετε ειρήνη - κι υπήρ-χε ακόμα τότε κάποια ελπίδα σωτηρίας. Μα βλέπεις θύμωσε ο στρατηγός Θρασύβουλος, γιατί έτσι παραμεριζόταν.

ΔΕΥΤ.: Ε, λοιπόν, αγαπητέ μου, είσαι καταπληκτικός! ΠΡΑΞ.: Έτσι μπράβο ~ να μη μπλέκουμε τώρα τα φύλα... Και ποιος φταί-

ε ι για όλα αυτά; Εσύ λαέ των Αθηνών, εσύ που σπαταλάς έτσι αλό-γιστα το δημόσιο χρήμα. Και συ! Και συ! Που κοιτάς μονάχα το προ-σωπικό σου συμφέρον - πώς να πλουτίσεις γρηγορότερα, και δεν πάει να γίνει στάχτη και το κράτος κι όλα τ' άλλα. Και δε θ' αργή-σει ούτ' αυτό, εκτός ~ εκτός αν ακούσετε τη συμβουλή μου. Έτσι μονάχα υπάρχει ακόμα κάποια ελπίδα σωτηρίας. Να λοιπόν τι προ-τείνω: δώστε την εξουσία του κράτους στις γυναίκες, όπως την έχουνε και μέσ' τα σπίτια.

ΟΛΕΣ: Εύγε! Εύγε! Πες τα! Να ένας άντρας με μυαλό! ΧΟΡΟΣ: Ελάτε παλικάρια μου /λεβέντες μου ε λ ά τ ε / π ω ς είμαστ'

άντρες πια / ποτέ μην το ξεχνάτε! / Γιατί αν δεν προσέξουμε / πολύ και μας τσακώσουν / να συνωμοτούμε έτσι / θα μας παλουκώσουν!

Πάμε, πάμε στη Βουλή / παλικάρια ζηλεμένα / το καθήκον μάς καλεί.


Αν δεν πας πρωί-πρωί/με χα μούτρα ξυνισμένα/σα μπαγιάτικο τουρσί / βουτηγμένος μέσ' τη σκόνη / κι ένα σκόρδο για φαΐ / η πατρί-δα δεν πληρώνει! Άντε να δω ν' ανο ίγε τ ε / τα πόδια σας λιγάκι! / Χαριτιμίδη, Σμίκυ-θε! / Κουνήσου κι εσύ Δράκη! / Έφτασ' η μεγάλη ώρα / κι όποιος δεν το ξέρει / ακόμα, να το μάθει / πως είμαστ' άντρες τώρα / και να μη βλέπω λάθη! Πάρτε πρώτα το δελτ ίο /γ ια την ψήφο και καθήστε /όλοι κοντά-κοντά. Μετά / με τα χέρια όλοι ψηλά / τις προτάσεις που θα κάνουν /ο ι συντρόφισσες ψηφίστε - / ε ί π α «συντρόφισσες», πω, πω! / Σύντροφοι ήθελα να πω! Τρεχάτε να προλάβουμε / να σπρώξουμε πριν μπούνε / οι Αθηναίοι στη Βουλή / και πιάσουνε τις έδρες. / Τον καιρό που παίρνανε / μονάχα έναν οβολό / βαριόντουσαν να πάνε / και κάνανε περίπατο / κάτω στ' ανθοπωλεία. / Τώρα που αυξηθήκανε / κι έγιναν τρεις οι οβολοί/ όλοι τρέχουνε να μπουν / σα να τους κυνηγάνε.

Αχ, αχ, τα χρόνια τα παλιά / που ζούσ' ο Μυρωνίδης! / Έβαζες μέσα στο ταγάρι / κρασάκι και σταφύλι, / λίγο ξερό ψωμί κι ελιά / και πήγαινες πρωί-πρωί / με το χαμόγελο στα χείλη / και κανένας δε σκεφτόταν / σα χαμάλης να ζητήσει / απ' το κράτος πληρωμή / για να πάει να ψηφίσει!

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ, Εκκληοιάζουσες, μτφρ. Κ. Ταχτσής, Ερμής, Αθήνα 1980,

στ. 130-160, 170-210, 296-310

(τα αποσπάσματα έχουν ενοποιηθεί)

Κάθε Αθηναίος μπορούσε ουσιαστικά να θέσει κάποια πρόταση στην Εκκλη-σία. Το όνομά του καταγραφόταν στο ψήφισμα εάν η πρότασή του γινόταν δεκτή, αφού περνούσε από τη Βουλή και τη συζητούσαν στην Εκκλησία. Κάθε Αθηναίος μπορούσε επίσης παρεμβαίνοντας στη συζήτηση να προτεί-νει κάποια τροπολογία του ηροβουλεύματος- και σε αυτή την περίπτωση στη σύνταξη του ψηφίσματος αναφερόταν η τροπολογία και κατονομαζόταν εκεί-νος που την κατέθεσε.

Η ψηφοφορία γενικά γινόταν με ανάταση του χεριού: αυτή είναι η χειροτο-

62 Ο! ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νια. Ορισμένες ψηφοφορίες ωστόοο ήταν μυστικές, με ψηφοδέλτιο, όταν επρό-κειτο για σοβαρά μέτρα, όπως, για παράδειγμα, οι ψηφοφορίες που αφορούσαν οστροκισμό. Ο μεγάλος αριθμός οστράκων, κομματιών δηλαδή από σπασμένα αγγεία, που έχουν βρεθεί, στα οποία είναι γραμμένα τα ονόματα εκείνων που επρόκειτο να εκδιωχθούν για ένα χρονικό διάστημα από την πόλη, είναι χαρα-κτηριστική μαρτυρία για την πραγματικότητα της αθηναϊκής πολιτικής ζωής, όπως και η «μηχανή ψηφοφορίας» που βρήκαν αμερικανοί αρχαιολόγοι στην αγορά της Αθήνας, όπου συγκαλούνταν έκτακτες συνελεύσεις σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, αν και κατά την κλασική εποχή ο τόπος των τακτικών συνελεύσεων της Εκκλησίας ήταν η Πνύκα, οι συνελεύσεις αυτές μπορούσαν να γίνουν και αλλού, σε περιπτώσεις σοβαρού κινδύνου ή σε περιοτάσεις που απαιτούσαν την άμεση λήψη απόφασης. Στη διάρκεια των γεγονότων που συνηθίζουμε να αποκαλούμε επανάσταση του 411, η Εκκλησία που κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα συγκλήθηκε στον Κολωνό, μέσα στη ζώνη του ιερού του Ποσειδώνα (Θουκυδίδης, νΐΙΙ, 67, 2), και, κατά τους λίγους μήνες που κράτησε η επανάσταση, η Πνύκα εγκαταλείφθηκε. Όταν οι Αθηναίοι έμαθαν για τις μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των Τετρακοσίων και των Σπαρτιατών, όσοι υπηρετούσαν ως οπλίτες στον Πειραιά ξεσηκώθηκαν και συγκάλεσαν Εκκλησία στο θέατρο του Διονύσου, κοντά στη Μουνυχία (VIII, 93). Τον ίδιο καιρό οι Αθηναίοι που βρίσκονταν στη Σάμο και είχαν αρνηθεί να αναγνωρίσουν την κίνηση των ολιγαρχικών, συγκεντρώθηκαν και αυτοί σε συνέλευση για να καθαιρέσουν τους στρατηγούς και τους τριη-ράρχους τους οποίους υποπτεύονταν ότι συμπαθούσαν τους ολιγαρχικούς, και για να εκλέξουν άλλους (VIII, 76, I). Ουσιαστικά ο αθηναϊκός λαός, όντας κυρίαρχος, μπορούσε να συγκεντρωθεί σε Εκκλησία οπουδήποτε και αν βρι-σκόταν. Εκεί ήταν ακριβώς το θεμέλιο της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Αν προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τη φύση των εξουσιών της Εκκλησίας, βλέπουμε ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, ήταν περιορισμένες. Πρώτα απ' όλα η Εκκλησία αναλάμβανε τη διαδικασία επιλογής των διάφο-ρων αρχόντων, που εκλέγονταν ή κληρώνονταν μπροστά στο λαό. Ο λαός τους εξουσιοδοτούσε, τους έδινε την υπέρτατη αρχή για ένα έτος, και στο λαό ήταν υπόλογοι για τους χειρισμούς τους. Σε κάθε πρυτανεία, όπως είδαμε, έπρεπε να επιβεβαιωθεί, με ψηφοφορία με ανάταση του χεριού, ότι όντως ο λαός τους εμπιστευόταν εξουσίες. Αυτό συνήθως ήταν μια απλή τυπική διαδικασία, μερικές φορές όμως μπορούσε να φτάσει μέχρι και σε


κατηγορία και καταδίκη αρχόντων που, στα μάτια του λαού, δεν είχαν εκπλη-ρώσει τα καθήκοντα τους. Η θλιβερή υπόθεση των στρατηγών στις Αργινού-σες είναι ένα σχετικό παράδειγμα της παντοδυναμίας της Εκκλησίας.

Οι δικαστικές λειτουργίες των συνελεύσεων

Α. Η δοκιμασία στη Βουλή. Απολογία ενός βουλευτή

Αν ήξερα, βουλευτές, ότι οι κατήγοροι μου θέλουν να με βλάψουν με κάθε τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη ευγνωμοσύνη για την κατη-γορία αυτή. Γιατί νομίζω ότι, για τους ανθρώπους που κατηγορούνται άδικα, η ανάγκη να ελεγχθεί η ζωή τους μπορεί να τους αποφέρει τα μεγαλύτερα καλά. Γιατί εγώ έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό μου, τόσο ώστε ελπίζω πως, ακόμα κι αν κάποιος τυχαίνει να με αντι-μετωπίζει με αηδία ή με κακία, όταν με ακούσει να μιλώ για όσα έχω κάνει, θα αλλάξει γνώμη, και στο εξής θα με θεωρεί πολύ καλύτερο. Και έχω την αξίωση, βουλευτές, αν αυτό μονάχα σας δηλώσω, ότι αντιμετωπίζω ευνοϊκά το παρόν καθεστώς και ότι είμαι αναγκασμέ-νος να μοιράζομαι τους ίδιους κινδύνους με εσάς, σε τίποτα να μην ωφεληθώ. Αν όμως αποδειχτεί ότι και σε όλα τα άλλα έχω ζήσει με μέτρο, και πολύ διαφορετικά από τη γνώμη που επικρατεί γενικά και από ό,τι λένε οι εχθροί μου, ζητώ τότε από εσάς εμένα να με επιδο-κιμάσετε, και εκείνους να τους θεωρήσετε χειρότερους.

ΛΥςΙΑΣ, Υπέρ Μαντίθέου, 1-3

β. Η λογοδοσία

Όταν έγινε αναγραφέας νόμων, και ποιος δεν γνωρίζει πόσο έβλαψε ιην πόλη; Γιατί ενώ του είχε ανατεθεί να αναγράψει σε τέσσερις μήνες τους νόμους του Σόλωνα, έκανε τον εαυτό του νομοθέτη αντι τον Σόλωνα, και αντί για τέσσερις μήνες κράτησε τη θέση του για έξ ι χρό-νια, και, χρηματιζόμενος καθημερινά, άλλους νόμους έγραφε, άλλους τους αφαιρούσε. Φτάσαμε στο σημείο να παίρνουμε από ένα τέτοιο χέρι τους νόμους μας. Και οι αντίδικοι έφερναν στα δικαστήρια αλλη-λοαναιρούμενους νόμους, λέγοντας ότι και τους δύο τους είχαν πάρει


από τον Νικόμαχο. Παρότι οι άρχοντες του επέβαλαν πρόστιμα και τον παρέπεμψαν οτο δικαστήριο, εκείνος δεν θέλησε να παραδώσει τους νόμους. Αλλά πρώτα έφτασε η πόλη στις μεγαλύτερες συμφορές, και μετά απαλλάχτηκε αυτός από το καθήκον του και υποχρεώθηκε να λογοδοτήσει για τα πεπραγμένα του. Γιατί, άνδρες δικαστές, επειδή δεν δικάστηκε για εκείνα, κατέχει και τώρα παρόμοια εξουσία, αυτός, που, πρώτον, συνέχισε την αναγραφή των νόμων επί τέσσερα χρόνια, ενώ ήταν δυνατό να τελειώσει σε τριάντα ημέρες· δεύτερον, ενώ ήταν συγκεκριμένη η εργασία που έπρεπε να κάνει, έκανε τον εαυτό του κύριο όλων, και, παρόλο που είχε στα χέρια του τόσα ζητήματα όσα δεν είχε ποτέ κανείς, μονάχα αυτός από όλους όοοι είχαν κάποιο αξίωμα δεν λογοδότησε. Οι άλλοι λογοδοτούν για την εξουσία τους σε κάθε πρυτανεία, ενώ εσύ, Νικόμαχε, αρνήθηκες να λογοδοτήσεις για διά-στημα τεσσάρων ετών, και νομίζεις ότι μονάχα εσύ από όλους τους πολίτες μπορείς να κατέχεις εξουσία για πολύ καιρό, και ούτε λόγο να δίνεις, ούτε να πειθαρχείς στα ψηφίσματα, ούτε να ενδιαφέρεσαι για τους νόμους, αλλά άλλους να τους καταγράφεις κι άλλους να τους αφαιρείς, και φτάνεις σε τέτοιο σημείο αλαζονείας, ώστε να θεωρείς ότι οι υποθέσεις της πόλης είναι δικές σου, ενώ εσύ είσαι δούλος της,

ΛΥςΙΑΣ, Κατά Νικομάχου, 2-5

Η παντοδυναμία αυτή καθιστούσε το λαό κυρίαρχη εξουσία και στα θέματα δικαιοσύνης. ΙΗ εξουσία ασκούνταν κυρίως μέσω των δικαστηρίων, που ξεκι-νούσαν από το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας. Η Εκκλησία όμως έπρεπε μερι-κές φορές να παρεμβαίνει σε υποθέσεις που μπορούσαν να καταλήξουν σε σοβαρές καταδίκες, κυρίως για απόπειρες κατά της ασφάλειας του κράτους. Η σοβαρότερη από τις καταγγελίες αυτές ήταν εκείνη που οδηγούσε στη διαδικασία της εισαγγελίας. Ο λαός έπρεπε πρώτα να αποφανθεί αν δεχό-ταν την κατηγορία ή όχι. Αν η κατηγορία γινόταν δεκτή, έφτανε ενώπιον της Βουλής, που συνέτασσε ένα προβούλευμα, το οποίο στη συνέχεια υποβαλ-λόταν σε λαϊκή ψηφοφορία. Η αυξανόμενη παντοδυναμία της Εκκληοίας τον 4ο αιώνα θα πρέπει να ερμηνευτεί με την κατάχρηση που έγινε στη διαδικα-σία της εισαγγελίας, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να γίνει η Εκκλησία του


δήμου ανώτατος δικαστής, όχι μονάχα για θέματα προδοσίας ή συνωμοσίας κατά της πολιτείας, αλλά και για υποθέσεις αυστηρά ιδιωτικές, που κανονι-κά θα έπρεπε να απασχολούν τα τακτικά δικαστήρια. Στην Αθηναίων Πολι-τεία ο Αριστοτέλης μάς λέε ι και για κάποιες άλλες διαδικασίες όπου η κυριαρχία του λαού ασκούνταν σε δικαστικά θέματα; την προβολή, ή προδι-καστική μήνυση, με την οποία γινόταν αγωγή κατά των συκοφαντών, κατά άσων είχαν βεβηλώσει την ιερότητα κάποιων εορτών ή είχαν παρασύρει εκούσια το λαό σε σφάλμα (Δημοσθένης. Προς Λεητίνην, 100-135, και Κατά Μ ε ίδιου). Η Εκκλησία δεν αποφάσιζε οριστικά για καταδίκη, όμως ο ρόλος της ήταν καθοριστικός ως προς την απόφαση που θα έπαιρνε στη συνέχεια το δικαστήριο. Μας λέε ι ακόμη ο Αριστοτέλης για τις δημόσιες αγωγές για παρανομίες {γραφές παρανόμων), για τις αγωγές κατά του συντάκτη ενός προδικαστικού νόμου, κατά των προέδρων και του επιστάτη, κατά των στρα-τηγών. Βέβαια σχεδόν πάντοτε, μετά την πρώτη ψηφοφορία στην Εκκλησία, οι αγωγές παρουσιάζονταν ενώπιον του δικαστηρίου από τους θεσμοθέτες και το δικαστήριο αποφάσιζε την οριστική καταδίκη. Όμως και το βάρος της απόφασης της Εκκλησίας δεν ήταν λιγότερο καθοριστικό.

Η όίκ7] τοη' ατρατηγών που νίκησαν υτις Λργινούαες

Οι Αθηναίοι καθαίρεσαν αυτούς τους στρατηγούς εκτός από τον Κόνω-να- πλάι σε αυτόν διόρισαν τον Αδείμαντο και τον Φιλοκλή. Από τους στρατηγούς που είχαν συμμετάσχει οτη ναυμαχία, ο Πρωτόμαχος και ο Αριστογένης δεν γύρισαν στην Αθήνα, έξ ι άλλοι όμως επέστρεψαν - ο Περικλής, ο Διομέδων, ο Λυσίας, ο Αριστοκράτης, ο θράουλλος και ο Ερασινίδης. Ο Αρχέδημος, που ήταν τότε αρχηγός της δημοκρατικής μερίδας στην Αθήνα και επιμελητής στη διανομή των δύο οβολών, κατήγγειλε τον Ερασινίδη στο δικαστήριο και πέτυχε να του επιβληθεί προδικαστικό πρόστιμο με τον ισχυρισμό ότι παρακρατούσε χρήματα που'είχε εισπράξει στον Ελλήσποντο για λογαριασμό του δημοσίου· τον κατηγόρησε επίσης και για τη διαγωγή που έδειξε ως στρατηγός. Το δικαστήριο αποφάσισε να φυλακίσει τον Ερασινίδη. Έπειτα οι στρα-τηγοί έδωσαν αναφορά στη Βουλή για τη ναυμαχία και για την ισχυρή τρικυμία. Με πρόταση του Τιμοκράτη, η Βουλή αποφάσισε να φυλακι-


οιούν και οι υπόλοιποι στρατηγοί και να παραπεμφθούν στη Συνέλευ-ση του λαού. Στη συνέχεια συνεδρίασε η Συνέλευση, όπου και άλλοι κατηγόρησαν τους στρατηγούς αλλά κυρίως ο Θηραμένης: είπε ότι έπρεπε να λογοδοτήσουν επειδή δεν περιμάζεψαν τους ναυαγούς. Ως απόδειξη όπ δεν μετέθεταν την ευθύνη σε κάποιον άλλο, παρουσίασε την επιστολή που είχαν στείλει στη Βουλή και ατη Συνέλευση, όπου ανέφεραν την τρικυμία ως μοναδική δικαιολογία.

Τότε απολογήθηκαν ένας ένας οι στρατηγοί - μ ε συντομία, διότι δεν τους παραχωρήθηκε ο νόμιμος χρόνος- και διηγήθηκαν τι είχαν κάνει: είπαν ότι οι ίδιοι ξεκίνησαν την επίθεση στον εχθρό, αναθέτοντας την περισυλλογή των ναυαγών σε κάποιους τριηράρχους, που ήταν άνθρω-ποι ικανοί και είχαν προϋπηρεσία ως στρατηγοί ~ τον Θηραμένη, τον Θρασύβουλο και άλλους σαν κι αυτούς. Αν έπρεπε οπωσδήποτε να κατη-γορηθούν κάποιοι για την περισυλλογή των ναυαγών, θα ήταν ακριβώς εκείνοι στους οποίους είχε ανατεθεί. «Αλλά παρότι μας κατηγορούν» είπαν «εμείς βέβαια δεν θα πούμε ψέματα ότι εκείνοι φταίνε. Η ισχυρή τρικυμία ήταν εκείνη που εμπόδισε την περισυλλογή των ναυαγών». Επικαλέστηκαν και ως μάρτυρες για όλα αυτά τους κυβερνήτες των πλοίων και πολλούς άλλους συμπολεμιστές τους. Τα λόγια τους άρχι-σαν να πείθουν το λαό, τόσο που αρκετοί πολίτες σηκώθηκαν, πρόθυ-μοι να εγγυηθούν γι' αυτούς. Επειδή όμως ήταν ήδη αργά και δεν θα ξεχώριζαν τα υψωμένα χέρια, αποφάσισαν να αναβάλουν την υιτόθεοη για άλλη συνεδρίαση· στο μεταξύ η Βουλή θα ετοίμαζε μια εισήγηση για το πώς θα έπρεπε να δικαστούν οι κατηγορούμενοι.

Έπειτα γιορτάστηκαν τα Απατούρια, όπου συνηθίζουν να συγκε-ντρώνονται τα μέλη των φρατριών κι οι συγγενείς. Στη γιορτή αυτή οι άνθρωποι του Θηραμένη κανόνισαν με πολλούς από εκείνους που φορούσαν μαύρα και είχαν ξυρισμένα τα κεφάλια τους να πάνε στρ Συνέλευση και να προσποιηθούν ότι είναι συγγενείς των θυμάτων συγχρόνως έπεισαν και τον Καλλίξενο να κατηγορήσει τους στρατη-γούς στη Βουλή. Στη συνέχεια συγκάλεσαν τη Συνέλευση, όπου η Βουλή με πρόταση του Καλλίξενου εισηγήθηκε τα εξής: «Αφού στην προηγούμενη συνεδρίαση άκουσαν οι Αθηναίοι τις κατηγορίες κατά των στρατηγών και τις απολογίες τους, τώρα να ψηφίσουν όλοι κατά φυλές· για κάθε φυλή να στηθούν δύο κάλπες, και σε κάθε φυλή να

01 ΠΟΑ]'ΠΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ Α ΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑ I ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 67

διαλαλήσει ο κήρυκας ότι, όποιος θεωρεί ένοχους τους στρατηγούς που δεν περιμάζεψαν τους ναυαγούς της ναυμαχίας, πρέπει να ρίξει την ψήφο του στην πρώτη κάλπη, και όποιος δεν τους θεωρεί ένοχους στη δεύτερη κάλπη· αν οι στρατηγοί κριθούν ένοχοι να τιμωρηθούν με θάνατο και να παραδοθούν στους Ένδεκα, να δημευθούν οι περιου-σίες τους και το ένα δέκατο από αυτές να αφιερωθεί στη θεά».

Παρουσιάστηκε τό τ ε στη Συνέλευση κάποιος λέγοντας ότι ε ίχε διασωθεί πάνω οε ένα βαρέλι αλεύρι, και ότι οι μελλοθάνατοι του είχαν παραγγείλει, αν γλιτώσει, να αναφέρει στο λαό ότι οι στρατη-γοί δεν περιμάζεψαν εκείνους που είχαν αποδειχθεί οι πιο αντάξιοι της πατρίδας. Ωστόσο, ο Ευρυπτόμελος του Πεισιάνακτος και κάποι-οι άλλοι μήνυσαν τον Καλλίξενο, λέγοντας ότι η πρόταση που υπέβα-λε ήταν παράνομη. Μερικοί από το λαό τους επιδοκίμασαν, αλλά οι πιο πολλοί φώναξαν ότι είναι ανήκουστο να μην επιτρέπουν στο λαό να κάνει ό,τι θέλει . Σχετικά με αυτό ο Λυκίσκος πρότεινε να δικα-στούν και οι μηνυτές στην ίδια ψηφοφορία με τους στρατηγούς, αν δεν αποσύρουν τη μήνυση, και απέναντι στις κραυγές επιδοκιμασίας του όχλου οι μηνυτές αναγκάστηκαν τελικά να αποσύρουν τις μηνύ-σεις. Μερικοί από τους πρυτάνεις αρνήθηκαν να προχο)ρήσουν σε παράνομη ψηφοφορία- τότε ανέβηκε ξανά στο βήμα ο Καλλίξενος και τους κατηγόρησε με τον ίδιο τρόπο, και ο όχλος φώναξε να μηνυθούν όσοι αρνούνται. Τότε οι πρυτάνεις φοβήθηκαν και δέχτηκαν να γίνει η ψηφοφορία ~ όλοι εκτός από τον Σωκράτη του Σωφρονίσκου, που δήλωσε ότι δεν πρόκειται να κάνει τίποτα αντίθετο με το νόμο.

ΞΕΝΟΦΏΝ, Ελληνικά, ι, 7,1-15

Ο ρόλος της Εκκλησίας πάντως ήταν καθοριστικός κυρίως σε ζητήματα εξω-τερικής πολιτικής αφενός, αφετέρου εσωτερικής νομοθεσίας. Για το πρώτο σημείο, αρκεί να ανατρέξει κανείς στις αφηγήσεις των ιστορικών, ιδίως του Θουκυδίδη, και στις αγορεύσεις των ρητόρων. Η Εκκλησία αποφασίζει για ειρήνη ή πόλεμο, επιλέγει τους συμμάχους, δέχεται τους ξένους πρεσβευτές, επικυρώνει τις συνθήκες, αποφασίζει ποιοι θα αποσταλούν στους εχθρούς για τους όρκους της ειρήνης ή, αντίθετα, για να κηρύξουν τον πόλεμο. Στην

»64 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου του Θουκυδίδη αναβιώνουν μερικές από τις ιστορικές συζητήσεις που έγιναν μπροστά στο λαό, και στη διάρκεια των οποίων έπρεπε να αποφασιστεί και να διακινδυνεύσει η τύχη της πατρί-δας. Όταν ψηφιζόταν να γίνει πόλεμος, η Εκκλησία οργάνωνε και την προε-τοιμασία του; ψήφιζε την εισφορά για να καλυφθούν τα έξοδα της εκστρα-τείας, καθόριζε τον αριθμό των πλοίων που θα συμμετείχαν, επέλεγε τους τριηράρχους και τους στρατηγούς που θα αναλάμβαναν τη διοίκηση των πολεμικών επιχειρήσεων κτλ. Από όλα αυτά, και καθώς ο πόλεμος ήταν η βασική δραστηριότητα των ελληνικών πόλεων, προκύπτει ότι η Εκκλησία είχε τον κυριότερο λόγο στην οργάνωση των οικονομικών του κράτους. Τον 5ο αιώνα η οικονομική οργάνωση ήταν ακόμη στοιχειώδης, αφού ο μόνιμος φόρος δεν υπήρχε. Οι πλούσιοι επιφορτίζονταν με διάφορες λειτουργίες, ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν φόρο μόνο όταν η Εκκλησία αποφάσιζε την εισφορά, δηλαδή κάποια έκτακτη είσπραξη. ί\/Ιόνο τα οικονομικά της αυτο-κρατορίας ήταν κάπως οργανωμένα. Όμως τον 4ο αιώνα, όταν η εισφορά έγινε μόνιμη και δημιουργήθηκαν κάποια ειδικά ταμεία για να αντιμετωπι-στούν τα ολοένα μεγαλύτερα και ποικίλα έξοδα, η Εκκλησία διατήρησε τον απόλυτο έλεγχο στο σύνολο των οικονομικών θεμάτων.

Ο αηολογιαμός μιας πρεσβείας ενώηιον της Εκκλη(7ίας

Όταν ήρθε η στιγμή να λογοδοτήσουμε για την πρεσβεία μας ενώπιον του λαού, ανέβηκε πρώτος στο βήμα ο Κτησιφών, επειδή ήταν ο μεγα-λύτερος από όλους μας, και είπε και μερικά άλλα πράγματα και εκείνα που είχαν συμφωνήσει με τον Δημοσθένη να πουν, δηλαδή για τη συνά-ντηση με τον Φίλιππο και το ωραίο παρουσιαστικό του και την καλή του συμπεριφορά στα συμπόσια, ΐνίετά από αυτά|μίλησαν για λίγο ο Φιλο-κράτης και ο Δέρκυλος, και στη συνέχεια ανέβηκα στο βήμα εγώ. Αφού εξέθεσα τα υπόλοιπα θέματα σχετικά με την πρεσβεία μας, είπα και εκείνο που είχα υποσχεθεί στους συμπρεσβευτές μου να πω, ότι ο Φίλιππος έδειξε δυνατή μνήμη και ικανότητα λόγου· δεν ξέχασα και την παράκληση στον Δημοσθένη, να πει για την Αμφίπολη ό,τι θα τύχαινε να παραλείψουμε εμείς. Τελευταίος απ' όλους μας σηκώθηκε ο Δημοσθέ-


νης, και, λέγοντας μεγάλα λόγια όπως συνήθως, και αφού έξυσε το κεφάλι του, βλέποντας ότι ο λαός επιδοκίμαζε και δεχόταν τα λόγια μου, είπε ότι παραξενεύεται και για τους δύο, και για τους ακροατές και για τους πρεσβευτές, που χάνουν τον καιρό τους αντί να λαμβάνουν απο-φάσεις οι πρώτοι και να συμβουλεύουν οι δεύτεροι, και προτιμούν να φλυαρούν για τους ξένους παρά να ασχολούνται με τις δικές τους υπο-θέσεις· τίποτα δεν είναι πιο εύκολο, είπε, από το να λογοδοτήσει μια πρεσβεία, «θέλω να σας δείξω» είπε «πώς πρέπει να γίνεται αυτό». Και συγχρόνως διέταξε να διαβαστεί το ψήφισμα του δήμου. Αφού δια-βάστηκε, είπε ότι «σύμφωνα προς το ψήφισμα αυτό εστάλη η πρεσβεία μας, και κάναμε όλα όσα είναι γραμμένα σε αυτό. Διάβασε τώρα και την επιστολή που φέραμε από τον Φίλιππο». Όταν διαβάστηκε η επιστολή, είπε: «Έχετε την απάντησή του, και από εσάς εξαρτάται να αποφασί-σετε». Τη στιγμή εκείνη πολλοί άρχισαν να φωνάζουν, άλλοι επειδή δυσαρεστήθηκαν με τη συντομία του λόγου του, οι περισσότεροι επει-δή τον θεώρησαν κακό και φθονερό, και ο Δημοσθένης είπε: «Προσέξ-τε πόσο σύντομα θα σας εκθέσω και όλα τα υπόλοιπα. Στον Αισχύνη φάνηκε ότι ο Φίλιππος είναι δεινός ρήτορας, όχι όμως και σε εμένα, και οποιοσδήποτε είχε την τύχη του Φίλιππου θα ήταν εξίσου καλός ρήτο-ρας με αυτόν. Στον Κτησιφώντα φάνηκε πολύ ωραία η όψη του, εμένα όμως δεν μου φάνηκε καλύτερος από τον Αριστόδημο τον ηθοποιό, ο οποίος συμμετείχε μαζί μας στην πρεσβεία. Λένε ότι ο Φίλιππος έχει δυνατή μνήμη· και άλλοι όμως έχουν. Λένε ότι αντέχει το πολύ ποτό' ο Φιλοκράτης που ήταν μαζί μας αντέχει περισσότερο. Λένε ότι ανέθεσε σε μένα να μιλήσω για την Αμφίπολη· αλλά ο ρήτορας αυτός δεν θα επέτρεπε ούτε σε εσάς ούτε σε μένα να μιλήσουμε. Αυτά είναι φλυα-ρίες» είπε «εγώ θα καταθέσω ψήφισμα να δοθεί ασυλία στον κήρυκα που ήρθε από τον Φίλιππο και στους πρεσβευτές που πρόκειται να έρθουν εδώ εκ μέρους του, και οι πρυτάνεις, όταν έρθουν οι πρεσβευ-τές, να συγκαλέσουν εκκλησία για δύο μέρες, για να αποφασιστεί όχι μόνο για την ειρήνη αλλά και για τη συμμαχία, και σε εμάς τους πρε-σβευτές, αν φανούμε αντάξιοι των περιστάσεων, να μας δοθούν έπαι-νοι και να μας καλέσουν σε δείπνο στο πρυτανείο την επόμενη μέρα».

ΑΙςΧΙΝΗς, Περί της παραπρεσβείας, 47-53

121) 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Η δύναμη των νόμων

[Ο Σωκράτης εξηγεί στο φίλο του Κρίτωνα γιατί δεν θέλει να διαφύ-γει μετά την καταδίκη του, και δίνει το λόγο οτους αθηναϊκούς νόμους.] Κοίταξε λοιπόν, Σωκράτη, θα μπορούσαν να πουν οι νόμοι, μήπως έχουμε δίκιο λέγοντας ότι δεν μας μεταχειρίζεσαι σωστά. Εμείς σου δώσαμε τη ζωή, σε αναθρέψαμε, επιβλέψαμε τη μόρφωση σου, σου δώσαμε όλα τα αγαθά που θα μπορούσες να έχεις, όπως και στους άλΧΐτυς πολίτες. Δηλώνουμε όμως ότι δεν εμποδίζουμε κανέναν Αθη-ναίο που το επιθυμεί, αφού έγινε δεκτός ύστερα από δοκιμασία στο πολιτικό σώμα, γνώρισε τις υποθέσεις της πόλης και εμάς, τους Νόμους, δεν τον εμποδίζουμε, αν δεν του αρέσουμε, να φύγει από την Αθήνα και να πάει όπου επιθυμεί, παίρνοντας μαζί του ό,τι του ανήκει. Κανείς από εμάς, τους Νόμους, δεν εμποδίζει οποιονδήποτε το επιθυμεί να πάει σε κάποια αποικία, αν δεν του αρέσουμε ούτε εμείς ούτε η πόλη, να εγκατασταθεί ως μέτοικος κάπου αλλού, να φύγει για όπου θέλει παίρνοντας μαζί του την περιουσία του. Αλλά εάν κάποιος από σας μείνει εδώ, βλέποντας να αποδίδεται η δικαιο-σύνη και να διοικείται η πόλη με τον δικό μας τρόπο, τότε θεωρούμε ότι αυτός είναι υποχρεωμένος να μας υπακούει και να κάνει εκείνο που προστάζουμε, και αν δεν το κάνει είναι τριπλά ένοχος, γιατί δεν υποτάσσεται σε μας που του δώσαμε τη ζωή, σε μας που τον ανα-θρέψαμε, και γιατί, ενώ είναι υποχρεωμένος να μας υπακούει, δεν τηρεί την υποχρέωση του και προσπαθεί να μας κάμψει, σαν να έχου-με κάνει κάτι κακό, ενώ εμείς δεν απαιτούμε με σκληρότητα αυτό που θέλουμε, αλλά αφήνουμε σε όλους το δικαίωμα να επιλέξουν μεταξύ συζήτησης και υποταγής, κάτι που εκείνος αρνείται. Με αυτές τις κατηγορίες θα ενοχοποιηθείς και εσύ, Σωκράτη, αν κάνεις αυτά που σκέφτεσαι, και μάλιστα περισσότερο απ' όσο οι άλλοι Αθηνα(θΐ^>. Αν εγώ ρωτούσα: «Γιατί περισσότερο από τους άλλους;» θα μου επιτί-θονταν, και θα είχαν ίσως δίκιο, λέγοντας ότι εγώ, περισσότερο από κάθε άλλον Αθηναίο, ανέλαβα αυτή την υποχρέωση. 0α έλεγαν ίσως: «Σωκράτη, έχουμε σοβαρές αποδείξεις ότι σου αρέσαμε και εμείς και η πόλη· γιατί δεν θα έμενες κλεισμένος στην πόλη αυτή περισ-


σότερο από κάθε άλλον Αθηναίο, αν δεν σου άρεσε πολύ- είναι αλή-θεια ότι ποτέ δεν έφυγες από την πόλη ούτε για να δεις τους αγώ-νες, εκτός από μία φορά που πήγες στον Ισθμό, και δεν πήγες που-θενά αλλού, παρά μόνο για να πολεμήσεις, ούτε έκανες ποτέ κανέ-να ταξίδι, όπως οι άλλοι άνθρωποι, ούτε είχες επιθυμία να γνωρίσεις άλλη πόλη και άλλους νόμους, αλλά σου αρκούσαμε εμείς και η πόλη μας. [...] Δεν προτίμησες ούτε τη Σπάρτη ούτε την Κρήτη, για τις οποίες πάντοτε λες ότι έχουν καλούς νόμους, ούτε καμία άλλη από τις ελληνικές ή τις βαρβαρικές πόλεις- έφυγες από την πόλη μας λιγότερες φορές από τους κουτσούς και τους τυφλούς και τους άλλους ανάπηρους· τόσο πολύ σου άρεσε η πόλη και εμείς, οι Νόμοι, περισσότερο απ' όσο στους άλλους Αθηναίους. Γιατί σε ποιον θα μπορούσε να αρέσει μια πόλη χωρίς νόμους; Και τώρα δεν θα κρατή-σεις τις υποσχέσεις σου; 0α τις κρατήσεις, Σωκράτη, αν μας ακού-σεις, και δεν θα γίνεις καταγέλαστος εγκαταλείποντας την πόλη.

ΠΛΆΤΩΝ, Κρίτων, 51(5-521}· 52Β-533

Δεν χρειάζεται να πούμε ότι αυτό ήταν ένα μέρος μονάχα των δικαιοδοσιών της Εκκλησία^; σε θέματα εσωτερικής πολιτικής και νομοθεσίας.

Όπως είδαμε, η Εκκλησία είχε ουσιαστικά την πρωτοβουλία όσον αφορά τους νόμους. Βέβαια δεν μπορούσε να αποφασίσει κάποιο μέτρο αντίθετο στους παλαιούς νόμους της πόλης, και η φοβερή απειλή της γραφής παρα-νόμων, της κατηγορίας για παρανομία, αποτελούσε ασφαλές όριο στην λαϊκή παντοδυναμία επί των νομοθετικών ζητημάτων. Η Εκκλησία όμως μπορούσε να εκδίδει ψηφίσματα που είχαν την ισχύ νόμου. Τέτοια ήταν τα ψηφίσματα που καθόριζαν τις σχέσεις της Αθήνας με τη μία ή την άλλη πόλη της αυτο-κρατορίας ή εκείνα που εισήγαν λεπτές τροποποιήσεις στους ίδιους τους θεσμούς και τα οποία ήταν πολυάριθμα τον 4ο αιώνα. Ο Αριστοτέλης, που έγραψε στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, ισχυριζόταν ότι Εκκλησία νομο-θετούσε κυρίως με ψηφίσματα και δεν λάμβανε πια καθόλου υπόψη της τους νόμους.


Η διαδικασία κατάθεσης νέαν νόμου

Βλέπετε, άνδρες Αθηναίοι, με ποιον τρόπο ο Σόλων ρύθμισε το θέμα της κατάθεσης νόμων. Πρέπει πρώτα να παρουσιάζονται σε εσάς, που έχετε ορκιστεί και επικυρώνετε και όλα τα υπόλοιπα. Έπειτα καταργούνται οι αντίθετοι νόμοι, για να υπάρχει ένας νόμος για κάθε περίπτωση, και να μην ανησυχούν όσοι δεν ξέρουν καλά τους νόμους και έρχονται σε δύσκολη θέση απέναντι σε εκείνους που γνωρίζουν όλους τους νόμους, αλλά να μπορούν όλοι να διαβάζουν τα ίδια πράγ-ματα και να γνωρίζουν με απλό και σαφή τρόπο το δίκαιο. Και πριν από αυτά, όρισε ο Σόλων οι νόμοι να παρουσιάζονται στους Επωνύ-μους, να παραδίδονται στο γραμματέα, και αυτός να τους διαβάζει στην Εκκλησία του δήμου, ώστε καθένας από σας, αφού ακούσει το νόμο πολλές φορές και σκεψτεί με την ησυχία του, να ψηφίσει όσα του φαίνονται δίκαια και συμφέροντα.

Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η Σ , Προς Λεπτινην, 9 3 - 9 4

Η αναθεώρηση τον νόμων

Την ενδέκατη μέρα της πρώτης πρυτανείας συγκεντρώνεται ο λαός, και αφού ο κήρυκας κάνει τις καθιερωμένες ευχές γίνεται η ψηφο-φορία για τους νόμους, πρώτα για εκείνους που σχετίζονται με τη Βουλή, έπειτα με τις δημόσιες υποθέσεις, τρίτον με τους εννέα άρχοντες και τέλος με τους άλλους άρχοντες. Το πρώτο θέμα που τίθεται σε ψηφοφορία είναι ποιοι νομίζουν ότι οι νόμοι που σχετίζο-νται με τη Βουλή είναι αρκετοί, και ποιοι όχΐ' έπειτα γίνεται το ίδιο για τους νόμους που αφορούν δημόσιες υποθέσεις. Η ψηφοφορία για τους νόμους γίνεται σύμφωνα με τους υπάρχοντες νόμους. Εάν κάποιοι από αυτούς καταψηφιστούν, οι πρυτάνεις, που προεδρεύουν στη διαδικασία της ψηφοφορίας, συγκαλούν την τρίτη από τις επόμε-νες συνελεύσεις για σύσκεψη σχετικά με τους νόμους που καταψη-φίζονται οι πρόεδροι που θα προεδρεύουν στη συνέλευση αυτή πρέ-πει αμέσως μετά τις θυσίες να θέσουν προς συζήτηση το ζήτημα των

01 ΠΟΑ]'ΠΚΟΙ Θ Ε Σ Μ Ο Ι ΤΗΣ Α ΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑ I ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 73

νομοθετών, δηλαδή πώς θα συνεδριάσουν, και τα ζήτημα των χρημά-των που θα πάρουν οι νομοθέτες- οι νομοθέτες θα πρέπει να προ-έρχονται από εκείνους που έχουν δώσει τον όρκο των ηλιαστών. Αν οι πρυτάνεις δεν ορίσουν συνέλευση όπως προβλέπει ο νόμος ή αν οι πρόεδροι δεν θέσουν το θέμα στην ημερήσια διάταξη όπως προ-βλέπει ο νόμος, καθένας από τους πρυτάνεις οφείλει χίλιες δραχμές στην Αθηνά και καθένας από τους προέδρους οφείλει σαράντα δραχ-μές στην Αθηνά. Και η υπόθεση θα έρθει ενώπιον των θεσμοθετών, όπως συμβαίνει με όσους άρχοντες είναι υπόλογοι στο κράτος- οι θεσμοθέτες θα παραπέμψουν τους κατηγορούμενους στο δικαστή-ριο, όπως προβλέπει ο νόμος, αλλιώς δεν θα γίνουν δεκτοί στον Άρειο Πάγο επειδή εμπόδισαν τη σωστή εφαρμογή των νόμων. Πριν από τη συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου, όποιος Αθηναίος επι-θυμεί να προτείνει κάποιο νόμο πρέπει να παρουσιάσει το κείμενο του νόμου στους Επώνυμους, για να μπορεί ο λαός να ψηφίσει, ανά-λογα με τον αριθμό των νόμων που προτείνονται, για τη διάρκεια της συνεδρίασης των νομοθετών. Εκείνος που προτείνει καινούργιο νόμο τον γράφει σε λευκό πίνακα και στη συνέχεια τον παρουσιάζει στους Επώνυμους μέχρι τη μέρα που συγκαλείται η Εκκλησία του δήμου. Ο λαός εκλέγει επίσης και τους συνηγόρους, οι οποίοι θα υποστηρί-ξουν, ενώπιον των νομοθετών, τους νόμους που προτείνεται να ακυ-ρωθούν οι συνήγοροι είναι πέντε άνδρες που επιλέγονται μεταξύ του συνόλου των Αθηναίων την ενδέκατη του μήνα Εκατομβαιώνα.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Κατά Τψοκράτους, 20-23*

Είναι δύσκολο να πούμε κ α τ ι γ ο ρ η μ α τ ι κ ά εάν το κε ίμενο αυτό ε ίνα ι παρεμβολή,

ν ο θ ε υ μ έ ν ο κε ίμενο ή αυθεντ ικό . Πάντως δ ίνε ι μια α ρ κ ε τ ά καλή περιγραφή της

διαδικασίας που ακολουθούσαν στο θ έ μ α της α ν α θ ε ώ ρ η σ η ς υπαρχόντων νόμων

και της πρότασης νέων.

Ωστόσο, την επομένη της αποκατάστασης της δημοκρατίας το 403, δημιουρ-γήθηκε μια επιτροπή νομοθετών για να προχωρήσει σε πλήρη αναθεώρηση των νόμων. Η επιτροπή αυτή επανασυγκλήθηκε και έγινε μόνιμη από τα μέσα


του 4ου αιώνα: κάθε χρόνο, ύστερα από ψηφοφορία της Εκκλησίας, η επι-τροπή διενεργούσε γενική εξέταση των νόμων για να αποφευχθεί η ύπαρξη δύο αντικρουόμενων νόμων. Βέβαια η επιτροπή των νομοθετών ενεργούσε με οδηγίες της Εκκλησίας, από την οποία άλλωστε και προερχόταν άμεσα, αφού οι νομοθέτες, πεντακόσιοι ένας ή χίλιοι ένας, επιλέγονταν από την Εκκλησία μεταξύ των ηλιαστών. Ύστερα όμως από τη σύστασή της, η επι-τροπή συνεδρίαζε ανεξάρτητα και οι αποφάσεις της ήταν αμετάκλητες.

Το γεγονός αυτό οδήγησε κάποιους σύγχρονους ιστορικούς να ανατρέ-ψουν την παραδοσιακή εικόνα της παντοδύναμης Εκκλησίας του 4ου αιώνα. Χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τη διαβεβαίωση του Αριστοτέλη ότι η πόλη νομοθετούσε με ψηφίσματα και δεν ενδιαφερόταν για τους νόμους, προσπα-θούν να αποδείξουν, αντίθετα, ότι χαρακτηριστικό της αθηναϊκής δημοκρα-τίας ήταν τότε η υποκατάσταση της κυριαρχίας του λαού από την κυριαρχία των νόμων. Χωρίς να πηγαίνει τόσο μακριά ο δανός ιστορικός ΜοΓςΒΠδ ΗδηεΒΠ, συγγραφέας μιας πρόσφατης μελέτης για την αθηναϊκή δημοκρατία τον καιρό του Δημοσθένη, δεν διστάζει να μιλήσει, αν όχι για «μετριοπαθή» δημοκρατία, τουλάχιστον για δημοκρατία «αναδιαμορφωμένη», στους κόλ-πους της οποίας τα δικαστήρια και οι επιτροπές νομοθετών γίνονταν όργα-να ελέγχου της πολπικής ζωής και των αποφάσεων της Εκκλησίας, Για την απόδειξη της ανατροπής αυτής μπορούμε σίγουρα να φέρουμε επιχειρήμα-τα. Και πρώτα απ' όλα κάτι που ήδη έχουμε τονίσει, τη μακρά περίοδο λει-τουργίας του δημοκρατικού καθεστώτος, το οποίο, μετά την αποκατάστασή του το 403, δεν αμφισβητήθηκε παρά μονάχα τρία τέταρτα του αιώνα αργό-τερα, και μάλιστα κάτω από τη μακεδονική πίεση. Αυτό μαρτυρούν και τα εξαιρετικά πολυάριθμα ψηφίσματα που έχουν σωθεί μέχρι σήμερα, ακόμη και αν η Βουλή δεν αναφέρεται πάντοτε σε αυτά. Τελικά είναι βέβαιο ότι, όπως απέδειξε και ο Μ. Η3η5βη, τα δικαστήρια, με την εφαρμογή της διαδικασίας της γραφής ηαρανόμίύν και άλλων διατάξεων που προορίζονταν για την εξα-σφάλιση της διαφύλαξης των θεσμών, συνέβαλαν στην εξασφάλιση της κυριαρχίας των νόμων.

0α πρέπει λοιπόν να θεωρούμε προκατειλημμένη την άποψη των φιλο-σόφων και των ρητόρων, που κατήγγελλαν την κακή λειτουργία του καθε-στώτος; Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε σωστά τις κριτικές των φιλοσό-φων, που ήταν αντίθετοι ακόμη και στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, από τις κατηγορίες των ρητόρων, που λειτουργούσαν σε ένα πλαίσιο πολιτικών αντι-


παλοτήτων και δικαστικών διαδικασιών. Υπήρχαν σίγουρα πολλοί διεφθαρμέ-νοι πολιτικοί, που κολάκευαν το λαό για να τον παρασύρουν πιο εύκολα εκεί που ήθελαν το αντίθετο θα ήταν παράξενο. Ο ίδιος ο δήμο(; με τη θέλησή του έπαψε σιγά σιγά να συμμετέχει ενεργά στις συζητήσεις· αυτό αφήνει να εννοηθεί ο Δημοσθένης όταν κατηγορεί τους Αθηναίους ότι στους ρητορι-κούς αγώνες της συνέλευσης διασκεδάζουν σαν σε θέαμα. Πάντως η επιλο-γή των αρχόντων αλλά και, το κυριότερο, ο καθορισμός της πολιτικής της Αθήνας στο Αιγαίο εξαρτώνται ακόμη από την ψήφο του λαού. Ο Δημοσθέ-νης κατηγορούσε τους Αθηναίους ότι δεν ενέκριναν την αντιμακεδονική πολιτική του. Εύκολα όμως μπορούμε να καταλάβουμε ότι η προοπτική νέων εκστρατειών και αυξημένων εξόδων καθόλου δεν τους γοήτευε. Γι' αυτό και πρέπει να είμαατε επιφυλακτικοί όταν μιλάμε για «παθητικότητα» του δήμου, ακόμη και αν αληθεύει ότι συνεχώς μεγάλωνε η αδιαφορία για τις δημόσιες υποθέσεις. Η σταθερότητα της δημοκρατίας πάντως ήταν βαθιά, κάτι που εκφραζόταν με τη σιωπηλή ίσως, αλλά πάντοτε πραγματική παρουσία του λαού στις συνελεύσεις.

12 Η Βουλή

Η Βουλή των Πεντακοσίων ήταν ίσως ο χαρακτηριστικότερος πολιτικός θεσμός της αθηναϊκής δημοκρατίας. Δημιουργήθηκε από τον Κλεισθένη για να αντικαταστήσει την παλαιά Βουλή των Τετρακοσίων, και απέρρεε απευ-θείας από την ανακατάταξη του πολιτικού κορμού που έκανε ο Αλκμεωνίδης. Η Βουλή ήταν εξαρχής, και εξακολουθούσε να είναι και κατά τον 4ο αιώνα, αν και σε μικρότερο βαθμό, το όργανο που διοικούσε την αθηναϊκή δημο-κρατία και ο βασικός ρυθμιστής της καλής λειτουργίας της.

Η «άμεση» δημοκρατία δεν μπορούσε να λειτουργήσει και με απόλυτη αμεσότητα. Ο λαός λοιπόν εκχωρούσε μέρος της κυριαρχίας του σε ένα σώμα που ο τρόπος επιλογής των μελών του ήταν ο δημοκρατικότερος που υπήρξε ποτέ και το οποίο ήταν το μοναδικό αντιπροσωπευτικό όργανο του δήμου. Οι βουλευτές ήταν πεντακόσιοι, πενήντα από κάθε φυλή, και κληρώ-νονταν μεταξύ των υποψηφίων του κάθε δήμου. Οποιοσδήποτε αθηναίος πολίτης μπορούσε να είναι υποψήφιος, αφού δεν υπήρχε προϋπόθεση τιμή-ματο(;. Άλλωστε αποζημιώνονταν όσοι ασκούσαν το λειτούργημα του βου-λευτή, που από τα μέσα του 5ου αιώνα, δηλαδή από τότε που ο Περικλής

76 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΙίΑΑΑΔΑ

θεσμοθέτησε τη μισθοφορά, ήταν αρχή, αξίωμα. Δεν γνωρίζουμε το ποσό της αποζημίωσης αυτής, παρά μόνο για τον 4ο αιώνα: την εποχή του Αρι-στοτέλη ο βουλευτικοί; μισθός; ήταν πέντε σβολοί. Αναμφίβολα, τον 5ο αιώνα ήταν μικρότερος. Μπορούσε κανείς να κληρωθεί βουλευτής μέχρι δυο φορές στη ζωή του, όχι περισσότερες. Αν υπολογίσουμε ότι τον 5ο αιώνα υπήρχαν περίπου σαράντα χιλιάδες αθηναίοι πολίτες, βλέπουμε ότι μεγάλος αριθμός από αυτούς μπορούσε να συμμετάσχει στη Βουλή τουλάχιστον μία φορά. Είναι πάντως πρόδηλο όπ οι βουλευτές ήταν άνθρωποι με σχετική οικονομι-κή άνεση, για να έχουν τη δυνατότητα να αφιερώσουν ένα έτος από τη ζωή τους στην υπηρεσία της πόλης. Βέβαια η Βουλή δεν συνεδρίαζε καθημερινά. Ο Αριστοτέλης {Αθηναίων Πολιτεία, ΧΙ.Ι)ί, 3) λέει συγκεκριμένα ότι η Βουλή δεν συνεδρίαζε κατά τις ημέρες αργίας, και γνωρίζουμε ότι οι μέρες αυτές ήταν πάρα πολλές στην Αθήνα. Πάντως υπήρχαν τουλάχιστον τριάντα έ ξ ι μέρες το χρόνο τις οποίες ο βουλευτής όφειλε να αφιερώνει πλήρως στην πόλη: οι μέρες κατά τις οποίες η δική του φυλή ασκούσε την πρυτανεία. Και οι συνεδριάσεις της Βουλής ήταν πολυάριθμες και συχνές. Έπρεπε λοιπόν να μπορεί κανείς να είναι ελεύθερος από κάθε δραστηριότητα για ένα έτος, και αυτό ήταν εφικτό μόνο για τον τεχνίτη, που εμπιστευόταν το εργαστήριο του σε κάποιο διαχειριστή, ή για το μικροκτηματία, που εμπιστευόταν τη γη του σε κάποιον οικονόμο. Εκ των πραγμάτων φαίνεται ότι η Βουλή ήταν όργα-νο σχετικά μετριοπαθές και συντηρητικό, και δεν είναι τυχαίο ότι ακριβώς στη Βουλή στηρίχτηκαν οι ολιγαρχικοί και τις δύο φορές που προσπάθησαν να ανατρέψουν την αθηναϊκή δημοκρατία. Γι' αυτό άραγε οι βουλευτές υπο-χρεώθηκαν από την αρχή να δίνουν όρκο ότι θα μένουν πιστοί στο πολίτευ-μα και δεν θα υποθάλπουν την ανατροπή της δημοκρατίας; Και γι' αυτό το κεί-μενο του όρκου αναθεωρήθηκε και συμπληρώθηκε ύστερα από τις δύο ολι-γαρχικές επαναστάσεις στο τέλος του 5ου αιώνα; Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι η Βουλή αποτελούσε το μετριοπαθές στοιχείο μέσα στο αθηναϊ-κό πολίτευμα.

Οί τακτικές συνεδριάσεις της Βουλής γίνονταν στο Βουλευτήριο, στη νότια πλευρά της Αγοράς (Ανδοκίδης, Περί μυστηρίων, 36), αλλά όπως η Εκκληοίο μπορούσε να συγκληθεί και αλλού εκτός από την Πνύκα, έτσι και η Βουλή μπορούσε να συνεδριάσει και σε πολλά άλλα μέρη ανάλογα με τις περιστάσεις. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πιο συγκεκριμένα ότι οι πρυτάνεις υποδεικνύουν το μέρος όπου πρέπει να συνεδριάσει η Βουλή: στον Πειραιά,

01 Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4υ ΑΙΩΝΑ ] 03

στο Ελευσίνιο της πόλης την επομένη των Μυστηρίων {Ανδοκίδης, III) ή -ακόμη και στην Ακρόπολη {Ανδοκίδης, Περί μυστηρίων, 45· 16 Ρ, 114· 11̂ 330, Ξενοφώντας, Ελληνικά, VI, 4,20) σε εξαιρετικά σοβαρές περιπτώσεις.

Κάθε φορά που άρχιζε τη λειτουργία της μια νέα Βουλή γινόταν η εναρ-κτήρια θυσία {ειοίτήρια), και τα θύματα προσφέρονταν στον ΒουλαίοΔι'α και τη Βουλαία Αθηνά. Έπειτα οι βουλευτές έδιναν τον όρκο στον οποίο ανα-φερθήκαμε προηγουμένως. Κατά κανόνα οι συνεδριάσεις ήταν δημόσιες, όμως οι θεατές δεν μπορούσαν να παρέμβουν στη συζήτηση. Ο Ανδοκίδης ωστόσο στο λόγο του Περί μυστηρίίύν αναφέρεται στους όρους ενός ψηφί-σματος βάσει του οποίου, κατά την αναθεώρηση των νόμων που έγινε το 403/2 υπό την αρχοντία του Τισαμένη, κάθε Αθηναίος είχε το δικαίωμα να καταθέσει τη γνώμη του στη Βουλή. Μάλλον όμως αυτή ήταν μια εξαιρετική περίπτωση, και κάτι τέτοιο δεν επαναλήφθηκε. Οί θέσεις των βουλευτών χωρίζονταν κατά φυλές, τουλάχιστον τον 4ο αιώνα, για να μην συγκεντρώνο-νται κατά κόμματα, κάτι που δεν θα ευνοούσε την ελευθερία του λόγου και θα δημιουργούνταν έτσι συσπειρώσεις φατριών.

Στις συνεδριάσεις της Βουλής προήδρευαν οι πρυτάνεις, δηλαδή οι βου-λευτές της φυλής που για ένα δέκατο του έτους ασκεί την πρυτανεία. Η σειρά με την οποία οι φυλές αναλάμβαναν την πρυτανείο οριζόταν με κλή-ρωση. Μέχρι το 408/407 η διάρκεια της κάθε πρυτανείας ήταν τριάντα έξ ι μέρες τα κανονικά έτη και τριάντα εννιά τα εμβόλιμα. Το 408/407 όμως έγινε αλλαγή του ημερολογίου, και η διάρκεια ενός πολιτικού έτους ορίστηκε στις τριακόσιες πενήντα τέσσερις ή τριακόσιες ογδόντα τέσσερις ημέρες. Έτσι, η ίση διανομή του χρόνου των πρυτανειών μεταξύ των φυλών ήταν αδύνατη. Ο Αριστοτέλης οτψ ΑΘηναίο)ν Πολιτεία {ΧίΙΙΙ, 2) λέε ι ότι οι τέσσερις πρώτες φυλές ασκούσαν την πρυτανεία για τριάντα έξ ι μέρες, ενώ οι έξ ι τελευταί-ες για τριάντα πέντε. Στην πραγματικότητα η διανομή δεν φαίνεται να ήταν τόσο συστηματική όσο τη θέλει ο Αριστοτέλης.

Τον 4ο αιώνα οι πρυτάνεις εισέπρατταν μία δραχμή για κάθε μέρα συνέ-λευσης, δηλαδή έναν οβολό παραπάνω από τους απλούς βουλευτές. Οι πρυ-τάνεις συγκαλούσαν τη Βουλή, κατάρτιζαν την ημερήσια διάταξη και υποδεί-κνυαν το μέρος όπου θα γινόταν η συνεδρίαση, θεωρητικά οι πρυτάνεις ήταν επιφορτισμένοι με τη φύλαξη της πόλης μέρα και νύχτα. Έπρεπε λοιπόν κατά τη διάρκεια της πρυτανείας τους να διαμένουν σε ένα κτίριο που προοριζό-ταν ειδικά γΓ αυτούς, τη Θόλο ή Σκιάδα. Στην πραγματικότητα, τουλάχιστον


τον 40 αιώνα, διέμενε οτη θόλο μονάχα το ένα τρίτο των πρυϊάνε(ύν και ο επι-στάτης. Αυτός επέλεγε την τριττύα των πρυτάνεων που θα έμεναν μαζί του. Ο επίοτάτηί; κληρωνόταν καθημερινά μεταξύ των πενήντα εν ενεργεία πρυ-τάνεων, και μπορούσε να ασκήσει το λειτούργημα του μόνο μία φορά. Δηλα-δή από τους πεντακόσιους βουλευτές τουλάχιστον τριακόσιοι εξήντα - ή και περισσότεροι τα εμβόλιμα έ τη - μπορούσαν να προεδρεύσουν οε συνεδρίαση της Βουλής, να κρατήσουν στα χέρια τους τη σφραγίδα του κράτους ή τα κλει-διά των ναών όπου φυλάσσονταν τα αρχεία και ο θησαυρός της πόλης. Οι πρυτάνεις συγκαλούν την Εκκλησία και τη Βουλή σε περίπτωση ανάγκης. Αυτοί δέχονται τους ξένους πρεσβευτές και τους κήρυκες, και σε αυτούς παραδίδονται οι επίσημες επιστολές. Οι πρυτάνεις ελέγχουν την επιστροφή των ποσών που έχει δανειστεί το κράτος από το θησαυρό της θεάς, και παρα-πέμπουν οτα δικαστήρια τους στρατηγούς οι οποίοι δεν ανταποκρίθηκαν στα καθήκοντα που τους είχαν εμπιστευτεί (δγίΡ, 90,1.10-11· 104,1.11-12).

Οι πρυτάνεις έχουν λοιπόν πολύ μεγάλες ευθύνες, και, τον 4ο αιώνα τουλάχιστον, ο δήμος συνήθιζε να απονέμει στεφάνι στη φυλή που είχε αντα-ποκριθεί καλύτερα στην αποστολή της. Οι ευθύνες αυτές όμως συχνά μπο-ρούσαν να έχουν σοβαρές συνέπειες για τους πρυτάνεις: αυτό τουλάχιστον προκύπτει από μια έκκληση του Νικία κατά την ψηφοφορία για την εκστρα-τεία στη Σικελία. Ο αντίπαλος του Αλκιβιάδη, καλώντας την Εκκλησία να αναιρέσει το ψήφισμα που επιδοκίμαζε την εκστρατεία, ικέτευε τον πρύτανη που προήδρευε τότε να μην φοβηθεί μήπως κατηγορηθεί για παρανομία καλύπτοντας ένα ουσιαστικά παράνομο μέτρο, αφού το ψήφισμα είχε ήδη γίνει δεκτό. Οι εχθρικότατες κραυγές του λαού προς τους πρυτάνεις που δίσταζαν να θέσουν σε ψηφοφορία την πρόταση του Καλλίξενου, να αποφα-σιστεί με ναι ή όχι η ενοχή των στρατηγών, κατά τη διάρκεια της δίκης για τις Αργινούσες, δείχνουν επίσης ότι η εξαιρετική κατά τα άλλα θέση των πρυτάνεων μπορούσε να είναι και επικίνδυνη. Γνωρίζουμε όμως επίσης ότι ο Σωκράτης, που ήταν τότε πρύτανης, αρνήθηκε να συμφωνήσει με τους συναδέλφους του, που είχαν τρομάξει από τις κραυγές του όχλου, και κανείς δεν τον ενόχλησε τότε, τουλάχιστον αμέσως.

Η σημασία των πρυτάνεων συνδεόταν άμεσα με την ευρύτητα των εξου-σιών της Βουλής. Οι εξουσίες αυτές κάλυπταν πολύ μεγάλο φάσμα τον 5ο αιώνα, καθώς η Βουλή είχε κληρονομήσει μεγάλο μέρος των εξουσιών του Αρείου Πάγου με τη μεταρρύθμιση του Εφιάλτη.

01 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4υ ΑΙΩΝΑ ] 03

Η κυριότερη λειτουργία της Βουλής ήταν, όπως είδαμε, η προετοιμασία των ψηφισμάτων της Εκκλησίας, δηλαδή η σύνταξη προβουλεύματος για οποιοδήποτε θέμα επρόκειτο να τ εθε ί σε λαϊκή ψηφοφορία. Τα ψηφίσματα αρχίζουν πάντοτε με τη φράση «έδοξε τη βουλή και τω δήμω», που δηλώνει καθαρά τη διανομή της κυριαρχίας μεταξύ των δύο σωμάτων συσκέψεων. Η Βουλή όμως μπορούσε ορισμένες φορές να κληθεί να λάβει άμεσες αποφά-σεις, που δεν υποβάλλονταν σε λαϊκή ψηφοφορία. Αυτό τουλάχιστον προκύ-πτει από ένα απόσπασμα της Αθηναίίύν Πολιτείας του ψευδο-Ξενοφώντα, και γνωρίζουμε όντως ότι, αν η Βουλή ήταν όργανο συσκέψεων και, όπως θα δούμε παρακάτω, δικαστήριο, πρώτα απ' όλα και κυρίως ήταν ο βασικός παράγοντας εκτέλεσης των αποφάσεων της Εκκλησίας, το πραγματικό διοι-κητικό κέντρο του κράτους. Σε αυτό τον τομέα πρέπει πάντως να τονίσουμε ότι δεν συμμετείχε πάντοτε ολόκληρη η Βουλή. Από τα μέλη της σχηματίζο-νταν ειδικές επιτροπές, που ασχολούνταν με το ένα ή το άλλο συγκεκριμέ-νο ζήτημα. Μια τέτοια επιτροπή αποτελούσαν οι τριάντα συλλογείς, που έλεγχαν τις παρουσίες στις συνελεύσεις της Εκκλησίας και είχαν την υπο-χρέωση να παραδίδουν μάρκες παρουσίας {σύμβολα). Άλλες επιτροπές αποτελούσαν οι δέκα τριημοποιοί, που έλεγχαν τις κατασκευές πλοίων, οι επιθεωρητές των ναυστάθμων, οι λογιστές, που έλεγχαν τους λογαρια-σμούς, οι εύθυνοι, οι οποίοι, βοηθούμενοι ο καθένας από δύο παρέδρους, δέχονταν τις μηνύσεις κατά των σρχόι/τωι/ για κάθε φυλή, οι ιεροποιοί, επί-τροποι για τις θυσίες, και, τέλος, σι γραμματείς, που αποτελούσαν αυτοδι-καίως μέρος της Βουλής: ο γραμματέας της πρυτανείας, που φυλάσσει τα διατάγματα και του οποίου το όνομα αναγράφεται στα διατάγματα που αφο-ρούν την προξενία ή το δίκαιο της πόλης· τον 4ο αιώνα κληρωνόταν, ενώ τον 50, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, εκλεγό-ταν από τους βουλευτές· ο γραμματέας το)ν νόμων, που κληρωνόταν και κρατούσε αντίγραφο όλων των νόμων ο γραμματέας του δήμου, που εκλε-γόταν από την Εκκλησία και ήταν επιφορτισμένος με την ανάγνωση των πρα-κτικών στη Βουλή.

Ωστόσο, η Βουλή στο σύνολό της είχε πάρα πολλές δικαιοδοσίες και ασκούσε επιπλέον ευρύ έλεγχο σε όλους τους άρχοντες. Στην Αθηναίων ίίολίτεία, ενώ ο Αριστοτέλης κάνει μια σύντομη περίληψη των λειτουργιών της Εκκλησίας, στις δικαιοδοσίες της Βουλής επεκτείνεται ιδιαίτερα. Γίνε-ται σαφές ότι τίποτα δεν ξέφευγε από τη Βουλή. Από τη Βουλή εξαρτιόταν

Κί) 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΛΑΑΑΑ

πρώτα απ' όλα στο σύνολο της η εξωτερική πολιτική της πόλης, οι σχέσεις της με άλλα κράτη, η σύναψη συνθηκών συμμαχίας ή ειρήνης. Τον 5ο αιώνα η Βουλή καθορίζει και το ποσό του φόρου που πληρώνουν οι σύμμαχοι. Τον 4ο αιώνα έχει επίσης στο συνέδριο των συμμάχων την ευθύνη του προβου-λεύματος, όπως στη συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου.

Ελέγχει επίσης τη στρατιωτική οργάνωση της πόλης. Δεν είναι βέβαιο ότι η Βουλή συντάσσει τον κατάλογο των οπλιτών, όμως ο Αριστοτέλης επιμέ-νει στην εξουσία της αφενός ως προς την οργάνωση του θεσμού της εφη-βείας, αφετέρου ως προς τη σύνταξη των καταλόγων των ιππέων. Είδαμε άλλωστε μόλις πριν ότι από τους κόλπους της προέρχονται οι επιτροπές που ασχολούνται αποκλειστικά με τον έλεγχο των πλοίων και των ναυστάθ-μων, ενώ κάθε παράλειψη από μέρους των τριηράρχων μπορεί να τους φέρει κατηγορούμενους ενώπιον της Βουλής;.

Τιμητικό ψήφισμα για τον Ενρνζέλμί], βασιλιά των Οόρνσών

Άρχοντας ήταν ο Μυστιχίδης· η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε κατά την πρυτανεία της Ερεχθηίδας φυλής· ο Χείλων από την Κηφισιά ήταν επιστάτης και ο Νέων από τις Αλές γραμματέας· την πρόταση έκανε ο Εύανδρος, θα απονεμηθεί έπαινος στον Ευρυζέλμη, βασιλιά των Οδρυσών, διότι φέρεται ως ευεργέτης στο λαό των Αθηναίων, και θα του δοθούν όλα τα προνόμια που απολάμβαναν οι προκάτοχοι του. [...] Ο γραμματέας της Βουλήο; θα χαράξει το παρόν ψήφισμα σε στήλη που θα τοποθετηθεί στην Ακρόπολη- για τα έξοδα της χάραξης οι αποδέκτες θα δώσουν τριάντα δραχμές στο γραμματέα της Βου-λής. 0α εκλεγούν μεταξύ όλων των Αθηναίων τρεις βουλευτές που θα ανακοινώσουν στον Ευρυζέλμη τις αποφάσεις που ψηφίστηκαν από το λαό· θα συζητήσουν επίσης μαζί του για τους πολεμικούς στό-λους που πλέουν κατά μήκος των ακτών και για τα άλλα θέματα για τα οποία μίλησαν οι πρέσβεις που ήρθαν από το βασιλιά Ευρυζέλμη.

δ Υ ί ι ^ 138*

Σχετ ικά με τη ουντομογραφίο 3Υί ΐ . ' , βλ, ο, 215


Η Βουλή ελέγχει επίσης τα οικονομικά του κράτους. Ενώπιον της εκποι-ούνται δημευμένες περιουσίες. Εκείνη επιτηρεί την καταβολή των φόρων και καθορίζει τα έξοδα ανάλογα με το ποσό που συγκεντρώνεται με τους φόρους. Σε κάθε πρυτανεία η Βουλή επικυρώνει τον απολογισμό και κάνει την απογραφή των ιερών θησαυρών. Η Βουλή έχει επίσης την υψηλή επο-πτεία των δημόσιων κατασκευών, επιβλέπει τις δημοπρατήσεις που γίνονται από πωλητές ενώπιον της και ορίζει τις ειδικές επιτροπές των επιστατών που επιβλέπουν την πρόοδο των εργασιών η Βουλή επίσης καθορίζει τους μισθούς των εργατών, επιβλέπει τη συντήρηση και την ανακαίνιση των ναών και τη διοργάνωση δημόσιων εορτών. Ουσιαστικά από τη Βουλή εξαρτάται ολόκληρη η θρησκευτική ζωή της πόλης, στην οποία ασκεί ευρύ έλεγχο: αφού τον 5ο αιώνα η Βουλή επέβλεπε την κατασκευή του πέπλου που υφαι-νόταν για τη θεά, καταλαβαίνουμε πόσο συγκεκριμένες και ευρείες ήταν οι δικαιοδοσίες των Πεντακοσίων. Ο Αριστοτέλης άλλωστε τις συμπυκνώνει σε μία φράση ιδιαίτερα εντυπωσιακή: η Βουλή, λέει, μοιράζεται με τους άλλους άρχοντες το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών τους.

Αλλά παρότι η Βουλή ήταν συγχρόνως όργανο νομοθετικό και εκτελεστι-κό, είναι προφανές ότι η σπουδαιότητα της προερχόταν κυρίως από το ότι είχε κληρονομήσει μεγάλο μέρος των δικαστικών δικαιοδοσιών της παλαιάς Βουλής του Αρείου Πάγου, και, αφού αυτή ήταν υπεύθυνη για τη διαφύλαξη του συντάγματος, έπρεπε να λαμβάνει γνώση των βασικών κατηγοριών που βάρυναν τους άρχοντες. Ήδη πριν από την έναρξη των καθηκόντων τους οι άρχοντες υποβάλλονταν στη δοκιμασία, στην εξέταση δηλαδή ενώπιον της Βουλής. Η Βουλή είχε επίσης την εξουσία να διαγράψει από τους πολιτικούς καταλόγους όλους όσοι ήταν αδικαιολόγητα εγγεγραμμένοι. Κυρίαρχη και στα οικονομικά ζητήματα, μπορούσε να απαιτήσει να λογοδοτήσουν όλοι όσοι διαχειρίζονταν τα δημόσια ταμεία. Ενώπιον της Βουλής μπορούσαν να παρουσιάζονται οι κατηγορίες που απαπούσαν τη διαδικασία της εισαγγε-λίας ή τις συνοπτικές διαδικασίες της απαγωγής και της ενδείξεως, δηλα-δή της υποβολής μηνύσεων εναντίον όλων όσοι συλλαμβάνονταν επ' αυτο-φώρω για απόπειρα κατά της δημόσιας τάξης. Τέλος, η Βουλή είχε το δικαί-ωμα, τουλάχιστον μέχρι το 403, να προβαίνει σε προσωπο κράτη ση.

Ο Αριστοτέλης, που επεκτείνεται πολύ στις ευρύτατες εξουσίες της Βουλής, σημειώνει ωστόσο ότι οι εξουσίες της ελαττώθηκαν τον 4ο αιώνα, ίίαραθέτει μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων για υποθέσεις σχετικά με τις


οποίες η Βουλή δεν μπορούσε πια να εκφέρει οριστική γνώμη, και έπρεπε να παραπεμφθούν σε δικαστήριο. Ουσιαστικά, από τη μία πλευρά η Βουλή δεν μπορούσε πλέον να αποφασίσει για ποινή θανάτου ή για φυλάκιση, ούτε να επιβάλει πρόστιμο μεγαλύτερο από πεντακόσιες δραχμές, χωρίς να υπο-βάλει υπόμνημα σε κάποιο δικαστήριο. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει μάλιστα ότι δεν μπορούσε πια να επιβάλει κανένα πρόστιμο (45, I). Όμως ένα από-σπασμα του λόγου Κατά Ευέργου και Μνηοιβουλου, που αποδίδεται στον Δημοσθένη, δεν μας αφήνει καμία αμφιβολία ως προς τη δυνατότητα που είχε η Βουλή να επιβάλλει πρόστιμο πεντακοσίων δραχμών. Από την άλλη, κάθε απόφαση της Βουλής μπορούσε να παραπεμφθεί από τον κατηγορού-μενο σε άλλο δικαστήριο. Ακόμη και η διαδικασία της δοκιμασίας, δηλαδή η εξέταση των αρχόντων με την έναρξη των καθηκόντων τους, μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο έφεσης. Τον ίδιο καιρό, τροποποιήθηκε ελαφρώς η εσωτερική οργάνωση της Βουλής. Το μόνιμο προεδρείο αποτελούσαν εννέα πρόεδροι που ανήκαν σε φυλές οι οποίες δεν ασκούσαν τότε χψ πρυτανεία, και προήδρευε ένας επιστάτης. Ο γραμματέας, που άλλοτε εκλεγόταν από τους βουλευτές, τώρα κληρωνόταν ενώπιον του λαού. Τέλος, ο νέος όρκος που έδιναν οι βουλευτές φαίνεται ότι περιόριζε τις εξουσίες της Βουλής ως προς την προσωποκράτηση.

Γιατί όλοι αυτοί οι περιορισμοί; Είναι προφανές ότι σχετίζονται με την κρίση που υπέστη η αθηναϊκή δημοκρατία στο τέλος του 5ου αιώνα. Οι δύο ολιγαρχικές επαναστάσεις του 411 και του 404 φανέρωσαν το εύρος της αντί-θεσης που γεννιόταν σιγά σιγά στην Αθήνα, τη στιγμή που οι πολίτες στη μεγάλη τους πλειονότητα, κουρασμένοι από τον πόλεμο, υιοθετούσαν μια παθητική συμπεριφορά απέναντι στις ενέργειες των εχθρών της δημοκρα-τίας, οι οποίοι είχαν συσπειρωθεί στις ολιγαρχικές εταιρείες. Ο Θουκυδίδης περιέγραψε πολύ παραστατικά αυτή τη γενική κούραση και παθητικότητα, που ωστόσο δεν σήμαινε αδιαφορία για τη δημοκρατία: ήταν αρκετή η αντίσταση των στρατιωτών στη Σάμο το 411 για να αφυπνιστεί η αθηναϊκή κοινή γνώμη, ενώ και η αντίσταση του Θρασύβουλου το 404 γνώρισε επίσης τη συμπάθεια, λιγότερο ή περισσότερο ενεργή, της μεγάλης πλειονότητας του λαού της Αθήνας. Είναι αλήθεια επίσης ότι ένα μέρος των Αθηναίων προσδοκούσαν την ειρήνη, και γΓ αυτό ήταν έτοιμοι να δεχτούν ένα καθεστώς μετριοπαθούς ολιγαρχίας. Ανάμεσά τους βρίσκονταν τα κυριότερα θύματα του πολέμου, μικροκτηματίες μέσης οικονομικής κατάστασης ή σχετικά εύποροι τεχνίτες,


01 ίδιοι που αποτελούσαν και το σώμα των βουλευτών. Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει η παθητική συμπεριφορά της Βουλής, που δέχτηκε, παρά το παραδοσιακό της καθήκον της διαφύλαξης του συντάγματος, να αποτραβη-χτεί αφήνοντας χώρο στη νέα ολιγαρχική Βουλή. Καταλαβαίνουμε επίσης γιατί, την επομένη της αποκατάστασης της δημοκρατίας το 403, η Βουλή τ(ύν Πεντακοσίων έχασε ένα μέρος των δικαστικών δικαιοδοσιών της, που πέρα-σαν στο εξής στην Εκκλησία ή στο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας, και γιατί επίσης τροποποιήθηκε ο όρκος των βουλευτών το 401, και στο εξής οι βου-λευτές δεσμεύονταν ότι θα αντιτίθενται σε κάθε ανατροπή της δημοκρατίας. Πάντως δεν φαίνεται να επικράτησε από την αρχή του αιώνα η ανωτερότητα του δικαστηρίου της Ηλιαίας έναντι της Βουλής σε δικαστικά ζητήματα. Οι μετριοπαθείς που κυβερνούσαν τότε την Αθήνα ήταν δεσμευμένοι από τον όρκο αμνηστίας που είχαν δώσει όταν έγινε η συμφιλίωση μεταξύ των «από της πόλεως» και των «σ^ό του Πειραιώς», που τους ανάγκαζε να μην εφαρ-μόσουν αντίποινα εναντίον όσων είχαν υποθάλψει την ολιγαρχία. Ωστόσο, η ανάλυση ορισμένων λόγων του Λυσία αποδεικνύει ότι, για παράδειγμα, από το 399 η κατηγορία της εισαγγελίας μπορούσε να παραπεμφθεί, έπειτα από την απόφαση της Βουλής, σε άλλο δικαστήριο. Αντίθετα, ένας άλλος λόγος, του Λυσία και πάλι, αποδεικνύει ότι το 392/391 η Βουλή είναι ακόμη η μέγιστη αρχή σε θέματα λογοδοσίας, όμως το 382, παρότι ακόμη η Βουλή αποφαινό-ταν σχετικά με τη δοκιμασία των αρχόντων, οι άρχοντες, σε περίπτωση αρνη-τικής ψήφου, μπορούν να προσφύγουν σε άλλο δικαστήριο. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η Βουλή, μέσα στις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα, έχασε προοδευτικά τα προνόμια της σε δικαστικά ζητήματα, αφού για τις κρί-σεις της μπορούσαν στο εξής να γίνουν εφέσεις σε άλλα δικαστήρια.

Το όριο των εξουσιών της Βουλής

Σχετίκά με το νόμο που απαγορεύει ρητά στη Βουλή, αν δεν έχει κατασκευάσει τις τριήρεις που ορίζει ο νόμος, να μην απαιτεί αμοιβή, είναι σημαντικό να γνωρίζετε την απολογία που πρόκειται να κάνει και να κρίνετε την αναίδειά του από όσα προσπαθεί να πει. «Ο νόμος, λέει, απαγορεύει στη Βουλή να απαιτήσει αμοιβή εάν δεν έχει κατα-σκευάσει τις τριήρεις». Συμφωνώ. Αλλά πουθενά δεν λέε ι ο νόμος ότι

»4 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

απαγορεύεται στο λαό να δώσει αυτή την αμοιβή. Αν λοιπόν επεδίω-ξα να δοθεί αμοιβή στη Βουλή, όπως ζητούσε, ενήργησα αντίθετα με το νόμο· αλλά εάν σε όλο το ψήφισμά μου δεν αναφέρομαι καθόλου στα πλοία και προτείνω να στεφανωθεί η Βουλή για άλλους λόγους, τι έχω κάνει αντίθετα με το νόμο; Δεν είναι δύσκολο να δώσετε λογι-κές απαντήσεις σε αυτά, πρώτον ότι οι πρόεδροι της Βουλής και ο επιστάτης που θέτει το ζήτημα σε ψηφοφορία ρωτούσαν το λαό, και του ζητούσαν να αποφασίσει ποιοι νομίζουν ότι ο τρόπος διαχείρισης της εξουσίας από τη Βουλή αξίζει αμοιβή και ποιοι όχι. Εάν δεν ζητού-σαν αμοιβή και δεν είχαν καθόλου τέτοια αξίωση, είχαν δικαίωμα να μην θέσουν το ζήτημα στο λαό. Επιπλέον, λόγω κάποιων κατηγοριών του ΐνίειδία και μερικών άλλων προς τη Βουλή, σηκώθηκαν από τη θέση τους οι βουλευτές και παρακαλούσαν να μην τους στερήσουν αυτή την αμοιβή. Και το γεγονός αυτό δεν χρειάζεται να το μάθετε από μένα, δικαστές, αλλά το γνωρίζετε αφού ήσασταν οι ίδιοι παρό-ντες στην Εκκλησία του δήμου. Έτσι, όταν αυτός λέε ι ότι η Βουλή δεν ζήτησε τίποτα, ξέρετε τι έχει πραγματικά συμβεί. [,..]

Ήταν λοιπόν σωστός ο συλλογισμός, άνδρες Αθηναίοι, να θέσε-τε αυτή την προϋπόθεση για να αμείβεται ή όχι η Βουλή, δεδομένης της σημασίας που έχουν οι τριήρεις. Αν η Βουλή έχει εκπληρώσει όλα τα υπόλοιπα καθήκοντα της, αλλά δεν κατάφερε να κατασκευάσει εκεί-νο που μας προσέφερε την αυτοκρατορία και εξασφάλισε την ασφάλεια μας, εννοώ τις τριήρεις, τα υπόλοιπα δεν μετρούν. Ο λαός πρέπει πρώτα απ' όλα να μεριμνά για την ασφάλεια του. Βλέπετε λοιπόν την αναίδεια αυτού του ανθρώπου, που νομίζει ότι μπορεί να μιλά και να προτείνει ψηφίσματα που τον ικανοποιούν, και δεν διστάζει να προτεί-νει την αμοιβή μιας Βουλής η οποία όχι μόνο ενήργησε με τον τρόπο που πριν από λίγο σας θύμισα, αλλά και δεν κατασκεύασε τις τριήρεις.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Κατά Ανδροτίίύνος, 8-12

ίΐάντως δεν θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος της κατέστη αμελητέος τον 4ο αιώνα. Παρότι ορισμένα διατάγματα δείχνουν ότι η πρωτοβουλία για την ψήφισή τους ανήκε στην Εκκλησία, αφού η Βουλή είχε περιοριστεί σε

01 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ Α ΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑ! ΤΟΝ 4ο Α ΙΩΝΑ «5

απλό τμήμα καταγραφών, θα πρέπει ωστόοο να θυμίσουμε ότι οι αθηναϊκοί πολιτικοί κανονισμοί και κώδικες δεν ήταν και τόσο αυστηροί. Επομένως δεν μπορούμε να συμπεράνουμε και πολλά πράγματα από ψηφίσματα που επικα-λούνται τη θέληση του δήμου και μόνο. Για τον ίδιο λόγο πρέπει να είμαστε μερικές φορές επιφυλακτικοί απέναντι στα λεγόμενα των ρητόρων. Όταν ο Αισχίνης διαμαρτύρεται επειδή, όταν κλήθηκε η Βουλή να συζητήσει την ειρήνη του Φιλοκράτη το 346, δεν της προτάθηκε κανένα προβούλευμα προηγουμένως, αντιτίθεται ουσιαστικά στην πολιτική του Δημοσθένη. Και δεν βλέπουμε να είχαν ξεσπάσει διαμάχες μεταξύ της Βουλής και της Εκκλησίας ως προς την πρωτοβουλία για τα ψηφίσματα. Ένας ρήτορας μπο-ρούσε πάντοτε να προκαλέσει την πρωτοβουλία της Βουλής, μέσω των βου-λευτών που συνδέονταν μαζί του και υποστήριζαν την πολιτική που εκείνος προτιμούσε. Και το γεγονός αυτό απέρρεε από τις ίδιες τις απαιτήσεις της λειτουργίας μιας δημοκρατίας άμεσης, όπου ο ρόλος του ρήτορα ήταν δομι-κά βασικός, ακόμη και όταν ο ίδιος δεν κατείχε κανένα δημόσιο αξίωμα.

1.3 Οι άρχοντες

Οι διάφορες αρχές (αξιώματα), όπως έχουμε πει, προέρχονταν από την παλαιά εξουσία του βασιλιά, που διασπάστηκε όταν εγκαθιδρύθηκε το αρι-στοκρατικό καθεστώς. Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας όμως τροποποίησε το χαρακτήρα τους, Εκπρόσωποι του κυρίαρχου λαού, οι άρχοντες ήταν αλληλένδετοι με την κυριαρχία αυτή. ί\/!οιράζονταν, δηλαδή, με το λαό την πρωτοβουλία για τους νόμους, τους οποίους είχαν την αποστολή να εκτε-λούν, και μπορούσαν να προσφύγουν στα δικαστήρια για νόμους που ήταν αντίθετοι με τη λαϊκή κυριαρχία, θεωρηπκά οι αρχές, συλλογικές και ετή-σιας διάρκειας, ήταν προσβάσιμες σε όλους. Η μισθοφορά που θεσμοθέτη-σε ο Περικλής στόχευε ακριβώς στο να έχουν όλοι τη δυνατότητα να αφιε-ρωθούν για ένα έτος στην υπηρεσία του κράτους. Η αλήθεια είναι ότι εξα-κολούθησαν να υπάρχουν προϋποθέσεις τιμήματος για τις πιο σπουδαίες θέσεις, του στρατηγού ή του ταμία, αφού εκείνοι που τις κατείχαν μπορεί να καλούνταν να εγγυηθούν διά της προσωπικής τους περιουσίας για τα ταμεία που τους εμπιστευόταν η πόλη. Για τον ίδιο λόγο, παρότι τον 5ο αιώνα είχαν καταργηθεί οι εκλογές για τους άρχοντες, οι οποίοι στο εξής κληρώνονταν, εκείνοι που θα αναλάμβαναν τα σημαντικά αξιώματα που απαιτούσαν ιδιαίτε-


ρες ικανότητες, δηλαδή και πάλι χα στρατιωτικά και οικονομικά, εκλέγονταν. Η κλήρωση ήταν πολύπλοκη διαδικασία. Μια πρώτη κλήρωση γινόταν στους δήμους, και με βάση τους καταλόγους που συντάσσονταν από τους δήμους γινόταν στη συνέχεια η κλήρωση των καταλόγων που κατέθεταν οι φυλές. Φαίνεται όμως ότι η κλήρωση στο πλαίσιο του δήμου ευνοούσε τις απάτες, και, με εξαίρεση τους βουλευτές και τους φρουρούς που επιλέγονταν από τους δήμους, η κλήρωση γινόταν στο πλαίσιο της φυλής από μία εποχή και έπειτα, την οποία δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε, ίσως από τα τέλη του 5ου αιώνα. Από τον ΡυεΐβΙ άθ Οουΐ3η98δ και μετά, αρκετοί μελετητές επέμειναν πολύ στον θρησκευτικό χαρακτήρα αυτής της κλήρωσης, κάτι που δείχνει μάλλον κάποια αφέλεια στον τρόπο επιλογής των λειτουργών του κράτους. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτούμε ότι η κλήρωση είχε ικανοποιητι-κά αποτελέσματα, αν κρίνουμε από τη λειτουργία της αθηναϊκής δημοκρα-τίας τους δύο αιώνες της ακμής της. Μπορούμε πάντως να συμπεράνουμε ότι ένας σχετικός περιορισμός της βάσης αφενός, αφετέρου η διαδικασία της δοκιμασίας, ίσως ακόμη και η πολύ μεγάλη εμπειρία των Αθηναίων στην πολιτική ζωή, συνέβαλαν ώστε το σύστημα της κλήρωσης να φέρνει στις υπεύθυνες θέσεις ανθρώπους ικανούς να ανταποκριθούν σωστά. Όσο για τις εκλογές, γνωρίζουμε ότι συνήθως γίνονταν με ανάταση του χεριού: αυτή ήταν η χειροτονία. Συνήθως γίνονταν κατά τη διάρκεια της έβδομης πρυτα-νδίσς, δηλαδή γύρω στα μέσα Φεβρουαρίου. Έπρεπε όμως οι οιωνοί να είναι ευνοϊκοί, αλλιώς οι εκλογές αναβάλλονταν ή διακόπτονταν.

Τιμητική εηιγραφή για τον Ενδημο το)ν Πλαταιών (3301329 π.Χ)

Αρχοντας ήταν ο Αριστοφών, η Λεοντίδα φυλή ασκούσε την πρυτα-νεία, ο Αντίδωρος, γιος του Αντίνοου, από το δήμο της Παιανίας ήταν γραμματέας, την ενδεκάτη του μήνα θαργελίωνα, δέκατη ένατη μέρα της πρυτανείας· ο Αριστοφάνης του δήμου της Ευωνύμειας ήταν επι-στάτης των προέδρων ο λαός αποφάσισε με πρόταση του Λυκούρ-γου, γιου του Λυκόφρονα από το δήμο των Βουτάδων, Διότι ο Εύδη-μος πρόσφατα ανακοίνωσε στο λαό όπ θα έδινε για τον πόλεμο, αν ήταν ανάγκη, τέσσερις χιλιάδες δραχμές- και διότι σήμερα έδωσε αμοιβή χιλίων ημερών για υποζύγια για τη συντήρηση του παναθηναϊ-


κού σταδίου, και έστειλε όλα τα χρήματα πριν από τα Παναθήναια, ότχως είχε υποσχεθεί. Ο λαός επιθυμεί να στεφανώσει τον Εύδημο' να τον στεφανώσει με στεφάνι ελιάς για την ευμένεια που έδε ι ξε στον αθηναϊκό λαό* να τοποθετήσει τον (διο και τους απογόνους του μεταξύ των ευεργετών του αθηναϊκού λαού, να του παραχωρήσει έγκτηση γης και οικίας, το δικαίωμα να μάχεται πλάι στους Αθηναί-ους, καθώς και ισοτέλεια για τις εισφορές. Ο γραμματέας της βου-λής θα χαράξει το ψήφισμα αυτό και θα το τοποθετήσει στην Ακρό-πολη· για την επιγραφή στη στήλη, ο ταμίας του δήμου θα δώσει . . . δραχμές από το ταμείο που έχει ορίσει ο λαός για έξοδα που αφο-ρούν τα ψηφίσματα.

5 Υ ί . ι ^ η" 288 - Τ ο ϋ II, η" 198

Τιμητική επιγραφή για τον Ηρακλείδη από τη Σαλαμίνα (330-325 π. Χ.)

θεοί. Αρχοντας ήταν ο Αντικλής, την πέμπτη πρυτανεία ασκούσε η Αιγηίδα φυλή, ο Αντιφών, γιος του Κόροιβου, από την Ελευσίνα, ήταν γραμματέας, την ενδεκάτη μέρα του μήνα, τριακοστή τέταρτη της πρυτανείας, όταν ο Φίλυλλος από την Ελευσίνα ήταν επιστάτης των προέδρων, [,,.] Ο Φυλεύς, γιος του Παυσανία, από το δήμο της Οινόης, έκανε την πρόταση· επειδή ο Ηρακλείδης από τη Σαλαμίνα μετέφερε από τη θάλασσα σιτάρι στους Αθηναίους, όταν ήταν άρχο-ντας ο Αριστοφών, και έδωσε στο δήμο τρεις χιλιάδες μέδιμνους προς πέντε δραχμές το μέδιμνο, ο δήμος αποφάσισε να κάνει η βουλή αναφορά στο δήμο, ύστερα από σύσκεψη, για το θέμα της απο-ζημίωσης που θα μπορούσε να του δώσει ο λαός των Αθηναίων και επειδή ξανά, όταν ήταν άρχοντας ο Ευθίκριτος, ο Ηρακλείδης έδωσε στο λαό τρεις χιλιάδες δραχμές για την αγορά σιταριού, η βουλή επι-θυμεί εκείνοι που Θα έχουν κληρωθεί για να ασκήσουν την προεδρία στην κύρια συνέλευση να φέρουν τον Ηρακλείδη ενώπιον του λαού, να εντάξουν στην ημερήσια διάταξη θέματα που τον αφορούν κα( να ενημερώσουν το λαό για την απόφαση της βουλής.

δγα', π° 304


Α?]μόσια αξιώματα και λειτουργήματα

0α πουν όμως, άνδρες Αθηναίοι, και κάτι άλλο, αντίθετο με αυτό που μόλις ειπώθηκε, ότι τάχα όσα κάνει κανείς σύμφωνα με κάποιο ψήφι-ομα και αφού έχει εκλεγεί από τη φυλή του δεν είναι δημόσιο αξίω-μα αλλά καθήκον, δημόσιο λειτοί)ργημα· αξιώματα είναι μόνο όοα εκείνοι που τα κατέχουν κληρώνονται από τους θεσμοθέτες στο θησείο ή εκλέγονται από το λαό με χειροτονία, όπως οι στρατηγοί και οι ίππαρχοι και τα παρόμοια αξιώματα, όλα τα άλλα είναι λειτουργή-ματα που αναλαμβάνει κανείς με ψήφισμα. Εγώ όμως έχω να αντιτά-ξω στην άποψη αυτή δικό σας νόμο, τον οποίο εσείς θεσπίσατε νομί-ζοντας ότι θα αντικρούσει τέτοιο επιχειρήματα, ο οποίος αναφέρει σαφώς: «Τα αιρετά αξιώματα»· ο νομοθέτης συμπεριέλαβε σε ένα όνομα όλες τις αρχές και όρισε ως αρχές όλες εκείνες που ο λαός αναθέτει με εκλογή· προσθέτει επίσης και τους «επιστάτες των δημόσιων έργων». Αλλά ο Δημοσθένης είναι επιστάτης της επισκευ-ής των τειχών, δηλαδή του σπουδαιότερου έργου· λέε ι επίσης ο νομοθέτης «όλοι όσοι συμμετείχαν στη διοίκηση της πόλης για περισσότερες από τριάντα ημέρες και όσοι αναλαμβάνουν την προε-δρία στα δικαστήρια»· όμως όλοι οι επιστάτες δημόσιων έργων έχουν κληθεί να προεδρεύσουν σε δικαστήριο· πώς χαρακτηρίζει ο νόμος την εξουσία τους; Όχι δημόσιο λειτούργημα, αλλά «αξίωμα που υπο-βάλλεται στη δοκιμασία ενώπιον του δικαστηρίου», επειδή και οι κλη-ρωτές αρχές δεν παραχωρούνται χωρίς εξέταση, αλλά μόνο ύστερα από δοκιμασία· ορίζει επίσης ο νόμος ότι όσοι κατέχουν κληρωτά αξιώματα πρέπει «να λογοδοτούν γραπτώς στους λογιστές», όπως γίνεται και με τις άλλες αρχές.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Κατά Κτηοίψώντοί;, 13-15

Σύμφωνα με τα λεγόμενα των ίδιων των αθηναίων συγγραφέων, οι εκλογές προσέφεραν έδαφος σε κάθε είδους τεχνάσματα και μηχανορραφίες, γΓ αυτό και η κλήρωση είχε θεωρηθεί «δημοκρατικότερη». Οι μαρτυρίες όμως που έχουμε χρονολογούνται κυρίως στον 4ο αιώνα και εντάσσονται στο πλαίσιο


των διενέξεων που είχαν οι ρήτορες μπροστά στο δήμο. Και αν οι Αθηναίοι μπορούσαν εύκολα να παρασυρθούν από έναν επιδέξιο ρήτορα ή από κάποιο ραδιούργο που σπαταλούσε τα χρήματά του, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι και πάλι τα αποτελέσματα δεν ήταν τόσο καταστροφικά όσο φανταζόμαστε. Στο κάτω κάτω οι Αθηναίοι αγνοούσαν τη σοφή διαίρεση σε εκλογικές περιφέρει-ες και την αρχή της επίσημης υποψηφιότητας, και ο λαϊκός χαρακτήρας της ψήφου δυσχέραινε τελικά τις «προεξοφλημένες» ψηφοφορίες.

Τα καθήκοντα τον άρχοντα-βασιλιά

Βλέπετε λοιπόν ότι, αν ο Ανδοκίδης, χάρη σε εσάς, βγει ατιμώρητος από αυτή τη δίκη και συμμετάσχει στην κλήρωση για τους εννέα άρχοντες και κληρωθεί βασιλιάς, τότε θα κάνει τις θυσίες για λογα-ριασμό σας, θα λέε ι τις προσευχές όπως ορίζει η παράδοση των προγόνων, τόσο στο Ελευσίνιο της πόλης όσο και στο ιερό της Ελευ-σίνας, θα προΐσταται στα μυστήρια, και θα επιβλέπει ώστε κανείς να μην κάνει άνομες ή μιαρές πράξεις όσον αφορά τις ιερές υποθέσεις!

ΛΥςΙΑς, Κατά Ανδοκίδου, 4

Ποιοι ήταν όμως οι βασικοί άρχοντες στην Αθήνα την κλασική εποχή, είτε αιρετοί είτε κληρωτοί;

Στις αρχές του 5ου αιώνα οι σπουδαιότεροι ήταν οι εννέα άρχοντες. Κληρώνονταν, όπως και ένας γραμματέας, μεταξύ των πολιτών των δύο πρώτων τάξεων. Πάντως το 458/457 είχαν πρόσβαση στην αρχοντία και οι ζευγίτες και, αν πιστέψουμε τη μαρτυρία του ψευδο-Ξενοφώντα, στο τέλος του αιώνα η προϋπόθεση τιμήματος περιήλθε τελικά σε αχρηστία. Πρέπει να προσθέσουμε ότι με την οικονομική ευημερία της Αθήνας τον 5ο αιώνα ο αριθμός των ζευγιτών αυξήθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα να έχει νόμιμη πρόσβαση στην αρχοντία πολύ μεγάλος αριθμός Αθηναίων. Τι συνέβαινε στην πραγματικότητα; Η κλήρωση με βάση τους καταλόγους που συνέτασσαν οι δήμοι άφηνε οπωσδήποτε πολλά πράγματα στην τύχη, και τα ονόματα των αρχόντων που γνωρίζουμε δείχνουν ότι δίπλα σε γνωστές προσωπικότητες

<)ϋ 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΑΑΔΑ

βρίσκονταν και άνθρωποι άγνωστοι. Ωστόσο, δεν είναι άστοχο να υποθέσου-με ότι και οι εννέα άρχοντε(^, όπως οι περισσότεροι άλλοι άρχοντες, προ-έρχονταν κυρίως από εύπορα στρώματα, αφού, παρά τη μισθοφορά (τέσσε-ρις οβολοί την ημέρα οτο τέλος του 5ου αιώνα), ορισμένες υποχρεώσεις αλληλένδετες με το λειτούργημα του άρχοντα παρέμεναν δαπανηρές.

Ο επώνυμος άρχοντας

Ο επώνυμος άρχοντας, αμέσως μόλις αναλάβει τα καθήκοντά του, δηλώνει πως ό,τι κατείχε ο καθένας πριν αναλάβει κάποιο αξίωμα, θα συνεχίσει να είναι κτήμα του μέχρι το τέλος. Έπειτα, αναθέτει τη χορηγία για τις τραγωδίες στους τρεις πιο πλούσιους από όλους τους Αθηναίους· παλιότερα όριζε και πέντε χορηγούς για τις κωμω-δίες, τώρα όμως αυτούς τους επιλέγουν οι φυλές. Στη συνέχεια, παραλαμβάνει χα ονόματα των χορηγών, οι οποίοι αναλαμβάνουν το χορό των ανδρών, των αγοριών και των κωμωδών για τα Διονύσια, και το χορό των ανδρών και των παιδιών για τα Θαργήλια (για τα Διονύ-σια υπάρχει ένας χορηγός από κάθε φυλή, ενώ για τα Θαργήλια ένας από κάθε δύο φυλές· οι φυλές παρέχουν τους χορηγούς κατά σειρά). Έπειτα, ο άρχοντας διενεργεί ανταλλαγή περιουσιών για τους χορη-γούς και παραπέμπει στο δικαστήριο τις αιτήσεις για απαλλαγή, αν κάποιος δηλώνει ότι έχει αναλάβει παλιότερα αυτή τη λειτουργία ή αν εξαιρείται επειδή έχει αναλάβει κάποια άλλη λειτουργία και δεν έχει ακόμη λήξει ο χρόνος εξαίρεσής του ή αν δεν έχει συμπληρώσει την ηλικία που πρέπει· γιατί οι χορηγοί του χορού των αγοριών πρέπει να είναι πάνω από σαράντα ετών. (3 άρχοντας ορίζει επίσης τους χορη-γούς για τη Δήλο και τον αρχιΘεωρό της τριακοντόρου που μεταφέ-ρει τους νεαρούς άνδρες. Επίσης είναι υπεύθυνος για τις πομπές, και αυτής που γίνεται για τον Ασκληπιό, όταν οι μύστες μένουν στα σπίτια τους, και εκείνης των Μεγάλων Διονυσίων, για την οποία ο άρχοντας συνεργάζεται με τους δέκα επιμελητές, που παλιότερα εκλέγονταν από το λαό και αναλάμβαναν οι ίδιοι τα έξοδα της πομπής, ενώ τώρα κληρώνονται, ένας από κάθε φυλή, και δίνουν εκατό μνες για την ετοιμασία της πομπής. Ακόμη, ο επώνυμος άρχο-

01 ΠΟΑ IΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ Α Θ Η ΝΑ Σ ΤΟΝ 5 ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο Α ΙΩΝΑ 91

ντας έχε ι την επιμέλεια της πομπής των Θαργηλίων και του Σωτήρος Διός· ο ίδιος διευθύνει και τους αγώνες των Διονυσίων και των Θαρ-γηλίων. ΓΓ αυτές τις γιορτές είναι υπεύθυνος. Στον επώνυμο άρχο-ντα παρουοιάζονται οι δημόοιες και ιδιωτικές κατηγορίες, τις οποίες παραπέμπει στο δικαστήριο αφού κάνει τις σχετικές ανακρίσεις-τέτοιες κατηγορίες αφορούν: την κακομεταχείριση γονέων (τέτοια καταγγελία μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε χωρίς να τιμωρηθεί), την κακομεταχείριση ορφανών {τέτοιες κατηγορίες γίνονται εναντίον των επιτρόπων), την κακομεταχείριση επικλήρων {τέτοιες κατηγορίες γίνονται κατά των επιτρόπων και των συνοικούντων), την κακοδιαχεί-ριση περιουσίας ορφανού (και σε αυτή την περίπτωση η κατηγορία γίνεται κατά των επιτρόπων), την παράνοια, σε περίπτωση που κατη-γορηθεί κάποιος ότι κατασπατάλησε την περιουσία του λόγω παρά-νοιας, την επιλογή των διανεμητών, σε περίπτωση που κάποιος δεν θέλε ι διαχείριση της περιουσίας του, το διορισμό επιτρόπου, την αμφισβήτηση της επιτροπείας, την εποπτεία εμφανών, τον αυτοδιορι-σμό κάποιου σε θέση επιτρόπου, τις ενστάσεις για κληρονομιές και για περιπτώσεις επικλήρων. Ο επώνυμος άρχοντας είναι επίσης υπεύθυνος για τα ορφανά και τα επίκληρα παιδιά, και για όσες γυναί-κες υποστηρίζουν ότι είναι έγκυες μετά το θάνατο του συζύγου τους. Έχει την εξουσία να επιβάλλει πρόστιμα ή να παραπέμπει στο δικα-στήριο όσους παρανομούν. Μισθώνει τα σπίτια των ορφανών και των επικλήρων μέχρι να γίνουν δεκατεσσάρων ετών και εισπράττει τα μισθώματα, και, αν οι επίτροποι δεν δίνουν στα παιδιά τα προς το ζην, αναλαμβάνει αυτός να τα εισπράξει,

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία, ί ν ΐ , 2 κ,εξ.

Τα καθήκοντα των εννέα αρχόντων ήταν κυρίως θρησκευτικά και δικαστικά: ο άρχοι/Γας-^3ασίλ/σς πρωτοστατούσε σε όλη τη θρησκευτική ζωή της πόλης, και ο ρόλος του ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στη διάρκεια των μεγάλων εορτών προς τιμή των θεών-προστατών της Αθήνας, του Δία, της Αθηνάς, του Διο-νύσου και της Δήμητρας. Επιπλέον λάμβανε γνώση όλων των ενεργειών που είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως ήταν οι καταδίκες σε θάνατο {Αθηναίων

01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΙΟίΛΣΙΚΗ ΕΛΑΑΑΑ

Πολιτεία, ΐνΐΙ). Ο πολέμαρχος είχε χάσει τα στρατιωτικά τσυ καθήκοντα από τη στιγμή που πέρασαν οτο σώμα των δέκα στρατηγών. Προήδρευε στο Παλ-λάδιο δικαστήριο, όπου εκδικάζονταν οι κατηγορίες που αφορούσαν ξένους ισοτελείς ή μέτοικουί;. Ήταν επίσης υπεύθυνος για ορισμένες θυσίες και για τους επικήδειους αγώνες που γίνονταν προς τιμή των νεκρών του πολέμου (πρβλ. Αθηναίων Πολιτεία, ΐνΐΙΙ). Ο επώνυμος άρχοντας, τέλος, έδινε το όνο-μα του στο έτος, προήδρευε σε κάποιες θρησκευτικές τελετουργίες, και κα-τείχε επίσης δικαστικές εξουσίες, οι οποίες όμως επρόκειτο να μειωθούν σημαντικά όσο κατοχυρωνόταν η αρμοδιότητα των λαϊκών δικαστηρίων (σχε-τικά με τις εξουσίες αυτές βλ. Αθηναίων Πολιτεία, ΐνΐ , 6 κ.εξ.). Εξίσου πε-ριορίστηκαν και οι εξουσίες των άλλων αρχόντων, δηλαδή των έξ ι θεσμοθε-τών και του γραμματέα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αισχίνη, οι θεσμοθέτες ήταν επιφορτισμένοι να διενεργούν κάθε χρόνο μια εξέταση των νόμων, προ-κειμένου να εξακριβώσουν μήπως υπάρχουν δύο αντικρουόμενοι νόμοι ή μήπως κάποιος καταργημένος νόμος εξακολουθεί να εφαρμόζεται Όμως δεν μπορούσαν να αποφασίσουν την κατάργηση κάποιου νόμου ούτε να αναθεω-ρήσουν το περιεχόμενό του. Το καθήκον αυτό είχε μια επιτροπή νομοθετών, που σχηματιζόταν για τέτοιες περιπτώσεις (πρβλ. Αισχίνης, III, 38-39). Οι άρχοντες λοιπόν δεν είχαν πια πραγματικά ουσιαστικές εξουσίες. Όσοι όμως είχαν διατελέσει άρχοντες διατηρούσαν κάποιο κύρος, που βάραινε κυρίως στο δικαστήριο το οποίο αποτελούσαν άρχοντες που τα καθήκοντά τους είχαν λήξει, δηλαδή στον Άρειο Πάγο.

Η ασυλία των αρχόντων

Γνωρίζετε βέβαια ότι κανείς από τους θεσμοθέτες αυτούς δεν ονομά-ζεται θεσμοθέτης, αλλά καθένας έχει το δικό του όνομα. Αν λοιπόν κάποιος προσβάλει ή κακολογήσει έναν από τους θεσμοθέτες ως ιδιώ-τη, θα κατηγορηθεί για εξύβριση και κακολογία, που είναι ιδιωτικά αδι-κήματα, αν όμως τον προσβάλει ως θεσμοθέτη θα χάσει για πάντα τα πολιτικά του δικαιώματα. Γιατί; Διότι όποιος το κάνει αυτό υβρίζει και τους νόμους και το στεφάνι σας, που είναι ανταμοιβή για τη δημόσια υπηρεσία σας και το όνομα της πόλης- διότι το όνομα του θεσμοθέτη δεν ανήκει σε κάποιον άνθρωπο, αλλά στην πόλη. Το ίδιο και με τον


άρχοντα, αν τον χτυπήσει ή τον κακολογήσει κάποιος ενώ είναι στεφα-νωμένος, αυτός χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα, ενώ αν κάνει το ίδιο στον άρχοντα ως ιδιώτη, τότε είναι υπόδικος για ιδιωτικό αδίκημα. Και τα ίδια ισχύουν όχι μόνο για τους άρχοντες αυτούς, αλλά και για όλους εκείνους στους οποίους η πόλη εμπιστεύτηκε κάποιο καθήκον ή τους έδωσε το δικαίωμα να φορούν στεφάνι ή τους έκανε κάποία άλλη τιμή.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Κατά Μειδίου, 32-33

Οι εννέα αρχοντε<;, όπως και οι άλλοι άρχοντες, ασκούσαν τα καθήκοντά τους για ένα χρόνο και δεν μπορούσαν να καταλάβουν τη θέση αυτή δύο συνεχόμενες φορές. Ο συλλογικός και ετήσιος χαρακτήρας των αθηναϊκών αξιωμάτων ήταν στα μάτια των φιλοσόφων μια εγγύηση για τη διαφύλαξη της δημοκρατίας. Εννοείται όμως ότι όσο τα αξιώματα πλήθαιναν και εξειδικεύ-ονταν, γίνονταν δηλαδή ουσιαστικής σημασίας οι πρακτικές ικανότητες του καθενός, τόσο και οι κανονισμοί γίνονταν ελαστικότεροι. Και πρώτα απ' όλα για τη στρατηγια.

Τα οτρατιωτικά αξιώματα

Όλοι 01 στρατιωτικοί άρχοντες εκλέγονται με ανάταση του χεριού· οι δέκα στρατηγοί προέρχονταν παλιότερα ένας από κάθε φυλή, ενώ τώρα επιλέγονται μεταξύ όλων των πολιτών. Και αυτούς τους εκλέ-γουν με χειροτονία: έναν υπεύθυνο των οπλιτών, που διοικεί τους οπλίτες όταν εκστρατεύουν, έναν υπεύθυνο για την Αττική, ο οποίος τη φυλάει και, αν γίνεται πόλεμος στην Αττική, διοικεί το στρατό" δύο υπεύθυνους για τον Πειραιά, τον έναν για τη Μουνυχία και τον άλλον για την Ακτή, που φυλάσσουν τις εγκαταστάσεις του Πειραιά- έναν υπεύθυνο για τις συμμορίες, ο οποίος φτιάχνει κατάλογο των τριη-ράρχων, διεξάγει τις ανταλλαγές περιουσιών και παραπέμπει στο δικαστήριο τις ενστάσεις" οι υπόλοιποι στρατηγοί χρησιμοποιούνται ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις. Σε κάθε πρυτανεία γίνεται χειροτονία για να αποφασίσει ο λαός αν θεωρεί ότι οι άρχοντες


ασκούν σωστά τα καθήκοντα τους· και αν κάποιος καθαιρεθεί, τον δικάζουν στο δικαστήριο, και αν κριθεί ένοχος αποφασίζουν την ποινή του ή το πρόστιμο που οφείλει να πληρώσει, ενώ αν κριθεί αθώος αναλαμβάνει ξανά το αξίωμα του. Οι στρατηγοί έχουν απόλυτη εξου-σία, όταν διοικούν το στρατό, και να συλλάβουν όποιον δεν υπακούει στις διαταγές και να τον διώξουν από το στρατό και να του επιβάλουν πρόοτιμο' αλλά δεν συνηθίζουν να επιβάλλουν πρόστιμο. Με χειρο-τονία εκλέγονται και δέκα ταξίαρχοι, ένας από κάθε φυλή· ο ταξίαρ-χος διοικεί τους στρατιώτες της φυλής και επιλέγει τους λοχαγούς. Με χειροτονία εκλέγονται και δύο ίππαρχοι, που προέρχονται από το σύνολο των πολιτών αυτοί διοικούν τους ιππείς, και ο καθένας ανα-λαμβάνει πέντε φυλές· έχουν στους ιππείς τις ίδιες εξουσίες που έχουν και οι στρατηγοί στους οπλίτες και γίνεται και γΓ αυτούς ψη-φοφορία για να αποφασιστεί αν ανταποκρίνονται σωστά στα καθήκο-ντά τους.

Με χειροτονία εκλέγονται και δέκα φύλαρχοι, ένας για κάθε φυλή, για να διοικούν τους ιππείς, όπως οι ταξίαρχοι διοικούν τους οπλίτες.

Εκλέγεται επίσης με χειροτονία ένας ίππαρχος της Λήμνου, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τους ιππείς της Λήμνου.

Ένας ταμίας της Παράλου και ένας της τριήρους του Άμμωνα εκλέ-γονται με χειροτονία.

ΑΡΙΠΟΤΕΛΗς, Αθηναίων Πολαεία, 1X1

Οι στρατηγοί ήταν, μαζί με τους εννέα άρχοντες, η κυριότερη αρχή της πόλης, και ακριβώς εις βάρος της εξουσίας των αρχόντων εδραιώθηκε η δική τους εξουσία. Ενώ οι σρχοΐ'Γες από την αρχή του 5ου αιώνα κληρώνο-νταν, οι στρατηγοί εκλέγονταν, και μάλιστα προέρχονταν αποκλειστικά από τους πολίτες της πρώτης τάξης, τουλάχιστον στις αρχές της περιόδου. Από τους Μηδικούς πολέμους είχαν ουσιαστικά τον έλεγχο όλης της στρατιωτι-κής ζωής της πόλης, και συνεπώς και της εξωτερικής και οικονομικής της πολιτικής. Έλεγχαν δηλαδή την πόλη. Ακριβώς ως στρατηγός ο Θεμιστοκλής κατηύθυνε την αθηναϊκή πολιτική κατά τον Β' Μηδικό πόλεμο, ως στρατηγός ο Αριστείδης έθεσε τις βάσεις της δ ' ναυτικής συνομοσπονδίας. Ο Περικλής

Ο! ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4α ΑΙΩΝΑ 95

όμως επρόκειτο να δώσει στη στρατηγία, την οποία άσκησε αδιάλειπτα για δεκαπέντε χρόνια, πραγματικό χαρακτήρα ανώτατου αξιώματος, και μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα τα μεγάλα ονόματα της πολιτικής ιστορίας της Αθήνας είναι των στρατηγών. Βέβαια και εδώ ο συλλογικός και ετήσιος χαρακτήρας του αξιώματος έθετε όρια στην παντοδυναμία των στρατηγών. Εάν όμως στο τέλος του έτους οι σίραΓ^/οίλογοδοτούσαν, μπορούσαν αυτόματα να επα-νεκλεγούν. Εξάλλου ήταν συνηθισμένο να επιλέγονται ένας ή δύο από τους δέκα στρατηγού(; για να διευθύνουν κάποια συγκεκριμένη επιχείρηση, με αυξημένες εξουσίες. Αυτό συνέβη με τον Περικλή, και επαναλήφθηκε πολ-λές φορές, με τον Αλκιβιάδη, τον Νικία και τον Λάμαχο για την εκστρατεία της Σικελίας, και με τον Αλκιβιάδη ξανά ύστερα από την επανάσταση του 411. Ο στρατηγός δεν ήταν μόνο αρχηγός του στρατού, έπρεπε να είναι επίσης ικανός ρήτορας για να ακούγεται στην Εκκλησία, για να υπερασπίζεται ενώ-πιον της την πολιτική του, αλλά και για να δικαιολογεί τις θέσεις του στους στρατιώτες του κατά τις εκστρατείες. Εξαιρετική πηγή είναι από αυτή την άποψη η διήγηση του Θουκυδίδη που αναφέρεται σε αυτούς τους στρατη-γούς-πολιτικούς' ο Περικλής είναι σίγουρα το πιο γνωστό και το πιο δοξα-σμένο παράδειγμα, αναφέρονται όμως επίσης ο Μικίας και ο Αλκιβιάδης, ο Κλέων και ο Κλεοφών, ο Θρασύβουλος και ο Κόνων, και για τον 4ο αιώνα άνδρες, όπως ο Τιμόθεος, ο Ιφικράτης και ο Φωκίων.

Είναι ωστόσο σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε τη διαφορά μεταξύ των στρα-τηγών του 4ου αιώνα και των στρατηγών της προηγούμενης περιόδου. Όπως είχαμε ήδη την ευκαιρία να τονίσουμε, τον 4ο αιώνα βλέπουμε να γίνεται μια κατανομή των πολιτικών καθηκόντων, που ευνοείται και από τις οικονομικές δυσχέρειες που γνωρίζει η πόλη. Οι στρατηγοί, που έχουν υπό τις διαταγές τους όλο και περισσότερους μισθοφόρους στρατιώτες και ασχολούνται με όλο και πιο μακρινές επιχειρήσεις, φαίνεται ότι γίνονται ξανά εκείνο που ήταν αρχικά, κυρίως στρατιωτικοί αρχηγοί. Βέβαια παίζουν ακόμη σοβαρό ρόλο στον καθορισμό της πολπικής της πόλης: είτε συνδέονται με κάποιο ρήτορα που αναλαμβάνει να υπερασπιστεί την πολιπκή τους ενώπιον της Εκκλησίας -όπως ο Ιφικράτης και ο Καλλίστρατος- είτε, ισχυροί από την εξουσία που ασκούν στους άνδρες τους ή και πιεσμένοι από ανάγκες, κάνουν ουσιαστικά τη δική τους πολιτική, παρασύροντας την πόλη σε περιπέτειες τις οποίες δεν επιθυμεί πάντοτε (πρβλ. Δημοσθένης, Β' Ολυνθιακός, 28). Ο Τιμόθεος, γιος του Κόνωνα, ο Ιφικράτης, ο Χαβρίας και ο Χάρης είναι χαρακτηριστικά παρα-


δείγματα του νέου τύπου των στρατηγών, πλούσιοι, με επιρροή, πανίσχυροι χάρη στις προσωπικές τους διασυνδέσεις (ο Τιμόθεος συνδεόταν με τον Ιάσο-να, ο Ιφικράτης με το βασιλιά της Θράκης Κότυ, του οποίου είχε παντρευτεί την κόρη), και ολοένα και πιο χειραφετημένοι από την κηδεμονία της πόλης.

Παράλληλα με την εξέλιξη του ρόλου των στρατηγών καθιερώθηκε και κάτι πιο ειδικό γΓ αυτούς. Δεν επιλεγόταν πια αναγκαστικά ένας από κάθε φυλή, αλλά η επιλογή γινόταν ανεξαρτήτως φυλής, μεταξύ όλων των Αθη-ναίων. Η λαϊκή ψηφοφορία ιούς ανέθετε συγκεκριμένο λειτούργημα; υπήρχε ένας οτρατηγός τ(ύν οτίλιτών που διοικούσε το στρατό στις εκστρατείες, ένας στρατηγός τι^ς επικράτειας, επιφορτισμένος με την υπεράσπιση της Αττικής, δύο στρατηγοί του Πειραιά, ο ένας διοικητής του φρουρίου της Μουνυχίας και ο άλλος της Ακτής, οι οποίοι έλεγχαν τους ναυστάθμους, ένας στρατηγός των Συμμοριών, με το συγκεκριμένο καθήκον να ελέγχει την ανάθεση της τριηραρχίας και τον εξοπλισμό των πλοίων. Οι άλλοι πέντε στρατηγοί δεν είχαν προκαθορισμένες αρμοδιότητες και μπορούσαν να χρη-σιμοποιηθούν ανάλογα με τις περιστάσεις.

Οι γραμματείς

Κληρώνεται επίσης ο λεγόμενος πρυτανικός γραμματέας, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τα έγγραφα, φυλάσσει τα διατάγματα που ψηφί-ζονται, αντιγράφει όλα τα υπόλοιπα έγγραφα και παρευρίσκεται στις συνεδριάσεις της Βουλής. Παλιότερα εκλεγόταν με χειροτονία, και εκλέγονταν στο αξίωμα αυτό οι πιο ένδοξοι και έμπιστοι. Διόπ το όνομα του γραμματέα αναγράφεται στις στήλες που αναφέρονται σε συμμαχίες, διορισμούς προξένων και παροχή πολιτικών δικαιωμάτων. Τώρα όμως ο γραμματέας είναι κληρωτός. Κληρώνεται και ένας γραμματέας που είναι υπεύθυνος για τους νόμους- αυτός παρευρί-σκεται στη Βουλή και αντιγράφει όλους τους νόμους. Από το λαό εκλέγεται ένας γραμματέας, ο οποίος αναγιγνώσκει έγγραφα ενώ-πιον του δήμου και της Βουλής, και δεν έχει καμία άλλη εξουσία παρά μόνο την ανάγνωση.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία, ΐ ν ΐ , 3-5


Την ίδια εξειδίκευση συναντάμε και στις πολιτικές αρχές. Ο αριθμός τους συνεχώς αυξάνεται από τις αρχές του 5ου αιώνα, και η απαρίθμηση που κάνει ο Αριστοτέλης είναι εντυπωσιακή. Ορισμένοι άρχοντες κληρώνονται, όπως οι ταμίες της Αθήνας. Αρχικά πρέπει να προέρχονταν αποκλειστικά από τους πεπακοσιομέδιμνους. Ο Αριστοτέλης όμως {Αθηναίων Πολιτεία, ΧΙνίΙ) ανα-φέρει την περίπτωση κλήρωσης ενός φτωχού, πράγμα που μας κάνει να υπο-θέσουμε ότι και εδώ, όπως και αλλού, ο νόμος είχε περιέλθει σε αχρηστία. Με κλήρωση επιλέγονταν και οι δέκα πωλητές, που είχαν το καθήκον να εκποιούν τις περιουσίες που δημεύονταν από το κράτος, να εκχωρούν τα δικαιώματα εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου και να μισθώνουν την ιερή γη. Κληρωτοί ήταν και οι δέκα αποδέκτες, που παραλάμβαναν τα αρχεία και τα αναδιένεμαν στους αρμόδιους σρχοΐ/τ^ς· οι δέκα λογιστές και οι εύθυνοί, οί οποίοι προέρχονταν από τους βουλευτές και σε αυτούς λογοδοτούσαν οι άρχοντες- οι δέκα επίτροποι για τη συντήρηση των ναών και οι δέκα αστυνό-μοι, που ήταν επιφορτισμένοι με τη τήρηση της τάξης στην πόλη και στον Πει-ραιά και τη συντήρηση των δημόσιων δρόμων σι δέκα αγορανόμοι, πέντε για την πόλη και πέντε για τον Πειραιά, με το καθήκον της επιθεώρησης των αγο-ρών οι δέκα μετρονόμοι, επίσης πέντε για την πόλη και πέντε για τον Πει-ραιά, που επιβλέπουν τα μέτρα και τα σταθμά" οι δέκα επιΘε(ι)ρητές του εμπορικού λιμανιού, με καθήκον τους να εξασφαλίζουν ότι οι έμποροι σιτηρών εκφόρτωναν στην Αθήνα τα δύο τρίτα του φορτίου τους· και τέλος οι δέκα σιτοφύλακες, ο αριθμός των οποίων στο τέλος του 4ου αιώνα αυξήθηκε σε τριάντα πέντε {είκοσι για την πόλη και δεκαπέντε για τον Πειραιά), και που ήταν επιφορτισμένοι με τον έλεγχο των τιμών του σιταριού και του ψωμιού, όπως και του βάρους του ψωμιού που πουλούσαν οι αρτοποιοί. Με κλήρωση επιλέγονται και μια σειρά άλλοι άρχοντες, που αναλαμβάνουν λειτουργίες δικαστικού χαρακτήρα, όπως οι Ένδεκα, που μπορούν να βγάλουν αποφάσεις με συνοπτικές διαδικασίες σε περιπτώσεις σύλληψης επ' αυτοφώρω, μπορούν να παραπέμψουν δικαστικές αγωγές στα δικαστήρια και είναι υπεύθυνοι για τις φυλακές, οι εισαγωγείς, πέντε τον αριθμό, που εισήγαν στα δικαστήρια τις υποθέσεις που έπρεπε να δικαστούν μέσα σε ένα μήνα, οι Τεσσαράκοντα, που άλλοτε ήταν δικαστές των δήμων, οι οποίοι αναλάμβαναν τις ασήμαντες υποθέσεις, όσες δηλαδή ήταν κατώτερες από δέκα δραχμές, οι πέντε οδο-ποιοί, που ασχολούνταν με τη συντήρηση των δρόμων κτλ. Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε εύκολο, με βάση το κείμενο του Αριστοτέλη, να ξεχωρίσουμε τους


άρχοντες που είχαν καθήκοντα ετήσιας διάρκειας, από τους επιτρόπους, που προέρχονταν από τη Βουλή και είχαν κάποια ειδική αποστολή. Το εντυπωσια-κό όμως σε αυτή τη μακροσκελή απαρίθμηση είναι ο πολύ ειδικός χωριομός των εργασιών, πολύ περισσότερο επειδή, με την ετήσια κλήρωση, ήταν πιθα-νό να αναλάβουν τις θέσεις αυτές άνθρωποι που δεν είχαν καμία γνώση τέτοιων θεμάτων. Πρέπει να παραδεχτούμε για άλλη μία φορά ότι ή το αποτέλεσμα της κλήρωσης ήταν πολλές φορές προεξοφλημένο ή οι δημόσιοι δούλοι που βοη-θούσαν τους περισσότερους άρχοντες τους παρείχαν τα απαραίτητα ενημε-ρωτικά στοιχεία, δεδομένου και του ότι οι αποφάσεις που έπρεπε να ληφθούν ήταν πάντοτε περισσότερο πολιτικής φύσεως παρά καθαρά τεχνικής. Από αυτή την άποψη, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν είχε τίποτα το τεχνοκρατικό.

Τα οικονομικά καθήκοντα τον 4ο αιώνα

Άλλοτε, άνδρες Αθηναίοι, υπήρχε ένας ελεγκτής που εκλεγόταν από την πολιτεία, και ο οποίος σε κάθε πρυτανεία έκανε για το λαό τον οικονομικό απολογισμό. Αργότερα, εξαιτίας της εμπιστοσύνης που είχατε στον Εύβουλο, οι άρχοντες που ήταν επιφορτισμένοι με τη διανομή του θεωρικού, είδαν να περιέρχονται σε αυτούς, πριν από το νόμο του Ηγεμόνα, και τα καθήκοντα του ελεγκτή, του εισπράκτορα, της επιτήρησης των πλοίων και των ναυστάθμων, της συντήρησης των δρόμων, και φτάνουν έτσι να έχουν στα χέρια τους σχεδόν το σύνολο της διοίκησης του κράτους. Και δεν τους κατηγορώ γΓ αυτό, ούτε τους επαινώ, αλλά θέλω έτσι να σας αποδείξω ότι, ενώ ο νομο-θέτης αρνείται να στεφανώσει κάποιον που κατέχει ένα αξίωμα, όσο μικρό κι αν είναι, προτού λογοδοτήσει στην πολιτεία, ο Κτησιφών δεν δίστασε να προτείνει να στεφανωθεί ο Δημοσθένης, που είχε στα χέρια του όλα τα αξιώματα συγχρόνως· διόπ όταν προτάθηκε το ψήφισμα, ο Δημοσθένης είχε αναλάβει την επιτήρηση των τειχών, διαχειριζόταν τα δημόσια έσοδα, επέβαλλε πρόσημα όπως και οι άλλοι άρχοντες και προήδρευε στα δικαστήρια. Για όλα αυτά καλώ τον ίδιο τον Δημοσθένη να καταθέσει τη μαρτυρία του.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Κοτό Κτηαιφώντο(;, 25-27


Δίπλα στις κληρωτές αρχές υπήρχαν και οι αιρετές. Εκτός από τα στρατιω-τικά αξιώματα {στρατηγοί, φύλαρχοι, ταξίαρχοι, ίππαρχοι), τα αιρετά ήταν λίγα: ο ταμίας της τριήρους ίΙάραλος και ο ταμίο(; της τριήρους του Άμμω-να εκλέγονταν. Αιρετοί φαίνεται ότι ήταν επίσης οι ειδικοί οικονομικοί άρχο-ντες, οι οποίοι τον 4ο αιώνα τείνουν να αποκτήσουν όλο και σημαντικότερη θέση στη διοίκηση των υποθέσεων της πόλης. Υπήρχε ένας άρχοντας επι-φορτισμένος ειδικά με το καθήκον να διαχειρίζεται τα ταμεία που προορίζο-νταν για το Θεωρικά, το επίδομα δηλαδή που χορηγούσαν στους πολίτες για να μπορούν να πληρώνουν την είσοδο τους στο θέατρο κατά τους δραματι-κούς αγώνες. Το θεωρικό επανήλθε το 394, όταν το εισιτήριο για το θέατρο είχε πια καταργηθεί, για να λειτουργήσει πλέον ως ταμείο βοήθειας για τους πιο φτωχούς. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν καθόλου πόσο συχνά δινόταν το επί-δομα και ποιο ακριβώς ήταν το ποσό, που πρέπει να αυξήθηκε κατά τον 4ο αιώνα. Είναι σαφές όμως ότι ο Εύβουλος, από τότε που έγινε υπεύθυνος του θεωρίκού το 355, και σε όλη τη διάρκεια των δέκα ετών που παρέμεινε στη θέαη αυτή, διέθετε πολύ μεγάλη εξουσία στην πόλη και ουσιαστικά είχε τον έλεγχο του συνόλου της πολιτικής ζωής της. Τον Εύβουλο διαδέχτηκε ο Κηφισοφών ο Αφιδναίος, οπαδός του Δημοσθένη. Και ο ίδιος ο Δημοσθένης βρέθηκε πιθανότατα στη θέση του υπεύθυνου για το θεωρικό, την αποδυνά-μωσε όμως παραδίδοντας τα χρήματα του ταμείου για τα θεάματα σε ένα ταμείο που είχε δημιουργηθεί πρόσφατα, το ταμείο των στρατιωτικών. Και ύστερα από τη Χαιρώνεια ο Λυκούργος διοίκησε με τη σειρά του την πόλη με έναν πολύ πιο γενικό τίτλο, του ταμία επί την διοίκησιν. Είναι αξιοσημείωτη η όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα που αποκτούσε ο άρχοντας με καθήκο-ντα οικονομικής διοίκησης της πόλης. Εξηγείται εύκολα από το ότι οι φόροι συνεχώς αυξάνονταν και γινόταν έτσι απαραίτητος ο διαχωρισμός λειτουρ-γιών στην οικονομική διοίκηση.

Η λογοδοσία των αρχόντων

Σε τούτη την τόσο παλιά και τόσο μεγάλη πόλη κανείς από όσους έχουν ασχοληθεί με τα κοινά δεν μπορεί να αποφύγει τη λογοδοσία. 0α σας το αποδείξω πρώτα με εντυπωσιακά παραδείγματα. Ο νόμος ορίζει ότι έχουν ευθύνη λογοδοσίας οι ιερείς και οι ιέρειες, και συνο-


λικά και ο καθένας ξεχωριστά, και εκείνοι που απλώς κάνουν εκ μέρους σας τις ιερές προσφορές και προσεύχονται στους θεούς αντί για σας, και όχι μόνο ο καθένας ξεχωριστά, αλλά και συνολικά τα γένη των ιερέων, οι Ευμολπίδες και οι Κήρυκες και όλοι σι άλλοι. Ο νόμος επιβάλλει επίσης τη λογοδοσία στους τριήραρχους, παρόλο που αυτοί δεν διαχειρίζονται τα δημόσια χρήματα, ούτε ξοδεύουν προς όφελος τους πολλά από ία χρήματα που τους χορηγεί η πόλη, για να προσφέρουν λίγα από αυτά στο κοινό ταμείο λέγοντας ότι κάνουν δωρεές από αυτά, ενώ στην ουσία απλώς σας επιστρέφουν τα δικά σας χρήματα, αλλά, αντίθετα, ξοδεύουν τη δική τους περιου-σία για να λαμβάνουν από εσάς τιμητικές αμοιβές. Και όχι μόνο οι τριήραρχοι, αλλά και οι ανώτερες επιτροπές αρχόντων στην πόλη υπόκεινται στην κρίση των δικαστών. Πρώτα απ' όλα ο νόμος ορίζει ότι η Βουλή του Αρείου Πάγου πρέπει να παρουσιάζει γραπτή λογο-δοσία προς τους λογιστές" η ίδια η βουλή του Αρείου Πάγου, που είναι τόσο σοβαρή και αποφασίζει για τόσο σημαντικά θέματα, υπό-κειται στην κρίση σας. Δεν θα στεφανωθεί λοιπόν η Βουλή του Αρεί-ου Πάγου; Η παράδοση των προγόνων δεν το επιτρέπει. Τα μέλη της δεν αγαπούν τις τιμές; Τις αγαπούν, και πολύ μάλιστα· όμως δεν αρκούνται μόνο στο να μην παραβιάζουν τους νόμους, αλλά και αν κάποιος από αυτούς παραβιάσει κάποιο νόμο, τον τιμωρούν οι ρήτο-ρές σας όμως δεν είναι τόσο αυστηροί. Ο νομοθέτης κατέστησε υπεύθυνη για τις πράξεις της και τη Βουλή των Πεντακοσίων. Και δυσπιστεί τόσο πολύ απέναντι σε όσους δεν λογοδοτούν, ώστε ο νόμος εξαρχής λέει; <ίνα μην απουσιάζει κανένας άρχοντας που δεν έχει λογοδοτήσει». [.,.] Ο νόμος επίσης απαγορεύει σε όποιον δεν έχει ακόμη λογοδοτήσει να αφιερώσει την περιουσία του στους θεούς, να τους προσφέρει κάποιο ανάθημα, να υιοθετηθεί, να διαθέ-σει την περιουσία του, και άλλα παρόμοια· με λίγα λόγια, ο νομοθέ-της κρατά ως ενέχυρο τις περιουσίες όσων δεν έχουν ακόμη λογο-δοτήσει στην πόλη.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Κατά Κτησιφώντος, 17-21

01 ΠΟΑ/ΤίΚΟΙ ΘΕΣΜΟ! ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑ! ΤΟΝ 4ο Α!ΩΝΑ 101

Βάθαινε έτσι η διαφορά μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών αρχόντων, επι-βεβαιώνοντας τις δυσκολίες που είχαν γεννηθεί με την κατάρρευση της αυτοκρατορίας και με την αλλαγή της πολεμικής πρακτικής. Μήπως πάντως θα πρέπει να πιστέψουμε τον Αριστοτέλη, που ισχυρίζεται ότι, για τους άρχοντες, το λειτούργημά τους ήταν ένα μέσο πλουτισμού, εις βάρος φυσι-κά της πόλης; Οι ρήτορες φαίνονται να επιβεβαιώνουν τη γνώμη του φιλο-σόφου, κατηγορώντας ορισμένους άρχοντες ότι πλούτισαν και κάποιους άλλους ότι καταχράστηκαν τα δημόσια ταμεία. Ξέρουμε επίσης ότι συχνά οι άρχοντες προσπαθούσαν να αποφύγουν τη λογοδοσία. Όμως πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί τόσο απέναντι στις απόψεις που εκφράζει ο Αριστο-τέλης για την αθηναϊκή δημοκρατία, όσο και στις μεροληπτικές δηλώσεις των ρητόρων. Οπωσδήποτε υπήρχαν στην Αθήνα πολλοί ακέραιοι πολίτες, οι οποίοι επιτελούσαν ευσυνείδητα τα καθήκοντα που τους εμπιστευόταν η πόλη. Εναντίον τους όμως δεν είχαν κατατεθεί ποτέ αγωγές, και έτσι γνω-ρίζουμε γΓ αυτούς πολύ λιγότερα πράγματα απ' ό,τι για εκείνους που είχαν συρθεί στα δικαστήρια. Άλλωστε είναι αλήθεια ότι, ιδίως τον 4ο αιώνα, η δραστηριότητα των δικαστηρίων αποτελούσε ένα από τα βασικά στοιχεία της ζωής της πόλης.

Η σταδιοδρομία ενός πολιτικού τον 4ο αιώνα

Αν και είναι ακόμη πολύ νέος, όπως και οι ίδιοι μπορείτε να δείτε, δεν υπάρχει αξίωμα στο οποίο να μην έχει βρεθεί, χωρίς ωστόσο ποτέ να έχει κληρωθεί ή να έχε ι εκλεγεί, αλλά έχοντας αποκτήσει όλα τα αξιώματα με τη διαφθορά ή την περιφρόνηση των νόμων. Θα αφήσω κατά μέρος τα περισσότερα και θα θυμηθώ μόνο δύο ή τρία. Όταν έγινε λογιστής, ζημίωσε σοβαρά την πολιτεία με το να δέχεται δώρα από ένοχους άρχοντες και, από την άλλη, με το να κατηγορεί αδίκως εκείνους στους οποίους τίποτα δεν μπορούσε να προσαφθεί όταν λογοδοτούσαν. Έγινε διοικητής της Άνδρου, αγοράζοντας το αξίωμα του κυβερνήτη για τριάντα μνες, με χρήματα που είχε δανει-στεί με τόκο εννέα οβολούς για κάθε μνα, και έκανε τους συμμάχους μας βοηθούς στις παρανομίες του. [...] θα πει, όμως, ίσως κάποιος ότι, κι αν δεν υπήρξε καλός άρχοντας όταν ήταν μόνος του, εφάρμο-


σε, ανιιθέτως, τη δικαιοσύνη όταν βρέθηκε μεταξύ συναδέλφων ας δούμε, λοιπόν. Έγινε βουλευτής όταν ήταν άρχοντας ο Νικόφημος, το γνωρίζετε, άνδρες Αθηναίοι- λοιπόν, θα ήταν αδύνατο να απαριθμή-σει κανείς μέσα σε τόσο λίγο χρόνο, όσον έχω σήμερα εγώ στη διά-θεσή μου, όλα τα αδικήματα για τα οποία αποδείχτηκε ένοχος τη χρο-νιά εκείνη· θα αρκεστώ να θυμίσω εν συντομία μόνο εκείνο ττου σχε-τίζεται με την υπόθεση που δικάζετε σήμερα. Όταν λοιπόν ήταν άρχοντας ο Νικόφημος, τότε που εκείνος ήταν βουλευτής, συνεννοή-θηκε με τον Ηγήσανδρο, αδελφό του Κρωβύλου, που ήταν τότε ταμίας της θεάς, και οι δυο τους έκλεψαν χίλιες δραχμές από την πόλη· ένας τίμιος πολίτης, ο Πάμφυλος από το δήμο του Αχερδούντα, μαθαίνοντας την υπόθεση πήρε το λόγο στη Βουλή και είπε τα ακό-λουθα: «Άνδρες Αθηναίοι, ένας άνδρας και μία γυναίκα σας κλέβουν χίλιες δραχμές»· και, όπως κι εσείς εκπλήττεστε και αναρωτιέστε για ποιον άνδρα και για ποια γυναίκα πρόκειται, απάντησε ύστερα από λ ίγο:«Δεν καταλαβαίνετε τι θέλω να πω; Ο άνδρας σήμερα είναι ο Ηγήσανδρος, που ήταν γυναίκα του Λεωδάμα, και η γυναίκα είναι ο Τίμαρχος, που βλέπετε εκεί». Και συνέχισε: «Τι πρέπει να σας συμ-βουλεύσω, άνδρες Αθηναίοι; Αν η Βουλή καταδικάσει τον Τίμαρχο και τον φέρει ενώπιον του δικαστηρίου, να δώσετε στους βουλευτές τη συνηθισμένη τους αμοιβή· αν όμως τον απαλλάξει, να μην τους δώσετε αμοιβή, και να θυμηθείτε τη σημερινή ημέρα». Η Βουλή στη συνέχεια γύρισε στο βουλευτήριο, ψήφισε πρώτα τον αποκλεισμό του Τίμαρχου και στη συνέχεια ψήφισε για την υπόθεσή του' ο Τίμαρχος λοιπόν ούτε διώχτηκε από τη Βουλή, ούτε παραπέμφθηκε στο δικα-στήριο, και, παρόλο που είναι δυσάρεστο να το θυμίζω, η Βουλή δεν έλαβε τη συνηθισμένη της αμοιβή. Μην φανείτε τώρα, άνδρες Αθη-ναίοι, εσείς που κατηγορήσατε τη Βουλή και στερήσατε από πεντα-κόσιους πολίτες το στεφάνι επειδή δεν τον καταδίκασαν, ότι αθωώ-νετε αυτό τον ίδιο άνθρωπο και κρατάτε στους κόλπους του λαού ένα ρήτορα που τόσο έβλαψε τη Βουλή. Ωστόσο, αν συμπεριφέρθηκε έτσι στα κληρωτά αξιώματα, μήπως υπήρξε καλύτερος στα αιρετά; Μα, ποιος από εσάς θα μπορούσε να αγνοεί τις οικονομικές καταχρήσεις που διέπραξε και οι οποίες είναι πασίγνωστες; Όταν τον στείλατε να επιθεωρήσει τους μισθοφόρους


στην Ερέτρια, αυτός μόνο από όλους τους επιθεωρητές αναγνώρισε ότι είχε δωροδοκηθεί· ούτε καν συζήτησε το θέμα, αλλά, παραδεχό-μενος το αδίκημα του, προσπάθησε μόνο να μειώσει το πρόστιμο. Εσείς ωστόσο καταδικάσατε εκείνους που αρνούνταν το αδίκημα σε πρόστιμο ενός ταλάντου τον καθένα, και εκείνον σε πρόστιμο μόνο τριάντα μνων [δηλαδή τριών χιλιάδων δραχμών, το μισό του ενός ταλάντου], ενώ οι νόμοι ορίζουν θανατική ποινή για όποιον παραδέ-χεται τη διάπραξη αδικήματος και δίκη για όποιον την αρνείται. Αυτός εδώ όμως σας περιφρόνησε τόσο πολύ, ώστε αμέσως μετά από αυτό πέτυχε να αποσπάσει από το λαό δύο χιλιάδες δραχμές, όταν γινό-ταν η ψηφοφορία στους δήμους" ισχυριζόταν ότι ο Φιλοτάδης από το δήμο των Κυδαθηναίων, ένας πολίτης, ήταν πρώην δικός του δούλος, και κατάφερε να πείσει τους συνδημότες του να τον αποκλείσουν από τους πολιτικούς καταλόγους. Υποστήριξε την κατηγορία ενώπιον του δικαστηρίου, και κρατώντας στα χέρια του τα ιερά αντικείμενα ορκί-στηκε στο όνομα των θεών ότι δεν είχε δωροδοκηθεί και δεσμεύτη-κε ότι δεν θα δωροδοκηθεί στο μέλλον, και ζήτησε την τιμωρία τους αν παραβίαζε τον όρκο του· αποδείχτηκε ωστόσο ότι είχε δεχτεί είκο-σι μνες από τον Λευκωνίδη, συγγενή του Φιλοτάδη, με τη μεσολάβη-ση του ηθοποιού Φιλήμονα, χρήματα τα οποία, λίγο καιρό μετά, ξόδευε για την εταίρα Φιλοξένη· όταν αποδείχτηκε αυτό εγκατέλειψε την αγωγή του, αφού είχε ήδη παραβιάσει τον όρκο του.

8 Υ ί ΐ ' , η" 288 = Τ ο ϋ [|, η ' 198

1.4 Τα δικαοτήρια

Δεν είναι δυνατόν μια μελέτη των ελληνικών θεσμών να μην ασχοληθεί με τα δικαστήρια. 0α αφήσουμε ωστόσο κατά μέρος τα δικαστήρια των οποίων οι αρμοδιότητες ήταν αποκλειστικά δικαστικές, πολιτικές ή εγκλημάτων, όπως ήταν τα (^δίκαοτήρια του σΖ/̂ στΌς», το Παλλάδιον, το Δελφίνιον κτλ., και τα εμπορικά δικαστήρια. Όσα έχουμε ήδη πει δείχνουν καθαρά ότι οι αρχαίοι Έλληνες αγνοούσαν αυτό που οι σύγχρονοι νομικοί ονομάζουν διαχωρισμό των εξουσιών. Η Βουλή ήταν σώμα λήψης αποφάσεων και οι άρχοντες-^ου-

104 ΟΙ ΘΕΣΜΟ} ΣΏΙΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

λευτές κατείχαν μέρος της εκτελεστικής εξουσίας. Εκκλησία, Βουλή και άρχοντες κατείχαν δικαστικές εξουσίες, όπως και πολιτικές. Έτσι, και τα δικαστήρια δεν ήταν απλώς όργανα εκδίκασης, αλλά είχαν ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή.

Εγκώμιο τον Αρείου Πάγου

Έχουμε πολλούς θεσμούς που δεν υπάρχουν ανάλογοι τους σε άλλα μέρη, και ένας από αυτούς, περισσότερο από κάθε άλλον, είναι από-λυτα δικός μας και είναι ο πλέον σεβαστός: το δικαστήριο του Αρείου Πάγου, για το οποίο θα μπορούσαν να ειπωθούν τόσα καλά πράγμα-τα, και μυθικά και άλλα για τα οποία είμαστε οι ίδιοι μάρτυρες, όσα για κανένα άλλο δικαστήριο δεν έλεγε κανείς· αξίζει να ακούσετε ένα ή δύο από αυτά ως παραδείγματα. Το πρώτο είναι πολύ παλιό και μας είναι γνωστό από την παράδοση: ο Άρειος Πάγος είναι το μόνο δικα-στήριο στο οποίο οι θεοί καταδέχτηκαν να παρουσιαστούν σε μια δίκη φόνου, και το μόνο στο οποίο παρέστησαν ως δικαστές για να λύσουν τις διαφορές που υπήρχαν μεταξύ τους· όπως λέγεται, ο Ποσειδών κατηγόρησε τον Άρη για το φόνο του γιου του, Αλιρρόθιου, και εδώ οι δώδεκα θεοί έβγαλαν την απόφασή τους για τις Ευμενίδες και τον Ορέστη. Αυτά είναι για το παρελθόν κατά τα μεταγενέστερα χρόνια, αυτό είναι το μόνο δικαστήριο από το οποίο ούτε η τυραννία, ούτε η ολιγαρχία, ούτε η δημοκρατία τόλμησαν να αφαιρέσουν την αρμοδιό-τητα στις δίκες για φόνο. [.,.] Επιπλέον, είναι το μόνο δικαστήριο το οποίο κανείς, ούτε κατηγορούμενος που καταδικάστηκε, ούτε κατή-γορος που ηττήθηκε, δεν κατηγόρησε ότι έβγαλε άδικη απόφαση. [...] Σκεφτείτε το εξής. Γνωρίζετε βέβαια όλοι σας ότι στον 'Αρειο Πάγο, όπου ο νόμος επιτρέπει και προστάζει να εκδικάζονται οι υπο-θέσεις φόνου, πρώτα εκείνος που κατηγορεί κάποιον ότι έχει δια-πράξει φόνο θα ορκιστεί στον εαυτό του και σε όλους τους συγγενείς του και στο σπίτι του, κι έπειτα δεν θα ορκιστεί όπως γίνεται αλλού, αλλά με τρόπο με τον οποίο δεν ορκίζεται κανείς για τίποτα άλλο, θα σταθεί δηλαδή δίπλα στα σφάγια και θα βάλει το χέρι του επάνω στα κομμάτια των σφαγμένων ζώων, κάπρου, κριαριού και ταύρου, που

οι ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΛΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5υ ΚΛΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 105

έχουν σφαχτεί από εκείνους που πρέπει και σε ορισμένη μέρα, ώστε να τηρούνται όλοι οι κανόνες της θρησκείας σχετικά με το χρόνο και τον αρμόδιο για την πράξη αυτή. Μετά εκείνος που έδωσε αυτό τον όρκο δεν γίνεται ακόμη πιστευτός, αλλά αν αποδειχτεί ότι δεν λέε ι την αλήθεια, η επιορκία του θα πέσει στα παιδιά του και τους απο-γόνους του. Αν πάλι αποδειχτεί ότι δικαίως κατηγορεί και καταδικα-στεί ο δράστης του φόνου, και τότε δεν έχει κανένα δικαίωμα πάνω στον καταδικασμένο, τον οποίο μόνο οι νόμοι μπορούν να τιμωρήσουν και οι αρμόδιοι άρχοντες- στον κατήγορο επιτρέπεται μόνο να παρα-στεί στην εκτέλεση της ποινής και τίποτα περισσότερο. Αυτά για τον κατήγορο. Όσο για τον κατηγορούμενο, τα σχετικά με τον όρκο είναι τα ίδια, έχει όμως το δικαίωμα μετά την πρώτη αγόρευση να αυτοε-ξοριστεί, και ούτε ο κατήγορος, ούτε οι δικαστές, ούτε κανένας άλλος άνθρωπος μπορεί να τον εμποδίσει. Πατί αυτό, άνδρες Αθη-ναίοι; Διότι εκείνοι που εξαρχής θέσπισαν τους νόμους, όποιοι κι αν ήταν, είτε ήρωες είτε θεοί, θεώρησαν ότι δεν έπρεπε να φανούν σκληροί απέναντι στους άτυχους ανθρώπους, αλλά με ανθρωπιά προσπάθησαν να απαλύνουν, όσο τους επιτρεπόταν, τις συμφορές.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Κατά Αριατοκρότου(;, 65-69

Το αρχαιότερο δικαστήριο της Αθήνας ΐ\χα\ι ο Άρειος Πάγος. Το αποτελούσαν πρώην άρχοντες, και μέχρι το 462 είχε συγκεντρώσει στα χέρια του κάθε δικασπκή εξουσία. Τότε όμως ο Εφιάλτης στέρησε τον Άρειο Πάγο από μεγά-λο μέρος των αρμοδιοτήτων του, που πέρασαν στο εξής στο δήμο. Οι δικαι-οδοσίες του περιορίστηκαν στους προμελετημένους φόνους [φόνοι εκού-σιοι), στους τραυματισμούς με σκοπό την πρόκληση θανάτου, σπς απόπειρες πυρπόλησης ή δηλητηρίασης. Ο Άρειος Πάγος ωστόσο παρέμενε στα μάτια των Αθηναίων το ανώτατο δικαστήριο και κυρίως ο φύλακας του συντάγμα-τος. Έτσι, με την πτώση της τυραννίας των Τριάκοντα ο Αρειος Πάγος απέ-κτησε προσωρινά αυξημένες εξουσίες, με την αποστολή να εξασφαλίσει τον σεβασμό στους θεσπισμένους νόμους. Οι εξουσίες αυτές αργότερα του αφαιρέθηκαν, αφού στα μισά του αιώνα ο Ισοκράτης, οτο\/ Αρεοπαγαικό του, πρότεινε να ανατεθεί στον Άρειο Πάγο η διεύθυνση της κοινωνικής ζωής της

102 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΙίΑΑΑΔΑ

πόλης. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο ότι η προπαγάνδα του Ισοκράτη οφειλόταν στην αυξημένη εξουσία του Αρείου Πάγου σε πολιτικό επίπεδο, που διαπι-στώνουμε στο δεύτερο μισό του αιώνα. Όταν το 343 η Εκκληοία επιλέγει τον Αισχίνη για να εκπροσωπήσει την πόλη στους Δελφούς, όπου θα εκδικαζόταν ενώπιον των αμφικτιόνων η αγωγή των Δηλίων κατά της Αθήνας, ο Άρειος Πάγος ακύρωσε την εκλογή αυτή και διόρισε τον Υπερείδη στη θέση του Αισχίνη. Επρόκειτο οπωσδήποτε για ένα πρόβλημα θρησκευτικής τάξης, όπου η αρμοδιότητα του Αρείου Πάγου ήταν δεδομένη. Αυτό όμως δεν σημαί-νει ότι η απόφαση δεν ήταν πολιτική. Τους ταραγμένους μήνες που ακολού-θησαν την ήπα στη Χαιρώνεια, και πάλι ο Αρειος Πάγος παίρνει την απόφα-ση να εμπιστευτεί στον Φωκίωνα την υπεράσπιση της πόλης, και εξαγγέλλει την ποινή του θανάτου για τους πολίτες που είχαν εγκαταλείψει την Αθήνα σε τέτοια κρίσιμη στιγμή. Τέλος, όταν δημιουργήθηκε η θλιβερή υπόθεση του Αρπαλου, ο Δημοσθένης ζήτησε να εξεταστεί ενώπιον του Αρείου Πάγου η υπόθεση όπου διακυβευόταν η τιμή του, 0α ήταν λοιπόν άστοχο να ισχυρι-στούμε ότι η αρμοδιότητα του Αρείου Πάγου περιοριζόταν μόνο σε υποθέσεις θρησκευτικού χαρακτήρα. Ο πολιτικός του ρόλος, παρότι δευτερεύων σε σχέση με τα υπόλοιπα όργανα αποφάσεων, ήταν εξίσου υπαρκτός. Απόδειξη γΓ αυτό ήταν οι διατάξεις που αναφέρονται στο διάταγμα του Εύκρατη κατά της τυραννίας, το οποίο ψηφίστηκε την επομένη της ήττας στη Χαιρώνεια, Το διάταγμα αυτό, που μάλλον δεν έχει την αντιμακεδονική σημασία που του αποδίδουν συνήθως, προέβλεπε ειδικά μέτρα κατά των Αρεοπαγιτών που θα υπέθαλπαν την ανατροπή της δημοκρατίας. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η Βουλή του Αρείου Πάγου ήταν το καταφύγιο των εχθρών της δημοκρατίας: άλλωστε η αιρετότητα των αρχόντων, συνεπώς και των Αρεοπαγιτών, διαφύ-λασσε τον δημοκρατικό του χαρακτήρα. Αποδεικνύει όμως ότι ο Αρειος Πάγος μπορούσε ακόμη να κληθεί να παίξει πολιτικό ρόλο.

Ψήφισμα τον Ευπράτη κατά της τυραννίας (337/336 π.Χ.)

Άρχοντας ήταν ο Φρύνιχος. Την ένατη πρυτανεία ασκούσε η Λεωντί-δα φυλή και γραμματέας ήταν ο Χαιρέστρατος του Αμείνιου από τις Αχαρνές· πρόεδρος ο Μενέστρατος από την Αιξωνή" την πρόταση έκανε ο Ευκράτης του Αριστόπμου από τον Πειραιά" για καλή τύχη

01 ΠΟΛΙΤΙΚΟ! ΘΕΣΜΟ! ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΑ! ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 107

του αθηναϊκού δήμου· οι νομοθέτες αποφάσισαν τα εξής· εάν κάποι-ος επαναστατήσει εις βάρος του λαού για να φέρει την τυραννία ή αν εγκαθιδρύσει μαζί με άλλους τυραννία ή αν καταλύσει την αθηναϊκή δημοκρατία, όποιος τον σκοτώσει θα είναι αγνός από κάθε αμάρτη-μα- αν ανατραπεί ο αθηναϊκός λαός ή η δημοκρατία της Αθήνας, κανείς από τους βουλευτές της βουλής του Αρείου Πάγου δεν έχει δικαίωμα να ανέβει στον Άρειο Πάγο, ούτε να συμμετάσχει σε συνε-δρίαση, ούτε να αποφασίσει έστω και για ένα θέμα· εάν κάποιος από τους βουλευτές του Αρείου Πάγου, σε περίπτωση που έχει καταλυ-θεί η αθηναϊκή δημοκρατία, ανέβει στον Άρειο Πάγο ή συμμετάσχει σε συνεδρίαση ή λάβει απόφαση για κάτι, θα χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα και ο ίδιος και η οικογένειά του, και η περιουσία του θα δημευτεί και το ένα δέκατο της περιουσίας θα προσφερθεί στη θεά· το νόμο αυτό θα αναγράψει οε δύο λίθινες στήλες ο γραμματέας της βουλής, και θα τοποθετήσει τη μία στην είσοδο του βουλευτηρίου του Αρείου Πάγου, την άλλη στην Εκκλησία· για την αναγραφή του νόμου στις στήλες, ο ταμίας θα δώσει είκοσι δραχμές από τα χρήματα που έχει αποφασίσει ο λαός με ψηφίσματα ότι διατίθενται για τέτοιες περιπτώσεις.

ΗΕ5ΡΕΒΙΑ XXI, η" 5, 1952, σ. 355

Όρκος των ηλιαοτών

0α ψηφίσω σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα του λαού της Αθήνας και της Βουλής των Πεντακοσίων και δεν θα υπερψηφίσω την εγκαθίδρυση τυραννίας ούτε ολιγαρχίας· και αν κάποιος καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα ή αν προτείνει ή θέσει σε ψηφοφορία κάτι σχετικό, δεν θα τον ακολουθήσω- δεν θα ψηφίσω κατάργηση των ιδιωτικών χρεών ούτε αναδασμό της αθηναϊκής γης ή των σπιτιών των Αθηναίων δεν θα επαναφέρω στην πατρίδα τους εξόριστους ούτε τους καταδικασμένους σε θάνατο· δεν θα διώξω ούτε εγώ ο ίδιος από την πόλη κανέναν πολίτη, παραβιάζοντας τους ισχύοντες νόμους και τα ψηφίσματα του αθηναϊκού λαού και της Βουλής, ούτε

<)ϋ 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΑΑΔΑ

θα αφήοω κανέναν άλλο να το κάνει· δεν θα επιτρέψω να ανέλθει σε κάποιο αξίωμα όποιος δεν έχει λογοδοτήσει για προηγούμενο αξίω-μά του, ακόμη κι αν πρόκειται για τους εννέα άρχοντες, για τον ιερο-μνήμονα ή για κάποιον από αυτούς που εκλέγονται την ίδια μέρα με τους εννέα άρχοντες, δηλαδή τους κήρυκες, τους πρεσβευτές ή τους βουλευτές. Δεν θα εμπιστευτώ δύο φορές στο ίδιο πρόσωπο το ίδιο αξίωμα, ούτε δύο αξιώματα σε ένα μόνο πολίτη το ίδιο έτος· δεν θα δεχτώ δώρα ως ηλιαστής, ούτε εγώ ο ίδιος, ούτε με τη μεσολά-βηση άλλου ή άλλης, με κανένα τέχνασμα ή μηχανορραφία. Είμαι μεγαλύτερος από τριάντα ετών και θα ακούω εξίσου προσεκτικά τον ενάγοντα και τον εναγόμενο, και θα αποφασίζω αποκλειστικά με βάση την ίδια την υπόθεση.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ,/ΊΟΓΆ Τ(μ0ΚβάΤ0υ(;, 149-150

Είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι πρόκε ι τα ι για κ ε ί μ ε ν ο που π α ρ ε μ β λ ή θ η κ ε οτο α υ θ ε ν τ ι κ ό

κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ Δ η μ ο ο θ έ ν η , δεν μπορεί όμως να ε ίνα ι μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο του τ έ λ ο υ ς

του 4ου αιώνα, και π ρ έ π ε ι να α π ο δ ί δ ε ι α ρ κ ε τ ά καλά τον όρκο που έδ ιναν οι

η λ ι α α τ έ ς .

Ο ρόλος αυτός όμως ήταν φανερά πολύ λιγότερο σημαντικός απ' ό,τι της Ηλ/σ/ας, δηλαδή του κατεξοχήν λαϊκού δικαστηρίου, σιο οποίο είχε δικαίωμα να συμμετάσχει κάθε Αθηναίος πάνω από τριάντα ετών και με πλήρη πολιτι-κά δικαιώματα. Κάθε χρόνο κληρώνονταν έξι χιλιάδες δικαστές, εξακόσιοι από κάθε φυλή. Η κλήρωση γινόταν από τους άρχοντες και το γραμματέα τ(ύν θεομοθετών, καθένας από τους οποίους κλήρωνε τους ηλ{οστέ(; της φυλής του. Πριν από την έναρξη των καθηκόντων τους οι ηλιαοτές ήταν υπο-χρεωμένοι να δώσουν όρκο, που έχει σωθεί σε ένα κείμενο, μεταγενέστερο είναι η αλήθεια, με τον οποίο δεσμεύονταν ότι θα σέβονται το πολίτευμα και τους νόμους και όπ δεν θα ψηφίσουν ούτε ακύρωση των ιδιωτικών χρεών, ούτε αναδασμό της γης, ούτε ανάκληση των εξόριστων, ούτε παράνομη ποινή εξορίας. Το κείμενο του όρκου βρίσκεται σε ένα λόγο στο σώμα των έργων του Δημοσθένη, σε θέση όμως τέτοια που δεν φαίνεται να είναι πραγματικά δικό του. Αναρωτιόμαστε έτσι εάν πρόκειται για μεταγενέστερη προσθήκη,


και εάν ο αρχικός όρκος περιλάμβανε ειδικά τις δεσμεύσεις για τα ιδιωτικά χρέη και τον αναδασμό, δύο τυπικά σημεία του επαναστατικού προγράμματος της αρχαιότητας, που ξανάγιναν επίκαιρα τα χρόνια μετά τη Χαιρώνεια, αφού ο Φίλιππος ανάγκασε τους Έλληνες που είχαν συγκεντρωθεί στην Κόρινθο να ορκιστούν ότι παραιτούνται από τέτοιες διεκδικήσεις - όπως κι αν έχει, οι ίδιοι οι όροι αποδεικνύουν ξεκάθαρα ότι η Ηλιαία είχε ευρείες αρμοδιότη-τες, που κάλυπταν τον τομέα της πολιτικής δικαιοσύνης εξίσου ή και περισ-σότερο από της αστικής. Στην ουσία, η Ηλιαία είχε κληρονομήσει όχι μόνο δικαιοδοσίες στα θέματα του Αρείου Πάγου, αλλά και τις δικαστικές εξου-σίες που ανήκαν άλλοτε σε ορισμένους άρχοπες, οι οποίοι τώρα είχαν μόνο την εξουσία να κινούν αγωγές και να προεδρεύουν στο δικαστήριο που θα έβγαζε την απόφαση, καθώς και, όπως είδαμε προηγουμένως, ένα μέρος των εξουσιών της Βουλής τωι^ Πεντακοσίων.

Μια δημοκρατία δικαστηρίων

[...] Βλέπω ότι μερικοί κατηγορούν την Αθήνα και για ένα άλλο θέμα, για το ότι εκεί, δηλαδή, είναι αδύνατον σε κάποιον, ακόμη και αν μεί-νει επί ένα χρόνο στην Αθήνα, να καταφέρει να φτάσει η υπόθεσή του στη Βουλή και στην Εκκλησία του δήμου· και αυτό συμβαίνει όχι για κανέναν άλλο λόγο, αλλά επειδή οι υποθέσεις είναι πάρα πολλές, και έτσι δεν γίνεται να ελεγχθούν όλες και να φύγουν οι ενδιαφερόμενοι. Και πώς θα ήταν δυνατόν κάτι τέτοιο σε ανθρώπους που, πρώτα απ' όλα, έχουν να γιορτάσουν τόσες γιορτές όσες καμία άλλη ελληνική πόλη, και στη διάρκεια των γιορτών δεν εξετάζεται καμία υπόθεση; Κι έπειτα έχουν να εκδικάσουν τόσες ιδιωτικές και δημόσιες υποθέ-σεις, όσες δεν δικάζουν όλοι οι άνθρωποι- η Βουλή συσκέπτεται για πολλά ζητήματα, και πολεμικά, και εξεύρεσης πόρων, και νομοθε-σίας, και για ό,τι άλλο θέμα υπάρχει πάντοτε στις πόλεις, και για τους συμμάχους, για τους φόρους, για τη φροντίδα των νεωρίων και των ιερών είναι λοιπόν παράξενο που, με τόσες ασχολίες, οι Αθη-ναίοι αδυνατούν να εξετάσουν όλες τις υποθέσεις; [...] Υπάρχουν και άλλες υποθέσεις που πρέπει να εξετάζονται από τα δικαστήρια, αν δηλαδή κάποιος δεν επισκευάζει το πλοίο του ή


χτίζει παράνομα σε δημόσιο χώρο· πρέπει επίσης κάθε χρόνο να ε ξε -τάζονται οι υποθέσεις των χορηγών στα Διονύσια, τα Θαργήλια, τα Παναθήναια, τα Προμήθεια και τα Ηφαίστεια· και κάθε χρόνο διορίζο-νται τετρακόσιοι τριήραρχοι, από τους οποίους θα εξεταστούν όσοι υποβάλουν ενστάσεις· επίσης πρέπει κάθε χρόνο να δοκιμάζονται οι υποψήφιοι άρχοντες και να εξετάζονται οι υποθέσεις των ορφανών και να ορίζονται φύλακες των καταδικασμένων.

Ψΐ.\&0-ΞίΗ0<\>Μ, Αθηναίων Πολιτεία, III, 1-4

Η Ηλιαία μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις συνεδρίαζε σε ολομέλεια: μας είναι γνωστό μόνο ένα παράδειγμα αγωγής για παρανομία που κρίθηκε από έξ ι χιλιάδες δικαοτές, η αγωγή που κίνηοε ο πατέρας του Ανδοκίδη, που κατηγορήθηκε ότι παρευρέθηκε στην παρωδία των Ελευσίνιων μυστηρίων, εναντίον του Σπευσίππου, ενός βουλευτή ο οποίος παρέδωσε στη Βουλή τον κατάλογο που του προμήθευσε ο καταδότης δούλος. Τις περισσότερες φορές οι ηλιαοτές κατανέμονταν με ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σύστημα κλή-ρωσης, που μας περιγράφει ο Αριστοτέλης, αλλά όχι με πολλή σαφήνεια, στα διάφορα δικαστήρια που συνεδρίαζαν ξεχωριστά υπό την προεδρία του επώνυμου άρχοντα, των θεσμοθετών, των Ένδεκα κτλ. και είχαν λιγότερο ή περισσότερο καθορισμένες αρμοδιότητες. Η πολυπλοκότητα του συστήμα-τος κατανομής είχε προφανώς στόχο να αποφεύγονται οι απάτες και η δια-φθορά. Υπήρχε η κατάλληλη μέριμνα ώστε οι δέκα φυλές να εκπροσωπού-νται εξίσου σε κάθε δικαστήριο. Έτσι, ο Περικλής παρουσιάστηκε μπροστά σε χίλιους πεντακόσιους έναν δικαστές, και, το 404, λίγο πριν η πόλη πέσει στα χέρια των Τριάκοντα, η συνέλευση αποφάσισε ότι οι πολίτες που κατη-γορούνταν για συνωμοσία κατά της ασφάλειας του κράτους θα δικάζονταν από δικαστήριο δύο χιλιάδων μελών. Αυτό όμως ήταν εξαιρετική περίπτωση, και ένα συνηθισμένο δικαστήριο είχε πεντακόσια ένα μέλη. Οι δικαστές αποζημιώνονταν: ο ηλιαστικός /νίσθός ήταν αρχικά δύο οβολοί, αργότερα αυξήθηκε στους τρεις. Τα δικαστήρια συνεδρίαζαν πολύ συχνά, γΓ αυτό και οι δικαστές ήταν πολλές φορές ηλικιωμένοι άνθρωποι, για τους οποίους ο μισθός ήταν ένα αξιόλογο συμπλήρωμα του εισοδήματος τους. Ήταν όμως όλοι οι δικαστές ταπεινής οικονομικής κατάστασης; Μερικοί σύγχρονοι


ιστορικοί θεώρηοαν βέβαιο ότι οι αθηναίοι δικαστές ήταν εύποροι, αφού μπορούσαν να αφιερώσουν όλες σχεδόν τις μέρες τους στην απονομή της δικαιοσύνης. Εννοείται ότι η συχνότητα των συνεδριάσεων, ιδίως τον 4ο αιώνα, απέκλειε εκ των πραγμάτων τους εργάτες της υπαίθρου και της πόλης. Στην Αθήνα όμως, κυρίως μεταξύ των ηλικιωμένων και κυρίως στα τέλη του 5ου και κατά τον 4ο αιώνα, υπήρχαν πλήθη φτωχών χωρίς δουλειά και χωρίς εισοδήματα, και είναι ακριβώς αυτοί που αποτελούν το χορό των ηλιαστών στους Σφήκες του Αριστοφάνη. Οι συγγραφείς του 4ου αιώνα κατηγορούσαν την αθηναϊκή δικαιοσύνη ότι βρισκόταν στα χέρια των φτωχών και καταδίωκε τους πλούσιους. Επιχειρήθηκε η απόδειξη του αντιθέτου με τρόπο όχι πολύ πειστικό για να απαλλαγεί επίσης η αθηναϊκή δημοκρατία από την κατηγορία ότι άσκησε «ταξική» δικαιοσύνη (πρβλ. κυρίως 6. ΟΙοΐζ και Ρ. ϋΐοοίιβ). Πάντως, τον 4ο αιώνα, κυρίως οι πλούσιοι απειλούνταν, αφού ο μισθός των δικαστών πληρωνόταν από τα έσοδα πώλησης των περιουσιών που κατάσχονταν. Είναι αλήθεια ότι οι ίδιοι πλούσιοι μπορούσαν να καταφύ-γουν και στην εξαγορά των δικαστών για να υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Ο Δημοσθένης στο λόγο του Κατά Μαδίου κατηγορεί τους δικαστές για μεροληψία υπέρ των πλουσίων, που εξαγοράζουν την αμνηστία με τα χρή-ματα τους. Θα καταλάβουμε όμως πόσο επιφυλακτικοί πρέπει να είμαστε απέναντι σε τέτοιες κατηγορίες, αν σκεφτούμε ότι τα χρήματα του Μειδία έκαναν και τον ίδιο τον Δημοσθένη να αποσύρει την αγωγή του! Πάντως υπήρχε νόμος που προέβλεπε ότι οποιοσδήποτε επιχειρούσε να διαφθείρει τους δικαστές μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο γραφής ενώπιον των Θεσμοθετών. Η διαφθορά μπορούσε ωστόσο να πάρει και άλλη μορφή εκτός από την εξαγορά των δικαστών. Κάποιος πολιτικός με επιρροή ή κάποιος δοξασμένος στρατηγός μπορούσε να παρέμβει για χάρη ενός φίλου και να επηρεάσει την απόφαση των δικαστών. Τέτοιες παρεμβάσεις δεν ήταν σπά-νιες, όπως αποδεικνύουν οι πολυάριθμες αγορεύσεις ρητόρων που έχουν σωθεί μέχρι σήμερα.

Έχουμε την τύχη να μπορούμε να δούμε τη λειτουργία της αθηναϊκής δικαιοσύνης, χάρη στις πολυάριθμες αγορεύσεις των οποίων τα κείμενα έχουν σωθεί. Μόνο για τις πολιτικές υποθέσεις, ο Λυσίας, ο Δημοσθένης, ο Αισχίνης, ο Υπερείδης και ο Λυκούργος ξαναζωντανεύουν μπροστά μας τις παθιασμένες συζητήσεις που γίνονταν ενώπιον των αθηναϊκών δικαστηρίων, και μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε τη διαδικασία που ακολουθούνταν.


Τα δικαστικά καθήκοντα των αρχόντων

Σας ζητώ λοιπόν, άνδρες δικαστές, να ψηφίσετε δίκαια, και παρακα-λώ τους στρατηγούς, επειδή και στις υπόλοιπες εξουσίες χους έχουν γίνει απόλυτα αντάξιοι της πόλης, να είναι αντικειμενικοί και με τον ενάγοντα και με τον εναγόμενο σχετικά με τις καταγγελίες για παρά-λειψη στρατιωτικού καθήκοντος και να μην βοηθήσουν όποιον θέλουν ψηφίζοντας αντίθετα με το δίκαιο, σκεπτόμενοι ότι θα αγανακτούσα-τε πάρα πολύ εάν κατά τη δική σας δοκιμασία οι θεσμοθέτες ανέβαι-ναν στο βήμα και ζητούσαν να σας καταψηφίσουν, και θεωρώντας ότι είναι κακό εάν, εκείνοι που εισάγουν την υπόθεση και ψηφίζουν παρακινήσουν άλλους να μην καταψηφίσουν, άλλους να καταψηφί-σουν. Ποια χειρότερη συνήθεια και πιο κακό πράγμα από αυτό θα μπορούσε να συμβεί στην πόλη, αν ο άρχοντας τολμήσει στις δίκες των επικλήρων να παρακαλεί και να ικετεύει τους δικαστές για να γίνει εκείνο που θέλει αυτός, και αν ο πολέμαρχος και οι Ένδεκα παρακαλούν στις δίκες που εισάγονται από τους ίδιους, όπως τώρα; Πρέπει λοιπόν και για σας τους ίδιους να έχετε την ίδια άποψη και να θυμάστε ότι σε τίποτα δεν διαφέρει το να βοηθάτε εσείς προσωπικά στις υποθέσεις παράλειψης στρατιωτικού καθήκοντος και το να παρακαλούν κάποιοι από αυτούς εκείνους που ψηφίζουν.

ΛΥςΙΑς, Κατά Αλκφιάδου αστρατείαζ;, 1-4

Πρόκε ι τα ι για ένα ενδιαφέρον κε ίμενο που δε ίχνε ι παραστατικά τα όρια των δικα-

στικών λειτουργιών των αρχόντων; η τελ ική απόφαση ανήκε στους δικαστές.

Η ανάκριση ήταν γενικά καθήκον των σρχόι/Γωι/: των £ΐ/ι/έα σρχόι^ωι/ για τις σημαντικές υποθέσεις, και των άλλων αρχόντίύν για υποθέσεις που ενέπι-πταν στην ειδική τους αρμοδιότητα. Το αθηναϊκό δίκαιο διαχώριζε τις δίκες, ή ιδιωτικές αγωγές, από τις γραφές, ή δημόσιες αγωγές. Για τις γραφές, που μας ενδιαφέρουν πιο συγκεκριμένα, ο ενάγων όφειλε να προκαταβάλει ένα μικρό ποσό, την παράσταση. Ο άρχοι/Γας-ανακριτής συγκέντρωνε τότε όλα τα στοιχεία της αγωγής και τις μαρτυρίες και έβαζε τις δύο πλευρές να ορκι-στούν. Έπειτα οι θεσμοθέτες όριζαν τη μέρα της ακρόασης και τον αριθμό

01 ΠΟΛΙΤΙΚΟ! ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 5ο ΚΛΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 113

των δικαστών που θα αποτελούσαν το δικαστήριο, θεωρητικά το κοινό δεν παρευρισκόταν στη δίκη, αλλά συχνά συνωστιζόταν όχλος γύρω από το κιγκλί-δωμα εντός του οποίου συνεδρίαζαν οι δικαστές. Σε μία μέρα μπορούσαν να εκδικαστούν πολλές υποθέσεις, αλλά συνήθως μόνο μία γραφή. Ο ενάγων και ο εναγόμενος έπαιρναν διαδοχικά το λόγο. Συχνά όμως κατέφευγαν στις υπη-ρεσίες δικηγόρου, ενός λογογράφου δηλαδή, που συνέτασσε το λόγο τους ή μιλούσε για λογαριασμό τους. Ο μέτοικος Λυσίας συνέταξε έτσι πολλούς λόγους για πολιτικές δίκες, και γνωρίζουμε ότι ο Δημοσθένης ακριβώς ως λογογράφος άρχισε να ανακτά την περιουσία του, που είχε κατασπαταληθεί από τους κηδεμόνες του. Η διάρκεια των αγορεύσεων μετριέται με την κλε-ψύδρα. Πολλές φορές όμως οι αγορεύσεις διακόπτονταν για την ανάγνωση μαρτυριών, νόμων, διαταγμάτων και άλλων στοιχείων του φακέλου.

Οι δημόσιες αγωγές υτο αθηναϊκό δίκαιο

Σχετικά με όλες τις παράνομες πράξεις που διαπράττονται στην πολιτεία σας, έχετε θεσπίσει ξεχωριστούς νόμους για κάθε περί-πτωση. Κάποιος διαπράττει ιεροσυλία· κατηγορείται τότε ως ακάθαρ-τος ενώπιον του άρχοντα-βαοιλιά. Είναι κάποιος κακόβουλος απένα-ντι στους γονείς του- την υπόθεση διερευνά ο άρχοντας. Συντάσσει κάποιος μια παράνομη πρόταση νόμου· αρμόδια είναι η επιτροπή των θεσμοθετών. Διαπράττει κάποιος πράξεις που επιβάλλουν προσωπο-κράτηση· η ευθύνη αυτή ανήκει στους Ένδεκα. Με τον ίδιο τρόπο και για όλες τις άλλες παρανομίες έχετε θεσπίσει νόμους, αξιώματα και δικαστήρια κατάλληλα για την κάθε περίπτωση. Για ποιες παρανομίες λοιπόν θα πρέπει να ακολουθείται η διαδικασία της είσα/γεΑί'ας; Το έχετε καθορίσει σαφώς στο νόμο, ώστε κανείς να μην το αγνοεί: Εάν κάποιος, ορίζεται, επιχειρήσει να ανατρέψει την αθηναϊκή δημοκρατία. Αυτό είναι σαψές, άνδρες δικαστές· μια τέτοια πράξη δεν δέχεται καμία δικαιολογία, ούτε κανέναν ασαφή όρκο, αλλά πρέπει να παραπεμφθεί αμέσως οτο δικαστήριο- ή εάν κάποιος συχνάζει σε μέρη όπου γίνονται συνομωσίες για την ανατρο-πή της δημοκρατίας ή αν συστήσει εταιρεία ή αν παραδώσει στον εχθρό μια πόλη ή πλοίο ή μέρος του στρατού, πεζικό ή ναυτικό, ή αν


κάποιος είναι ρήτορας και μιλήσει αντίθετα προς το συμφέρον της πόλης επειδή έχει εξαγοραστεί. Οι πρώτες προϋποθέσεις του νόμου αφορούν το σύνολο των πολιτών όλοι μπορούν να διαπράξουν τέτοια σφάλματα- το τελευταίο όμως μέρος του νόμου αφορά μόνο τους ρήτορες, αφού αυτοί προτείνουν τα ψηφίσματα.

ΥΠΕΡΕΊΔΗς, Υπέρ Ευξενίππου, 5-8

Η γραφή παρανόμο)ν

Όταν έρχεται ενώπιον του δικαστηρίου μία γραφή παρανόμων, η ημέρα χωρίζεται σε τρία μέρη. Η πρώτη κλεψύδρα είναι για τον κατή-γορο, τους νόμους και τη δημοκρατία, η δεύτερη για τον κατηγορού-μενο και για τους μάρτυρες της υπόθεσης. Αν η κατηγορία δεν απορ-ριφθεί με την πρώτη ψηφοφορία, με την τρίτη κλεψύδρα αποφασίζε-ται η ποινή και μετριέται η δύναμη της οργής σας. Εκείνος που ζητά την ψήφο σας στον καθορισμό της ποινής, αναγκάζεται να μετριάσει την οργή σας· αντίθετα, εκείνος που ζητά την ψήφο σας στην πρώτη συζήτηση, ζητά, στην πραγματικότητα, τον όρκο σας, τους νόμους, τη δημοκρατία, πράγματα που κανείς δεν μπορεί να απαιτήσει ούτε να δώσει. [...] Με λίγα λόγια, άνδρες Αθηναίοι, θεωρώ ότι θα έπρεπε να θεσπιστεί νόμος αποκλειστικά για τη γραφή παρανόμων, που θα απα-γορεύει στον κατήγορο, όπως και οτον κατηγορούμενο, να έχουν υπεράσπιση. Το δίκαιο δεν είναι ασαφές ως προς αυτό, καθορίζεται ξεκάθαρα από τους νόμους σας.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Κατά Κτησιφώντοί;, 197-198

Μία όίκη στις αρχές τον 4ον αιοη'α

Επειδή από καιρό δεν σταματούσε ποτέ να με αδικεί, ήρθα στο γρα-φείο όπου δούλευε και τον κάλεσα ενώπιον του πολέμαρχου, νομίζο-ντας ότι είναι μέτοικος. Όταν όμως αυτός είπε ότι είναι από τις Πλα-


ταιές, τον ρώτησα σε ποιο δήμο ανήκε, επειδή κάποιος από τους παρόντες με συμβούλεψε να τον καλέσω ενώπιον των δικαστών της φυλής στην οποία ισχυριζόταν ότι ανήκε. Όταν απάντησε ότι ήταν από τη Δεκέλεια, τον κάλεσα ενώπιον των δικαστών της Ιπποθωντίδας φυλής- μετά πήγα στο κουρείο κοντά στις Ερμες, όπου συχνάζουν Δεκελείς , και όσους έβρισκα τους ρωτούσα αν ξέρουν κάποιον Παγκλέωνα από τη Δεκέλεια. Επειδή όμως κανείς δεν τον ήξερε, και πληροφορήθηκα ότι και άλλες φορές είχε κληθεί ενώπιον του πολε-μάρχου και ήταν υπόδικος, τον κατήγγειλα κι εγώ.

Θα σας παρουσιάσω ως μάρτυρες πρώτα εκείνους τους Δεκελείς που ρώτησα, και στη συνέχεια όσους βρίσκονται εδώ από εκείνους που τον κάλεσαν σε δίκη ενώπιον του πολέμαρχου και πέτυχαν την καταδίκη του. Παρακαλώ να σταματήσεις το νερό της κλεψύδρας.

ΜσρΓί/ρες

Πείστηκα από όλα αυτά, και τον κατηγόρησα ενώπιον του πολέμαρχου· επειδή όμως ο Παγκλέων έκανε ένσταση με το σκεπτικό όπ δεν είναι μέτοικος, πρόσεξα πολύ να μην φανεί σε κάποιον ότι ήθελα να τον προ-σβάλω μάλλον, παρά να τον τιμωρήσω για τις αδικίες που μου έκανε. Ρώτησα πρώτα τον Ευθύκριτο, που ήξερα ότι είναι ο μεγαλύτερος σε ηλικία από τους Πλαταιείς και θεωρούσα ότι γνωρίζει καλύτερα απ' όλους, εάν ξέρει κάποιον Παγκλέωνα από τις Πλαταιές, γιο του Ιππαρ-μόδωρου. Επειδή εκείνος μου απάντησε όπ ξέρει βέβαια τον Ιππαρμό-δωρο, αλλά δεν ξέρει κανέναν γιο του, ούτε τον Παγκλέωνα ούτε και κανέναν άλλον, ρώτησα και τους υπόλοιπους που ήξερα ότι είναι από τις Πλαταιές. Όλοι αγνοούσαν το όνομα αυτού, και μου έλεγαν ότι θα πάρω καλύτερες πληροφορίες αν πάω εκεί που πωλείται το νωπό τυρί την τελευταία μέρα του μήνα· γιατί τη μέρα αυτή συγκεντρώνονται εκεί όλοι οι Πλαταιείς. Πήγα λοιπόν τη μέρα εκείνη στο μέρος που πωλείται το τυρί, και τους ρώτησα αν ξέρουν κάποιον Παγκλέωνα, συμπολίτη τους. Άλλοι έλεγαν ότι δεν τον γνωρίζουν, και κάποιος είπε ότι πολίτη με το όνομα αυτό δεν ήξερε, είχε όμως ο ίδιος κάποιο δούλο Παγκλέω-να, που είχε δραπετεύσει, και ανέφερε και την ηλικία του και το επάγ-γελμα που ασκούσε ο άνθρωπος εκείνος. Για να αποδείξω ότι λέω την αλήθεια, θα παρουσιάσω ως μάρτυρες και τον Ευθύκριτο, που ήταν ο

116 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ Ι ίΑΑΑΔΑ

πρώτος που ρώτησα, και τους άλλους Πλαταιείς στους οποίους κατέ-φυγα, και εκείνον που είπε ότι ήταν κύριος του δούλου Παγκλέωνα. Παρακαλώ να σταματήσεις το νερό της κλεψύδρας.

ΛΥςΙΑς, Κατά Παγκλέωνος, 2-8

ΐνΐόλις τελείωνε η συζήτηση, οι δικαστές, που είχαν μείνει σιωπηλοί, ψήφιζαν υπέρ ή κατά της κατηγορίας. Τον 5ο αιώνα έριχναν ένα πετραδάκι {ψήφος) σε μία από τις δύο υδρίες που βρίσκονταν πάνω σε ένα τραπέζι, μπροστά στην έδρα όπου καθόταν ο πρόεδρος του δικαστηρίου με το γραμματέα και τον κήρυ-κα, ο οποίος καλούσε τους δικαστές να ψηφίσουν και ανακοίνωνε τα αποτελέ-σματα της ψηφοφορίας. Τον 4ο αιώνα κάθε δικαστής έπαιρνε δύο χάλκινες ψήφους, τη μία ολόκληρη, για την αθώωση, την άλλη τρυπημένη, για την κατα-δίκη. Έριχνε εκείνη που εξέφραζε τη γνώμη του σε μια χάλκινη υδρία, και την άλλη σε μια ξύλινη. Τότε μόνο ο δικαστής έπαιρνε μια χάλκινη ψήφο σημαδε-μένη με ένα γάμμα, με την οποία εισέπραττε στη συνέχεια τους τρεις οβολούς του. ΐνΐε τον τρόπο αυτό η πόλη εξασφάλιζε ότι όλοι οι δικαστές είχαν ψηφίσει και δεν έπαιρναν άδικα τους τρεις οβολούς ή ότι δεν είχαν φύγει από το δικα-στήριο προτού τελειώσει η συζήτηση, πράγμα που συνέβαινε τον καιρό του Αριστοφάνη, όταν οι τρεις οβολοί εισπράττονταν με την είσοδο στο δικαστήριο.

Η δοκιμασία των ηολιτών και ο τ()όπος ψ7]φοφορίας στα δικαοτήρια

Μόλις αποφασίσαμε, με ψηφοφορία που έγινε στους δήμους και στην οποία όλοι μας λάβαμε μέρος, ποιος θα πρέπει να θεωρείται αθη-ναίος πολίτης και ποιος όχι. Όσο για μένα, όταν παρευρίσκομαι στις συνεδριάσεις του δικαστηρίου και ακούω τους αντιδίκους, παρατηρώ ότι σας πείθουν πάντοτε με τον ίδιο τρόπο. Μόλις ο κατήγορος πει: «Άνδρες δικαστές, οι δημότες, αφού ορκίστηκαν, αποφάσισαν τον αποκλεισμό αυτού από το δικαίωμα του πολίτη, με βάση τη δική τους κρίση, αν και κανείς δεν είχε εκφέρει κατηγορία ή μαρτυρία εναντίον του», αμέσως, είναι αλήθεια, αποφασίζετε ότι στο εξής ο κατηγο-ρούμενος δεν θα είναι στο εξής αθηναίος πολίτης. Νομίζω ότι θεω-


ρείτε πως δεν χρειάζεται ούτε συζήτηση, ούτε μάρτυρες, εφόσον το πράγμα είναι πανθομολογούμενο. Στο όνομα του Δία, υποθέστε ότι, όπως έχετε κάνει και για άλλους ως προς το θέμα της καταγωγής τους, έπρεπε να αποφασίσετε με ψηφοφορία αν τούτος ο άνθρωπος είναι ένοχος γι' αυτό για το οποίο τον κατηγορούν ή όχι, και ότι η υπόθεση έχει έρθει ενώπιον του δικαστηρίου σας, όπως συμβαίνει σήμερα, με τη διαφορά βέβαια ότι ο νόμος θα απαγόρευε σε μένα να κατηγορήσω, και στον Τίμαρχο να υπερασπιστεί τον εαυτό του· και αν ο κήρυκας που βρίσκεται δίπλα μου αυτή τη στιγμή έκανε, σύμφωνα με το νόμο, την ανακοίνωση: «Την τρυπημένη ψήφο, αν νομίζετε ότι ο Τίμαρχος εκδίδεται, την ολόκληρη αν νομίζετε ότι είναι αθώος», πώς θα ψηφίζατε; Είμαι σίγουρος ότι θα τον καταδικάζατε.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Κατά Τιμάρχου, 77-79

Διαβάζοντας το κείμενο του Αριστοτέλη, έχουμε την εντύπωση ότι λαμβάνο-νταν όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να αποδίδεται όσο το δυνατόν αμερόλη-πτη και ειλικρινής δικαιοσύνη. Διαβάζοντας τις αγορεύσεις των ρητόρων, αντί-θετα, έχουμε την αίσθηση ότι τα μέτρα αυτά βάραιναν ελάχιστα απέναντι στην πραγματικότητα των πολιτικών παθών. Το να εκφράζονται κατηγορηματικές απόψεις, πάντως, είναι μια πρακτική εκ των προτέρων λανθασμένη. Στο κάτω κάτω δεν έχει μεγάλη σημασία εάν οι δικαστές της Αθήνας ήταν τόσο ακέραι-οι όσο ήθελαν οι υπερασπιστές της δημοκρατίας ή τόσο διεφθαρμένοι όσο ισχυρίζονταν οι εχθροί της. Ο ιστορικός, σε κάθε περίπτωση, μπορεί μόνο να χαίρεται που η Αθήνα ήταν τόσο «Δικαιόπολις». Αν δεν ήταν έτσι, θα μας διέ-φευγαν πολλές όψεις της καθημερινής ζωής των Αθηναίων, και δεν θα είχαμε για την αθηναϊκή δημοκρατία αυτή τη ζωντανή και γοητευτική εικόνα, που απο-τελεί μέρος της ασύγκριτης κληρονομιάς της κλασικής Ελλάδας, μαζί με τα μνημεία της Ακρόπολης, τα έργα των τραγικών και τα κείμενα των φιλοσόφων.

Η τΐαρακμή της ηολιτικής ζωής τον 4ο αιώνα.

0α επιθυμούσα, άνδρες Αθηναίοι, η Βουλή των Πεντακοσίων και η Εκκλησία του δήμου να διοικούνται σωστά από τους επικεφαλής προ-


έδρους, και οι νόμοι που θέσπισε ο Σόλων για τη σωστή συμπεριφο-ρά των ρητόρων να ισχύουν, ώστε να είναι δυνατόν ο μεγαλύτερος σε ηλικία πολίτης να ανεβαίνει πρώτος στο βήμα, όπως προστάζουν οι νόμοι, και με ευπρέπεια, χωρίς θόρυβο και ταραχή, να συμβουλεύει την πόλη όσο καλύτερα μπορεί με την πείρα της ηλικίας του, και έπειτα να μπορεί όποιος πολίτης θέλει, με σειρά ηλικίας, να λέε ι τη γνώμη του ξεχωριστά για κάθε θέμα· γιατί μου φαίνεται ότι έτσι θα διοικούνταν καλύτερα η πόλη και οι δίκες θα ήταν λιγότερες. Αφού όμως έχουν καταργηθεί όλοι αυτοί οι κανόνες, αν και ποτέ δεν αμφι-σβητήθηκε η ορθότητά τους, και μερικοί εύκολα εισηγούνται παράνο-μα ψηφίσματα, τα οποία θέτουν σε ψηφοφορία κάποιοι άλλοι, που ορίστηκαν πρόεδροι όχι με δίκαιο τρόπο αλλά με μηχανορραφίες, εάν κάποιος από τους άλλους βουλευτές που έχει κληρωθεί νόμιμα για να εκτελεί καθήκοντα προέδρου, ανακοινώσει τις αποφάσεις σας, όπως ορίζει ο νόμος, εκείνοι, που θεωρούν ότι το πολίτευμα δεν είναι κοινό για όλους αλλά αποτελεί κτήμα τους, τον απειλούν ότι θα τον καταγγείλουν έτσι, υποδουλώνουν τους πολίτες και συγκεντρώ-νουν στα χέρια τους τις εξουσίες. Κατάργησαν τις αποφάσεις της Εκκλησίας του δήμου, που πρέπει να λαμβάνονται με βάση τους νόμους, και κρίνουν με εμπάθεια τις αποφάσεις που βασίζονται σε ψηφίσματα- δεν ακούγεται πια το ωραιότερο και το πιο σοφό κήρυγ-μα της πόλης: «Ποιος θέλει να πάρει το λόγο, από όσους είναι του-λάχιστον πενήντα ετών, και στη συνέχεια και κάθε άλλος Αθηναίος;». Την κακή συμπεριφορά των ρητόρων κανείς δεν μπορεί πια να συγκρατήσει, ούτε οι νόμοι, ούτε οι πρυτάνεις, ούτε οι πρόεδροι, ούτε η προεδρεύουσα φυλή που είναι το ένα δέκατο των πολιτών. Αφού λοιπόν έχουν έτσι τα πράγματα και αυτές είναι οι περιστάσεις στην πόλη, όπως κι εσείς βλέπετε, μόνο ένα σημείο του πολιτεύμα-τος παραμένει ισχυρό, κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον, και αυτό είναι οι γραφές παρανόμων. Αν τις καταργήσετε και αυτές ή αν επιτρέψε-τε να καταργηθούν, σας προειδοποιώ ότι σιγά σιγά θα εγκαταλείψε-τε το πολίτευμα στα χέρια ενός μικρού αριθμού ατόμων.

ΑΙΣΧΙΜΗΣ, Κατά Κτησιφώπος, 2-5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Οι δημοκρατικοί θεσμοί στον ντιόλοιτιο ελληνικό κόσμο

Οι πληροφορίες που έχουμε για τους δημοκρατικούς θεσμούς στον υπόλοι-πο ελληνικό κόσμο είναι απείρως λιγότερες. Η δημοκρατία πρέπει να υπήρ-χε στη Χίο πριν ακόμη εδραιωθεί στην Αθήνα, δεν γνωρίζουμε όμως τίποτα σχετικό. Άλλωστε η ανάπτυξη του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού συνοδεύτηκε από εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων, προς μίμηση του αθηναϊκού, στις συμμάχους πόλεις, Την εποχή του Αλέξανδρου η δημοκρατία εξαπλώ-θηκε στον ιωνικό κόσμο, και ο μακεδόνας κατακτητής τοποθέτησε δημοκρα-τικές κυβερνήσεις στην υπηρεσία των βασιλέων στις πόλεις της Ασίας απ' όπου εκδίωξε τους τυράννους. Στη Δύση, οι Συρακούσες γνώρισαν την εμπειρία της δημοκρατίας ύστερα από την πτώση των Δεινομενιδών, και το δημοκρατικό καθεστώς διατηρήθηκε μέχρι την κατάληψη της εξουσίας από τον Διονύσιο τον Πρεσβύτερο, δηλαδή για εξήντα χρόνια.

Από την άποψη των θεσμών, οι δημοκρατίες χαρακτηρίζονταν από την ύπαρξη Εκκλησίας, Βουλής και διάφορων σωμάτων αρχόντούν, αιρετών ή κληρωτών, που μερικές φορές είχαν ονομασίες ανάλογες με εκείνες των αθηναίων αξιωματούχων {άρχοντες ή στρατηγοί), ενώ άλλοτε ονομάζονταν διαφορετικά. Τα όργανα αυτά εμφανίζονται σε επιγραφές που μας έχουν σωθεί, και παρουσιάζουν εξωτερική μορφή συχνά πολύ κοντινή, αν όχι όμοια, με τη μορφή των οργάνων που εμφανίζονται στις αθηναϊκές επιγραφές. Αν όμως προσπαθήσουμε να εισχωρήσουμε βαθύτερα στη λειτουργία των σωμάτων αυτών, τίθενται πολλά προβλήματα, σχεδόν άλυτα: είναι αμφίβολο, για παράδειγμα, εάν η μισθοφορά ήταν θεσμός ευρέως διαδεδομένος. Επί-σης, η παντοδυναμία των δικαστηρίων, που χαρακτηρίζει την αθηναϊκή δημο-κρατία, δεν είναι το ίδιο σαφής στις άλλες ελληνικές δημοκρατίες. Τέλος, και τα μέσα διαφύλαξης της δημοκρατίας μπορεί να ήταν διαφορετικά, λιγό-τερο ή περισσότερο αποτελεσματικά. 0α περιοριστούμε μόνο στο παράδειγ-μα των Συρακουσών. Ξέρουμε ότι εκεί λειτούργησε για ένα μάλλον σύντομο

ιΐ';


χρονικό διάστημα ένας θεσμός ανάλογος με τον αθηναϊκό οστρακιομό, ο πεταλισμός, με στόχο και αυτός να εμποδίζει κάθε επιστροφή στην τυραν-νία. Αλλά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του ιστορικού Διόδωρου του Σικελιώτη, ο πεταλισμός έπαψε αρκετά σύντομα να εφαρμόζεται, καθώς η δημοκρατία των Συρακουσών βρισκόταν ουσιαστικά στα χέρια των μετριοπαθέστερων στοιχείων. Όταν, ύστερα από το 415, οι ακραίοι δημοκράτες πέτυχαν να σφε-τεριστούν την εξουσία, την κράτησαν για πολύ λίγο, και οι ίδιες οι αδυναμίες τους ευνόησαν την άνοδο του Διονυσίου στην εξουσία. Ο οστρακισμός άραγε υπήρξε και σε άλλες ελληνικές πόλεις; Ο Αριστοτέλης παραθέτει ως μονα-δικά παραδείγματα την Αθήνα και το Αργός (1302 018). Ωστόσο, δεν γνωρί-ζουμε τίποτα για τη λειτουργία του οστρακισμού στο Αργός, όπου η πολιτική ζωή υπήρξε ιδιαίτερα ταραγμένη κατά την κλασική εποχή.

θα θέλαμε οπωσδήποτε να ξέρουμε εάν η ταξινόμηση των δημοκρατιών που κάνει ο Αριστοτέλης στο 5ο βιβλίο τ(ύ\ι Πολιτικών (1292 3 30 κ.εξ.) αντα-ποκρίνεται σε πραγματικές διαφορές ή εάν ο φιλόσοφος προχώρησε σε μια αφηρημένη ανασύνθεση βάσει αρχών που έθεσε προκαταβολικά ο ίδιος. Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει την απόλυτη δημοκρατία, όπου όλα τα λειτουργήμα-τα είναι προσβάσιμα σε όλους, από τη μετριοπαθή δημοκρατία, όπου για την πρόσβαση στα αξιώματα τίθεται η προϋπόθεση του τιμήματος. Είδαμε και τους δύο τύπους να λειτουργούν διαδοχικά στην Αθήνα, χωρίς ποτέ ο πρώ-τος να υλοποιηθεί απολύτως, παρά τις απόψεις των επικριτών του. Ο Αρι-στοτέλης διαχωρίζει επίσης τη δημοκρατία που σέβεται το νόμο, από εκεί-νη που υποτάσσεται στα ψηφίσματα της πλειοψηφίας. Εδώ το ζήτημα είναι πιο περίπλοκο; ξέρουμε ότι οι δύο αυτές μορφές δημοκρατίας συνυπήρχαν στην Αθήνα, ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, η λαϊκή κυριαρχία δεν ήταν απε-ριόριστη. Επρόκειτο για μια κατάσταση που είχε δημιουργηθεί εκ των πραγ-μάτων περισσότερο, παρά με βάση τους νόμους, και είναι αμφίβολο αν υπήρξαν ελληνικές δημοκρατίες όπου η αρχή της κυριαρχίας του δήμου λει-τουργούσε χωρίς κανενός είδους νομικά όρια. Τέλος, αναφερόμενος ξανά στην ταξινόμηση αυτή, από το 1293 3 κ.εξ,, ο Αριστοτέλης ρίχνει το βάρος στην κατανομή των δημόσιων λειτουργημάτων, που είναι η μόνη η οποία εξασφαλίζει την ακεραιότητα της δημοκρατίας, και εμφανίζεται μόνο στο ανώτατο επίπεδο εξέλιξης των δημοκρατικών καθεστώτων, όταν οι πόλεις έχουν πια επεκταθεί σημαντικά και διαθέτουν άφθονα εισοδήματα, που τους εππρέπουν να εξασφαλίσουν μισθούς για τους δικαστές, τους άρχοντες.

01 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ 121

ακόμη και για εκείνους που προεδρεύουν στην Εκκλησία. Βλέπουμε τώρα τη δυσκολία που υπάρχει στην ερμηνεία της πολύ γενικής διατύπωσης του Αρι-στοτέλη: βασίζεται αποκλειστικά στο αθηναϊκό παράδειγμα ή στηρίζεται και σε άλλες εμπειρίες; Τίποτα στο κείμενο του δεν μας επιτρέπει να απαντή-σουμε στο ερώτημα.

Στην πραγματικότητα, ακόμη και αν είναι δυνατόν, με τη βοήθεια κυρίως των παραδειγμάτων που παραθέτει ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, να καταρτίσουμε έναν κατά προσέγγιση κατάλογο των πόλεων που σε κάποια στιγμή της ιστορίας τους είχαν δημοκρατικό πολίτευμα, είναι πρακτικά αδύ-νατον, μέσα στα όρια ενός βιβλίου, όπως αυτό εδώ, να προσδιορίσουμε την εκάστοτε μορφή του πολιτεύματος αυτού στις διάφορες πόλεις του ελληνι-κού κόσμου. Είναι προφανές ότι η σχετική δύναμη της Εκκλησίας, της Βου-λής, των δικαστηρίων και των αρχόντων, ο τρόπος επιλογής των αρχόντων και η ύπαρξη ή όχι μισθοφοράς εξαρτώνταν από τις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε πόλης, από την κοινωνική δομή της, την οικονομική ή πολιτική δύναμή της. Μόνο ένα γεγονός παραμένει βέβαιο: η τάση επέκτασης αυτής της μορ-φής συντάγματος κατά τα τέλη του 4ου αιώνα, η γενίκευση των θεσμών δημοκρατικού χαρακτήρα στις ελληνικές πόλεις του ελληνιστικού κόσμου, γενίκευση που παραδόξως συμβάδιζε αφενός με την απώλεια της πραγματι-κής ανεξαρτησίας των πόλεων, αφετέρου με τον ουσιαστικό αποκλεισμό των φτωχότερων πολιτών από την πολιτική ζωή, που και αυτή υποβιβαζόταν συνήθως σε διαχείριση των δημοτικών υποθέσεων.

Οι λίγες αυτές παρατηρήσεις δεν μειώνουν σε τίποτα την παραδειγματι-κή αξία της ελληνικής πολιτικής εμπειρίας. Και ενώ οι δημοκρατικοί θεσμοί βρήκαν την πλήρη ανάπτυξή τους και τη μεγαλύτερη πολυπλοκότητά τους στο προνομιακό περιβάλλον της Αθήνας, είναι αξιοσημείωτο ότι ξαναβρί-σκουμε τους ίδιους θεσμούς, συνολικά ή τμηματικά, σε μεγάλο μέρος του ελληνικού κόσμου· αποτελούν με αυτό τον τρόπο μαρτυρία για την ουσιαστι-κή συμμετοχή των Ελλήνων στον καθορισμό της ιστορίας τους. Βέβαια η ολι-γαρχία επέζησε σε έναν αριθμό πόλεων, μερικές φορές μάλιστα επωφελή-θηκε από την εύθραυστη δημοκρατία και βασίστηκε σε ασταθείς ισορροπίες. Ωστόσο, και η ολιγαρχία δεν παρέμεινε απλώς αρχαϊκή επιβίωση, αλλά έγινε μια ζωντανή πραγματικότητα, όπως αποδεικνύει το παράδειγμα της πόλης που τον 4ο αιώνα αποτελούσε για τους Έλληνες την κατεξοχήν ολιγαρχία: της Σπάρτης.

ΔΕΎΤΕΡΟ ΜΈΡΟς

01 ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ

Αν και η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα ελληνικής πόλης στην κλασική εποχή, το καθεστώς της, όπως είπαμε, δεν είναι η μοναδική μορφή πολιτείας που γνώρισαν οι πόλεις του ελληνικού κόσμου. Και παρότι η Αθήνα πέτυχε να το επιβάλει σε μέρος του κόσμου του Αιγαίου που εξαρτιόταν από αυτή, παρότι, τον 4ο αιώνα, η δημοκρατία παρουσιάζει τάσεις εξάπλωσης, οι ίδιες οι ταραχές που αναστατώνουν τότε τον ελληνικό κόσμο αποδεικνύουν την αντίσταση απέναντι στη γενίκευση των δημοκρατικών θεσμών. Σε αρκετές πόλεις παρέμεναν καθεστώτα τα οποία οί έλληνες συγγραφείς του 4ου αιώνα αποκαλούσαν ολιγαρχικά, επει-δή στις αρχές είχε πρόσβαση μόνο μικρός αριθμός ανθρώπων. Ωστόσο η αοριστία του ελληνικού λεξιλογίου δεν μας επιτρέπει να δώσουμε στην ολι-γαρχία έναν ορισμό τόσο απλό όσο ο ορισμός που μπορεί να δοθεί στη δημο-κρατία. 0α πρέπει να περιμένουμε τον Αριστοτέλη, στο τέλος του 4ου αιώνα, για να γίνει μια ουσιαστική προσπάθεια ορισμού. Νωρίτερα η ολιγαρχία ορι-ζόταν αντιθετικά προς τη δημοκρατία μάλλον, παρά καθαυτή, λόγω του πολύ αόριστου νοήματος της λέξης αρχή, που μπορεί να σημαίνει είτε τα εκτελε-στικά αξιώματα είτε απλώς την άσκηση της εξουσίας λήψης αποφάσεων. Εξού και οι δύο πιθανές έννοιες της λέξης ολιγαρχία: μπορεί να σημαίνει το πολιτικό καθεστώς όπου όλοι οι πολίτες συμμετέχουν στην Εκκλησία, η οποία όμως δεν έχει καμία ουσιώδη εξουσία, ενώ τα πιο περιορισμένα όργα-να είναι πανίσχυρα. Αυτή είναι και η περίπτωση της Σπάρτης. Μπορεί όμως να σημαίνει και το πολιτικό καθεστώς όπου απαιτείται προϋπόθεση τιμήμα-τος, τόσο για να αποκτήσει κανείς τα πλήρη δικαιώματα του πολίτη, όσο και για να αναλάβει κάποιο λειτούργημα. Αυτή είναι η περίπτωση πολλών ολι-γαρχικών πολιτευμάτων, όπως και εκείνων που εγκαταστάθηκαν εφήμερα στην Αθήνα στο τέλος του 5ου αιώνα, και, ύστερα από το 322, των πολιτευ-μάτων της Κορίνθου και της Θήβας, της Μασσαλίας και πολλών άλλων ελλη-νικών πόλεων της Δύσης. Ο Πλάτωνας, σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα.


έδινε στις δύο μορφές ολιγαρχίας τα κάπως σχετικά ονόματα της τιμοκρα-Γίσς και της πλουτοκρατίας, για να δηλώσει ότι στη δεύτερη περίπτωση ο πλούτος ήταν το βασικό κριτήριο για τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή της πόλης. Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι η πλουτοκρατία είναι σχετικά νεότερη μορφή της ολιγαρχίας, αφού στις περισσότερες ολιγαρχικές πόλεις την πρόσβαση στις αρχές καθόριζε αρχικά περισσότερο η καταγωγή παρά η περιουσία.

Ωστόσο οι δύο μορφές κάπου ταυτίζονταν, και το παράδειγμα της Σπάρ-της είναι πολύ κατατοπιστικό από αυτή την άποψη: εκείνο που χωρίζει την ολιγαρχία από τη δημοκρατία είναι ότι οι εργάτες γενικά, οι παραγωγοί υλι-κών αγαθών, μερικές φορές και οι έμποροι, ακόμη και όταν είναι πλούσιοι (π.χ. οτη Θήβα), αποκλείονται από την πολιτική ζωή, η οποία παραμένει προ-νόμιο εκείνων που, εκτός από την πολιτική, έχουν μοναδική δραστηριότητα τον πόλεμο ή, στην ανάγκη, την επιτήρηση, από κοντά ή από μακριά, της δια-χείρισης κάποιας κληρονομιάς.

Είναι πάντως ένα από τα μεγάλα παράδοξα του ελληνικού πολιτισμού το ότι η πόλη που τον 5ο και 4ο αιώνα αντιπροσωπεύει πολιτικά την ελπίδα των ολιγαρχικών έχει καθεστώς το οποίοι οι ίδιοι οι αρχαίοι χαρακτηρίζουν «καθεστώς ισότητας». Από εκεί θα πρέπει να αρχίσουμε τη μελέτη των ολι-γαρχικών θεσμών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Σπάρτη - Οι θεσμοί της και η εξέλιξη τονς στη διάρκεια της κλασικής εποχής

Οι πολιτικοί θεσμοί της Σπάρτης, όπως εμφανίζονται στα τέλη του 5ου αιώνα και στις αρχές της κλασικής εποχής, αποδίδονται από τους αρχαίους σε έναν και μοναδικό νομοθέτη, τον Λυκούργο, σχεδόν θρυλικό πρόσωπο που υποτίθεται ότι είχε ζήσει στο πολύ μακρινό παρελθόν. Αν προσπαθήσουμε να φωτίσουμε το ζήτημα που τίθεται από τον μυθικό αυτό νομοθέτη με βάση τα δεδομένα της παράδοσης, προσκρούουμε σε πολλαπλές αντιφάσεις. Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε καν πότε υποτίθεται πως έζησε ο Λυκούργος, ούτε κάτω από ποιες περιστάσεις κλήθηκε να συντάξει τους νόμους της Σπάρτης. Ο Πλούταρχος στον Λυκούργο γράφει; «Τόσο ασαφείς είναι οι διηγήσεις σχετικά με τον Λυκούργο, ώστε η γνώμη που εκφράζει ένας ιστορικός αμφισβητείται αμέσως από κάποιον άλλον. Οι απόψεις τους είναι διαφορετικές τόσο ως προς την οικογένειά του όσο και ως προς τα ταξίδια του, τον τόπο θανάτου του και τον τρόπο με τον οποίο χάθηκε, ως προς τους νόμους που θέσπισε και τον τύπο του κράτους που δημιούργησε. Δεν μπορούν να συμφωνήσουν ούτε καν για την εποχή στην οποία έζησε».

Στην πραγματικότητα ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την τάση να αποδίδουν σε νομοθέτες λίγο ή πολύ εμπνευσμένους από τον Απόλλωνα τους νόμους που ρύθμιζαν τη ζωή της πόλης τους, και οι οποίοι πολύ συχνά ήταν στην ουσία αποτέλεσμα μιας αργής εξέλιξης. Ίσως υπήρξε κάποιος Λυκούργος -βασιλιάς ή διαιτητής- στην ιστορία της Σπάρτης, αλλά, αν υπήρ-ξε, δεν φαίνεται πολύ λογικό να ήταν ο μοναδικός δημιουργός του σπαρτια-τικού πολιτεύματος, παρά την ιδιοτυπία του.

Παρότι η Σπάρτη διαθέτει κατά την κλασική εποχή ένα πολίτευμα που δεν υπάρχει αλλού όμοιό του, ούτε καν στις κρητικές πόλεις, με τις οποίες οι αρχαίοι συνήθιζαν να την παρομοιάζουν, είναι ωστόσο σχεδόν βέβαιο ότι, κατά την αρχαϊκή περίοδο, γνώρισε κάποια εξέλιξη καταρχήν παρόμοια με των άλλων ελληνικών πόλεων. Αυτό μας κάνει να βλέπουμε πιο σχετική τη

127

! 28 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σημασία που προσδίδεται στη δωρική καταγωγή των Σπαρτιατών, στην οποία, υποτίθεται, οφείλεται ο στρατιωτικός χαρακτήρας του σπαρτιατικού κράτους, η θέση των ειλώτων, η περίφημη λακωνική αυστηρότητα. Οι Δωριείς είχαν εγκατασταθεί και αλλού εκτός από τη Λακωνία. Και, τις περισσότερες φορές, συγχωνεύθηκαν με τους προδωρικούς πληθυσμούς. Σε άλλους λόγους λοιπόν οφείλονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που, κατά την κλασι-κή εποχή, αποτελούν την ιδιοτυπία της Σπάρτης. Τουλάχιστο μέχρι τις αρχές του 4ου αιώνα η Σπάρτη εμφανίζεται ως αριστοκρατική πόλη παραδοσιακού τύπου. Αντικείμενα που έχουν βρεθεί σε τάφους αποδεικνύουν ότι υπήρχε μια αριστοκρατία που αγαπούσε την πολυτέλεια και απολάμβανε την ποίηση. Η ανάπτυξη της ποίησης και της τέχνης στη Σπάρτη είναι σημαντική κατά την αρχαϊκή εποχή, ενώ αργότερα οι δραστηριότητες αυτές εξαφανίζονται σχε-δόν τελείως από τη σπαρτιατική ζωή. Ήταν μια αριστοκρατία γενώι/. Δύο από τα γέν/] έδιναν στην πόλη τους δύο βασιλείς της, στρατιωτικούς και θρη-σκευτικούς αρχηγούς, που βρίσκονταν επικεφαλής, υπό την εποπτεία μιας βουλής γερόντων, της Γερουσίας, η οποία συγκέντρωνε γύρω από τους δύο βασιλείς τους αρχηγούς των σπουδαιότερων οικογενειών της Σπάρτης.

Η αριστοκρατία της Σπάρτης μάλλον δεν μπόρεσε να ξεφύγει από την κρίση που αναστατώνει τον ελληνικό κόσμο τον 7ο και 6ο αιώνα, και που έχει ως αποτέλεσμα να απαιτήσει ο δήμος δικαιότερη αναδιανομή γαιών και συμ-μετοχή στην πολιτική εξουσία, πιεσμένος από την αγροτική κρίση και συνει-δητοποιώντας όλο και περισσότερο ότι αυτός είναι η στρατιωτική δύναμη στην οποία στηρίζεται η ισχύς της πόλης. Η έκφραση της κρίσης στη Σπάρ-τη ήταν ίσως εκείνο που συνηθίζουμε να ονομάζουμε Β' Μεσσηνιακό πόλε-μο (μέσα του 7ου αιώνα)· ο πόλεμος αυτός υπήρξε πολύ σκληρός και μεγά-λης διάρκειας, και προκάλεσε ταραχές στη Σπάρτη. Μάλλον στη διάρκειά του οι Σπαρτιάτες εφάρμοσαν για πρώτη φορά την τακτική της μάχης των οπλιτών, δηλαδή το να πέφτει το βάρος του πολέμου στη μάζα του δήμου. ΓΓ αυτό και, μόλις τελείωσε ο πόλεμος, ο δήμος απαίτησε μια τροπολογία στη Μεγάλη Ρήτρα, δηλαδή στους νόμους που είχαν θεσπιστεί οπό τον Λυκούργο, απαιτώντας:

- αφενός δίκαιη διανομή του εδάφους της κατακτημένης Μεσσηνίας, - αφετέρου πιο ουσιαστικό έλεγχο από μέρους του στην πολιτική ζωή, με

την επιλογή αρχόντάιν, των πέντε εφόρων που ήδη υπήρχαν ως θεσμός, αλλά στο εξής θα ήταν αιρετοί. Οι μάχες των διεκδικήσεων

ΣΠΑΡΤΗ - 01 ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 129

αυτών δεν κύλησαν βέβαια χωρίς δυσκολίες. Συγχρόνως, ο πολεμικός χαρακτήρας της σπαρτιατικής κοινωνίας συνέβαλε προφανώς στο να λάβει τον ιδιότυπο χαρακτήρα της η λύση που προωθήθηκε από κάποιο διαιτητή ή νομοθέτη.

Εξυπακούεται ότι οι τροποποιήσεις που επιδιώχθηκαν στα μέσα του 7ου αιώνα δεν έφεραν αμέσως την αναμόρφωση των θεσμών και την εγκαθίδρυ-ση του αυστηρού καθεστώτος που τόσο θαύμαζαν οι εχθροί της αθηναϊκής δημοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, είναι φανερό ότι το πολιτικό σύστημα δεν προσαρμόστηκε αμέσως στη νέα κοινωνική οργάνωση, και ότι η οριστική οργάνωση του σώματος των εφόρων με τη μορψή που μας είναι γνωστή έγινε αρκετά αργότερα. Εξίσου προφανές είναι ότι ορισμένες πλευρές της σπαρτιατικής ζωής, η εκπαίδευση, η στρατιωτική οργάνωση, τα δημόσια γεύ-ματα κτλ. πέρασαν διαδοχικά από πολλά στάδια εξέλιξης, και δεν είναι πάντοτε εύκολο να παρακολουθήσουμε τα στάδια αυτά, που σημαδεύονται από τα ονόματα κάποιων σπουδαίων προσωπικοτήτων όπως ο βασιλιάς 0εό-πομπος, ο έφορος Χίλων, ο βασιλιάς Κλεομένης.

Η αρχαιολογία μπορεί εδώ να προσφέρει σημαντική βοήθεια: έχει διαπι-στωθεί ότι μεταξύ του 600 και του 550 οι εισαγωγές κεραμικών στη Σπάρτη σταματούν σχεδόν εντελώς. Τα κορινθιακά κεραμικά, συγκεκριμένα, εξαφα-νίζονται από το 600. Το ελεφαντοστό, το κεχριμπάρι, τα αιγυπτιακά και φοι-νικικά αντικείμενα, καθώς και τα χρυσά και ασημένια αντικείμενα εξαφανίζο-νται μετά το 550. Έπειτα, στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, αρχίζουν οι ενδεί-ξεις παρακμής της σπαρτιατικής τέχνης. Πάντως, γύρω στο 520, ξένοι καλ-λιτέχνες δουλεύουν ακόμη στη Σπάρτη και στις Αμύκλες.

Έτσι, αν τοποθετήσουμε, σύμφωνα με όλες τις πιθανότητες, γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα τον Β' Μεσσηνιακό πόλεμο και την κρίση που ακολούθη-σε, βλέπουμε ότι η εξέλιξη συνεχίστηκε για περίπου ενάμισι αιώνα, προτού η Σπάρτη λάβει την οριστική της φυσιογνωμία. Όσο παράδοξο και αν δείχνει το σπαρτιατικό καθεστώς μέσα στην ιστορία των ελληνικών πόλεων, αποτελεί μία από τις απαντήσεις στην ισχυρή κρίση που ξέσπασε στον ελληνικό κόσμο τον 70 αιώνα, και η οποία συνετέλεσε στη γέννηση της τυραννίος. Οι περιστάσεις όμως {Β' Μεσσηνιακός πόλεμος) έδωσαν στη λύση αυτή μερικά από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της. Το σπαρτιατικό καθεστώς καθώς εξελισσό-ταν γινόταν όλο και σκληρότερο, πράγμα που συνέβαλε στην όξυνση της δια-φοράς μεταξύ της Σπάρτης και των άλλων ελληνικών πόλεων.


Παραδόξως λοιπόν, η πόλη που εμφανίζεται ως η πιο «αντιδρασιική» κατά την κλασική εποχή είναι η ίδια που πρώτη βρήκε μια απάντηση στην κρίση που ταλάνιζε την παλαιά αριστοκρατική κοινωνία και την κατέστρεψε. Δεν είναι απαραίτητο να βρέθηκε στις απαρχές της απάντησης αυτής κά-ποιος εμπνευσμένος νομοθέτης. Ο Λυκούργος ίσως να υπήρξε. Οπωσδήπο-τε όμως δεν του ανήκει ολόκληρο το έργο που του απέδιδαν οι αρχαίοι συγ-γραφείς. Ήταν πιθανότατα απλώς ο πρώτος κρίκος μιας αλυσίδας βασιλέων και νομοθετών που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της πολιτε[α(; των Λακε-δαιμονίων. Στην αυγή του 5ου αιώνα πάντως, η εξέλιξη έχει σχεδόν ολοκλη-ρωθεί. 0α πρέπει λοιπόν να προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τους σπαρ-τιατικούς θεσμούς. Έχουμε στη διάθεση μας μεγάλο αριθμό κειμένων που πραγματεύονται αποκλειστικά ή μεταξύ άλλων τους σπαρτιατικούς θεσμούς, όμως τα παλαιότερα από αυτά είναι μόλις του 4ου αιώνα: η Αακεδαιμονίο)ν Πολιτεία του Ξενοφώντα, η Αακεδαιμονίω)/ Πολιτεία του Αριστοτέλη, που έχει χαθεί αλλά αποσπάσματά της αναφέρονται ξανά στα Πολιτικά (II, 6 κ.εξ.), τα αποσπάσματα μιας Λακεδαιμονίων Πολιτείαί; του Κριτία, αποσπά-σματα από την Πολιτεία και κυρίως από τους Νόμους; του Πλάτωνα, από το ΣΤ' βιβλίο της Ιστορίας του Πολύβιου, καθώς και ο Λυκούργου; του Πλού-ταρχου.

Η κύρια δυσκολία στην ερμηνεία των κειμένων αυτών, πέρα από τις ασά-φειες και τις αντιφάσεις, εντοπίζεται στην αδυναμία χρονολόγησης των διά-φορων θεσμών, αφού μας παρουσιάζονται όλοι ως έργο του Λυκούργου. Είδαμε ότι στην πραγματικότητα οι σπαρτιατικοί θεσμοί είναι το αποτέλεσμα μιας εξέλιξης που διαρκεί σχεδόν δύο αιώνες, και άλλωστε ξέρουμε ότι τον 4ο αιώνα επιταχύνονται οι μεταρρυθμίσεις που επηρεάζουν κυρίως το αγρο-τικό καθεστώς, αλλά έχουν τον αντίκτυπο τους και στο σύνολο της σπαρτια-τικής πολιτικής ζωής. Οι αρχαίοι, επιπλέον, στις μελέτες τους για τους θεσμούς της Σπάρτης, δεν διαχωρίζουν τους πολιτικούς θεσμούς από το κοινωνικό καθεστώς που τους στήριζε. Είναι επίσης αξιοσημείωτο το ότι μας μιλούν πάντοτε για πολιτεία Λακεδαιμονίων και όχι Σπαρτιατών. Αυτό σημαί-νει ότ[ στους Ομοίους, που αποτελούσαν την ομάδα των Σπαρτιατών, προ-σθέτουν τις άλλες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες, μαζί με τους Σπαρτιάτες, αποτελούσαν τους Λακεδαιμονίους. Η μελέτη των σπαρτίατικών πολιτικών θεσμών πρέπει λοιπόν να συνοδεύεται απαραιτήτως από μια ανάλυση του κοινωνικού καθεστώτος των Λακεδαιμονίων.


1. το Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Κ Α Θ Ε Σ Τ Ω Σ Τ Ω Ν Λ Α Κ Ε Δ Α Ι Μ Ο Ν Ι Ω Ν

Η κοινωνική οργάνωση στην οποία βασιζόταν η πολιτεία των Λακεδαιμονίων θέτει πολλά και δυσεπίλυτα ζητήματα. Είναι πολύ απλοϊκό να πούμε ότι η κοινωνία των Λακεδαιμονίων περιλάμβανε τρεις κύριες ομάδες, πολίΥες, περίοικους και είλωτες, και να κάνουμε τον παραλληλισμό με τις τρεις ομά-δες που αποτελούσαν τον πληθυσμό της Απικής.

Είναι σημαντικό πρώτα απ' όλα να θυμίσουμε ότι στους κόλπους της κοι-νωνίας των Λακεδαιμονίων υπήρχαν και άλλες κατηγορίες, κι επομένως ένα ολόκληρο φάσμα διαφορετικών κοινωνικών θέσεων, που την καθιστούσε πολύ πιο πολύπλοκη από την αθηναϊκή κοινωνία. Επίσης, αντίθετα από τους Αθηναίους που συνεχώς περηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες, οι Σπαρτιά-τες ήθελαν το λαό τους απόγονο των Δωριέων κατακτητών, οι οποίοι, με την καθοδήγηση του Ηρακλείδη, έγιναν κύριοι της Πελοποννήσου. Εξού και η τάση που παρατηρείται από την αρχαιότητα, να ερμηνεύονται οι κοινωνικές δομές του κράτους των Λακεδαιμονίων με βάση τη δωρική κατάκτηση. Ωστό-σο, η εξήγηση αυτή αμφισβητείται όλο και περισσότερο από τους σύγχρο-νους μελετητές, χωρίς όμως να είναι και εύκολο να προταθεί κάποια άλλη. 0α περιοριστούμε λοιπόν στην περιγραφή αυτών των διαφορετικών κοινωνι-κών θέσεων, και θα ασχοληθούμε πρώτα με τους Σπαρτιάτες, από το σύνο-λο των ομάδων των Λακεδαιμονίων.

1.1 Οι Σπαρτιάτες

Είναι σαφές όπ ο όρος Σπαρτιάτης, σημαίνει τους Ο/^οίους, τους Ίσους, δηλαδή τους πολίτες. Οι Σπαρτιάτες χαρακτηρίζονται πρώτα απ' όλα από τη γέννησή τους, και, όπως συνέβη και στην Αθήνα αργότερα, ο νόμος ανα-γνώριζε ως Σπαρτιάτες τα παιδιά που γεννιόνταν από πατέρα και μητέρα Σπαρτιάτες. Εμμέσως όμως υπήρχαν άλλες δύο προϋποθέσεις για να απο-κτήσει κανείς το δικαίωμα του πολίτη, η μία οικονομικής φύσεως και η άλλη ηθικής: αφενός η εγγραφή στο συσσίτιο, αφετέρου η αποδοχή των σπαρτια-τικών κανόνων ηθικής και εκπαίδευσης. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει ο Ξενοφώντας. Βλέπουμε ωστόσο ότι η δεύτερη προϋπόθεση δεν δίνεται ολο-κληρωμένη: στην πραγματικότητα συνεπάγεται και ότι, όποιος αρνιόταν να υποταχθεί στη σπαρτιατική πειθαρχία, μπορούσε να αποκλειστεί από την

! 132 ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ Ε Λ Λ Λ Δ Λ

πόλη. Όσο για την εγγραφή στο συσσίτιο, φαίνεται ότι καθοριζόταν όχι μόνο από τη γέννηση (όπως η εγγραφή στα πατρώα του αθηναϊκού δήμου), αλλά και ,από τη δυνατότητα του καθενός να συμβάλλει υλικά στο κοινό γεύμα. Ωστόσο την υποχρέωση αυτή δεν θα πρέπει να τη βλέπουμε ως καθορισμό οικονομικής τάξης, όπως έγινε αργότερα, στην εποχή του Αριστοτέλη: στην αρχή, κάθε Σπαρτιάτης διέθετε κλήρο, και συνεπώς είχε τη δυνατότητα να συμβάλλει στο κοινό γεύμα.

Η κοινωνική οργάνωση της Σπάρτης

Δεύτερο και πιο τολμηρό μέτρο του Λυκούργου ήταν ο αναδασμός της γης. Γιατί υπήρχε μεγάλη αταξία στο θέμα αυτό, και πολλοί ακτή-μονες και άποροι περιφέρονταν στην πόλη, ενώ όλος ο πλούτος ήταν συγκεντρωμένος στα χέρια λίγων. Ο Λυκούργος έδιωξε την ύβρη, το φθόνο, την κακία και την τρυφηλή ζωή από την πόλη, και τις ακόμη παλιότερες και μεγαλύτερες αρρώστιες της πολιτείας, τον πλούτο και τη φτώχεια, και έπεισε τους πολίτες να ξαναμοιράσουν από την αρχή όλη τη γη, και να ζουν όλοι με ίση περιουσία και να θεωρούν πρωταρχική μόνο την αρετή, σκεπτόμενοι ότι δεν υπάρχει άλλη δια-φορά ούτε ανισότητα μεταξύ τους, παρά μόνο η κατηγορία για τις κακές πράξεις και ο έπαινος για τις καλές. Λένε λοιπόν ορισμένοι ότι ο Λυκούργος διένειμε την υπόλοιπη λακωνική γη στους περίοικους, χωρίζοντάς τη σε τριάντα χιλιάδες κλήρους, και τη γη που ανήκε στη Σπάρτη τη χώρισε σε εννέα χιλιάδες κλήρους. Μερικοί λένε όπ ο Λυκούργος αρχικά χώρισε έξ ι χιλιάδες, και αργότερα ο Πολύδωρος πρόσθεσε άλλες τρεις χιλιάδες, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι από τις εννέα χιλιάδες κλήρους τους μισούς χώρισε ο Λυκούργος και τους άλλους μισούς ο Πολύδωρος. Ο κλήρος καθενός ήταν τόσος, ώστε να αποφέρει εισόδημα εβδομήντα μέδιμνους κριθάρι για τους άντρες και δώδεκα για τις γυναίι^ες, και ανάλογη ποσότητα υγρών προϊόντων. Γιατί θεωρούσε ότι τόση ποσότητα τροφής είναι αρκετή σε αυτούς για να ζουν με ευεξία και υγεία, χωρίς να χρειάζονται τίποτα άλλο. Λέγεται ότι ύστερα από λίγο καιρό, επιστρέφοντας από ταξίδι, όταν είδε τη γη που μόλις είχε θεριστεί και τους σωρούς παράλληλους και


ίσους μεταξύ τους, χαμογέλασε και είπε σε όσους βρίσκονταν εκεί όπ ολόκληρη η λακωνική γη φαίνεται σαν τη γη πολλών αδελφών που μόλις μοιράστηκε.

ΠΛΟΎΤΑΡΧΟς, Λυκούργος, 8

Σύγκριση των σπαρτιατικά)ν και των ίίρητικοη' θεσμών

Περνώντας στην εξέταση του πολιτεύματος των Κρητών, αξίζει να προσέξουμε καλά δύο σημεία, πώς δηλαδή οι σπουδαιότεροι αρχαίοι συγγραφείς, ο Έφορος, ο Ξενοφών, ο Καλλισθένης, ο Πλάτων, λένε, πρώτα πρώτα, πως το πολίτευμα αυτό είναι παρόμοιο με το σπαρτιατι-κό και, δεύτερο, πως κρίνουν ότι αξίζει τον έπαινο. Κανένα από τα δύο αυτά δεν μου φαίνεται αληθινό. Είναι δυνατόν να το εξετάσουμε από τα παρακάτω. 0α διεξέλθουμε πρώτα την ανομοιότητά τους. Λένε λοιπόν ότι το πρώτο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του πολιτεύματος των Λακεδαι-μονίων είναι η νομοθεσία που ρυθμίζει την έγγεια ιδιοκτησία, σύμφω-να με την οποία κανένας πολίτης δεν επιτρέπεται να κατέχει περισσό-τερα, αλλά όλοι οι πολίτες έχουν ίσο μέρος της δημόσιας γης. Δεύτε-ρον, τα σχετικά με την απόκτηση χρημάτων, που, επειδή ολοκληρωτι-κά αποδοκιμάζεται, έχει εξοστρακίσει εντελώς από την πόλη την άμιλ-λα για το ποιος θα είναι πλουσιότερος. Τρίτο είναι ότι οι βασιλιάδες στους Λακεδαιμονίους διαθέτουν παντοτινή εξουσία και ονομάζονται γέροντες ισοβίως. Αυτοί και μόνο κυβερνούν την πολιτεία.

Στους Κρητικούς όμως όλα είναι αντίθετα: οι νόμοι τούς επιτρέ-πουν ό,τι μπορεί ο καθένας, όπως είναι η κοινή έκφραση, να αποκτή-σουν γη δίχως περιορισμό και να εκτιμούν τόσο πολύ το χρήμα, ώστε θεωρούν ότι η απόκτησή του δεν είναι μόνο αναγκαία αλλά και πολύ τιμητική. Η αισχροκέρδεια και η πλεονεξία επιχωριάζει τόσο πολύ στην Κρήτη, ώστε μόνο οι Κρήτες, ανάμεσα σε όλους τους ανθρώ-πους, δεν θεωρούν αισχρό κανένα κέρδος. Και ακόμα οι αρχές τους είναι ετήσιες και το πολίτευμα έχει φύση δημοκρατική. Το αποτέλε-σμα είναι να απορούμε πώς μας έχουν μιλήσει για ομοιότητα και συγ-γένεια εκεί που υπάρχει διαφορά. Και εκτός του ότι παραβλέπουν τις


τόσο μεγάλες διαφορές, για επίμετρο κάνουν πολύ λόγο για ιον Λυκούργο, που ισχυρίζονται ότι μόνος είχε αντιληφθεί τα ουσιώδη συστατικά ενός πολιτεύματος. Γιατί, αφού δύο πράγματα σώζουν κάθε πολιτεία, η ανδρεία στον πόλεμο εναντίον του εχθρού και η ομόνοια ανάμεσα στους πολίτες, έχοντας εξορίσει την πλεονεξία μαζί της είχε αφανίσει κάθε εμφύλια διαμάχη και στάση. Για τούτο και οι Λακεδαιμόνιοι, έξω από τέτοια δεινά, πολιτεύθηκαν μεταξύ τους και συμφρονούσαν καλύτερα από όλους τους Έλληνες. Αυτά αποφαί-νονται οι συγγραφείς και, μολονότι βλέπουν, συγκρίνοντας τα δεδο-μένα, ότι οι Κρητικοί ως ιδιώτες και ως σύνολο πολύ συχνά πραγμα-τοποιούν στάσεις και φόνους και εμφύλιους πολέμους κινημένοι από την έμφυτη πλεονεξία τους, θεωρούν χωρίς σημασία το πράγμα και τολμούν να λένε πως τα πολιτεύματα είναι όμοια.

ΠΟΛΎΒΙΟς, Ιστοριών ΣΓ. τ , Η', μτφρ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Στιγμή, Αθήνα 2000, σ. 87-69

Αλλά προτού έρθουμε στο ζήτημα του σπαρτιατικού αγροτικού καθεστώτος, που καθορίζει τη νομική και πολιτική θέση των πολιτών, είναι σημαντικό να θέσουμε προκαταβολικά ένα ερώτημα: ποιος μπορεί να ήταν ο αριθμός των πολιτών της Σπάρτης; Για να απαντήσουμε, διαθέτουμε μόνο ελάχιστες αριθμητικές ενδείξεις. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, «άλλοτε» πρέπει να υπήρχαν δέκα χιλιάδες σπαρτιάτες πολίτες. Το παρουσιάζει όμως αυτό σαν «φήμη». Πάντως και ο Ηρόδοτος (VII, 234} δίνει παρεμφερή ένδειξη: πρέπει να υπήρχαν οκτώ χιλιάδες πολίτες στη Σπάρτη τον καιρό της εισβολής του Ξέρξη. Ο Ισοκράτης, αντίθετα, (/7σι^σθ;?ι/α/·/ίός, 255) ισχυρίζεται ότι ο αριθ-μός των Σπαρτιατών, ακόμη και κατά τη μακρινή αρχαιότητα, ποτέ δεν ξεπέ-ρασε τις δύο χιλιάδες. Τέλος, ένα απόσπασμα του Πλουτάρχου {Λυκούργος, 8) μπορεί να ερμηνευτεί έτσι ώστε να ενισχύει πς ενδείξεις που δίνουν ο Ηρόδοτος και ο Αριστοτέλης: όταν ο Λυκούργος διένειμε τη σπαρτιατική γη, δόθηκαν εννιά χιλιάδες κλήροι σε ισάριθμους Σπαρτιάτες. 0α πρέπει λοιπόν να καταλήξουμε σε έναν αριθμό που να προσεγγίζει τις δέκα χιλιάδες. Πάντως η έκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Λακωνία και τη Μεσ-σηνία δύσκολα θα μας επέτρεπε να δεχτούμε ότι υπήρχε μεγάλος πληθυ-σμός σε αδράνεια. Έτσι, αν δεχτούμε αυτό τον αριθμό, και εφόσον δεν μπο-

ΣΠΑΡΤΗ - 01 Θ Ε Σ Μ Ο Ι ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 135

ρούμε να τον προσδιορίσουμε πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει να τον θεωρή-σουμε ως τον μέγιστο πιθανό. Το πρόβλημα συνδέεται άμεσα με το ζήτημα του αγροτικού καθεστώτος. Ο Πλούταρχος διαβεβαιώνει ότι οι κλήροι που μοιράστηκαν από τον Λυκούργο ήταν ίσοι, αν όχι σε έκταση, τουλάχιστον στα κέρδη που απέφεραν: εβδομήντα μέδιμνους κριθάρι για τους άντρες και δώδεκα για τις γυναίκες, και τους ανάλογους καρπούς και λαχανικά. Και ο Πολύβιος επιβεβαιώνει ότι στη Σπάρτη «όλοι οι πολίτες έχουν ίσες απολα-βές από τη δημόσια γη». Ωστόσο, μερικοί σύγχρονοι κριτικοί σκέφτηκαν ότι επρόκειτο για μια ιστορία πλασμένη εκ των υστέρων από τους μεταρρυθμι-στές βασιλείς του 3ου αιώνα, και υποστήριξαν ότι υπήρχε στη Σπάρτη ιδιω-τική περιουσία, στηριζόμενοι κυρίως σε όσα λένε ο Πλάτων και ο Αριστοτέ-λης για τον ιδιωτικό πλούτο των Σπαρτιατών και τις ανισότητες του αγροτι-κού καθεστώτος. Κάτι τέτοιο όμως, που ισχύει βέβαια για τον 4ο αιώνα, μπο-ρούμε άραγε να το επεκτείνουμε και στις προηγούμενες περιόδους;

Στο ερώτημα αυτό είναι δύσκολο να δοθεί κατηγορηματική απάντηση. Αναμφισβήτητα η Σπάρτη είχε για τους Έλληνες, και ειδικά για τους Αθηναί-ους της κλασικής εποχής, μια ξεχωριστή φυσιογνωμία, που έκανε ορισμέ-νους να την παρουσιάζουν ως πρότυπο. Το βάρος δινόταν περισσότερο στις κοινοβιακές μορφές ζωής και στη στρατιωτική εκπαίδευση, που ελεγχόταν αυστηρά από την πόλη, παρά στη φύση του αγροτικού καθεστώτος. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και η Σπάρτη, όπως και οι άλλες ελληνικές πόλεις, γνώρισε κάποια αγροτική κρίση, που αντικατοπτρίζεται στην ποίηση του Τυρταίου στο τέλος του 7ου αιώνα. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η αγροτική κρίση επιλύθηκε με την οριστική κατάκτηση της Μεσσηνίας, το έδαφος της οποίας χωρίστηκε σε κλήρους που μοιράστηκαν ίσα στους Σπαρ-τιάτες, σύμφωνα με την πρακτική που συναντάμε και σε ορισμένες αποικια-κές κτήσεις. Κάθε κλήρος ήταν το αντάλλαγμα για την προσφορά στρατιωτι-κών υπηρεσιών, και εκεί οφείλονται ίσως οι περιοδικές αναδιανομές στις οποίες αναφέρεται ο Πολύβιος. Αλλά μια τέτοια διανομή των «δημόσιων» γαιών δεν απέκλειε και τη διατήρηση ενός καθεστώτος ιδιωτικών περιου-σιών, στο οποίο οφείλονταν και οι περιουσιακές ανισότητες. Οι ανισότητες αυτές επρόκειτο να οξυνθούν τον 4ο αιώνα, από τη στιγμή που οι Σπαρτιά-τες μπορούσαν να διαθέσουν τον κλήρο τους όπως ήθελαν. Τότε άρχισαν να συγκεντρώνονται μεγάλες περιουσίες στα χέρια λίγων, κάπ που θα δημι-ουργούσε προβλήματα στην πατροπαράδοτη κοινοβιακή ζωή και θα δυσχέ-


ραίνε τη θέση εκείνων που, στερημένοι από τον κλήρο τους, δεν μπορούσαν πια να συμβάλλουν στο συσσίτιο και στους οποίους το μόνο που απέμενε ήταν να πουλήοουν τις υπηρεσίες τους ως μισθοφόρων, καθώς κάθε άλλη δραστηριότητα πέραν του πολέμου ήταν γι' αυτούς απαγορευμένη.

1.2 Περίοικοι και είλωτες

1. Η ιστορική εξέλιξη, της οποίας επιχειρήσαμε να περιγράψουμε τα κυριό-τερα στάδια, είχε τελικά ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί στη Λακωνία μια κοινωνική δομή εντελώς ιδιαίτερου τύπου. Παρότι αποκλειστικά η κυρίαρχη τάξη των Σπαρτιατών αποτελούσε το αστικό και πολιτικό σώμα, ο όρος Αακεδαψόνιθ(; σήμαινε κάθε κάτοικο της Λακωνίας, ελεύθερο αλλά χωρίς πολιτικά δικαιώματα, Τον 4ο αιώνα, όπως θα ξαναδούμε στο τελευταίο μέρος της ανάλυσης μας, σημαντική θέση κατέχουν εκείνοι που στα κείμε-να ονομάζονται υπομείονες, και τους οποίους μπορούμε να προσδιορίσου-με, σχηματοποιώντας κάπως τα πράγματα, λέγοντας ότι γενικά ήταν «έκπτωτοι» Σπαρτιάτες. Γνωρίζουμε επίσης ότι το σπαρτιατικό δίκαιο τοπο-θετούσε σε μια ειδική νομική κατηγορία τα νόθα παιδιά που γεννιόνταν από την ένωση ενός Σπαρτιάτη με γυναίκα όχι Σπαρτιάτισσα ή είλωτα. Οι μόθα-κε(; ήταν προφανώς αυτοί οί κατά το ήμισυ Σπαρτιάτες, των οποίων η συγκε-κριμένη θέση στην πόλη παραμένει άγνωστη, όπως επίσης δεν γνωρίζουμε ποια ακριβώς ήταν η θέση των νεοδαμωδών, που ήταν ίσως απελεύθεροι είλωτες αλλά όχι ενσωματωμένοι στους ομοίους.

Αλλά η σημαντικότερη ομάδα μεταξύ των ελεύθερων Λακεδαιμονίων ήταν οι περίοικοι. Η λέξη σήμαινε τους κατοίκους των πόλεων που αποτε-λούσαν μέρος του κράτους των Λακεδαιμονίων. Τίθεται ένα διπλό ζήτημα σχετικά με αυτούς, της καταγωγής τους και της φύσης των σχέσεων τους με τους Σπαρτιάτες.

Σχετικά με το πρώτο θέμα, ήδη στους αρχαίους συγγραφείς απηχούνται δύο παραδόσεις; η πρώτη εκφράζεται κυρίως στον ίΐαναθηναϊκό του Ισοκρά-τη (§ 177): θ[περίοίκοι είναι Δωριείς που αρχικά είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους Σπαρτιάτες, αλλά ύστερα από τις διαφορές που εκδηλώθηκαν μεταξύ των ευγενών και του δήμου απωθήθηκαν προς τις λιγότερο εύφορες περι-φερειακές περιοχές από τους ολιγαρχικούς, οι οποίοι παρέμειναν οι μόνοι κύριοι της Λακωνίας. Ο δήμος (δηλαδή οι περίοικοι) δεν υποβιβάστηκε σε

ΣΠΑΡΤΗ - 01 Θ Ε Σ Μ Ο Ι ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 1 3 7

κατάοταση δουλείας, αλλά έχασε όλα τα δικαιώματα που είχε στην κεντρική διακυβέρνηση.

Ο Έφορος, αντίθετα, σύμφωνα με μια παράδοση που μεταφέρει ο Στρά-βων, θεωρούσε ότι οκηερίοικοι ήταν κάποιος κατακτημένος λαός, στον οποίο οι Δωριείς κατακτητές πρόσφεραν στην αρχή ισότητα αλλά στη συνέχεια του τη στέρησαν. Οι περίοικοι θα πρέπει να ήταν της ίδιας προδωρικής καταγω-γής με τους είλωτες, αλλά, ενώ οι είλωτες έχασαν την ελευθερία τους, οι περίοικοι, για κάποιους λόγους που είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, τη διατήρησαν.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται το αδύνατο σημείο της εκδοχής του Έφορου. Ο ιστορικός V. ΕΙΐΓβπόθΓρ έκανε επιπλέον μια παρατήρηση που μας οδηγεί να απορρίψουμε την εκδοχή αυτή: η απουσία κοινής δράσης περιοίκων και ειλώ-των στις επαναστάσεις που έκαναν συχνά οι είλωτες εναντίον του σπαρτια-τικού κράτους, δεν μπορεί να εξηγηθεί αν δεχτούμε ότι η καταγωγή των δύο ήταν κοινή. Γνωρίζουμε επίσης ότι, σύμφωνα με την παράδοση που μεταφέ-ρει ο Πλούταρχος στον Λυκούργο, οι περίοικοι συμμετείχαν στη διανομή κλήρων. Και ξέρουμε άλλωστε ότι μπορούσαν να λάβουν μέρος στους αγώ-νες της Ολυμπίας ως Λακεδαιμόνιοι.

0α πρέπει λοιπόν να δεχτούμε την εκδοχή του Ισοκράτη; Ο αθηναίος ρήτορας ουσιαστικά μεταφέρει στο σπαρτιατικό παρελθόν την πραγματικό-τητα του 4ου αιώνα και την κλασική αντίθεση μεταξύ ολιγαρχικών και δήμου. Στη θέση των περιοίκων και την κατωτερότητά τους έναντι των Σπαρτιατών θα έπρεπε μάλλον να δούμε το αποτέλεσμα μιας εξέλιξης που δεν έχε ι τόσο ξεκάθαρο πολιτικό χαρακτήρα ούτε τόσο σαφείς εθνικές βάσεις. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αρχικά οι Δωριείς κατακτητές, και όσοι «Αχαιοί» ήταν αρκετά ισχυροί ώστε να γίνουν δεκτοί ως μέρος της πολεμικής τάξης, σχη-μάτισαν στη Λακωνία μια συμμαχία αυτόνομων πόλεων. Μία από τις πόλεις αυτές, η Σπάρτη, αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα, για λόγους που δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε αλλά που σίγουρα σχετίζονται με τη στρατιωτική της ισχύ, η οποία συνδέεται με την εξέλιξη του καθεστώτος της. Οι περίοικες πόλεις, διατηρώντας βέβαια τις τοπικές τους κυβερνήσεις, έχασαν τη θέση του ελεύθερου και ίσου συμμάχου, καθώς και κάθε πρωτο-βουλία σε θέματα εξωτερικής πολιτικής.

Περνώντας στο δεύτερο ζήτημα, των σχέσεών τους με τους Σπαρτιάτες, διαπιστώνουμε ότι οι περίοικοι έχουν πραγματική αυτονομία σε ό,τι δεν


αφορά την εξωτερική πολιτική. Ορισμένοι σύγχρονοι ιστορικοί εξέφρασαν την υπόθεση ότι υπήρχε ένα είδος προσωπικής εξάρτησης των περιοίκων από τους βασιλείς της Σπάρτης. Δεν είναι όμως απαραίτητο να υπήρχε κάποιος σχετικός όρκος αφοσίωσης: οι βασιλείς της Σπάρτης ήταν οι ανώ-τατοι διοικητές του στρατού των Λακεδαιμονίων (βλ. σ. 99), και επομένως είχαν ούτως ή άλλως υπό τις διαταγές τους κληρωτούς περιοίκους.

Οι στρατιωτικές υπηρεσίες ήταν η βασική υποχρέωση των ηεριοίκίύν. Γνωρίζουμε ότι πολεμούσαν στο πλευρό των Σπαρτιατών, σχημάτιζαν όμως ξεχωριστές ομάδες. Ο αριθμός τους συνεχώς αυξάνεται σε σχέση με των Σπαρτιατών, και τον 4ο αιώνα αποτελούν τελικά το μεγαλύτερο μέρος του στρατού των Λακεδαιμονίων.

Οι στρατιωτικές αυτές υπηρεσίες όμως δεν προϋπέθεταν οργάνωση ανά-λογη με της Σπάρτης. Οι περίοικες πόλεις δεν είχαν την ίδια εξέλιξη με τη Σπάρτη, που είχε γίνει ένα μόνιμο στρατόπεδο. Εξού και η σημασία τους στην οικονομική ζωή του κράτους των Λακεδαιμονίων: οι περίοικες πόλεις μπο-ρούσαν ελεύθερα να ασχολούνται με το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Οι περίοι-κοι έφτιαχναν εργαλεία και ρούχα, τα οποία έρχονταν να πουλήσουν στη Σπάρτη. Ήταν ψαράδες στις παραθαλάσσιες πόλεις, αγρότες στις υπόλοι-πες, ξυλουργοί, χτίστες κτλ. Εξασφάλιζαν έτσι τα υλικά αγαθά των Σπαρ-τιατών, και σίγουρα αυτούς σκέφτονταν οι πολιτικοί φιλόσοφοι του 4ου αιώνα όταν ονειρεύονταν τον αποκλεισμό εμπόρων και χειρωνακτών από την ιδανι-κή πολιτεία, αναγνωρίζοντας πάντως την αναγκαιότητά τους για την εξασφά-λιση του ιδανικού της αυτάρκειας. Ωστόσο, η οικονομική ζωή των περίοικων πόλεων, δεδομένης και της εξάρτησης τους από τη Σπάρτη, πρέπει να δια-τήρησε μέχρι κάποια σχετικά μεταγενέστερη περίοδο έναν πρωτόγονο χαρα-κτήρα. ΓΓ αυτό και μόνο πολύ αργά, όταν η Σπάρτη είχε ήδη πάψει να αποτε-λεί στρατιωτική δύναμη στον ελληνικό κόσμο, οι περίοικες πόλεις κατάφεραν να χειραφεπιθούν από την κηδεμονία της, και μόνο πολύ σπάνια κατά την κλασική περίοδο επιχειρούσαν να αποτινάξουν τον σπαρτιατικό ζυγό.

2. Τα πράγματα ήταν διαφορετικά με τους είλωτες, που οι επαναστάσεις τους σημαδεύουν την ιστορία της Σπάρτης κατά την κλασική εποχή, και οι οποίοι έθεσαν πολλές φορές σε κίνδυνο την ύπαρξη της πόλης. Ήταν τόσος ο φόβος για τις επαναστάσεις αυτές, ώστε ο Πλάτωνας στους Νόμους συνιστούσε να μην υπάρχουν σε μια πόλη δούλοι της ίδιας καταγωγής και που να μιλούν την


ίδια γλώσσα. Πάντως για το ζήτημα της καταγωγής των ειλώτων ούτε κατά την αρχαιότητα υπήρχε συμφωνία απόψεων, πράγμα που οδήγησε ορισμένους σύγχρονους ιστορικούς να αμφισβητήσουν την προδωρική τους καταγωγή. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι οι είλωτες ήταν απόγονοι πληθυσμών που υπο-τάχθηκαν από τους Δωριείς κατακτητές και υποβιβάστηκαν σε δούλους. Την ίδια τύχη είχαν αργότερα και οι Μεσσήνιοι. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις το γεγονός της κατάκτησης παραμένει ο βασικός άξονας ερμηνείας.

Μερικοί σύγχρονοι ωστόσο υπέθεσαν ότι η ειλωτεία στη Σπάρτη ήταν αποτέλεσμα μιας οικονομικής εξέλιξης ανάλογης με εκείνη που πρέπει να γνώρισε η Αττική τον 70 αιώνα. Ενώ όμως στην Αττική ο Σόλων χάρισε την ελευθερία στους χωρικούς που είχαν υποδουλωθεί λόγω των χρεών τους προς τους μεγάλους γαιοκτήμονες, στη Σπάρτη δεν συνέβη το ίδιο, με απο-τέλεσμα την ειλωτεία. Η θεωρία αυτή μπορεί να φαίνεται ενδιαφέρουσα εκ πρώτης όψεως, με τον παραλληλισμό που επιχειρεί μεταξύ Αθήνας και Σπάρ-της. Στηρίζεται όμως σε ένα γεγονός που μπορεί να αμφισβητηθεί: την απου-σία κάθε ίχνους επιβίωσης κάποιας προδωρικής διαλέκτου στη Λακωνία.

Δεν θα μπορούσε να δοθεί μια κατηγορηματική απάντηση. Έχουμε ήδη εκφράσει τις επιφυλάξεις μας για την ερμηνεία των δομών του σπαρτιατικού κράτους με βάση τη δωρική κατάκτηση. Τη δεύτερη αυτή ερμηνεία θα έπρε-πε να τη δεχτούμε; Προσκρούει σε μία παράδοση κατά την οποία οι είλωτες, τουλάχιστον αρχικά, αποτελούσαν περιουσία της κοινότητας των Σπαρτια-τών. Ακόμη κι αν η παράδοση αυτή απορρέει από το γενικότερο «μυστήριο» που καλύπτει τη σπαρτιατική κοινωνία, είναι γεγονός ότι μεταξύ των ειλώ-των υπήρχαν δεσμοί, που εξηγούν και τις συχνές επαναστάσεις τους. Άλλω-στε οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, και ο παραλληλισμός που έκα-ναν μεταξύ της σπαρτιατικής ειλωτείας και άλλων ανάλογων μορφών εξάρ-τησης, μας κάνουν να σκεφτούμε ότι η υποδούλωση των χωρικών ήταν ένα πολύ πιο διαδεδομένο φαινόμενο, το οποίο απλώς στη Σπάρτη κατά κάποιον τρόπο συστηματοποιήθηκε.

Ο είλωτας δεν μπορούσε να πουληθεί ή να νοικιαστεί, αφού δεν αποτε-λούσε ιδιωτική περιουσί-α. Παρέμενε «δεμένος» με τον κλήρο και κατέβαλλε τέλη στον ιδιοκτήτη του κλήρου όπου εργαζόταν, αλλά μπορούσε να διαθέσει ελεύθερα το πλεόνασμα, πράγμα που του προσέφερε μεγαλύτερη οικονομική ανεξαρτησία απ' όση είχαν οι συνηθισμένοι δούλοι. Προφανώς τα τέλη αυτά ήταν ιδιαίτερα υψηλά. Ο Τυρταίος, ποιητής σύγχρονος του Β' Μεσσηνιακού

140 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΑΑΑΑ

πολέμου, παρομοιάζει τους Μεσσήνιους είλωτες με «γαϊδούρια που λυγίζουν από το βάρος και φέρνουν στον κύριο τους το μισό της ουγκομιδής τους». Φαί-νεται όμως ότι αργότερα τα τέλη σταθεροποιήθηκαν, προκειμένου να εξασφα-λίζουν τη συνεισφορά του Σπαρτιάτη στο συσσίτιο. Αυτό τουλάχιστον προκύ-πτει από τη μαρτυρία του Πλούταρχου, που βέβαια είναι πολλές φορές αμφι-σβητήσιμη, αλλά απηχεί μια παράδοση την οποία δεν μπορούμε και να απορ-ρίψουμε εντελώς. Επιπλέον η κατάσταση των δούλων της Κρήτης, που τη γνω-ρίζουμε αρκετά καλά χάρη στην περίφημη επιγραφή της Γόρτυνας, και με τους οποίους συχνά συγκρίνονταν σι εΜωτες, επιβεβαιώνει την πραγματικότητα αυτής της κατά το ήμισυ ελευθερίας των ειλώτων στο οικονομικό επίπεδο.

Οι είλωτε(; ήταν κυρίως χωρικοί, Γι' αυτό και μόνο, είχαν σημαντική θέση στη ζωή της πόλης. Ένας αρχαίος γραμματικός υποστηρίζει ότι οι είλωτες βρίσκονταν σε μια ενδιάμεση κατάσταση, μεταξύ δούλου και ελεύθερου. Πρέπει όντως να μπορούσαν να έχουν οικογένεια, και η ζωή τους να ήταν κατά το ήμισυ ανεξάρτητη. Ίσως να είχαν ακόμη και το δικό τους σπίτι, τα δικά τους εργαλεία δουλειάς. Κι ωστόσο οι αρχαίοι συγγραφείς, κυρίως οι αθηναίοι, επέμεναν στην άσχημη αντιμετώπιση και τις βίαιες ταπεινώσεις που υφίσταντο οι είλωτες. Δεν είναι τώρα η στιγμή για μια τέτοια συζήτηση, και ούτε είναι εύκολο να ξεχωρίσουμε την υπερβολή από την πραγματικότη-τα, Η άσχημη αντιμετώπιση βέβαια δεν θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνη της αιτία για τις επαναστάσεις των ειλώτων. Είναι όμως και αυτή μια απόδειξη του στρατιωτικού χαρακτήρα του σπαρτιατικού κράτους, του οποίου είναι σημαντικό να παρουσιάσουμε τους κυριότερους θεσμούς.

2. 01 Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ο Ι Θ Η Σ Μ Ο Ι Τ Η Σ Σ Π Α Ρ Τ Η Σ Κ Α Τ Α Τ Η Ν Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Π Ο Χ Η

Όπως όλες οι ελληνικές πόλεις, η Σπάρτη είχε μια συνέλευση στην οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτες, ένα πιο περιορισμένο συμβούλιο και άρχοντες. Στη Σπάρτη όμως οι παραδοσιακοί αυτοί θεσμοί έπαιρναν μια πολύ ιδιαίτερη φυσιογνωμία.

2 .7 Η σννέλεναη

Στα αρχαία κείμενα η συνέλευση ονομάζεται μερικές φορές Εκκλησία. Φαί-νεται όμως ότι ο ακριβής όρος για την Εκκλησία της Σπάρτης ήταν το όνομα


Αηέλλα. Απαρτιζόταν από όλους τους Σπαρτιάτες που είχαν γεννηθεί ελεύ-θεροι, που δεν είχαν στερηθεί τα δικαιώματα τους και δεν είχαν εκπέσει στην τάξη των υπομειόνων, αδυνατώντας να συνεισφέρουν στο συσοίτιο. Η Απέλλα φαίνεται ότι συνεδρίαζε μια φορά το μήνα, σε υπαίθριο χώρο που δεν έχει προοδιοριστεί.

Οι εξουσίες της ήταν πολύ περιορισμένες. Ο Πλούταρχος παρατηρεί ότι κανείς δεν είχε το δικαίωμα να συζητήσει τις προτάσεις που θέτονταν, οι οποίες γίνονταν δεκτές ή απορρίπτονταν συλλήβδην. Μια συμπληρωματική ρήτρα, πάντα σύμφωνα με τον Πλούταρχο, προέβλεπε ότι, αν ο λαός λάμβα-νε κάποια απόφαση αντίθετη με τους νόμους, οι βασιλείς και οι γέροντες μπορούσαν να διαλύσουν τη συνέλευση. Αυτός ήταν ένας τρόπος να εμπο-δίζεται κάθε ουσιαστική ενέργεια εκ μέρους της Απέλλας.

Όσο για την ίδια τη διαδικασία των συνελεύσεων της Απέλλας, δεν μπο-ρούμε να τη φανταστούμε και πολύ καλά. Μπορούσαν άραγε οι Σπαρτιάτες να πάρουν το λόγο, γίνονταν πραγματικές συζητήσεις; Αν πιστέψουμε τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, που είναι πλησιέστερη από του Πλουτάρχου στην πραγματικότητα της κλασικής εποχής, τέτοιες συζητήσεις ήταν αδύνατες, πράγμα που αποτελεί γνώρισμα του ολιγαρχικού χαρακτήρα των σπαρτιατι-κών θεσμών. Τι συνέβαινε σε περίπτωση που ο λαός απέρριπτε κάποια πρόταση που είχαν υποβάλει οι έφοροι και η Γερουσία-, Οι έφοροι το αγνο-ούσαν ή κατέθεταν άλλη πρόταση; Κάτι τέτοιο δεν περιλαμβανόταν άραγε στις απόπειρες κατά των νόμων, που προκαλούοαν αυτόματα τη διάλυση της συνέλευσης;

Στην πραγματικότητα, παρότι θεωρητικά η σπαρτιατική συνέλευση απο-φάσιζε για ειρήνη ή πόλεμο και ε ξ έλεγε τους όρχοντε(; και τη Γερουσία, δεν είχε καμία ουσιαστική πολιτική επιρροή. Ο ολιγαρχικός χαρακτήρας του σπαρτιατικού καθεστώτος συνδεόταν προφανώς με την πολύ μικρή επιρροή της εκκλησίας. Τον 4ο αιώνα άλλωστε φαίνεται ότι η Σπάρτη δεσμεύεται όλο και λιγότερο από την εκκλησία, που δεν είχε πραγματικές εξουσίες. Ο Ξενο-φώντας στα Ελληνικά (III, 3, 8) αναφέρεται σε μια <ψίκρά εκκλησία», για την οποία δεν γνωρίζουμε ουσιαστικά τίποτα και έχουν δοθεί οχετικά με αυτή πάρα πολλές ερμηνείες. Πρόκειται άραγε για την Απέλλα, όταν συνερχόταν σε επείγουσες περιπτώσεις, και ενώ απουσίαζαν οι περισσότεροι Σπαρτιά-τες , ή, όπως υποστήριζε ο ΟΙοΐζ, για «έναν από τους βασικούς θεσμούς της σπαρτιατικής κυβέρνησης»; Υπήρχε ήδη στην αρχή της κλασικής εποχής ή


εμφανίστηκε αρκετά αργότερα, στη διάρκεια ή και ύστερα από τον Πελοπον-νησιακό πόλεμο, ο οποίος έφερε στη Σπάρτη, όπως και αλλού, βαθιές ανα-κατατάξεις των παραδοσιακών θεσμών; Υπάρχουν τόσα ερωτήματα τα οποία είναι πρακτικά αδύνατο να απαντηθούν, αφού κάθε υπόθεση στηρίζεται στην προκειμένη περίπτωση σε εξαιρετικά εύθραυστες βάσεις. Ένα μόνο είναι βέβαιο: όταν αποκαλύφθηκε στη Σπάρτη, στις αρχές του 4ου αιώνα, η συνω-μοσία του Κινάδωνα, που θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή της πόλης, δεν συγκλήθηκε ούτε καν αυτή η ^ψικρά εκκλησία» αλλά μονάχα μερικοί γέρο-ντες, που έλαβαν μόνοι τους τα απαραίτητα μέτρα,

2.2 Η Γερονοία

Η Γερουσία ήταν ένας από τους βασικούς θεσμούς του σπαρτιατικού πολιτι-κού συστήματος. Κατά την παράδοση, ο Λυκούργος καθόρισε τα χαρακτηρι-στικά της και τη φύοη της. Είδαμε όμως πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την παράδοση αυτή. Το ζήτημα που προκάλεσε τις περισσότερες συζητήσεις ήταν ο αριθμός των γερόντων. Ήταν είκοσι οκτώ, και οι δύο βασιλείς. Είναι δύσκολο να ξέρουμε αν ο αριθμός αυτός ανταποκρίνεται σε κάποια παλαιό-τερη οργάνωση της σπαρτιατικής κοινωνίας, και σε ποια. Μπορεί να υποθέ-σει κανείς ότι ο αριθμός των γερόντων δεν ήταν ίσως τόσο περιορισμένος στην αρχή. Κατά την κλασική εποχή οι γέροντες εκλέγονταν με μια διαδικα-σία που ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει «παιδαριώδη» {Πολιτικά, II, 9, 25). ΐνΐόλις ένας από τους γέροντες πέθαινε, οι υποψήφιοι για τη διαδοχή του παρουσιάζονταν μπροστά στον συγκεντρωμένο λαό με σειρά που καθοριζό-ταν με κλήρωση. Η ένταση των χειροκροτημάτων με την οποία υποδέχονταν την εμφάνιση κάθε υποψηφίου μετριόταν από κριτές που ήταν κλεισμένοι σε γειτονικό σπίτι, και όποιος συγκέντρωνε τα περισσότερα χειροκροτήματα εκλεγόταν. Για να θέσει κανείς υποψηφιότητα για το λειτούργημα του γέρο-ντα, έπρεπε να είναι τουλάχιστον εξήντα ετών, απαλλαγμένος δηλαδή από κάθε στρατιωπκή υποχρέωση. Το λειτούργημα ήταν ισόβιο.

Ποιες ήταν εξουσίες της Γεροί/σίσς; Στο θέμα αυτό οι απόψεις των σύγ-χρονων μελετητών διίστανται. Πολλοί πιστεύουν ότι -(] Γερουσία είχε κυρίως προβουλευηκές λειτουργίες. Δηλαδή, όπως η Βουλή των Πεντακοσίων στην Αθήνα, συνέθετε και ετοίμαζε τα σχέδια νόμου προτού τα υποβάλει σε ψηφο-


φορία στην Εκκλησία. Οι ττροβουλευτικές λειτουργίες όμως ήταν σημαντι-κές, αφού, αν η Αηέλλα, που είχε συμβουλευτικό χαρακτήρα, επεδίωκε να τροποποιήσει το σχέδιο που της υποβαλλόταν, η Γερουσία μπορούσε να λύσει τη συνέλευση. Επομένως στη Γερουσία ανήκε η τελική απόφαση. Η Γερουσία, πέρα από τη νομοθετική της δραστηριότητα, ήταν και ανώτατο δικαστήριο εγκλημάτων. Αργότερα όμως ένα μέρος των αρμοδιοτήτων της, κυρίως τα θέματα εγκλημάτων κατά του κράτους, πρέπει να πέρασαν στα χέρια των εφόρων. Εξακολούθησε πάντως η Γερουσία να διαθέτει κάποιο κύρος. Άλλωστε ακριβώς οι ΐ'έροντδς κλήθηκαν να αποφασίσουν για την τύχη του Κινάδωνα, απόδειξη ότι αποτελούσαν ακόμη την ανώτατη αρχή της πόλης σε δικαστικά ζητήματα. Είναι όμως αναμφίβολο ότι κατά την κλασική εποχή η δύναμη των εφόρων συνεχώς αυξανόταν.

Η Γερουσία

Α. θεσμοθέτηση της Γερουσίας από τον Λυκούργο

Ανάμεσα στους πολλούς νέους θεσμούς που δημιούργησε ο Λυκούρ-γος, ο μεγαλύτερος και ο πιο σημαντικός ήταν η Γερουσία, η οποία, όπως τουλάχιστον λέε ι ο Πλάτων, συνδεόταν με την εξουσία των βασιλέων, που τότε μόλις είχε αναγεννηθεί, και, καθώς η Γερουσία ήταν μια εξίσου ισχυρή αρχή για τις σπουδαίες υποθέσεις, αποτε-λούσε για την πόλη ασφάλεια και εγγύηση· διότι τότε στην πολιτική κυριαρχούσαν πότε οι βασιλείς, πράγμα που θα μπορούσε να φέρει την τυραννία, πότε ο λαός, φέρνοντας την απειλή της δημοκρατίας. Στο εξής δημιουργήθηκε ένα στοιχείο ισορροπίας, η Γερουσία, που αποτελούσε τη στερεότερη βάση του πολιτεύματος· διόπ οι είκοσι οκτώ γέροντες στήριζαν βέβαια τους βασιλείς όταν έπρεπε να απο-φευχθεί η δημοκρατία, αλλά όταν ήταν ανάγκη ενδυνάμωναν το λαό που αντιστεκόταν στην τυραννία. Ο Αριστοτέλης λέει ότι ο αριθμός των γερόντων ορίστηκε στους είκοσι οκτώ επειδή, από τους τριάντα που είχαν οριστεί αρχικά τον καιρό του Λυκούργου, οι δύο εγκατέ-λειψαν άνανδρα το καθήκον τους. Αντίθετα ο Σφαίρος υποστηρίζει όπ οι γέροντες ήταν εξαρχής είκοσι οκτώ. Ίσως επίσης ο Λυκούργος να

144 01 ΘΕΣ^ίΟI ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΑΑΑΑ/ί

σκέφτηκε ότι ο αριθμός είκοσι οκτώ, που είναι το γινόμενο του επτά και του τέσσερα και μπορεί επίσης να διαιρεθεί σε ίσα μέρη, είναι ο πρώτος τέλειος αριθμός ύστερα από το γινόμενο του έξ ι και του τέσ-σερα. Εγώ νομίζω ότι μάλλον ο Λυκούργος ήθελε να υπάρχουν τριά-ντα άρχοντες μαζί με τους δύο βασιλείς.

ΠΛΟπΑΡΧΟΣ, Αυι^ούργος, 5

Β. Κριτική της Γερουσίας από τον Αριστοτέλη

Και με την εξουσία των γερόντων δεν είναι καλύτερα τα πράγματα. Γιατί, αν οι γέροντες είχαν προσόντα και ήταν εκπαιδευμένοι καλά στην ανδραγαθία, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ωφελούν την πόλη, αν και αμφισβητείται το ότι λαμβάνουν διά βίου σοβαρές αποφάσεις (γιατί, όπως υπάρχει το γήρας του σώματος, υπάρχει και το γήρας του πνεύματος)· αλλά είναι εκπαιδευμένοι με τέτοιον τρόπο, ώστε ούτε ο ίδιος ο νομοθέτης μπορεί να καταλάβει αν είναι αγαθοί ή όχι, πράγμα επικίνδυνο. Φαίνεται μάλιστα ότι, όσοι κατέχουν αυτό το αξίωμα, αυτοί συχνά δωροδοκούνται και ζημιώνουν τις κοινές υποθέσεις. Π' αυτό είναι καλύτερο οι γέροντες να μην είναι ανεύθυνοι· τώρα όμως είναι. 0α ήταν ίσως καλό όλοι οι άρχοντες να λογοδοτούν στους εφόρους· αυτό όμως θα ήταν μεγάλο δώρο προς τους εφόρους, και δεν νομί-ζουμε ότι η λογοδοσία πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο. Κι ακόμη, ο τρόπος με τον οποίο επιλέγονται οι γέροντες είναι παιδαριώδης, και δεν είναι σωστό εκείνος που πρόκειται να εκλεγεί να επιζητεί ο ίδιος το αξίωμα· γιατί σε κάθε αξίωμα πρέπει να βρίσκεται κάποιος που να το αξίζει, είτε το θέλει είτε όχι. Όμως φαίνεται ότι ο νομοθέτης ως προς αυτό κάνει ό,τι κάνει και ως προς τους υπόλοιπους θεσμούς του πολιτεύματος- ενθαρρύνει τους πολίτες να αγαπούν τα αξιώματα και χρησιμοποιεί το γεγονός αυτό στην εκλογή των γερόντων γιατί κανείς δεν θα επιζητούσε την εξουσία, εάν δεν αγαπούσε τα αξιώμα-τα. Και μάλιστα, τα πιο πολλά εκ προθέσεως αδικήματα γίνονται εξαι-τίας της φιλοδοξίας ή της φιλοχρηματίας.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠολιΤίΚά II, 1270 ί) 35-1271 3 18


2.3 Οι έφοροι

Οι έφοροι ήταν άρχοντες. Σχημάτιζαν μια πενταμελή επιτροπή, εκλεγμένη για ένα έτος. Οι πολιτικοί φιλόσοφοι του 4ου αιώνα έβλεπαν ατούς εφόρους την έκφραοη του δημοκρατικού χαρακτήρα του σπαρτιατικού πολιτεύματος. Φαίνεται ότι δεν πρέπει να υπήρχε καμία προϋπόθεση τιμήματος ή καταγω-γής για την πρόσβαση στο πανίσχυρο αυτό αξίωμα, το οποίο, περισσότερο από τη διπλή μοναρχία και τη Γεροασία, έδινε στο σπαρτιατικό πολίτευμα τον πρωτότυπο χαρακτήρα του.

Από πού προερχόταν η επιτροπή των πέντε εφόρων; Οι αρχαίοι συγγρα-φείς είχαν διαφορετικές απόψεις για το θέμα αυτό, όπως άλλωστε και για καθετί που αφορούσε το σπαρτιατικό πολίτευμα,

[Ίάρα πολλοί απέδιδαν το θεσμό στον Λυκούργο: ο Ηρόδοτος (I, 65), ο Ξενοφώντας {Λακεδαιμονίων Πολιτεία, VIII, 8), αν και με τρόπο πιο ασαφή και συζητήσιμο, και ο Έφορος σε ένα απόσπασμα που μεταφέρει ο γεωγρά-φος Στράβων {ϋ300ΐ}γ. 70, απόσπασμα 149). Αφού το έργο του Λυκούργου ήταν τέλειο, ήταν φυσικό να είχε προβλέψει και τους εφόρους ως φύλακες της πολιτείας, πάντοτε έτοιμους να ενεργήσουν εναντίον όσων {βασιλέων ή γερόπων) την αμφισβητούσαν.

Αλλοι ωστόσο θεωρούσαν το θεσμό των εφόρων βασιλικής προέλευσης, και εμπνευστή του συγκεκριμένα το βασιλιά θεόπομπο, που βασίλευσε ιδι-αίτερα ευεργετικά κατά τον Α' Μεσσηνιακό πόλεμο. Έτσι, ο θεσμός εμφανί-ζεται συνδεδεμένος με μία από τις μεγάλες κρίσεις που πέρασε η Σπάρτη κατά την αρχαϊκή περίοδο. Αυτή τη γνώμη εκφράζει ο Αριστοτέλης {Πολιτικά 1313, 3 25), ο ίΐλούταρχος, που συμφωνεί με τον Αριστοτέλη {Λυκαύβγοζ;, VII), και λιγότερο ξεκάθαρα ο Πλάτων στους Νόμου(;.

Τέλος μια τρίτη άποψη για την προέλευση των εφόρων προτείνει ο συγ-γραφέας της ελληνιστικής περιόδου Σωσικράτης: ο θεσμός πρέπει να θεσπί-στηκε στα μέσα του 4ου αιώνα, ως προστασία απέναντι στις τυραννικές φιλο-δοξίες κάποιων βασιλέων, και ο εισηγητής του πρέπει να ήταν ο Χίλων, ο πιο γνωστός από τους εφόρους του 4ου αιώνα (Διογένης Λαέρτιος,!, 68).

Με βάση τις αντικρουόμενες αυτές απόψεις των αρχαίων συγγραφέων, η σύγχρονη κριτική έκανε κάθε είδους υπόθεση σχετικά με την προέλευση του θεσμού. Ορισμένοι έφτασαν να υποστηρίξουν ότι οι έφοροι υπήρχαν ήδη από τα πάρα πολύ μακρινά χρόνια, και το αξίωμά τους ήταν τότε θρησκευτικό,


ενώ οί ίδιοι ήταν κάτι σαν μάντεις, που σιγά σιγά καταχράστηκαν την ολοένα αυξανόμενη επιρροή τους στους βασιλείς. Πρέπει να προσθέσουμε ένα τελευταίο στοιχείο του προβλήματος: οι κατάλογοι των εφόρων (ένας από τους εφόρους ήταν επώνυμος) αρχίζουν το 754, δηλαδή ύστερα από τον Λυκούργο και πριν από τον θεόπομπο. Φτιάχτηκαν όμως εκ των υστέρων και δεν θα πρέπει να τους αποδίδουμε πολύ μεγάλη σημασία.

Οι σπαρτιατικοί θεσμοί: οι έφοροι

Το αξίωμα αυτό είναι η μεγαλύτερη εξουσία στους Σπαρτιάτες, κι όμως οι έφοροι προέρχονται από το λαό, έτσι ώστε πολλές φορές τυχαίνει να ανέρχονται στο αξίωμα άνθρωποι πάρα πολύ φτωχοί, που, ακριβώς λόγω της φτώχειας τους, εξαγοράζονται. Αυτό έχει αποδει-χτεί και παλιότερα πολλές φορές, όπως και τώρα με την υπόθεση της Άνδρου· μερικοί εξαγοράστηκαν με χρήματα, και, όσο τους ήταν δυνα-τόν, κατέστρεψαν όλη την πόλη. Κι επειδή η εξουσία τους είναι πολύ μεγάλη και σχεδόν τυραννική, ως αποτέλεσμα οι βασιλείς αναγκάστη-καν να τους κολακέψουν, ώστε και με αυτό τον τρόπο προκλήθηκε βλάβη στο πολίτευμα· γιατί από αριστοκρατικό άρχισε να γίνεται δημο-κρατικό. Πάντως, η αρχή των εφόρων στηρίζει το πολίτευμα, γιατί ο λαός μένει ικανοποιημένος επειδή συμμετέχει στη μέγιστη εξουσία, πράγμα που είναι ωφέλιμο, είτε οφείλεται στο νομοθέτη είτε είναι τυχαίο· διότι, για να είναι ασφαλές το πολίτευμα στο μέλλον, πρέπει όλα τα μέρη της πόλης να επιθυμούν την ύπαρξη και τη διατήρηση του πολιτεύματος- και οι βασιλείς το επιθυμούν αυτό λόγω της εξουσίας που διαθέτουν, οι καλοί πολίτες λόγω του ότι μπορούν να συμμετά-σχουν στη Γερουσία {επειδή το αξίωμα αυτό αποτελεί βραβείο για την αρετή τους) και ο λαός λόγω του ότι έχει τη δυνατότητα να ανέλθει στη θέση των εφόρων (διότι οι έφοροι προέρχονται απρ το σύνολο του λαού). Το αξίωμα έπρεπε να είναι αιρετό και οι έφοροι να εκλέγονται από όλον το λαό, αλλά όχι με τον τρόπο με τον οποίο εκλέγονται τώρα (που είναι εξαιρετικά παιδαριώδης). Εξάλλου οι έφοροι αποφασίζουν για πολύ σοβαρά ζητήματα ενώ είναι τυχαίοι πολίτες, γΓ αυτό θα ήταν πιο σωστό να κρίνουν όχι με βάση τη δική τους γνώμη, αλλά σύμφω-


να με τους γραπτούς νόμους. Επιπλέον, ούτε ο τρόπος ζωής των εφό-ρων συμφωνεί με τις επιθυμίες της πόλης- η ζωή των εφόρων είναι πολύ άνετη, ενώ των υπολοίπων ρυθμίζεται από σκληρούς περιορι-σμούς, τους οποίους δεν μπορούν να υπομείνουν, και ξεφεύγοντας από το νόμο απολαμβάνουν κρυφά τις σωματικές ηδονές.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά ϋ, 1270 Ι) 7-35

Έχουμε λοιπόν τέσσερις διαφορετικές παραδόσεις ή ερμηνείες σχετικά με την προέλευση των εφόρων. Ποια μπορεί να είναι η πιθανότερη άποψη, η πλησιέστερη στην πραγματικότητα; Για μια ακόμη φορά, είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι το σύνολο των νόμων της Σπάρτης δημιουργήθηκε διά μιας, από έναν και μοναδικό νομοθέτη. Υπάρχουν θεωρητικές τροποποιήσεις, που απεργάστηκαν τον 3ο και τον 2ο αιώνα σπαρτιάτες μεταρρυθμιστές, οι οποίοι επεδίωκαν να φέρουν σε πέρας ένα πλήρες πολιτικό έργο, στο πνεύ-μα των πολιτικών δημιουργημάτων του 4ου και του 3ου αιώνα. Μπορούμε να δεχτούμε ότι το όνομα του βασιλιά Θεόπομπου παρέμεινε συνδεδεμένο με την προέλευση του θεσμού των εφόρων επειδή προφανώς ο θεσμός εμφα-νίστηκε τον 8ο αιώνα. Ακόμη και ο αριθμός των εφόρων μπορεί να συσχετι-στεί με το συνοικισμό της Σπάρτης, που τον αποτελούσαν τέσσερα χωριά, ως πυρήνας, και οι Αμύκλες. Η παλαιότητα του θεσμού δεν μπορεί να αμφι-σβητηθεί, ακόμη και αν τον θεωρήσουμε μεταγενέστερο από το σύνολο της Μεγάλης Ρήτρας. Αλλά είναι αμφίβολο εάν οι έφοροι είχαν εξαρχής τόσο διευρυμένες εξουσίες όσο την κλασική εποχή.

Παρόλο που ο θεσμός εμφανίστηκε τον 8ο αιώνα, μόλις τον 6ο αιώνα απέκτησε την πραγματική του σημασία. Τότε η Σπάρτη βγαίνει από τον Β' Μεσσηνιακό πόλεμο, και κυρίως τότε ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος συντα-ράσσεται από την εμφάνιση της τυραννίας, που σημαίνει τον έλεγχο της εξουσίας από ένα και μόνο άτομο, μερικές φορές βασιλικής καταγωγής και συνήθως σφετεριστή.

Η ενδυνάμωση της εξουσίας των εφόρων, που ίσως οφείλεται στον έφορο Χίλωνα, εμφανίστηκε ως μέσο άμυνας απέναντι σε ενδεχόμενη εξέλιξη της βασιλικής εξουσίας σε τυραννία, ενώ συγχρόνως ο δημοκρατικός τρόπος επι-λογής τους μπορούσε να παρουσιαστεί ως παραχώρηση στο δήμο.


Οι εξουσίες των πέντε εφόρων ήταν στην πραγματικότητα πολύ εκτετα-μένες. Ο πρόεδρος της πενταμελούς επιτροπής ήταν επώνυμος. Προήδρευε στην Απέλλα, ιδιαίτερα όταν γίνονταν εκεί δεκτοί ξένοι πρεσβευτές και όταν επρόκειτο να ληφθούν αποφάσεις για ειρήνη ή πόλεμο. Από τη μαρτυρία του Ξενοφώντα και του Πολύβιου προκύπτει ότι οι έφοροι μπορούσαν, όταν ερχό-ταν ξένη πρεσβεία, να αποφασίσουν αν χρειαζόταν ή όχι να φέρουν στη συνέλευση τις προτάσεις που γίνονταν.

Σε καιρό πολέμου οι έφοροι έδιναν τη διαταγή της κινητοποίησης, υπο-δείκνυαν στους στρατηγούς ποια τακτική να ακολουθήσουν, και δύο έφοροι συνόδευαν πάντοτε τον έναν από τους δύο βασιλείς, εκείνον που είχε το ανώτατο πρόσταγμα στην εκστρατεία.

Το κύριο καθήκον τους όμως ήταν ο ευρύτατος έλεγχος όλης της κοινω-νικής ζωής της πόλης, ιδιαίτερα της εκπαίδευσης, που είχε πολύ σημαντική θέση στη ζωή και τη συγκρότηση του σπαρτιάτη πολίτη" από την επιτροπή των εφόρων εξαρτιόταν και όλη η διοικητική ζωή της πόλης. Τέλος, είχαν πολύ εκτεταμένες δικαστικές εξουσίες, από τις οποίες δεν ξέφευγαν ούτε οι βασιλείς, και που τους επέτρεπαν να ασκούν σχεδόν αστυνομικό έλεγχο στο σύνολο της πόλης.

Κατείχαν λοιπόν σημαντικές εξουσίες: ο Αριστοτέλης τις χαρακτηρίζει <(υπέρμετρες και σχεδόν τυραννικές». Αλλά, αφενός η συλλογικότητα του αξιώματος, αφετέρου η περιορισμένη διάρκεια του ενός έτους εξασφάλιζαν ότι δεν θα γινόταν εφαλτήριο προς την προσωπική εξουσία για κάποιον φιλόδοξο.

2.4 Οι βασιλείς

Παρόλο που το σπαρτιατικό πολίτευμα διέθετε, όπως είπαμε και στην αρχή, τα τρία παραδοσιακά όργανα κάθε πολιτεύματος ελληνικής πόλης, Εκκλησία, Βουλή και άρχοντες, και παρά την ιδιοτυπία των μεταξύ τους σχέσεων και των δικαιοδοσιών τους, το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της πολιτείας των Λακεδαιμονίων είναι ίσως η επιβίωση της διπλής βασιλείας, μέχρι το τέλος της κλασικής εποχής αλλά και τον πρώτο καιρό της ελληνιστικής περιόδου. Η βασιλεία υπήρχε σε όλες τις ελληνικές πόλεις στις αρχές της αρχαϊκής περιόδου, και πολλές φορές επιβίωσε, παρά την εξέλιξη του πολιτεύματος, με τη μορφή κάποιου αξιώματος, βασικά θρησκευτικού χαρακτήρα, που τελι-

ΣΠΑΡΤΗ ~ 01 ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ίΟ\Ι II ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 149

κά έγινε αιρετό και ετήσιο. Η πρωτοτυπία της Σπάρτης έγκειται στο ότι η βασιλεία διατήρησε πολύ πιο ουσιαστικές εξουσίες, σε στρατιωτικό και πολι-τικό επίπεδο, και στο ότι οι βασιλείς ήταν δύο, από τα δύο βασιλικά γένη των Αιγιδών και των Ευρυποντιδών. Η προέλευση της σπαρτιατικής δυαρχίας έθεσε πολλά ζητήματα και προκάλεσε πολλές συζητήσεις. Μπορούμε να δεχτούμε ότι ο θρησκευτικός χαρακτήρας δόθηκε εκ των υστέρων για να δικαιολογηθεί κάποια κατάχρηση που πρέπει να ανάγεται στον πρώτο καιρό ύπαρξης της πόλης. Αλλά και η ίδια η σπαρτιατική δυαρχία εγείρει πολλά ερωτήματα. Πρώτον, ως προς τη διαδοχή: η διπλή μοναρχία ήταν κληρονομι-κή, όμως δεν περνούσε απαραιτήτως στον άμεσο κληρονόμο και όχι απαραι-τήτως στον πρωτότοκο. Ο Ηρόδοτος μάλιστα ισχυρίζεται ότι τα παιδιά που γεννιόνταν πριν από την άνοδο του πατέρα τους στη βασιλεία δεν μπορού-σαν να διεκδικήσουν τη διαδοχή του, εφόσον υπήρχε και παιδί που είχε γεν-νηθεί «στην πορφύρα», οπότε ο βασιλικός τίτλος περιερχόταν αναγκαστικά σε αυτό (Ηρόδοτος, VII, 3).

Ένα άλλο ζήτημα τίθεται ως προς την έκταση των βασιλικών εξουσιών. Είναι βέβαιο ότι οι εξουσίες αυτές περιορίζονταν αφού ήταν μοιρασμένες στα δύο, αλλά και επειδή οι βασιλείς υποχρεώνονταν να ορκίζονται στους νόμους, και οι έφοροι όφειλαν να εξασφαλίζουν όπ τηρείται αυστηρά ο όρκος αυτός. Μόνο σε ένα επίπεδο η βασιλική εξουσία εμφανίζεται απόλυτη: το στρατιωτικό. Σε καιρό πολέμου ο ένας από τους δύο βασιλείς είχε το ανώτατο πρόσταγμα των στρατευμάτων, και διέθετε επομένως σχεδόν απεριόριστη εξουσία. Όταν όμως ο πόλεμος τελείωνε, ο βασιλιάς περιοριζόταν και πάλι στα κανονικά του δικαιώματα. Στην ιστορία της Σπάρτης κυριαρχούν οι διαμάχες μεταξύ βασιλέ-ων από τη μία πλευρά, Γερουσίας και εφόρων από την άλλη, καθώς οι βασιλείς κατηγορούνταν συχνά ότι ασκούσαν πολύ προσωπική εξωτερική πολιτική {ο Κλεομένης στο τέλος του 6ου αιώνα, ο Παυσανίας κατά τη διάρκεια των Μηδι-κών πολέμων, ο Αγησίλαος τον 4ο αιώνα), και καλούνταν να επανέλθουν στην έννομη τάξη και στα όρια της εξουσιαστικής δικαιοδοσίας τους.

Οι βασιλείς είχαν επίσης και θρησκευτικές εξουσίες, που συνδέονταν στενά με τις στρατιωτικές τους. Αυτό φαίνεται από τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν οι θυσίες πριν από κάθε στρατιωτική επιχείρηση. Επίσης ο Πλού-ταρχος υποστηρίζει ότι κάθε εννέα χρόνια οι βασιλείς υποβάλλονταν σε ένα είδος θείας κρίσης: η εμφάνιση στον ουρανό ενός διάττοντος αστέρα μια εντελώς ξάστερη νύχτα σήμαινε την οργή των θεών και την ενοχή των βασι-


λέων, 01 οποίοι παύονταν μέχρι να τους αποκαταστήσει το μαντείο των Δελ-φών ή της Ολυμπίας (Πλούταρχος, Άγις, II).

Οι βασιλείς συμβουλεύονταν συχνά το μαντείο των Δελφών, με τη μεσο-λάβηση των δύο πυθιών. Άλλωστε ήταν και οι ίδιοι ιερείς του Λακεδαιμονίου Διός και του Ουρανίου Διός.

Ένα τελευταίο ζήτημα τίθεται σχετικά με τη σπαρτιατική δυαρχία. Τι συνέβαινε αν ανέκυπτε διαφωνία μεταξύ των δύο βασιλέων; Φαίνεται ότι την κλασική εποχή η διαφορά επιλυόταν με τη διαιτησία των εφόρων. Στην πράξη, μπορούμε να υποθέσουμε ότι όποιος από τους δύο βασιλείς είχε ισχυρότερη προσωπικότητα παρέσυρε και τον άλλο στις δικές του θέσεις. Και μόνο σε περίπτωση αξεπέραστης διαφωνίας επενέβαιναν οι έφοροι.

Οι βασιλείς απολάμβαναν σημαντικές τιμές: σαν τους ομηρικούς βασιλείς, λάμβαναν ένα τέμενος, κτήμα στο έδαφος περίοικης πόλης. Το μερίδιο τους στα λάφυρα ήταν μεγαλύτερο από των υπόλοιπων Σπαρτιατών, και στο συσ-σίτιο έπαιρναν διπλή ποσότητα, για να μπορούν, λέε ι ο Ξενοφώντας, να τιμή-σουν τους επισκέπτες και τους φιλοξενούμενους τους όπως επιθυμούσαν.

Οι βασιλείς

0α αναφερθώ και στη δύναμη και την τιμή την οποία ο Λυκούργος εξασφάλισε στο βασιλιά σε καιρό εκστρατείας. Πρώτον, κατά την εκστρατεία η πόλη τρέφει το βασιλιά και τους ακολούθους του. Στην ίδια σκηνή με το βασιλιά μένουν οι πολέμαρχοι, οι οποίοι, καθώς βρί-σκονται για πολύ καιρό μαζί του, συσκέπτονται με το βασιλιά για ό,τι είναι ανάγκη. Μαζί του μένουν και άλλοι τρεις άνδρες από τους ευγε-νείς, οι οποίοι φροντίζουν για ό,τι χρειάζεται ο βασιλιάς και οι πολέ-μαρχοι, ώστε αυτοί να μην έχουν άλλη απασχόληση εκτός από τις πολεμικές τους φροντίδες.

0α επαναλάβω πώς ξεκινάει ο βασιλιάς με το στράτευμα. Πρώτα, πριν φύγει από την πόλη, προσφέρει θυσίες ο ίδιος και η συνοδεία του στον αρχηγό Δία, Αν οι οιωνοί της θυσίας είναι ευνοϊκοί, ο πυρφόρος παίρνει τη φωτιά από το βωμό και προπορεύεται προς τα σύνορα της χώρας· εκεί ο βασιλιάς κάνει και πάλι θυσίες στο Δία και την Αθηνά. Αν και οι δύο θυσίες είναι ευνοϊκές, τότε ο βασιλιάς με το στράτευμα

ΣΠΑΡΤΗ - 01 ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΑΙΞΗ ΤΟΥΣ

περνά τα σύνορα της χώρας. Προηγείται ο πυρφόρος προσέχοντας να μην σβήσει καθόλου η φωτιά από τις δύο θυσίες, και ακολουθούν τα διάφορα ζώα για θυσία. Κάθε φορά που ο βασιλιάς πρόκειται να κάνει θυσία, αρχίζει πριν ακόμη ξημερώσει, για να προλάβει την εύνοια του θεού. Στη θυσία παρευρίσκονται οι πολέμαρχοι, οι λοχαγοί, οι πενπ]-κόνταρχοι, οι αρχηγοί των ξένων στρατιωτών, οι αρχηγοί πις επιμελη-τείας και όποιος θέλει από τους στρατηγούς των σύμμαχων πόλεων. Παρευρίσκονται επίσης και δύο έφοροι, οι οποίοι όμως δεν παρεμβαί-νουν σε τίποτα αν δεν τους καλέσει ο βασιλιάς- παρακολουθούν όμως π κάνει ο καθένας και διορθώνουν όποιον πρέπει. [...]

Όταν αποφασιστεί ότι πρέπει να στρατοπεδεύσουν, ο βασιλιάς είναι εκείνος που δίνει τη διαταγή και υποδεικνύει ποιο είναι το κατάλληλο μέρος· ο βασιλιάς μόνο έχει το δικαίωμα να στείλει φιλι-κές ή εχθρικές πρεσβείες. Και για οτιδήποτε θέλει να κάνει κάποιος πρέπει να έχε ι την άδεια του βασιλιά. Αν δηλαδή βρεθεί κάποιος που πρέπει να δικαστεί, ο βασιλιάς τον στέλνει στους Ελλανοδίκες, αν κάποιος ζητά χρήματα, τον στέλνει στους ταμίες, αν έχει έρθει με λάφυρα, στους λαφυροπώλες. Έτσι που κατανέμει ο βασιλιάς τις εργασίες, το μόνο έργο που απομένει στον ίδιο κατά την εκστρατεία είναι να ενεργεί ως ιερέας για τα σχετικά με τους θεούς και ως στρατηγός απένανπ στους ανθρώπους. [...]

Ο Λυκούργος επίσης επέτρεψε να παίρνει ο βασιλιάς ένα μέρος από τα θυσιαζόμενα ζώα, και σε πολλές από τις περίοικες πόλεις χώρισε εκτάσεις για το βασιλιά, τέτοιες ώστε ούτε τα αναγκαία να στερείται αλλά ούτε και να υπερέχει σε πλούτο. Και για να μπορούν οι βασιλείς να ζουν και σε σκηνή στο ύπαιθρο, όρισε γΓ αυτούς μια δημόσια σκηνή και τους τίμησε με διπλή μερίδα φαγητού στο δείπνο, όχι για να τρώνε διπλή ποσότητα από τους άλλους, αλλά για να μπο-ρούν να τιμήσουν με το φαγητό αυτό κάποιον που θα ήθελαν τους επέτρεψε επίσης να επιλέξει ο καθένας δύο άνδρες που θα έμεναν μαζί τους στη σκηνή, οι οποίοι λέγονται Πύθιοι. Όρισε επίσης να παίρνει ο καθένας ένα μικρό γουρουνάκι από κάθε γέννα γουρου-νιών, ώστε να έχει πάντοτε ο βασιλιάς ζώα για θυσία, αν χρειαστεί να ζητήσει τη συμβουλή των θεών.

Κοντά στο σπίπ του βασιλιά υπάρχει λίμνη, που δίνει άφθονο


νερό· και το πόσο χρήσιμο είναι το νερό σε πολλά πράγματα, το ξέρουν καλύτερα εκείνοι που τους λείπει. Μπροστά στο βασιλιά σηκώνονται όλοι, εκτός από τους έφορους, οι οποίοι δεν σηκώνονται από τους θρόνους τους. Οι έφοροι και ο βασιλιάς ορκίζονται κάθε μήνα μεταξύ τους, οι έφοροι εκ μέρους της πόλης και ο βασιλιάς για τον εαυτό του· ο βασιλιάς ορκίζεται ότι θα βασιλεύσει σύμφωνα με τους νόμους της πόλης, και η πόλη ότι, αν εκείνος τηρήσει τον όρκο του, θα διαφυλάξει αδιατάρακτη τη βασιλεία του.

Αυτές τις τιμές λοιπόν απολαμβάνει ο βασιλιάς στη διάρκεια της ζωής του, οι οποίες δεν είναι και πολύ ανώτερες από των ιδιωτών διότι ο Λυκούργος δεν ήθελε ούτε να εμπνεύσει τυραννική νοοτρο-πία στους βασιλείς, ούτε να προκαλέσει το φθόνο των πολιτών για τη δύναμη του βασιλιά.

Τέλος, με τις τιμές που γίνονται στο βασιλιά όταν πεθάνει, οι νόμοι του Λυκούργου θέλουν να δηλώσουν ότι οι βασιλείς των Λακε-δαιμονίων τιμώνται όχι ως άνθρωποι αλλά ως ήρωες.

ΞΕΝΟΦΏΝ, Αακεδαιμονίων Πολιτε ία, Χ)ΐι, χν

Τέλος, οι βασιλείς ήταν αυτοδικαίως μέλη της Γερουοίαζ;, πράγμα που τους επέτρεπε να συμμετέχουν στη διοίκηση της πόλης, όποια κι αν ήταν η πραγ-ματική έκταση της προσωπικής τους εξουσίας.

Έτσι εμφανίζεται το σπαρτιατικό πολιτικό σύστημα, σε αδρές γραμμές και δεδομένων όλων των προβλημάτων που εγείρει. Όμως τον 4ο και τον 3ο αιώνα το σπαρτιατικό πολίτευμα υπέστη τον αντίκτυπο μιας ιδιαίτερα οξείας κοινωνικής κρίσης που συντάραξε την Πελοπόννησο, και την οποία δεν απέ-φυγε ούτε η Λακωνία. 0α πρέπει τελειώνοντας να πούμε λίγα λόγια για το θέμα αυτό.

3. Η Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η Τ Ω Ν Σ Π Α Ρ Τ Ι Α Τ Ι Κ Ω Ν Θ Ε Σ Μ Ω Ν

Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η ^ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

Ο ίΐλάτων και ο Ξενοφών, αν και μεγάλοι θαυμαστές της Σπάρτης, δεν παρέ-

ΣΠΑηΗ - 01 ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑ! I! ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 153

λειψαν να σημειώσουν, ο Πλάτων στην Πολιτεία και ο Ξενοφών στη Αακε-δαψονίων Πολιτεία, ότι ανάμεσα στην ιδεώδη Σπάρτη, που παρουσίαζαν ως πρότυπο στους αθηναίους συμπατριώτες τους, και στη σύγχρονη τους Σπάρ-τη, η απόσταση ήταν μεγάλη και γινόταν συνεχώς μεγαλύτερη. Και οι δύο έβλεπαν την ίδια αιτία για την παρακμή της αρχαίας πολιτείας των Λακεδαι-μονίων: την αγάπη για τα πλούτη, που εξαφάνισε την παλαιά σπαρτιατική ισότητα, δημιούργησε μίση και μνησικακία μέσα στην πόλη και διαστρέβλω-σε τους θεσμούς. Οι σπαρτιατικοί θεσμοί ήταν όντως στενά συνδεδεμένοι με την κοινωνική ισορροπία, η οποία και αποτελούσε εγγύηση για τη σταθε-ρότητά τους. Όταν διαταρασσόταν η ισορροπία, τα πάντα διακυβεύονταν. Είναι όμως προφανές ότι η Σπάρτη δεν μπόρεσε να μείνει στο περιθώριο των σχέσεων που είχαν αναπτύξει οι πόλεις του ελληνικού κόσμου. Και παρότι οι Σπαρτιάτες μπορεί να σέβονταν την απαγόρευση για επικερδείς δραστηριό-τητες και για κατοχή χρυσού και ασημιού, και οι φιλοδοξίες της πόλης να περιορίζονταν στην Πελοπόννησο, η είσοδος της Σπάρτης στην πολιτική του Αιγαίου και κυρίως ο μεγάλος πόλεμος στα τελευταία χρόνια του 5ου αιώνα διατάραξαν στη Σπάρτη, όπως και άλλου, ακόμη και τις ισχυρότερες παρα-δόσεις. Δεν είναι τώρα η κατάλληλη στιγμή να μπούμε σε συγκεκριμένες λεπτομέρειες. Αρκεί μόνο ένα παράδειγμα: ο ναύαρχος Λύσανδρος, νικητής στους Αιγός Ποταμούς, που διατηρεί προσωπικές σχέσεις με τον Μεγάλο Βασιλιά και τον αδελφό του, τον Κύρο, ασκεί προσωπική εξωτερική πολιτική, στην οποία οι δύο βασιλείς δεν τολμούν πάντοτε να αντιτεθούν, και τελικά τιμάται στους Δελφούς με ένα άγαλμα, που τον παρουσιάζει ανάμεσα σε θεούς και ήρωες.

Αλλοι, ενεργώντας με λιγότερο θεαματικό τρόπο, δεν παρέλειψαν να επωφεληθούν από τους πολέμους και τις εκστρατείες στην Ανατολή για να συγκεντρώσουν περιουσίες, τις οποίες ούτε καν γινόταν λόγος να αποποιη-θούν, για να υπακούσουν στο νόμο. Όταν ο Πλάτων μιλά για τους ανθρώπους αυτούς που κρύβουν το χρυσάφι τους για να καλύψουν καλύτερα τη δύναμή τους και να προετοιμάσουν την αντικατάσταση της «τιμοκρατίας» από την «πλουτοκρατία», περιγράφει οπωσδήποτε μια καινούργια πραγματικότητα, όπως και όταν στον Αλκιβιάδη τον Α ' αναφέρεται στον πλούτο ορισμένων Σπαρτιατών σε δούλους και είλωτες. Όντως, η παλαιά ισότητα, που συνεπα-γόταν την αδυναμία του Σπαρτιάτη να διαθέσει ελεύθερα τον κλήρο του, η ψιλή κυριότητα του οποίου ανήκε στο κράτος, ήταν πια απλώς μια ανάμνηση.

! 154 ΟΙ Θ Ε Σ Μ Ο Ι ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΛΔΛ

Και ο νόμος του εφόρου Επιτάδα, τον οποίο αναφέρει ο Πλούταρχος, νόμος που επέτρεπε στους Σπαρτιάτες να διαθέτουν ελεύθερα τον κλήρο τους με διαθήκη, ήταν πιθανότατα απλώς η επισημοποίηση μιας πραγματικότητας, στην οποία εμφανίστηκε ως απάντηση η συνωμοσία του Κινάδωνα. Ο Κινά-δων ήταν υπομείων, δηλαδή Σπαρτιάτης που είχε χάσει την ιδιότητα του πολίτη επειδή δεν μπορούσε να συνεισφέρει στο συσσίτιο, και επιχείρησε να ξεσηκώσει εναντίον της μειονότητας των Ομοίων όλους όσοι καταπιέζο-νταν από αυτούς. Απέτυχε, όμως η ίδια η απόπειρα φανερώνει τη βαθιά δια-τάραξη της ισορροπίας.

Η ίδια κατάσταση μαρτυρείται και από μεταγενέστερες πηγές. Ο Αριστο-τέλης, όταν μελετά το σπαρτιατικό πολίτευμα στο δεύτερο βιβλίο των Πολι-τικών, επιμένει στη σοβαρότητα της κοινωνικής κρίσης στη Σπάρτη, στην αυξανόμενη ανισότητα των περιουσιών, και στη συσσώρευση γαιών στα χέρια λίγων, κυρίως μάλιστα γυναικών, που φαίνεται ότι επωφελήθηκαν από τη νομοθεσία περί επικλήρων θυγατέρων για να συγκεντρώσουν στα χέρια τους μεγάλο μέρος των γαιών της πόλης. Ο Πλούταρχος στο έργο του ^ Ι̂γίς και Κλεομένης υποστηρίζει ότι ο αριθμός των μεγάλων γαιοκτημόνων στη Σπάρτη τον 3ο αιώνα δεν ξεπερνούσε τους εκατό, και ότι είχαν δημιουργη-θεί σημαντικές περιουσίες, καθιστώντας αναγκαίο το έργο των μεταρρυθμι-στών βασιλέων. Η πιο άμεσα αισθητή συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν η περιβόητη ολιγανθρωπία της Σπάρτης, ένα φαινόμενο κοινωνικό περισσότε-ρο παρά καθαρά δημογραφικό. Η καταστροφική μείωση του αριθμού των Ομοίων δεν μπορούσε παρά να έχει σοβαρό αντίκτυπο στη σύνθεση του σπαρτιατικού στρατού. Η προσφυγή στους μισθοφόρους, γενικότερο φαινό-μενο τότε στον ελληνικό κόσμο, γινόταν όλο και πιο αναγκαία, και βέβαια είχε σοβαρές συνέπειες στη λειτουργία των πολιτικών θεσμών. Η ιδιαίτερη θέση του Λύσανδρου οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στο ότι μπορούσε να έχει στη διάθεσή του έναν μισθοφορικό στρατό που δεν αναγνώριζε άλλον κύριο από εκείνον που τον διέταζε. Άλλη ένδειξη της κρίσης αυτής είναι η παρου-σία σπαρτιατών μισθοφόρων στο στρατό των Δέκα Χιλιάδων. Βασιλείς και απλοί στρατηγοί μπορούσαν να επιχειρήσουν να υπερβούν τις εξουσίες που τους είχαν εμπιστευτεί. Οι έφοροι, φύλακες των νόμων κατά τα άλλα, είχαν τους τρόπους να επωφεληθούν από τη νέα κατάσταση και να ασκήσουν αλη-θινή τυραννία, εξαναγκάζοντας τους βασιλείς να τους κολακεύουν, ώστε κι εκείνοι, σε αντάλλαγμα, να τους συμφιλιώνουν. Η αύξηση των μηνύσεων

ΣΠΑΡΤΗ - 01 ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ 1 5 5

κατά βασιλέων ή στρατηγών είναι καθαρό σημάδι της διατάραξης της ισορ-ροπίας; το 395 ο Παυσανίας, που είχε συμβάλει στην αποκατάσταση της ειρήνης και της δημοκρατίας στην Αθήνα, εξαναγκάστηκε να πάρει το δρόμο της εξορίας. Το 382 ο στρατηγός Φοιβίδας, που, κατά την επίθεσή του στη Θήβα, το μόνο που έκανε ήταν ουσιαστικά να εφαρμόσει την πολιτική του Αγησίλαου, καθαιρέθηκε από το αξίωμά του και καταδικάστηκε σε πρόστιμο εκατό χιλιάδων δραχμών. Το 378 ένας άλλος στρατηγός, ο Σφοδρίας, κατη-γορήθηκε για συνέργεια με τον θηβαϊκό εχθρό. Όλες αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν δείγματα μιας σοβαρής κρίσης, που οξύνθηκε περισσότερο με τις στρατιωτικές αποτυχίες της Σπάρτης από το 371 και μετά, και με την αναδίπλωση της πόλης στον εαυτό της, λόγω της πολιορκίας της από τις θηβαϊκές επιχειρήσεις. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η Σπάρτη τον 3ο αιώνα έγινε το θέατρο εξαιρετικά βίαιων κοινωνικών και πολιτικών διαμαχών, και ξέρουμε τι αντιστάσεις συνάντησαν εκείνοι που προσπάθησαν τότε να επι-στρέψουν στους παλαιούς νόμους του Λυκούργου, με μέσα που ίσως σήμαι-ναν και την ίδια την απάρνησή τους.

Ο σπαρτιατικός θρύλος ωστόσο επιβίωνε ακόμη, καλύπτοντας την πραγ-ματικότητα των σπαρτιατικών θεσμών του 5ου αιώνα, των θεσμών που οι άνθρωποι του 4ου αιώνα, ιδίως οι φίλοι της ολιγαρχίας, θεώρησαν πρότυπο, το οποίο πάντως δεν φαίνεται να απέκτησε πολλούς μιμητές.


Οι ολιγαρχικοί θεσμοί στον υπόλοιτΐο ελληνικό κόσμο

Παρόλο που η Σπάρτη τον 5ο και τον 4ο αιώνα είναι η πόλη προς την οποία στρέφονται οι ολιγαρχικοί του ελληνικού κόσμου, οι θεσμοί της δεν συμπί-πτουν με αυτό που ήταν αλλού η ολιγαρχία. Βέβαια βρίσκουμε σε όλες σχε-δόν τις ολιγαρχικές πόλεις, όπως και στη Σπάρτη, τους παραδοσιακούς θεσμούς των ελληνικών πόλεων: Εκκλησία, Βουλή, άρχοντες. Όμως σε κάθε περίπτωση απαιτούνται και διαφορετικές προϋποθέσεις για την πρόσβαση στις διάφορες υπεύθυνες θέσεις, προϋποθέσεις που δημιουργούν άπειρη ποικιλία ολιγαρχιών.

1. Η Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Κ Α Ι Η Β Ο Υ Λ Η

Κατά κανόνα, η κυριαρχία ανήκει στο σύνολο των πολιτών που μπορούν να συγκεντρωθούν σε συνελεύσεις, οι οποίες ονομάζονται εκκληοίαι ή αλίαι. Υπάρχει όμως ένα πρώτο στοιχείο διαφοροποίησης μεταξύ των ολιγαρχικών συνταγμάτων: οι προϋποθέσεις για να έχει κανείς το δικαίωμα του πολίτη. Γνωρίζουμε, κυρίως από τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, ότι στις θεσσαλικές πόλεις οι τεχνίτες, οι χωρικοί και οι έμποροι δεν μπορούσαν να παρευρε-θούν στην εκκλησία, που συνεδρίαζε στην Αγορά. Και ο Πλάτων υποστηρίζει ότι το ίδιο συνέβαινε στην αρχαϊκή Αθήνα. Βλέπουμε λοιπόν το ερώτημα που τίθεται: υπήρχαν στη Λάρισα, στην Κρανώνα ή στις Φηρές πολίτες παθητι-κοί, που, χωρίς να είναι ξένοι ή δούλοι, ήταν αποκλεισμένοι από την Εκκλη-σία-, Για τους χωρικούς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Θεσσαλία ήταν κατά κάποιον τρόπο ειδική περίπτωση, αφού την τάξη των χωρικών αποτελούσαν ουσιαστικά οι πενέστες, των οποίων τη μοίρα οι αρχαίοι συγγραφείς συνέ-κριναν με των λακεδαιμονίων ειλώτων γνωρίζουμε πολύ λίγα για την πραγ-ματική τους κατάσταση, αν και είναι σχεδόν βέβαιο ότι τον 4ο αιώνα έγιναν

157


ελεύθεροι. Ξέρουμε ότι σε άλλες περιοχές, τουλάχιστον από τον 6ο αιώνα, η ενασχόληση με αγροτικές εργασίες δεν απέκλειε κάποιον από την άσκη-ση των πολιτικών του δικαιωμάτων, αλλά, αντίθετα, τα περιφρονημένα επαγ-γέλματα όπως του τεχνίτη και του εμπόρου σπάνια ήταν συμβατά με τσ δικαίω-μα του πολίτη: στη Θήβα έπρεπε να παραιτηθεί κανείς από ένα τέτοιο επάγ-γελμα και να περάσουν δέκα χρόνια για να κερδίσει τα πολιτικά του δικαιώ-ματα. Αλλού, και αυτό ισχύει κυρίως για την κλασική εποχή, για να έχει κανείς πολιτικά δικαιώματα απαιτείται η κατοχή μιας ελάχιστης περιουσίας: είτε όσης χρειάζεται για να γίνει κανείς οηΜτηο; ε ίτε μεγαλύτερης. Έτσι, το σώμα των πολιτών φτάνει σε αριθμό που καθορίζεται πολύ συγκεκριμένα: οι Πέντε Χιλιάδες ή οι Τρεις Χιλιάδες στην Αθήνα, οι Χίλιοι σπιν Κολοφώνα, στον Οπούντα και στην Κρότωνα, οι Έξι Χιλιάδες στη Μασσαλία κτλ. Αλλά και πάλι, πέρα από τους πολίτες με πλήρη δικαιώματα, υπήρχαν και «κατώτε-ροι» πολίτες; Δεν είναι εύκολο να λυθεί το ζήτημα αυτό, γιατί τα περισσό-τερα κείμενα που θα μας επέτρεπαν να δώσουμε μια απάντηση στο ερώτη-μα είναι μεταγενέστερης εποχής, και λαμβάνουν ελάχιστα υπόψη τους την αρχαιότερη πραγματικότητα. Ο Αριστοτέλης οτα Πολιτικά διαχωρίζει ευθέως τον πλήρη δικαιωμάτων πολίτη, θα λέγαμε τον ενεργό πολίτη, από τον πολί-τη-υποκείμενο, ή παθητικό πολίτη. Μιλώντας μάλιστα για την πολιτεία της Μασσαλίας, για να προσδιορίσει το σώμα των ενεργών πολιτών χρησιμοποιεί τον όρο πολίτευμα. Δίνει ως απόδειξη για τη μετριοπάθεια της ολιγαρχίας της Μασσαλίας το γεγονός ότι ορισμένοι κατώτεροι άρχοντες ήταν δυνατό να μην προέρχονται από το πολίτευμα. Το πολίτευμα, που μερικές φορές έχει διαφορετική σημασία στο έργο του Αριστοτέλη, εδώ προσδιορίζει το σύνολο των πολιτών που είχαν πλήρη δικαιώματα, προφανώς τους Έξι Χιλιά-δες που αναφέραμε προηγουμένως. Ο Αριστοτέλης όμως προσπαθεί να αποσαφηνίσει και να συστηματοποιήσει νομικές έννοιες, που δεν ήταν πάντοτε με πολλή σαφήνεια καθορισμένες στην ελληνική πολιτική πραγματι-κότητα. Αρκεί ένα παράδειγμα για να πειστούμε, το παράδειγμα της πόλης της οποίας τους θεσμούς γνωρίζουμε καλύτερα, της Αθήνας. Τι θα συνέβαι-νε με τους πολίτες που δεν ανήκαν στους Πέντε Χιλιάδες αν δεν είχε απο-τύχει η επανάσταση του 411; Είναι αρκετά δύσκολο να δώσουμε συγκεκρι-μένη απάντηση. Αλλά μερικά κείμενα μόλις προγενέστερα του 411, κυρίως οι λόγοι του Λυσία, μας κάνουν να υποθέτουμε ότι όσοι δεν ήταν εγγεγραμ-μένοι στον κατάλογο θα εκδιώκονταν από την πολιτεία, ακόμη και από την

Ο! ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ 159

πατρίδα τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Λυσίας, μιλώντας για ένα διάταγμα το οποίο κατέθεσε στις αρχές του 4ου αιώνα κάποιος Φορμίσιος, που πρότεινε να στερηθούν το δικαίωμα του πολίτη όλοι όσοι δεν είχαν περιουσία, χρησιμοποιεί ως επιχείρημα για να τον αντικρούσει ότι έτσι θα στερούνταν και η πόλη μέρος της στρατιωτικής της δύναμης. Αυτό σημαίνει ότι οι αποκλεισμένοι από πολιτικά δικαιώματα δεν βρίσκονταν ούτε καν στην κατάσταση των μετοίκων και, με την ολιγαρχική επανάσταση, θα καταδικά-ζονταν σε εξορία. Το δρόμο της εξορίας πήραν το 322 και μερικοί από τους Αθηναίους που είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα, με διάταγμα του Αντίπατρου. Βλέπουμε πόσο δύσκολο είναι να σχηματίσουμε συγκεκριμένη εικόνα για τις προϋποθέσεις του δικαιώματος του πολίτη στις ολιγαρχικές πόλεις. Και εδώ οι διαφοροποιήσεις πρέπει να ήταν πολύ μεγάλες, και άπει-ροι οι τρόποι να αποκλειστούν οι φτωχότεροι, εκείνοι που ασκούσαν κάποιο επάγγελμα, αν όχι από το θεωρητικό δικαίωμα της άσκησης πολιτικής εξου-σίας, τουλάχιστον από την ίδια την πράξη.

Η ολιγαρχική Εκκλησία ήταν σώμα περιορισμένο όχι μόνο σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό· και οι ίδιες οι λειτουργίες της ήταν τις περισσότε-ρες φορές περιορισμένες: άλλοτε της δίνουν μόνο το δικαίωμα να καταγρά-φει τις αποφάσεις της Βουλής και των αρχόντων, άλλοτε, όπως είδαμε ότι συνέβαινε και στη Σπάρτη, περιορίζονται στη σύγκληση της μικρός εκκλη-σίας· τέτοιες περιορισμένες συνελεύσεις βρίσκουμε και σε μερικές πόλεις της νότιας Ιταλίας.

Η μείωση των εξουσιών της Εκκλησίας γινόταν συνήθως προς όφελος της Βουλής, που μερικές φορές, όπως στη Σπάρτη, ονομαζόταν Γερουσ/α, επειδή την αποτελούσαν οι πιο ηλικιωμένοι της πόλης" Γερουσία λεγόταν και στην Ήλιδα, στην Έφεσο και στην Κρότωνα. Εκείνο που διαφοροποιεί την ολιγαρχική από τη δημοκρατική Βουλή είναι ότι στην ολιγαρχική, όποιος κι αν ήταν ο τρόπος επιλογής των μελών, εκλογές ή κληρονομική διαδοχή, 10 αξίωμα τους ήταν ισόβιο. Συχνά επίσης τη Βουλή αποτελούσαν πρώην άρχοντες, όπως τη Βουλή του Αρείου Πάγου στην Αθήνα αλλά και των κρη-τικών πόλεων.

Και η Βουλή μπορούσε να ανπκατασταθεί μερικές φορές από ένα πιο περιορισμένο συμβούλιο, μια επιτροπή ηροβούλων το παράδειγμα της Κορίνθου είναι ιδιαίτερα χαρακτηρισπκό από αυτή την άποψη: υπήρχε μια Γερουσία ογδόντα μελών {δέκα για κάθε μία από τις οκτώ φυλές). Κάθε

16ί) 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

φυλή εξέλεγε εννιά βουλευτές και έναν πρόβουλο- οι οκτώ πρόβουλοι σχη-μάτιζαν ένα ανώτατο συμβούλιο που υπέβαλλε τις σημαντικότερες υποθέ-σεις Γερουσία. Το ίδιο σύστημα βρίσκουμε και στην Κέρκυρα.

Μερικές φορές οι ηρόβουλοί ασκούσαν πραγματικά αξιώματα και αποτε-λούσαν το όργανο διοίκησης του κράτους: έτσι συνέβαινε στις πόλεις της Εύβοιας, όπου οι πρόβουλοι εμφανίζονται ως αρχηγοί του κράτους, φύλακες των σφραγίδων και των αρχείων, δέχονται τους όρκους των πολιτών, διευθύ-νουν τα οικονομικά και την εξωτερική πολιτική και, τέλος, προεδρεύουν στη Βουλή. Στην Αθήνα η επανάσταση του 411 άρχισε με το διορισμό μιας επιτρο-πής προβούλων, που είχαν ως αποστολή να τροποποιήσουν το πολιτειακό καθεστώς και να επιλέξουν τα τετρακόσια μέλη π)ς νέας Βουλής. Σπ] συγκε-κριμένη περίπτωση, οι αθηναίοι ολιγαρχικοί εμπνεύστηκαν πιθανότατα από το παράδειγμα των πόλεων της Βοιωτίας. Καθεμιά από τις βοιωτικές πόλεις είχε τέσσερα βουλευτικά σώματα, που το καθένα αποτελούσαν για ένα τέταρτο του έτους την εν ενεργεία Βουλή. Πρόσβαση στα τέσσερα βουλευτικά σώματα είχαν αποκλειστικά όσοι διέθεταν το τίμημα του οπλίτη και, όπως είδαμε, είχαν πάψει από δεκαετίας να ασκούν κάποια εμπορική δραστηριότητα. Η εν ενεργεία Βουλή προετοίμαζε πιν ημερήσια διάταξη της γενικής συνέλευσης, και εξέταζε τα σχέδια νόμου πριν τα υποβάλει στα άλλα τρία βουλευτικά σώματα, των οποί-ων η συναίνεση ήταν απαραίτητη για να εφαρμοστεί ο νόμος. Η σύνοδος των τεσσάρων βουλευτικών σωμάτων ήταν ουσιαστικά το κυρίαρχο όργανο στις βοι-ωτικές πόλεις, ενώ η συνέλευση των πολιτών {Εκκλησία) είχε ρόλο σχεδόν μηδαμινό. Είναι δύσκολο να δεχτούμε ότι η σύνοδος των τεσσάρων βουλευτι-κών σωμάτων ήταν η γενική συνέλευση των πολιτών. Η ολιγαρχία των πόλεων της Βοιωτίας ήταν μετριοπαθής, και το οπλιπκό τίμημα πρέπει να ήταν αρκετά χαμηλό, ώστε ο αριθμός εκείνων που το διέθεταν να είναι υψηλός, ή τουλάχι-στον σημαντικός, για να επανδρώνουν τα τέσσερα βουλευτικό σώματα, των οποίων τα μέλη πρέπει μάλλον να υποθέσουμε ότι ήταν αιρετά, όπως και οι άρχοπες, και εκλέγονταν πιθανότατα από τους πολίτες με πλήρη δικαιώματα.

Η (ΐθηναϊκή ολιγαρχία: το .-τολίτίνμα των Τ(:τρακοσί(υν

θα πρέπει να συμμετέχουν στη Βαυλή κάθε χρόνο, χωρίς μισθό, όσοι είναι μεγαλύτεροι από τριάντα ετών από αυτούς θα προέρχονται οι

οί ΟΑ!ΓΑΡΧίΚΟ! ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛ 01ΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ 1 (> 1

στρατηγοί, οι εννέα άρχοντες, ο ιερομνήμων, οι ταξίαρχοι, οι ίππαρ-χοι, οι φύλαρχοι, οι άρχοντες των φρουρίων, οι δέκα ταμίες των ιερών χρημάτων της θεάς και των άλλων θεών, οι είκοσι ελληνοταμίες, που θα διαχειρίζονται και χρήματα για κοινωφελείς σκοπούς, οι δέκα ιεροποιοί και οι δέκα επιμελητές- αυτοί όλοι θα εκλέγονται από κατά-λογο περισσότερων υποψηφίων, που έχουν προκριθεί με μια πρώτη ψηφοφορία- οι υπόλοιποι άρχοντες θα είναι κληρωτοί και δεν θα προ-έρχονται από τους βουλευτές. Οι ελληνοταμ{ε(; που διαχειρίζονται τα χρήματα δεν θα συμμετέχουν στις αποφάσεις της Βουλής. Στο μέλ-λον θα σχηματιστούν τέασερα βουλευτικά σώματα, από πολίτες που έχουν την ηλικία που αναφέρθηκε, και από αυτά το ένα, που θα κλη-ρώνεται, θα λαμβάνει αποφάσεις· και τα υπόλοιπα θα κληρώνονται με τη σειρά τους. Οι εκατό θα χωρίζονται οι ίδιοι, και θα χωρίζουν και τους υπόλοιπους, σε τέσσερα τμήματα όσο το δυνατόν πιο ίσα, και με κλήρωση κάθε τμήμα θα ασκεί βουλευτικά καθήκοντα για ένα έτος. Οι βουλευτές θα αποφασίζουν ό,τι τους φαίνεται πιο σωστό για τα χρή-ματα, έτσι ώστε να είναι ασφαλή και να διατίθενται όπως πρέπει, και για άλλα θέματα θα λαμβάνουν όσο καλύτερες αποφάσεις μπορούν κι αν θέλουν να λάβουν κάποια απόφαση από κοινού με πιο πολλούς άνδρες, καθένας μπορεί να διαλέξει να καλέσει όποιον θέλει, από τους άνδρες της ίδιας ηλικίας. Η Βουλή θα συνεδριάζει κάθε πέντε ημέρες, εκτός αν χρειαστούν περισσότερες συνεδριάσεις. Οι εννέα άρχοντες θα εκλέγουν το προεδρείο. Τις ψηφοφορίες με ανάταση του χεριού θα ελέγχουν πέντε άνδρες που θα κληρώνονται από τη Βουλή, και ένας από αυτούς, που θα κληρώνεται κάθε μέρα, θα προ-εδρεύει στις συνεδριάσεις. Οι πέντε θα κληρώνουν επίσης κι αυτούς που θέλουν να έρθουν ενώπιον της Βουλής, πρώτα για θρησκευτικές υποθέσεις, δεύτερον τους κήρυκες, τρίτον τους πρεσβευτές και τέταρτον για τα υπόλοιπα θέματα- τα θέματα του πολέμου θα συζητι-ούνται στη Βουλή όποτε χρειάζεται, και οι στρατηγοί θα παρουσιάζουν την υπόθεση προς συζήτηση. Όποιος από τους βουλευτές δεν έρχε-ται στη Βουλή την προκαθορισμένη ώρα θα πληρώνει μία δραχμή για κάθε ημέρα, εκτός αν απουσιάζει με τη συγκατάθεση της Βουλής. [...] «Η Βουλή πρέπει να αποτελείται από τετρακόσια μέλη, σύμφωνα με την παράδοση, σαράντα από κάθε φυλή, που επιλέγονται μεταξύ


όσων είναι εγγεγραμμένοι σε κατάλογο που συντάσσουν οι φυλές και είναι μεγαλύτεροι από τριάντα ετών. Αυτοί θα επιλέγουν χους άρχο-ντες και θα συντάσσουν τον όρκο στον οποίο οι άρχοντες θα πρέπει να ορκίζονται, και σχετικά με τους νόμους, τις ευθύνες και τα άλλα ζητήματα θα πράττουν όπως νομίζουν ότι είναι ωφέλιμο, θα πρέπει να τηρούν τους θεσπισμένους νόμους, και δεν επιτρέπεται να τους τρο-ποποιούν ούτε να θεσπίζουν άλλους. Οι στρατηγοί τώρα θα εκλέγο-νται από τους πέντε χιλιάδες πολίτες με πλήρη δικαιώματα, αλλά όταν συσταθεί η Βουλή θα ελέγξε ι τους οπλίτες και μεταξύ αυτών θα εκλέ-ξε ι για στρατηγούς δέκα άνδρες και έναν γραμματέα, και αυτοί που θα εκλεγούν θα έχουν πλήρη εξουσία για ένα έτος, και αν είναι αναγκαίο θα λαμβάνουν αποφάσεις μαζί με τη Βουλή. Η Βουλή θα εκλέξε ι και έναν ίππαρχο και δέκα φυλάρχους. Στο μέλλον αυτοί θα εκλέγονται από τη Βουλή όπως ορίζει ο νόμος. Από τους υπόλοιπους άρχοντες, εκτός από τους βουλευτές και τους στρατηγούς, κανείς δεν επιτρέ-πεται να βρεθεί στο ίδιο αξίωμα περισσότερο από μία φορά. Για να είναι στο μέλλον μοιρασμένοι οι Τετρακόσιοι στα τέσσερα τμήματα, όταν οι άνδρες της πόλης θα πρέπει να αποφασίζουν μαζί με τους άλλους Αθηναίους, οι εκατό άνδρες θα τους κατανείμουν από τώρα».

Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ , ΛΘ/ϊ^ίίϋΐ' /ϊολίτεια, XXX, 2 Κ.εξ.

2. 01 ΑΡΧΟΝΤΕΣ

Όπως παντού, οι άρχοι/τες κληρονόμησαν τα προνόμια και τα καθήκοντα των παλαιών βασιλέων. Και γενικά έχουν στενές σχέσεις με τη θοαΑ^, Βέβαια σε πάρα πολλές πόλεις ο αριθμός τους είναι ακόμη σχετικά περιορισμένος. Αλλά τον 50 και κυρίως τον 4ο αιώνα η πρόοδος στην κατανομή των πολπικών και διοικητικών εργασιών έφερε την αύξηση των εξειδικευμένων αρχόντων, ακόμη και στις ολιγαρχικές πόλεις. Οι ονομασίες των αρχόντων είναι πάρα πολλές, και δεν είναι πάντοτε εύκολο να ξεχωρίσουμε δύο άρχοντες που φέρουν διαφορετικούς τίτλους ενώ η φύση των λειτουργιών τους είναι ίδια. Έτσι, ο επώνυμος άρχοντας ονομάζεται μερικές φορές απλώς άρχοντας, όπως στην Αθήνα· αλλά οτην Αμοργό, στη Σάμο, στην Κνίδο, στην Ιθάκη, στο


Αίγιο λέγεται δημιουργό(;' στη Μίλητο και στη Νάξο φέρει τον τίτλο του αισυ-μνήτη, ενώ στην Αλικαρνασσό, στη Χίο, στη Μυτιλήνη, στην Κέρκυρα και στο Ρήγιο επώνυμος άρχοντας είναι ο πρύτανης. Η επωνυμία ήταν γενικά συνδε-δεμένη με το υψηλότερο λειτούργημα, αυτό όμως δεν ίσχυε πάντοτε, και συχνά παρέμενε χαρακτηριστικό ενός αξιώματος που στους αρχαϊκούς χρό-νους συνεπαγόταν μεγάλες εξουσίες, αλλά που στη συνέχεια η αρχή του περιορίστηκε, όταν εμφανίστηκαν νέα λειτουργήματα τα οποία εξασφάλιζαν πιο εκτεταμένη πραγματική εξουσία σε όποιον τα ασκούσε.

Έτσι, λίγο πολύ παντού, πλάι στους επώνυμους άρχοντες, που διατηρού-σαν γενικά τα παλιά θρησκευτικά τους καθήκοντα και προήδρευαν στις θυσίες, εμφανίστηκαν άρχοντες που κατείχαν δικαστική εξουσία: στη Μίλητο η ε/τύ}ΐ/υ-μία προοριζόταν αποκλειστικά για τον αισυμνήτη της αδελφότητας των Μολ-πών, ενώ ο ανώτατος άρχοντας σε δικαστικά θέματα ονομαζόταν πρύτανης.

Τέλος, οι συνεχείς ανάγκες των πολέμων και η τελειοποίηση των στρα-τιωτικών τεχνικών έδιναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στους στρατηγούς· αυτό επιβεβαιώνεται κυρίως τον 4ο αιώνα, όταν ο πόλεμος είχε πια γίνει επάγγελμα.

Τα αξιώματα που αναφέραμε μπορούσαν να είναι κληρονομικά ή αιρετά. Κληρονομικά ήταν στις πόλεις όπου, κατά την κλασική εποχή, η αληθινή εξουσία βρισκόταν ακόμη στα χέρια ενός μόνο κέι^οας, όπως συνέβαινε στις πόλεις της Θεσσαλίας, ή ενός μικρού αριθμού γενών, όπως στη Μασσαλία, την Κνίδο και την Ηράκλεια.

Αλλού τα αξιώματα ήταν αιρετά, ισόβια ή ετήσια, αλλά πάντοτε υπήρχαν όροι για το δικαίωμα του εκλέγεσθαι. Οι όροι σχετίζονταν μερικές φορές με την καταγωγή: έτσι, σε ορισμένες αποικίες όπως η θήρα και η Απολλωνία, οι άρχοντες επιλέγονταν αποκλειστικά μεταξύ των απογόνων των πρώτων εποίκων. Τις περισσότερες φορές επρόκειτο για όρους τιμήματος: μόνο οι πιο πλούσιοι μπορούσαν να ανέλθουν στα σπουδαιότερα αξιώματα, για τα οποία, εννοείται, δεν αποζημιώνονταν. Τέλος, το πιο διαδεδομένο κριτήριο ήταν η ηλικία. Στην Κέρκυρα ο υποψήφιος για κάποιο αξίωμα έπρεπε να είναι πλούσιος και μεγαλύτερος από τριάντα ετών. Στη Χαλκίδα της Εύβοιας έπρεπε να είναι κανείς τουλάχιστον σαράντα ετών για να αναλάβει κάποιο δημόσιο καθήκον. Το ίδιο κριτήριο, προφανώς ρεαλιστικό, το βρίσκουμε και στις θεωρητικές πολιτείες των συγγραφέων του 4ου αιώνα.


3. Η Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η Τ Ω Ν Ο Λ Ι Γ Α Ρ Χ Ι Κ Ω Ν Θ Ε Σ Μ Ω Ν

Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά λέε ι ότι η ολιγαρχία είναι το λιγότερο σταθερό από όλα τα πολιτικά καθεστώτα. Αναλογίζεται μάλλον την εξαιρετικά ταραγ-μένη κατάσταση του 4ου αιώνα, και η άποψη του μπορεί να αμφισβητηθεί όσον αφορά τις αρχές της κλασικής περιόδου. Στην πραγματικότητα η ολι-γαρχία ήταν για πάρα πολύ καιρό η κυρίαρχη μορφή πολιτικού καθεστώτος στον ελληνικό κόσμο. Η ολιγομελής κυβέρνηση ήταν η πρώτη που διαδέχτη-κε την πρωτογενή μοναρχία. Και παρότί σε πάρα πολλές πόλεις η τυραννία έθεσε τέλος στα προνόμια μιας περιορισμένης αριστοκρατίας, σε λίγες μόνο περιπτώσεις με την πτώση των τυράννων εξασφαλίστηκε η νίκη του δήμου και η εδραίωση της δημοκρατίας. Το παράδειγμα της Κορίνθου είναι από αυτή την άποψη χαρακτηριστικό: τους Κυψελίδες διαδέχτηκε ένα στενά ολιγαρχικό καθεστώς. Ο ρόλος της Σπάρτης στην ανατροπή των τυράννων συνετέλεσε στο να ευνοηθεί σχεδόν παντού η εγκαθίδρυση καθεστώτων που προόριζαν αποκλειστικά για μια μικρή ή λίγο μεγαλύτερη μειονότητα την άσκηση της πολιτικής εξουσίας και την πρόσβαση στα αξιώματα. Ακόμη και στην Αθήνα, όπως είδαμε, για μερικά αξιώματα διατηρήθηκε, ακόμη και μετά τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, η προϋπόθεση του τιμήματος. Πάντως την κλασική εποχή οι βάσεις της ολιγαρχίας δεν είναι πια εκείνες που ήταν κατά την αρχαϊκή περίοδο. Και ενώ η ακίνητη περιουσία παραμένει το πιο διαδε-δομένο κριτήριο για την απόκτηση του δικαιώματος του πολίτη, και ο πλού-τος σε γη είναι ακόμη η μοναδική μορφή ευγενούς πλούτου, σε εξαιρετικές μονάχα περιπτώσεις η καταγωγή και οι δεσμοί αίματος συνεχίζουν να απο-τελούν πλεονέκτημα για την απόκτηση εξουσίας,

Η εξέλιξη συνεχίστηκε στη διάρκεια της κλασικής εποχής με τη διάδοση του νομίσματος και τις νέες μορφές πλούτου. Τη θέση των «ευγενών» θα πάρουν οι «ηλούσίοί ή εύποροι», όποια κι αν είναι η πηγή των εισοδημάτων τους. Αυτό κάνει τον Αριστοτέλη, στο τέλος του 4ου αιώνα, να ορίζει την ολι-γαρχία ως «κυβέρνηση των πλουσίων».

Όταν η ολιγαρχία ήταν αποφασισμένη να μην υποχωρήσει σε τίποτα, έφτα-νε στο σημείο να επιβάλλει στα μέλη της Βουλής όρκους με τους οποίους δεσμεύονταν να αρνούνται ό,τι επιθυμεί ο λαός. Τις πιο πολλές φορές όμως γινόταν κάποιος συμβιβασμός: έτσι στον Τάραντα η ολιγαρχία έκανε διπλό το κάθε λειτούργημα και το εμπιστευόταν σε δύο άρχοντες, τον έναν


αιρετό και τον άλλο κληρωτό. Η κλήρωση αποτελούσε πιο δημοκρατική δια-δικασία, αφού επέτρεπε οτα μέλη του δήμου να επιδιώξουν μια θέση στην οποία με εκλογές δεν θα κατάφερναν ποτέ να ανέλθουν. Πιο συχνά η ολι-γαρχία επέτρεπε στο δήμο την πρόσβαση στα κατώτατα αξιώματα, όπως συνέβαινε στη Μασσαλία. Εννοείται ότι, κάτω από τέτοιες συνθήκες, η στα-θερότητα της ολιγαρχίας ήταν απλώς μια μακρινή ανάμνηση. Καταλαβαί-νουμε λοιπόν την πικρή διαπίστωση του Αριστοτέλη. Στην ιστορία του ελλη-νικού κόσμου τον 4ο αιώνα κυριαρχούν οι διαμάχες πλούσιων και φτωχών, ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Και οι ολιγαρχίες έχουν μόνιμα το φόβο μιας δημοκρατικής επανάστασης, ή, ακόμα χειρότερα, το φόβο ότι η οργή του δήμου εναντίον των πλουσίων θα διευκολύνει την κατάληψη της εξουσίας της πόλης από ένα άτομο, αρχηγό μισθοφόρων ή ακόμη και ολιγαρχικό, που θα εγκαθίδρυε προς όφελος του την τυραννία. Αρκεί να αναλογιστούμε τα γεγονότα που, στα μισά του 4ου αιώνα, κατέληξαν στην εγκαθίδρυση της τυραννίας του Εύφρονα στη Σικυώνα, ή του Κλέαρχου στην ίΐοντοηράκλεια, για να καταλάβουμε ότι ο Αριστοτέλης δεν σκεφτόταν μόνο θεωρητικά, σαν φιλόσοφος αποκομμένος από την καθημερινή πραγματικότητα, όταν στα Πολιτικά αναζητούσε τρόπους προφύλαξης της ολιγαρχίας από τα σφάλματα που την οδηγούσαν ανεπιστρεπτί προς την τυραννία.

ΤΡΊΤΟ ΜΈΡΟς

01 ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ

Μια μελέτη χων ελληνικών πολιτικών θεσμών δεν θα ήταν πλήρης εάν δεν εξέταζε και τις ομοσπονδίες πόλεων. Οι ομοσπονδίες αυτές πήραν διάφο-ρες μορφές στη διάρκεια των δύο αιώνων ακμής της ελληνικής πόλης, από την απλή στρατιωτική συμμαχία, που είχε ελάχιστους ομοσπονδιακούς θεσμούς, μέχρι τις συμπολιτείες του 4ου αιώνα και της ελληνιστικής επο-χής, σωστά ομόσπονδα κράτη με πολύπλοκους κοινούς θεσμούς.

Οι ελληνικές ομοσπονδίες είχαν αρχικά εθνικό και θρησκευτικό χαρα-κτήρα. Οι πόλεις που προέρχονταν από το ίδιο έθνος συναντιόνταν στην κοινή λατρεία του ενός ή του άλλου θεού, το ιερό του οποίου γινόταν κέντρο των κοινών συναντήσεων, όπου κάθε πόλη έστελνε τους αντιπροσώπους της στις γιορτές προς τιμή του θεού. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας ποτέ δεν χά-θηκε, και η συμμαχία καθαρά στρατιωτικού χαρακτήρα που ίδρυσε η Αθήνα τον 50 αιώνα θα έχει για κέντρο της το ιωνικό ιερό του Δηλίου Απόλλωνα. Ακόμη και τον 3ο αιώνα, το Θέρμο θα είναι το θρησκευτικό και πολιτικό συγ-χρόνως κέντρο της αιτωλικής συμπολιτείας και οι Αιγές το κέντρο της αντι-πάλου αχαϊκής συμπολιτείας. Όταν οι Έλληνες, αντιμέτωποι με τον περσικό κίνδυνο, αποφάσισαν να ενωθούν σε μια στρατιωτική και αμυντική συμμαχία, συγκεντρώθηκαν γύρω από το ιερό του Ποσειδώνα, στον Ισθμό της Κορίν-θου. Και όταν μισό αιώνα αργότερα, ο Φίλιππος ο Μακεδόνας προσπαθεί να κάνει πράξη την ενότητα των Ελλήνων, κάτω από τη δική του ηγεμονία, για έναν νέο Μηδικό πόλεμο, επιλέγει τον Ισθμό για κέντρο του Κοινού των Ελλήνων που ιδρύει, αφού σκέφτηκε για λίγο να χρησιμοποιήσει το αμφικτιο-νικό συμβούλιο των Δελφών.

Όμως αυτή η θρησκευτική όψη των ελληνικών ομοσπονδιών δεν πρέπει να μας απασχολεί πολύ, γιατί δεν δημιούργησε μόνιμους πολιτικούς θε-σμούς. Ακόμη και το αμφικτιονικό συμβούλιο των Δελφών, συνέλευση των αντιπροσώπων των ελληνικών λαών (και όχι πόλεων), ποτέ δεν έπαιξε πραγ-ματικό πολιτικό ρόλο, εκτός ίσως, αλλά και αυτό είναι υπό συζήτηση, ως

165


πρωτεργάτης του ελληνικού αποικισμού, καθώς και κατά ένα σύντομο διά-στημα του 4ου αιώνα, όταν οι Θηβαίοι αρχικά και ο Φίλιππος αργότερα σκέ-φτηκαν να χρησιμοποιήσουν το αμφικτυονικό συμβούλιο για να ικανοποιή-σουν τις ηγεμονικές τους φιλοδοξίες.

Η μελέτη λοιπόν των θεσμών των ομοσπονδιών πρέπει να περιοριστεί στις πολιτικές οργανώσεις που δημιουργήθηκαν τον 5ο και τον 4ο αιώνα, για να εντάξουν τις πόλεις σε ευρύτερα σύνολα, στους κόλπους των οποίων η αρχή της αυτονομίας, αντίληψη αδιαχώριστη με την ελληνική πόλη, έπρεπε να γίνεται λίγο ή πολύ σεβαστή. 0α ξεχωρίσουμε κυρίως τρεις ομάδες από τα σύνολα αυτά; μια πρώτη αποτελούν οι ουμμαχίε^;, με στρατιωτικό κυρίως χαρακτήρα, που δημιουργήθηκαν από τις δυο αντίπαλες πόλεις, τη Σπάρτη και την Αθήνα, η δεύτερη είναι το Κοινόν των Ελλήνων που ίδρυσε ο Φίλιπ-πος το 338, και το οποίο σήμανε το τέλος των κλασικών χρόνων και της ελευθερίας των Ελλήνων, και τέλος η τρίτη ομάδα, που φτάνει μέχρι την ελληνιστική εποχή, περιλαμβάνει τις συνομοσπονδίες κρατών, από τις οποίες η σπουδαιότερη και η περισσότερο γνωστή κατά την κλασική εποχή είναι η βοιωτική συνομοσπονδία (συμπολιτεία).

Σημείωση: Π ρ έ π ε ι να επιοημάνουμε εδώ την ασάφεια της σύγχρονης ορολογίας που χρη-

οιμοποιείται για τ ο χαρακτηρισμό των δώφορων μορφών των αρχαίων ομοσπονδιών: οι

όροι συμπολιτεία και συνομοσπονδία χρησιμοποιούνται με την ίδια σημασία, δηλώνοντας

ε ί τε τη στρατιωτική και διπλωματική συμμαχία ε ί τ ε τη συνομοσπονδία, αρκετά χαλαρή

ένωση κρατών που διατηρούν την αυτονομία τους , ε ί τ ε ακόμη το ομόσπονδο κράτος, που

προϋποθέτε ι κοινούς θ ε σ μ ο ύ ς και πληρέστερη ενσωμάτωση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Οι συμμαχίες

Η πρώτη από τις μεγάλες ελληνικές συμμαχίες, η πελοποννησιακή, δημιουρ-γήθηκε στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, Επέζησε μέχρι το 338, επεκτεινό-μενη όλο και περισσότερο, Η αντίπαλη της απικο-δηλιακή συμμαχία εμφανί-στηκε το 478. Καταστράφηκε τσ 404 και επανασ υ στάθηκε τον 4ο αιώνα, για να χαθεί και πάλι το 338, ύστερα από το σοβαρό πλήγμα που δέχτηκε με την επανάσταση των συμμάχων τσ 359-357. Και οι δύο υπηρέτησαν πάνω απ' όλα τους ηγεμονικούς στόχους των δύο μεγάλων πόλεων που έριζαν για την κυριαρχία στον ελληνικό κόσμο. Το έκαναν όμως με διαφορετικούς τρόπους, που αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα της ελληνικής πολιτικής εμπειρίας.

1. Η Π Ε Λ Ο Π Ο Ν Ν Η Σ Ι Α Κ Η Σ Υ Μ Μ Α Χ Ι Α

Ο σχηματισμός της φαίνεται να συνδέεται με την ανάπτυξη της σπαρτιατικής πολιτικής στην ίΊελοπόννησα κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα: η πολιτι-κή αυτή ορίστηκε κατά κύριο λόγο ως «αντιτυραννική». Όντως, η Σπάρτη «βοήθησε» τις πόλεις της Πελοποννήσου να απαλλαγούν από τους τυράν-νους τους: αυτό είναι βέβαιο ότι ισχύει για τη Σικυώνα, ενώ είναι κάπως πιο αμφισβητούμενο για την Κόρινθο και τα Μέγαρα. Και επωφελήθηκε η Σπάρ-τη για να εδραιώσει ένα είδος ηγεμονίας στις πόλεις αυτές, πράγμα που επέφερε αισθητή αλλαγή της πελοποννησιακής πολιτικής της.

Μέχρι τότε η Σπάρτη ασκούσε βασικά πολιτική εδαφικής επέκτασης. Στο εξής, κυριαρχώντας στο ένα τρίτο σχεδόν της Πελοποννήσου, θα ακολουθή-σει μια πολιτική συμμαχιών με στρατιωτικό χαρακτήρα· αυτή είναι η συμμα-χία. Ο στόχος της πολιτικής αυτής ήταν τριπλός:

- να οικειοποιηθεί τη δύναμη του Άργους, του κυριότερου αντιπάλου της στη βορειοανατολική Πελοπόννησο. ΓΓ αυτό και το ενδιαφέρον της για συμμαχία με την Κόρινθο,

! 172 ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΛΔΛ

~ να αποφύγει την αμφισβήτηση των εδαφικών της κτήσεων, - να διατηρήσει σταθερό τον αριθμό των ομοίων, όπως και των ειλώτων,

και έτσι να μην αυξηθεί υπερβολικά το έδαφος της πόλης. Έτσι εξη-γείται ο τρόπος που μεταχειρίστηκε η Σπάρτη μετά την ήττα τους την Τεγέα και τη Σκιρίτιδα, οι οποίες ήταν οι πρώτες πελοποννησιακές πόλεις που μπήκαν στη σπαρτιατική συμμαχία, ενώ μέχρι τότε η Σπάρ-τη προσαρτούσε τα εδάφη των ηττημένων πόλεων.

Ποια μέσα διέθετε η Σπάρτη για να φέρει σε πέρας την πολιτική της; Κατ' αρχάς πρέπει να αναφέρουμε τη στερεότητα του συντάγματος της, που ολοκληρώνει την εξέλιξή του γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα, και το οποίο, παρά τις προσπάθειες ορισμένων βασιλέων (για παράδειγμα του Κλεομένη), δεν θα αμφισβητηθεί ξανά. Δεύτερον, η Σπάρτη διαθέτει στρατό που είναι τότε ο ισχυρότερος και ο καλύτερα εκπαιδευμένος του ελληνικού κόσμου, και που, όπως ήταν φυσικό, κάνει τη Σπάρτη, μέχρι τους Μηδικούς πολέ-μους, ηγεμόνα των Ελλήνων. Η πελοποννησιακή συμμαχία είναι το αποτέλε-σμα της ηγεμονίας αυτής και συγχρόνως το πιο ισχυρό όργανο της.

Δεν θα μπορούσαμε να αναφερθούμε εδώ διεξοδικά στα διαδοχικά στά-δια του σχηματισμού της πελοποννησιακής συμμαχίας: στην ουσία, δεν έγινε σύσταση μιας συμμαχίας εξαρχής, αλλά μάλλον μια σειρά διμερών συμμα-χιών με σκοπό να δημιουργηθεί μια εχθρική αλυσίδα γύρω από το Αργός. Πρώτα η Τεγέα και οι περισσότερες αρκαδικές πόλεις, μετά η Κόρινθος, η Σικυώνα, και σύντομα οι πιο πολλές πελοποννησιακές πόλεις, εκτός από το Άργος και τις ακόμη ελάχιστα ανεπτυγμένες αχαϊκές πόλεις, βρέθηκαν δεμένες με τη Σπάρτη με ένα σύστημα συμμαχιών.

Είναι αμφίβολο εάν η πελοποννησιακή συμμαχία έλαβε από εκείνη τη στιγμή (τέλος του 6ου αιώνα) τη μορφή που θα είχε αργότερα, όπως την περιγράφει ο Θουκυδίδης στην αρχή της διήγησης του Πελοποννησιακού πολέμου. Στην πραγματικότητα μόνο πολύ αργότερα, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, οι διμερείς συμμαχίες αντικαταστάθηκαν με μια κοινή συνθήκη, που συνέδεε κάθε πόλη με τη Σπάρτη με αμοιβαία υπόσχεση υποστήριξης, όπως παρουσιάζεται στη φράση «θα έχουμε τους ίδιους συμμάχους και τους ίδιους εχθρούς με τη Σπάρτη».

Επίσης, δεν φαίνεται πιθανό να συμβουλευόταν τότε η Σπάρτη για ειρή-νη ή πόλεμο τους συμμάχους της μέσα στις ομοσπονδιακές συνελεύσεις: αποφάσιζε μόνη της. Και ίσως με την ευκαιρία ακριβώς των εκστρατειών του

01ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 173

Κλεομένη στην Απική, και με παρακίνηση των Κορινθίων, οι σύμμαχοι απαί-τησαν το δικαίωμα να έχουν λόγο στην τελική απόφαση. Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι, εάν τον 5ο αιώνα ο λόγος των συμμάχων υπολογίζεται, δεν υπάρχει ωστόσο μόνιμη ούτε έκτακτη ομοσπονδιακή συνέλευση {Εκκλησία), ούτε και ομοσπονδιακό συμβούλιο (Βουλή). Η σύγκληση συνέλευσης των αντιπροσώπων των συμμάχων πόλεων καθορίζεται μόνο από τις περιστά-σεις. Όταν συγκαλείται συνέλευση, προεδρεύουν οι σπαρτιάτες έφοροι, θεωρητικά, οι αποφάσεις της συνέλευσης των αντιπροσώπων προηγούνται της σύγκλησης της σπαρτιατικής Απέλλας. Στην πράξη όμως, συνήθως η Σπάρτη αποφασίζει μόνη της και στη συνέχεια πιέζει τους συμμάχους να δεχτούν την πολιτική της (πρβλ. Ξενοφών, Ελληνικά, V, 2 ,11 κ.εξ.).

Όπως δεν υπάρχει μόνιμη ομοσπονδιακή συνέλευση, δεν υπάρχουν και ομοσπονδιακοί άρχοντες. Οι σύμμαχοι δεν πληρώνουν κανένα φόρο και δια-τηρούν την απόλυτη εσωτερική τους αυτονομία. Δεν έχουν στις πόλεις τους σπαρτιατικές φρουρές, και διατηρούν ακόμη και την ελευθερία των εξωτερι-κών τους σχέσεων, με την προϋπόθεση να μην αποπειραθούν να θίξουν τα συμφέροντα των μελών της συμμαχίας. Ωστόσο, η αρχή της ηγεμονίας της Σπάρτης περιλάμβανε την υποχρέωση να της παραχωρούν την ανώτατη διοί-κηση του πολέμου και να της παρέχουν στράτευμα, όταν το απαιτούσε το κοινό συμφέρον. Και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, τα στρα-τεύματα είχαν σπαρτιάτες διοικητές.

Δημοκρατία και ιμπεριαλισμός

Στη συνέχεια, όταν η πόλη αναθάρρησε και είχαν συγκεντρωθεί πολλά χρήματα, ο Αριστείδης συμβούλευε τους Αθηναίους να επιβάλουν την ηγεμονία τους και να φύγουν από τα χωράφια για να ζήσουν στην πόλη· γιατί θα υπήρχε τροφή για όλους, και για τους στρατιώτες, και για τους φρουρούς, και για όσους ασχολούνταν με τα κοινά' έτσι θα διατηρούσαν την ηγεμονία τους. Πείστηκαν, και ανέλαβαν την αρχη-γία των συμμάχων, στους οποίους φέρονταν δεσποτικά, εκτός τους κατοίκους της Χίου, της Λέσβου και της Σάμου (αυτούς τους είχαν για φύλακες της ηγεμονίας τους, αφήνοντάς τους να διατηρήσουν τα πολιτεύματά τους και την εξουσία τους σε όσους ήδη εξουσίαζαν).


Υπήρχε αφθονία τροφής για το λαό, όπως είχε προβλέψει ο Αριστεί-δης. Διότι περισσότεροι από είκοσι χιλιάδες άνδρες τρέφονταν από τους φόρους και τα τέλη των συμμάχων. Έξι χιλιάδες ήταν οι δικα-στές, χίλιοι εξακόσιοι οι τοξότες, χίλιοι διακόσιοι οι ιππείς, πεντακό-σιοι οι βουλευτές, πεντακόσιοι οι φρουροί των νεωρίων, πενήντα οι φρουροί της πόλης, περίπου επτακόσιοι οι διάφοροι άρχοντες της πόλης περίπου επτακόσιοι οι άρχοντες εκτός της πόλης· επιπλέον, όταν αργότερα άρχισε ξανά ο πόλεμος, υπήρχαν δυόμισι χιλιάδες οπλίτες, είκοσι πλοία για τη φύλαξη των ακτών, και άλλα πλοία που έφερναν τους φόρους, με δύο χιλιάδες άνδρες οι οποίοι κληρώνο-νταν. Επίσης υπήρχε το πρυτανείο, τα ορφανά και οι δεσμοφύλακες-όλοι αυτοί λοιπόν συντηρούνταν από το κοινό ταμείο.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία. XXIV

Ωστόσο, ο σεβασμός στην αυτονομία των συμμάχων, τουλάχιστον σε επίπε-δο αρχής, καθώς και η προσήλωση στο συμφέρον της συμμαχίας, που ανα-φέρθηκε προηγουμένως, εξηγούν το ρόλο που έπαιξε η Σπάρτη στο ξέσπα-σμα του Πελοποννησιακού πολέμου. Δύναμη ηγεμονική αλλά όχι ιμπεριαλι-στική, μπορούσε να παρουσιάζεται ως υπερασπιστής της ελευθερίας των Ελλήνων απέναντι στον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό.

Η επέμβαση της Σπάρτης κατά των τυραννικών καθεστώτων, σε συνδυα-σμό με το κύρος π]ς σπαρτιατικής δύναμης, δεν θα αργούσαν να προσδώσουν στην πελοποννησιακή συμμαχία ιδεολογικό χαρακτήρα: η μία μετά την άλλη, οί πόλεις της συμμαχίας υιοθετούσαν τους ολιγαρχικούς θεσμούς. Ο Πελοπον-νησιακός πόλεμος επιτάχυνε την κίνηση αυτή: η νίκη της Σπάρτης έγινε νίκη της ολιγαρχίας, και η Σπάρτη στήριζε παντού τις κυβερνήσεις που της ήταν αφοσιωμένες. Οι σύμμαχες πόλεις των οποίων η πίστη δεν ήταν αποδεδειγ-μένη δέχονταν φρουρές και κυβερνήτες, τους αρμοοτές. Η σπαρτιατική ηγε-μονία μεταβαλλόταν σε στρατιωτικό και πολιτικό ιμπεριαλισμό. Και πολύ σύντομα, ο 4ος αιώνας, που άνοιξε με τη νίκη της Σπάρτης, θα γινόταν ο αιώ-νας διάσπασης της πελοποννησιακής συμμαχίας, κάτω από τα χτυπήματα της Αθήνας, αργότερα της Θήβας και τέλος του Φίλιππου, αυτής της συμμαχίας με την ασύγκριτη δύναμη, αλλά που ποτέ δεν αποτέλεσε ομόσπονδο κράτος.

ΟίΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 175

2. Η Π Ρ Ω Τ Η Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Η πρώτη αθηναϊκή συνομοοηονδία ήταν η άμεση συνέπεια του πρωτεύοντα ρόλου που η Αθήνα κλήθηκε να παίξει κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέ-μων, και κυρίως από τότε που, μετά τις Πλαταιές, ο πόλεμος μεταφέρθηκε στην Ασία. Η Αθήνα θα χρησιμοποιούσε το παλιό ιωνικό Κοινόν ως όργανο της νέας ναυτικής της δύναμης στο Αιγαίο, και η Δήλος, κέντρο των Πανιω-νίων, θα γινόταν το θρησκευτικό κέντρο της συμμαχίας.

Η πρωτοβουλία για το σχηματισμό της φαίνεται πως ανήκε στον Αριστεί-δη. Το 476 έγινε το συνέδριο σύστασης της συμμαχίας, που συγκέντρωνε όχι μόνο τις ιωνικές πόλεις των μικρασιατικών παραλίων και των νησιών, αλλά και τις πόλεις της Εύβοιας, τις Κυκλάδες, καθώς και μερικές πόλεις της Χαλκιδικής και της Προποντίδας. Οι σύμμαχοι θεωρητικά παρέμεναν αυτόνο-μοι και ελεύθεροι, και σκοπός της συμμαχίας ήταν να προλάβει κάθε δριμεία επανάκαμψη της περσικής δύναμης και να ολοκληρώσει την απελευθέρωση των Ελλήνων της Ασίας. Αλλά, λόγω της στρατιωτικής και κυρίως ναυτικής ανωτερότητας της Αθήνας, η συνεισφορά στην κοινή άμυνα για τις περισσό-τερες πόλεις, εκτός από μεγάλα νησιά, όπως η Χίος και η Λέσβος, ήταν χρη-ματική εισφορά, ο φόρος· ο πρώτος κατάλογος των φόρων πρέπει να καταρ-τίστηκε από τον ίδιο τον Αριστείδη, και το ποσό ορίστηκε στα τετρακόσια εξήντα τάλαντα. Το προϊόν του φόρου αυτού, που προοριζόταν για την κάλυ-ψη των στρατιωτικών εξόδων της συμμαχίας, το κατέθεταν στο ιερό του Απόλλωνα στη Δήλο και το εμπιστεύονταν στους ελληνοταμίες, ομοσπον-διακούς άρχοντες, οι οποίοι όμως πρέπει εξαρχής να επιλέγονταν από την αθηναϊκή Εκκλησία.

Πέρα από τον ομοσπονδιακό στρατό και το κοινό ταμείο, υπήρχαν άραγε και ομοσπονδιακές συνελεύσεις; Ο όρος ουνέδριο αναφέρεται μόνο για τη Β' ναυτική συνομοσπονδία, εκείνη του 4ου αιώνα, και είναι σχεδόν βέβαιο όπ τον 50 αιώνα οι συνελεύσεις των συμμάχων, όπως και στην πελοποννη-σιακή συμμαχία, δεν είχαν χαρακτήρα μόνιμο, ούτε τακτικό. Τουλάχιστον η Αθήνα δεσμευόταν, προτού λάβει κάποια απόφαση σημαντική για τη συμμα-χία, να την υποβάλει σε μια ομοσπονδιακή συνέλευση, τη σύνοδο, όπου όλοι οι σύμμαχοι ήταν ισόφηφοι, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Θουκυδί-δη, η ψήφος όλων δηλαδή ήταν ίσης αξίας. Αλλά πολύ σύντομα, και ενώ επε-κτεινόταν το πεδίο δράσης της συμμαχίας και αυξανόταν ο αριθμός των συμ-


μάχων, ιδίως μετά τις πρώτες νίκες του Κίμωνα, ο χαρακτήρας της συμμα-χίας θα άλλαζε ριζικά. Είναι ενδιαφέρουσα η εξήγηση που δίνει γι' αυτή την εξέλιξη ο Θουκυδίδης: η άρνηση των συμμάχων να πολεμήσουν επρόκειτο να φέρει την υποδούλωσή τους. Και όντως, ο φόρος φαινόταν σαν η πιο ταπει-νωτική απόδειξη της εξάρτησης τους από την Αθήνα.

Εάν ωστόσο η εξήγηση αυτή αρκεί για τους συμμάχους, δεν είναι αρκε-τή για την Αθήνα. Η μετατροπή της αθηναϊκής ηγεμονίας σε αρχή, και των συμμάχων σε αντικείμενα, συνδέεται με την ίδια την εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στο επίπεδο των ομοσπονδιακών θεσμών που μας ενδιαφέρει εδώ, θα προσπαθήσουμε να παρακολουθήσουμε την ταχεία διάλυση της συμμαχίας της Δήλου και τη μετατροπή της σε αθηναϊκή αυτοκρατορία.

Χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ηγεμονίας τον 5ο αιώνα

Όταν εμείς ασκούσαμε την ηγεμονία, οι ατομικές ιδιοκτησίες έγιναν πλουσιότερες και οι πόλεις μεγαλύτερες. Γιατί δεν φθονούσαμε τις πόλεις που μεγάλωναν, ούτε προκαλούσαμε ταραχές επιβάλλοντας διαφορετικά καθεστώτα σε δύο γειτονικές πόλεις, για να βρίσκονται μεταξύ τους σε προστριβές και να μας κολακεύουν και οι δύο- αντί-θετα, θεωρώντας ότι η ομόνοια των συμμάχων ήταν συμφέρον και δικό τους και δικό μας, διοικούσαμε όλες τις πόλεις με τους ίδιους νόμους, βλέποντάς τες όχι δεσποτικά αλλά ως συμμάχους. Είχαμε τη γενική εποπτεία όλων, αλλά αφήναμε κάθε πόλη ελεύθερη ως προς τις εσωτερικές της υποθέσεις, και βοηθούσαμε το λαό από τη μία, πολεμούσαμε πς δυναστείες από την άλλη, θεωρώντας ότι είναι κακό οι πολλοί να κυβερνώνται από λίγους, και οι φτωχότεροι, που κατά τα άλλα δεν είναι κατώτεροι των πλουσίων, να αποκλείονται από τα αξιώματα· κι ακόμη επειδή δεν είναι δυνατόν, ενώ η πατρίδα είναι κοινή για όλους, άλλοι να ασκούν τυραννικά την εξουσία και άλλοι να ζουν ως μέτοικοι, και, παρόλο που έχουν γεννηθεί πολίτες, ο νόμος να τους στερεί το δικαίωμα αυτό. Επειδή στις ολιγαρχίες υπάρχουν τέτοια αρνητικά στοιχεία, κι ακόμη περισσότερα, εγκαθι-δρύσαμε στις σύμμαχες πόλεις το ίδιο πολίτευμα που έχουμε κι εμείς, το οποίο δεν νομίζω ότι χρειάζεται να επαινέσω περισσότε-

ΟΙΣΥΜΜΑΧίΕΣ 177

ρο, αφού και με πολύ λίγα λόγια μπορώ να μιλήσω γΓ αυτό, Ζώντας με το πολίτευμα αυτό επί εβδομήντα χρόνια δεν γνωρίσαμε την τυραννίδα, διαφυλάξαμε την ελευθερία μας από τους βαρβάρους, δεν γνωρίσαμε εμφύλιες διαμάχες, και ζούμε ειρηνικά με όλους τους ανθρώπους.

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, Πανηγυρικός, 103-106

Η αυτονομία των πόλεων σταδιακά περιορίστηκε και οι επεμβάσεις της Αθή-νας στην εσωτερική ζωή των πόλεων πολλαπλασιάστηκαν: οι σύμμαχοι όφει-λαν να υιοθετήσουν το δημοκρατικό καθεστώς, να προσαρμοστούν στα μέτρα και τα σταθμά της Αθήνας και να χρησιμοποιούν το νόμισμά της. Για να ασκεί καλύτερα την εποπτεία της, η Αθήνα στέλνει σε μερικές πόλεις εηισκόηουί;, που είχαν το καθήκον να επιτηρούν τις κυβερνήσεις και να εξα-σφαλίζουν την πειθαρχία τους. Μερικές φορές οι αθηναίοι άρχοντες που είχαν εγκατασταθεί στις σύμμαχες πόλεις είχαν στη διάθεση τους και μια αθηναϊκή φρουρά, την οποία διοικούσε ένας φρούραρχος. Τέλος, οι πόλεις χάνουν σταδιακά τη δικαστική τους αυτονομία, προς όφελος των αθηναϊκών δικαστηρίων, στα οποία έπρεπε να παραπέμπονται οι υποθέσεις που αφο-ρούσαν τους πολίτες των συμμάχων πόλεων.

Οι απόπειρες αυτές εναντίον της αυτονομίας των πόλεων σημαίνουν ουσιαστικά ότι, στο εξής, η αθηναϊκή Εκκληοία είναι η μόνη που ασχολείται με τα προβλήματα τα οποία απασχολούν το σύνολο της συμμαχίας, Οι ομο-σπονδιακές σύνοδοι καλούνται όλο και πιο σπάνια, στο εξής η Βουλή κανο-νίζει το ποσό του φόρου που θα πληρώνουν οι σύμμαχοι, και από το 454 μεταφέρεται στην Αθήνα το συμμαχικό ταμείο, απ' όπου το αθηναϊκό κράτος δεν διστάζει να αντλεί χρήματα για καθαρά δικές του ανάγκες.

Ψήφισμα των Αθηναίων για την πόλη της Χαλχίόας (4461445)

[Το ψήφισμα αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα κείμενα για να κατανοήσει κανείς τη φύση του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού τον 5ο αιώνα. Δίνουμε μόνο τα αποσπάσματα που φωτίζουν αφενός τη φύση


των σχέσεων ανάμεσα στην Αθήνα και τους συμμάχους της, αφετέ-ρου τα χαρακτηριστικά ενός αθηναϊκού ψηφίσματος του 5ου αιώνα,]

Η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε, η Αντιοχίδα ψυλή ασκούσε την πρυτανεία, ο Δρακοντίδης ήταν επιστάτης, την πρόταση έκανε ο Δίόγνηιος· η Βουλή και οι δικαστές των Αθηναίων θα δώσουν τον εξής όρκο: «Δεν θα εκδιώξω τους Χαλκιδείς από τη Χαλκίδα και δεν θα καταστρέψω την πόλη τους" δεν θα αποφασίσω εναντίον κανενός ιδιώτη ούτε τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων ούτε την εξορία, δεν θα του στερήσω την ελευθερία του, δεν θα καταδικάσω κανέναν από αυτούς ούτε σε θάνατο ούτε σε κατάσχεση της περι-ουσίας του χωρίς να ακούσω την απολογία του, εκτός αν πρόκειται για απόφαση του αθηναϊκού δήμου· δεν θα φέρω σε ψηφοφορία, χωρίς προηγούμενη κλήτευση, καμία απόφαση εναντίον της κοινότη-τας ή εναντίον ιδιώτη· μέσα σε διάστημα δέκα ημερών, το συντομό-τερο δυνατόν, θα φέρνω ενώπιον της Βουλής και του δήμου κάθε πρεσβεία από τη Χαλκίδα, όταν θα είμαι πρύτανης- θα διαφυλάττω αυτά τα δικαιώματα για τους Χαλκιδείς όσο υπακούν στο λαό των Αθηναίων».

Μια πρεσβεία από τη Χαλκίδα θα δεχτεί τον όρκο των Αθηναίων, παρουσία των επιτρόπων για τον όρκο, και θα καταρτίσει τον κατά-λογο εκείνων που ορκίστηκαν οι στρατηγοί θα φροντίσουν να ορκι-στούν όλοι.

Οι Χαλκιδείς θα δώσουν τον ακόλουθο όρκο: «Δεν θα διαφορο-ποιηθώ από τον αθηναϊκό δήμο με καμία απάτη ή τέχνασμα, ούτε στα λόγια ούτε στις πράξεις, και δεν θα υπακούσϊο σε κανέναν που θα διαφοροποιηθεί από αυτούς· αν κάποιος προτρέψει σε αποστασία, θα τον καταγγείλω στους Αθηναίους· θα καταβάλλω στους Αθηναίους το ποσό του φόρου που συμφωνήθηκε, και θα είμαι όσο το δυνατόν περισσότερο καλός και πιστός σύμμαχος· θα προστρέξω σε βοήθεια και θα υπερασπιστώ τον αθηναϊκό δήμο, αν κάποιος τον αδικήσει, και θα υπακούω στο λαό των Αθηναίων».

Τον όρκο θα δώσουν όλοι οι Χαλκιδει'ς που έχουν φτάσει στην ηλικία της εφηβείας· αν κάποιος δεν ορκιστεί, θα τιμωρηθεί με απμία και η περιουσία του θα κατασχεθεί.

Η δεκάτη θα αφιερωθεί στον Ολύμπιο Δία, μία αθηναϊκή πρεσβεία

ΟΙΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 17!)

θα μεταβεί στη Χαλκίδα για να επιβλέψει τη διαδικασία του όρκου, παρουσία των επιτρόπων της πόλης, και θα καταρτίσει τον κατάλογο των Χαλκιδέων που ορκίστηκαν.

Την πρόταση έκανε ο Αντικλής· για καλή τύχη των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι και οι Χαλκιδείς θα ορκιστούν με τον τρόπο που όρισε το ψήφισμα των Αθηναίων για τους Ερετριείς- οι στρατηγοί θα φροντί-σουν να γίνουν όλα το συντομότερο δυνατόν ο λαός θα επιλέξει χωρίς καθυστέρηση πέντε πολίτες που θα μεταβούν στη Χαλκίδα για να δεχτούν τον όρκο. [Ακολουθεί ρήτρα που ρυθμίζει το πρόβλημα των ομήρων και των ξένων.] [...] Ο γραμματέας της Βουλής θα φροντίσει να χαραχτεί το παρόν ψήφισμα και ο όρκος στην Αθήνα σε μαρμάρινη στήλη που θα τοπο-θετηθεί στην Ακρόπολη με έξοδα των Χαλκιδέων στη Χαλκίδα, η βουλή των Χαλκιδέων θα χαράξει το ψήφισμα και θα το τοποθετήσει στο ναό του Ολύμπιου Δία. [...] Την πρόταση έκανε ο Αρχέστρατος: πρώτα πρέπει να ψηφιστεί αυτό που πρότεινε ο Αντικλής· ως προς τις αγωγές, οι Χαλκιδείς θα είναι δικαστές στις δικές τους υποθέσεις στη Χαλκίδα, όπως οι Αθη-ναίοι στην Αθήνα, εκτός αν πρόκειται για εξορία, θάνατο ή ατιμία- για τις τρεις αυτές περιπτώσεις θα προσφεύγουν στην Αθήνα, ενώπιον της Ηλιαίας των θεσμοθετών, σύμφωνα με το ψήφισμα του δήμου. Για τη φρούρηση της Εύβοιας, οι στρατηγοί έχουν καθήκον να κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν για το μεγαλύτερο συμφέρον των Αθηναίων. Όρκος.

δ Υ ί ί ' , 64

Η δημιουργία της Β' αθηναίκή(; ουνοιιοσηο^δϊίκ^

Όταν ο Καλλίας ήταν άρχοντας της Αθήνας [...] οι Αθηναίοι έστει-λαν μια πρεσβεία με μερικούς από τους επιφανέστερους συμπολί-τες τους σε όλες τις πόλεις που ήταν υποταγμένες στους Λακεδαι-μόνιους, για να τους καλέσουν στην κοινή ελευθερία, διότι η ηγεμο-νία των Λακεδαιμονίων, όλο και πιο θρασεία και προκληπκή, είχε γίνει γι' αυτούς ανυπόφορη, Γι' αυτό και πολλές πόλεις τάχθηκαν

176 01 ΘΕΣ^ ίΟ I ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ Ε Α Α Α Α / ί

αμέσως υπέρ των Αθηναίων πρώτα η Χίος και το Βυζάντιο, μετά οι Ρόδιοι, οι Μυτιληναίοι και πολλοί άλλοι νησιώτες- η κίνηση αυτή γινόταν όλο και ευρύτερη και μεγάλος αριθμός πόλεων ενώθηκε με τους Αθηναίους. Ο αθηναϊκός λαός, περήφανος για την αφοσίωση των συμμάχων του, συγκάλεσε μια συνέλευση όπου όλες οι πόλεις εκπροσωπούνταν. Αποφάσισαν με κοινή συμφωνία ότι η συνέλευση θα γινόταν στην Αθήνα και ότι κάθε πόλη, μεγάλη ή μικρή, θα είχε το ίδιο δικαίωμα ψήφου· ότι όλες οι πόλεις θα ήταν ελεύθερες και ανε-ξάρτητες και θα αναγνώριζαν τους Αθηναίους ως αρχηγούς της συνομοσπονδίας.

ΔΙΟΔΩΡΟΣ, XVI, 28

Αλλά όλες αυτές οι επιθέσεις στην αυτονομία των πόλεων προκαλούσαν επαναστάσεις, αντιδράσεις, και κατά συνέπεια συνεχείς επεμβάσεις της Αθήνας (κατά της Θάσου, κατά των ευβοϊκών πόλεων, κατά της Σάμου), και δυσμενέστερη θέση των ηττημένων συμμάχων, που αντιμετωπίζονταν πια ως εχθροί. ΓΓ αυτό και πολλαπλασιάστηκαν οι κληρουχίες, στρατιωτικές αποι-κίες πολπών, που είχαν για την κυβέρνηση της Αθήνας το διπλό πλεονέκτη-μα να δίνουν μια λύση στο κοινωνικό πρόβλημα με την εγκατάσταση των φτω-χών Αθηναίων στο έδαφος των συμμάχων, και συγχρόνως να ενισχύουν τον έλεγχο της Αθήνας στους συμμάχους με τη μόνιμη στρατιωτική επιτήρηση, Εξού και το αίσθημα ταπείνωσης που δοκίμαζαν οι σύμμαχοι.

Τις παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου, η απικο-δηλιακή συμμα-χία είχε χάσει κάθε ομοσπονδιακό χαρακτήρα και γινόταν σιγά σιγά αυτο-κρατορία. Και ο πόλεμος, που θα αποτελούσε το μοιραίο χτύπημα γΓ αυτή, έγινε εν μέρει εναντίον αυτής ακριβώς της αυτοκρατορίας. Τον 4ο αιώνα, όταν η Αθήνα επιχειρεί να αποκαταστήσει την ηγεμονία της, είναι αναγκα-σμένη να υποκύψει στις απαιτήσεις των συμμάχων, που ζητούν εγγυήσεις ότι δεν θα καθιερωθεί ξανά ο φόρος και οι κληρουχίες και απαιτούν τη σύστα-ση ενεργών ομοσπονδιακών συνελεύσεων.

01ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 181

3. Η Β Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Ν Α Υ Τ Ι Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Η ιμπεριαλιστική πολιτική της Σπάρτης κατά τα χρόνια μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, και η στήριξη της πολιτικής αυτής το 386 από το βασιλιά των Περσών δημιούργησαν στον κόσμο του Αιγαίου ένα κλίμα ευνοϊ-κό για την Αθήνα. Οι επικεφαλής της δημοκρατίας, που ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση της αθηναϊκής ηγεμονίας στο Αιγαίο, και κυρίως για την εξασφάλιση των προμηθειών της πόλης σε σιτηρά, κατάφεραν να επωφελη-θούν από αυτό το κλίμα και να συνάψουν μια σειρά διμερών συμμαχιών με τη Χίο, τη Μυτιλήνη, το Βυζάντιο και τη Μήθυμνα. Ύστερα από σύσκεψη των αντιπροσώπων της Αθήνας και των παραπάνω πόλεων συστήθηκε μια συμ-μαχία. Έχουμε σπ] διάθεσή μας τον ιδρυτικό χάρτη, και το διάταγμα που τον επικύρωνε και ψηφίστηκε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο-ΐνΐάρτιο του 377 με εισήγηση κάποιου Αριστοτέλη. Το κείμενο είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή μας δίνει τον κατάλογο των κρατών που προσχώρησαν τότε στη συμμαχία, αλλά και γιατί δηλώνονται σε αυτό οι αρχές της και υποδεικνύο-νται οι βασικοί κανόνες της οργάνωσής της.

Ιδρυτικό ψήφισμα της Β' αθηναϊκής συνομοσπονδίας

Αρχοντας ήταν ο Ναυσίνικος, γραμματέας ο Καλλίβιος, γιος του Κηφι-σοφώντα, από το δήμο της Παιανίας· την έβδομη πρυτανεία ασκούσε η Ιπποθοωντίδα φυλή- η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε, ο Χαρίνος από το δήμο της Αθμονίας ήταν επιστάτης, την πρόταση έκανε ο Αρι-στοτέλης. Για καλή τύχη των Αθηναίων και των συμμάχων της Αθή-νας. Προκειμένου οι Λακεδαιμόνιοι να αφήσουν τους Έλληνες να ζήσουν ελεύθεροι και αυτόνομοι και να έχουν πλήρη κυριαρχία στα εδάφη τους, και προκειμένου να διατηρηθεί για πάντα η κοινή ειρήνη που ορκίστηκαν Ελληνες και βάρβαροι, ο δήμος ψηφίζει: αν κάποιος από τους Έλληνες ή τους βαρβάρους, που ζει στην ηπειρωτική χώρα ή στα νησιά, με την προϋπόθεση όπ δεν ανήκει στο βασιλιά, θελήσει να είναι σύμμαχος της Αθήνας και των συμμάχων της, θα μπορεί να είναι, παραμένοντας ελεύθερος και αυτόνομος, διατηρώντας το πολίτευμα που επιθυμεί, χωρίς να δέχεται φρουρά, χωρίς να είναι


υποταγμένος σε κάποιον άρχοντα, χωρίς να πληρώνει φόρο, όπως έχει αποφασιστεί και για τους κατοίκους της Χίου, της Θήβας και άλλους συμμάχους. Σε εκείνους που θα συνάψουν συμμαχία με τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους, ο δήμος θα δώσει όλα τα κτή-ματα που ανήκουν σε Αθηναίους, με ιδιωτικούς ή δημόσιους τίτλους, στο έδαφος εκείνων που θα έχουν δεχτεί τη συμμαχία, και θα τους δώσει για το θέμα αυτό όλες τις απαραίτητες εγγυήσεις. Αν υπάρ-χουν στην Αθήνα στήλες εχθρικές προς εκείνους που συμμάχησαν με τους Αθηναίους, η εν ενεργεία Βουλή θα αναλάβει να τις κατα-οτρέψεί' από την αρχοντία του Ναυσίνικου και μετά, δεν θα υπάρχει κανένα ιδιωτικό ή δημόσιο κτήμα Αθηναίων στο έδαφος των συμμά-χων, και δεν θα τους επιτρέπεται να αποκτούν ούτε σπίτι, ούτε γη, με αγορά, με υποθήκη ή με άλλον τρόπο' αν κάποιο αγαθό αγοραστεί ή αποκτηθεί ή ληφθεί ως ενέχυρο με οποιονδήποτε τρόπο, οι σύμμα-χοι θα έχουν τη δυνατότητα, αν το επιθυμούν, να φέρουν το ζήτημα στο συνέδριο των συμμάχων οι σύνεδροι θα το πουλήσουν και θα αποδώσουν το μισό της αξίας του στον ενάγοντα, το άλλο μισό στο Κοινόν των συμμάχων. Αν γίνει κάποια επίθεση σε ξηρά ή θάλασσα εναντίον εκείνων που έχουν συνάψει τη συμμαχία, οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι θα τους παράσχουν βοήθεια σε ξηρά και θάλασσα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερες δυνάμεις. Αν κάποιος, είτε είναι αξιωμα-τούχος είτε απλός ιδιώτης, προτείνει και θέσει σε ψηφοφορία κάποιο ψήφισμα αντίθετο με το παρόν ή με κάποια από τις ρήτρες του παρό-ντος, να τιμωρηθεί με ατιμία, να κατασχεθεί η περιουσία του, και η δεκάτη να αποδοθεί στη θεά, να κατηγορηθεί από τους Αθηναίους και από τους συμμάχους για παραβίαση της συμμαχίας, να καταδικα-στεί σε θάνατο ή να εξοριστεί από όλα τα εδάφη που ελέγχουν οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους· αν καταδικαστεί σε θάνατο, να μην μπορεί να ταφεί ούτε στην Αττική ούτε στο έδαφος των συμμάχων.

Ο γραμματέας της Βουλής να χαράξει το ψήφισμα αυτό σε λίθινη στήλη, η οποία θα τοποθετηθεί δίπλα στο άγαλμα του Ελευθέριου Δία· οι ταμίες της θεάς να πάρουν εξήντα δραχμές από τα δέκα τάλα-ντα για να καλυφθούν τα έξοδα της επιγραφής· στη στήλη θα ανα-γράφονται τα ονόματα των πόλεων που συμμετέχουν τώρα στη συμ-μαχία και όσων θα προσχωρήσουν στη συνέχεια· το κείμενο της συν-

ΟΙΣΥΜΜΑλΊΕΣ 183

θήκης θα σταλεί σιις πόλεις, και ο δήμος θα ορίσει τρεις πρεσβευ-τές που θα μεταβούν οτη Θήβα για να πείσουν τους Θηβαίους να ενεργήσουν κατά τον καλύτερο τρόπο· επιλέχθηκαν οι εξής: ο Αρι-στοτέλης από τον Μαραθώνα, ο Πύρρανδρος από τον Αναφλυούντα, ο Θρασύβουλος από τον Κολυττό. [Ακολουθεί κατάλογος των συμμάχων]

ΔΥΊΊ^ 147 == ι 6 11̂ 43 = Ιοά II, 123, ΡουΙΙΙουχ, Π" 27

θα μπορούσε να πει κανείς ότι κάθε ρήτρα του χάρτη ήταν ακριβώς το αντί-θετο από τις πρακτικές της αττίκο-δηλιακής συμμαχίας του 5ου αιώνα. Όντως, η Αθήνα δεσμευόταν να σέβεται την ελευθερία και την αυτονομία των συμμάχων, έκανε σαφές ότι οι σύμμαχοι της μπορούσαν να διατηρούν την πολιτεία της επιλογής τους, ότι δεν θα τους επιβαλλόταν φρουρά ούτε κυβερνήτης και δεν θα πλήρωναν φόρο. Επιπλέον θα απαγορευόταν σε όλους τους Αθηναίους να αποκτήσουν με οποιονδήποτε τρόπο γη ή σπίτι στο έδαφος μιας σύμμαχης πόλης. Τέλος, η Αθήνα και οι σύμμαχοι θα παρείχαν αμοιβαία βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης εναντίον οποιουδήποτε μέλους της συμμαχίας.

Σχετικά με την οργάνωση της συμμαχίας, το ψήφισμα του Αριστοτέλη δεν δίνει πολύ συγκεκριμένες πληροφορίες. Αναφέρονται μόνο οι σύνεδροι των συμμάχων, οι οποίοι δέχονται τις μηνύσεις εναντίον Αθηναίων που απέκτη-σαν περιουσία σε συμμαχικό έδαφος, και αποφασίζουν για την ποινή: πώλη-ση των γαιών, τα κέρδη από την οποία μοιράζονταν στον ενάγοντα και στο Κοινόν των συμμάχων. Αλλά, αφενός η διήγηση του Διόδωρου του Σικελιώ-τη, αφετέρου άλλα ψηφίσματα, μεταγενέστερα του ψηφίσματος του Αριστο-τέλη, μας επιτρέπουν να δούμε καλύτερα τη λειτουργία της συμμαχίας. Βέβαια παραμένουν σκοτεινά πολλά σημεία, τα οποία έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Όμως εκείνο που αμέσως εντυπωσιάζει, είναι το ότι η Β' ναυτική ουνομοοπονδία φαίνεται πολύ καλύτερα δομημένη από την απι-κο-δηλιακή συμμαχία, πράγμα που αποκαλύπτει τις προόδους που έγιναν στο ελληνικό ομοσπονδιακό σύστημα.

Πρώτον, ενώ τον 5ο αιώνα οι σύνοδοι στις οποίες συγκεντρώνονταν οι εκπρόσωποι των συμμάχων δεν είχαν μόνιμο χαρακτήρα, αλλά συγκαλούνταν


μόνο όταν το απαιτούσαν οι περιστάσεις, τον 4ο αιώνα υπάρχει ένα συνέ-δριο των συμμάχων το οποίο, όπως επιβεβαιώνεται από ψηφίσματα του που έβγαιναν σε διαφορετικές στιγμές του έτους, ήταν μόνιμο; αποδεικνύεται λοιπόν ότι οι σύνεδροι βρίσκονταν μονίμως στην Αθήνα και μπορούσαν να συγκεντρωθούν κάθε φορά που χρειαζόταν. Κάθε πόλη διέθετε μόνο μία ψήφο στο συνέδριο. Έχουμε αναρωτηθεί αν την κάθε πόλη εκπροσωπούσε στο συνέδριο των συμμάχων ένας μόνο σύνεδρος, όπως θα φαινόταν λογι-κό, ή αν η εκπροσώπηση των πόλεων ήταν ανάλογη με τη σπουδαιότητά τους. Τα κείμενα δεν μας επιτρέπουν να απαντήσουμε με βεβαιότητα, αλλά δεν βλέπουμε το λόγο να υπάρχει πολλαπλή εκπροσώπηση κάποιων πόλεων αφού η ψήφος τους ήταν μόνο μία. Φαίνεται επίσης ότι οι σύνεδροι μπορού-σαν να παραμείνουν στα καθήκοντα τους και για περισσότερο από ένα έτος: αυτό το αποφάσιζε προφανώς η κάθε σύμμαχη πόλη.

Το συνέδριο συνερχόταν στην Αθήνα, και, καθώς η Αθήνα φαίνεται ότι δεν είχε δικούς της εκπροσώπους, το κύριο ζήτημα που προκύπτει είναι οί σχέσεις μεταξύ του συνεδρίου των συμμάχων και των οργάνων του αθηναϊ-κού συντάγματος. Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε, καθώς τα κείμενα δεν είναι πάντοτε πολύ σαφή ως προς αυτό, αλλά και επειδή η πολιτική της Αθή-νας στο θέμα αυτό είχε αλλάξει.

Το πιο ενδιαφέρον κείμενο είναι σίγουρα το ψήφισμα που αναφέρεται στη σύναψη συμμαχίας μεταξύ Αθήνας και Κέρκυρας και στην είσοδο της Κέρκυ-ρας στη συνομοσπονδία (375/4 I 6 II^ 97 - δγII^ 151). Τουλάχιστον δύο φορές στο κείμενο αυτό συναντάμε τη φράση: «ο/ Αθηναίοι και η ηλειοφη-φία τ(ι)ν συμμάχων». Έχει υποστηριχτεί ότι εκεί ακριβώς βρίσκεται η από-δειξη για το ότι οι Αθηναίοι δεν συμμετείχαν στην ψηφοφορία του συνεδρί-ου. Βλέπουμε όμως αμέσως το θέμα που τίθεται: ποιοι από τους συμμάχους ή από τους Αθηναίους έπαιρναν την πρωτοβουλία για την κοινή απόφαση;

Οί σχέοίΊς της Αθήνας με τον ς συμμάχους της

Διάβασε σε παρακαλώ και τι λέει η απόφαση των συμμάχων, στην οποία αναφέρεται σαφώς ότι, επειδή ο αθηναϊκός λαός συζητά τη σύναψη συνθήκης ειρήνης με τον Φίλιππο, και δεν έχουν επιστρέψει ακόμη οι πρεσβευτές που έστειλε η Αθήνα στις πόλεις της Ελλάδας

01 ΣΥΜΜΑλΊΕΣ 185

καλώντας τις να υπερασπιστούν την ελευθερία των Ελλήνων, οι σύμ-μαχοι αποφάσισαν, μόλις γυρίσουν οι πρεσβευτές και αναγγείλουν στους Αθηναίους και τους συμμάχους το αποτέλεσμα της αποστολής τους, να συγκαλέσουν οι πρυτάνεις δύο συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου, όπως ορίζει ο νόμος, και σε αυτές να συζητήσουν οι Αθη-ναίοι για την ειρήνη· και ό,τι αποφασίσει ο λαός, αυτό να είναι η κοινή απόφαση των συμμάχων. Διάβασε λοιπόν, σε παρακαλώ, την απόφα-ση των συνέδρων.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Περί της ηαραπρεοβείας, 60

Ως προς αυτό το σημείο, ορισμένα τιμητικά ψηφίσματα, όπως το ψήφισμα προς τιμή του Διονυσίου των Συρακουσών του 369/368 (I α I1̂ 103 = 8νΙΡ, 159) ή ακόμη η συνθήκη συμμαχίας με τους Αρκάδες, τους Αχαιούς κτλ. του 362/361 (I 6 ϋ^ 112 ^ ΒγΙΙ', 181) μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθούνταν συνήθως. Η Βουλή της Αθήνας προετοίμαζε το ψήφισμα, που υποβαλλόταν στους συμμάχους. Αν το κείμενο γινόταν δεκτό, η Βουλή το επεξεργαζόταν ξανά με τη μορφή προβουλεύματος, για το οποίο η Εκκλησία καλούνταν να πάρει την τελική απόφαση. Αν το κείμενο είχε τροποποιηθεί από το συνέδριο, η Βουλή μπορούσε να δεχτεί ή να απορ-ρίψει τις τροποποιήσεις. Η Εκκλησία με τη σειρά της μπορούσε να απορρί-ψει το ψήφισμα των συμμάχων ή να τροποποιήσει το προβούλευμα. Πάντως τέτοιες διαφωνίες δεν πρέπει να παρουσιάστηκαν παρά σε αρκετά μεταγε-νέστερη εποχή, και το ψήφισμα που προτεινόταν από τη Βουλή, η οποία είχε επομένως την πρωτοβουλία επί του θέματος, πρέπει τις περισσότερες φορές να γινόταν δεκτό από τους συμμάχους, χωρίς σοβαρές τροποποιή-σεις, και να επικυρωνόταν στη συνέχεια από την Εκκλησία. Το μοναδικό παράδειγμα απόφασης της Βουλή<; αντίθετης με την ψήφο των συμμάχων μάς το δίνει ο Αισχίνης, όταν αναφέρεται σε όσα προηγήθηκαν της συνθή-κης ειρήνης με τον Φίλιππο το 346: ο Δημοσθένης έπεισε τότε τη Βουλή να ψηφίσει χωρίς να λάβει υπόψη της την απόφαση που είχε πάρει προηγουμέ-νως το συνέδριο (Αισχίνης, Κατά Κτησιφώντο<^, 69 κ.εξ.), Αλλά ακριβώς το γεγονός ότι ο Αισχίνης κατακρίνει τον Δημοσθένη για την ενέργειά του απο-δεικνύει ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν συνηθισμένη πρακτική.


Οι σύνεδροι παρευρίσκονταν στις συνελεύσεις της αθηναϊκής Εκκλη-σίας μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ως μεμονωμένα άτομα. Το ουνέ-δριο το συγκαλούσαν οι εν ενεργεία πρυτάνεις. Ο επιστάτης; των πρυτάνε-ων, που, όπως είδαμε προηγουμένως, επέλεγε τους εννέα προέδρους και τον επιστάτη των προέδρων για τις συνεδριάσεις της Βου\ή(; και της Εκκληο(α<;, έκανε πιθανότατα και την κλήρωση για τον πρόεδρο του συνε-δρίου. Ο πρόεδρος του συνεδρίου κατάρτιζε την ημερήσια διάταξη των συ-νεδριάσεων και ενημέρωνε τους συνέδρους για τις προτάσεις της Βουλής επί των οποίων έπρεπε να αποφασίσουν. Ο πρόεδρος επίσης διηύθυνε πιθανότατα τη συζήτηση.

Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι, στην αρχή τουλάχιστον, οι Αθηναίοι ήθελαν πραγματικά να σεβαστούν την ελευθερία των συμμάχων; ενώ οι σπαρτιάτες έφοροι προήδρευαν στις συνελεύσεις των εκπροσώπων των κρατών μελών της πελοποννησιακής συμμαχίας, οι Αθηναίοι είχαν απομακρυνθεί από τη διεύθυνση των συνελεύσεων των συμμάχων τους, αφήνοντάς τους έτσι μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Ένα ψήφισμα του 373/372 {Απί. ^ου^η. οίΑκΙι. Χί., 1936, σ. 461 κ.εξ.) περιέχει μάλιστα τη φράση «έδοξεν τοις συμμάχοις», χωρίς καμία αναφορά στους Αθηναίους, σαν να είχε τελεσίδικη αξία η από-φαση του συνεδρίου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για ένα νόμο αμνηστίας μετά την εξέγερση στο νησί της Πάρου. Πρέπει όμως να δεχτού-με ότι και τα δικαιώματα των Αθηναίων διαφυλάσσονταν, αφού το συνέδριο αποφάσιζε με βάση το προβούλευμα της αθηναϊκής Βουλής.

Πάντως δεν πρέπει να έχουμε ψευδαισθήσεις όσο αφορά τις εγγυήσεις που προσέφεραν οι Αθηναίοι στους συμμάχους. Αν και το συνέδριο επιβιώ-νει, αντίθετα με όσα λέγονται μερικές φορές, μέχρι το 338, οι αποφάσεις του είναι όλο και πιο καθοδηγούμενες από την Αθήνα. Ένα διάταγμα του 357/356 (10 II-, 125 = 5νII^ 191), μόλις πριν από το ξέσπασμα των κοινωνικών συ-γκρούσεων, παρουσιάζει την αθηναϊκή Εκκλησία να λαμβάνει την απόφαση μαζί με το συνέδριο. Δεν είναι βέβαια αντικειμενικό το συμπέρασμα ότι, από μια ημερομηνία και έπεπα, κάτι τέτοιο συνέβαινε πάντοτε. Μπορούμε όμως να σκεφτούμε ότι αυτή ήταν η κατάσταση εκ των πραγμάτων και ότι οι σύμ-μαχοι, των οποίων ο αριθμός είχε άλλωστε μειωθεί σημαντικά, υποτάσσο-νταν στο εξής στις αποφάσεις της Εκκλησίας.

ΟίΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 187

Συνθήκη ονμμαχίας μεταξύ Αθήνας, Αρκαδίας, Αχαΐας, Ηλείας και Φλεΐϋύντα {3621361}

Υπό την αρχοντία του Μόλωνα, συμμαχία Αθηναίων, Αρκάδων, Αχαιών, Ηλείων και Φλειασίων. Η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε. Η Οινηίδα φυλή ασκούσε την πρυτανεία, ο Αγάθαρχος του Αγάθαρχου από την Οίη ήταν γραμματέας, ο Ξάνθιππος ο Έρμειος ήταν επιστάτης, η πρόταση ήταν του Περίανδρου.

Ο κήρυκας αμέσως θα ευχηθεί στον Ολύμπιο Δία, σπιν Αθηνά Πολιάδα, στη Δήμητρα, στην Κόρη, στους δώδεκα θεούς και στις σεβά-σμιες θεές, εάν ο αθηναϊκός λαός ωφεληθεί από την απόφαση που πήρε για τη συμμαχία, να προσφέρει θυσία και πρόσοδο στους θεούς με τον τρόπο που θα αποφασίσει.

Αυτή η ευχή θα γίνει. Αφού οι σύμμαχοι έφεραν σπ] Βουλή την από-φασή τους να δεχτούν τη συμμαχία με τους όρους που θέτουν οι Αρκά-δες, οι Αχαιοί, οι Ηλείοι και οι Φλειάσιοι, και η Βουλή με το προβούλευ-μά της συμφώνησε, ο δήμος αποφάσισε, για καλή τύχη του αθηναϊκού δήμου, όπ ο αθηναϊκός δήμος και οι σύμμαχοι, οι Αρκάδες, οι Αχαιοί, οι Ηλείοι και Φλειάσιοί, θα είναι σύμμαχοι για πάντα.

Εάν κάποιος επιτεθεί στην πόλη των Αθηναίων ή καταλύσει το αθηναϊκό πολίτευμα ή εγκαθιδρύσει τυραννία ή ολιγαρχία, οι Αρκά-δες, οι Αχαιοί, οι Ηλείοι και οι Φλειάσιοι θα βοηθήσουν τους Αθη-ναίους με όλες τους τις δυνάμεις, όσο είναι δυνατόν, μόλις το ζητή-σουν οι Αθηναίοι· και αν κάποιος επιτεθεί στις παραπάνω πόλεις ή καταλύσει ή αλλάξει το πολίτευμα των Φλειασίων ή των Αχαιών ή των Ηλείων ή των Αρκάδων, ή εκδιώξει πολίτες, οι Αθηναίοι θα βοηθή-σουν με όλες τους τις δυνάμεις, όσο μπορούν, μόλις το ζητήσουν εκείνοι που αδικούνται· καθεμιά από τις παραπάνω πόλεις είναι αυτόνομη στο έδαφός της. Εάν όλες οι πόλεις αποφασίσουν ότι πρέ-πει να προστεθεί κάτι στον όρκο αυτό, θα προστεθεί.

Τον όρκο θα δώσουν σε κάθε πελοποννησιακή πόλη οι ανώτεροι άρχοντες και στην Αθήνα οι στρατηγοί, οι ταξίαρχοι, οι ίππαρχοι, οι φύλαρχοι και οι ιππείς.

Ηβνυβ ^ΓοίιβοΙο^ϊηίΐβ, II, 1898, σ, 313

δΥίΙ^ 181


Εξάλλου, και όσον αφορά την είσοδο νέων μελών στη συνομοσπονδία, φαίνεται ότι συνήθως αποφάσιζε η Αθήνα μόνη της. Μερικές φορές γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στους συμμάχους, και μπορούμε να υποθέσουμε ότι κάποια απόφαση του ουνεδρίου των συμμάχων προηγούνταν της υιοθέτησης του ψηφίσματος της αθηναϊκής Εκκληοίαί;. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές η μοναδική αναφορά στους συμμάχους είναι για τη συμμετοχή τους στον όρκο, με τον οποίο επιβεβαιώνεται η συμμαχία.

Πέρα από τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, κοινά προφανώς για τους συμμάχους, ποιες ήταν οι αρμοδιότητες του συνεδρίου-, Η Αθήνα, όπως είδαμε, είχε δεσμευτεί ότι δεν θα εισπράττει φόρο από τους συμμάχους της. Δεν θα υπήρχε επομένως ομοσπονδιακό ταμείο, ούτε άρχοντεί; ανάλογοι με τους ελληνοταμίες της απικο-δηλιακής ουμμαχίας. Ωστόσο, στο καταστατι-κό κείμενο της συνομοσπονδίας γινόταν αναφορά σε ένα κοινό ταμείο των συμμάχων, όπου θα καταθέτονταν τα κέρδη από τις πωλήσεις γαιών που κατείχαν παράνομα Αθηναίοι στις συμμάχους πόλεις. Επιπλέον, παρόλο που οι Αθηναίοι δεν εισέπρατταν ετήσιο φόρο από τους συμμάχους, οι σύμμαχοι, αφού δεν συμμετείχαν με στρατεύματα στην κοινή άμυνα, όφειλαν σε περί-πτωση κοινού πολέμου ή εκστρατείας να καταβάλλουν μια εισφορά, τη σύνταξη. ίΙρέπει λοιπόν να παραδεχτούμε ότι υπήρχε ομοσπονδιακό ταμείο, για τη διαχείριση του οποίου δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Το συνολικό ποσό των ουντάξε(ύν μπορεί να εκτιμηθεί στα εκατόν ογδόντα τάλαντα περί-που για την περίοδο της μεγαλύτερης επέκτασης της συνομοσπονδίας, και σε εξήντα μόνο τάλαντα για τα έτη 349-346, όταν ο αριθμός των συμμάχων είχε ελαττωθεί σημαντικά. Ήταν δηλαδή αισθητά κατώτερο από το ποσό του φόρου. Αλλά και σε αυτό το θέμα δεν πρέπει να βαυκαλιζόμαστε. Ξέρουμε πολύ καλά, από τις αναλύσεις των πολιτικών συγγραφέων του 4ου αιώνα, σε τι τεχνάσματα κατέφευγαν οι αθηναίοι στρατηγοί όταν χρειάζονταν χρήματα για να πληρώσουν τους μισθοφόρους τους. θεωρητικά οι ουντάξεκ; έπρεπε να στέλνονται στην Αθήνα' στην πράξη όμως, οι στρατηγοί πήγαιναν πολλές φορές να τις εισπράξουν επί τόπου και με τρόπο κάπως αγροίκο, Μετά τον πόλεμο των συμμάχων οι συντάξεις έγιναν ετήσιες, και δεν διέφεραν πια και πολύ από τον παλιότερο φόρο. Μπορούμε πάντως να δεχτούμε ότι μέχρι το τέλος της συνομοσπονδίας το ποσό των συντάξεων που όφειλε κάθε πόλη οριζόταν από το συνέδριο· ήταν λοιπόν μία από τις αρμοδιότητές του.

Το συνέδριο είχε επίσης και δικαστικές αρμοδιότητες. Στο ψήφισμα του

01ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

Αριοτοτέλη προβλεπόιαν ότι οι Αθηναίοι κου διέθεταν ή αγόραζαν γη ή σπί-τια σε έδαφος σύμμαχης πόλης θα τιμωρούνταν ακόμη και με κατάσχεση και δήμευση της περιουσίας τους. Το εντυπωσιακό είναι ότι το συνέδριο των συμμάχων δέχεται τις μηνύσεις, και εκείνο αποφασίζει. Ενώ τον 5ο αιώνα τα αθηναϊκά δικαστήρια είχαν τον κύριο λόγο για όλες τις υποθέσεις που αφο-ρούσαν τους συμμάχους, τον 4ο αιώνα οι αθηναίοι πολίτες μπορούν να δικα-στούν από δικαστήριο που αποτελείται από εκπροσώπους των συμμάχων. Έτσι και κάθε παραβίαση της συνθήκης της συνομοσπονδίας τιμωρείται τόσο από τους Αθηναίους όσο και από τους συμμάχους, όποια κι αν είναι η κατα-γωγή του ενόχου. Έχουμε αναρωτηθεί εάν, στην τελευταία αυτή περίπτωση, το συνέδριο, που συνερχόταν ως δικαστήριο, δεχόταν και την παρουσία Αθη-ναίων, αφού το ψήφισμα αναφέρεται σε καταδίκη «από τους Αθηναίους και τους συμμάχους», ή εάν λειτουργούσαν ξεχωριστά η κρίση του συνεδρίου από τη μία πλευρά και της Εκκλησία(; από την άλλη. Είναι δύσκολο να απα-ντήσουμε τι πραγματικά συνέβαινε, και οι απόψεις των σύγχρονων μελετη-τών για το ζήτημα αυτό διίστανται. Το ουσιώδες πάντως είναι ότι, τον πρώτο καιρό της συνομοσπονδίας η Αθήνα είχε συμφωνήσει να μπορούν να δικάζο-νται οι υπήκοοί της από τους συμμάχους.

Αλλά και εδώ, οι αρχικές καλές προθέσεις δεν διατηρήθηκαν μπροστά στις ανάγκες των γεγονότων. Μετά το 369 τα πράγματα αλλάζουν, και το διά-ταγμα που ψηφίστηκε μετά την εξέγερση στο μικρό νησί της Κέω είναι από αυτή την άποψη χαρακτηριστικό (I 6 11̂ II = 5νΙΙ\ 173). Οι κάτοικοι της Κέω υποχρεώθηκαν να δικάζονται στο εξής στην Αθήνα για υποθέσεις ανώτερες των εκατό δραχμών. Όσο η Αθήνα εγκαθιστούσε σχεδόν παντού κληρου-χ/ες, τόσο εξανάγκαζε τους συμμάχους σε σύναψη συνθηκών που της εξα-σφάλιζαν το μονοπώλιο για ορισμένα από τα προϊόντα τους, και τόσο επε-δίωκε να αφαιρέσει από τους συμμάχους την ελεγκτική εξουσία τους και να εδραιώσει την παντοδυναμία της Εκκλησίας και των αθηναϊκών δικαστηρίων σε δικαστικά ζητήματα.

Δεν είναι τώρα η στιγμή να εξηγήσουμε τις αιτίες της τροπής αυτής. Ο αθηναίος δημοκράτης δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς τον ιμπεριαλισμό, και οι εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες του 4ου αιώνα έκαναν αυτό τον ιμπεριαλισμό ένα όλο και πιο καταπιεστικό όργανο. Αλλά, ενώ τον 5ο αιώνα οι δυσαρε-στημένοι σύμμαχοι στράφηκαν στη Σπάρτη, τον 4ο αιώνα η Σπάρτη, έχοντας χάσει την έκταση της, αποδυναμωμένη και με κλονισμένο το κύρος της, δεν

190 0 / ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΔΛΑ/ίΑ

μπορούσε πια να αποτελέσει το καταλυτικό στοιχείο της αντίστασης στον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό. Στα σύνορα του ελληνικού κόσμου, «βάρβαροι» μονάρχες ήταν έτοιμοι να πάρουν τη σκυτάλη. Είναι ενδιαφέρον το ότι η πρωτοβουλία για τον πόλεμο των συμμάχων ήρ&ε από το σατράπη της Καρίας Μαύσωλο. Όμως η αυτοκρατορία του Μεγάλου Βασιλιά, για πολλούς Έλληνες, παρέμενε ο αιώνιος εχθρός. Αντίθετα, ο βασιλιάς των Μακεδόνων θεωρούσε τον εαυτό του Έλληνα και ήταν οπωσδήποτε σε μεγάλο βαθμό εξελληνισμένος. Όλο και περισσότερες ελληνικές πόλεις έβλεπαν στο πρό-σωπό του τον εγγυητή της ελευθερίας των Ελλήνων, και συγχρόνως τον εκλεκτό αρχηγό, που θα μπορούσε να οδηγήσει τους Έλληνες στην κατά-κτηση της Ανατολής. Τα πανελλήνια ρεύματα που συσπειρώνονταν κατά τον 4ο αιώνα κάτω από συνθήκες «κοινής ειρήνης», αλλά που προσέκρουαν κάθε φορά στην ιδιοτέλεια των αντίπαλων ιμπεριαλισμών, κατέληξαν παρα-δόξως στη σύσταση, υπό τη μακεδόνικη ηγεμονία, της πανελλήνιας σψιτο-λίτείσς της Κορίνθου, της πρώτης απόπειρας για δημιουργία ελληνικού ομό-σπονδου κράτους, που ποτέ δεν θα ολοκληρωνόταν πλήρως.


Το Κοινόν της Κορίνθου

Η ήττα των ελλήνων συμμάχων στη Χαιρώνεια το 338 σήμανε τα τέλος μιας διαμάχης που κράτησε σχεδόν είκοσι χρόνια, από τότε που ο Φίλιππος, γιος του Αμύντα, μόλις έγινε κύριος του βασιλείου της Μακεδονίας, άρχισε να προσπαθεί, από διπλωματικές και στρατιωτικές οδούς, να θέσει ολόκληρη την Ελλάδα υπό την κυριαρχία του. Ο νικητής Φίλιππος δεν επιζητούσε να γίνει απλώς κύριος των Ελλήνων, αλλά ηγεμόνας τους. Γι' αυτό συγκάλεσε στην Κόρινθο τους εκπροσώπους των ελληνικών κρατών για να τους υπαγο-ρεύσει τους όρους της ειρήνης του, αλλά και για να συνάψει μαζί τους συμ-μαχία, της οποίας ο επιφανειακός στόχος ήταν η διεξαγωγή πολέμου ενα-ντίον του Μεγάλου Βασιλιά και η υπεράσπιση των ιερών των ελληνικών θεών, που είχαν βεβηλωθεί από τους ίΙέρσες κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέ-μων. Το τι πρέπει να σκεφτούμε για αυτόν το στόχο, δεν είναι η στιγμή να το συζητήσουμε. Αλλά το ΚοινόΜ της Κορίνθου εντάσσεται στη μελέτη των ελλη-νικών ομοσπονδιακών θεσμών, και υπό αυτό το πρίσμα θα αναλυθεί.

Πρέπει να παραδεχτούμε ότι στον συγκεκριμένο τομέα προσκρούουμε σε πολλά σκοτεινά σημεία. Τους κύριους όρους της ειρήνης για την οποία ορκίστηκαν οι Έλληνες στην Κόρινθο, τους γνωρίζουμε από μια πολύ κατε-σιραμμένη επιγραφή, η οποία έχει προκαλέσει πλήθος συζητήσεων (I 6 11̂ 236 = δγΙΙ', 260). Έχει εππευχθεί η συμπλήρωσή της από μία επιγραφή μετα-γενέστερη, που υποθέτουμε ότι είναι ανανέωση της συμμαχίας μεταξύ των Ελλήνων και των βασιλέων Αντίγονου και Δημήτριου (I 6 IV^ I, 68). Σημείο αναφοράς αποτελεί επίσης η διήγηση του Διόδωρου (XVI, 89) και ένας λόγος που αποδίδεται στον Δημοσθένη, ο Περί των προς Αλέξανδρον συνθηκών. Είναι προφανές ότι είχαν γίνει δύο ξεχωριστές πράξεις: από τη μία η συν-θήκη «κοινής εφήνης>\ που εντάσσεται στην παράδοση και των άλλων συν-θηκών ειρήνης του 4ου αιώνα, συνθηκών αμοιβαίας βοήθειας, με τις οποίες οι Έλληνες προσπάθησαν επανειλημμένα να θέσουν τέλος στην κατάσταση μόνιμου πολέμου που χαρακτήριζε τότε τον ελληνικό κόσμο, και από την άλλη η συμμαχία. Οι όροι που αναφέρονται στο λόγο Περί των προς Αλέ~

1 η 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ξανδρον συνθηκών, δηλαδή η δέσμευση των Ελλήνων ότι δεν θα προχωρή-σουν οε καμία διανομή εδαφών, σε καμία κατάργηση χρεών, σε καμία απε-λευθέρωση δούλων «από φόβο επανάστασης», όροι τιου φανερώνουν το είδος των προβλημάτων που αντιμετώπιζε τότε ο ελληνικός κόσμος, ανή-κουν πιθανότατα στη συνθήκη ειρήνης και στον όρκο που τη συνόδευε. Για την οργάνωση της συμμαχίας δεν ξέρουμε πολλά πράγματα. Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ένα συνέδριο των συμμάχων, το οποίο συνερχόταν στην Κόρινθο. Το συνέδριο αποτελούσαν αντιπρόσωποι των συμμάχων. Ο αριθμός τσυς είχε άραγε οριστεί εξαρχής στους εκατό, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι συγγρα-φείς, ή ο Φίλιππος είχε προβλέψει τη διεύρυνση της συμμαχίας και επομέ-νως είχε αφήσει ανοιχτό τον αριθμό των αντιπροσώπων; Αλλά το πιο πολύ-πλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα είναι η κατανομή δυνάμεων μέσα στο συνέ-δριο και ο τρόπος εκπροσώπησης των κρατών-μελών. Κατά το βαθμό που είναι δυνατή η ανασύνθεση ενός τόσο κατεστραμμένου κειμένου, φαίνεται ότι, εκτός από κάποιες πόλεις που εκπροσωπούνταν ονομαστικά, τα μέλη της συμμαχίας ήταν είτε λαοί (Θεσσαλοί, Φωκείς, Λοκροί) είτε ομοσπονδίες πόλεων (Βοιωτοί, Αιτωλοί κτλ.). Ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές συμπεραί-νουν απ' αυτό ότι στο συνέδριο της Κορίνθου δεν εκπροσωπούνταν οι ελλη-νικές πόλεις, αλλά οι Έλληνες στο σύνολό τους. Αλλοι έκαναν την πιο πιθα-νή υπόθεση ότι ο Φίλιππος είχε ευνοήσει τη συγκέντρωση των Ελλήνων σε μεγαλύτερες ομάδες, ώστε να μπορεί να τους ελέγχει καλύτερα. Αυτό όμως δεν επιλύει το ζήτημα του τρόπου εκπροσώπησης των κρατών ή των ομάδων κρατών στο συνέδριο. Ήταν άραγε η εκπροσώπηση αναλογική προς τη σπουδαιότητα των κρατών ή των ομάδων κρατών, όπως υποστήριξε ο αμερι-κανός ιστορικός ΐ3Γ3θη; Εάν ναι, τότε πρόκειται για την πρώτη εμφάνιαη ενός αναλογικού συστήματος στον ελληνικό κόσμο.

Όπως κι αν ήταν, το συνέδριο αποτελούσε ένα ισχυρό όργανο στα χέρια του Φίλιππου. Η διαφορά του Κοινού της Κορίνθου από τις άλλες συμμαχίες είναι ότι ο ηγεμών δεν ήταν κάποια πόλη, αλλά ένας άνθρωπος, ο Φίλιππος, βασιλιάς των ί\/Ιακεδόνων. Εκείνος συγκαλούσε το συνέδριο, όπου και προή-δρευε. Στο εξής οι σχέσεις μεταξύ της «ομοσπονδιακής Βουλής» και των κρατών-μελών τέθηκαν σε διαφορετικές βάσεις. Είναι βέβαια αμφίβολο εάν οι εκπρόσωποι στο συνέδριο της Κορίνθου είχαν πλήρεις εξουσίες. 0α έπρεπε οπωσδήποτε να επικυρώνουν τις αποφάσεις που λαμβάνονταν από κοινού στις συνελεύσεις των κρατών τους. Η πρωτοβουλία όμως ανήκε μόνο

το Κ Ο Ι Ν Ο Ν ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ !93

στον Φίλιππο, που δεν ήταν υπόλογος σε κανέναν. Αυτή ήταν η εντυπωσια-κή επιβεβαίωση της υπεροχής ενός ανθρώπου έναντι της αδύναμης μάζας, που αποτέλεσε και αντικείμενο στοχαομού των πολιτικών συγγραφέων του 4ου αιώνα. Αλλά ήταν επίσης και το σύμβολο του τέλους της κλασικής ελλη-νικής Πόλεως.

Το Κ ο ι ν ό ν της Κορίνθου

Όταν ο Φρύνιχος ήταν άρχοντας στην Αθήνα [...] ο βασιλιάς Φίλιπ-πος, έχοντας πάρει θάρρος από τη νίκη του στη Χαιρώνεια και από τον τρόμο που είχε προκαλέσει στις λαμπρότερες πόλεις, θέλησε να γίνει κύριος ολόκληρης της Ελλάδας· πρώτα άφησε να διαδοθεί η φήμη ότι ήθελε να κάνει πόλεμο στον πέρση βασιλιά, για να πάρει εκδίκηση για τους Έλληνες για τις ιεροσυλίες που είχαν διαπράξει οι βάρβαροι στους ναούς των Ελλήνων αυτό του προσέφερε την εκτί-μηση των Ελλήνων. Τόσο στις δημόσιες εμφανίσεις του όσο και στις ιδιωτικές του συναντήσεις εμφανιζόταν γεμάτος γλυκύτητα και καλο-σύνη προς όλους. Πρότεινε σε κάθε πόλη να κάνει μαζί του διάσκε-ψη με θέμα τα κοινά τους προβλήματα. Η διάσκεψη αυτή έγινε στην Κόρινθο, και εκεί ο Φίλιππος πρότεινε να κηρύξουν πόλεμο σχον Μεγάλο Βασιλιά, πράγμα που γέννησε μεγάλες ελπίδες σε όλους τους παρευρισκόμενους. Οι Έλληνες εμπιστεύτηκαν στον Φίλιππο την ηγεμονία της Ελλάδας· έχοντας αποκτήσει απεριόριστη εξουσία, προετοίμασε με μεγάλη φροντίδα την εκστρατεία του εναντίον του Βασιλιά· συγχρόνως όρισε με πόσα στρατεύματα θα έπρεπε να συμ-βάλει η κάθε πόλη στην εκστρατεία.

ΔΙΟΔΩΡΟΣ, XVI, 89

Ο Φίλιππος ίσως δεν έβλεπε τόσο μακριά. Είχε δεσμευτεί ότι θα σεβόταν την αυτονομία των πόλεων-μελών της συμμαχίας, οι οποίες είχαν ως μοναδική υποχρέωση να συμμετέχουν με αποστολή ανδρών και πλοίων στην κοινή άμυνα. Ωστόσο, για να έχει καλυμμένα τα νώτα του όταν θα επιχειρούσε τον


πόλεμο κατά της Περσίας, τοποθέτησε φρουρές στις πόλεις που δεν ήταν αποδεδειγμένα πιστές, καθώς και στα σπουδαιότερα στρατηγικά σημεία. Ο θάνατός του επρόκειτο να επιταχύνει τη διαδικασία χειραγώγησης της Ελλά-δας από τη Μακεδονία, παρότι οι περιπέτειες του Αλέξανδρου άνοιγαν στους Έλληνες έναν εντυπωσιακά διευρυμένο κόσμο. Το Κοίνόν ίης Κορίν-θου θα επιβίωνε, με πολλές περιπέτειες, μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Μερικές φορές, μέσα σε διηγήσεις για τους πολέμους και τις διενέξεις των διαδόχων του Αλέξανδρου και των διαδόχων τους, βλέπουμε να επανεμφα-νίζεται και το Κοινόν των συμμάχων. Ένα τελευταίο από τα γεγονότα αυτά φαίνεται πως ήταν το ξέσπασμα του <ίΚ0ΐνωνιΚ0ύ» πολέμου εναντίον των Αιτωλών: ο Πολύβιος αφηγείται πώς οι εκπρόσωποι των ελληνικών κρατών ήρθαν να παραπονεθούν στο συνέδριο που συγκλήθηκε στην Κόρινθο, υπό την προεδρία του Φίλιππου του Ε' , για τις πολλές επιθέσεις των Αιτωλών. Παρά τις διαβεβαιώσεις του ιστορικού, που προσπαθεί να αποδείξει την ελευθερία που απολάμβαναν τότε οι Έλληνες, είναι προφανέστατο ότι τίπο-τα δεν μπορούσε να γίνει χωρίς το βασιλιά των Μακεδόνων. Και ξέρουμε πώς και από ποιον «απελευθερώθηκαν» οι Έλληνες από την κηδεμονία του.

Στη συμμαχία που αναουστάθηκε το 224/223 από τον Αντίγονο Δώσωνα, όπως και κατά το ξέσπασμα του πολέμου εναντίον των Αιτωλών, τον κυρίαρ-χο ρόλο είχε η ισχυρή αχαϊκή συμπολιτεία. Εκ των πραγμάτων, οι απομονω-μένες πόλεις στον ελληνιστικό κόσμο ήταν όλο και λιγότερες. Ήταν η κατά-ληξη μιας κίνησης που στόχευε στην ένταξη των πόλεων αε ευρύτερους οργανισμούς, οι οποίοι, αντίθετα με τις συμμαχίες για τις οποίες έγινε λόγος στις προηγούμενες σελίδες, ήταν σωστά ομόσπονδα κράτη. Το παλαιό-τερο από αυτά είναι βέβαια η βοιωτική συνομοσπονδία (συμπολιτεία), η οργάνωση της οποίας προαναγγέλλει τον τρόπο οργάνωσης των μεγάλων συμπολιτειών του 3οϋ αιώνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Τα ομόσπονδα κράτη

Η διαφορά του ομόσπονδου κράτους από τη συνομοσπονδία πόλεων είναι ουσιαστικά το ότι σι δεσμοί μεταξύ των κρατών που αποτελούν το ομόσπον-δο κράτος είναι πολύ στενότεροι. Βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εντάξου-με σε ένα κοινό σχήμα όλα τα ομόσπονδα κράτη που γνώρισε ο ελληνικός κόσμος. Πέρα από το γεγονός ότι συχνά είμαστε ελάχιστα ή μερικώς πλη-ροφορημένοι για τους θεσμούς των κρατών αυτών, πρέπει να υπήρχαν και σοβαρές διαφορές από το ένα κράτος στο άλλο, όπως και από τη μια ιστο-ρική περίοδο στην άλλη. Διαφορές πρώτα απ' όλα στην ύπαρξη ή μη ομο-σπονδιακής υπηκοότητας: και θα θέλαμε να γνωρίζουμε τη διαφορά μεταξύ συμπολιτείας και ισοπολιτείας, όρων που μερικές φορές χρησιμοποιούνται σαν όμοιοι, ενώ ο πρώτος φαίνεται να αποτυπώνει μια βαθύτερη ενσωμάτω-ση. Διαφορές επίσης ως προς τη φύση των ομόσπονδων οργανισμών, τη μικρότερη ή μεγαλύτερη εκπροσώπηση των κρατών-μελών, την ύπαρξη ομο-σπονδιακού στρατού, ομοσπονδιακού νομίσματος κτλ. Και εδώ είναι φανερό ότι η ελληνική πολιτική εμπειρία υπήρξε ιδιαίτερα ποικίλη και ότι η ποικιλία αυτή διατηρήθηκε για πολύ καιρό, μέχρι την ελληνιστική εποχή. Τα ευρήμα-τα και τα κείμενα που έχουν σωθεί μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε καλύτε-ρα μερικά από τα ομόσπονδα κράτη. Και πρώτα απ' όλα, τη βοιωτική συνο-μοσπονδία.

1, Η Β Ο Ι Ω Τ Ι Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Έχουμε την τύχη να βρίσκεται στη διάθεσή μας, για να γνωρίσουμε την οργάνωση της βοιωτικής συνομοσπονδίας, ένα εξαιρετικό κείμενο: η περι-γραφή των θεσμών της, που δίνει το 395 ένας ανώνυμος ιστορικός, συγγρα-φέας των Ελληνικών, που έχουν σωθεί σε έναν πάπυρο της Οξυρρύγχου. Το ανώνυμο κείμενο θέτει πολλά προβλήματα και έγινε αντικείμενο πολλών ερμηνειών από τότε που ανακαλύφθηκε. Μας επιτρέπει πάντως να σχηματί-

Ι'λί

1 η 01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σουμε μια αρκετά σαφή ιδέα για την οργάνωση της βοιωτικής συνομοσπον-δίας κατά το δεύτερο μιοό του 5ου αιώνα, ιδέα που συχνά έρχονται να επι-βεβαιώσουν κάποια αποσπάσματα του Θουκυδίδη ή του Ξενοφώντα, Η βοιω-τική συνομοσπονδία, αντίθετα με τις συμπολιτείες της Πελοποννήοου, δεν πρέπει να ήταν αρχικά ουμμαχία, αλλά περισσότερο να έμοιαζε με τα Κοινά που συγκέντρωναν γύρω από κάποιο ιερό τις πόλεις του ίδιου έθνου^;. Η Βοιωτία ήταν ένα από τα κέντρα ανάπτυξης του μυκηναϊκού πολιτισμού, γύρω από τον Ορχομενό. Στον κατάλογο των στόλων στην ίλιάδα βλέπουμε ήδη να εμφανίζονται οι πόλεις οι οποίες, εκτός από τη Χαιρώνεια και τη Λεβάδεια, που δεν υπάρχουν στον κατάλογο, θα σχηματίσουν κατά την κλα-σική εποχή τη βοιωτική συμπολιτεία. Στην αρχαϊκή εποχή οι δεσμοί μεταξύ των πόλεων αυτών ήταν κυρίως θρησκευτικού χαρακτήρα. Οι εκπρόσωποι τους συγκεντρώνονταν γύρω από τα ιερά του Ποσειδώνα στον Ογχηστό και της Ιτωνίας Αθηνάς στην Κορώνεια, όπου γιορτάζονταν προς τιμή της θεάς τα λεγόμενα Παμβοιώτια, για τα οποία γνωρίζουμε λίγα πράγματα και μόνο για μεταγενέστερα χρόνια. Για το σύνταγμα των βοιωτικών πόλεων δεν ξέρουμε πολλά" γνωρίζουμε μόνο ότι κυριαρχούσε τότε μια διευρυμένη ολι-γαρχία μεγάλων γαιοκτημόνων, εάν τουλάχιστον δεχτούμε τις κάποτε υπερ-βολικές ερμηνείες που έχουν δοθεί στο κείμενο του Ησίοδου. Από τον 6ο αιώνα αρχίζει να επιβεβαιώνεται στους κόλπους των βοιωτικών πόλεων η ανωτερότητα της Θήβας, που αρχίζει τον «διεθνή» της ρόλο. Παραδόξως, η πορεία της Θήβας φαίνεται τότε να συνδέεται με τους τυράννους που κάνουν την εμφάνισή τους στον ελληνικό κόσμο: τον Κλεισθένη τον Σικυώ-νιο, που στην πόλη του θριάμβευσε η λατρεία του Θηβαίου ήρωα Μελάνιπ-που, και τον Πεισίστρατο, που βρίσκει στη Θήβα ένα στρατιωτικό στήριγμα για να κατακτήσει ξανά την εξουσία. Η ανωτερότητα της Θήβας, που επιβε-βαιώνεται μέχρι τις παραμονές των Περσικών πολέμων, οφείλεται στη γεω-γραφική της θέση. Οι Περσικοί πόλεμοι αποτέλεσαν σοβαρή κρίση για τη Βοιω-τία. Ήδη η συμμαχία Πλαταιών και Αθήνας, το 519, ήταν ένα πρώτο χτύπημα στην ενότητα του Κοινού της Βοιωτίας. Ακόμη μεγαλύτερο χτύπημα ήταν η στάση των βοιωτικών πόλεων απέναντι στην Περσία, όταν ο Ξέρξης το 480 ζήτηοε να περάσει από εκεί. Με εξαίρεση τις Πλαταιές και τις Θεσπιές, οι πόλεις υποτάχτηκαν, και παρά την παρουσία επτακοσίων θεσπιέων και τετρακοσίων Θηβαίων στις Θερμοπύλες, παρά το ρόλο που έπαιξαν οι Πλα-ταιείς στον Μαραθώνα, το Κοινόν της Βοιωτίας βγήκε μειωμένο από την

ΤΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΑ ΚΡΑΤΗ 197

ατυχή επιλογή του. Στις Πλαταιές οι Βοιωτοί πολέμησαν στο πλάι των Περ-σών, και οι νικητές αποφάσισαν τη διάλυση της βοιωτικής συμπολιτείας. Οι Σπαρτιάτες θέλησαν να τους αποκλείσουν ακόμη και από τη δελφική αμφι-κτιονία, αλλά προσέκρουσαν στην αντίθεση των Αθηναίων. Όταν όμως ολο-κληρώθηκε η ρήξη μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας, η Σπάρτη το 457 ευνόησε την επανασύσταση της βοιωτικής συνομοσπονδίας. Η συνομοσπονδία τέθη-κε για μια στιγμή σε κίνδυνο, μετά την ήττα των Θηβαίων από τους Αθηναί-ους στα Οινόφυτα, αλλά, μετά τη νίκη στην Κορώνεια, η βοιωτική συνομο-σπονδία καθιερώνεται οριστικά. Οι περισσότερες πόλεις της Βοιωτίας είχαν τότε υιοθετήσει το καθεστώς της μετριοπαθούς ολιγαρχίας, στο οποίο έχου-με ήδη αναφερθεί. Η συνομοσπονδιακή οργάνωση στηρίχτηκε στην οργάνω-ση των επιμέρους πόλεων, για να δώσει στη βοιωτική συνομοσπονδία τον ξεχωριστό, πρωτότυπο χαρακτήρα της. Η περιγραφή της οργάνωσης όπως τη δίνει ο ανώνυμος συγγραφέας των Ελληνικών της Οξυρρύγχου μπορεί να θεωρηθεί ότι ισχύει για όλο το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, με την επιφύ-λαξη ότι, με την ένταξη των Πλαταιών στην αττικο-δηλιακή συμμαχία, ενδυ-ναμώθηκε περισσότερο η θέση της Θήβας στη συνομοσπονδία.

Η οργάνο)οη της βοιωτικής αυνομοσπονόίας

Την περίοδο εκείνη, η κατάσταση στη Βοιωτία ήταν η εξής: σε κάθε πόλη υπήρχαν τρία βουλευτικά σώματα, στα οποία δεν είχαν πρό-σβαση όλοι οι πολίτες, αλλά μόνο όσοι διέθεταν ορισμένη περιουσία· καθένα από τα συμβούλια αυτά, διαδοχικά, ετοίμαζε τα σχέδια των νόμων και στη συνέχεια τα υπέβαλλε στα άλλα δύο συμβούλια, και ό,τι τους φαινόταν σωστό ίσχυε στο εξής ως νόμος. Έτσι ήταν οργα-νωμένο το σύνταγμα κάθε πόλης· το Κοινόν των Βοιωτών ήταν οργα-νωμένο ως εξής: όλοι οι κάτοικοι της χώρας ήταν χωρισμένοι σε έντεκα περιοχές και καθεμιά από τις περιοχές αυτές ε ξ έλ εγε ένα βοιωτάρχη. Οι Θηβαίοι είχαν υπό τον έλεγχο τους τέσσερις περιο-χές, δύο για την ίδια την πόλη, και δύο για τους Πλαταιείς και τις μικρές πόλεις που κάποια στιγμή είχαν σχηματίσει μαζί τους ουμπο-λιτεία, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Σκώλος, οι Ερυθρές και η Σκάρ-

! 194 ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ Ε Λ Λ Λ Δ Λ

φη, που τώρα ήταν φόρου υποτελείς στη Θήβα. Οι κάτοικοι του Ορχο-μενού και της Υοίας εξέλεγαν επίσης δύο βοιωτάρχες, δύο οι θεσπι-είς με τους κατοίκους της Αντρώνας και της Θίσβης, έναν οι Τανα-γραίοΐ' ένας βοιωτάρχης εκλεγόταν διαδοχικά από την Αλίαρτο, τη Αεβάδεια και την Κορώνεια, άλλος ένας με τον ίδιο τρόπο από Ακραιφία, τις Κώπες και τη Χαιρώνεια. Έτσι λοιπόν εκλέγονταν οι άρχοντες. Κάθε περιοχή εξέλεγε επίσης εξήντα συμβούλους για κάθε βοιωτάρχη, στους οποίους καταβαλλόταν καθημερινή αποζη-μίωση· κάθε περιοχή είχε επιπλέον την υποχρέωση να παρέχει στρά-τευμα χιλίων οπλιτών και εκατό ιππέων. Τέλος, ανάλογα με τον αριθ-μό των αρχόντων της, κάθε πόλη επωφελούνταν από τους κοινούς πόρους, κατέβαλλε ειδικούς φόρους, εξέλεγε τους ομοσπονδιακούς δικαστές και συμμετείχε σε όλες τις δραστηριότητες, επικερδείς ή όχι. Έτσι διοικούνταν ο λαός των Βοιωτών, και η ομοσπονδιακή Βουλή συνεδρίαζε στην Καδμεία.

Ελληνικά Οξυρρύγχου, XI, 4 {εκδ. ΤβυΙιηθΓ)

Ένα πρώτο γεγονός είναι η διαφορά μεταξύ της βοιωτικής συνομοσπονδίας και των δύο συμμαχιών, της Αθήνας και της Σπάρτης. Ενώ στις συνθήκες ή στα ψηφίσματα των συμμαχιών πάντοτε κατονομάζονται ξεχωριστά οι «Αθη-ναίοι και οι σύμμαχοι» ή οι «Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοι», ποτέ δεν γίνε-ται λόγος για «Θηβαίους και συμμάχους» αλλά για «Βοιωτούς», πράγμα που συνεπάγεται την ύπαρξη, αν όχι κοινής υπηκοότητας, τουλάχιστον μιας πολύ βαθιάς ενσωμάτωσης. Η ενσωμάτωση αυτή είναι σαφής και στην ίδια την οργάνωση της συνομοσπονδίας: το συνολικό έδαφός της χωρίζεται σε έντε-κα περιοχές [μέρη]- το έδαφος της Θήβας καλύπτει δύο περιοχές· το έδα-φος των Πλαταιών και των υποτελών της, το έδαφος του Ορχομενού και των Θεσπιών καλύπτουν από δύο περιοχές το καθένα, ενώ της Τανάγρας μία περιοχή. Αντίθετα, σε μία περιοχή περιλαμβάνονται τα εδάφη τριών πόλεων, της Αλιάρτου, της Κορώνειας και της Λεβάδειας, και σε μία της Ακραιφίας, της Κωπάίδας και της Χαιρώνειας. Βλέπουμε λοιπόν αμέσως ότι οι μεγάλες πόλεις, Θήβα, Πλαταιές, Ορχομενός, Θεσπιές, έχουν περισσότερο βάρος στη συνομοσπονδία απ' ό,τι οι μικρότερες. Μετά την ένταξη των Πλαταιών


στην αθηναϊκή συνομοσπονδία, το έδαφος της Θήβας καλύπτει τέσσερις περιοχές, πράγμα που δίνει στην πόλη επικρατέστερη θέση, όχι μόνο εκ των πραγμάτων αλλά και βάσει δικαίου.

Κάθε περιοχή εκπροσωπείται στην ομοσπονδιακή Βουλή από εξήντα μέλη· το σύνολο έτσι ανάγεται στα εξακόσια εξήντα μέλη. Οι βουλευτές λάμ-βαναν αποζημίωση για κάθε μέρα εργασίας. Αλλά, παρότι ο ανώνυμος συγ-γραφέας των Ελληνικών παραμένει σιωπηλός σχο θέμα αυτό, υποθέτουμε, με βάση ένα απόσπασμα του Θουκυδίδη {V, 38) που αναφέρεται στις δια-πραγματεύσεις που έγιναν στη Σπάρτη το χειμώνα του 421/420, ότι η ομο-σπονδιακή Βουλή, όπως και η Βουλή κάθε πόλης-μέλους της συνομοσπον-δίας, ήταν χωρισμένη σε τέσσερα τμήματα τα οποία λειτουργούσαν διαδοχι-κά, ακολουθώντας την ίδια διαδικασία με τη Βουλή κάθε πόλης.

Η Βουλή ήταν το σπουδαιότερο όργανο της συνομοσπονδίας για τη λήψη αποφάσεων, όπως υπογραμμίζει και ο Θουκυδίδης. Οι αρμοδιότητές της ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένες σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Καθόριζε επί-σης τις συνεισφορές {εισφοραί} που όφειλε κάθε μέλος της συνομοσπον-δίας για την τροφοδοσία του ομοσπονδιακού ταμείου. Η υπεροχή της Θήβας επιβεβαιωνόταν όχι μόνο επειδή είχε την πλειοψηφία των αντιπροσώπων μέσα στην ομοσπονδιακή Βουλή, αλλά και γιατί η ίδια η Βουλή συνεδρίαζε στην Καδμεία, το φρούριο της Θήβας.

Για την εκτελεστική εξουσία εξουσιοδοτούνταν έντεκα βοιωτάρχες, ένας από κάθε περιοχή, οι οποίοι εκλέγονταν από τη Βουλή κάθε πόλης. Το κυριότερο καθήκον τους ήταν η διοίκηση των στρατιωτικών δυνάμεων, και κάθε βοιωτάρχης έχει με τη σειρά του το ανώτατο πρόσταγμα για κάποιο διάστημα. Οι στρατιωτικές δυνάμεις αποτελούνταν από τους στρατιώτες των πόλεων κάθε περιοχή είχε την υποχρέωση να παρέχει χίλιους οπλίτες και εκατό ιππείς. Πάντως, με τις αριθμητικές ενδείξεις που έχουμε σχετικά με τη στραπωτική συμμετοχή της Βοιωτίας στις μάχες του 5ου και του 4ου αιώνα, διαπιστώνουμε ότι η αναλογία του ιππικού είναι συνήθως μεγαλύτε-ρη: το 394 στη Νεμέα ήταν πέντε χιλιάδες οπλίτες και οκτακόσιοι ιππείς, ενώ το 379, δώδεκα χιλιάδες οπλίτες και δύο χιλιάδες ιππείς. Αυτή η τελευ-ταία ένδειξη, όμως, που δίνει ο Διόδωρος, μπορεί να αμφισβητηθεί. Ο ομο-σπονδιακός στρατός περιλάμβανε επίσης και ειδικά σώματα, όπως ήταν οι «ηνίοχοι και παραβάται», επιβίωση από την εποχή που οι μάχες γίνονταν με πολεμικά άρματα· τέτοια σώματα βρίσκουμε στη μάχη του Δήλιου, και ήταν


ίοως «πρόγονοι» του περίφημου «ιερού τάγματος» του 4ου αιώνα* επίσης υπάρχουν σώματα ελαφρού πεζικού, όπου υποθέτουμε ότι στρατολογούνταν Βοιωτοί που δεν είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα.

Τέλος, υπήρχε ομοσπονδιακό δικαστήριο με δικαστές που εξέλεγαν οι έντεκα περιοχές, το οποίο λάμβανε γνώση όλων των υποθέσεων όπου εμπλέκονταν οι ομόσπονδες πόλεις, των διενέξεων που μπορεί να δημιουρ-γούνταν μεταξύ πόλεων ή μεταξύ περιοχών, και των ενεργειών κατά της ομοσπονδιακής αρχής και ενότητας.

Φαινομενικά λοιπόν η βοιωτική συνομοσπονδία παρουσίαζε έναν πολύ πιο ξεκάθαρο ομοσπονδιακό χαρακτήρα, αφού και η οργάνωση αε περιοχές ξεπερνούσε το παραδοσιακό πλαίσιο της πόλης, είτε επειδή μια περιοχή συνένωνε περισσότερες πόλεις είτε, αντίθετα, γιατί μία πόλη περιλάμβανε περισσότερες περιοχές. Τα ομοσπονδιακά όργανα ήταν πολύ καλύτερα δομημένα απ' ό,τι στις συμμαχίες: ο στρατός, η οικονομία, η δικαιοσύνη ήταν οργανωμένα αυστηρά. Δεν πρέπει πάντως να αποσιωπάται το ότι, ουσιαστι-κά, στη βοιωτική συνομοσπονδία κυριαρχούσε η Θήβα. Όπως είδαμε, η ομο-σπονδιακή Βουλή συνεδρίαζε στην Καδμεία. Και τα ομοσπονδιακά νομίσματα ήταν στην πραγματικότητα τα θηβαϊκά, αφού η Θήβα είχε το μονοπώλιο της κοπής τους, και ο ομοσπονδιακός τους χαρακτήρας δηλωνόταν πια μονάχα με την παρουσία, δικαιωματικά, της βοιωτικής ασπίδας.

Η φύση και τα χαρακτηρΐ(7τικά της θηβαϊκής ηγεμονίας τον 4ο αιώνα

[Τα παρακάτω υποτίθεται πως λέγονται από έναν πολίτη των Πλαταιών] Επιχειρούν μερικές φορές να λένε ότι μας συμπεριφέρθηκαν με

αυτό τον τρόπο επειδή δεν θέλαμε να συνεισφέρουμε στο κοινό ταμείο της βοιωτικής συνομοσπονδίας. Εσείς όμως σκεφτείτε πρώτα αν είναι δίκαιο να επιβάλλουν παράνομες και τόσο σκληρές τιμωρίες για τόσο ασήμαντη αφορμή, κι έπειτα αν σας φαίνεται σωστό να συνεισφέρουν οι Πλαταιές στο κοινό ταμείο με τη βία, και όχι επειδή έχουν πειστεί ότι πρέπει να το κάνουν. Γιατί εγώ νομίζω ότι δεν υπάρχουν πιο τολμηροί άνθρωποι από αυτούς που καταργούν την αυτονομία των πόλεών μας και μας αναγκάζουν να έχουμε το ίδιο


πολίτευμα με αυτούς, χωρίς καθόλου να το χρειαζόμαστε. Επιπλέον, φαίνεται ότι δεν κρατούν τις υποσχέσεις τους ούτε προς εμάς ούτε προς τους άλλους. Διότι, αφού δεν μπόρεσαν να πείσουν την πόλη μας να συνεισφέρει στο κοινό ταμείο, μπορούσαν να μας επιβάλλουν φόρο, όπως έκαναν με τις Θεσπιές και την Τανάγρα- έτσι, το κακό δεν θα ήταν αθεράπευτο. Τώρα όμως είναι φανερό ότι στην πραγμα-τικότητα δεν ήταν αυτό που ήθελαν, αλλά επιθυμούσαν να γίνουν κύριοι της χώρας μας. Και απορώ σε ποιο παλιό γεγονός θα αναφερ-θούν και πώς θα ερμηνεύσουν το δίκαιο για να πουν ότι μας διατά-ζουν. Διότι αν κοιτάξουν στο παρελθόν, δεν θα έπρεπε αυτοί να δια-τάζουν τους άλλους, αλλά πολύ περισσότερο οι ίδιοι να πληρώνουν φόρο στον Ορχομενό· γιατί παλιά έτσι συνέβαινε- και αν ισχυριστούν ότι οι συνθήκες πρέπει να γίνονται σεβαστές, όπως είναι το σωστό, τότε πώς δεν θα παραδεχτούν ότι οι ίδιοι παραβιάζουν το δίκαιο και δεν τις τηρούν; Διότι οι συνθήκες ορίζουν ότι και οι μικρές και οι μεγάλες πόλεις πρέπει να παραμείνουν αυτόνομες.

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, Πλαταϊκός, 8-10

Η ηγεμονία της Θήβας επιβεβαιώθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησια-κού πολέμου, αφού είχε τότε υπό τον έλεγχο της τις τέσσερις από τις έντε-κα περιοχές που αποτελούσαν τη συνομοσπονδία, και ακόμη περισσότερο τον 40 αιώνα, όταν η συνομοσπονδία, αφού διαλύθηκε το 386 με την εφαρ-μογή των όρων της ειρήνης του βασιλιά, επανασυστάθηκε το 379 σε δημο-κρατική βάση. Δεν ξέρουμε αν εξακολούθησαν να υπάρχουν τα τέσσερα βουλευτικά σώματα. Δύο ψηφίσματα της συνομοσπονδίας αναφέρονται μονάχα στο δάμο, δηλαδή μια πρωτοβάθμια Βουλή, όπου μπορούμε να δε-χτούμε ότι συμμετείχαν χωρίς διάκριση όλοι οι βοιωτοί πολίτες. Τα ψηφίσμα-τα χρονολογεί ο άρχοντας, που τότε ήταν πιθανότατα ο ανώτατος άρχοντας της συνομοσπονδίας, και ακολουθούν τα ονόματα επτά βοιωταρχών. Αυτό άραγε σημαίνει ότι ο αριθμός των περιοχών μειώθηκε με κάποια αναδιοργά-νωση από τις έντεκα στις επτά, και η Θήβα εξακολουθούσε να έχει τους τέσ-σερις από τους επτά βοιωτάρχες, πράγμα που της έδινε βέβαια την απόλυ-τη κυριαρχία; Μπορούμε να βασιστούμε σε μια ένδειξη του Πλουτάρχου


{Πελοηίδα(;, 13) ότι το 379 υπήρχαν ατη Θήβα τρεις βοιωτάρχες; Ορισμένοι υποστήριξαν ακόμη και την πιθανότητα η βοιωτική συνομοσπονδία, μετά το 378, να είχε πάρει τη μορφή ενός ενωτικού κράτους, με κέντρο τη Θήβα. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά μιλά συχνότε-ρα για Θηβαίους παρά για Βοιωτούς. Είναι αλήθεια ότι η Σπάρτη, μέχρι το 371, δεν αναγνώριζε την επανασύσταση της βοιωτικής συνομοσπονδίας, και η άρνηση του βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαου να εγγράψει το όνομα των Βοιωτών στη συνθήκη του 371 προκάλεσε τη ρήξη, και την καταστροφική για τη Σπάρτη μάχη στα Λεύκτρα. Από εκείνη τη στιγμή και επί μία δεκαετία η Θήβα ασκεί πραγματική ηγεμονία στον ελληνικό κόσμο, χάρη κυρίως σε δύο άνδρες που ανέλαβαν πολλές φορές τη θέση του βοιωτάρχη, τον Πελοπίδα και τον Επαμεινώνδα. Για το μέλλον όμως της βοιωτικής συνομοσπονδίας πρέπει να παραδεχτούμε ότι δεν ξέρουμε και πολλά πράγματα.

Πρέπει να διαλύθηκε το 338, για να ανασυσταθεί και πάλι κατά την ελλη-νιστική εποχή, χωρίς ποτέ να επιτύχει πραγματικά την ενότητα.

2. Η Α Ρ Κ Α Δ Ι Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Όταν ο Επαμεινώνδας, ύστερα από τα Λεύκτρα, επιχείρησε να αποκόψει την Πελοπόννησο από τη σπαρτιατική συμμαχία, προώθησε κυρίως τη σύσταση της αρκαδικής συνομοσπονδίας. Η αρκαδική συνομοσπονδία συνένωνε τις πόλεις της Αρκαδίας γύρω από μια πρωτεύουσα, τη Μεγαλόπολη, που δημι-ουργήθηκε τότε από ένα ουνοικισμό, ώστε να πάψει η παλιά αντιπαλότητα μεταξύ Τεγέας και Μαντίνειας. Πάντως, ακόμα και με την ίδρυση αυτής της πρωτεύουσας, η αρκαδική συνομοσπονδία έγινε το θέατρο ασταμάτητων διε-νέξεων, καθώς οπαδοί της Σπάρτης και οπαδοί της Θήβας έρχονταν αντιμέ-τωποι στους κόλπους της συνομοσπονδίας και μέσα στις πόλεις. Για την οργάνωση της συνομοσπονδίας έχουμε πληροφορίες από μερικά λογοτεχνι-κά κείμενα, και από μία τιμητική επιγραφή του αρκαδικού Κοινού προς τιμή του αθηναίου Φύλαρχου το 362/361. Υπήρχε ομοσπονδιακή Εκκλησία και Βουλή. Η Εκκλησία αποτελούνταν από τους Μυρίους {Δέκα Χιλιάδες). Έχει συζητηθεί πολύ η έννοια του αριθμού αυτού. Δεν φαίνεται όμως πολύ πιθα-νό να πρόκειται για συνέλευση εκπροσώπων, και καταλήγουμε μάλλον στο ότι ήταν μια πρωτογενής εκκλησία. Υπήρχε προϋπόθεση τιμήματος για όσους


συμμετείχαν; Είναι κάπως δύσκολο να απαντήσουμε. Εάν πάντως υπήρχε, το τίμημα πρέπει να ήταν πολύ χαμηλό. Ωστόσο, ενώ στην επιγραφή δγϋ', 179, που προέρχεται από τη βοιωτική συνομοσπονδία, βρίσκουμε την παραδοσια-κή δημοκρατική φράση «έδοξε τω δήμω», σε αρκαδική επιγραφή η αντίστοι-χη φράση είναι διαφορετική: «έδοξε τη βουλή και τοις Μυρίοις» {5νII^ 183 1.4). Είναι λοιπόν προφανές ότι πρόκειται για ένα σώμα ξεχωριστό από το σύνολο του αρκαδικού δήμου. Όσο για τη Βουλή, μπορούμε να δεχτούμε ότι σχηματιζόταν από τους δαμιουργούς των οποίων τα ονόματα βρίσκονται στο τέλσς του ψηφίσματος. Εντυπωσιακό είναι το ότι σ αριθμός τους ποικίλλει ανάλογα με τις πόλεις: δέκα για τη Μεγαλόπολη, πέντε για τη Μαντίνεια, την Τεγέα, τον Ορχομενό, την Ηραία και τις περισσότερες πόλεις. Αλλά μία πόλη έχε ι μόνο τρεις, και μια άλλη δύο, πράγμα που οδήγησε μερικούς μελετητές στη σκέψη ότι η αρκαδική συνομοσπονδία, όπως και η βοιωτική, ήταν χωρι-σμένη σε περιοχές, κάθε μια από τις οποίες εκπροσωπούσαν στο συμβού-λιο πέντε δαμιουργοι'. Η Μεγαλόπολη πρέπει να κάλυπτε δύο περιοχές, ενώ οι δύο μικρές πόλεις Μαινάτιοι και Λέπρεον συνενώνονταν σε μία περιοχή. Έχει επίσης εκφραστεί η γνώμη ότι, πάντοτε κατά το παράδειγμα της βοιω-τικής συνομοσπονδίας, η Βουλή ήταν χωρισμένη σε τέσσερα τμήματα, κι επομένως οί πενήντα δαμιουργοί που αναφέρονται στο τιμητικό ψήφισμα για τον Φύλαρχο αποτελούν μόνο το ένα τέταρτο της Βουλής;. Άρα κάθε περιο-χή πρέπει να εκπροσωπείται από είκοσι δαμιουργούς και όχι από πέντε. Δεν έχουμε όμως καμία απόδειξη γΓ αυτό, και δεν είναι αναγκαστικό να το δεχτούμε. Παρά την εύνοια του Επαμεινώνδα και των Θηβαίων, η αρκαδική συνομοσπονδία μπορούσε να έχει τους δικούς της, πρωτότυπους θεσμούς. Άλλωστε δεν γνωρίζουμε και αν τα τέσσερα βουλευτικά οώματο της Βοιω-τίας εξακολούθησαν να υπάρχουν τον 4ο αιώνα.

Επικεφαλής της συνομοσπονδίας ήταν ένας στρατηγός. Ο πρώτος ήταν ο Λυκομήδης από τη Μαντίνεια, που πρέπει μάλλον και να οργάνωσε τη συνομοσπονδία μαζί με τον Καλλίβιο και τον Πρόξενο από την Τεγέα. Ένας από τους γνωστότερους στρατηγούς της αρκαδικής συνομοσπονδίας ήταν ο Αινέας από τη Στυμφαλίδα, συγγραφέας μιας πραγματείας για την Πολιορ-κητική και γνωστότερος ως Αινέας ο Τακτικός. Το γεγονός ότι μόνο ένας στρατηγός τίθεται επικεφαλής της συνομοσπονδίας είναι αποκαλυπτικό της γενικότερης εξέλιξης του 4ου αιώνα και της τάσης για συγκέντρωση των εξουσιών, κυρίως της στρατιωπκής εξουσίας, στα χέρια ενός μονάχα άρχο-


ντα που εκλέγεται κάθε χρόνο. Η ίδια πρακτική ακολουθείται και τον 3ο αιώνα στις δύο μεγάλες συμπολιτείες, την αχαϊκή και την αιτωλική.

Για τους υπόλοιπους ομοσπονδιακούς θεσμούς δεν είμαστε καλά πλη-ροφορημένοι, αφού μάλιστα οι αρκαδικές πόλεις στη διάρκεια του 4ου αιώνα έσπασαν πολλές φορές τη συνθήκη της ομοσπονδίας για να ακολουθήσουν τη δική τους πολιτική. Πάντως βλέπουμε ότι ο Διόδωρος αναφέρεται πολύ συχνά σε ένα επίλεκτο σώμα πέντε χιλιάδων ανδρών, που φαίνεται να ήταν ο πυρήνας του ομοσπονδιακού στρατού. Αλλά τον 4ο αιώνα η προσφυγή σε μισθοφόρους ήταν όλο και συχνότερη και η αρκαδική συνομοσπονδία δεν ξέφυγε από τον κανόνα. Δεν γνωρίζουμε ποια ήταν η οργάνωση των οικονο-μικών της συνομοσπονδίας. Όσο για τη δικαστική οργάνωση, δεν πρέπει να ήταν πολύ αποτελεσματική και πάντως δεν πέτυχε να εμποδίσει τις αρκαδι-κές πόλεις να καταφέρονται η μία εναντίον της άλλης.

3. τ ο Κ01Ν0Ν ΤΩΝ ΧΑΛΚΙΔΕΩΝ

Το πιο ενδιαφέρον κείμενο για το Κοινόν των Χαλκιδέων είναι ένα απόσπα-σμα από τα Ελ\ηνικά του Ξενοφώντα (V, 2,12 κ.εξ.), στο οποίο μιλά κάποιος Κλειγένης από την Άκανθο, πόλη που φαίνεται ότι αντιστάθηκε στην προ-σχώρηση της στο Κοινόν των Χαλκιδέων. Και ο Κλειγένης θυμίζει τις περι-στάσεις που ευνόησαν τη δημιουργία του Κοινού, και συγχρόνως, για να πεί-σει πιο εύκολα τους Σπαρτιάτες για τον κίνδυνο, τονίζει τα σημεία δύναμης του. Η πρωτοβουλία ήρθε από την Όλυνθο, την ισχυρότερη από τις πόλεις της Χαλκιδικής, και ο σχηματισμός του Κοινού πρέπει πιθανότατα να τοπο-θετηθεί τον ίδιο καιρό με την υπόθεση της Ποτίδαιας. Εξαρχής επιβεβαιώ-θηκε ο ιδιότυπος χαρακτήρας του, καθώς οι Ολύνθιοι απαιτούσαν από τους συμμάχους τους να έχουν τους ίδιους νόμους και κοινό αστικό δίκαιο. Ο Ξενοφώντας χρησιμοποιεί το ρήμα «ουμπολιτεύειν», η έννοια του οποίου είναι σαφής. Ο όρος συμπολιτεία εμφανίζεται αρκετά αργά στην Ελλάδα και δεν τον βλέπουμε ποτέ να χρησιμοποιείται πριν από τον Πολύβιο. Αλλά είναι σαφές ότι το Κοινόν των Χαλκιδέων ήταν από την αρχή μια συμπολιτεία, δηλαδή ένα πραγματικά ομόσπονδο κράτος. Με το λόγο του Κλειγένη η έννοια της συμπολιτείας γίνεται πιο συγκεκριμένη, αφού αναφέρεται ότι τα μέλη του Κοινού είχαν το δικαίωμα της επιγαμίας και της εγκτήοεο)(^ σε


όλες τις πόλεις. Με άλλα λόγια, οι γάμοι μεταξύ πολιτών από δύο διαφορε-τικές πόλεις-μέλη της συνομοσπονδίας είναι νόμιμοι, όπως είναι νόμιμη και η κτήση γης στο έδαφος μιας σύμμαχης πόλης. Αυτοί βέβαια δεν είναι όροι πρωτότυποι. Η επιγαμία και η έγκτηση ισχύουν και στο αθηναϊκό δίκαιο. Αλλά είναι προνόμια που παρέχονται σε ειδικές περιπτώσεις και συνήθως ατομικά, ενώ στο Κοινόν των Χαλκιδέων πρόκειται για διατάξεις που ισχύουν πάντοτε, βάσει του ομοσπονδιακού συντάγματος. Με το λόγο του Κλειγένη δίνονται διευκρινίσεις και σχετικά με τον ομοσπονδιακό στρατό. Δυστυχώς ο αριθμός που δίνουν τα χειρόγραφα, οκτακόσιοι οπλίτες, είναι πολύ χαμηλός αν συγκριθεί με τον αριθμό των ιππέων, που εκτιμάται στους χίλιους, αλλά η ένδειξη του Κλειγένη είναι πολύτιμη γιατί προσδιορίζει ότι τον ομοσπον-διακό στρατό αποτελούσαν στρατευμένοι σειράς των πόλεων. Τέλος, από τον ίδιο λόγο, καθώς και από μια επιγραφή, προκύπτει ότι επιβάλλονταν ομο-σπονδιακοί φόροι που τροφοδοτούσαν το κοινό ταμείο. Δυστυχώς αγνοούμε τα πάντα για τους ομοσπονδιακούς θεσμούς. Στο λόγο του Κλειγένη γίνεται αναφορά μόνο στην ολυνθιακή Εκκλησία, και αναρωτιόμαστε εάν πρόκειται για την πρωτογενή συνέλευση του Κοινού. Έχουμε συνηθίσει την ονομασία Κοινόν των Χαλκιδέων, αλλά θα ήταν μάλλον πιο ακριβές αν το ονομάζαμε ολυνθιακή συνομοσπονδία: στο λόγο του Κλειγένη τονίζεται ο ενωτικός χαρακτήρας του κράτους που σχημάτισαν οι Ολύνθιοι μαζί με τις πόλεις που υπέταξαν. Αφού συμμετείχαν στην πολιτεία των Ολυνθίων, οι κάτοικοι των σύμμαχων πόλεων μπορούσαν φυσικά να παίρνουν μέρος στην ολυνθιακή Εκκλησία. Έτσι, δεν ήταν αναγκαία η ύπαρξη ομοσπονδιακής Εκκλησίας, ξεχωριστής από την Εκκλησία της Ολύνθου.

Παρά τα πολλά σκοτεινά σημεία που εξακολουθούν να υπάρχουν, το Κοι-νόν των Χαλκιδέων φαίνεται ότι αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη μορφή ομο-σπονδιακής ενσωμάτωσης που γνώρισε ο ελληνικός κόσμος.

Η ανάητνξη και η όύναμί] τον Κοινού των Χαλκιδέοιν

[Μιλά 0 απεσταλμένος στη Σπάρτη της πόλης της Ακάνθου, που ακόμη προσπαθεί να αντισταθεί στην ηγεμονία της Ολύνθου]

Ανδρες Λακεδαιμόνιοι και σύμμαχοι, νομίζουμε ότι ξεφεύγει από την προσοχή σας πως στην Ελλάδα συμβαίνει κάτι σοβαρό. Σχεδόν


όλοι γνωρίζετε βέβαια ότι η Όλυνθος είναι η μεγαλύτερη πόλη της Θράκης. Οι Ολύνθιοι επέβαλαν την εξουσία τους σε μερικές πόλεις, με τον όρο να έχουν τους ίδιους νόμους και το ίδιο πολίτευμα με αυτούς, και έπειτα κατέλαβαν και μερικές από τις πιο μεγάλες. Στη συνέχεια επιχείρησαν να ελευθερώσουν και τις πόλεις της Μακεδο-νίας από το βασιλιά Αμύντα τον Μακεδόνα. {...] Στέλνοντας πρε-σβευτές σε εμάς και στους Απολλωνιάτες, μας προειδοποίησαν ότι αν δεν εκστρατεύσουμε μαζί τους θα εκστρατεύσουν εναντίον μας. Κι εμείς, άνδρες Λακεδαιμόνιοι, θέλουμε βέβαια να έχουμε τους νόμους των προγόνων μας και η πόλη μας να είναι αυτόνομη. Αλλά αν δεν μας βοηθήσει κάποιος, αναγκαστικά θα συμμαχήσουμε κι εμείς μαζί τους. Τώρα έχουν τουλάχιστον οκτακόσιους οπλίτες, και πολύ περισσότερους πελταστές· και οι ιππείς τους, αν ενωθούμε κι εμείς μαζί τους, θα είναι περισσότεροι από χίλιοι. Και μάλιστα όταν φύγαμε βρίσκονταν εκεί πρεσβευτές και των Αθηναίων και των Βοιω-τών. Και πληροφορηθήκαμε ότι και οι ίδιοι οι Ολύνθιοι είχαν αποφα-σίσει να στείλουν δικούς τους πρεσβευτές στις πόλεις αυτές για να συνάψουν συμμαχίες. [...] Καθώς μάλιστα κατέχουν και την Ποτίδαια στον ισθμό της Παλλήνης, πρέπει να σκεφτείτε ότι και οι άλλες πόλεις που βρίσκονται στη χερσόνησο γρήγορα θα περιέλθουν στην κυριαρχία τους. Και ας θεωρήσετε απόδειξη γι' αυτό και το γεγονός ότι οι πόλεις αυτές έχουν καταληφθεί από μεγάλο φόβο' αν και μισούν πάρα πολύ τους Ολυνθίους, δεν τόλμησαν να στείλουν πρε-σβευτές μαζί με εμάς για να σας μιλήσουν για την κατάσταση. Σκε-φτείτε και το εξής, πώς είναι λογικό από τη μία να φροντίζετε να μην ενωθούν οι πόλεις της Βοιωτίας, και από την άλλη να αδιαφορείτε που συγκεντρώνεται σιγά σιγά μια μεγάλη δύναμη, που θα είναι ισχυ-ρή όχι μόνο στην ξηρά, αλλά και στη θάλασσα; Διότι, ποιος μπορεί να την εμποδίσει, αφού στην περιοχή αυτή υπάρχει και ξυλεία από την οποία μπορούν να κατασκευαστούν πλοία, και έσοδα από πολλά λιμά-νια και από πολλές αγορές, και μεγάλος πληθυσμός, αφού είναι άφθονα τα σιτηρά. Επιπλέον, έχουν γείτονες τους θράκες, οι οποίοι δεν έχουν βασιλιά και προς το παρόν προσφέρουν πολλές υπηρεσίες στους Ολυνθίους· και αν τελικά οι θράκες υποταχθούν, θα προστε-θεί στους Ολυνθίους μια μεγάλη δύναμη. Αν τους ακολουθήσουν οι


θράκες, θα πέσουν στα χέρια τους και τα χρυσωρυχεία του Παγ-γαίου. [...] Πρέπει όμως να ξέρετε ότι η δύναμη αυτή, που σας την περιγράψαμε τόσο μεγάλη, δεν είναι δύσκολο να καταβληθεί. Γιατί οι πόλεις που αναγκάστηκαν παρά τη θέληση τους να συμμετάσχουν στην πολιτική αυτή ένωση, μόλις δουν ότι υπάρχει ισχυρός αντίπαλος θα αποστατήσουν αμέσως· αλλά αν ενωθούν στενότερα με τους Ολυνθίους με επιγαμίες και εγκτήσεις, όπως έχει ήδη ψηφιστεί, και καταλάβουν ότι έχουν συμφέρον να ακολουθήσουν τους ισχυρούς, όπως οι Αρκάδες, που, όταν παίρνουν το μέρος σας, και διατηρούν όσα ήδη κατέχουν και αρπάζουν τα ξένα, τότε ίσως το πρόβλημα δεν θα λυθεί τόσο εύκολα.

ΞΕΜΟΦΩΝ, Ελληνικά, V, 2, 12-19

4. Ϊ Ο Κ Ο Ι Ν Ο Ν Τ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ω Ν

Είναι καταρχήν διαφορετικό από το Κοινόν των Χαλκιδέων, το οποίο ήταν μια πολιτική δημιουργία που δεν στηριζόταν στην κοινή φυλή. Αντίθετα, ο φυλετι-κός χαρακτήρας του Κοινού των Θεσσαλών επιβίωσε μέχρι κάποια μεταγενέ-στερη εποχή, και, ακόμη και τον 4ο αιώνα, δίπλα στις ηόλεκ; κλασικού τύπου, βρίσκουμε πολλούς λαούς με πρωτογενή πολπική οργάνωση. Είναι αλήθεια ότι οι λαοί αυτοί είχαν με τους Θεσσαλούς μια σχέση εξάρτησης, που θα μπο-ρούσε να συγκριθεί με τη θέση των λακεδαιμόνιων περίθ(κο)ν ως προς τους Σπαρτιάτες. Άλλωστε ο Ξενοφώντας χρησιμοποιεί τον όρο περίοικοι {Ελληνι-κά, VI, I, II) εννοώντας τους λαούς που ζούσαν στα σύνορα της Θεσσαλίας, στην περιοχή της Πίνδου και στην κοιλάδα του Σπερχειού. Μερικές φορές όμως σε κείμενα οι λαοί αυτοί χαρακτηρίζονται σύμμαχοι των Θεσσαλών, ή και «υπήκοοι». Πληρώνουν φόρο και στέλνουν στρατιώτες στον ομοσπονδιακό στρατό, αλλά κόβουν τα δικά τους νομίσματα και, στη δελφική αμφικτιονία, έχουν ξεχωριστούς αντιπροσώπους από το Κοινόν των Θεσσαλών.

Η οργάνωση του Κοινού θέτει πολλά προβλήματα, που προκάλεσαν πλή-θος συζητήσεων και υποθέσεις συχνά αντικρουόμενες. Για καιρό υποστηρι-ζόταν ότι η πόλις, με τη νομική έννοια του όρου, εμφανίστηκε στη Θεσσαλία αρκετά αργά. Σήμερα, αντίθετα, δεχόμαστε ότι πόλεις όπως οι Φηρές, τα


Φάρσαλα, η Λάρισα ή η Κρανώνα υπήρχαν από πολύ παλαιότερα. Γνωρίζου-με επίσης ότι στις πόλεις αυτές κυριαρχούσε για καιρό μια αριστοκρατία μεγάλων φεουδαρχών, εκτροφέων αλόγων, που υποστήριζαν ότι κατάγονται από τους Ηρακλείδες. Ο αρχηγός του Κοινού είχε τότε τον τίτλο του βασιλιά και ανήκε σε αριστοκρατικές πάτριες, όπως των Αλευαδών στη Λάρισα, των Σκοπάδων στην Κρανώνα κτλ. Μια πρώτη μεταρρύθμιση στο Κοινόν πρέπει να έγινε στα τέλη του 6ου αιώνα, τον καιρό της βασιλείας του Αλεύα, ο οποίος χώρισε τις πόλεις της Θεσσαλίας σε τέσσερις τετράδες, καθεμιά από τις οποίες είχε επικεφαλής έναν τετράρχη. Η διαίρεση αυτή εξακολούθησε να υπάρχει σε γενικές γραμμές μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή. Αλλά γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα σημειώθηκε μια αρκετά μεγάλη αλλαγή στη Θεσσαλία: η εξουσία της αριστοκρατίας των Ηρακλειδών αμφισβητήθηκε από τους ιππείς, που ήταν το βασικό στοιχείο της στρατιωτικής δύναμης των πόλεων, και οι οποίοι, στηριζόμενοι στους πενέστες, που βρίσκονταν σε μια κατά-σταση ανάλογη με των ειλώτων στη Σπάρτη, πέτυχαν να επιβάλουν στις θεσσαλικές πόλεις την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος μετριοπαθούς ολι-γαρχίας, καθώς και να τροποποιήσουν τους ομοσπονδιακούς θεσμούς. Από τότε οι τετράδες δεν είχαν πλέον επικεφαλής τους τετράρχες, που επιλέ-γονταν από την ομοσπονδιακή εξουσία, δηλαδή από το βασιλιά και την αρι-στοκρατία, αλλά πολέμαρχους, άρχοντες εκλεγμένους για ένα έτος από τις πόλεις-μέλη της τετράδας. Συγχρόνως η βασιλεία αντικαταστάθηκε από την ταγεία, αιρετό αξίωμα, όπως και του βασιλιά, οι υποψήφιοι όμως δεν προ-έρχονταν πια αποκλειστικά από την αριστοκρατία των Ηρακλειδών.

Ωστόσο, στο τέλος του 5ου αιώνα, σε μερικές θεσσαλικές πόλεις, ειδι-κά στις Φηρές, σημειώθηκε μια νέα εξέλιξη: εγκαθιδρύθηκε η τυραννία ενά-ντια στους πλούσιους, την παλιά αριστοκρατία και τη νέα ολιγαρχία των ιππέων. Ίσως τότε οι πενέστες έγιναν ελεύθεροι και μπορούσαν να υπηρε-τούν στο στρατό, όπου ο αριθμός τους γινόταν όλο και μεγαλύτερος, απο-δυναμώνοντας έτσι και τη θέση των ιππέων στον θεσσαλικό στρατό. Τον ίδιο καιρό οι τύραννοι των Φηρών, και ο πιο λαμπρός ανάμεσά τους, ο Ιάσων, πέτυχαν να κερδίσουν ξανά την ταγεία, δίνοντας στη Θεσσαλία έναν σημα-ντικό ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις. Αλλά οι καταχρήσεις του Αλέξανδρου, διαδόχου του Ιάσονα, και στη συνέχεια οι χειρισμοί του Φίλιππου, επιτάχυ-ναν τις εξελίξε ις . Το 346 ο Φίλιππος οργάνωσε ξανά το Κοινόν των Θεσσα-λών, αποκατέστησε τους τετράρχες και έγινε ο ίδιος ηγεμών του Κοινού,


ενώ ο τίτλος τσ/ός χάθηκε. Η Θεσσαλία θα παρέμενε κάτω από τον μακε-δόνικα ζυγό μέχρι την κατάκτηση από τους Ρωμαίους.

Με τη σύντομη αυτή περίληψη καταλαβαίνουμε ότι είναι αρκετά δύσκολο να μελετήσουμε το Κοινόν των Θεσσαλών ως ομόσπονδο κράτος. Μπορού-με βέβαια να είμαστε βέβαιοι ότι η ενσωμάτωση ήταν αρκετά μεγάλη. Υπήρ-χε κοινή υπηκοότητα, και είναι χαρακτηριστική ως προς αυτό η φράση από μια επιγραφή των αρχών του 4ου αιώνα: κάποιος Κάλλιππος ονομάζεται Θεσ-σαλός από τη Γυρτώνα. Ένα απόσπασμα από τα Ελληνικά του Ξενοφώντα επιβεβαιώνει ότι, εκτός από την τοπική υπηκοότητα, υπήρχε και κοινή υπη-κοότητα {Ελληνικά, IV, 3,3). Η κοινή αυτή υπηκοότητα προϋπέθετε την ύπαρ-ξη μιας πολιτεία(; των Θεσσαλών, καθώς και κοινών νόμων.

Για την οργάνωση της ομοσπονδιακής θεσσαλικής συνέλευσης {Εκκλη-σίας) γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Σε κείμενα χρησιμοποιούνται χωρίς διάκριση οι όροι οι Θεσσαλοί ή το Κοινόν των Θεσσαλών. Είναι λοιπόν σχε-δόν αδύνατο να ξέρουμε αν πρόκειται για μια πρωτογενή συνέλευση ή για συνέλευση των εκπροσώπων των πόλεων. Ο ασαφής χαρακτήρας των όρων θα μας έκανε να κλίνουμε μάλλον προς την πρώτη υπόθεση, αλλά η συγ-γραφέας της πιο πρόσφατης μελέτης για το Κοινόν των Θεσσαλών, η Μ&ΓΪΕΙ

δοΓάί, στηρίζεται στη μαρτυρία του Ξενοφώντα στα Ελληνικά για να υποθέ-σει ότι οι πόλεις είχαν διατηρήσει, μέσα στο Κοινόν, μια κάποια ανεξαρτη-σία, και ότι, επομένως, την ομοσπονδιακή συνέλευση αποτελούσαν εκπρό-σωποι των πόλεων. Δεν γνωρίζουμε τη συχνότητα των συνελεύσεων ούτε πού γίνονταν. Τον 3ο αιώνα οι συνελεύσεις του Κοινού των Θεσσαλών συγκαλούνταν στο ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς. Συνέβαινε το ίδιο και την κλα-σική εποχή; Ή μήπως οι συνελεύσεις γίνονταν σε κάποια από τις μεγάλες θεσσαλικές πόλεις, τα Φάρσαλα, τη Λάρισα ή την Κρανώνα; Υπάρχουν πάρα πολλά ερωτήματα τα οποία είναι σχεδόν αδύνατο να απαντηθούν.

Αντίθετα, οι αρμοδιότητες της ομοσπονδιακής συνέλευσης μας είναι πολύ γνωστές από διάφορα κείμενα: η ομοσπονδιακή συνέλευση εκλέγει τον ταγό και ελέγχει τις δραστηριότητες του· η συνέλευση κινητοποιεί τον ομοσπον-διακό στρατό, συνάπτει συμμαχίες και συνθήκες ειρήνης, αποφασίζει για τη διάθεση των κοινών πόρων. Είναι επομένως η ανώτατη αρχή.

Υπήρχε άραγε πλάι στην ομοσπονδιακή συνέλευση κάποιο πιο περιορι-σμένο συμβούλιο με προβουλευιικές λειτουργίες; Και εδώ το ζήτημα είναι αμφιλεγόμενο. Έχει εκφραστεί η υπόθεση ότι υπήρχε ένα συμβούλιο γερό-


ντων, ένα είδος Γερουσίας, η ύπαρξη του οποίου παραμένει προβληματική. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αναφέρεται καμία Βουλή στη συνθήκη του 361/360 μεταξύ του Κοινού των Θεσσαλών και των Αθηναίων. Κατονομάζο-νται μόνο οι Θεσσαλοί ομοσπονδιακοί άρχονίες, ενώ η αθηναϊκή Βουλή ανα-φέρεται μεταξύ των αρχών που θα ορκιστούν από την αθηναϊκή πλευρά, 0α μπορούσαμε ίσως να δεχτούμε ότι η ομοσπονδιακή εκκλησία, προερχόμενη από τις τέσσερις τετράδες, ήταν χωρισμένη, όπως και η βοιωτική Εκκλησία, σε τέσσερα τμήματα, τα οποία διαδοχικά εκτελούσαν χρέη Βουλής, υπό την προεδρία του πολέμαρχου. Και πάλι, πρόκειται για μια απλή υπόθεση.

Τα σκοτεινά σημεία παραμένουν πολλά και ως προς τα ομοσπονδιακά αξιώματα, και πρώτα απ' όλα για το σημαντικότερο από αυτά, την ταγεία. Ο ταγός, όπως είδαμε, εμφανίζεται ως αρχηγός του Κοινού των Θεσσαλών από τα μέσα του 5ου αιώνα, και ο τίτλος εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι την πτώση του Αλέξανδρου των Φηρών το 369, Στη συνέχεια ο αρχηγός του Κοινού θα φέρει τον τίτλο του άρχοντα -όπως στη συνθήκη συμμαχίας με την Αθήνα-και, από την εποχή του Φίλιππου, τον τίτλο του ηγεμόνα. Οι εξουσίες του είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες: είναι ο ανώτατος αρχηγός του στρατού και αυτός διατάζει την κινητοποίηση όλων των στρατιωτικών δυνάμεων. Έχει στη διάθεσή του τους ομοσπονδιακούς πόρους. Έχει ιδιαίτερη εξουσία στους περίοικους λαούς. Η εξουσία αυτή δεν περιορίζεται με το χρόνο. Η ταγεία δεν είναι ετήσιο αξίωμα, αλλά, όπως φαίνεται, ισόβιο. Κάποιοι έχουν αναρω-τηθεί μήπως η ταγεία ήταν ένα έκτακτο αξίωμα, με στόχο την εξασφάλιση της διοίκησης των ομοσπονδιακών δυνάμεων σε καιρό πολέμου. Η εξουσία που άσκησε ο Ιάσων αποδεικνύει βέβαια τον στρατιωτικό χαρακτήρα του αξιώματος, αλλά όχι και τον έκτακτο χαρακτήρα του, και φαίνεται δύσκολο να συμφωνήσουμε με τη Μ. δοΓάί, που θεωρεί ότι πρόκειται για ένα αξίωμα, ανάλογο της ρωμαϊκής δικτατορίας, το οποίο σε περίπτωση έκτακτης ανά-γκης γινόταν ανώτερο από τη νόμιμη αρχή των τεσσάρων πολεμάρχων, όπως η αρχή του δικτάτορα επιβαλλόταν στους δύο υπάτους. Και φαίνεται λογικό να σκεφτεί κανείς ότι, ακόμη κι αν η ταγεία είχε στην αρχή έκτακτο χαρα-κτήρα, οι ίδιες ανάγκες που τον 4ο αιώνα επέβαλαν παντού τη μία και μονα-δική αρχή, θα μονιμοποίησαν σιγά σιγά και την ταγεία. Όσο για το μοίρασμά της σε περισσότερους από έναν άρχοντες, ήταν ίσως κάτι το περιστασιακό και δεν αποτελεί απόδειξη για τη συλλογικότητα του αξιώματος.

Οι άλλοι ομοσπονδιακοί άρχοντες ήταν οι πολέμαρχοι, που εκλέγονταν

ΤΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΑ ΚΡΑΤΗ 21}

κάθε χρόνο και ήταν επώνυμοι, οι ίππαρχοι, πιθανότατα τέσσερις, που διοι-κούσαν το θεσσαλικό ιππικό, και οι δεκαέξι πεζάρχες.

Από τους ίδιους τους τίτλους των αρχόντων καταλαβαίνουμε αρκετά για τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα. Αλλά ούτε και για τον ομοσπονδιακό στρα-τό είμαστε καλά πληροφορημένοι. Το πρώτο πρόβλημα είναι οι κλήροι. Φαί-νεται ότι ο κλήρο(; ήταν μια εδαφική περιφέρεια στρατιωτικού χαρακτήρα και κάθε κλήρος έδινε σαράντα ιππείς και ογδόντα οπλίτες. Αυτό έρχεται προ-φανώς σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε για την αυτονομία των πόλεων μέσα στο Κοινόν. Αλλά μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το έδαφος κάθε πόλης περι-λάμβανε συγκεκριμένο αριθμό κλήρων, και ότι, επομένως, η στρατιωτική συνεισφορά κάθε πόλης ήταν ανάλογη με τη σπουδαιότητά της.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι η σημασία του θεσσαλικού ιππικού. Ενώ στους ελληνικούς στρατούς η αναλογία μεταξύ ιππικού και πεζικού των οπλι-τών είναι της τάξης του ένα προς οκτώ, στη Θεσσαλία το ιππικό φτάνει του-λάχιστον στο μισό του αριθμού του πεζικού. Τον 4ο αιώνα ακόμη, ο Ιάσων καυχιέται ότι κατάφερε να συγκεντρώσει έξ ι χιλιάδες ιππείς και δέκα χιλιά-δες οπλίτες {Ελληνικά, VI, Ι, 8). Βέβαια, σε αυτούς τους δέκα χιλιάδες οπλί-τ ες θα πρέπει να προσθέσουμε και το ελαφρύ πεζικό των πελταστών. Στην πραγματικότητα, όταν ο Ιάσων, αφού έπεισε τα Φάρσαλα να δεχτούν την κυριαρχία του, εξελέγη ταγός, συγκέντρωσε είκοσι χιλιάδες οπλίτες και οκτώ χιλιάδες ιππείς, χωρίς να υπολογίσουμε και έναν μεγάλο αριθμό πελ-ταστών, γεγονός που δηλώνει μια μετατροπή της θεσσαλικής κοινωνίας, και μια αποδυνάμωση της σημασίας του αριστοκρατικού ιππικού. Πάντως θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, ενώ ένα μέρος των πελταστών ήταν στρατευ-μένοι σειράς που παρείχαν οι θεσσαλικές πόλεις, άλλοι ήταν μισθοφόροι του Ιάσονα, περίπου έ ξ ι χιλιάδες άνδρες που του ήταν απόλυτα αφοσιωμένοι. Αυτό όμως είναι ένα χαρακτηριστικό του 4ου αιώνα, και άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι ο Ιάσων, παρότι ήταν ταγός της Θεσσαλίας, ήταν επίσης και τύραννος των Φηρών.

Όσο για τα οικονομικά της ομοσπονδίας, αγνοούμε τα πάντα για την οργάνωσή τους, εάν βέβαια υπήρχε οικονομική οργάνωση. Κατά τα λεγόμε-να του Πολυδάμαντα από τα Φάρσαλα {Ελληνικά, VI, 1), ο Ιάσων περηφανεύε-ται επειδή έχει στην κατοχή του πολλούς πόρους, που προέρχονται κυρίως από τους φόρους των περίοικων λαών. Δεχόμαστε ότι κάθε πόλη εκπαίδευε με δικά της έξοδα τους στρατιώτες που θα έστελνε στον ομοσπονδιακό

212 0/ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΔΛΑ/ίΑ

οτρατό. Στο οικονομικό επίπεδο, επομένως, η ενσωμάτωση δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο στο στρατιωτικό, αφού άλλωστε κάθε πόλη διατηρούσε το δικό της νόμιομα και την οικονομική της αυτονομία. Υπήρχε ωστόσο ένα ομο-σπονδιακό ταμείο, και εξάλλου ένα απόσπασμα του Ξενοφώντα δείχνει ότι ο ταγός μπορούσε να επιβάλει στις πόλεις-μέλη του Κοινού κάποιο φόρο για την εξασφάλιση της προετοιμασίας των μεγάλων θρησκευτικών γιορτών: έτσι, όταν ο Ιάσων επέστρεψε από την εκστρατεία στη Βοιωτία το 370, ανά-γκασε όλες τις πόλεις να συνεισφέρουν στην προετοιμασία των Πυθίων, και καθεμιά έπρεπε να φέρει ορισμένο αριθμό βοδιών, προβάτων, κατσικιών και χοίρων για τις θυσίες.

Το Κοινόν των Θεσσαλών εμφανίζεται λοιπόν, σαν ομόσπονδο κράτος, πιο ενωτικό από τις συμμαχίες της Αθήνας ή της Πελοποννήσου, αλλά με πιο χαλαρή δομή από τη βοιωτική συνομοσπονδία ή το Κοινόν των Χαλκιδέων. Το γεγονός αυτό συνδέεται οπωσδήποτε με τη σχετικά μεταγενέστερη κοινωνι-κή και πολιτική του οργάνωση, καθώς και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που του προσδίδει τον 4ο αιώνα η άσκηση της εξουσίας από τους τυράννους των Φηρών και, μετά το 346, από τον Φίλιππο τον Μακεδόνα,

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τον Σεπτέμβριο του 338 η ήττα των Ελλήνων στη Χαιρώνεια σήμανε το τέλος της ανεξαρτησίας της Ελλάδας. Βέβαια οι άνθρωποι της εποχής δεν συνειδη-τοποίησαν τότε τη βαθιά μεταβολή που επρόκειτο να συντελεστεί. Η συνθήκη που συμφωνήθηκε στην Κόρινθο ήταν μια ουμμαχία. Οι πόλεις που θα συμμε-τείχαν διατηρούσαν την αυτονομία τους και την παραδοσιακή τους πολιτεία.

Ακόμη και μετά το θάνατο του Φίλιππου, ακόμη και ύστερα από τις κατα-κτήσεις του Αλέξανδρου, η ηόλκ; εξακολουθούσε να υπάρχει. Η δημοκρατία, που για μια στιγμή χάθηκε στην Αθήνα, αποκαταστάθηκε σύντομα και η Εκκλη-σία συνέχιζε να ψηφίζει διατάγματα, των οποίων η μορφή παρέμενε προφα-νώς απαράλλακτη. Στις πόλεις που ίδρυσε ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του βρίσκουμε επίσης Εκκλησία, Βουλή, και άρχοντες, και, αν λάβουμε υπόψη μας τη μορφή των διαταγμάτων που ψηφίζονταν από τα σώματα αυτά, η δημοκρα-τία φαινόταν να επιβάλλεται παντού. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για παρωδία δημοκρατίας, όχι μόνο επειδή οι αποφάσεις που λάμβαναν οι πόλεις μετρούσαν ελάχιστα μπροστά στη δύναμη των βασιλιάδων, αλλά και γιατί η πραγματική εξουσία βρισκόταν στα χέρια μιας μειονότητας πλουσίων, που συχνά εξαναγκάζονταν να δεχτούν τον έλεγχο ενός βασιλικού υπαλλήλου ή την παρουσία φρουράς. Κάποιο κύρος είχαν ακόμη μονάχα μερικές ομοσπον-δίες πόλεων, όπως η αχαϊκή και η αιτωλική συμπολιτεία, με τις τακτικές τους συνελεύσεις και με τους στρατηγούς τους, που μερικές φορές μιλούσαν σαν ίσος προς ίσον με τους μακεδόνες μονάρχες. Η συμμαχία της μίας με τη Μακεδονία και της άλλης με τους Ρωμαίους επρόκειτο να αποβεί εξίσου μοι-ραία και για τις δυο. Η Ρώμη, κυρίαρχος του μεσογειακού κόσμου, μπορούσε να εμφανίζεται σαν απελευθερωτής των ελληνικών πόλεων. Κι αυτές, ενσω-ματωμένες πια στις ρωμαϊκές επαρχίες, ήταν απλές κοινότητες, των οποίων η άρχουσα αστική τάξη απολάμβανε την τιμή της ρωμαϊκής υπηκοότητας.

21.3

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Πήγες Μία από τις σπουδαιότερες πηγές για να γνωρίσει κανείς τους ελληνικούς πολιτι-κούς θεσμούς είναι το έργο του Αριστοτέλη, και πρωτίστως τα Πολιτικά.

Σχετικά με την Αθήνα, το βασικότερο έργο είναι ο τόμος Constitution d'Athènes, Collection des universités de France, αποκατάσταση κα{ μετάφραση: G. IVIathieu και Β. Haussoulier, Παρίσι 1952. Πάρα πολλές πληροφορίες που μας διαφωτίζουν σχετικά με τη λειτουργία των θεσμών βρίσκουμε επίσης στους λόγους των ρητόρων, κα( ιδίως του Αισχίνη και του Δημοσθένη.

Σχετίκά με τους σπαρτιατικούς θεσμούς, λαμβάνουμε υπόψη μας τη Λακεδαιμο-νίων Δημοκρατία του Ξενοφώντα, καθώς και τις ενδε ί ξε ις που υπάρχουν στους ΒΙου<; του Πλουτάρχου, και κυρίως στον Λυκούργου Βίο.

Όσον αφορά τους ομοσπονδιακούς θεσμούς και τη λειτουργία τους κατά τον 4ο αιώνα, χρήσιμες πληροφορίες προσφέρουν τα κείμενα των ιστορικών, ιδιαίτερα τα Ελληνικά του Ξενοφώντα και η Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διόδωρου, κυρίως το βιβλίο 15.

Τέλος, οι επιγραφές αποτελούν τα πλέον εύγλωπα τεκμήρια, καθώς μπορούμε να βρούμε σε αυτές ψηφίσματα ακριβώς στην αρχική τους μορφή. Συνήθως χρησιμο-ποιούμε την 3η έκδοση του W. Dittenberger, Sylloge Inscripttionum Graecarum (ανα-φέρεται με τη συντομογραφία Syll'}, κυρίως τον 1 ο τόμο (Αιψία, 1915). Πολύτιμα εργα-λεία αποτελούν επίσης και τα ε ξής έργα: Institut F. Courby, Nouveaux Choix d'inscriptions grecques, Paris 1970. Meiggs, R. και Lewis, Ώ.,Α Selection of Greek Historical Inscriptions, to the End of the

Filth Century B.C.. Oxford 1969. Pouilloux, J., Choix d'inscriptions grecques, γαλλική μετάφραση και σχόλια, Lyon 1960. Tod, Μ,Ν., Α Selection of Greek Historical Inscriptions, 2η έκδοση. Τομ. 2ος, From 403

to323B.C., Oxford 1950.

Β. Μελέτες Καθώς η βιβλιογραφία είναι τεράστια, θα περιοριστούμε στην αναφορά μερικών μόνον τίτλων, εκείνων στους οποίους είναι πιο εύκολο να ανατρέξει κανείς.

215

216 Οί ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Aymard, Α., Études d'histoire ancienne, PUF, Paris 1967. Aymard, A, και Auboyer, J., /.' Orient et la Grèce, 2η έκδοση. Τόμ. 1ος, PUF, Paris 1955

{σειρά Histoire générale des civilisations). Ehrenberg, V., L'État grecque, Maspero, Paris 1976. Glotz, G., Histoire grecque, 2ος κα{ 3ος τόμ., PUF, Paris 1945. Glotz, G., H ελληνική «πόλις», μτφρ. Α. Σακελλαρίου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978. Lévêque, P., L'Aventure grecque, νέα εκδοσΓΐ, Α. Colin, Paris 1990, Mossé, Cl. και Schnapp-Gourbeillon, A,, Précis d'Histoire grecque, A, Colin, Paris 1991, Orieux, Cl, και Schmitt Pantel, Ρ,, Histoire grecque, PUF, Paris 1995, Vidal-Naquet, P, και Austin, M,, Οικονομίες και κοινωνίες στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ,

Τ. Κουκουλιού. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1998. Will, Ε., Le !\/londe grec et l'Orient, 3η έκδοση. Τόμ. 1ος,«Le Ψ siècle», PUF, Paris

1988· τόμ. 2ος, (με τη συνεργασία των C. Mossé και Ρ. Goukowsky), «Le IV® siècle et l'époque hellénistique», Paris 1990.

ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Finley, M. 1., L'invention de la politique, Flammarion, Paris 1985. Finley, M. L, Αρχαία και ούγχρονη δημοκρατία, μτφρ. Θ. Βανδώρου, Ευρύαλος, Αθήνα

1989. Hansen, Μ. Η., La démocratie atiiénienne à l'époque de Démosthène, Belles Lettres,

Paris 1993. Hignett, C., A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifth Century,

Oxford 1952. Lévêque, P. και Vidal-Naquet, P., Κλεισθένης ο Αθηναίος, μτφρ. Στ. Γεωργοπούλου,

Ευρύαλος, Αθήνα 1989. Mossé, CL, La Fin de la démocratie athénienne, PUF, Paris 1962. Ostwald, M., From Popular Sovereignty to the Sovereignty of Law, Berkeley και Los

Angeles 1988. Ruzé, F., Délibération et pouvoir dans la cité grecque, de Nestor à Socrate,

Publications de la Sorbonne, Paris 1977. Sealey, R., The Athenian Republic, Penn State University Press, 1987.

ΣΠΑΡΤΗ, 0HBA Cartiedge, P., Sparta and Laconia, Routledge and Kegan Paul, London 1979. Cartiedge, P., Agesilaos and the Crisis of Sparta, Duckworth, London 1987. Cloché, P., Thebes de Béotie, des origines à la conquête romaine, Paris 1952.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 217

Ober, J., The Athenian Revolution. Essays on ancient Greek Democracy and political Theory, Princeton University Press 1996.

Richer, N., Les Èphores. Etudes sur l'histoire et l'image de Sparte (VIH^-Ill^ siècles av. J.-C.}, Publications de la Sorbonne, Paris 1998,

ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ KAI ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Larsen, J. Α. G., Representative Government in Greek and Roman History, Berkeley

1955. Larsen, J. A. 0., Greek Federal States. Their Institutions and History, Oxford 1986. Martin, V., La Vie Internationale dans la Grèce des cités (VI^-IV^ siècle av. Jésus-

Christ), Genève 1940. Roesch, P., Thespies et la Confédération béotienne, Paris 1965. Sordi, M., La Lega tessala fino ad Alessandro Magno, 1962.

Πρέπει να προσθέσουμε σε αυτά τα έργα τα λήμματα της Real Encyclopädie der Clasischen Altertums-Wissenschaft

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ

Η πολιτεία του Σόλωνα - Οι τάξε ις εισοδήματος 16 Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη 23 Ο θεσμός της μισθοφσράς 40 Οι μισθοί 42 Ο Περικλής δικαιώνει την αθηναϊκή δημοκρατία 44 Η ανατροπή της δημοκρατίας το 404 48 Η Βουλή και η Εκκλησία 55 Ο ρόλος των προέδρων τον 4ο αιώνα 57 Παρωδία συνέλευσης της Εκκλησίας 58 Οι δικαστικές λειτουργίες των συνελεύσεων 63 Η δίκη των στρατηνών που νίκησαν στις Αργινούσες 65 Ο απολογισμός μιας πρεσβείας ενώπιον της Βκκληοίας 68 Η δύναμη των νόμων 70 Η διαδικασία κατάθεσης νέου νόμου 72 Η αναθεώρηση των νόμων 72 Τιμητικό ψήφισμα για τον Ευρυζέλμη, βασιλιά των Οδρυσών 80 Τα όρια των εξουσιών της Βουλής 83 Τιμητική επιγραφή για τον Εύδημο των Πλαταιών (330/329 π.Χ.) 86 Τιμητική επιγραφή για τον Ηρακλείδη της Σαλαμίνας {330-325 π.Χ.) 87 Δημόσια αξιώματα και λειτουργήματα . 88 Τα καθήκοντα του άρχοντα-βασιλιά 89 Ο επώνυμος άρχοντας 90 Η ασυλία των αρχόντων 92 Τα στρατιωτικά αξιώματα 93 Οι γραμματείς 96 Τα οικονομικά καθήκοντα τον 4ο αιώνα 98 Η λογοδοσία των αρχόντων 99

220 Ο! ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΛΑΑΑΑΣ

Η σταδιοδρομία ενός πολιτικού τον 4ο αιώνα 101 Εγκώμιο του Αρείου Πάγου 104 Ψήφιομα του Εύκρατη κατά της τυραννίας {337/336 π.Χ.} 106 Όρκος των ηλιαστών 107 Μια δημοκρατία δικαστηρίων 109 Τα δικαστικά καθήκοντα των αρχόντων 112 Οι δημόσιες αγωγές στο αθηναϊκό δίκαιο 113 Η γραφή παρανόμων 114 Μια δίκη στις αρχές του 4ου αιώνα 114 Η δοκιμασία των πολιτών και ο τρόπος ψηφοφορίας στα δικαστήρια 116 Η παρακμή της πολιτικής ζωής τον 4σ αιώνα 117 Η κοινωνική οργάνωση της Σπάρτης 132 Σύγκριση των σπαρτιατικών και των κρητικών θεσμών 133 Η Γερουσία 143 Οι σπαρτιατικοί θεσμοί: οι έφοροι 146 Οι βασιλείς 150 Η αθηναϊκή ολιγαρχία: το πολίτευμα των Τετρακοσίων 160 Δημοκρατία και ιμπεριαλισμός 173 Χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ηγεμονίας τον 5ο αιώνα 176 Ψήφισμα των Αθηναίων για την πόλη της Χαλκίδας (446/445) 177 Η δημιουργία της Β' αθηναϊκής συνομοσπονδίας 179 Ιδρυτικό ψήφισμα της Β' αθηναϊκής συνομοσπονδίας 181 Οι σχέσεις της Αθήνας με τους συμμάχους της 184 Συνθήκη ουμμαχίας μεταξύ Αθήνας, Αρκαδίας, Αχαίας, Ηλείας και Φλειούντα (362/361) 187 Το Λ'ο/ι/όΐ'της Κορίνθου 193 Η οργάνωση της βοιωτικής συνομοσπονδίας 197 Η φύση και τα χαρακτηριστικά της θηβαϊκής ηγεμονίας τον 4ο αιώνα 200 Η ανάπτυξη και η δύναμη του Κοινού των Χαλκιδέων 215

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Αγησίλαος 149,155,202 Αθηνά 73, 77, 91 Αιγίδες 149 Αλκιβιάδης 78, 95 Αλκμεωνίδες 19,22 Ανδοκίδης 77,89,110 Αριστείδης 28, 33, 36, 94.173,174

Βοιωτία 195-200, 203

Δελφοί 22, 150, 153,169 Δήλος 38, 175 Δήμητρα 91 Δημοσθένης 51, 57, 68, 72-5, 82, 85, 98,

106,111,113, 185,191 Δίας 56, 77, 91.151 Διονύσιος των Συρακουσών 119,185 Διόνυσος 62.91

Εύβούλος 99 Ευρυποντίδες 149 Εφιάλτης 30, 38-44, 78, 105 Έφορος 137

Ηρόδοτος 22-6, 29, 34, 134, 145, 149

Θάσος 39,180 Θεμιστοκλής 29,33, 36,94 Θεσσαλία 157, 207-11 Θήβα 47, 126, 155, 158, 174, 200-12 θήρα 163 Θηραμένης 47, 66

Θουκυδίδης 15,18. 32, 43, 46, 68, 82. 95, 172, 176, 199

Θρασύβουλος 47, 66, 82, 95

Καλλίστρατος 50, 51, 95 Κίμων 36-41, 176 Κλεισθένης 19,21-34, 37,41,75 Κύλων 17,21

Λεύκτρα 202 Λυκούργος ο Αθηναίος 46,99 Λυκούργος της Σπάρτης 127-30,132,134,

142-6, 150, 151, 155 Λύσανδρος 47, 48,153,154 Λυσίας 49, 83, 111, 113,155

Μασσαλία 125,158,163,165 Μεγαλόπολη 202,203 Μεσσηνία 128,134,135 Μίλητος 163 Μιλτιάδης 29, 34, 36, 48

Νικίας 78, 95

Ξενοφών 15, 49, 54, 77, 130, 133, ΐ:Μ, 135, 142, 145, 148, 150, 152, \?

Ορχομενός 198

Πασίων 51 Πεισίστρατος 18,21, 30, ;ι/, κιι; Περικλής 39-46, /!>, ί(ΐ), ί)ΐ., ι ιο


Πλάτων 130,133, 135,138,145,152,153, 157

Πλούταρχος 39, 130, 134, 137, 140, 141, 145,154

Πολύβιος 130, 134,148, 194

Σάμος 48, 62, 82, 163 Σόλων 16, 25, 36, 72,139 Σπάρτη 22, 29, 39, 121, 126, 127-155, 157,

159,164,171-174,189,197,198,199, 202

Τίμαρχος 51,102

Φίλιππος ο Μακεδόνας 51, 57,109,169, 174,185,191-194,212,213

Χίλων 129,145,147

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ι σ τ ο ρ ί α

M A R C FERRO

ΠΩΣ ΑΦΗΓΟΥΝΤΑΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

CLAUDE MOSSÉ Ol ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

PIERRE LÉVÉOUE ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ANDRÉ NOUSCHI Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

HENRY KAMEN

ΠΡΩΙΜΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

M A R C FERRO TA ΤΑΜΠΟΥ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ol ϊλληνες επινόησαν ιην πολιτικής καθώς και τους θεσμούς που θα επέτρεπαν ιη λειτουργία της. Ο ι θεσμοί αυτοί αναπτύχθηκαν αρχικά μέ-σα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, την Πόλη. Όμως, παρότι παντού συ-ναντάμε Βουλή, συμβούλιο και άρχοντες, οι όροι πρόσβασης στο δικαίω-μα του πολίτη και οι σχετικές εξουσίες των παραπάνω θεσμών δη-μιούργησαν δύο διαφορετικά πρότυπα: αηό τη μια πλευρά τη δημοκρα-τία, που φτάνει στην πλήρη ολοκλήρωσή της κατά τον 5ο και 4ο αιώνα η.Χ. στην Αθήνα* από την άλλη, την ολιγαρχία, ηου παρουσιάζει αμέ-τρητες παραλλαγές, αλλά για την οποία αναφορά αποτελεί, ιδίως κατά τον 5ο αιώνα, το πρότυπο της Σπάρτης. Εκτός από τα δύο αυτά κυρίαρχα μοντέλα, γίνεται αναφορά στις άλλες μορφές Κράτους, όπως οι συνο-μοσπονδίες.

Για την παρουσίαση των ποικίλων αυτών θεσμών και της λειτουργίας τους, η συγγραφέας χρησιμοποιεί μεγάλο αριθμό αποσπασμάτων από αρχαία ελληνικά κείμενα που μας προσφέρουν τη δυνατότητα να έχου-με άμεση επαφή με το πνεύμα των Ελλήνων της κλασικής εηοχής.

Η Cloud« Moîsê είναι καθηγιΪΓριο oro Πονεηιοιήμιο Poris-VIII, έχει δημοοιώοίΐ πολλά έρ-γο ο χ Ε ί ι κ ό με την ορχοίο Ελλάδα, με πιο npooqKJic τα L?émosinér?e Cu/es amWjûiiés de la poilxiQue κοι Po/;tii7ue ef Société en Grèce ancienne: !e «n^ooiéie athénien».

Documents

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ