Η ΣΦΔΣΗ ΤΟΥ ΔΛΛΗΝΙΚΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΙΓΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ

ΦΙΜΑΡΑΣ ΜΔ ΤΑ ΑΛΛΑ ΝΔΟΔΛΛΗΝΙΚΑ ΙΓΙΩΜΑΤΑ

Γώρες Κ. Κσριαδής

Γηα ην ειιεληθό γισζζηθό ηδίσκα ηεο Φηκάξαο έρνπλ δηαηππσζεί θαηά

θαηξνύο δηάθνξεο ζεσξίεο θαη εηθαζίεο, πνπ δελ κπόξεζαλ λα δώζνπλ κηα ζαθή θαη

νξηζηηθή απάληεζε γηα ην πώο θαη πόηε δεκηνπξγήζεθε ε ειιελόθσλε απηή λεζίδα

ζηνλ ζπγθεθξηκέλν γεσγξαθηθό ρώξν θαζώο θαη πνηα είλαη ε ζρέζε ηεο κε ηα

ππόινηπα λενειιεληθά ηδηώκαηα.

Τν ηζηνξηθό ηεο ζρεηηθήο έξεπλαο ζηνλ ειιαδηθό ρώξν πεξηγξάθεηαη

επαξθώο ζε δύν εξγαζίεο ηνπ Γ.Βαγηαθάθνπ, πνπ δεκνζηεύηεθαλ θαηά ηελ

πξνηειεπηαία δεθαεηία ηνπ 20νπ

αηώλα1 θαη βαζίδνληαη ζε πιηθό πξνεξρόκελν από

Φηκαξηώηεο εγθαηεζηεκέλνπο ζηελ Κέξθπξα. Με ηηο εξγαζίεο απηέο θιείλεη

νπζηαζηηθά έλαο θύθινο, ρσξίο λα έρεη θιείζεη ην ίδην ην δήηεκα.

Ο επόκελνο αλακελόκελνο θύθινο αθνξά ηελ θαηά ην δπλαηόλ πιεξέζηεξε

ζπιινγή πιηθνύ θαη ηελ επηζηεκνληθή αμηνιόγεζή ηνπ. Μεηά ηηο γλσζηέο αιιαγέο

ηνπ 1990-91 ε επηηόπηα έξεπλα είλαη εθηθηή πιένλ θαη ζε ‟επαίζζεηεο‟ πεξηνρέο ηεο

Αιβαλίαο, όπνπ ε πξνζέγγηζε παξόκνησλ ζεκάησλ απνηεινύζε κέρξη πξόζθαηα

ηακπνύ. Σηε γεηηνληθή ρώξα παξαηεξείηαη αύμεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο θαη ησλ

εθδόζεσλ γηα ηε Φηκάξα2, πνπ θέξνπλ ζπρλά ηε ζθξαγίδα ησλ πξνθαηαιήςεσλ θαη

ζηεξενηύπσλ ηνπ παξειζόληνο. Τα ηειεπηαία ρξόληα ζεκεηώλεηαη κείσζε ηνπ

αξηζκνύ ησλ θνξέσλ ηνπ ηδηώκαηνο ζην θπζηθό ηνπ πεξηβάιινλ, θαζώο πνιινί

Φηκαξηώηεο θαηεβαίλνπλ πξνζσξηλά ή κόληκα ζηελ Διιάδα.

Ο Γ.Αλαγλσζηόπνπινο, πξώηνο από ηνπο έιιελεο γισζζνιόγνπο,

θαηαηάζζεη ηα ρηκαξηώηηθα ζηα λόηηα ηδηώκαηα ηεο λέαο ειιεληθήο θαη ηελ

νκνηόηεηά ηνπο κε ηα καληάηηθα ηελ απνδίδεη όρη ζε άκεζε ζρέζε ηνπο αιιά ζηε

1 Βαγηαθάθνο 1983, 1988.

2 Από ηε ζρεηηθή αιβαληθή βηβιηνγξαθία αμηνκλεκόλεπηα είλαη δύν άξζξα πνπ

ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηνλ ηόκν «Himara në shekuj» (Ζ Φηκάξα αλά ηνπο αηώλεο),

έθδνζεο ηεο Αιβαληθήο Αθαδεκίαο Δπηζηεκώλ (Τίξαλα 2004). Αλ θαη ε

επηρεηξνύκελε δηεπηζηεκνληθόηεηα ππνλνκεύεηαη από ηνλ έληνλν αιβαλνθεληξηζκό

ηνπ, ν ηόκνο απηόο απνηειεί έλα βήκα εκπξόο σο πξνο ηελ επίζεκε αλαγλώξηζε ηεο

ειιελνθσλίαο ζηε Φηκάξα. Ο αθαδεκατθόο Sh.Demiraj παξαζέηεη ηηο κέρξη ζήκεξα

δηαηππσκέλεο ζεσξίεο γηα ηελ εξκελεία ηεο δηγισζζίαο ζηε Φηκάξα θαη θαηαιήγεη

ζην ζπκπέξαζκα όηη θακηά απ‟ απηέο δελ είλαη νινθιεξσκέλε θαη πεηζηηθή. Ο ίδηνο

ηείλεη πξνο ηελ άπνςε όηη ε ειιελνθσλία δελ πξέπεη λα είλαη πνιύ παιηά ζηε

Φηκάξα θαη παξάιιεια ηνλίδεη ηελ αλάγθε λα ζπλερηζηεί ε ζρεηηθή έξεπλα,

πξνθεηκέλνπ λα θηάζνπκε ζε αζθαιή ζπκπεξάζκαηα. Σ‟ απηή ηελ θαηεύζπλζε

θηλνύληαη θαη ηα δεκνζηεύκαηα ηεο γισζζνιόγνπ N.Sotiri, γηα ηα νπνία ζα γίλεη

ιόγνο παξαθάησ.

2

ζπληεξεηηθόηεηα πνπ παξνπζηάδνπλ ηα ιεγόκελα πεξηθεξεηαθά ηδηώκαηα3. Ο

C.Höeg δηαηππώλεη ηελ ίδηα επνρή ηελ άπνςε όηη νη Φηκαξηώηεο θαη ε γιώζζα ηνπο

ζρεηίδνληαη κε ηνλ ειιεληζκό ηεο Κάησ Ηηαιίαο4, ελώ ν Μ.Γέλδηαο πξνζπαζεί λα

απνδείμεη όηη Φηκαξηώηεο κεηαλάζηεπζαλ θαηά θαηξνύο ζηελ απέλαληη αθηή ηεο

Απνπιίαο5. Μεξηθέο δεθαεηίεο αξγόηεξα, ν Γ.Βαγηαθάθνο αλαδεηάεη θαη παξαζέηεη

ελδείμεηο γηα ηελ πηζαλή ζρέζε ησλ ηδησκάησλ ηεο Φηκάξαο θαη ηεο Μάλεο6,

αθήλνληαο ην δήηεκα αλνηρηό γηα πεξαηηέξσ δηεξεύλεζε. Αλαθέξεηαη ζηα

ραξαθηεξηζηηθά ηεο ρηκαξηώηηθεο ληνπηνιαιηάο7, επηζεκαίλνληαο ηνλ αξρατθό

ραξαθηήξα ηεο θαη ην γεγνλόο όηη νη θάηνηθνη ησλ Γξπκάδσλ θαη ηεο Παιηάζαο

ρξεζηκνπνηνύλ εκηβόξεην ηδίσκα.

Ο Δ.Μπόγθαο, επίζεο, ζην γλσζηό βηβιίν ηνπ γηα ηα ηδηώκαηα ηεο

Ζπείξνπ, θαηαηάζζεη ην ρηκαξηώηηθν ηδίσκα ζηελ νκάδα λόηησλ λενειιεληθώλ

δηαιέθησλ θαη θάλεη ιόγν γηα «ραξαθηήξα αξρατθό ηδηνξξπζκόηεξν ησλ άιισλ

νκνίσλ ηδησκάησλ ηεο Β.Ζπείξνπ», εμαηηίαο ηεο απνκόλσζεο ηεο πεξηνρήο αλάκεζα

ζε αιβαλόθσλνπο πιεζπζκνύο. Μαδί κε ηελ πιεξνθνξία γηα νκνηόηεηεο ησλ

ρηκαξηώηηθσλ κε ηα καληάηηθα, πξνζζέηεη θαη κηα άιιε, «πεξίεξγε» όπσο ηε

ραξαθηεξίδεη, θαηά ηελ νπνία «ζηνπο Γξπκάδεο νκηινύζη ηε γιώζζαλ ησλ Διιήλσλ

ηεο Σηλώπεο, Κεξαζνύληνο θαη Τξαπεδνύληνο»8.

Μηα δηαθνξεηηθή εθδνρή γηα ηελ θαηαγσγή ηνπ ρηκαξηώηηθνπ ηδηώκαηνο,

πνπ θπθινθνξεί θαη αλαθπθιώλεηαη αλάκεζα ζηνπο θαηνίθνπο ηεο Φηκάξαο θαη ησλ

γύξσ ρσξηώλ, είλαη όηη νη Φηκαξηώηεο κηιάλε ζαλ ηνπο Κξεηηθνύο9.

Τη είλαη ηειηθά νη Φηκαξηώηεο; Δίλαη ληόπηνη ή ήξζαλ εδώ από ηελ Κάησ

Ηηαιία, ηε Μάλε, ηελ Κξήηε, ηνλ Πόλην; Ή κήπσο είλαη θαη ηα δύν, δειαδή έλαο

ππξήλαο ληόπηνπ ειιελόθσλνπ ζηνηρείνπ, πνπ δέρηεθε δηαδνρηθά νκόγισζζα ή

εηεξόγισζζα θύκαηα απνηθηζηώλ;

Υπέξ ηεο πξώηεο άπνςεο («ληόπηνη») θαίλεηαη λα ηάζζεηαη ν Μ.Γέλδηαο10

ελώ ε κέζε νδόο («ληόπηνη» θαη «θεξηνί») πηνζεηείηαη από ηνλ Γ.Βαγηαθάθν11

, πνπ

3 Αλαγλσζηόπνπινο 1925.

4 Höeg 1925.

5 Γέλδηαο 1926.

6 Βαγηαθάθνο 1983.

7 Βαγηαθάθνο 1988.

8 Σύκθσλα κε ην Μπόγθα (1964-66 : Β΄ 77) ε πιεξνθνξία αλήθεη ζηνλ θαζεγεηή

Αιέμην Πάιιε θαη δεκνζηεύηεθε ζηελ εθεκεξίδα «Παλδώξα» ην 1859, ρσξίο λα

ζπλνδεύεηαη από πην ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία. 9 «Οη Φηκαξαίνη ην ζβαξίδνπλ πεξζόηεξν ην ιόγν, έρνπλ πξνθνξά θξεηηθή. … Δίλαη

βαξόγισζζνη αθξηβώο ζαλ νη Κξεηηθνί. Καηάιαβεο;», καο είπε ειηθησκέλνο

θάηνηθνο ησλ Γξπκάδσλ κεηά ηε ιεηηνπξγία ζηνλ Ατ-Φαιάξακπν, ην Μάξηην 2005. 10

«Πηζαλώηεξνλ όζελ νη κελ Φηκαξηώηαη λα είλαη αξραίσλ ή κεζαησληθώλ εθεί

πιεζπζκώλ απόγνλνη». Γέλδηαο 1926 : 76. 11

«…ε Φηκάξα δελ ήην έξεκνο θαη αθαηνίθεηνο όηαλ εγθαηεζηάζεζαλ εθεί νη

Μαληάηαη (αλ αιεζεύεη ε παξάδνζηο). Μεηά ηελ εγθαηάζηαζηλ επήιζε αλάκεημηο

γιώζζεο θαη εζίκσλ, αιιά θαη αιινίσζηο θαη κεηαβνιή απηώλ κε ηελ πάξνδνλ

ηόζσλ εηώλ, ώζηε ζήκεξνλ δελ είλαη εύθνινλ λα αλαδεηήζσκελ όια ηα ηδησκαηηθά

3

παξακέλεη επηθπιαθηηθόο ζρεηηθά κε κηα πηζαλή εγθαηάζηαζε Μαληαηώλ ζηε

Φηκάξα: «Γηά ηελ επαιήζεπζηλ ηεο παξαδόζεσο δελ έρνπκελ βεβαίσο ηζηνξηθάο

απνδείμεηο»12

.

Ζ αξλεηηθή πξνο ηελ παξάδνζε ζηάζε ηνπ Γέλδηα ζηεξίδεηαη ζην γεγνλόο

ηεο κε ύπαξμεο εηδηθώλ ηζνγιώζζσλ αλάκεζα ζε Μάλε θαη Φηκάξα, αιιά θαη ζην

όηη «Πηζαλώηεξνλ … ε δε παξάδνζηο λα επήγαζελ εμ νκνηόηεηνο, ελ παξνπζίαδελ,

ηδίσο απέλαληη ησλ Τνύξθσλ, ε θαηάζηαζηο ησλ Φηκαξησηώλ πξνο εθείλελ ηεο

Μάλεο»13

.

Δξρόκαζηε ηώξα ζε έλα θξίζηκν γηα ηε ζπλέρηζε ηεο ζπδήηεζεο εξώηεκα:

Γηαηί ε «παξάδνζηο» αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθά ζηε Μάλε θαη ηελ Κξήηε θαη αθήλεη

απ‟ έμσ άιιεο εζηίεο ηεο ειιελόθσλεο επηθξάηεηαο, πνπ παξνπζίαδαλ θαη απηέο ηηο

ίδηεο πεξίπνπ ή θαη άιιεο νκνηόηεηεο κε ηε γιώζζα ηεο Φηκάξαο;

Αλ ζθεθηνύκε ηη ζήκαηλαλ ε Μάλε θαη ε Κξήηε γηα ην λεόηεξν ειιεληζκό,

δελ είλαη δύζθνιν λα θαληαζηνύκε γηαηί, κέζα ζε έλα αληηθεηκεληθό πιαίζην, όπσο

είλαη νη (κε απνθιεηζηηθέο) γισζζηθέο νκνηόηεηεο (ι.ρ. νη αζπλίδεηνη ηύπνη14

),

εληάζζεηαη θαη εδξάδεηαη κηα παξάδνζε, πνπ ζηελ νπζία αληηθαηνπηξίδεη ηνπο

πόζνπο θαη ηηο πξνζδνθίεο ησλ Φηκαξησηώλ γηα ηε ζέζε πνπ ηνπο αλήθε αλάκεζα ζε

όζνπο έδσζαλ ζθιεξέο κάρεο γηα ηνλ ειιεληζκό. Πξόθεηηαη κήπσο γηα επηλνεκέλε

παξάδνζε, κε ζηόρν «ηε ζπλέρεηα κε έλα ηαηξηαζηό ηζηνξηθό παξειζόλ»15

θαη ηελ

εμαζθάιηζε γισζζηθώλ «δηαπηζηεπηεξίσλ» πιήξνπο έληαμεο ζην ειιεληθό

θαληαζηαθό; Έλα είδνο δειαδή αληίδξαζεο ζηνπο πεξίθεκνπο ζαηπξηθνύο ζηίρνπο

«Σπύξν-Μίιην κε ην πέλλα, / Εάρν-Μίιην κε ην πάια, / Λεπηεξώζαλ ην Διιάδα /

θαη ην θάκαλε Φεηκάξα»16

, πνπ ακθηζβεηνύζαλ επζέσο ην «νκόγισζζνλ» ησλ

Φηκαξησηώλ; Θπκίδνπκε πσο ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή, ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ

αηώλα,

«αλαθαιύθηεθε» ην «Φξνληθόλ ηεο Γξπνπίδνο»17

, έλα ιόγην θαηαζθεύαζκα πνπ

εμππεξεηνύζε θαη απηό ηελ αλάγθε θαη ηελ πξνζδνθία ησλ Γξνπνιηηώλ λα

απνθηήζνπλ άκεζε ζρέζε κε ηελ αξραία Διιάδα, θαη κάιηζηα κε ηελ Αηηηθή18

.

ζηνηρεία ηεο επνρήο εθείλεο θαη θαηά κείδνλα ιόγνλ αθνύ δελ έρνπκε αθόκε πιήξε

ζπιινγήλ γισζζηθνύ πιηθνύ εθ Φηκάξαο». Βαγηαθάθνο 1988 : 334. 12

Βαγηαθάθνο 1988 : 333. 13

Γέλδηαο 1926 : 76. 14

«… αιιά θαη ηνύην [ην αζπλίδεηνλ] παξαηεξείηαη θαη εηο άιια ειιεληθά θαη δε

λόηηα ηδηώκαηα σο ην ηεο Εαθύλζνπ θαη άιια». Γέλδηαο 1926 : 78. 15

Hobsbawm 1983 [2004 : 10]. 16

«Τν ηεηξάζηηρνλ εδεκνζηεύζε πξώηνλ από ηελ „Αζελάλ‟ (10 Μαΐνπ 1854)». Ζ

πιεξνθνξία από Η.Βιαρνγηάλλε, Πξνιεγόκελα ζην «Φξνληθό ηνπ Μεζνινγγίνπ»

(1825-1826) ηνπ ζηξαηεγνύ Σππξνκίιηνπ. 17

Τν πεξηερόκελν ηνπ θαηαζθεπάζκαηνο απηνύ εμειήθζε σο αιεζέο από ηνλ γάιιν

πξόμελν ζηα Γηάλλελα Pouqueville, πνπ ην δεκνζίεπζε ζηα «Ταμηδησηηθά» ηνπ

(1821). Ζ ηειεπηαία δηαζθεπή πνπ ηνπ έγηλε ήηαλ εθείλε ηνπ δξνβηαλίηε ινγίνπ Αζ.

Πεηξίδε, ν νπνίνο ην νλόκαζε Χξνληθόλ Γξπνπίδνο. Βξαλνύζεο 1962 : 120. 18

«Ο επθάληαζηνο ζπληάθηεο ηνπ Φξνληθνύ … παξεηπκνινγεί θαη αμαξραΐδεη

δεθάδαο ηνπσλπκίσλ ηεο βόξεηαο Ζπείξνπ, δηά λα εθεύξε εγεκόλαο θαη νηθηζηάο

πόιεσλ, θσκνπόιεσλ θαη θξνπξίσλ, θηινδνμεί δε λα ζπλδέζε ηελ ηζηνξίαλ ηνπ

4

Αο επαλέιζνπκε όκσο ζην πξώην εξώηεκά καο: Νηόπηνη ή «θεξηνί» νη

Φηκαξηώηεο; Σην ελδηαθέξνλ βηβιίν ηνπ γηα ηνπο Γξπκάδεο, ν Κ.Ν.Γέδεο γξάθεη

κεηαμύ άιισλ: «Τα ηξία ρσξηά ηεο Φηκάξαο, Φηκάξα, Γξπκάδεο, Παιάζα

δηεηήξεζαλ ηελ ειιεληθή ηνπο γιώζζα αλέπαθε. …. Τώξα, αλ ζε θάζε ρσξηό

παξνπζηάδνληαη κεξηθνί μερσξηζηνί γισζζηθνί ηδησκαηηζκνί, ηνύην ίζσο λα

νθείιεηαη ζε αίηηα θαη επηδξάζεηο, πνπ είραλ νη επνηθηζηηθέο κεηαβνιέο ζηνλ ηόπν.

Τν θεθάιαην απηό έρεη ηδηαίηεξε αλάγθε κειέηεο από γισζζνιόγνπο»19

.

Καη πξαγκαηηθά, ε πξώηε καο δηαπίζησζε είλαη όηη, πέξα από ηηο δηαθνξέο

πνπ παξνπζηάδνπλ νη ληνπηνιαιηέο20

ηεο Φηκάξαο-ρσξηνύ θαη ησλ Γξπκάδσλ –

Παιηάζαο (ηζηηαθηζκόο ζηε Φηκάξα, εκηβόξεηνο θσλεεληηζκόο ζηα άιια ρσξηά),

ππάξρεη έλα θνηλό ππόζηξσκα, πνπ αλάγεηαη είηε ζε παιαηόηεξεο θάζεηο ηεο

ειιεληθήο είηε ζε εμειίμεηο ηηο νπνίεο δελ βξίζθνπκε (ή δελ ηηο βξίζθνπκε ζε ηέηνηα

έθηαζε) ζε άιιεο ειιελόθσλεο εζηίεο. Αλ επνκέλσο ππάξρεη κηα ελόηεηα, είλαη

ινγηθό νη επνηθηζηηθέο κεηαβνιέο λα ζπζρεηηζηνύλ ελ πξώηνηο κε ηελ εκθάληζε

ραξαθηεξηζηηθώλ πνπ νδήγεζαλ ζηε δηαθνξνπνίεζε ηνπ γισζζηθνύ ηνπίνπ.

Αθνύ δνύκε ζε ηη δηαθέξνπλ νη ζπγθεθξηκέλεο ληνπηνιαιηέο, ζηε ζπλέρεηα

ζα αλαδεηήζνπκε ζηνηρεία ηνπ ζπλεθηηθνύ ηνπο ηζηνύ εμεηάδνληαο παξάιιεια αλ

θαη θαηά πόζν ζπγθιίλνπλ ή απνθιίλνπλ ζε ζρέζε κε ηα λενειιεληθά ηδηώκαηα ηα

νπνία ζεσξήζεθαλ θνληηλόηεξνη ζπγγελείο ηνπο.

Ο ηζηηαθηζκόο είλαη ην βαζηθό ζεκείν δηαθνξνπνίεζεο ηεο ληνπηνιαιηάο

ηεο Φηκάξαο-ρσξηνύ (tšαη, πξνζtšέθαιν, αζξάtšη, žπλαίθα, žίδα, θαηώžη, šέξη, βξέšεη,

βξνšή, θηι.)21

. Σύκθσλα κε ηνλ Κνληνζόπνπιν ηζηηαθηζκόο απαληάηαη ζηελ Κάησ

ηόπνπ ηνπ κε ηα ελδνμόηεξα νλόκαηα ηεο αξραηόηεηνο. Γελ πξόθεηηαη θαλ πεξί

ιατθώλ παξαδόζεσλ, αιιά πεξί ηζηνξηθνύ κπζηζηνξήκαηνο ινγίαο θαηαζθεπήο».

Βξαλνύζεο 1962 : 119. Βι. θαη Βεξλίθνο & Γαζθαινπνύινπ 1999, πνπ ζρεηίδνπλ

ηέηνηνπ είδνπο θαηαζθεπάζκαηα κε ηελ πξόδξνκε πξνζπάζεηα απηνγλσζίαο θαη

απηνπξνζδηνξηζκνύ ησλ δηάθνξσλ εζλνηηθώλ νκάδσλ ζηα ηέιε ηνπ 18νπ

αηώλα. 19

Γέδε 1978 : 250. 20

Σην ζεκείν απηό είλαη απαξαίηεην λα ππνγξακκίζνπκε πσο, κε δεδνκέλεο ηηο

δηαθνξέο πνπ ππάξρνπλ, ε ρξήζε ηεο νλνκαζίαο ειιεληθό ηδίσκα ηεο Χηκάξαο είλαη

πξνβιεκαηηθή θαη ζπκβαηηθή. Δπνκέλσο, ζηηο πεξηπηώζεηο πνπ ζα ρξεηαζηεί λα

θάλνπκε ιόγν γηα ηδηαίηεξα ηνπηθά γισζζηθά θαηλόκελα ζα πξνηηκήζνπκε ηνλ όξν

ληνπηνιαιηά. Ο όξνο ηδίσκα ζα ρξεζηκνπνηείηαη εθόζνλ πξόθεηηαη γηα θαηλόκελα

πνπ είλαη θνηλά γηα ηα ηξία ρσξηά. 21

«Καηά βάζε είλαη ην ίδην κε ην ηδίσκα ησλ Γξπκάδσλ θαη ηεο Παιηάζαο από ηα

νπνία απέρεη 1½ - 2 ώξεο πεδή ε Φηκάξα. Γηαθέξεη κόλν ζηνλ ηζηηαθηζκό».

Μπόγθαο 1964-66 : 78. Σε επηζηνιή ηνπ 1532, γξακκέλε από ηνλ πξσηνλνηάξην ηεο

Φηκάξαο (βι. παξαθάησ, ππνζεκ.34), δελ εληνπίδνληαη ίρλε ηζηηαθηζκνύ, αιιά ε

ρξήζε ηνπ ζηνηρείνπ απηνύ σο ρξνλνινγηθήο έλδεημεο πξέπεη λα αληηκεησπηζηεί κε

επηθπιάμεηο. Τζηηαθηζκέλνπο ηύπνπο ειιεληθώλ δαλείσλ βξίζθνπκε ζηα δηπιαλά κε

ηε Φηκάξα αιβαλόθσλα ρσξηά Βνύλν (Vunó) θαη Κεπαξό (Qeparó): foreshí

(<θνξεšία), shimé (<šεκαία) θ.ά.

5

Ηηαιία, ηελ Κύπξν, ηα Γσδεθάλεζα, ηε Φίν, ηελ Κξήηε, ηα Κύζεξα, ηε Μάλε, ζε

Μέγαξα, Κύκε, Αίγηλα, παιηά Αζήλα, Λέζβν θαη Σθύξν22

. Αλ ζπλδπάζνπκε ην

ραξαθηεξηζηηθό απηό κε ην αζπλίδεηνλ, ηόηε «ππνςήθηεο» δηάιεθηνη θαη ηδηώκαηα

γηα ζρέζε κε ηελ ληνπηνιαιηά ηεο Φηκάξαο-ρσξηνύ ζα παξακέλαλε απηά ηεο Κάησ

Ηηαιίαο, ησλ Κπζήξσλ, ηεο Μάλεο θαη ηεο δπηηθήο Κξήηεο23

. Ωζηόζν ηα

θαησηηαιηθά εμαηξνύληαη επεηδή, δηαθνξεηηθά από ηα ρηκαξηώηηθα, είλαη δηπισηηθή

δηάιεθηνο24

.

Παξόηη θαίλεηαη λα ππνρσξνύλ βαζκηαία θάησ από ηελ πίεζε ηεο θνηλήο

λενειιεληθήο, ηα δξπκαδηώηηθα θαη παιαζηώηηθα δηαηεξνύλ αθόκε ζε κεγάιν βαζκό

ραξαθηεξηζηηθά εκηβόξεηνπ θσλεεληηζκνύ25

. Πώο πξνέθπςαλ ηα ραξαθηεξηζηηθά

απηά ζηε γιώζζα ησλ Γξπκαδησηώλ θαη Παιαζθώλ (δ’ιεηά, ζάξ’ „ζηάξη‟, θ’ινύξα,

θ.ά.);26

. Τα όζα αλαθέξεη ν Α.Καξαλαζηάζεο γηα ην ηδίσκα ηνπ ρσξηνύ Μαξηηληάλν

ηεο Κάησ Ηηαιίαο, όπνπ «ηα θσθσηηθά θαη κνξθνινγηθά θαηλόκελα κεηέθεξαλ ζην

ρσξηό κεηαλάζηεο από ηε Βόξεηα Διιάδα θαη πηζαλώο από ηελ Ήπεηξν»27

, είλαη

δηαθσηηζηηθά θαη γηα ηελ πεξίπησζή καο. Δζηίεο εκηβόξεηνπ θσλεεληηζκνύ πνπ

εκπίπηνπλ ζηα όξηα ηεο Β.Διιάδαο θαη ηεο Ζπείξνπ βξίζθνπκε ζην ρσξηό

Βνύξκπηαλε Ησαλλίλσλ, ζε ρσξηά έμσ από ηελ Πξέβεδα θαη ζηελ απέλαληη Λεπθάδα

θαζώο θαη ζηελ πόιε ηεο Καζηνξηάο28

.

Αλ θαη ζηνπο θαηνίθνπο ησλ Γξπκάδσλ θαη Παιηάζαο δελ ζώδνληαη

κλήκεο ηέηνησλ κεηνηθεζηώλ, παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ λα ηνληζηεί πσο, βνξεηόηεξα

ηεο Φηκάξαο, ιίγα ρηιηόκεηξα έμσ από ηελ Απιώλα, βξίζθνπκε κηα άιιε

ειιελόθσλε εζηία κε βόξεην θσλεεληηζκό, ηε Νάξηα, γηα ηνπο θαηνίθνπο ηεο

22

Κνληνζόπνπινπ 2001 : XXIII. 23

Κνληνζόπνπινπ ό.π. 24

Κνληνζόπνπινπ ό.π. 25

Απηό θαίλεηαη από ηε ζύγθξηζε δεηγκάησλ ελόο θεηκέλνπ ζηελ ληνπηνιαιηά ησλ

Γξπκάδσλ, δεκνζηεπκέλνπ ζην βηβιίν «Γξπκάδεο Φεηκάξξαο» (1978), θαη θεηκέλνπ

θαηαγξακκέλνπ από εκάο ζην ίδην ρσξηό ην Μάξηην ηνπ 2005. (α) Γελ άλνηγε ηελ

πόξηα ζ’ νπδέλα, παξά κόλν ζ’ καύξ’ Μάιε πνπ η’ πίαηλε ςίρα θινύξα θαη θάλα

ιηαλνθάζιν! Μία λύρηα, έδσζ’ ν Θεόο θ’ έθακε ηελ απνθνηηά λ’ αθήζ’ ην καληήι ηο

πάλσ ζν κπανύιν θη όηαλ μύπλεζ’ ε αλαξάηδα είρε γίλεη άθαλη’ … Σνπ ζάιες’ ηνπ

καύξ’ ην ιντθό. (Γέδε 1978 : 245). (β) Δίρα παηέξα δεζπόη’ θαη ζείν παπά. Σνλ

εθ’ξέςαλε ηόηε πνύξζε ην θαθό ηνπ Χόηδα θαη δελ έβγαηλε όμσ. Μεηά από θαηξό

έζθαζε, πέζαλε ζηνλ ηόπν... Έρνπκε ηξαβήζεη θ’ζνύξηα πνπ δε ιέγνληαη… Δίκαζηε

μαδξέθεο από ην Νηνύλε. Από ην Νη’λέηθν. 26

Φαξαθηεξηζηηθά εκηβόξεηνπ ηδηώκαηνο έρνπλ απνηππσζεί θαη ζην ηνπσλπκηθό

ηεο πεξηνρήο: Παπξένο < Παππξένο, Šθαβδάθηα < θαθηδάθηα, Βλάθηα < Βνπλάθηα,

Μεγαιρώξα < Μεγαιερώξα, θηι. Πξνζεγνξηθό pipír –i (<παπύξη) απαληά ζηα

ηδηώκαηα ηεο Μνπδαθηάο, ζηε δπηηθή πεδηάδα ηεο θεληξηθήο Αιβαλίαο. Nushi 1991 :

191. 27

Καξαλαζηάζεο 1984-1992 : Α΄ θε΄. 28

Κνληνζόπνπινπ 2001 : 111.

6

νπνίαο ππάξρνπλ βάζηκεο πιεξνθνξίεο όηη κεηεγθαηαζηάζεθαλ εδώ εξρόκελνη από

ηα πεξίρσξα ηεο Άξηαο29

.

Από ηα θνηλά γλσξίζκαηα ησλ ππό εμέηαζε ληνπηνιαιηώλ, ζε θσλεηηθό

επίπεδν, μερσξίδνπλ ην αζπλίδεηνλ θαη ε ηξνπή /st/ > /s/.

Τν αζπλίδεηνλ «εηο όιελ ηνπ ηελ έθηαζηλ»30

απνηειεί αλακθίβνια ην πην

ραξαθηεξηζηηθό γλώξηζκα, πάλσ ζην νπνίν ζηεξίρηεθαλ θπξίσο όζνη

απνπεηξάζεθαλ λα απνδείμνπλ κηα πηζαλή ζρέζε αλάκεζα ζηα ρηκαξηώηηθα θαη ζε

άιια λενειιεληθά ηδηώκαηα. Σην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο δελ παζαίλνπλ ζπλίδεζε νη

θαηαιήμεηο –éa (-αία, -έα), -éos (-ένο, -αίνο), -éas (-έαο), -ía (-ία, -εία), -ío (-ίν, -είν),

-íu (-ίνπ)31

. Καηά ηνλ Φαηδηδάθη «θεύγνπζηλ ηελ ζπλίδεζηλ» ηα «ελ Τζαθσλία θαη

Μάλε θαη ελ Λαγθαδίνηο ηεο Αξθαδίαο» ιαινύκελα θαζώο θαη «ην πξν ηεο

επαλαζηάζεσο ιαινύκελνλ ελ Αζήλαηο … κεηά ησλ ζπγγελώλ απηώ, Μεγαξηθνύ,

Αηγηληηηθνύ θαη Κπκατθνύ, έηη δε ην ηδίσκα ησλ Κπζήξσλ, ηεο Μάλεο, ηεο

Εαθύλζνπ θαη Κεθαιιελίαο, ηα ελ ησ εζσηεξηθώ ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη ελ Πόλησ

ιαινύκελα θαη ηα ελ ηε κεζεκβξηλή Ηηαιία»32

. Με δεδνκέλν όηη ε αλάπηπμε ηεο

ζπλίδεζεο ηνπνζεηείηαη «εηο ρξόλνπο επέθεηλα ηνπ 1000 κ.Φ.» θαη «πξν ηνπ ΗΓ΄

αηώλνο»33

, παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ κηα επηζηνιή ηνπ έηνπο 1532, ζσζκέλε ζην

ειιεληθό ηεο πξσηόηππν, ηελ νπνία ζηέιλεη ν «ηεξεύο πξσηνλνηάξηνο Φεηκάξαο»

ζηνλ «ζπληόξ Λαξθνλε ηδελεξάιε ηνπ ξεάκε ηεο Πνπιίαο»34

. Μέζσ ηεο επηζηνιήο

«γέξνη ηεο Φεηκάξαο θαη Αιβαλεηίαο» εθηηκνύλ όηη «ν Τνύξθνο» ζθνπεύεη «λα

θαηεβή εηο ηνλ Απιώλα … θαη έπεηα λα πεξάζε εηζηελ Μπνύιηα»35

. Πηζηεύνπκε

όηη ν η. Αιβαληηίαο απνηειεί ζαθή ρξνλνινγηθή έλδεημε γηα ην αζπλίδεηνλ ζηε

Φηκάξα.

Σρεηηθά κε ηελ ηξνπή ηνπ ζπκπιέγκαηνο /st/ ζε /s/ ν Α.Παπαδόπνπινο

παξαηήξεζε όηη, ζε ζύγθξηζε κε ηελ Πνληηθή δηάιεθην, «εηο ην Βνξεηνεπεηξσηηθόλ

ηδίσκα [ηεο Φηκάξαο] ην θαηλόκελνλ επέδσθε δηαθνξνηξόπσο», κηα θαη εθεί «ε

αλαινγία, θαζώο θαη ελ Πόλησ, έγηλελ αηηία ηεο αθνκνηώζεσο … θαη αθνκνησζέλ

εζησπήζε παληαρνύ ην η ηνπ ζπκπιέγκαηνο ζη. Πεξίεξγνλ όλησο ην θαηλόκελνλ,

όκσο είλαη γεγνλόο»36

.

29

Μεξηθά κόλν γλσξίζκαηα ηεο λαξηηώηηθεο ληνπηνιαιηάο: θσλεεληνπνίεζε ηνπ ι

(βάιηνο > βάνπηνο), αξζεληθό άξζξν η, κόξην δα αληί ζα, θηι. Vido 2000 : 106-112. 30

Βαγηαθάθνο 1988 : 333. 31

Βαγηαθάθνο 1983 15-18, όπνπ θαη αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ θαηλνκέλνπ, κε

πνιιά παξαδείγκαηα. 32

Φαηδηδάθηο 1905-1907 : Α΄ 335. 33

Φαηδηδάθηο ό.π. 352-353. 34

Carta del protonotario de la Chimarra a Fernando de Alarcón, general de reino de

Apulia. 9-5-1532. Ortografía y acentuación del original. Floristan 1990-91 : 129. 35

Αλ θαη ε αλάγλσζε θαη κεηαγξαθή ηεο επηζηνιήο ζε νξηζκέλα ηνπιάρηζηνλ

ζεκεία είλαη πξνβιεκαηηθή (βι. θσηνηππία πξσηόηππνπ ζην Floristan 1992 : 86)

θαη δελ γλσξίδνπκε ην κνξθσηηθό επίπεδν ηνπ γξαθέα, κπνξνύκε λα πνύκε όηη ε

γιώζζα ηεο είλαη θαηά βάζε δεκώδεο, δηαλζηζκέλε κε ιίγα ιόγηα ζηνηρεία. 36

Παπαδόπνπινο 1955.

7

Γηαθνξεηηθά εξκελεύεη ηελ ηξνπή απηή ν Τδηηδηιήο, ν νπνίνο ηε ζπλδέεη κε

επίδξαζε ησλ γεηηνληθώλ αιβαληθώλ ηδησκάησλ, όπνπ παξαηεξείηαη ηξνπή st < stš

αλεμάξηεηα από ην θσλήελ πνπ αθνινπζεί. Σην ειιεληθό ηδίσκα ηεο Φηκάξαο, σο

απνηέιεζκα αθνκνησηηθώλ δηαδηθαζηώλ, ην stš ηξέπεηαη ζε δηπιό ss, πνπ

απινπνηείηαη ζε s. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί όηη ζε νξηζκέλεο ιέμεηο ζώδεηαη ην δηπιό

ss37

, αλ θαη ην ηδίσκα δελ είλαη δηπισηηθό38

.

Σην ζεκείν απηό αμίδεη λα επηζεκάλνπκε ηελ ηάζε αθνκνίσζεο θαη

απινπνίεζεο θη άιισλ ζπκθσληθώλ ζπκπιεγκάησλ, πνπ παξαηεξείηαη ζην ειιεληθό

ηδίσκα ηεο Φηκάξαο (θνύξλνο > θνύξνο, ζηέξλα > ζέξα, ζπέξλσ > ζπέξσ, θ.ά.).

Πάλησο, ε ηξνπή /st/ > /s/ παξνπζηάδεη κηα εμέιημε πνπ, αζρέησο κε ηα

αίηηα πνπ νδήγεζαλ ζ‟ απηήλ, κόλν ζην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο «θαηέζηε λόκνο

θσλεηηθόο»39

. Αλαθνξηθά κε ηε ρξνλνιόγεζή ηεο, ζα ιέγακε πσο αλ επζηαζεί ε

εηπκνιόγεζε Παι(η)άζα < *Παιαίζηα (δσξηθόο η. ηνπ Παιαίζηε40

, ιαη. Palaeste41

,

αξραίαο νλνκαζίαο ηεο πεξηνρήο όπνπ βξίζθεηαη ζήκεξα ε Παιάζα), ηόηε ε ηξνπή

απηή πξέπεη λα έιαβε ρώξα αξθεηνύο αηώλεο πξηλ, κε terminus ante quem ηελ

πξώηε γξαπηή καξηπξία ηνπ νηθσλπκίνπ Balassa, ην 153242

. Αο ζεκεησζεί εδώ πσο,

κηζό αηώλα κεηά ην terminus πνπ κόιηο ζέζακε, γύξσ ζην 1580, νη Θενδόζηνο

Επγνκαιάο θαη Σπκεώλ Καβάζηιαο πιεξνθνξνύζαλ ηνλ γεξκαλό Μαξηίλν Κξνύζην

(Μ.Crusius) όηη νη Αζελαίνη ηε ζηνιή ηελ έιεγαλ ζνιήλ θαη ην ηδνύ πίζηηο ην είραλ

«εθβαξβαξώζεη» ζε επά πίζη43

. Αλ, κε βάζε απηή ηελ πιεξνθνξία, ζεσξήζνπκε όηη

ε ηξνπή /st/ > /s/ ππήξμε ραξαθηεξηζηηθό ηνπ ηδηώκαηνο ηεο παιηάο Αζήλαο, πξάγκα

πνπ «κεξηθνί γισζζνιόγνη ακθηζβεηνύλ»44

, ηόηε νδεγνύκαζηε ζε έλα ελδηαθέξνλ

ζπκπέξαζκα, όπσο ζα δνύκε παξαθάησ.

37

Βι., ι.ρ., αζζάηšπ (Φηκ.) θαη αζζάθπ (Γξπκ.). Μπόγθαο 1964-66 : 81. Καη ε γξαθή

Παιάζζα, πνπ απαληά ζε παιαηόηεξεο εθδόζεηο, ίζσο απερεί κηα θάζε όηαλ ην

δηπιό ss δελ είρε αθόκα απινπνηεζεί. 38

Γηα ιεπηνκέξεηεο βι. πξνζερώο ηελ εηζαγσγή ηνπ ηόκνπ γηα ηηο λενειιεληθέο

δηαιέθηνπο, έθδνζεο ηνπ ΗΝΣ (Ηδξύκαηνο Μ.Τξηαληαθπιιίδε), ζε επηκέιεηα

Φξ.Τδηηδηιή. 39

Παπαδόπνπινο ό.π. 40

Παιαίζηε (ή Πάιαηζηε) «Πόιηο ηεο Φανλίαο, ε λπλ θώκε ηεο Φεηκάξξαο

θαινπκέλε Παιηάζζα». Αξαβαληηλόο 1856 : Β΄ 122. 41

Caesar. De Bello Civili. III 6,3. 42

Πξόθεηηαη γηα επηζηνιή ησλ Φηκαξησηώλ πξνο ηνλ καξθήζην de Atripalda, ε

νπνία ζώδεηαη ζε ηηαιηθή κεηάθξαζε (copia et translation de lettere greca in lingua

italiana) θαη πεξηιακβάλεη κεηαμύ άιισλ ηνλ νηθηζκό Balassa. Floristan 1990-91 :

139. Αλ όκσο θξίλνπκε θαη από ην πεξηερόκελν ηεο από 9.5.1532 επηζηνιήο ηνπ

πξσηνλνηάξηνπ Φηκάξαο πξνο ηνλ «Fernando de Alarcón, general de reino de

Apulia» (βι. ππνζεκ. 34), βιέπνπκε όηη ε ηξνπή /st/ > /s/ δελ έρεη αθόκα γεληθεπηεί:

εηο ην κέξνο, νηο ηα Κύςεια, ρσξίο θνύζηαηο θαη πεξγαηήληα, εηο ηνλ Απιώλα, εηζηελ

Μπνύιηα. 43

Σάζα 1870 : 33-34. 44

Κνληνζόπνπινπ 2001 : 90.

8

Πεξλώληαο ηώξα ζην κνξθνινγηθό επίπεδν παξαηεξνύκε πσο νξηζκέλεο

θαηαιήμεηο ηεο νξηζηηθήο κεζνπαζεηηθώλ ξεκάησλ, ηδίσο εθείλεο ηνπ ελεζηώηα θαη

παξαηαηηθνύ, δηαηεξνύλ αξρατθά ραξαθηεξηζηηθά θαη είλαη θνηλέο ζηα ηξία ρσξηά

ηνπ ηδηώκαηνο. Έηζη, ην ξήκα έξρνκαη θιίλεηαη ζηνλ ελεζηώηα νξηζηηθήο σο

εξρνύκαη, εξρνύζαη, εξρνύηαη, εξρνύκεζα, εξρνύζε, εξρνύληαη θαη σο πξνο ην θιηηηθό

παξάδεηγκα κνηάδεη κε ηνλ αληίζηνηρν ρξόλν ηνπ ηδηώκαηνο ησλ Φαξάζσλ45

:

παξαδνύκαη, παξαδνύζαη, παξαδνύηαη, παξαδνύκαζηε, παξαδνύζηε, παξαδνύληαη. Ο

παξαηαηηθόο ζην ρηκαξηώηηθν ηδίσκα έρεη θιηηηθό παξάδεηγκα εξρνύκνπλα

(ζθεθηνύκνπλα, πιεξσλνύκνπλ, θ.ά.), εξρνύζνπλ, εξρνύηαλε46

(θαζνύηαλε47

,

εβξηζθνύηαλ)48

, εξρνύκεζα (παληξεπνύκαζ(η)αλ), --- , εξρνύζαλε (εθαζνύζαλ,

εθνηκνύζαλε)49

, ζην νπνίν αληηζηνηρνύλ ηύπνη παξαηαηηθνύ εξρνύκνπλ, εξρνύκνπλε,

θνβνύκνπλ, dξεπνύκνπλε50

θαη εξρνύζαλ, δεζηαηλνύζαλ, θαζνύζαλ από ηα Φάξαζα51

.

Ζ ζύκπησζε απηή νθείιεηαη κάιινλ ζε παξόκνηα θαη αλεμάξηεηε εμέιημε

ηδησκάησλ πνπ βξίζθνληαη αληίζηνηρα ζην δπηηθό θαη αλαηνιηθό άθξν ηνπ

επξύηεξνπ ειιελόθσλνπ ρώξνπ.

Ζ ύπαξμε ηνπσλπκηώλ κε ηελ αζπλίδεηε θαηάιεμε –ένο θαη ε δηαζπνξά

ηνπο από ηε Φηκάξα (Αξγηιένο, Διαηένο, Καζαλένο, Μεξηένο θ.ά.) σο ηνπο Γξπκάδεο

θαη ηελ Παιηάζα (Φαγένο, Γξαιένο, Παπξένο, Ρσπιένο θ.ά.) είλαη έλα άιιν ζηνηρείν

ηνπ θνηλνύ ππνζηξώκαηνο. Γελ γλσξίδνπκε άιιν ζεκείν ηνπ ειιελόθσλνπ ρώξνπ

όπνπ ηα ηνπσλύκηα ζε –ένο λα απαληάλε ζε ηέηνηα ζπρλόηεηα52

. Ζ θαηάιεμε –ένο,

πνπ απαληά ζηε Φηκάξα ζε επίζεηα θαη νπζηαζηηθά (πιαηένο53

, θνριένο „θνριίαο‟54

θηι.) πηζαλόλ λα δηεύξπλε ηε ζεκαζία ηεο θαη λα ελώζεθε κε θπησλύκηα, γηα λα

δειώλεη ηελ ηδηόηεηα „πιεζκνλή ζε …‟ ελόο ζπγθεθξηκέλνπ ρώξνπ: ειαηένο (ηόπνο)

> Διαηένο „ηόπνο κε πνιιά έιαηα‟.

Ζ θαηαλνκή ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ πνπ πεξηγξάθηεθαλ πην πάλσ θαίλεηαη

ζπγθεληξσηηθά ζηνλ αθόινπζν πίλαθα:

45

Αλδξηώηεο 1948 : 42. 46

αιιά θαη εξρόηαλ, ήξρνην, εξρόηνπλ. 47

αιιά θαη εθαζνύηαλε, εθαζόηνπ. 48

αιιά θαη εβξηζθνύηαλε, θνβνύηαλε, γελνύηαλε, βαξηνλνύηαλ. 49

αιιά θαη ιεγνύζαλε, ιεγνύζαλ, αξρνύζαλε, εςελνύζαλε, εηξσγνύζαλ. 50

Dawkins 1916. 51

Αλδξηώηεο 1948 : 44. 52

Αλάκεζα ζηα εθαηνληάδεο ηνπσλύκηα ηεο Μάλεο πνπ παξαζέηεη ν Κάζζεο,

ειάρηζηα θέξνπλ ηελ θαηάιεμε απηή: Μπνπριένο ‘από ην νκώλπκν πνπιί’,

Πινπρνπδαίνο, Χακνιένο Κάζζεο 1990 : 278, 282, 286. Βι. επίζεο ζην Γθνπβέν

Georgacas MacDonald 1559α, Αγξηιιένο Caracausi 1990 : 10. Από ηηο ζρεηηθέο

εξγαζίεο ηνπ Rohlfs γηα ηα ηνπσλύκηα ηεο Κάησ Ηηαιίαο θαη εθείλεο ηνπ

Βαγηαθάθνπ γηα ηα ηνπσλύκηα ηεο Μάλεο δελ εληνπίζακε ηνπσλύκηα ζε –ένο. Ζ

θαηάι. –ένο έρεη πεξάζεη ζρεδόλ απαξαηήξεηε από ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Βι.

Κίγθα 1982. 53

Μπόγθαο 1964-66 : Β΄ 78. 54

Μπόγθαο 1964-66 : Β΄ 87.

9

Τζηηαθηζκόο Ζκηβόξ.

θσλεελη.

Αζπλίδ. st > s -νύληαη

-νύζαλ

Τνπσλ..

ζε -ένο

Φηκάξα + + + + +

Γξπκάδεο

Παιηάζα

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Μάλε + +

Τζαθσληά +

Λαγθάδηα

Αξθαδίαο

+

(Γπηηθή)

Κξήηε

+

Κ.Ηηαιία + +

Κύπξνο +

Γσδεθάλεζα +

Φίνο +

Κύζεξα + +

Εάθπλζνο +

Κεθαιισληά +

Μέγαξα,

Κύκε,

Αίγηλα,

παιηά Αζήλα

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Λέζβνο +

Σθύξνο +

Βνύξκπηαλε

Ησαλλίλσλ

+

Λεπθάδα +

Φσξηά

Πξέβεδαο

+

Πόιε

Καζηνξηάο

+

Πόληνο + + -

Φάξαζα

+

Μεηά ηε γεληθή απηή εηθόλα, είλαη θαλεξό πσο ζηνπο ππνςήθηνπο

ζπγγελείο ηνπ ρηκαξηώηηθνπ ηδηώκαηνο, θαη κάιηζηα κε εληζρπκέλε ζέζε (βι. ηξνπή

/st/ > /s/), πξέπεη λα πξνζηεζεί θη απηό ηεο παιηάο Αζήλαο. κσο αο ζηαζνύκε

θάπσο ιεπηνκεξέζηεξα ζηε ζύγθξηζε ηνπ ρηκαξηώηηθνπ θαη ηνπ καληάηηθνπ

ηδηώκαηνο, γηα λα δνύκε αλ ζηνηρεηνζεηείηαη ε άπνςε γηα ζηελή ζπγγέλεηά ηνπο. Σηε

Μάλε «ν θαλόλαο πξνθνξάο ηνπ θαηαιεθηηθνύ –σ ησλ ξεκάησλ σο –νπ [θάλνπ,

10

ιένπ, θνηηάδνπ] είλαη γεληθόο θαη αλεμαίξεηνο»55

, ελώ ζην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο δελ

ζπκβαίλεη θάηη παξόκνην. Τν ίδην ηζρύεη θαη γηα ηελ απεξξίλσζε ησλ

ζπκπιεγκάησλ κπ, λη, γθ ζηε Μάλε56

θαη ηε δηαηήξεζε ηνπ έξξηλνπ ζηνηρείνπ ηνπο

ζην ρηκαξηώηηθν ηδίσκα. Ζ πξνθνξά ηνπ π ζαλ u ή iu, πνπ παξακέλεη δσληαλή ζηε

Μάλε57

, ζηε Φηκάξα είλαη ζπνξαδηθή θαη νθείιεηαη κάιινλ ζην θσλεηηθό

πεξηβάιινλ (Γξνπκάδεο, Žνππέα < Γππέα), θ.ν.θ. Σην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο

απαληνύλ ηα ηαθηηθά αξηζκεηηθά εμάηνο, εθηάηνο, νρηώηνο, πνπ δελ ηα βξίζθνπκε

ζηε Μάλε. Από ην νλνκαηνινγηθό πιηθό, εθηόο από νξηζκέλεο ηνπσλπκηθέο

ζπκπηώζεηο58

, είλαη ζαθήο ε δηαθνξά ζηα επώλπκα ησλ δύν πεξηνρώλ: ζηε Φηκάξα

επηθξαηνύλ ηα δηζύιιαβα ζε -εο, -νο θαη δελ απαληνύλ θαζόινπ ηα θαη‟ εμνρήλ

καληάηηθα ζε –άθνο θαη –έαο. Θα κπνξνύζακε λα παξαζέζνπκε θαη άιια ζεκεία

απόθιηζεο, αιιά γηα νηθνλνκία ρώξνπ πεξηνξηδόκαζηε κόλν ζε απηά.

Αλ ζπκθσλήζνπκε όηη ην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο δηαζέηεη ζηνηρεία

απηνηέιεηαο πνπ νθείινληαη ζηηο ηδηαηηεξόηεηεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

γισζζνγεσγξαθηθνύ ρώξνπ, ζα πξέπεη λα εμεηάζνπκε θαη ηε ρξνληθή ππόζηαζή

ηνπ. Τν πινύζην δσξηθό ππόζηξσκα ηνπ ρηκαξηώηηθνπ ηδηώκαηνο (νπζ. θάγαο ζηε

Φηκάξα, πβ. δσξ. θαγόο, ηνπσλύκηα Φαγένο ζηελ Παιηάζα θαη Παγά ζε ηξία

δηαθνξεηηθά ζεκεία, Καπόξη ζηνπο Γξπκάδεο, πβ. δσξ. θάπνο, θηι.) θαη νη

ιεμηινγηθνί αξρατζκνί (αgίδα < αξρ. αθίο „κηθξή πνζόηεηα‟, θπβέξηη < αξρ.

θπβέξηηνλ „θπςέιε‟, θαζαίξσ < αξρ. θαζαίξσ „θαζαξίδσ‟, όξζα < αξρ. όξληο, αηη.

όξληζα, θηι.)59

απνδεηθλύνπλ ηε δηαρξνληθή παξνπζία ηεο ειιεληθήο ζηελ επξύηεξε

πεξηνρή.

Τα δηάζπαξηα ειιεληθά ηνπσλύκηα θαηά κήθνο ησλ παξαιίσλ από έλα

ζεκείν βνξεηόηεξα ηεο Απιώλαο κέρξη λνηηόηεξα ησλ Αγίσλ Σαξάληα, είλαη

κάξηπξεο ηεο παξνπζίαο νλνκαηνζεηώλ πνπ, όληαο κόληκα εγθαηεζηεκέλνη ή

πεξαζηηθνί, δίλνπλ θαη παίξλνπλ κε ηε ζάιαζζα, γλσξίδνπλ ηα επιίκελα ζεκεία ηεο

(Ληκληώλαο, Πάλνξκνο, Γηαιηζθάξη, Βαζπκηώλαο, Απιώλ, Καξαβνζηάζη θ.ά.), θαη

όηαλ ηε βιέπνπλ λα αγξηεύεη, ραξάζζνπλ αθηεξώζεηο πάλσ ζε δπζπξόζηηα βξάρηα

(βι. ηνπσλ. ζηα Γξάκκαηα, βνξεηνδπηηθά ηεο Παιηάζαο). Τνπο ελδηαθέξνπλ επίζεο

ηα πεξάζκαηα (Πόξνο, Γηαπόξη) θαη νη ηδηόηεηεο ηνπ εδάθνπο ηεο παξαιηαθήο δώλεο

(Δθηάβξπζνο, Πξίλνο, Γξαιένο, Ρσπιένο, θ.ά.).

Ζ επηρεηξεκαηνινγία γηα ηε δηαρξνληθή παξνπζία ηεο ειιεληθήο ζ‟ απηά ηα

κέξε εληζρύεηαη έκκεζα θαη από ην βάζνο θαη ην εύξνο ηεο επίδξαζήο ηεο ζηνλ

αιβαλόθσλν πεξίγπξν. Ζ ύπαξμε, ι.ρ., ζην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο κηαο εζηίαο

αζπλίδεησλ ηύπσλ ζε –έα επζύλεηαη πηζαλώο γηα ηελ παξνπζία ζηελ αιβαληθή

ειιεληθώλ δαλείσλ ηνπ ηύπνπ folé –(j)a „θσιηά‟, mirgalé –(j)a „ακπγδαιηά‟ θ.ά.

Δπίζεο, ην ελδερόκελν ην ηδίσκα ηεο Φηκάξαο λα ζηάζεθε ζε νξηζκέλεο

55

Κάζζεο 1982 : 37. 56

Κνληνζόπνπινπ 2001 : 78. 57

Κνληνζόπνπινπ .ν.π. 58

θνπηαξάο (Φ.) : θνπηάξη (Μ), Γηαιηζθάξη (Γ) : Γηαιηζθάξηα (Μ), Βαληεξό (Π) :

Φαληεξό (Μ), Λίζνο (Π) : Λίζνο (Μ), Šθαβδάθηα (Π) : θαθηδάθηα (Μ), θ.ά. 59

Πεξηζζόηεξα παξαδείγκαηα ζην Βαγηαθάθνο 1988 : 329-331.

11

πεξηπηώζεηο κεζνιαβεηήο γηα ηελ εηζρώξεζε ζηελ αιβαληθή ιέμεσλ από ηα

ειιεληθά ηεο Κάησ Ηηαιίαο, επαιεζεύεηαη πιήξσο κε ηελ αιβ. ι. puhí –a „αύξα,

δξνζεξόο αέξαο‟ < θαησηηαι. η. pujía < απνγεία (αύξα)60

.

Σην πινύζην δηαιεθηηθό πιηθό από ην όκνξν κε ηε Φηκάξα αιβαλόθσλν

ρσξηό Κεπαξό, πνπ έρεη δεκνζηεπηεί ηειεπηαία61

, επηρσξηάδνπλ ιέμεηο πνπ αλήθνπλ

ζε πξνγελέζηεξεο θάζεηο ηεο ειιεληθήο. Τέηνην είλαη ην ζει. νπζ. dhékë –a

„ηεκάρην, κεγάιν θνκκάηη‟, ζπγθξίζηκν κε ην αξρ.ειι. δάθνο (ην) „δάγθακα‟ [<

αξρ.ειι. δάθλσ „δαγθώλσ‟]62

, κε ηε γλσζηή κεηαθσλία a > e ηεο αιβαληθήο. Ζ ι.

απαληά θαη ζηα αξβαλίηηθα σο dhákë-a θαη κε ζεκ. „δαγθσκαηηά‟ ζε Άλδξν θαη

Δύβνηα63

θαη „πειεθνύδη‟ ζηε Σαιακίλα64

. Δίλαη ελδηαθέξνλ ην όηη θαη ζηελ

αιβαληθή ε ι. kafshátë „κπνπθηά‟ είλαη παξάγσγν ηνπ ξ. kafshój „δαγθώλσ‟. Γίπια

ζηηο ι. grúzë -a θαη krúzë –a ηνπ Κεπαξό („κνλνεηέο θπηό … πνπ ρξεζηκνπνηείηαη

σο ηξνθή γηα ηα κνλόρεια δώα‟), ηνπο δηάθνξνπο ειι. η. ζηελ Ήπεηξν (γξνύδν,

γξνύδα), Κέξθπξα (θξνύδα) θαη ηελ Κάησ Ηηαιία (kliza, kriza, klisa), νη νπνίνη

ζρεηίδνληαη κε ηελ αξρ.ειι. ι. θλύδα65

, ζην αιβαλόθσλν ρσξηό Βνύλν ηεο Φηκάξαο,

πνπ βξίζθεηαη αλάκεζα ζηε Φηκάξα-ρσξηό θαη ηνπο Γξπκάδεο, καξηπξείηαη ε ι.

onogrúzë-a66

, πνπ αλάγεηαη ζην νπζ. *νλνγξνύδα < *νλνθλύδα. Ζ ύπαξμή ηνπ

κπνξεί λα ζεσξεζεί βέβαηε όρη κόλν επεηδή καξηπξνύληαη άιιεο αξραίεο νλνκαζίεο

θπηώλ κε α΄ ζπλζεηηθό ην νλν- (νλόπνξδνλ, νλόππμνο, νλνθάξδηνλ)67

αιιά θαη γηαηί

παξάιιεια κε ην onogrúzë εκθαλίδεηαη ζηα αιβαλόθσλα ρσξηά ηεο Φηκάξαο ην

ζπλώλπκό ηνπ gruzëgomáre „γνκαξό-γξνπδα‟68

.

Όζηεξα από ηε ζύληνκε απηή αλαςειάθεζε ηνπ δεηήκαηνο, κπνξνύκε λα

ζπκπεξάλνπκε όηη ην ειιεληθό ηδίσκα ηεο Φηκάξαο δελ ζπγθεληξώλεη

ραξαθηεξηζηηθά εηδηθήο ή απνθιεηζηηθήο ζπγγέλεηαο κε θαλέλα απó ηα ππόινηπα

λενειιεληθά ηδηώκαηα πνπ λα δηθαηνινγνύλ ηελ πξνέιεπζή ηνπ από κηα

ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή (Μάλε θηι.). Ζ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε δείρλεη πσο ε

ειιελνθσλία ζηελ πεξηνρή είλαη αξθεηά παιηά. Ζ θαιύηεξε γλώζε ηνπ

ζπγθεθξηκέλνπ ηδηώκαηνο θαη ηεο ζύλζεηεο εηθόλαο ησλ λενειιεληθώλ δηαιέθησλ

πηζηεύνπκε όηη ζα εκπινπηίζνπλ πεξαηηέξσ ηε ζρεηηθή επηρεηξεκαηνινγία.

Βιβλιογραφία

60

Rohlfs 1964 : 47. 61

Sotiri 2001, 2004. Βι. θαη ζρεηηθή βηβιηνθξηζία καο ζην ππό έθδνζε πεξηνδηθό

Albanohellenica 3 (2002-2005), απ‟ όπνπ αληινύκε κέξνο ηνπ πιηθνύ πνπ

παξνπζηάδνπκε εδώ. 62

Andriotis.1974 : 200. 63

Γηνράιαο 2000 : 244, 2002 : 398. 64

Καξαληήο 65

Tzitzilis 1997 : 204. 66

Bajrami 2003 : 260. 67

Liddell & Scott 68

Sotiri 2004 : 284.

12

Αλαγλσζηόπνπινο, Γ. 1925. «Πεξί ηνπ ξήκαηνο ελ ηε ελ Ζπείξσ ιαινπκέλε.

Βξαρεία επηζθόπεζηο ησλ επεηξσηηθώλ ηδησκάησλ». Αζελά 36 : 61-98.

Αλδξηώηεο, Ν. 1948. Τν γισζζηθό ηδίσκα ησλ Φαξάζσλ. Αζήλα : Ίθαξνο.

Αξαβαληηλόο, Π. 1856. Φξνλνγξαθία ηεο Ζπείξνπ ησλ ηε νκόξσλ Διιεληθώλ θαη

Ηιιπξηθώλ ρσξώλ. Η-II. Αζήλα.

Βαγηαθάθνο, Γ. 1983. «Γισζζηθά θαη ιανγξαθηθά Φηκάξαο Β.Ζπείξνπ θαη Μάλεο».

Β΄ Σπκπόζην γισζζνινγίαο ηνπ βνξεηνειιαδηθνύ ρώξνπ. Θεζζαινλίθε : IMXA.

Βαγηαθάθνο, Γ. 1988. «Σπκβνιή εηο ηελ κειέηελ ηνπ γισζζηθνύ ηδηώκαηνο ηεο

Φηκάξαο Βνξείνπ Ζπείξνπ». Πξαθηηθά Α΄ Παλειιήληνπ Δπηζηεκνληθνύ Σπλεδξίνπ

«Βόξεηνο Ήπεηξνο - Άγηνο Κνζκάο ν Αηησιόο» (Κόληηζα 1987). Αζήλα : Η.Μ.

Γξπηλνππόιεσο-Πσγσληαλήο θαη Κνλίηζεο – Παλειιήληνο Σύλδεζκνο

Β/επεηξσηηθνύ Αγώλνο.

Βεξλίθνο, Ν. & Γαζθαινπνύινπ, Σ. 1999. Σηηο απαξρέο ηεο λενειιεληθήο

ηδενινγίαο. Τν ρξνληθό ηεο Γξόπνιεο. Αζήλα : Αθνί Τνιίδε.

Βξαλνύζεο, Λ. 1962. Φξνληθά ηεο Μεζαησληθήο θαη Τνπξθνθξαηνύκελεο Ζπείξνπ

– Δθδόζεηο θαη ρεηξόγξαθα. Ησάλληλα : Δηαηξεία Ζπεηξσηηθώλ Μειεηώλ.

Γηνράιαο, Τ. 2000. Άλδξνο. Αξβαλίηεο θαη Αξβαλίηηθα. Αζήλα : Δθδόζεηο Παηάθε.

Γηνράιαο, Τ. 2002. Δύβνηα. Τα Αξβαλίηηθα. Αζήλα : Δθδόζεηο Παηάθε.

Γέδε, Κ.Ν. 1978. Γξπκάδεο Φεηκάξξαο. Αζήλα : Σείξηνο.

Γέλδηα, Μ.1926. «Απνπιία θαη Φηκάξα. Γισζζηθαί θαη ηζηνξηθαί ζρέζεηο ησλ

ειιεληθώλ απηώλ πιεζπζκώλ». Αζελά 38 : 72-109.

Καξαλαζηάζεο, Α. 1984-1992. Ηζηνξηθόλ ιεμηθόλ ησλ ειιεληθώλ ηδησκάησλ ηεο

Κάησ Ηηαιίαο. Αζήλα : Αθαδεκία Αζελώλ.

Καξαληήο, Τ. Αξβαλίηηθν ιεμηθό ηεο Σαιακίλαο (αλέθδ. ρεηξόγξ.).

Κάζζεο, Κ.Γ. 1982. Τν γισζζηθό ηδίσκα ηεο Μάλεο. Αζήλα.

Κάζζεο, Κ.Γ. 1990. «Άλζε ηεο Πέηξαο» ζην ρώξν ηνπ ζηαηηθνύ ρξόλνπ ήηνη

νηθνγέλεηεο θαη εθθιεζίεο ζηελ Μάλε. Αζήλα : Ηρώξ.

Κίγθα, Δ. 1982. Μνξθνινγία ησλ λενειιεληθώλ πεξηεθηηθώλ ηνπσλπκίσλ.

(Αδεκνζ. δηδ.δηαηξηβή). Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ.

Κνληνζόπνπινπ, Ν. 2001. Γηάιεθηνη θαη ηδηώκαηα ηεο λέαο ειιεληθήο. Αζήλα :

Δθδόζεηο Γξεγόξε.

Κξηαξάο, E. 1969 - . Λεμηθό ηεο κεζαησληθήο ειιεληθήο δεκώδνπο γξακκαηείαο.

Θεζζαινλίθε.

Μελάο, Κ. 1987. «Οη θαηαιήμεηο ηεο νξηζηηθήο ησλ κνλνιεθηηθώλ ξεκαηηθώλ

ηύπσλ ηεο κεζνπαζεηηθήο θσλήο». Γσδώλε 16 : 21-60.

Μπόγθαο, Δ. 1964-1966. Τα γισζζηθά ηδηώκαηα ηεο Ζπείξνπ (Βνξείνπ, Κεληξηθήο

θαη Ννηίνπ) T. A´-Β΄. Ησάλληλα : Δηαηξεία Ζπεηξσηηθώλ Μειεηώλ.

Παπαδόπνπινο, Α. 1955. «Ζ αθνκνίσζηο ηνπ η ππό ηνπ ζ». Αξρείνλ Πόληνπ 20 :

249-253.

Σάζα, Κ.Ν. 1870. Νενειιεληθήο Φηινινγίαο Παξάξηεκα. Ηζηνξία ηνπ δεηήκαηνο

ηεο ειιεληθήο γιώζζεο. Αζήλα : Τππνγξαθία ηέθλσλ Α.Κνξνκειά.

Σππξνκίιηνπ. 1969. Φξνληθό ηνπ Μεζνινγγίνπ (1825-1826). Αζήλα : Δθδόζεηο

Γαιαμία.

Σπύξνπ, Λ.Π. 1965. Ζ Φεηκάξξα (ηνπσλύκηα – ιανγξαθία – ηζηνξία). Αζήλα :

Έθδνζηο Δζληθνύ Σπλδέζκνπ Φεηκαξξησηώλ «Τ‟ Αθξνθεξαύληα».

13

Φαηδηδάθηο, Γ. 1905-1907. Μεζαησληθά θαη Νέα Διιεληθά. Τ. Α΄-Β΄. Αζήλα :

Βηβιηνζήθε Μαξαζιή.

Φπηήξεο, Γ. 1987. Κεξθπξατθό γισζζάξη. Κέξθπξα.

Amantos, K. 1903. Die Suffixe der neugriechischen Ortsnamen. München : Verlag

von Louis Finsterlin.

Andriotis, N. 1974. Lexicon der Archaismen in neugriechischen Dialekten. Wien :

Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Bajrami, E. 2004. Pas gjurmëve të këngës. Tiranë : Albulena.

Caracausi, G. 1990. Lessico Greco della Sicilia e dell‟ Italia meridionale (secoli X-

XIV). Palermo : Centro di Studi Filologici e Linguistici Siciliani.

Caesar, G.J. 1899. De Bello Civili. Lipsiae : Teubner.

Dawkins, R. 1916. Modern Greek in Asia Minor. Cambridge.

Demiraj, Sh. 2004. “Gjuha amtare në bregdetin jugor shqiptar gjatë shekujve”.

Himara në shekuj. Tiranë : Akademia e Shkencave.

Floristan, J.M. 1990-91. “Los contactos de la Chimarra con el reino de Napoles

durante el siglo XVI y comienzos del XVII” I. Erytheia 11-12 : 105-13; II. 1992.

Erytheia 13 : 53-87.

Georgacas, D. & McDonald, W.A. 1967. Place names of southwest Peloponnesus.

Register and indexes. Athens.

Hobsbawm, E. & Ranger, T. (ed.). 1983. The Invention of Tradition. Cambridge

University Press. [Διι. έθδ. 2004. Ζ επηλόεζε ηεο παξάδνζεο. Μεηάθξαζε

Θ.Αζαλαζίνπ. Αζήλα : Θεκέιην.]

Höeg, C. 1925. «Παξαηεξήζεηο ζηα γισζζηθά αλάιεθηα ηνπ Γ.

Αλαγλσζηνπνύινπ», Αζελά 36 : 289-296.

Nushi, J. 1991. Fjalë popullore nga Myzeqeja. Tiranë : Akademia e Shkencave e

Republikës së Shqipërisë.

Rohlfs, G. 1964. Lexicon Graecanicum Italiae Inferioris. Tübingen : Max Niemeyer

Verlag.

Sotiri, N. 2001. E folmja dhe toponimia e Qeparoit. Tiranë : Konica.

Sotiri, N. 2004. “E folmja e Himarës”. Himara në shekuj. Tiranë : Akademia e

Shkencave.

Totoni, M. 1964. “E folmja e Bregdetit të Poshtëm” I. Studime Filologjike 1 : 129-

158; II. Studime Fillologjike 2 : 121-139.

Totoni, M. 1971. “Vëzhgime rreth të folmeve të Kurveleshit”. Dialektologjia

Shqiptare I : 31-117.

Tzitzilis, Chr. 1997. “Zur Problematik der griechischen Lehnwörter im

Albanischen”. Zeitschrift für Balkanologie 33/2 : 200-214.

Vido, V. 2000. Helenizëm që nuk u shua. Narta e Vlorës – Një essé në fushën e

etnografisë. Athinë.

Abstract

The up to date research about the greek dialect of Chimara, could not

provide a definitive and convincing answer to the issue of origin of this greek

speaking islet and its relations to the other greek dialects, nor

14

was its presence, within an albanian speaking continuum, adequately

explained.

This paper attempts to restate the problem based on material of an ongoing,

in-situ investigation. An attempt is made to prove that the composite image

of this dialect is the result of successive lingual overlays which are

evident in the existing traces of the greek language in the wider region as

well as in the dialect's relations to the Albanian.

Λέμεηο – θιεηδηά: λενειιεληθέο δηάιεθηνη, ζρέζεηο λενειιεληθώλ ηδησκάησλ