1 1

МАКЕДОН СЛАВКОСКИ

ОСНОВИ НА ЈАВНОТО ПРАВО ЗА IV ГОДИНА

(РЕДОВЕН И ИЗБОРЕН)

ЕКОНОМСКА, ПРАВНА И ТРГОВСКА СТРУКА

ПРАВЕН ТЕХНИЧАР

СКОПЈЕ, 2010

2 2

Уредник: Слободанка Славковска

Рецензенти: д-р Душко Стојановски, универзитетски професор

Александар Канурков, професор во СЕПУГС „Васил Антевски-Дрен“ Скопје

Анета Стефановска, професор во СЕПУГС „Васил Антевски-Дрен“ Скопје

Со решение на Министерството за образование и наука бр. _________________ година, со одобрува употребата на овој учебник

3 3

СОДРЖИНА

СИСТЕМ НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ (ТРУДОВОТО ПРАВО) ................................................................ 11 ПРЕДМЕТ НА ТРУДОВОТО ПРАВО ........................................................................................................................................ 11

НАСТАНУВАЊЕ И РАЗВИТОК НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ ..................................................................... 12 КАРАКТЕР НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ ........................................................................................................... 13 ПОИМ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАБОТНИОТ ОДНОС .......................................................................... 15 РАБОТНО-ПРАВНА ПОЛОЖБА НА РАБОТНИЦИТЕ ................................................................................ 16 ПОЛОЖБАТА НА СЛУЖБЕНИЦИТЕ ВРАБОТЕНИ ВО ДРЖАВНИТЕ ОРГАНИ .............................. 17 РАБОТНО-ПРАВНА ПОЛОЖБА НА ДИРЕКТОРОТ ................................................................................... 18

ИЗВОРИ НА ТРУДОВОТО ПРАВО ............................................................................................................................................ 19 НОРМАТИВНИ АКТИ НА ДРЖАВАТА ........................................................................................................... 20

МЕЃУНАРОДНИ ИЗВОРИ НА ТРУДОВОТО ПРАВО ....................................................................................................... 23 КОНВЕНЦИИ И ПРЕПОРАКИ НА МОТ .......................................................................................................... 25

НАЧЕЛА НА ТРУДОВОТО ПРАВО ............................................................................................................................................ 26 ПРАВО НА РАБОТА ............................................................................................................................................... 27 ПРАВО НА ШТРАЈК ............................................................................................................................................... 28 ПОПРЕЧУВАЊЕ НА ШТРАЈКОТ ....................................................................................................................... 29 ПРАВО НА РАБОТНИЧКИ СИНДИКАТИ....................................................................................................... 30 АСОЦИЈАЦИЈА НА РАБОТОДАВЦИ ................................................................................................................. 31 ПРАВО НА СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ ..................................................................................................... 31

ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС ........................................................................................................... 33 УСЛОВИ ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС ............................................................................................................ 33 НАЧИНИ И ПОСТАПКА ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС ............................................................................ 34

УТВРДУВАЊЕ НА ПОТРЕБА И ОГЛАСУВАЊЕ, ОДНОСНО ОБЈАВУВАЊЕ НА ПОТРЕБАТА ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС ................................................................................................................ 34 ПРИЈАВУВАЊЕ НА ОГЛАС И ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКА ЗА ИЗБОР .............................................. 35

ПРАВНИ ОСНОВИ ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС ....................................................................................... 44 ИЗВЕСТУВАЊЕ ЗА ИЗВРШЕНИОТ ИЗБОР .................................................................................................. 49 СТАПУВАЊЕ НА РАБОТА ................................................................................................................................... 49

ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС БЕЗ ЈАВНО ОГЛАСУВАЊЕ ............................................................................. 49 ДРУГИ НАЧИНИ НА ЗАДОВОЛУВАЊЕ НА ПОТРЕБИТЕ ОД РАБОТНИЦИ ..................................... 51 ИНСТИТУТИ ЗА ПРОВЕРКА НА РАБОТНИТЕ СПОСОБНОСТИ И НА ОСПОСОБЕНОСТА ЗА РАБОТА ...................................................................................................................................................................... 51

ПРОБНА РАБОТА .............................................................................................................................................................................. 53 ПРИПРАВНИЦИ ...................................................................................................................................................... 54 СТАЖАНТИ, ЧИРАЦИ И ПРАКТИКАНТИ..................................................................................................... 55

РАБОТЕН ОДНОС НА ОДРЕДЕНО И НА НЕОДРЕДЕНО ВРЕМЕ ............................................................................. 55 РАБОТЕН ОДНОС СО РАБОТЕЊЕ КАЈ ПОВЕЌЕ РАБОТОДАВЦИ .......................................................................... 56

ДОПОЛНИТЕЛЕН РАБОТЕН ОДНОС (ХОНОРАРНА РАБОТА) ............................................................. 57 РАБОТЕН ОДНОС СО НЕПОЛНО (СКРАТЕНО) РАБОТНО ВРЕМЕ ...................................................... 57 ВРШЕЊЕ РАБОТА ДОМА .................................................................................................................................... 58 ВРАБОТУВАЊЕ НА ДЕЛОВНИ ЛУЃЕ (МЕНАЏЕРИ)................................................................................. 59 ВРШЕЊЕ НА РАБОТА НАДВОР ОД ДЕЈНОСТА НА РАБОТОДАВАЧОТ............................................. 59

РАСПОРЕДУВАЊЕ НА РАБОТНИКОТ .................................................................................................................................. 60 СТРУЧНО ОБРАЗОВАНИЕ И УСОВРШУВАЊЕ НА РАБОТНИЦИТЕ ..................................................................... 62

4

4

РАБОТНО ВРЕМЕ, ОДМОР И ОТСУСТВО ................................................................................................. 65 ПОИМ И ИСТОРИСКИ РАЗВИТОК НА РАБОТНОТО ВРЕМЕ ................................................................................... 65 ВИДОВИ РАБОТНО ВРЕМЕ ........................................................................................................................................................ 65

ПОЛНО РАБОТНО ВРЕМЕ .................................................................................................................................. 65 РАБОТНО ВРЕМЕ ОДРЕДЕНО КАКО ПОЛНО (СКРАТЕНО ИЛИ ПОКРАТКО РАБОТНО ВРЕМЕ КОЕ Е ИЗЕДНАЧЕНО СО ПОЛНОТО) ............................................................................................................. 66 НЕПОЛНО РАБОТНО ВРЕМЕ............................................................................................................................. 66 РАБОТНО ВРЕМЕ ПОДОЛГО ОД ПОЛНОТО (ПРЕКУВРЕМЕНА РАБОТА) ...................................... 67 НОЌНО РАБОТНО ВРЕМЕ (НОЌНА РАБОТА) ............................................................................................. 67

РАСПОРЕД НА РАБОТНОТО ВРЕМЕ...................................................................................................................................... 68 ОДМОРИ ................................................................................................................................................................................................ 69

ВИДОВИ ОДМОРИ ................................................................................................................................................. 70 ОТСУСТВА............................................................................................................................................................................................. 72

ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА ............................................................................................................................... 75 ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ЗАШТИТАТА ПРИ РАБОТА ..................................................................................................... 75

ОПШТА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА..................................................................................................................... 76 ПОСЕБНА ЗАШТИТА ............................................................................................................................................ 76 ПРАВА И ОБВРСКИ НА РАБОТНИКОТ ВО ВРСКА СО ЗАШТИТАТА НА РАБОТА ........................ 77

ПОСЕБНА ЗАШТИТА НА ОДДЕЛНИ КАТЕГОРИИ РАБОТНИЦИ (ЖЕНИ, МЛАДИНЦИ, ИНВАЛИДИ И ПОВОЗРАСНИ РАБОТНИЦИ) ................................................................................................................................................ 77 ИНСПЕКЦИЈА НА ТРУДОТ .......................................................................................................................................................... 80

НАДЗОР НАД ПРИДРЖУВАЊЕ НА ПРОПИСИТЕ ЗА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА И ПРОПИСИТЕ ЗА РАБОТНИ ОДНОСИ ......................................................................................................................................... 80

ПЛАТА, НАДОМЕСТОЦИ НА ПЛАТА И НАГРАДУВАЊЕ НА ВРАБОТЕНИТЕ ................................ 83 ПОИМ И ОДРЕДУВАЊЕ НА ПЛАТА ....................................................................................................................................... 83

НАЈНИСКА ПЛАТА И ЕЛЕМЕНТИ ЗА НЕЈЗИНО ОДРЕДУВАЊЕ (ОСНОВНА ПЛАТА) ................. 84 НАДОМЕСТОК НА ПЛАТА .................................................................................................................................. 85

ДИСЦИПЛИНСКА И МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ .......................................................................... 87 ДИСЦИПЛИНСКА ОДГОВОРНОСТ ......................................................................................................................................... 87

ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА РАБОТНАТА ДИСЦИПЛИНА И НА ОДГОВОРНОСТА ............................... 87 МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ ............................................................................................................................................... 89

МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ НА РАБОТНИКОТ ЗА ШТЕТА ПРЕДИЗВИКАНА НЕПОСРЕДНО НА РАБОТОДАВЕЦОТ ............................................................................................................ 90

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ............................................................................................. 95 ОСНОВИ ЗА ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ............................................................................................ 95

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ПО СПОГОДБА .................................................................. 95 ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ЗАСНОВАН НА ОДРЕДЕНО ВРЕМЕ .......................... 96 ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС СОГЛАСНО ЗАКОНОТ .................................................... 96

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС СО ОТКАЗ ....................................................................................................... 97 ПОИМ И ВИДОВИ ОТКАЗ ................................................................................................................................... 97 ОТКАЗ ДАДЕН ОД СТРАНА НА РАБОТНИКОТ........................................................................................... 98 ОТКАЗ ЗА ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ДАДЕН ОД СТРАНА НА РАБОТОДАВЕЦОТ ................................................................................................................................................. 98 ОТКАЗ ПОРАДИ ЛИЧНИ ПРИЧИНИ ОД СТРАНА НА РАБОТНИКОТ И НЕГОВА НЕСПОСОБНОСТ ДА ЈА ИЗВРШУВА РАБОТАТА ....................................................................................... 98

5

5

ОТКАЗ ЗАРАДИ КРШЕЊЕ НА РАБОТНАТА ДИСЦИПЛИНА ................................................................ 99 ОТСТРАНУВАЊЕ НА РАБОТНИКОТ ДО ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКА ЗА ОТКАЗ......................... 99 ОТКАЗЕН РОК, РОКОВИ ЗА ОТКАЗ И ЗАСТАРЕНОСТ НА РОКОТ ЗА ОТКАЗ ............................. 100 ЗАШТИТА НА ПРАВОТО НА РАБОТНИКОТ ПО ОДЛУКА ЗА ОТКАЗ ЗА ПРЕТАНОК НА РАБОТНИОТ ОДНОС .......................................................................................................................................... 101 ОТКАЗ ПОРАДИ ДЕЛОВНИ ПРИЧИНИ ...................................................................................................... 101

ЗАШТИТА НА ПРАВАТА НА РАБОТНИКОТ ................................................................................................................... 104 ЗАШТИТА НА ПРАВОТО КАЈ РАБОТОДАВЕЦОТ ................................................................................... 105 СУДСКА ЗАШТИТА НА ПРАВОТО НА РАБОТНИКОТ ........................................................................... 105 ПОСРЕДУВАЊЕ НА ИНСПЕКЦИЈАТА НА ТРУДОТ ................................................................................ 107 МИРНО РЕШАВАЊЕ НА СПОРОВИ ОД РАБОТЕН ОДНОС (МИРОВНИ СОВЕТИ И АРБИТРАЖИ) ....................................................................................................................................................... 107 ЕКОНОМСКО-СОЦИЈАЛЕН СОВЕТ ............................................................................................................... 108

СЛУЖБЕНИЧКИТЕ ОДНОСИ ВО ДРЖАВНАТА УПРАВА И ДРУГИТЕ ДРЖАВНИ ОРГАНИ.... 111 ВРАБОТУВАЊЕ И ПРЕСТАНУВАЊЕ НА ВРАБОТУВАЊЕТО НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ ...... 111

ДОЛЖНОСТИ И ПРАВА НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ ................................................................ 115 ДИСЦИПЛИНСКА И МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ .............................................................................................. 116 СИСТЕМ НА ПЛАТИ И НАДОМЕСТОЦИ НА ПЛАТИ НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ........................ 117

СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ – ПРАВА ОД ЗДРАВСТВЕНО, ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО

ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................................................................ 121 ПОИМ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ .................................................................. 121 ОСИГУРЕНИ ЛИЦА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ........................................................................................ 122 ГРАНКИ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................................... 123

ПОДЕЛБА НА ПРАВАТА ОД СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ .......................................................... 124 ПРЕСТАЦИИ ВО СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ................................................................................. 124 ЦЕЛОСНО, НЕЦЕЛОСНО И ПРОШИРЕНО ОСИГУРУВАЊЕ ................................................................ 125

ОРГАНИЗАЦИЈА И ФИНАНСИРЊЕ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВЊЕ ......................................................... 125 ОРГАНИЗАЦИЈА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ .......................................................................... 125 ФОНДОВИ ЗА СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................ 126 ФИНАНСИРАЊЕ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ......................................................................... 128

ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВАТА ОД СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ................................................................. 129 НАЧЕЛА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................................... 131 ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................................................................ 132

ПРАВО НА ЗАДОЛЖИТЕЛНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА .................................................................. 133 ПРАВО НА НАДОМЕСТОК НА ПЛАТА И НА ДРУГИ ПАРИЧНИ НАДОМЕСТОЦИ...................... 134

ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ ............................................................................................................. 135 ПРАВНИ ОСНОВИ НА ПЕНЗИСКОТО И ИНВАЛИДСКОТО ОСИГУРУВАЊЕ ................................................ 137

ОСИГУРЕНИ СЛУЧАИ ВО ПЕНЗИСКОТО И ИНВАЛИДСКОТО ОСИГУРУВАЊЕ ........................ 137 СТАРОСТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК .......................................................................................................... 137 СМРТТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК ............................................................................................................... 138 ИНВАЛИДНОСТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК............................................................................................. 138 ТЕЛЕСНОТО ОШТЕТУВАЊЕ КАКО ОСНОВА И РИЗИК ....................................................................... 139

ПОВРЕДА НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ........................................................................................ 140 ПОВРЕДА НА РАБОТА....................................................................................................................................... 140 ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ....................................................................................................................... 140

ПЕНЗИСКИ СТАЖ ......................................................................................................................................................................... 141

6

6

СТАРОСНА ПЕНЗИЈА ................................................................................................................................................................... 142 ОДРЕДУВАЊЕ НА СТАРОСНА ПЕНЗИЈА ................................................................................................... 143

СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА ....................................................................................................................................................................... 144 ПОСЕБНИ УСЛОВИ ЗА СТЕКНУВАЊЕ НА СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА ........................................................ 145

ИНВАЛИДСКА ПЕНЗИЈА ........................................................................................................................................................... 147 ПЕНЗИСКА ОСНОВА И ВИСИНА НА ИНВАЛИДСКА ПЕНЗИЈА ......................................................... 148 НАЈНИЗОК И МАКСИМАЛЕН ИЗНОС НА СТАРОСНА ПЕНЗИЈА ....................................................... 148

ЗАДОЛЖИТЕЛНО КАПИТАЛНО ФИНАНСИРАНО ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ 151 ДОБРОВОЛНО КАПИТАЛНО ФИНАСИРАНО ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ ........... 153 ЗАШТИТА И ОСИГУРУВАЊЕ ВО СЛУЧАЈ НА НЕВРАБОТЕНОСТ ....................................................................... 153

ПРАВА ВО СЛУЧАЈ НА НЕВРАБОТЕНОСТ ................................................................................................. 154

МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА ВРАБОТЕНИТЕ И ОСИГУРЕНИЦИТЕ.............................................. 157 ЕВИДЕНЦИЈА НА ВРАБОТЕНИТЕ ....................................................................................................................................... 157

МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА АКТИВНИТЕ ОСИГУРЕНИЦИ ............................................................. 157 МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА КОРИСНИЦИТЕ НА ПРАВАТА (ПЕНЗИОНЕРИ И ДРУГИ КОРИСНИЦИ) ....................................................................................................................................................... 158 ЕВИДЕНЦИЈА НА НЕВРАБОТЕНИТЕ .......................................................................................................... 159

МЕЃУНАРОДНО ЈАВНО ПРАВО ................................................................................................................ 163 ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА МЕЃУНАРОДНОТО ЈАВНО ПРАВО ................................................................................... 163 ДИПЛОМАТИЈА .............................................................................................................................................................................. 165

ДЕЈНОСТ НА ДИПЛОМАТИЈАТА ................................................................................................................... 168 ОРГАНИ ЗА ОДРЖУВАЊЕ НА МЕЃУНАРОДНИ ОДНОСИ ...................................................................................... 168 ДИПЛОМАТСКИ ПРЕТСТАВНИШТВА .............................................................................................................................. 170 ПОСТАПКА ЗА ВОСПОСТАВУВАЊЕ НА ДИПЛОМАТСКИ ОДНОСИ ................................................................. 171

ПОСТАВУВАЊЕ НА ДИПЛОМАТСКИ ПРЕТСТАВНИЦИ ..................................................................... 171 ФУНКЦИИ НА ДИПЛОМАТСКАТА МИСИЈА И КОНЗУЛАТИТЕ ....................................................... 172 ДИПЛОМАТСКА ЛИСТА ................................................................................................................................... 173

ДИПЛОМАТСКИ ПРОТОКОЛ.................................................................................................................................................. 173 ДИПЛОМАТСКА ПРЕПИСКА .................................................................................................................................................. 175

СЛУЖБЕНА ДИПЛОМАТСКА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА ............................................................................. 175 ПОЛУОФИЦИЈАЛНА ИЛИ НЕФОРМАЛНА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА .................................................... 181 ПРИВАТНА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА................................................................................................................. 182

МЕЃУНАРОДНИ ДОГОВОРИ ................................................................................................................................................... 183 ПОИМ ЗА МЕЃУНАРОДНИ ДОГОВОРИ И ИЗРАЗИ ЗА НИВНО РАЗЛИКУВАЊЕ ....................... 183

ПОДЕЛБА НА МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ .............................................................................................................. 184 ДЕЛОВИ НА ДОГОВОРИТЕ ............................................................................................................................. 185

СКЛУЧУВАЊЕ НА ДОГОВОРИТЕ ......................................................................................................................................... 186 ПРЕГОВОРИ .......................................................................................................................................................... 186 УСВОЈУВАЊЕ И АВТЕНТИФИКАЦИЈА НА ТЕКСТОТ ........................................................................... 187 ПОТПИШУВАЊЕ НА ДОГОВОРОТ И СТАПУВАЊЕ ВО СИЛА ........................................................... 187 ДЕЈСТВО НА ДОГОВОРОТ................................................................................................................................ 188 РАТИФИКАЦИЈА НА МЕЃУНАРОДЕН ДОГОВОР.................................................................................... 189 РЕГИСТРАЦИЈА НА МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ ............................................................................. 190 ДОПОЛНИТЕЛНИ ПРОТОКОЛИ ................................................................................................................... 190 ДОГОВОРИ СО РАЗМЕНА НА БЕЛЕШКИ ИЛИ ПИСМА ....................................................................... 191

7

7

СУБЈЕКТИ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО ....................................................................................................................... 192 ДРЖАВИТЕ КАКО СУБЈЕКТ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО.............................................................. 192 МЕЃУНАРОДНИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ КАКО СУБЈЕКТИ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО ........... 194 ЧОВЕКОТ КАКО СУБЈЕКТ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО .................................................................. 195

ОСНОВНИ ЧОВЕКОВИ ПРАВА ................................................................................................................. 197 ПОИМ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА ........................................................................................................................................... 197 ЗНАЧЕЊЕ НА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА ................................................................................................................................. 198 СОДРЖИНА НА ПООДДЕЛНИ СЛОБОДИ И ПРАВА НА ЧОВЕКОТ И ГРАЃАНИНОТ............................... 199

ЛИЧНИ ЧОВЕКОВИ ПРАВА ............................................................................................................................ 199 ПОЛИТИЧКИ ИЛИ ЈАВНИ ПРАВА И СЛОБОДИ ...................................................................................... 201 ЕКОНОМСКИ ПРАВА И СЛОБОДИ ............................................................................................................... 202 КУЛТУРНИ СЛОБОДИ И ПРАВА ................................................................................................................... 205 ЗАШТИТА НА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА .......................................................................................................... 206

ОРГАНИЗАЦИЈА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ...................................................................................... 209 ФОРМИРАЊЕ, ЦЕЛИ И ПРИНЦИПИ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ................ 209

ФОРМИРАЊЕ НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ .............................................................................................. 209 ЦЕЛИ НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ............................................................................................................... 210 ЧЛЕНСТВО ВО ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ..................................................... 211

ОРГАНИ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ............................................................................. 212 ГЕНЕРАЛНО СОБРАНИЕ .................................................................................................................................. 213 СОВЕТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ................................................................................................................................... 214 ЕКОНОМСКИ И СОЦИЈАЛЕН СОВЕТ ........................................................................................................... 215 СОВЕТ ЗА СТАРАТЕЛСТВО ............................................................................................................................. 215 МЕЃУНАРОДЕН СУД НА ПРАВДАТА ........................................................................................................... 216 СЕКРЕТАРИЈАТ НА ООН .................................................................................................................................. 217

ЕВРОПСКА УНИЈА ........................................................................................................................................ 219 ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ............................................................................................................... 219

ДОГОВОР ОД ЛИСАБОН ................................................................................................................................... 222 СТРУКТУРА И ФУНКЦИОНИРАЊЕ НА ОРГАНИТЕ НА ЕУ .................................................................................... 223

ЕВРОПСКИ ПАРЛАМЕНТ ................................................................................................................................. 225 СОВЕТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА И ЕВРОПСКИ СОВЕТ ........................................................................ 225 ЕВРОПСКА КОМИСИЈА ..................................................................................................................................... 226 СУД НА ПРАВДАТА ............................................................................................................................................ 226 ДРУГИ ТЕЛА И ИНСТИТУЦИИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ................................................................... 227

ПРАВО НА УНИЈАТА .................................................................................................................................................................... 228 ЕУ И ВЛЕЗОТ НА МАКЕДОНИЈА ВО УНИЈАТА.............................................................................................................. 229

МАКЕДОНИЈА И НЕЈЗИНИОТ ВЛЕЗ ВО УНИЈАТА ................................................................................. 230

8

8

9

9

ОСНОВИ НА ЈАВНО ПРАВО (РЕДОВЕН)

10

10

11

11

СИСТЕМ НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ (ТРУДОВОТО ПРАВО)

ПРЕДМЕТ НА ТРУДОВОТО ПРАВО

Трудовото право е понова гранка на правото, која се појавила во капиталистичкото општество со издвојување од граѓанското право во текот на деветнаесеттиот век. Настанувањето на трудовото право е под влијание на интервенирање на државата во работните односи засновани помеѓу сопствениците на капиталот (работодавците)1 и работниците кои ја извршуваат договорената работа за одредена плата (наемнина). Интервенцијата, односно вмешувањето на државата во работните односи e поради се почестите судири помеѓу работниците и работодавателите во тоа општество. Токму судирите кои настанувале поради неподносливата положба на работниците ја натерале државата да ги регулира работните односи со донесување на закони и други прописи. Тоа значело дека работните односи не се само од приватен интерес на оние помеѓу кои тие, се засноваат, односно дека се и од поширок јавен и национален интерес. Токму затоа се јавува потреба од државна интервенција. Дотогаш, работните односи се уредувале со договори за дело, подоцна, и со договори за работа, без влијание на државата. Така, доаѓа до издвојување на работните односи во засебна група на општествени односи, а трудовото право во засебна правна гранка со посебен предмет на регулирање и изучување. Тоа ќе биде доволно да се зачне предметот на трудовото право и да се оправда неговото постоење во засебна и самостојна гранка и наука на правото.

Во почетокот, предметот на трудовото право го чинат класичните наемни работни односи засновани помеѓу работодавците и работниците. Со развојот на општествено-економските односи, предметот на регулирање и проучување, се проширува, така што освен на наемните работни односи тоа се задржува и на начела и институции поврзан со трудот и работните односи, како на пример, штрајкови, работничките синдикати, осигурувањето на невработените, социјалното осигурување и итн. Во поново време во пазарните општества вниманието на трудовото право, е свртено и кон изучување и регулирање на самовработувањето на лица кои вршат професионални и самостојни дејности (претприемачки активности), како и на работните односи на вработените во државните органи и јавните служби, особено на јавните службеници чија положба е уредена со посебни прописи. Содржината на трудовото право од која произлегува и неговиот предмет, претежно се состои од права, обврски и одговорности на вработените во работен однос. Таа е мошне динамична и постојано се зголемува. Начелата и прописите со

1 Под работодавец, во смисла на Законот за работни односи се подразбира правно и физичко лице или друг субјект (на пример, државен орган, орган на општина, дипломатско претставништво и др.), кој вработува работници врз основа на договор за вработување.

12

12

кои е регулирана оваа материја, често се подложни на менувања, така како се менуваат и се развиваат општествено-економските односи во општествената заедница и промените на општествениот систем во државата, општо. Трудовото право е позитивно-правна дисциплина и гранка на правото која ги регулира и изучува нормите на државата и автономните општи норми (акти) за работните односи и за социјалната и економската сигурност на лицата во работен однос со работодавателите, но и на лицата самовработени со сопствен капитал.

НАСТАНУВАЊЕ И РАЗВИТОК НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ

Работните односи настанале во капиталистичкото општество кога се појавиле првите работилници и претпријатија во кои се вработувале наемните работници. Имено, по распадот на феудализмот, во новото капиталистичко општество, граѓанската класа прокламира слобода на личноста, а не врзаност за имотот на земјосопствениците, како што било тоа со закрепостените селани. Работниците во капитализмот, за разлика од закрепостените селани имале слобода на својот труд (работна сила). Тие, во почетокот на ова општество, лишени од средствата за производство, имале само слобода по свој избор да ја изнајмуваат својата работна сила на сопственикот на капиталот (работодавателот), за одредена наемнина; тоа што е создавано од нивниот трудот (профитот) имал можност да го присвојува исклучиво сопственикот на капиталот кој има улога на работодавец. Работниците кои се правно и политички слободни, поради економската зависност од работодавателите за да опстанат во живот, сакале или не, прифаќале секаква работа од која имаат потреба работодавателите под неповолни услови за да опстанат во живот. Тоа е поради пазарниот и претприемачкиот начин на работа карактеристичен за капиталистичките општества. Работниците во вакви услови на работа се само ресурс, односно фактор за реализација на бизнисот на работодавателите, и така, тие, како негов ресурс, се наоѓаат во наемни работни односи. Но,и покрај тоа, во новото капиталистичко општество масовно се засновуваат работно-правни односи помеѓу работниците и работодавците. Тоа е така зашто, сите работоспособни граѓани кои се без капитал и средства за живот се зависни од сопствениците на капиталот и за да опстанат се принудени да се нудат за работа на работодавателите за одредена наемнина (плата).

Зачетоци од наемни работни односи имало и во преткапиталистичкото општество. Тоа се гледа во договорот за работа, уште во римското робовладетелското општество. Со тој договор едно лице се обврзувало да ја даде својата работна сила на друго лице за одредена награда. Вакви договори во тој период, можеле да склучуваат само слободните римски граѓани. Во практиката договорот за работа, односно наем, имал мала примена, не одговарал на тој поредок, бидејќи основата на тоа општествено уредување ја чини работата на робовите. Оттаму, наемните работни односи не се типични за робовладетелското општество.

13

13

Во феудалното општество постоеле односи во служба на други лица (благородници и други високи достоинственици), но и тие не се наемни работни односи. Односите помеѓу феудалците и кметовите не се засновале врз договор за наемна работна сила, туку основата на овој однос, што не преставува наемен однос, ја чини земјиштето-поседот на феудалецот. На имотот на феудалецот работеле закрепостени селани. Овие односи помеѓу феудалците и закрепостените селани се односи на потчинетост. Во градовите кога се појавиле трговијата и занаетчиството, се појавиле еснафските односи. Односите помеѓу калфите, чираците од една страна, мајсторите, од друга страна, се еснафски и не се засновани на договор, бидејќи тие односи се градени врз професионална и сталешка припадност од кои произлегуваат одредени права и обврски за двете страни. Еснафските односи, подоцна добиле карактеристики на имотно-правни односи, но, и покрај тоа наемните работни односи не се типични за феудалното општество. Од ова може да се заклучи дека наемните работни односи и прописите со кои, тие се регулирале, настанале и се развиле во капиталистичкото општество и дека тоа се односи помеѓу сопствениците на трудот и сопствениците на капиталот. Во земјите на државен социјализам, во кои средствата за производство се во општествена сопственост и со кои управува државата, работните односи се односи меѓу државата и работниците. Државата како титулар на средствата во државна односно општествена сопственост, е работодавател, која на луѓето кои бараат работа и се способни за работа им обезбедува работа. Работните односи во овие општества, помалку се наемни, а повеќе хумани и демократски, особено во самоуправните,социјалистички општества, какво што, беше нашето, некогаш, работниците во општествените претпријатија не само што работат, туку и управуваат со нив.

КАРАКТЕР НА РАБОТНИТЕ ОДНОСИ

Во капиталистички општества во кои средства за работа се во приватна сопственост, работникот нужно се наоѓа во наемен работен однос со работодавецот. Затоа за работните односи во овие општество се вели дека се наемни односи. Постарата граѓанска теорија работниот однос го подразбира како договорен однос, во кој работникот му ја дава (изнајмува) на работодавецот својата работна сила2 под наем, како стока според, однапред договорено надоместување како наемнина, односно како плата, чија вредност е помала од неговиот вложен труд3,

2 Работната сила е целокупност на физичките и умствените способности на човековата личност кои се ставаат во движење кога човекот создава односно произведува употребни вредности. Секој возрасен човек поседува способност потребна за вршење на проста работа (труд). Со школување и со стекнување на искуство способностите на човекот се развиваат и со тоа тој се оспособува за вршење на посложен труд односно работа. Работната сила се разликува од трудот. Тоа што физички постои е работна сила. Трудот се јавува кога се троши работната сила. Тој е функција на работната сила односно процес низ кој таа се троши.

3 Труд е свесна целесообразна (сообразена) човекова дејност со која се врши размена на материјата помеѓу човекот и природата, приспособена да ги задоволи потребите на луѓето. Трудот е функција на работната сила и фактор што го преобразува животот. Живиот или тековниот труд е трошење на работната сила. Минатиот труд е порано потрошен труд во производството. Трудот уште се дели на индивидуален и колективен, потоа, конкретен и апстрактен, прост и сложен или квалификуван труд, потребен труд и вишок на труд итн.

14

14

која работодавецот ја присвојува за себе. Ова теорија, работниот однос го објаснува како и секој друг правен однос, во кој како да е даден предмет (на пример, машина за шиење, машина за пишување и друго) под наем на искористување. По ова логика, исто и во работниот однос, работникот правно издвојува дел од својот жив труд (работна сила) кој го дава за одредена наемнина на искористување на својот работодавец. На тој начин работодавецот ја искористува работната сила, односно трудот на работникот, исто како и силата на некоја машина или друго средство за работа.

Оваа теорија не се одржа долго зашто погрешено го објаснува работниот однос. Имено, работникот стапува во работен однос со сета своја личност (физички и умствени способности), така што неговата работна сила не може да се одделува од него и независно од него да се даде на користење на друг. Затоа оваа теорија, подоцна е отфрлена како ненаучна и од самите правници на граѓанското општество. Суштината на наемноста во работните односи во капиталистичкото општество е во тоа што работната сила во ова општество добила карактер на стока, со која секој работник слободно располага, која дури и да може да се продава, не се дава под наем, бидејќи со самата употреба таа се троши, под наем, може да се дава само предмет што не се троши, кој по истек на договорениот рок треба да се врати на сопственикот. Работната сила, за разлика од предметите, нераскинливо е поврзана со личноста на работникот, така што работодавецот, како купувач не може да ја искористи без ангажирање на сета негова личност како нејзин носител. Тоа значи дека под наем се наоѓа самиот работник, како личност, а не неговата работна сила.

Во периодот на либералниот капитализам, работниците се под целосна управа и контрола на работодавците и не се во состојба да учествуваат или да влијаат во управувањето со претпријатието. На тој начин наемниот работник е искористуван во текот на целото работно време за кое е договорен. Денешните теории за работните односи тврдат дека во современите пазарни општества, во кои пазарната економија повеќе не се базира на наемнина туку на заработувачка, работните односи по својата природа губат црти на класични наемни работни односи. Заработувачката на работникот како награда за извршената работа зависи од успехот на претпријатието, но и од квалитетот на извршената работа од страна на работникот, каде доаѓа до израз неговата стручност и професионалност. Ова се објаснува со тоа што во многу современи и развиени земји во светот работниците добиваат, високи плати, имаат социјална сигурност, полесно доаѓаат до пристојни станови, автомобили, образование и др. Работните односи во овие општества се ставени под контрола и заштита на државата и работничките синдикати, при што можностите за потчинување и експлоатација на трудот на работниците се ограничени. На условно неквалификуваните работници им се обезбедени неопходните услови за пристоен живот со утврдување на најниска плата и најниска цена на трудот, што ги прави посигурни и лојални граѓани на системот на односите на тоа општество.

15

15

Во некои од поразвиените демократски земји се создадени такви услови работниците да можат да влијаат на новосоздадената вредност, односно доходот и да учествуваат во управувањето со претпријатието врз основа на вложениот труд, дури и пошироко во општествениот живот. Поради значително подобрената општествено-економската положба, работниците, во овие земји, не се и заинтересирани да се борат против тоа општество. Во современите демократски општества се помалку има класични работодавци од времето на деветнаесеттиот век, кога претпријатието се основало како семејно претпријатие. Таму, во големите компании и корпорации кои се во акционерска сопственост управуваат сопствениците на акциите, менаџерите, технократите и високо образовните кадри, капиталот им припаѓа на сопствениците на акции (сопственици на акции можат да бидат и работниците), потоа, на банките и на државата. Но, влијанието во управувањето и одлучувањето на работниците, како мали акционери во големите фирми е незначително и тие секогаш мораат да се покоруваат на одлуките на големите акционери. Но и покрај тоа, во многу земји особено, во понеразвиените се уште, има плаќање на работната сила, а не на трудот на работникот кој е дехуманизиран и искористуван од страна на сопствениците на капиталот, така што работните односи и понатаму се наемни односи, а работникот е наемен работник.

ПОИМ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАБОТНИОТ ОДНОС

Работниот однос е договорен однос помеѓу работникот и работодавецот во кој работникот доброволно се вклучува во организираниот процес на работа кај работодавателот, за плата и други примања, лично непрекинато да ја извршува работата според упатствата и под надзор на работодавачот. Вака е дефиниран работниот однос во Законот за работни односи.4 Самата дефиниција кажува дека работниот однос треба да се разликува од граѓанско-правниот, односно облигациониот однос, зашто во работниот однос се обезбедува подолготрајно ангажирање на трудот на работникот на определено работно место и тоа на професионална основа (во вид на занимање) и во рамките на определено работно време, што не е така со облигациониот однос. Работниот однос се материјализира со склучување на договор за работа (вработување) во писмена форма во кој е изразена волјата на двете договорни страни (работодавецот и работникот) да засноваат работен однос во согласност со прописите за работни односи. Во договорот за работа од суштествено значење е договорените странки (работникот и работодавецот), да постигнале согласност на волјите за размена на трудот на работникот за плата, која што за извршената работа ќе му ја дава работодавецот што е и основна причина за склучување на договорот за работа.

4 Закон за работни односи (Службен весник на РМ бр.62/05).

16

16

Инаку, работодавецот во согласност со прописите е релативно слободен на посебен начин да го уреди конкретниот работен однос со работникот, адекватно на специфичноста на неговото работење. Меѓутоа, иако работодавецот е релативно слободен во уредувањето на конкретниот работен однос, тоа не значи дека тој има право да ги менува или скратува правата на штета на работникот, ако се во согласност со законот колективните договори и меѓународните договори што ја обврзуваат нашата држава. Кај договорот за работа, за разлика од класичните граѓански договори, сепак, има ограничување на слободата на изразените волји во поглед на определување на правата и обврските на работен однос на двете страни, зашто тие се утврдени однапред со прописите за работни односи (законот и колективните договори). Тоа значи дека работодавецот на работникот не може да му признае право кое не е пропишано со пропис, а уште помалку да му ги скрати ако му следуваат. Според тоа, договорот за работа не може да има поинаква содржина од онаа која е предвидена со прописите за работни односи. Суштествен елемент на работниот однос според Законот за работни односи е доброволноста, бидејќи работникот доброволно се вклучува во организираниот процес на работа кај работодавателот. Во ова смисла во нашата земја е забрането принудното работење. Работникот не може да заснова работен однос под принуда и спротивно на неговата изразена волја. Заклучокот за работниот однос би бил дека тој е посебен вид на договорен однос (“sui generis”), кој не може да се поистовети и да се споредува со класичниот граѓанско-правен однос. Работникот и работодавецот, при неговото засновање можат да се договорат само за остварување на правата и обврските (какви што се на пример, правото на плата, годишен одмор, и др.) соодветно на специфичностите на работењето на работодавецот, но не и да утврдуваат права, како што е случајот со граѓанско-правниот однос, зашто тие се утврдени со прописите за работни односи, однапред.

РАБОТНО-ПРАВНА ПОЛОЖБА НА РАБОТНИЦИТЕ

Работно - правната положбата на работниците во постојниот систем, без разлика на секторот или областа во која се вработени е идентична. Меѓутоа, во поглед на извршувањето на своите работни обврски и нивното учество во управувањето во претпријатието, за разлика од претходниот систем (самоуправниот социјализам), нивната положба е поинаква, особено поради познатите принципи на работа карактеристични за пазарниот начин на стопанисување. Имено, во услови на пазар, претприемништво и конкуренција, со средства за работа пред се во приватна сопственост, главна улога во организирањето и во водењето на деловните активности (стопанските работи) има претприемачот, а не работникот. Претприемач е тој што инвестира капитал во некоја стопанска активност (деловен потфат) со намера да оствари добивка, а доколку не успее, презема ризик и да пропадне. За работникот кој работи кај претприемачот (работодавецот), таков ризик не постои. Впрочем, на работниците во

17

17

претпријатието и не им е до тоа да учествуваат во управувањето со оние работи за кои не се заинтересирани и компетентни. Нивниот основен интерес е да работат и да заработат неопходни средства за пристоен и достоинствен живот, за себе и за своето семејство. Битниот интерес и положбата на работниците се заштитени со законот и колективните договори. Тука им се судовите за заштита на нивните права од работен однос, а на располагање им стои и синдикатот како работничка организација која постои за тоа да се изборуваа за нивните интереси. Затоа, во претпријатието, во постојниот систем, примањето и отпуштањето на работници, самостојно и во согласност со Законот е овластен, го врши самиот работодавец (претприемачот), или, во зависност од обемот на дејноста и карактерот на работата што треба да се извршува, може за ова да го овласти неговиот директор (менаџер). Учеството на работниците во управувањето и во присвојувањето во претпријатието е по основа на трудот, може и по основа на капитал, ако се сопственици на акции и тоа е во согласност со законот и колективните договори Одговорноста на работниците во услови на пазарен начин на стопанисување е исклучиво индивидуална. Индивидуалната одговорност ја зајакнува работната дисциплина на секој работник, поединечно, но и на работниот морал на работникот. Тоа го менуваа неговиот однос кон работата која прераснува во негова работна навика. На тој начин oсновен мотив за извршување на работата, не е само личниот интерес на работникот туку и интересот на целиот работен колектив. Но, и покрај ова, бидејќи одговорноста на работникот во услови на пазар и конкуренција е поизострена (работењето на работникот е строго надгледувано од посебно овластени лица и според посебни механизми), ризикот да остане без работа е поголем, поради можните злоупотреби и повреди на неговите права, неопходно е да се обезбеди поефикасна заштита на неговите права, кај работодавецот, по судски пат и преку работничките синдикати.

ПОЛОЖБАТА НА СЛУЖБЕНИЦИТЕ ВРАБОТЕНИ ВО ДРЖАВНИТЕ ОРГАНИ

Положбата на службениците вработени во јавната администрација (државни органи, јавни служби итн.) е поинаква од положбата на работниците вработени во приватниот сектор, како и во јавната администрација на работни места на кои вработениот нема статус на државен службеник. Разликите се однесуваат, на пример, на вработувањето и напредувањето во струката, утврдувањето на одговорноста, отпуштањето од работа и др. Сепак, суштински разлики во основните права, обврски и одговорности што произлегуваат од службеничкиот односно работниот однос помеѓу работниците и службениците, како што е на пример, со правото на плата, правото на годишен одмор и др. нема. Вработувањето и статусот на службениците во државните органи, кај нас се уредени со Законот за државните службеници од 2000 година5. Тоа што за службениците не е

5 (Законот е објавен во „Службен весник на РМ”бр. 59/00).

18

18

регулирано со овој Закон, а е во врска со права и обврски од работен однос, важат одредбите од Законот за работни односи. За службениците вработени во државните органи на управата се утврдени звања и занимања според кои тие примаат плата и градат кариера. Доделувањето на звања, поттикнува службениците повеќе да се залагаат во службата (работата), да напредуваат и да градат службеничка кариера. Статусот на службеници вработени во нашите државни органи и јавни служби е регулиран на сличен начин како во земјите со развиена демократска традиција. Нивниот работен однос е јавно-службенички однос кои подлежи на режимот на јавното право (чиновничко, односно административно право). За разлика од службениците, вработените (работниците) во приватниот сектор (во приватните претпријатија и другите институции) се во приватно-правен (работен) однос и се заштитени со колективни договори и закон. Јавните службеници со службенички статус се државни, односно управни службеници кои се во служба на самата држава. Но, јавни службеници се и лицата кои се вработени во самоуправните тела, во јавните служби или во единиците на локалната самоуправа во општините и во градовите. Така и кај нас, вработените во државната управа и јавните служби, од неодамна, добија посебен статус на јавни службеници од кои некои се државни службеници од кариера на кои службата им е главно занимање и главен извор за егзистенција која им овозможува да градат кариера. На тој начин, тие, стекнуваат посигурна положба во органот каде се на служба, а тоа им обезбедува поквалитетно и попрофесионално извршување на работата, но и поефикасно остварување на интересите на граѓаните, а и на државниот интерес. Во јавната администрација вршењето на јавна служба може да се организира по систем на кариера и по систем на работни места, без право кариера. Вработувањето по систем на работни места е заради извршување на работата на работното место, без да се гарантира кариера. Службата по систем на работни места е поделена на многу разновидни работи и задачи, систематизирани по работни места.

РАБОТНО-ПРАВНА ПОЛОЖБА НА ДИРЕКТОРОТ

Положбата на директорот не само во јавните туку и во другите претпријатија, како работник е поспецифична, за разлика од положбата на останатите работници. Директорот во претпријатието, покрај тоа што е работоводен орган, менаџер, тој е и работник со сопствени права, обврски и одговорности од работен однос, кој ги остварува кај работодавачот, кој што е именуван, односно избран. Правата, обврските и одговорностите на директорот и на другите работници со посебни овластувања (заменици, помошници и сл.), како и на работниците се заштитени со Закон, колективните договори и општите акти донесени во согласност со Закон се додека е на тоа работно место.

19

19

Специфичната положба на директорот како работник доаѓа до израз при неговото именување и разрешување, но и како овластен орган кој одлучува за правата, обврските и одговорностите за другите работници. Освен тоа, на директорот и на другите работници со посебни овластувања додека се во работен однос во тоа претпријатие, со Закон може да им се забрани да основаат претпријатие или дуќан со иста или слична дејност, како во претпријатието во кое се со посебни овластувања. Оваа забрана може да трае определено време и по престанувањето на работниот однос и тоа со цел да не му наштети на претпријатието во кое е директор. Забраната, по правило, не се однесува на роднините на директорот и другите работници со посебни овластувања и одговорности (на пример, брачниот другар, децата, родителите на брачниот другар и други роднини). Во малите приватни претпријатија (трговски друштва), обично функцијата на управување и раководење (управувањето и менаџерството) се во една личност која е сопственик на капиталот. Во поголемите претпријатија, трговски друштва и други поголеми правни лица (фирми) раководењето е доверено на директорот кој е технички и економски образован за тоа, а управувањето со претпријатието е на сопствениците на капиталот.

ПРАШАЊА:

1. Што е трудовото право и кој е негов предмет на изучување? 2. Во кое општество се појавиле работните односи и каков е нивниот карактер? 3. Разграничи ги работните односи од еснафските односи! 4. Како е дефиниран работниот однос со нашиот закон за работни односи? 5. Разграничи ги работниот однос од граѓанско-правниот односно облигационо-правниот однос? 6. Опиши ја, накусо, работно-правната положба на работниците? 7. Каква е положбата на државните односно јавните службеници и дали нивната положба се

разликува од положбата на работниците? 8. По што се разликува директорот како работник од останатите работници?

ИЗВОРИ НА ТРУДОВОТО ПРАВО

Под извор на правото се подразбира местото од каде што извираат правните норми. Извори на трудовото право во формална смисла се прописите со кои се регулирани работните односи и социјалното осигурување. Нив ги има повеќе и затоа тие се поделени на повеќе видови. Поделбата на изворите е извршена според нивното потекло односно донесувачот на прописите. Врз основа на овие критериуми, изворите на трудовото право маже да се поделат домашни или национални и меѓународни извори на трудовото право. Во домашни извори на трудовото право спаѓаат: Нормативните акти на државата, колективни договори, правилници и договори за вработување.

20

20

Меѓународните извори на трудовото право се меѓународните конвенции за трудот и социјалното осигурување донесени од Меѓународната организација на трудот ако се усвоени и ратификувани од страна на државата, членка на оваа организација, како и други спогодби или договори (двострани или повеќестрани), склучени или ратификувани од нашата држава. Ова поделба на изворите на трудовото право е извршена заради подобро разбирање. Наброените извори имаат форма на општи правни акти и тие го сочинуваат трудовото право на нашата држава. Како специфичен вид на извори на правото можат да се наведат уште задолжителното толкување, судската пракса, обичајното право и универзалните општи акти на Организацијата на обединетите нации.

НОРМАТИВНИ АКТИ НА ДРЖАВАТА

Државата има најзначајна улога во регулирањето на работните односи со правни акти донесени од нејзините органи. Нормативни акти на државата кои се од значење за трудовото право се: Уставот, законите и подзаконските акти (уредби, правилници, наредби и др.).

УСТАВОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Уставот е основниот и најзначајниот извор на правото и на трудовото право, општо. Во него се содржани основните начела врз кои се заснова и изградува трудовото право на нашата држава. Уставните начела преставуваат темел и рамка за донесување на законите и автономните општи акти, со кои подетално се разработени неговите начела. Некои од начелата на Уставот се однесуваат и на работните односи, трудот и социјалното осигурување. Поважни уставни одредби во кои се изразени начелата на работните односи се следните: право на работа, слободен избор на вработувањето, заштита при работењето и материјална обезбеденост (осигурување) за време на невработеност.

Други позначајни начела на трудовото право се: право на соодветна заработувачка на вработениот, право на платен дневен, неделен, и годишен одмор, право на социјално осигурување и социјална сигурност, право на основање на синдикати, право на штрајк, право на здравствена заштита, право на посебна заштита при работа на малолетни лица и мајки, како и начелото на правна заштита на правата и слободите пред судовите на државата, во постапка заснована на начелата на приоритет и итност. Во прилог на ова треба да се додаде судската заштита на законитоста на поединечните акти (решенија) на државната управа и другите институции што вршат дејност на јавна служба, со јавно овластување.

21

21

ЗАКОНИ И ДРУГИ ПРОПИСИ

Законите се донесуваат за подетално регулирање на работните односи и социјалното осигурување, врз основа на начелата од одредбите на Уставот. Позначајни закони од оваа област се овие: Законот за здравствено осигурување од 2000 година, Законот за пензиско и инвалидско осигурување, исти така од 2000 година, Законот за капитално финансирано пензиско осигурување од 2002, Законот за вработување и осигурување во случај на невработеност, Законот за работни односи од 2005 година и др. Со подзаконски акти поретко можат да се уредат поодделни прашања од работните односи и социјалното осигурување. Во подзаконски акти спаѓаат: уредбите, одлуките, правилниците и другите подзаконски акти кои ги донесува Владата (уредби и одлуки) и на министерства (на пример, правилници и др.). Подзаконските акти се донесуваат за извршување на законите и другите општи акти.

КОЛЕКТИВНИ ТРУДОВИ ДОГОВОРИ

Колективните договори се појавиле во капиталистичкото општество во втората половина на деветнаесеттиот век. Тие, претставуваат мошне важен и ефикасен инструмент за регулирање на работните односи во пазарните општества, бидејќи постапката за нивното донесување, за разлика од она, на законите е покуса и поедноставна, Колективниот договор претставува писмена спогодба за регулирање на условите за работа и режимот на работните односи и социјалното осигурување, склучен помеѓу синдикат како претставник на работниците и здружението на работодавци како претставник на работодавците. Содржина на регулирање на колективниот договор се овие прашања: 1) условите за засновање на работен однос; 2) заработувачката (платата); 3) одморите и отсуствата; 4) заштитата на работа; 5) условите за престанување на работниот однос; 6) организацијата и условите за остварувањето на правото на штрајк; 7) времето на важењето на колективниот договор; 8) цената на работната сила и најниската плата; 9) социјалното осигурување и др. Од особено значење е одредувањето на најниската цена на трудот и најниската плата, кои треба да обезбедат неопходни услови за пристоен живот на работникот и на неговото семејство. Колективните договори се поделени на општи, грански или за област и на ниво на работодавач. Општиот колективен договор и колективниот договор склучен на ниво на гранка важат на цело подрачје на државата, општиот за сите гранки, а гранскиот само за гранката за која е склучен.

Во заклучувањето на општ колективен договор за работниците во стопанството, учествува репрезентативниот синдикат и репрезентативното здружение на работодавци. Условите за определување на репрезентативен синдикат и

22

22

репрезентативен работодавач за склучување на колективен договор се уредени со закон. Во заклучување на општ колективен договор за вработените во јавните служби, јавните претпријатија, државните орани, органите на локалната самоуправа и другите правни лица кои вршат нестопанска дејност (јавна администрација), учествуваат Владата на Републиката и репрезентативниот синдикат на лица вработени во јавната администрација. Во склучувањето на колективен договор на ниво на област или гранка учествуваат репрезентативниот струков синдикат и репрезентативното здружение на организацијата (здружението) на работодавците од соодветната гранка на дејност односно област. Поединечен колективен договор на ниво на работодавец (јавно претпријатие или установа) го склучуваат основачот или органот определен од него, (управниот одбор односно друг соодветен орган на управувањето утврден со закон, односно статутот на работодавецот) односно работодавецот ако тоа е физичко лице односно овластено лице од работодавачот и репрезентативниот синдикат на фирмата. Колективниот договор се применува непосредно и е задолжителен како за партнерите кои учествувале во неговото склучување, така и за работниците и работодавците во чие име е склучен, без разлика на видот. Со колективен договор не можат да се предвидат понеповолни услови за работа и помали права од оние утврдени со закон, а поволни и поголеми права можат да се утврдат. Колективниот договор може да биде изменет и дополнет или да се откаже под услови и на начин предвидени со договорот. По правило, колективниот договор се склучува со важност за одредено време, на пример, две години. По истек на времето за кое е склучен, важењето на колективниот договор може да се продолжи. Општиот и гранскиот колективен договор задолжително се регистрираат кај надлежниот државен орган и се објавуваат во службено гасило на државата за запознавање на јавноста, а колективниот договор кај работодавателот, се објавува на начин како што е предвидено со него. Надзор над примената на колективниот договор врши инспекцијата на трудот, односно органот определен со него. Евентуалните спорови кои можат да настанат при неговото склучување или во текот на неговата примена, се разрешуваат на начин како што е утврдено во договорот, на пример, по пат на арбитража и сл. Колективниот договор како општ правен акт е извор (правна основа) за склучување на посебни, поединечни договори за вработување на работници кај работодавателите, а и за донесување на поединечни одлуки и акти со кои се одлучува за права и обврски на работниците во работен однос.

Работните односи кај работодавателот, освен со колективни договори, може да се регулираат и со правилници и други општи акти, какви што се на пример,

23

23

правилник за систематизација на работните места, правилник за плати и надоместоци на плати и др.

МЕЃУНАРОДНИ ИЗВОРИ НА ТРУДОВОТО ПРАВО

Меѓународните извори на трудовото право го сочинуваат меѓународното трудово право. Во меѓународни извори на трудовото право спаѓаат меѓународните двострани спогодби или договори, меѓународните повеќестрани договори, европската регулатива за вработување и социјални прашања (европско трудово законодавство), конвенциите и препораките на Меѓународната организација на трудот и актите на Организацијата на обединетите нации, со кои се уредуваат прашања од областа на работните односи и социјалното осигурување.

МЕЃУНАРОДНИ ДВОСТРАНИ И ПОВЕЌЕСТРАНИ СПОГОДБИ

Меѓународни двострани спогодби или билатерални договори, се склучуваат помеѓу две држави за прашања од работните односи и социјалното осигурување. Тие ги обврзуваат само државите што го склучиле договорот, а односите, по правило, се уредени на реципрочна основа. Вакви договори со одделни држави, се склучени најмногу за вработување, за надоместување на штета во случај на несреќа при работа; право за време на невработеност, социјално осигурување и друго. Под меѓународни повеќестрани или мултилатерални спогодби се подразбираат меѓународните договори во чие склучување учествуваат повеќе од две држави. Овие спогодби, односно конвенции не смеат да се мешаат со конвенциите на Меѓународната организација на трудот.

ЕВРОПСКО ТРУДОВО ЗАКОНОДАВСТВО (ЕВРОПСКА ТРУДОВОПРАВНА РЕГУЛАТИВА)

Главен извор на европското трудово законодавство е Договорот за основање на Европската Унија во кој има делови за вработување и социјални прашања. Европската трудова регулатива се состои во директиви врз основа на кои оваа област преку национални закони за труд на земјите членки на ЕУ се уредува или е уредена, соодветно со различите општествено економски и историските услови на земјите, членки. Со националните закони се уредени односите помеѓу трудот и капиталот, државата и социјалните партнери и односите помеѓу самите социјални партнери (синдикати и работодаватели). На ниво на Европска унија постојат рамковни директиви со кои се регулирани прашања од областа на трудот. Со нив се поставени минимални барања кои треба да најдат примена во рамките на националните законодавства и колективните договори. Директивите се однесуваат на условите за работа, работното време и заштита на младите лица на работа и информирање и консултации на работниците во врска со колективни и индивидуални отпуштања од работа. Во ова смисла, предвидена е обврска на државата-членка за давање информација за условите за работа, за деташираните работници на работа во другите држави на ЕУ.

24

24

За ова ЕУ има изготвено стратегија за вработување со која е утврдена цел за целосна вработеност на работоспособното население со стапка од 70%, до 2020 година и за зголемување на квалитетот и продуктивноста на работата (работните места) и на социјалното осигурување. Активностите на ЕУ во врска со трудот и социјалното се финансирани од страна на Европскиот Социјален Совет, како главен финансиски инструмент на ЕУ.

МЕЃУНАРОДНА ОРГАНИЗАЦИЈА НА ТРУДОТ6

Идејата за создавање на една меѓународна организација која би се занимавала со проблемите на трудот, работните односи и социјалното осигурување е од деветнаесеттиот век, но не се остварила. Првите зачетоци на Меѓународната организација на трудот се гледаат во Меѓународното друштво за законска заштита на работникот, основано во Париз, 1900 година. Конечно, како резултат на меѓународното движење, за меѓународно регулирање на работните односи, а под влијание на работничкото движење во 1919 година, во Париз се основа Меѓународната организација на трудот (МОТ), која во овој период работи во состав на Друштвото на народите. По Втората светска војна МОТ дејствува како специјализирана организација на Организацијата на обединетите нации, со седиште во Женева. Целта и задачите на Меѓународната организација на трудот се определени со нејзиниот Статут, а тоа е да ги подобрува условите за работа и животниот стандард, да ја зајакне економската и социјалната стабилност на земјите во светот. Затоа МОТ донесува конвенции и препораки, со кои ги регулира работните односи. За одбележување е ангажирањето на МОТ во давањето на меѓународна техничка помош на земјите во развој, образование на работниците, информирање и вработување. Во поглед на поставеноста на МОТ, застапен е трипартитниот принцип во претставувањето на државите членки на оваа организација. Тоа значи дека делегацијата на секоја држава членка на МОТ е составена од по четири члена, од кои два члена се претставници на владата и по еден претставник на работниците и на работодавците. Така се организирани Генералното собрание и Административниот совет на МОТ. Органи на МОТ се: Генералното собрание, Административниот совет и Меѓународното биро на трудот. Генералното собрание е највисок орган на МОТ. Одржува една редовна седница годишно, а по потреба и повеќе. Тоа донесува конвенции, препораки и други акти. Извршен орган на Генералното собрание е Административниот совет, кој број 48 члена, од кои 24 се претставници на влади и по 12 претставници на работници и

6 Нашата држава е примена за членка на Меѓународната организација на трудот на 26 мај 1993 година.

25

25

работодавци. Административниот совет управува со Меѓународното биро на трудот, на кое го именува и неговиот директор Административно-техничките работи на МОТ ги извршува Меѓународното биро на трудот. Негова задача е да прибира и да обработува информации, што се однесуваат на меѓународното уредување на положбата на работникот, условите за работа, да ги проучува прашањата што треба да се стават на дискусија на Собранието за кои треба да се усвои конвенција или препорака, или тоа дава помош на државите во спроведувањето на одлуките и друго.

КОНВЕНЦИИ И ПРЕПОРАКИ НА МОТ

Основна работа на Меѓународната организација на трудот е да донесува конвенции и препораки преку Генералното собрание, со кои се уредуваат работните односи и социјалното осигурување на сите луѓе во светот. Конвенциите на Меѓународната организација на трудот се мултилатерални договори од посебен вид (суи генерис). Тие се донесуваат со двотретинско мнозинство. Донесената конвенција станува задолжителна за државата членка на МОТ откако таа ќе изврши ратификација на конвенцијата по нејзиното донесување. Постапката за донесување на препораките, за разлика од конвенциите е поедноставна. Препораките се донесуваат со акцептирање (прифаќање) и за нив не е потребна ратификација како што е тоа со конвенциите. Препораката влијае во вид на директива, зашто со неа се искажува желба и начин како да се реши едно прашање. Препораките можат да бидат самостојни или врзани за конвенцијата. Со препораката што ја следи конвенцијата, се пообјаснува или се дополнува конвенцијата. Со самостојните препораки се уредува некое прашање што не можело да се уреди со конвенција поради разликите што постоеле кај државите членки на МОТ, но сепак таа отвора пат за донесување на конвенција. Со конвенциите и со препораките се уредуваат прашања, како што е на пример, за работното време, за колективните договори, за вработувањето, за синдикалните слободи, за миграциите, за платите, за заштита на работа, за социјалното осигурување итн. Конвенциите во нашата држава ги ратификува Собранието на Републиката, а препораките ги прифаќа. По правило се ратификуваат во целина. За извршената ратификација на конвенцијата се известува директорот на Меѓународното биро на трудот на МОТ. Ратификуваната конвенција влегува во сила дванаесет месеци по извршената ратификација и тоа откако ќе бидат регистрирани кај генералниот директор најмалку две ратификувани конвенции. Државата членка, ратификуваната конвенција е должна да ја применува десет години. По истекот на овој рок од десет години во нареден рок од една година ратификуваната конвенција може да се откаже. До колку не и се даде отказ во овој рок, тогаш таа ја задолжува државата и за наредните десет години.

26

26

УНИВЕРЗАЛНИ ИЗВОРИ НА ТРУДОВОТО ПРАВО

Во универзални извори на трудовото право и социјалното осигурување, спаѓаат пред се актите на Организацијата на обединетите нации особено, Повелба на Обединетите нации, во која е искажана грижа за економска и социјална сигурност на луѓето во светот, посебно за вработените. Во оваа група спаѓаат и други општи акти на ООН во кои се содржани принципи за социјална сигурност на луѓето како нивно основно право. На пример, во Општата декларација за правата на човекот е речено дека секој има право на социјална сигурност како член на општеството. Во таа смисла секому треба да му се обезбедат услови за живеење со кои нему и на членовите на семејството ќе им се обезбеди здравје, исхрана, облека, обувки, стан, лекарска помош и нега, потребна социјална помош, а исто така, и социјална сигурност и право на социјално осигурување во случај на болест, работна неспособност и сл. Треба да се спомнат уште овие акти на ООН: Декларација за правото на детето од 1959 и Декларацијата за укинување на дискриминацијата на жената од 1967 година. Тука спаѓа и Филаделфиската декларација, донесена во Филаделфија, која подоцна стана составен дел на Уставот на Меѓународната организација на трудот, со кој се поттикнува социјалното осигурување и здравствената заштита на луѓето во сите земји на светот.

ПРАШАЊА:

1. Што се извори на трудовото право и како се делат? 2. Наброј ги домашните извори на трудовото право и кои од нив имаат поголемо значење? 3. Што се тоа колективните договори, помеѓу кого се склучуваат и во која форма се склучуваат? 4. Што претставува предмет и содржина на регулирање на колективните договори? 5. Како можат да се поделат колективните договори во зависност од гранката на дејност односно

областа на која се однесуваат и кои се страни на овие договори? 6. Објасни ја разликата помеѓу колективен трудов договор и договорот за работа? 7. Што се меѓународните извори на трудовото право и како се поделени? 8. Кога и со која цел е основана Меѓународната организација на трудот и каква е нејзината

организациска поставеност? 9. Опиши ја постапката на донесување на конвенциите и препораките на МОТ. 10. Кој орган во нашата земја е надлежен да врши ратификација на конвенциите донесени од МОТ и

какво е значењето на извршената ратификација за нивното важење? 11. Наведи неколку меѓународни акти кои се од универзално значење?

НАЧЕЛА НА ТРУДОВОТО ПРАВО

Уставните начела од областа на трудот и социјалното осигурување се повеќе, од кои поважни се овие: 1) право на работа; 2) право на заработувачка; 3) право на платен дневен, седмичен и годишен одмор; 4) право на социјална сигурност, социјално осигурување и заштита на здравјето; 5) право на штрајк; 6) право на граѓаните да

27

27

основаат синдикати; 7) право на посебна заштита при работа на малолетните лица и мајките; 8) забрана на дискриминација и др. Повеќето од овие уставни начела се познати на трудовото законодавство на современите општества, иако се уште во многу земји повеќето од овие права во кои се изразени начелата на трудовото право преставуваат чиста формалност.

ПРАВО НА РАБОТА

Правото на работа е право на граѓанинот на платена работа во согласност со неговите стручни и други способности која што за него е материјален извор за лична и семејна егзистенција.

Иако правото на работа е загарантирано право, тоа само по себе не се остварува, зашто во голема мерка е условено од економските и општествените можности на заедницата. Остварувањето на правото на работа е обврска, како на заедницата, така и на работодавците кои постојано треба да создаваат услови за негова реализација, со цел да им се даде шанса на сите граѓани кои се способни за работа, да го остварат. Особено, ова е функција на државата која треба да води политика на целосна вработеност на населението7 способно за работа. Правото на работа има и социјално-заштитен карактер, пред се за луѓето кои без своја вина ќе останат без работа, во тој период да обезбедат соодветен паричен надоместок, здравствена заштита и други давања од социјалното осигурување. Правото на работа непосредно е поврзано со слободата на работа, под која се подразбира слободен избор на своето вработување во зависност од слободно избраната професија, како и достапност на секое работно место и функција во општеството, секому под еднакви услови без разлика на национална или верска припадност, раса, пол, боја на кожата, политичко и друго убедување, социјално потекло, членување во синдикат, статус на семејството, имотна состојба, возраст, здравствена состојба, инвалидност или други слични околности. Начелото право на работа забранува секаква директна или индиректна дискриминација, како при вработувањето така и во текот на траењето на работниот однос. Оваа забрана, особено се однесува на половото вознемирување и општо на вознемирувањето, (на пример, во врска со нееднаков третман при вработувањето, напредувањето во работата, плати и награди и др.), со кое се повредува достоинството на личноста кое кај работникот предизвикува страв, непријателство, понижување или навредување, било да е тоа вербално, невербално или физичко. Меѓутоа, не се смета за дискриминација ако разликата што се прави, исклучувањето или давањето предност во однос на некоја работа е поради карактерот на самата работа или поради условите во кои таа се врши, како што е на пример, со работа во рудник, која е забранета за жени, што претставуваат одлучувачки услов за вршење 7 Тоа е состојба на стопанството во кое сите лица кои сакаат да работат, можат без поголеми тешкотии да најдат работа (вработување) според висината на наемнината или платата која преовладува за одреден вид занимање. Ова назначи дека има земја чија стапка на невработеност изнесува нула. Фрикциона или привремена невработеност и сезонската невработеност, кои можат да достигнат дури и до 5% од вкупната работна сила, се толерира од аспект на полна вработеност.

28

28

на работата, под услов целта што сака да се постигне е оправдана и условот е одмерен. Меѓутоа, правото на работа, во нашата земја, иако е утврдено со Уставот за разлика од порано, нема некоја поцврста подлога и гаранција. Секако дека со ова, за разлика од порано, ќе се најдат во понеповолна положба, поневредните, понеработливите работници, зашто толеранција спрема неработењето во услови на пазар нема.

ПРАВО НА ШТРАЈК

Штрајкот претставува организиран прекин со работа на работниците, кои на тој начин вршат притисок на работодавците, со цел, тие да ги прифатат поставените услови за работа (барања): ограничување на работното време, зголемување на надницата, односно платите, преземање мерки за заштита при работењето и др. Штрајкот е најмоќното средство кое им е на располагање на работниците, во остварување на нивните економски и социјални права. Може да биде организиран како штрајк во едно или повеќе претпријатија, потоа, како општ (генерален), кога прекинуваат со работа сите работници во една или во сите стопански гранки односно дејности. Може да се организира штрајк и со цел да им се даде солидарна поддршка на работниците од другите претпријатија или на други стопански гранки кои организирале штрајк (штрајк на солидарна поддршка). Понекогаш, може да се организира и со политичка цел, за да се изврши притисок на владата да ги прифати поставените политички барања или за донесување на заштитно работничко законодавство. Штрајкот е историска придобивка на самите работници, за кој во минатото најбрутално биле казнувани. Денес речиси во сите земји на светот штрајкот е извојувано право загарантирано со Уставот, иако во многу земји се уште има ограничувања. Не се дозволени политички штрајкови, односно штрајкови на кои не им е целта подобрување на социјално-економската положба, туку постигнување политичка цел. Ограничувања во организирање на штрајк се предвидени кога се прекинува работата во виталните стопански гранки во кои прекинот на работата би предизвикал големи штети што можат да го доведат во опасност и опстанокот на целото општество.8 Условите за остварување на правото на штрајк се поделени на општи и посебни улови. Посебните услови за штрајк во јавните служби и дејностите од јавен интерес (пошта, железница, електростопанство и др.), како и во поодделни државни органи (војска, полиција, органи на управата), се утврдени со посеен закон. Штрајк се организира и реализира по определени правила за штрајкување. Организатори на штрајкови, по правило се работничките синдикати. 8 Со Уставот на РМ од 1991 година е предвидено ограничување на условите за остварување на правото на штрајк во нашата држава во вооружените сили, полицијата и органите на управата, со оглед на дејноста на овие органи, која е од витален интерес за земјата.

29

29

Штрајкот задолжително се најавува, во писмена форма. Во писмото за штрајк, се наведуваат причините за штрајк, местото на одржување, времетраењето, денот на почеток. Не смее да се започне со штрајкување, пред да отпочнат преговори односно постапка за помирување. Од денот кога е најавен штрајкот и за време на одржувањето, се прават обиди на партнерите за спогодбено разрешување на настанатиот спор.

Секој работник слободно одлучува за своето учество во штрајкот. Работниците кои одлучиле да не учествуваат во штрајкот, не можат да бидат натерани да не работат и за тоа не носат консеквенции. Учеството во штрајкот на работникот не претставува повреда на работните обврски, па според тоа не може да повлечи негова дисциплинска и материјална одговорност, како и престанување на работниот однос на работникот. Работникот, кој учествува во штрајк, ги има сите основни права од работен однос, какви што се, на пример, право на надоместок на плата, право на пензиско и инвалидско осигурување во согласност со прописите за пензиско и инвалидско осигурување. Платата на работниците за време на штрајкот, ја обезбедува организаторот на штрајк, а не работодавачот, како што беше, тоа порано. Материјалното обезбедување за време на штрајкот, поблиску е регулирано со колективен договор или со општ акт на самиот работодавец. Штрајкот може да престане со спогодба (спогодбено) постигната помеѓу субјектите (партнерите) што донеле одлуката за штрајк и органите на кои таа одлука им е доставена (работодавецот) или со одлука на самиот синдикат односно работниците кои самостојно донеле одлука за стапување во штрајк.

ПОПРЕЧУВАЊЕ НА ШТРАЈКОТ

Штрајкот за да заврши со неуспех може да биде попречуван од страна на работодавецот со искористување на работниците кои не зеле учество во штрајкот, наречени штрајкбрехери или преку локаут. Штрајкбрејкери (Strike breaker), тоа се работници кои не се одѕвале на повикот да стапат во штрајк (да им се придружат на другите работници во штрајкот) и продолжиле со работа за што работникот не може да биде земен на одговорност. Тоа се, обично работници без чувство на солидарност и со поинакви гледања за штрајкот, или се тоа луѓе кои работодавачот ги привилегирал или ги подмитил или преку други средства и методи успеал да ги одврати да се борат за нивните права. Локаут (Lock-out) е форма и начин на застрашување на работниците (принуда) да се откажат од барањата упатени на работодавецот (на пример, за зголемување на платите и др.) и тие да се согласат со условите (кои се лоши) какви што се. Тоа обично го прават повеќе работодавачи со масовно отпуштање на работници со затворање на одделни претпријатија, делови од претпријатија или со запирање на работата во одделни стопански гранки. Или ако штрајкот е организиран само во едно претпријатие, работодавецот ги отпушта од работа или ги суспендира само

30

30

оние работници кои се иницијатори и највлијателни во својата средина. Така работниците се присилуваат да се откажат од поставените барања, да ги прифатат условите такви какви што се. Согласно нашите прописи, во нашата земја, работодавачот, може да отстрани од работа, најмногу до 2% од бројот на работниците учесници во штрајкот, особено од редот на оние кои го инспирираат и поттикнуваат, што претставува недемократска законска бариера со која ќе се попречуваат штрајковите на работниците, како нивно уставно право.

ПРАВО НА РАБОТНИЧКИ СИНДИКАТИ

Работничкиот синдикат е самостојна, демократска и независна организација (општестено-економска и професионална организација) на работниците која ги застапува нивните интереси во спогодувањето со работодавците околу прашања поврзани со трудот, работните односи и социјалното осигурување. Работничките синдикати се појавиле во текот на втората половина на деветнаесеттиот век и подлежат на државата. Нив ги основаат работниците заради остварување на нивните економски и социјални и други поединечни и колективни права и интереси, утврдени со закон и колективен договор. Зачленувањето или пристапувањето во работнички синдикати во сите демократски држави е доброволно и слободно. Работниците вработени кај својот работодавец, можат да основаат една или повеќе синдикални организации, без некое претходно одобрение за тоа, и слободно да им пристапуваат. Овие организации на работниците, како нивни професионални организации, ако се основани за една област или гранка на дејност, на пример, електростопанството, образованието итн., преку кои тие ги заштитуваат и унапредуваат сопствените интереси, се наречени струкови синдикати. Синдикатите можат да основаат сојузи и да се зачленуваат во меѓународни синдикални организации. Со закон може да се предвиди ограничување на условите за остварување на правото на синдикално организирање во оружените безбедносни сили (војска, полиција) и во поодделни органи на управата. Синдикатот во преговорите со работодавателите, учествува во утврдувањето на цената на работната сила (трудот), со која треба да се обезбеди пристоен и достоинствен живот на човекот. Се грижи за стандардот, материјална и социјала сигурност и заштита на правата на работниците. За ова основа каси (благајни) за давање на помош на работниците кои имаат потреба од помош, потоа, учествува во изградбата на адекватна социјална политика и остварување на соодветно учество на вработените во политичкиот систем и др. Голема е улогата на синдикатот во организирањето и водењето на штрајковите, кога за тоа е донесена одлука во согласност со правилата за штрајкување и кога средствата за надоместоци на плати на работниците учесници во штрајкот за време на штрајкот се негова, а не обврска на работодавачот.

31

31

Работодавците за успешно остварување на синдикалните активности се должни да создаваат материјални, простории и други услови за нормална работа на синдикалната организација на работниците. Синдикалната организација задолжително се запишува во посебен регистар што го води органот на државната управа надлежен за работите на трудот.

АСОЦИЈАЦИЈА НА РАБОТОДАВЦИ

Работодавците, исто како работниците имаат право да основаат и да се зачленуваат во свои асоцијации (професионални здруженија на работодаватели) преку кои ќе ги заштитуваат сопствените интереси, особено пред работничките синдикати и државните институции. Основањето и зачленувањето во организации односно здруженијата на работодавци не е условено со некое претходно одобрение издадено од страна на државата. За својата дејност или работа организацијата на работодавците донесува статут или правила, програма за работа, врши слободен избор на свои претставници, го организира начинот на управувањето и вршењето на дејноста. Организацијата на работодавците во преговорите со работничките синдикати се појавува како партнер во разрешување на проблемите поврзани со трудот и социјалното осигурување. Учествува во склучувањето на колективни трудови договори со кои се регулираат односите помеѓу трудот и капиталот. Партнер во преговорите со работничките синдикати на вработените на државната управа и управата на правосудните органи е државата (во нејзино име Владата), која како титулар (сопственик) на државниот капитал, за вработените во јавната администрација е работодавател. Понекогаш, поодделни проблеми во врска со трудот и социјалното осигурување, на макроплан, се разрешуваат врз трипартитен принцип, со учество на претставници на сите три партнера: Влада, работодавци и работници.

ПРАВО НА СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ

Социјалното осигурување е систем на материјална заштита на луѓето осигурени од разни ризици, односно осигурени случаи, на пример, болест, повреда, мајчинство, инвалидност, старост и др., врз основа на кои, стекнуваат соодветно право, на пример, на старосна, инвалидска или семејна пензија. Материјалното покритие на социјалното осигурување, по пат на придонеси и на друг начин, си го обезбедуваат вработените и другите лица кои имаат својство на осигуреник. За вработените и за лицата кои вршат самостојна дејност социјалното осигурување е задолжително. Тоа е засновано и врз принципите на материјален придонес, солидарност и социјална правда. Социјалното осигурување освен на задолжителна може да се востанови и на доброволна основа.

32

32

Социјалното осигурување, во кое се опфатени здравственото, пензиското и инвалидското осигурување, е мошне важен вид на социјална сигурност на човекот, особено во периодите кога тој ќе се најде во состојба на социјална потреба поради болест, неспособност да работи и во други случаи, ослободувајќи го од страв и неизвесност за својата иднина. Осигурувањето на инвалидите ги опфаќа лицата со намалена или загубена работна способност. Правото на здравствена заштита, е исто уставно право кое е во интерес на човекот и општеството во целина. Ова начело на здравствена заштита не е само право туку и должност, секој да го чува и унапредува сопственото здравје, но и здравјето на другите. Со Уставот е загарантирано осигурување и во случај на невработеност, на луѓето кои останале без работа не по своја вина. Додека се без работа овие лица имаат право на соодветен паричен надоместок, здравствена заштита и други права утврдени со закон или акт донесен врз основа на закон.

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа право на работа и дали правото, само од себе се остварува? 2. Кои услови се неопходни за помасовно остварување на правото на работа? 3. Во услови на пазар и претприемништво кои работници, се понесигурни на работното место на кое

се распоредени? 4. Кога се појавиле работничките синдикати и која е нивната улога, особено како партнер во

преговорите со асоцијацијата на работодавателите? 5. Каква обврската има работодавецот околу основањето на работички синдикат? 6. Какви работнички синдикати постојат и какво може да биде нивното здружување? 7. Што е тоа штрајк и какви штрајкови може да има? 8. Поради кои причини може да се ограничи правото на штрајк? 9. Објасни ја постапката за организирање штрајк и како може да заврши штрајкот? 10. Какви права имаат работниците кои учествуваат во штрајк организиран во согласност со

законот? 11. Објасни ги формите на попречување на штрајк? 12. Што е тоа социјално осигурување и кои видови на социјално осигурување постојат? 13. Што е тоа организација на работодаватели и која е нејзината улога?

33

33

ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС

УСЛОВИ ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС

Условите за засновање на работен однос се поделени на општи и посебни. Во општи услови за засновање на работен однос во Законот за работни односи се наведени, овие: минимална возраст на која може да се заснова работен однос и општата здравствена способност. Така, работен однос во нашата земја, согласно Законот, може да се заснова со навршени најмалку 15 години на живот. Вработувањето под оваа возраст е забрането.9 Општата здравствена способност, се подразбира, како просечна психофизичка способност, за вработување. Со цел да им се даде шанса за вработување и на лицата со намалена работна способност неопходно е поеластично толкување на овој услов. Општата здравствена способност се утврдува со лекарски преглед и се докажува со лекарско уверение кое важи шест месеци. Ако прегледот е по барање на работодавателот, трошоците за лекарскиот преглед и за уверението се на негов товар. Посебни услови за засновање на работен однос се определуваат со закон, колективен договор или нив ги определува самиот работодавател за секое работно место, посебно. Тоа се барања кои треба да ги исполнува работникот во поглед на неговата стручна подготовка и работни способности. Се определуваат, по струки, занимања, служби и видови на работа, во зависност од процесот и карактерот на работата. Во посебни услови се вбројуваат: стручна подготовка, работно искуство, возраст, посебни здравствени способности, познавање на странски јазик и др. На пример, во воздухопловството, пилот не може да биде лице кое нема особена психофизичка способност итн. Општите и посебните услови за вработување на државни службеници во државните органи и служби, се утврдени со посебен закон. Посебните услови за вработување на странски државјани и за лицата без државјанство се утврдени со Законот за работни односи и со посебен закон10.

9 На лицата односно децата, како што се вели во законот, кои немаат навршено 15, по барање на нивниот законски застапник (родител или старател), може со плаќање на надоместок да им се одобри да учествуваат, (но не како во работен однос), во снимање на филм, или во подготовка и изведување на сценски, уметнички и слични други дела (културни, уметнички, спортски и рекламни активности), по претходен преглед на работното место. За децата вклучени во вакви активности, соодветно се применуваат прописите за работното време, одморите, заштита при работа, надоместок на штета, како, за работници кои немаат навршено 18 години.

10 За засновање на работен однос со странски државјанин, нужно е да се исполнети овие посебни услови: 1) да има одобрение за постојано настанување, односно привремен престој во нашата земја и 2) да има одобрување за засновање на работен однос. Странски државјанин може да заснова работен однос и без одобрување и без јавно огласување ако има одобрение за привремен престој или за постојано населување во нашата земја и ако заснова работен однос за вршење на стручни работи, утврдени со договор за деловно-техничка соработка, за долгорочна производствена кооперација, за пренесување и усвојување на (нова) технологија и за странски вложувања. Во овој случај барањето за вработување на странецот до Агенцијата за вработување, наместо странскиот државјанин, го поднесува работодавецот во кое се наведува потребата за неговото вработување. Работен однос со странски државјанин секогаш се заснова на одредено време.

34

34

Посебните услови кај приватните работодавци се утврдени со колективен договор или со општ акт (правила) на работодавецот. Ова обврска не се однесува на помалите работодаватели, со мал број на работници. Работен однос не може да се заснова со лице кое е корисник на лична пензија, под ниту еден услов.

НАЧИНИ И ПОСТАПКА ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС

Начините и постапката за засновање на работен однос, со јавно или без јавно огласување на работното место се пропишани со Законот за работни односи, со посебни закони, со колективни договори и со акти на работодавателите. Начините на кои можат да се задоволат потребите од работници се повеќе. Приватните работодаватели во приватниот сектор, било да се тоа физички или правни лица потребите од работници можат да ги задоволат на еден од следните начини: 1) со објавување на јавен оглас во дневниот печат, 2) со објавување во просториите на службата надлежна за посредување при вработувањето без наплата, 3) со посредување на службата за посредување при вработување на Агенцијата за вработување преку упатување на лица за вработување од евиденцијата на невработените лица, 4) со обезбедување на работник од страна на самиот работодавец без огласување, но со непосредно склучување на договор за вработување и 5) преку приватна агенција за посредување при вработување со наплата на услугите од страна на самиот работодавател.

За разлика од приватните работодаватели, во јавниот сектор, (во јавните установи, јавните претпријатија и други правни лица што вршат дејност на јавна служба, потоа државните органи и органите на општините, вклучувајќи го и Градот Скопје), потребите од работници се обезбедуваат по пат на објавување на јавен оглас во дневниот печат, освен ако не се во прашање итни и неодложни работи, кога работен однос може да заснова и без јавно огласување, (најмногу до 30 дена) и тоа со посредство на службата надлежна за посредување при вработувањето. Постапката за засновање на работен однос, по пат на јавен оглас или со огласување на потребата со посредство на бирото за посредување при вработувањето обично, минува низ три фази и тоа: 1) огласување на потреба од работник за засновање на работен однос, 2) избор од пријавените кандидати и 3) стапување на работа по склучување на договор за вработување.

УТВРДУВАЊЕ НА ПОТРЕБА И ОГЛАСУВАЊЕ, ОДНОСНО ОБЈАВУВАЊЕ НА ПОТРЕБАТА ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС

Утврдувањето на потребата од работници е работа на самиот работодавец. Во услови на слободен пазар и претприемништво, во зависност од неговите развојни планови и програми, природата на дејноста и интересот на фирмата, при утврдувањето на потребата од работници, работодавецот е целосно слободен. Одлуката за потреба од засновање на работен однос ја донесува самиот работодавец или орган или работник овластен од него.

35

35

По донесувањето на одлука за потреба од работници (еден или повеќе), работодавецот е должен да пополни и да достави уредна пријава за потреба од работник до надлежниот центар за посредување при вработувањето, кое претставува подрачна служба на државната агенција за вработување. Доставената пријава се објавува (огласува) во просториите на центарот заради информирање на невработените и другите лица кои барат работа, без разлика дали за пријавената потреба од работник работодавецот ќе објавува јавен оглас за потреба за која трошоците за објавување на јавен оглас во дневниот печат се на негов товар. Во поново време, работодавците потребата од работници ја објавуваат и на веб страницата на сопствената организација и/или на веб страницата на Агенцијата за вработување на Република Македонија (https://www.avrm.gov.mk/avrm.public.web/Default.aspx), но и на веб страниците на специјализирани агенции кои се лиценцирани за посредување при вработување (на пример, http://www.vrabotuvanje.com.mk/). На овие веб страници лицата што бараат работа обично во секое време може да остават кратка биографија. Во пријавата за потреба на работник упатена до службата за посредување при вработувањето и во објавениот јавен оглас (конкурс), се наведуваат податоци за работното место што се пополнува, условите што се бараат за тоа место, евентуално проверка на способноста за вршење на работата ако е тоа утврдено како услов за засновање на работен однос, рокот на траењето на јавниот оглас, кој не може да биде пократок од 5 дена и рокот во кој работодавецот ќе го изврши изборот во согласност со прописите за работните односи. Јавен оглас и конкурс се распишува односно се објавува за избор на директор и други раководни лица во јавните претпријатија и јавните установи кои вршат дејност на јавна служба, како на пример, училишта, заводи, детски градинки, државните органи и др. Јавниот оглас на овие установи (институции) се објавува во најмалку два дневни весника од кои најмалку во по еден од весниците што се издаваат на македонски јазик и во весниците што се издаваат на јазикот што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните кои зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик.

ПРИЈАВУВАЊЕ НА ОГЛАС И ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКА ЗА ИЗБОР

Секој граѓанин кој ги исполнува условите од објавениот оглас има право да се пријави во рокот наведен во огласот. Самото пријавување на оглас се подразбира како израз на волја на секој од кандидатите со која однапред ја прифаќа понудата на работодавец за склучување на договор за вработување за засновање на работен однос на работното место за кое се пријавил, доколку биде избран. Пристигнатите пријави на кандидатите пријавени на оглас ги прибира надлежната служба кај работодавецот. Пријавите се поднесуваат во определениот рок. Ако не се поднесени во определениот рок не се разгледуваат и за нив не се одлучува. Рокот за пријавување на оглас, кој не може да биде пократок од 5 работни дена започнува да тече од денот на последното објавување на јавниот оглас.

36

36

КРАТКА БИОГРАФИЈА (CV)

Кон пријавата за работа се приложува кратка биографија за кандидатот пријавен за работа, повеќе познато како CV („си-ви“). CV (curriculum vitae – „животна приказна“) или кратка биографија е облик на претставување на личните карактеристики, способности и вештини на кандидатот којшто бара работа. Целта на CV –то е кандидатот да ги истакне личните квалитети и знаења што ги поседува, со кои би го привлекол вниманието на работодавецот, да го вклучи во потесниот круг на кандидати и да го повика на разговор (интервју). CV – то треба да биде едноставно, кратко и интересно за читање. Секое CV ги содржи минимум следните елементи: Лични податоци на кандидатот, Податоци за образованието, Работната историја (искуство), Податоци за вештините на кандидатот и Препораки. Лични податоци: име и презиме, адреса, број на телефон, адреса на електронската пошта, датум на раѓање. Образование: Во овој дел треба да се наведат податоци за формалното и неформалното образование. Податоците за образованието (назив на образованата установа, завршената насока/студиска група, периодот на завршување) се прикажуваат по обратен хронолошки редослед, односно најпрво се наведува последно стекнатиот степен на образование, односно последната завршена обука. Треба да се наведат и посетуваните курсеви и стекнатите сертификати (уверенија). Работно искуство: Податоците за работното искуство, исто така, се даваат по обратен хронолошки редослед. Кај работното искуство се наведува називот на работодавачот, називот на работното место и описот на извршуваната работа. Описот на работното искуство треба да се прилагодува според работното место за кое се аплицира, односно да се нагласи она искуство што е значајно за местото на кое се аплицира. Вештини: Во овој дел се наведуваат некои посебни вештини што ги поседува поединецот, на пример, познавање на странски јазици и степенот на познавање на јазикот, познавање од работа на компјутер, поседување на продажни вештини, итн. Препораки: По можност треба да се наведат имињата на поранешни професори или работодавачи кои се спремни да дадат препорака за кандидатот. Постојат различни модели на CV – ја: стандарден формат што се користи во земјите на Европската унија, американски формат, итн. Понекогаш во CV – то може да биде предвиден дел за дополнителни информации, на пример, за причините за аплицирање на работното место, причини за напуштање на претходната работа, способности или вештини што ги поседува кандидатот, а кои се особено важни за

37

37

работата за која аплицира, итн. Овие информации може да се наведат и во пропратното (мотивациско) писмо. Постојат неколку правила што треба да се почитуваат при подготовка на CV: CV – то треба да биде уредно и прегледно. CV –то треба да биде напишано на

компјутер, по можност во табеларен облик. Не треба да се користат премногу ефекти, различни фонтови и сл.

CV – то треба да биде кратко и јасно. Во зависност од работното искуство на кандидатот, CV –то може да биде долго една, две или повеќе страници. Ако кандидатот нема поголемо работно искуство, не треба да се претерува со преопширно објаснување на останатите информации.

Во однос на стилот на пишување, информациите за образованието и работното искуство се наведуваат во обратен хронолошки редослед, треба да се користат стручни термини и да се избегнува користењето на скратеници. Треба да се води сметка и за правописна и граматичка исправност на текстот.

Во CV –то не смеат да се изнесуваат невистини информации. Фотографијата на кандидатот се испраќа, доколку тоа е наведено во конкурсот.

Фотографијата треба да се интегрира во самото CV, во делот на личните податоци.

Во продолжение се дадени примери на најчесто користени модели на CV – ја:

38

38

Пример на CV во европски формат

Europass

Curriculum Vitae

Лични податоци

Име и Презиме Владимир Трајковски

Адреса Ул. Македонија 14/12-5 1000 Скопје

Телефон 00 389 (2) 3115 232 Мобилен телефон:

076232500

Факс 00 389 (2) 3125633

E-mail v.trajkovski@mail.com.mk

Државјанство Р Македонија

Датум на раѓање 01.12.1983

Пол Машки

Работно искуство

Датум Јуни 2006 -

Занимање и работно место

Референт сметководител

39

39

Главни задачи и должности

Работни задачи: - водење на благајнички дневник и благајничко работење - книжење на деловните промени - контрола и затворање на отворени ставки - учество во годишни и периодични пописи - пресметка на данок на додадена вредност и други давачки - подготовка и спроведување на платни налози - извршување на платниот промет - учество во подготовка на периодични извештаи за работа.

Одговорност за стручност и навремено извршување на доделените работи.

Име и адреса на работодавецот

Консалтинг МГ – Скопје

Сектор/ подрачје на работа

Консалтинг, финансии, сметководство

Образование и стручно

усовршување

*подредете ги степените на

завршено образование по

хронологија почнувајќи од

највисоко стекнат степен на

образование

Датум 2002- 2006

Стекнато звање Дипломиран економист

40

40

Група на студии Финансиска насока

Образовна институција

Економски факултет, Скопје

Степен на образование согласно

националната или меѓународна рамка на

квалификации

VII 1 Високо Образование

Датум 1998-2002

Стекнато звање Економски техничар

Група на студии Економска

Образовна институција

СУ Васил Антевски Дрен - Скопје

Степен на образование согласно

националната или меѓународна рамка на

квалификации

IV Средно Образование

Дата Февруари 2007

Тема на обуката Меѓународни сметководствени стандарди

Име на организаторот на обуката

Образовен центар - Конто

Дата Февруари – април 2006

Тема на обуката Компјутерско сметководствено работење

Име на организаторот на обуката

Образовен центар - Конто

Лични вештини и способности

41

41

Мајчин јазик Македонски јазик

Други јазици

Само-проценка Разбирање Говорење Писмено изразување

Англиски јазик Одлично Одлично Одлично

Француски јазик Основно познавање Основно познавање Основно

познавање

Социјални вештини и способности

Способност за тимска работа

Организациски вештини и

способности

Способност за работа под притисок и постигнување резултати на краток рок

Технички вештини и способности

Одлично познавање на македонските и меѓународните сметководствени стандарди Познавање на законодавството од областа на сметководственото - финансиско работење

Компјутерски вештини

Одлично познавање и активно користење на пакетот Microsoft Office: Word; Excel; PowerPoint; Outlook Express; Internet. Активно користење на компјутерски програм за сметководство.

Возачка дозвола Б Категорија

42

42

Прилози Копија од сертификати за посетени обуки Копија од сертификати за познавање на странски јазик Референца од работодавач

43

43

Елена Димовска

П А Р Т Е Н И Е З О Г Р А Ф С К И , Б Р О Ј 2 9 Д С К О П Ј Е Т Е Л . 0 0 3 8 9 2 3 1 1 2 5 6 4 • E - M A I L E L E N A . D I M O V S KA @ H O M E . C O M ОБРАЗОВАНИЕ 1997 - 2001 Правен факултет Јустинијан Прима, Скопје

Политиколог

РАБОТНО ИСКУСТВО 2005 -Деловна банка, А.Д. Скопје

Деловен секретар

комуницирање со странките и деловните партнери архивирање на примената и испратената пошта сортирање и архивирање на деловната документација организирање на состаноци - подготовка на дневни редови и записници административна и организациска помош на директорот на Банката

2003 - 2005 Проект за модернизација на банкарскиот сектор Проектен асистент

Логистичка поддршка на проектниот директор Ажурирање на датабазата и подготовка на извештаи Архивирање на проектната документација Координација на консултантите Грижа за целокупната коресподенција на проектот Организирање на состаноци со корисниците, семминари и други настани

2001 - 2003 Виртуал, Д.О.О. Скопје Асистент

Евидентирање и архивирање на документите Подготовка на договори Подготовка на интерни акти на друштвото

44

44

Подготовка на извештаи ВЕШТИНИ И СПОСОБНОСТИ Работа на компјутер Активно секојдневно користење на

пакетот Microsoft Office Странски јазици Активно владеење на германски и англиски јазик

ПРЕПОРАКИ Достапни на барање.

ИЗБОР ОД ПРИЈАВЕНИТЕ КАНДИДАТИ

Изборот од пријавените односно упатените кандидати врз основа на определена методологија и критериуми го врши работодавецот односно органот или лице кое тој ќе го овласти со донесување на одлука избор.11 Изборот може да се изврши по еден од овие два метода: сигналинг или скрининг. Методот на сигналинг при изборот, поаѓа од формалните квалификации на кандидатите врз основа на кои се врши вреднување на нивните достигнувањата во струката, како на пример, степенот на образованието, општиот успех и оценките од поодделни предмети, работното искуство, препораки од претпоставените за нивното работење во минатото и др. Според методот на скрининг (Screening), избор меѓу повеќе кандидати се врши врз основа на нивните видливи карактеристики кои ја зголемуваат веројатноста за избор на поквалификувани лица од пријавените кандидати за работа. За избор на ваков начин, потребно е работодателот да располага со потребни информации за наклонетоста на кандидатите кон одреден вид на работа, за нивните карактерни особини и др.

ПРАВНИ ОСНОВИ ЗА ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС

Под правна основа за засновање на работен однос се подразбира правниот акт врз основа на кој е заснован работен однос помеѓу работникот и работодавецот. Правна основа, претставува и самото стапување на работа, како факт од кога започнува остварувањето на правата и обврските од конкретниот работен однос. Во правни основи за засновање на работен однос спаѓаат: одлуката со која е избран работникот, решението за примање на работа и договорот за вработување (договорот за работа) Одлуката за избор, е универзална правна основа за засновање на конкретен работен однос. Трудово-правната теорија на ваквата одлука со која е извршен избор и препишува карактеристики на договор за работа, врз основа на која субјектите во 11 Изборот од пријавените кандидати за сите работни места може да го врши работодавецот или изборот може да го препушти на друг орган, на пример, директорот, комисијата за работни односи, а може изборот на определени работни места да определи да го изврши органот што ќе го определи тој, а за сите други места (најчесто раководни) изборот да го врши тој самиот.

45

45

овој однос (работник-претпријатие), слободно засноваат работен однос. По конечноста на оваа одлука избраното лице има право да стапи на работа кај работодавателот. Договорот за вработување претставува задолжителна правна основа за засновање на работен однос во приватниот сектор, кај приватните работодаватели, било да се тоа физички или правни лица. Во јавниот сектор, наоѓа примена во јавните претпријатија и установи, како и во државните органи и органите на општините за вработување на лица кои немаат статус на јавен односно државен службеник, на пример, книговодители, технички секретари, писари, библиотекари, економи и др. Договорот за вработување со избраниот работник, се склучува во писмена форма. Во зависност од траењето на работата, договорот се склучува на одредено или на неодредено време. Пред склучувањето на договорот, работодавателот е должен да го запознае кандидатот со работата, уловите за работа и со правата на работникот кои се во врска со вршењето на работата на работното место за кое се склучува договорот за вработување. Примерок од склучениот договор, кој се чува во работните простории на работодавателот му се врачува на работникот, при потпишувањето на договорот. 12 Во продолжение се дава пример на Договор за вработување

ДОГОВОР ЗА ВРАБОТУВАЊЕ

ОПШТИ ОДРЕДБИ Член 1

Со овој договор се уредуваат правата, обврските и одговорностите од работниот однос меѓу Агенцијата НН и работникот ММ. Работникот стапува на работа на ден _______________ (на пр. на денот на склучувањето на договорот или некој друг, нареден ден). Од денот на стапување на работа, работникот започнува да ги остварува правата, обврските и одговорностите од работниот однос, утврдени со овој договор, ЗРО, другите закони, колективните договори и актите на работодавачот.

ОПИС НА РАБОТНОТО МЕСТО Член 2

Работникот заснова работен однос на работното место _______________________ (назив на работното место, со краток опис на работата што ќе ја врши). За вршење на работата на работното место од ставот 1 на овој член е утврден VII(или некој друг) степен на стручна подготовка, согласно закон, колективен договор или актот на работодавачот.

ВРЕМЕТРАЕЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС 12 Договорот за вработување за разлика од договорот за работа не е само конкретен правен акт за засновање на работен однос, туку и средство за регулирање на работниот однос, соодветно на условите за работа кај работодавателот, што му дава обележја на (општ) извор на правото.

46

46

Член 3 Работникот работниот однос го заснова на определено време во траење од ____________________________________. Работникот работните задачи ќе ги извршува во деловните простории на клиентот на Агенција Партнер, во местото на неговото седиште (или друго место се наведува точното место на вршење на работата).

РАБОТНО ВРЕМЕ Член 4

Работникот заснова работен однос со полно работно време во траење од 40 часа неделно (или скратено работно време во траење од __________часа неделно). Полното работно време од ставот 1 на овој член е рамномерно распоредено во 5 работни дена во неделата со по 8 часа дневно работно време (или 4 или 6 работни дена, со рамномерно или нерамномерно распоредување на дневното работно време). Денови на неделниот одмор се сабота и недела (или петок, сабота и недела/ или само недела). Во случај на времено прераспоредување на работното време утврдено во овој член, работникот ќе биде писмено известен најмалку еден ден пред тоа.

ОБВРСКИ НА РАБОТНИКОТ Член 5

Работникот се обврзува да ги извршува обврските што произлегуваат од Законот за работни односи („Службен весник на Република Македонија ”, бр.62/05), законските и други прописи, колективните договори и актите на работодавачот, а особено:

- работите да ги врши совесно, навремено и квалитетно, почитувајќи ја организацијата на работа и деловната активност на работодавачот;

- да ги почитува општите и поединечните акти, наредби, упатства и одлуки на работодавачот, органите на управување и непосредниот раководител;

- средствата за работа да ги користи економично, целесообразно и одговорно; - да се придржува кон пропишаното работно време и пропишаните мерки за заштита при

работа; - да се придржува кон дадените овластувања, да не ги злоупотребува и пречекорува; - не смее да ги искористи за своја сопствена употреба или да ги предаде на трето лице

податоците што се сметаат за деловна тајна на работодавачот, (податоци кои со посебен акт ќе ги определи работодавачот и кои му биле доверени на работникот или со кои бил запознаен на друг начин).

- да работи на своето образование и стручно усовршување за потребите на работодавачот, како и заради зачувување на своето работно место;

- со своето однесување да го чува угледот на работодавачот, правилно и совесно да се однесува спрема останатите работници (и/или спрема странките, доколку работи со нив),

- да го почитува принципот на забрана на конкуренција и да бара согласност од работодавачот за вршење или склучување на секоја работа преземена за своја или туѓа сметка, во рамките на делокругот на работодавачот,

- да го известува работодавачот за сите заканувачки опасности по животот или здравјето или за настанување на материјална штета, што ги дознал при работата и кои би можеле да настанат кај работодавачот или трети лица

- и (може да се наведат и други обврски на работникот, во согласност со законот,

47

47

колективен договор, или специфичните услови на неговата работа, на пр. почитување на договорна забрана за конкурентско дејствување согласно член 37, став 4.

ОБВРСКИ НА РАБОТОДАВАЧОТ

Член 6 Работодавачот е должен на работникот да му обезбеди:

- средства, работен материјал и други потребни услови за извршување работа за работното место од членот 2 на овој договор;

- соодветна месечна исплата на плата во парична форма, во износ пропорционален на основната плата, работната успешност и додатоците на плата согласно со прописите и овој договор;

- работно време, одмори, паузи и отсуства од работа согласно со прописите и овој договор;

- безбедни услови за работа, во согласност со посебните прописи за заштита при работата;

- заштита на личните податоци на работникот и заштита и почитување на личноста, достоинството и приватноста на работникот;

- надоместување на трошоците поврзани со работа, во согласност со закон и колективниот договор;

- стручно усовршување, преквалификација или доквалификација во согласност со потребите на работното место на кое врши работни задачи како и заради зачувување на работното место (и во други случаи утврдени со законот и другите прописи);

- навремено информирање за сите работи од интерес за ефикасно вршење на неговите работни задачи и за успешно функционирање на работодавачот и

- (други обврски на работодавачот што произлегуваат од закон, колективните договори и актите на работодавачот, на пример, за ноќна работа, прекувремена работа и друго).

ОСНОВНА ПЛАТА НА РАБОТНИКОТ

Член 7 Работникот има право на основна плата која не може да биде помала од платата на работник кај работодавачот корисник на исти работи, а ако таков работник нема од платата на работник на слични работи од соодветната дејност (Закон за Агенции за привремени вработувања, службен весник 49/2006)

НАДОМЕСТОЦИ НА ПЛАТА Член 8

Работникот има право на надоместок на платата во случаите на отсутност од работа поради користење на годишниот одмор, празниците, работа во слободните денови и во случаите кога работникот не работи од причини на страна на работодавачот, како и на другите надоместоци кои му припаѓаат за вршење на работата според закон и колективен договор; Работникот има право и на надомест на трошоците поврзани со работа, согласно колективен договор.

ГОДИШЕН ОДМОР Член 9

Работникот има право на платен годишен одмор во траење од ________работни дена според

48

48

времето поминато во работен однос, условите за работа и други критериуми утврдени со колективниот договор. Траењето се утврдува со решение на работодавачот. Ако работникот во календарска година во која склучил работен однос нема 6 месеци стаж, има право на користење на пропорционален дел на годишниот одмор во вкупно траење од по 1/12 од ____(на пр.20 работни дена) за секој месец работа.

ПРЕСТАНОК НА ДОГОВОРОТ ЗА ВРАБОТУВАЊЕ Член 10

Овој договор може да престане на начин и под услови утврдени во законот. Во случај на отказ на договорот од страна на работникот или на работодавачот, отказниот рок е определен во член 17 од Законот за Агенции за привремени вработувања, службен весник број 49/2006.

Член 11 Договорот е склучен во 2(два) еднакви примероци од кои еден за работодавачот еден за работникот (односно во 3 примероци за договорите што се доставуваат на заверка до Агенцијата за вработување или до инспекцијата на трудот договор за работа на куќни помошници и договор за вршење работа дома). Работник Работодавач

Напомена: Со договорот за вработување може да се уредат и низа други прашања, специфични за определено работно место. Вработувањето на државни службеници во државните органи на управата и другите државни орани,се врши со донесување на решение за примање на работа. Со засновањето на работен однос, работникот стекнува положба на осигуреник во системот на социјалното осигурување. Тоа значи дека работодавецот со кого е заснован работен однос врз основа на индивидуален договор за вработување или друг правен акт (решение или одлука) е должен да го осигури работникот со поднесување на пријава до надлежната служба на Фондот за здравствено осигурување односно Фондот за пензиско и инвалидско осигурување.13

13 Договорот за вработување како двострана правна работа со Законот за работни односи е утврдено да ги содржи особено овие елементи: 1) податоци за договорните страни, нивно живеалиште односно седиште; 2) датум на стапување на работа; 3) назив односно видот на работите (работното место) за кое работникот склучува договор за вработување, со краток опис на работата што ќе ја врши според договорот; 4) место на вршење на работата; 5) траење на работниот однос ако е склучен договор за вработување на одредено време; 6) одредба за работен однос со полно или пократко работно време; 7) одредба за дневно или неделно редовно работно време и распоредување на работното време; 8) одредба за висината на основната плата која му припаѓа на работникот според прописите за работни односи; 9) одредба за другите надоместоци кои му припаѓаат на работникот за работата според прописите за работни односи; 10) одредба за годишниот одмор, односно начинот на распоредување на годишниот одмор и 11) наведување на општите акти на работодавателот во кои се определени условите за работа на работникот. Договорот може да содржи и други права и обврски определени со Законот за работни односи, друг закон и колективен договор.

49

49

ИЗВЕСТУВАЊЕ ЗА ИЗВРШЕНИОТ ИЗБОР

Секој од пријавените кандидати на оглас односно конкурс кој не е избран, во рок од 8 дена од денот на склучувањето на договорот за вработување, писмено се известува дека не е избран и кој кандидат е избран. Со известувањето кандидат кој не е избран стекнува право да бара евентуална заштита на правото ако се направени неправилности во постапката избор, кај работодавателот и пред надлежниот суд, како и да бара разгледување на документите на избраниот кандидат, за да прибере потребни докази за поподготвено да настапи во постапката за заштита на правото. На кандидатот кој не е избран со известувањето му се враќаат сите документи приложени кон пријавата како доказ за исполнување на условите за вршење на работата, во рок од три дена. Дописот со кој се известуваат кандидатите за извршениот избор ги содржи овие елементи: назив на организацијата, потврда за примената пријава со соодветна документација, резултатот од огласот односно конкурсот, поука за право на приговор, потпис и отпечаток од службениот печат. Кандидатот кој е избран, освен дека е избран се известува и за денот на склучување и потпишување на договор за вработување.

СТАПУВАЊЕ НА РАБОТА

Во правна смисла, работниот однос како договорен и доброволен однос се смета дека е заснован со склучување на договор за работа, во писмена форма, во кој се дадени изјави на двете страни за прифаќање на условите за работа и за остварување на правата и обврските кои произлегуваат од заснованиот работен однос. Стапувањето на работа значи дека работниот однос помеѓу работникот и работодавецот е заснован и фактички. Со стапувањето на работникот на работа настанува непосредно активирање правата и обврските врз основа на трудот од заснованиот работен однос, вклучувајќи го и социјалното осигурување. Ова важи и во случај работникот на денот кога требало да стапи на работа од оправдани причини не отпочнал со работа, на пример, болест, породилно и друго оправдано отсуство утврден со прописите за работни односи. Избраниот работник стапува на работа на денот определен со договорот за вработување. Ако датумот на стапување на работа не е определен во договорот за вработување, како датум на стапување на работа се смета денот на потпишувањето на договорот. Работникот не може да стапи на работа пред склучување на договор за вработување.

ЗАСНОВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС БЕЗ ЈАВНО ОГЛАСУВАЊЕ

Работен однос може да се заснова без јавно огласување, ако таква можност е предвидена со прописите за работни односи. Работен однос на ваков начин може да

50

50

се заснова преку внатрешниот пазар на работна сила, во рамките на претпријатието,14 особено

кога постои слободно работно место кое може да се пополни со работник од редот на постојните работници кои ги исполнуваат условите што се бараат за извршување на работата на тоа работно место, пред се од редот на работници од чија работа престанала потребата како последица на структурни и други промени, воведени од страна на работодавателот за да не дојде до претанок на нивниот работен однос. Овие работници од чија работа престанала потребата во претпријатието, ако не можат да продолжат со работа во истото претпријатие во кое се вработени, под услови регулирани со пропис може да се вработи кај друг работодавател на соодветно работно место, со преземање, без јавно огласување. Ова важи и за раководните работници, како што е тоа, на пример, со директорите и другите работници со посебни овластувања и одговорности, кои ако по истекот на времето за кое се избрани не бидат повторно избрани или именувани на истата работа (работно место) која подлежи на преизбор, тие се распоредуваат на работно место соодветно на нивната стручна подготовка и степен на образование, кај истиот или друг работодавател. Работен однос без јавно огласување може да се заснова и со лице кое е стручно оспособено за работа по пат на преквалификација или доквалификација, врз основа на договор, склучен помеѓу работодавецот и стручната служба надлежна за посредување при вработувањето. На ваков начин може да се заснова работен однос и со лице кое е корисник на стипендија или кредит доделен од страна на работодавецот врз основа на договор за користење.

Работен однос без јавно огласување може да се заснова и за работа која по својата природа е итна и неодложна, која не трпи одлагање, како што е тоа случај, на пример, со работата за производство на електрична енергија или наставно-образовната работа во училиштата итн. Работа од ваква природа има и во државите органи и во институциите со јавно овластување. Работниот однос за извршување на работа од ваков вид не може да трае подолго од 30 дена и затоа, работодавецот, во меѓувреме, за извршување на оваа работа, е должен да спроведе постапка и да изврши избор на работник и ова работно место да го пополни по пат на јавен оглас. Во државните органи, работен однос без јавно огласување, освен за работите од итна и неодложна природа, може да се заснова и за други видови на работа уредена со посебен закон. Тоа е случај, на пример, со работните места на кои се извршува работа од доверлива природа за која е утврдена посебна одговорност и други посебни услови за незиното извршување. Поради тоа на вакви и слични работни места примањето на работа може да се изврши без објавување на јавен оглас.

14 Внатрешен пазар на работна сила. Комплекс на прашања сврзани со професионалното движење на работниците во рамките на претприј атието во кое се вработени, како што се унапредувања,отпуштања од работа, деградација, трансфер од едно на друго работно место или пензионирање. Тие можат да се решаваат според правилата поставени од менаџментот, или според одредбите на колективните договори. Во поголемиот број случаи, мнозинството на работни места во големите фирми се пополнуваат од редовите на постојните вработени, врз база на принципот на сениоритет, без јавно огласување. Принципот на сениоритет дава повластен третман на постарите работници, со подолг работен стаж кои последни се отпуштаат, а први повторно се вработуваат.

51

51

ДРУГИ НАЧИНИ НА ЗАДОВОЛУВАЊЕ НА ПОТРЕБИТЕ ОД РАБОТНИЦИ

Потребите од работници, како што е, веќе речено, може да се задоволат и со посредување на Агенцијата за вработување со упатување на соодветно лице за работа од евиденцијата на невработените. Упатувањето се врши со пребарување по досиеја на невработените што ги води Агенцијата, за да се изнајде лице со стручни способности, знаења и искуства за работите што можат и бараат да ги работат соодветно на условите за кои е искажана ваква потреба од работодавците. На ваков начин може да се задоволи потребата од работник доколку на објавениот оглас не се пријавиле кандидати кои ги исполнуваат бараните услови наведени во огласот односно пријавата доставена до Агенцијата за вработување за потреба на работници. Посредувањето за вработување има за цел да им се помогне на работодавците да ги пополнат слободните работни места со квалификувани работници, а на невработените и на другите лица кои бараат работа да им се помогне во нивното вработување. Посредувањето за вработување е стручна и организациска работа, со која се даваат услуги на работодавците и на невработените и на другите лица кои бараат работа (во размената на трудот). Приватните работодаватели, исто така, потребите од еден или повеќе работници, можат да си ги задоволат, самостојно, без посредство на бирото за вработување, да си обезбедат работник без огласување, но, со задолжително склучување и заверување на договор за работа во согласност со законот.

Најпосле, приватните работодаватели потребата од работник или од работници можат да ја задоволат и преку приватните агенции за посредување при вработувањето со наплатувањето на услугите од страна на самите работодавци, во согласност со договор склучен со работодавецот и приватната агенција за поредувањето при вработувањето кои се востановија со закон во 1997 година.

ИНСТИТУТИ ЗА ПРОВЕРКА НА РАБОТНИТЕ СПОСОБНОСТИ И НА ОСПОСОБЕНОСТА ЗА РАБОТА

ПРЕТХОДНО ПРОВЕРУВАЊЕ НА СТРУЧНИТЕ И ДРУГИТЕ СПОСОБНОСТИ

Институтот претходно проверување на стручните и другите способности е задолжителен само ако е предвиден како посебен услов за засновање на работен однос на определено работно место. Тоа значи дека ваква проверка нема да се изврши ако не претставува посебен услов за засновање на работен однос. Од претходно проверување на способностите за работа се ослободени приправниците, бидејќи тоа се лица без работно искуство. Претходно проверување на способностите на кандидатите кои се пријавени на конкурс или оглас се врши пред да се изврши избор. Целта на проверувањето е на работодавецот да му се даде можност да изврши подобар и поквалитетен

52

52

избор, иако, тие формално-правно ги исполнуваат условите неопходни за извршување на работата на работното место за кое е предвидено вакво проверување како посебен услов. Проверката на способностите ја врши стручен орган (комисија) составена од компетентни и стручни лица кои имаат најмалку ист степен на стручна подготовка од струката како на лицето чии способности се проверуваат. Ако работодавател е физичко лице проверката може да ја изврши самиот работодавател. Формите на проверка на работната способност се повеќе, на пример, тестирање, аудиција, изработка на практична задача и др.

ИНТЕРВЈУ СО КАНДИДАТИ ПРИЈАВЕНИ ЗА РАБОТА

Интервјуто е форма и метод што се применува при избор на работници или службеници за вработување во претпријатијата и државните и локалните институции. Тоа дава можност да се проверат, да се добијат и утврдат голем број податоци за кандидатот и за него да се стекне и да се оформи една целосна слика која ќе одговара на објективната вистина заради поквалитетен избор кои треба да се изврши врз основа на однапред утврдени критериуми. Прва работа за оценувањето на професионалните квалитети на кандидатот при вработувањето за да се добие целосна слика за него како личност е да се интервјуира. Тој што е задолжен за ова работа (интервјуистот,) добива информации од самиот кандидат, но и од други достапни извори за него со цел да ги открие и да ги разбере најсилните елементи за неговиот личен и професионален живот. Интервјуто треба да е осмислено и организирано. За да биде интервјуто поуспешно неопходно е да се направи добра подготовка врз основа на добар избор на прашања претходно изготвени врз основа на документацијата (дипломи, добиени награди, препораки итн.) приложени кон пријавата на кандидатот за пријавен за вработување Поважни работи кои треба да бидат опфатени во интервјуто за добивање на поцелосна претстава за кандидатот при водење на интервјуто се овие: 1) општи и посебни услови; 2) професионални интереси и цели, 3) работно искуство, 4) образовани и обуки, 5) карактерни црти на личноста 6) социјална и економска положба, 7) мотивација за работа, активности во слободно време и др. Се разбира за добивање на пореална претстава на кандидатот, потребно е лицето кое го води интервјуто да располага со одредени вештини, стручни способности и карактерни црти на стабилна и хумана личност. Интервјуто се води по фази и по определен ред. Во првата фаза на почетокот кога се создава контакт треба да се создаде пријатна клима на водење, да се привлече неговото внимание и да се поттикне разговорот и тоа би била прва фаза од интервјуто. Втората фаза од разговорот се собираат потребните податоци за барањата, потребите и, евентуално проблемите; се создава претстава за неговите стручни и други способности, вештини интереси; се создава база на податоци за аргументација. Ако вработувањето е во државна служба се испитува спроведување на неговите ставови во врска со работењето во службата. Во

53

53

третата фаза се врши аргументирање на мислењата за кандидатот и се зазема став за натамошната стратегија за разговорот, може да се врши и критичка анализа на фактите и се создава основа за донесување одлука за кандидатот. Во четвртата фаза врши оспорување или неутрализирање на евентуални забелешки и приговори дадени од страна на кандидатот, во поглед на некакви сомнежи, резерви, „местења” и сл. за кои е потребни дополнителни до објаснувања. Во петтата фаза како последна се врши резиме и се донесува одлука поточна и поцелосна проценка и оценка за кандидатот; да се обезбеди понатамошен контакт со кандидатот, ако тој остави позитивен впечаток.

ПРОБНА РАБОТА

Со договорот за вработување работникот и работодавателот можат да се договорат и за пробна работа, која претставува форма на проверување на работните способности на работникот, ако за работното место на кое е распореден е утврдена пробна работа како посебен услов за засновање на работен однос. Преку пробната работа треба да се види дали работникот со кого условно е заснован работен однос е во состојба со успех да ја извршува работата на работното место за кое е примен на работа. За време на пробната работа на работникот му се даваат да ги извршува работите и задачите кои постојано се извршуваат на тоа работно место, без разлика на неговото дотогашно работно искуство. Со договорот за вработување со пробна работа, покрај сите права и обврски од работен однос, што ги имаат сите работници се утврдува висината на платата, траењето и начинот на следењето на пробната работа која не може да трае подолго од шест месеци. Траењето на пробната работа може да се продолжи во случај на оправдано отсуство, на пример, болест. Пробна работа не може да се договори со приправник, бидејќи е без работно искуство. Начинот на извршувањето на пробната работа го утврдува работодавецот. Вообичаено е пробната работа да ја следи и оценува компетентен орган. Ако се работи за комисија, таа е составена од лица кои имаат најмалку ист степен на стручна подготовка, како на работникот примен на пробна работа. По истекот на времето за пробна работа, органот односно комисијата дава стручна оценка за работа на работникот примен со проба. Ако оценката е позитивна, органот (комисијата) предлага работникот да остане на работа, во работен однос, по правило на неодредено време. И обратно, ако работникот не ја заврши пробната работа со успех, работодавателот може да го откаже договорат за вработување, со што работниот однос на работникот му престанува. Работникот кој е примен на работа со проба, по своја желба, може да го откаже договорот за вработување, пред да заврши пробната работа, или за време на пробната работа, со отказен рок од три работни дена, без да носи, било какви последици.

54

54

ПРИПРАВНИЦИ

Приправништвото настанало како институција на чиновничкото право односно управното право, како систем на работните односи (службеничките односи) на јавните службеници, заради оспособување на лица кои прв пат, без никакво искуство, стапиле во јавна служба, непосредно по завршувањето на школската подготовка, но кои се уште не биле во состојба и способни за самостојно и успешно извршување на работата во согласност со нивната стручна подготовка. Целта на приправништвото, според тоа е лицата кои е со одреден степен на стручна подготовка, прв пат се вработуваат во текот на работењето да стекнат потребно искуство за да можат, потоа самостојно да ја извршуваат работата од својата струка.

Приправничкиот стаж трае најмалку една година, ако со закон не е поинаку определено. Ако приправникот работи со пократко работно време, од полното работно времето, приправништво може да се продолжи најмногу уште за шест месеци. Приправничкиот стаж се продолжува и кога приправникот оправдано отсуствува од работа, подолго од 20 работни дена. Траењето на приправничкиот стаж на предлог на овластеното лице може да се скрати најмногу до една третина од првобитно одреденото траење. Оспособувањето на приправникот за време на приправничкиот стаж, се реализира според програма за оспособување, под водство на искусно лице (ментор), кое е со иста струка, како на приправникот. Приправникот може стручно да се оспособува за самостојно вршење на работата, за усовршување и за стекнување на посебни знаења и способности за работата од својата струка. Со приправникот се склучува договор за вработување како со работник за засновање на работен однос на одредено или на неодредено време. Ако со приправникот е заснован работен однос на одредено време, по завршувањето на приправничкиот стаж, работниот однос му престанува, бидејќи нема работа на која би можело а се распореди да работи. Приправникот со кого е заснован работен однос на неопределено време, по истекот на приправничкиот стаж (кој не може да трае подолго од една година), и по положувањето на приправничкиот испит, се распоредува на работно место кое е во согласност со неговата стручна подготовка и степен на образование. Приправникот за извршената работа има право на плата во согласност со критериумите за наградување утврдени со колективен договор, односно општ акт за наградување. На приправникот за време на приправничкиот стаж не може да му се откаже договорот за вработување.

55

55

СТАЖАНТИ, ЧИРАЦИ И ПРАКТИКАНТИ

Едно лице може да биде примено и да се оспособува и да стекнува искуство за работа, како волонтер (волонтер-приправник, како лице на стаж односно стажант), без засновање на работен однос. Остварениот волонтерски стаж, според законот може да послужи како услов за полагање на стручен испит или за отпочнување со вршење на самостојна дејност. Ваков стаж во согласност со посебен закон, се реализира со склучување на договор за волонтерски стаж помеѓу волонтерот и работодавателот. Договорот за волонтерски стаж се склучува во писмена форма. Копија од договорот се доставува на инспекторот на трудот во рок од три дена. За волонтерот, важат истите одредби од Законот за работни односи кои се однесуваат на приправниците, во поглед на траењето и изведувањето на приправничкиот стаж, ограничувањето на работното време, одморите, одговорноста за обесштетување и за заштита при работа. Чиракот односно практикантот, исто, како приправникот е лице кое по пат на работа се оспособува за вршење на работа од својата струка. Чиракот е ученик на занает, односно приправник занаетчија кој, ако успешно ја заврши програма за професионално оспособување се смета дека е оспособен за самостојно вршење на работата во работен однос соодветно на неговото професионално оспособување. Неговата положба за време на професионалната практика е слична на работниците кои немаат навршено 18 години. Практикант е ученик од средното стручно или гимназиско образование (постар од 14 години) или студент кој во рамките на образовната програма врши практична работа за да стекне искуство од својата струка. За време на практичната работа, (ако се реализира кај работодавач) за практикантите соодветно се применуваат одредбите од законот за работното време, одморите, заштита на работа и за одговорност за надомест на штета, исто, како за работниците кои немаат навршено 18 годни.

РАБОТЕН ОДНОС НА ОДРЕДЕНО И НА НЕОДРЕДЕНО ВРЕМЕ

Работниот однос според траењето врз основа на договор за вработување може биде заснован на определено и на неопределено време. Работниот однос заснован на неопределено време не е и не може да се определува однапред. Работата во ваков работен однос е посигурна се додека се извршува со успех. За разлика од работниот однос заснован на неодредено време чие траење не е одредено однапред, работниот однос заснован на одредено време трае одредено време по кое работниот однос престанува. По престанувањето на работниот однос на работникот заснован на одредено време, тој одново добива положба на невработен работник кој бара работа за засновање на нов работен однос. Со тоа неговото вработување и општо невработеноста е нерешено прашање за него и за државата.

56

56

Работен однос на одредено време, со прекин или без прекин, се заснова за работи кои по својата природа траат одредено време, или тоа се околности кога мора да се заснова работен однос на одредено време, иако работата има траен карактер. (Во смисла на законот нема прекин на работата ако прекинот е пократок од 30 дена). Договор за вработување на одредено време, со прекин или без прекин, согласно Законот за работни односи, со прекини, се склучува најмногу до четири години. Вака заснованиот работен однос, сам по себе (eo ipso) прераснува во работен однос на неопределено време, ако работникот продолжи да работи по истек на рокот од четири години, под услов и на начин утврдени со закон. Работен однос на одредено време, особено се заснова за: 1) сезонска работа (пример, туризам, угостителство, земјоделството, градежништвото итн.), 2) работа на проект (најдолго) до завршување на проектот, 3) зголемен обем на работа во текот на една календарска година, 4) замена на привремено отсутен работник, на пример, поради болест, породилно отсуство, отслужување на воен рок итн., се додека трае замената и 5) други случаи утврдени со прописите за работни односи. Работникот кои засновал работен однос на одредено време ги има истите права, обврски и одговорности, како и сите други работници кои засновале работен однос на неодредено време, правата ги остваруваат во зависност од нивниот придонес во извршената работа и должината на работното време. Работниот однос на работникот заснован на одредено време, престанува со извршување на работата, со враќање на привремено отсутниот работник и со истек на рокот. Траењето и престанување на работниот однос заснован на определено време се уредува со договорот за вработување склучен на определено време. Работник кој по договор за вработување склучен на определено време, врши сезонска работа или работа со нееднакво распоредено работно време, без прекин до три месеци во годината, ако одработил повеќе часови отколку што е одредено за работа со полно работно време, може да бара часовите да му се пресметаат во работни денови со полно работно време, како работен стаж кој не може да изнесува повеќе од 12 месеци.

РАБОТЕН ОДНОС СО РАБОТЕЊЕ КАЈ ПОВЕЌЕ РАБОТОДАВЦИ

Работникот кој е во работен однос може да работи кај двајца или повеќе работодавци, било да засновал работен однос со полно или неполно работно време, под услови и на начин утврдени со прописите за работни односи. Во првиот случај се работи за хонорарен или дополнителен работен однос на работникот, бидејќи тој веќе е во работен однос со полно работно време. Во вториот случај работењето кај повеќе работодавци е со цел да се оствари полно работно време, бидејќи работникот кај работодавецот со кого е во работен однос е примен на работа со неполно работно време, кое според постојниот законот за работни односи, ова време

57

57

се подразбира како скратено работно време), поради мал обем на работа (работен однос со неполно односно скратено работно време).15

ДОПОЛНИТЕЛЕН РАБОТЕН ОДНОС (ХОНОРАРНА РАБОТА)

Хонорарен или дополнителен работен однос е работен однос на работник во работен однос со полно работен време кој хонорарно или дополнително работи уште кај еден или повеќе работодавци. Или со други зборови кажано, хонорарна работа е работата која се извршува во дополнително работно ангажирање, надвор од работата за која е заснован работен однос со полно работно време. Хонорарната работа, според тоа, вработениот не може да ја извршува во времето во кое ја извршува работата за која засновал работен однос со полно работно време. Хонорарната работа на работниците во работен однос со полно работно време со постојните прописи за работни односи е допуштена по исклучок. Ваква работа работникот кој работи со полно работно време може да врши со склучување на договор за вработување со скратено работно време со друг работодавател, најмногу за десет часа неделно, ако за тоа претходно се согласил работодавателот каде што е вработен работникот со полно работно време.

РАБОТЕН ОДНОС СО НЕПОЛНО (СКРАТЕНО) РАБОТНО ВРЕМЕ

Работен однос со неполно или скратено работно време, обично, се заснова за работа од мал обем за која нерационално е да се заснова работен однос со полно работно време. Работа со мал обем, на пример, има во детските градинки, во училиштата, во малите трговски претпријатија итн. Ова време е пократко од полното работно време и затоа работниот однос се заснова со склучување на договор за вработување со скратено работно време. Работниците кои работат со неполно работно време имаат права и обврски како работниците кои работат со полно работно време, само што нив ги остваруваат во обем сразмерно на должината на работното време. Овие работници имаат право на годишен одмор со минимално траење од десет работни дена и на овие работници не може да им се наложи да работат подолго од договореното работно време, освен за случаи на природна или друга несреќа. Работникот со кого е склучен договор за вработување со скратено работно време, може да си обезбеди работење со полно работно време, со склучување на нов договор за вработување со полно работно време со истиот работодавец со кого е во 15 Работниците во работен однос, освен оние со посебни овластувања и одговорности, можат да бидат основачи на трговски друштва или дуќани во приватна сопственост, да земаат учество во вршењето на дејноста за која се основани (да вршат дополнителна производна или услужна дејност), само не во времето во кое ја извршуваат работата од редовниот работен однос заснован со полно работно време.

Додека се во работен однос, не смеат без согласност на работодавачот за своја или туѓа сметка да вршат и да склучуваат работи кои се во дејноста на работодавачот ако со тоа се врши конкуренција на работодавачот. Ако во текот на своето работење работниците се стекнале со деловни и други знаења и деловни врски, во договорот за вработување, можат да договорат забрана на конкурентско дејствување која важи и по престанување на работниот однос, најмногу за две години, кога работниот однос на работникот престанува по негова вина или по негово барање. Ваквата забрана за која во законот е употребен изразот конкурентска клаузула се реализирана во писмена форма.

58

58

работен однос, ако му се дадат да извршува повеќе видови работи од помал обем, групирани по сродност, како на пример, библиотекарски, архивски и други сродни работи. Работникот (кој работи со скратено работно време), согласно законот, може да склучи договор за вработување со скратено работно време со повеќе работодаватели со цел да постигне работење со полно работно време определено во законот. Тој е должен, ако склучил ваков договор, со своите работодаватели да се договори за работно време, начинот на користењето на годишниот одмор и за отсуствата од работа. Работодавачите се должни кај кои работникот работи со скратено работно време да му овозможат годишниот одмор и отсуствата од работа да ги користи истовремено, освен ако со тоа не би им се предизвикало штета.

Пожелно е ако постои можност, работникот кој работи кај повеќе работодавци, правата од работен однос да ги остварува кај работодавецот кај кого работи со повеќе часови од работното време.

ВРШЕЊЕ РАБОТА ДОМА

Под работа која се врши дома се подразбира работата која работникот ја врши во својот дом или во просторија по негов избор, надвор од деловните простории на работодавецот. За вршење на работа дома задолжително е склучува договор за вработување во писмена форма. Со договорот двете страни (работодавецот и работникот) можат да се договорат, работата, која е дел од дејноста на работодавецот или која е потребна за извршување на неговата дејност, работникот да ја врши дома. Примерок од договорот за работа за вршење на работа дома, заради евиденција и контрола, над ваквиот начин на вршење на работа се доставува до надлежниот државен инспектор на трудот во рок од три дена од денот на склучувањето на договорот. Правата, обврските и условите за работа подетално се уредуваат со договорот работа, во зависност од природата и условите за работа дома односно во станот. Вршење на работа во станот, може да се забрани, ако вршењето на работата во домот односно станот е штетно за работниците кои вршат ваква работа, за другите граѓани, или за животната и работната средина каде што се врши. Со закон можат да се определи кои работи не смеат да се вршат како работи дома.

ВРАБОТУВАЊЕ НА КУЌНИ ПОМОШНИЧКИ

Вработување на куќни помошнички, исто така, се врши со склучување на договор, со кој, меѓу другото, може да се договори, обезбедување исхрана и сместување на помошничката кај работодавателот, како дел од нејзината плата изразен во пари. Ваквиот договор задолжително се заверува од службата надлежна за посредување при вработувањето. Најмалиот износ на заработувачка утврден со договорот, се пресметува и исплатува во пари и тој износ не може да биде помала од 50% од заработувачката на работникот.

59

59

ВРАБОТУВАЊЕ НА ДЕЛОВНИ ЛУЃЕ (МЕНАЏЕРИ)

Во категоријата на менаџери спаѓаат директорите,како работоводни органи, кои се избираат и именуваат од страна работодавателите. Тие, како и останатите работници засноваат работен однос со склучување на договор за вработување. Своите права и обврски од работен однос, за времето додека се именувани, односно избрани, ги остваруваат кај својот работодавател во согласност со прописите за работни односи. Во категоријата деловни луѓе, освен директорот, уште, можат да се вбројат, на пример, во акционерските друштва, членовите на одборот на директори, управителите и раководителите и други лица.16 Договорите кои се склучуваат со деловните луѓе во статусното право се наречени менаџерски договори. Лицето со кое се склучува ваков договор се вика менаџер. Разликувањето на менаџерските договори од договорите за работа произлегува од специфичниот статусот на деловните луѓе (менаџерите) што го имаат во организацијата со која склучиле ваков договор. Токму поради тоа правата, обврските и одговорностите од работен однос со менаџерскиот договор се уредуваат на поинаков начин од оној со работниците. Оттаму, иако, вработувањето на деловните луѓе во принцип, се врши на начин како и за другите работници, со склучување на договор за вработување, сепак, во практиката, договорните страни на овој договор, за разлика од другите работници, правата, обврските и одговорностите од работен однос, ги уредуваат и можат да ги уредат и на поинаков начини, особено: условите и ограничувањата на работниот однос заснован на одредено време, работното време, обезбедувањето на дневен и годишен одмор, плаќањето на работата и престанувањето на важењето на склучениот договор за вработување.

ВРШЕЊЕ НА РАБОТА НАДВОР ОД ДЕЈНОСТА НА РАБОТОДАВАЧОТ

Работодавачот може со определено лице да склучи посебен договор за вршење на работи, надвор од дејноста на работодавачот, за кои предмет на работа е самостојна изработка или поправка на определени предмети, самостојно извршување на определена физичка или интелектуална работа, вклучувајќи ги и културно-уметничките работи.

ВЕЖБИ:

Преку вежбите за засновање на работен однос учениците ќе се запознаат со најзначајните акти: одлука за потреба од засновање на работен однос со нови работници, која ја донесува работодавецот, распишување на конкурс, односно објавување на оглас, одлука за избор на кандидат врз основа на оглас односно конкурс, договор за работа, решение за примање на

16 Поодделни правни теоретичари тврдат дека деловните луѓе немаат положба на работници, дека нивната положба е посебна и затоа со нив треба да се склучуваат менаџерски договори. Вакви договори со овие лица склучуваат трговските друштва. Одредби за склучување на вакви договори има во Законот за трговски друштва („Службен весник на РМ„ бр. 28/04).

60

60

работа односно за вработување, решение за распоредување на работно место, решение за плата и др. Целта на овие вежби е најнепосредно запознавање на учениците со актите за засновање на работен однос, со обрасците, како и со нивното пополнување, како би можеле практично да се запознаат со специфичностите за секој поодделен акт, знаење кое непосредно може да се примени во практиката. Се разбира, преку одржување на вежбите од страна на наставникот, сакале или не, ќе се повтори во главни црти најсуштественото што е во врска со институтот -засновање на работен однос, како врска меѓу теоријата и практиката.

ПРАШАЊА:

1. Од кои дејствија се состои постапката за засновање на работен однос и какво е нивното правно значење?

2. Како се поделени условите за засновање на работен однос и со кои акти се пропишани? 3. Наброј ги начините на задоволување на потребите од работници во јавниот и во приватниот

сектор? 4. Појасни ја содржината и значењето на јавниот оглас како специфична понуда за потреба од

работници? 5. Кој го врши изборот на работници и врз основа на какви методи и критериуми тоа можат да се

изврши? 6. Какво е значењето на известувањето за извршениот избор на кандидатите пријавени на оглас? 7. Кои се правните основи за засновање работен однос? 8. Накусо опиши ја содржината на договорот за работа? 9. Кога работникот со кого е склучен договор за работа стекнува положба на осигуреник во

системот на социјалното осигурување (здравствено, пензиско и инвалидско осигурување) и каква обврска има работодавателот во врска со осигурувањето на работникот?

10. Со која цел се врши претходно проверување на стручните и другите работни способности? 11. Со која цел се заснова работен однос со пробна работа и по што се разликува пробната работа од

претходното проверување на способностите? 12. Што е тоа приправништво и со која цел е воведена ова правна институција? 13. Што е тоа приправник волонтер? 14. Што е тоа стажант, а што чирак и практикант 15. Како се дели работниот однос според траењето и во кои случаи може да се заснова работен однос

на одредено време? 16. Кои работници имаат право да засноваат работен однос со работење кај повеќе работодаватели? 17. Што е тоа хонорарна работа?

РАСПОРЕДУВАЊЕ НА РАБОТНИКОТ

Под распоредување се подразбира одредување на работата која што работникот треба да ја врши, како и прераспоредување на работникот во текот на работата на друга работа (работно место) кај истиот или кај друг работодавец, дури во странство.

61

61

При распоредување работодавецот е должен да го запознае работникот со работата која треба да ја извршува, со условите за работа, со работните обврски, со лицата со кои ќе има непосредна соработка во текот на работата, со хигиенско-техничките мерки за безбедно работење и друго, кое е од значење за успешно и безбедно работење. Во текот на траењето на работниот однос работникот може трајно или привремено да биде преместен на друга работа, под услови и на начин утврден со пропис. Трајното распоредување не е однапред одредено, а привременото трае одредено време, по истек на кое, тој повторно се враќа на работата која ја извршувал пред тоа. Ако се поаѓа од волјата на работникот, распоредувањето може да биде со согласност и без согласност на работникот. Според местото каде што се извршува работата, распоредувањето на работникот може да биде во истото место или во друго место. Причините за распоредување на друга работа се разновидни, тие мора да се објективни, почесто, деловни причини (воведување на нова технологија, виша сила и друго). Работникот во согласност со законот, може да биде распореден на секое работно место кое одговара на неговиот степен на стручна подготовка, било работата да се извршува во просториите на работодавецот или дома, во зависност од нејзиниот карактер. Ако работникот е преместен во друго место на работа кое не е многу оддалечено од седиштето на работодавателот, мора да му се обезбеди превоз во двете насоки. Ако, пак, работата се извршува надвор од седиштето на работодавецот, во земјата или во странство, на пример, во градежништвото, сообраќајот, врските, геолошките истражувања и други дејности, на работникот, мора да му се обезбеди задолжително соодветно сместување и исхрана. Работникот може да биде преместен на друга работа и со преземање од страна на друг работодавач со склучување на нов променет договор. Во согласност со договорот работникот може да биде упатен и на работа во странство, освен во случаи утврдени со закон, кога може да го одбие упатувањето, ако тоа е од оправдани причини, на пример, семејни причини, инвалидност, здравствени причини и др. Ако работникот прифатил склучување на договор за вработување за работа во странство за ограничен период, кога се применува меѓународното приватно право, во тој период, тој што го упатил и со кого склучил договор е должен да го стави под заштита и на нашето право Постојат и други видови распоредувања: распоредување на работоводниот орган и други раководни работници кои подлежат на преизбор со право да бидат распоредени на друго соодветно работно место по истек на нивниот мандат (како и ако работоводниот орган е разрешен пред истекот на рокот за кој е избран), потоа, кога на работникот со правосилна судска одлука му е забрането да врши одредени работи од занимањето и ако работникот на работното место на кое работи не постигнува соодветни резултати од работата итн.

62

62

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа распоредување и под кои услови работникот, може да се прераспореди (премести) на друга работа (работно место) кај истиот или друг работодавател?

СТРУЧНО ОБРАЗОВАНИЕ И УСОВРШУВАЊЕ НА РАБОТНИЦИТЕ

Стручното образование и усовршување е утврдено како право и обврска на работникот. Се реализира во согласност со програмите за развој и потребите на процесот и организацијата на трудот. Работниците кои не водат многу сметка за своето стручно образование и усовршување, многу лесно може да се доведат во ситуација да не можат со успех да ја извршуваат работата на работното место и да останат без работа. Во врска со стручното образование и усовршување, работодавателите се должни на своите работници да им обезбедат материјални и други претпоставки за остварување на ова право. Во согласност со потребите и развојните програми, работниците можат да се упатат на образование, дошколување и оспособување. Работниците за ова можат и сами да се пријават. Предвидено е и право наплатено отсуство на работниците заради образовани и полагање на испити.

Во поголемите претпријатија можат да се основат центри за стручно образование и усовршување и посебни стручни служби кои ќе се занимаваат со ова работа. Работодавците можат да се договорат да здружат заедно средства за стручно образование и усовршување во согласност со заедничките потреби и интереси. Работодавците стручното образование и усовршување можат да го остварат и во соработка со училиштата за стручно образование, според плановите и програмите за редовните ученици (слушатели), а и според посебни планови и програми приспособени на потребите на процесот на трудот. Плановите и програмите за стручно образование и усовршување, за да не застарат, постојано треба да се приспособуваат и иновираат на брзите промени на техниката и технологијата и на тој начин нема да го доведат претпријатието во ситуација да заостанува во однос на технологијата на развиените.

Формите на стручно образование и усовршување се разновидни и тие се повеќе и тоа: практична работа, упатување на дополнително дошколување и специјализација, преквалификација или доквалификација, практична обука, организирање специјални курсеви, семинари, советувања, дописно школување и др. Од гледна точка на индивидуата (работникот) за неговото стручно усовршување посебно значење има мотивацијата, која го поттикнува интересот на работникот да се усовршува и развива во струката. Интересот на работникот за стручно образование ќе се зголеми доколку тој со тоа би добил унапредување во струката, повисока плата и други материјални стимулации. На тој начин ќе се задоволи не само интересот на работникот, туку и на работодавецот кај кого е вработен.

63

63

ПРАШАЊА:

1. Која е корисноста на стручното образование за работниците и за работодавателот? 2. Низ кои форми и на каков начини може да се реализира стручното образование на работниците?

64

64

65

65

РАБОТНО ВРЕМЕ, ОДМОР И ОТСУСТВО

ПОИМ И ИСТОРИСКИ РАЗВИТОК НА РАБОТНОТО ВРЕМЕ

Ограничувањето на работното време и остварувањето на други права од работните односи, историски гледано, се придобивка на самите работници. Во осумнаесеттиот и деветнаесеттиот век се работело по 10-15, дури и повеќе часа, дневно. Во почетокот, ограничувањето на работното време се однесувало на децата, младината и жените, а подоцна и на останатите работници. Во многу земји, денес, работното време е ограничено на 42 часа седмично, во некои земји и покусо од 42 часа, како на пример, Франција, Австрија, Германија и др. Ваквото ограничување на работното време во услови на современа техника и технологија се смета за нешто нормално и потребно на секој работен човек. Но, и покрај тоа, во пазарните општества, работниците се определуваат да работат прекувремено за поголеми надници за подобрување на условите за живот. Работодавците на работниците им ги зголемуваат надниците за прекувремено работење, но уште повеќе си ги зголемуваат своите профити. Работното време, во нашата земја, во минатото изнесуваше 48-часа седмично, подоцна се ограничи на 42 часа седмично и во 1993 година на 40 часа седмично. На тој начин воведовме четириесетчасовна работна недела. Под работно време се подразбира времето во текот на кое работникот е должен, секој работен ден, да го помиине во работа заради извршување на обврските и задачите преземени со договор за работа. Со него се обезбедува извршување на потребната количина на работа во сите институции на општеството во кои се врши дејност, како и заштита на лицата во работен однос од претерано траење на работниот ден.

ВИДОВИ РАБОТНО ВРЕМЕ

Постојат повеќе видови на работно време. Критериумите за поделба на работното време по видови се повеќе се врши според траењето, начинот на распоредувањето и времето во кое се врши во текот на денот. Работното време според траењето е поделено на полно работно време, работно време одредено како полно работно време кое е пократко од 40 часа неделно (скратено или неполно работно време) и работно време подолго од полното или продолжено работно време.

Според начинот на кој може да биде распоредено се разликува на еднократно и двократно работно време, а според времето на денот во текот на кое се извршува работата тоа е поделено на дневно и ноќно работно време.

ПОЛНО РАБОТНО ВРЕМЕ

Полното работно време е ограничено на 40 часа неделно, кое по правило, се распоредува во пет или шест работни дена од неделата. Ако е воведена петдневна

66

66

работна седмица, шестиот ден од седмицата во поглед на остварувањето на правата од работен однос, не се смета за ден поминат на работа (работен ден). За полното работно време и за прекувременото работење работодавателот води задолжителна евиденција, по можност електронска.

РАБОТНО ВРЕМЕ ОДРЕДЕНО КАКО ПОЛНО (СКРАТЕНО ИЛИ ПОКРАТКО РАБОТНО ВРЕМЕ КОЕ Е ИЗЕДНАЧЕНО СО ПОЛНОТО)

Со прописите за работни односи може да се одреди работно време како полно иако тоа трае пократко од 40 часа неделно, но не и помалку од 36 часа неделно. Ваквото работно време е познато како скратено или пократко работно време изедначено со полното. Работно време одредено на ваков начин се воведува за особено тешка и штетна работа, за работа во смени и за работа на работни места со поголеми опасности од повреди и здравствени оштетувања и заболувања. Токму поради тежината и штетноста на работата, ова време иако е пократко е изедначено со полното работно време. Освен тоа, времето поминато во извршување на тешка и штетна работа по животот и здравјето во системот на пензиското осигурување се смета во стаж на осигурување со наголемено траење, односно бенефициран стаж. Ако работникот кој е со инвалидност (намалена работна способност), работи со скратено работно време, кое е пократко од полното работно време, во согласност со прописите за пензиско и инвалидско осигурување и прописите за здравствено осигурување, остварува права од социјалното осигурување, на пример, право на паричен надоместок, исто како кога би работел со полно работно време.17

НЕПОЛНО РАБОТНО ВРЕМЕ

Неполното работно време или работно време пократко од полното работно време е време кое трае помалку од 40 часа неделно. Причина за вршење на работата со вакво работно време не е тежината и штетноста по здравјето на работникот туку нејзиниот мал обем, така што нерационално е да се врши со полно работно време. Со неполно работно, според тоа, време се работи на оние работни места каде што нема доволно работи и задачи за работење со полно работно време. Обично, тоа е случај со малите трговски претпријатија, угостителски организации, детски градинки итн., но, и во поголемите организации каде што организацијата и условите за работење наложуваат такво организирање на работата да нема потреба поодделни работи и задачи да се извршуваат со полно работно време. Работникот кој работи со неполно работно време ги има сите права и обврски на работник со полно работно време, само нив ги остварува во обем кој зависи од должината на работното време и од постигнатите резултати во работата.

17 За работа со скратено работно време на поодделни работни места неопходно е и одобрение на Министерството за труд и социјална политика, кое го донесува врз основа на мислење на институцијата за медицина на трудот и инспекторатот на трудот.

67

67

Работниците кои работат со неполно работно време, за да остварат работење со полно работно време можат да работат уште кај еден или повеќе работодавци.

РАБОТНО ВРЕМЕ ПОДОЛГО ОД ПОЛНОТО (ПРЕКУВРЕМЕНА РАБОТА)

Работното време за ограничен период може да трае и подолго од 40 часа во неделата, ако тоа го бара карактерот на работата или исклучителните околности, или кога е нужно да се отстранат или да се спречат штетни последици во процесот на работата. Работата извршена со вакво работно време е прекувремена работа.

Работникот е должен да работи подолго од полното работно време односно со продолжено работно време, во случај на виша сила (пожар, поплава, земјотрес), кога треба да се спасат човечки животи или материјални добра или кога треба да му се даде помош на друг работодавец кого го погодила несреќа и сл., кога е потребно да се отстрани дефект на средствата за работа, кога треба да се замени ненадејно отсутен работник и во други случаи. Прекувременото работно време како уште се вели, во сите овие случаи е задолжително за работникот, евентуално поднесениот приговор, од негова страна, не го задржува извршувањето на одлуката со која е воведено. Ова работно време е од привремен карактер, трае онолку колку што е потребно да се отстранат причините поради кои е воведено, но најмногу 10 часа седмично или 190 часа годишно. Работник кој работел над 150 часа годишно прекувремено и кој не отсуствувал повеќе од 21 ден во текот на годината, согласно законот, покрај плата има право и на исплата на бонус во висина на една просечна плата во државата.

Работата која се извршува со подолго работно време од полното се смета за работа под посебни услови, зашто се бара посебен напор за нејзиното извршување. Затоа работата извршена под вакви услови и со вакво работно време, секогаш се утврдува како посебен критериум, односно мерило во распределбата на средствата од доходот наменети за плати (заработувачки) на работниците. Од прекувремена работа се поштедени бремените жени и жени со деца до една година, повозрасни работници, помладите работници од 18 години и инвалидите кои работат со скратено работно време и др. на кои со ова работно време би им се влошила нивната здравствена состојба. Одлука за работа со подолго работно време од полното, во согласност со прописите за работни односи, донесува работодавецот или друго вработено лице овластено од него.

НОЌНО РАБОТНО ВРЕМЕ (НОЌНА РАБОТА)

Ноќното работно време (ноќна работа) се смета времето во кое работата се извршува помеѓу 22 часот навечер и 6 часот наутро, наредниот ден. Ако со распоредување на работното време е одредена ноќна работна смена, за ноќно

68

68

работно работење се сметаат осумте непрекинати часови од 22 часот навечер до 7 часот наутро, идниот ден. Ноќно работно време се воведува за работа, која по својот карактер се извршува само ноќно време и во текот на ноќта, како на пример, во пекарите, централите, сообраќајот, угостителството, баровите, касина и др. или ако работата заради порационално искористување на капацитетите и карактерот на дејноста не се прекинува и се извршува во смени. За ноќно работење, потребно е да се обезбедат услови, како и наизменична и периодична промена на смените, односно тоа да се уреди така да не се дозволи работникот да работи ноќе подолго од една седмица. Во врска со ноќната работа треба да се истакне дека жените и младинците уживаат посебна заштита. Ноќната работа е посебен услов за остварување на поодделни права, посебно право на работникот на зголемен дел на плата за ноќна работа во согласност со критериумите утврдени со колективен договор и акт на работодавецот. Воведување на ноќно работно време се врши во консултација со синдикатот или претставник на работниците.

РАСПОРЕД НА РАБОТНОТО ВРЕМЕ

Со распоредот на работното време треба да се обезбеди целосно и рационално искористување на средствата за работа и попродуктивно искористување на трудот на работниците, како и обезбедување усогласеност на работењето во процесот на трудот. И кај нас се воведено т.н. „европско работно време “, кое почнува околу 8:30 часот, по што следи работа од 4 часа, потоа пауза за ручек и за одмор од еден час и работа уште од три и пол часа, така што работниот ден да заврши околу 17 часот. Со ваков распоред на работното време се обезбедува поголемо и поефикасно искористување на работниот ден, што не е случај во многу работни колективи, посебно во државните органи и во јавните претпријатијата каде се работи со средства во државна сопственост. Доколку работата се извршува во смени, со распоредот на работното време, треба да се обезбеди наизменична промена на смените. Со распоредот на работното време на сите работници и на оние кои имаат работа со странки, задолжително треба да им се обезбеди одмор во текот на работата во денот (дневното работење), без да немаат прекин во работењето со странки во институциите кои работат со странки. Во работното време на наставниците е опфатена: подготовка за настава, настава, слободните и другите активности. Работното време може да се прераспореди кога тоа го бара карактерот на дејноста, односно работите и задачите, организацијата на работа, подоброто користење на

69

69

средствата за работа, порационално искористување на работното време и извршување на задачите во утврдените рокови. Кога се врши прераспоредување на работното време за подолг период на време, треба да се води сметка вкупното работно време на работникот во просек да не биде подолго од 40 часа во работната седмица во текот на годината. Одлука за прераспоредување на работното време донесува работодавецот во согласност со општиот акт, односно директорот или друго овластено лице кое раководи со дел од организацијата (погон, сектор), ако за тоа е овластен од работодавецот. Во претпријатијата и другите организации од областа на сообраќајот, угостителството, прометот на стока на мало (трговија на мало), јавните претпријатија и установи, организациите што вршат дејност на јавна служба (образование, здравство и др.), распоредот на работното време (почеток и завршување) го утврдува органот на државната управа од соодветната област или тоа се уредува со закон.

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа работно време и како може да се подели според своето траење? 2. Колку изнесува полното работно време во нашата земја и во колку дена од седмицата, може да се

распореди? 3. За какви работи, согласно законот, може да се воведе скратено работно време и колку часови,

најмалку, седмично, може да изнесува, ова време? 4. Кои се причините за засновање на работен однос со неполно работно време и какво право имаат

работниците кои работат со вакво време за да остварат работење со полно работно време? 5. Кога се работи со продолжено работно време (подолго од полното), колку најмногу, може да трае,

седмично и како е платена работата извршена со вакво време? 6. Кое време се смета за ноќно работно време, како се вика работата извршена со вакво време и во

кои дејности и поради кои причини може да се воведи работење со вакво работно време? 7. Кој врши распоред на работното време (почеток и завршување) и што е тнр. „европско или

скалесто работно време”.

ОДМОРИ

Одморот е уставно право на работникот. Правото на одмор на работникот е во тесна врска со правото на ограничено работно време на работникот. За разлика од работното време, под одмор се подразбира времето во текот на кое работникот е ослободен од обврската да работи во организацијата. Покрај социолошко и правно значење, одморот има и физиолошко значење. Одморот е потребен за секој човечки организам. Повеќе одмор е потребен за потешка работа, на помладите работници чијшто организам е во развој, како и на постарите и на работниците со поисцрпен организам и со намалена работна способност. Познато е дека за време на работата човечкиот организам се троши. Со трошењето на неговата енергија е потребен одмор за да се надомести истрошеното и да може да

70

70

биде способен да работи и работната способност и енергија да се одржи што подолго. Со одморот се зачувува здравјето на работникот и неговата работна способност. Освен тоа, одморот му е потребен на работникот да може да се посвети на јавниот и семејниот живот, зашто работникот, покрај обврските во организацијата во која е вработен, има обврски и како член на општеството и на семејството, но и да му се овозможи културен живот, забава, разонода, спорт итн. Стремежите на современото општество се, како што се развива општеството, така и да се зголемуваат можностите за намалување на работното време, а за зголемување на времето потребно за одмор.

ВИДОВИ ОДМОРИ

Со прописите се предвидени повеќе видови на одмори: одмор во текот на работата, одмор меѓу два работни дена, седмичен одмор, одмор за време на државни празници и годишен одмор. а) Одмор или пауза во текот на работата. Во текот на дневната работа, секој работни има право на одмор, односно пауза во траење од 30 минути. Ако работникот работи со пократко работно време, најмалку четири часа дневно, има право на пауза од 15 минути. Ваквиот одмор не се смета во работното време на работникот. Ако работникот има работа со странки, или ако природата на работата не дозволува прекинување, одморот во текот на работата треба да се организира така да нема прекин во работата со странки, односно да нема прекин на работата, општо. Со одморот во текот на работата на работниците треба да им се овозможи да ги рекреираат сопствените способности за да можат полесно и поефикасно да ја извршуваат работата во текот на денот. Ако работата по својата природа ја карактеризира монотонија и едноличност, како елемент на заштита на здравјето, задолжително се организираат микро паузи кои не се сметаат во одморот од 30 минути што се прави во текот на работата. Користењето на одморот во текот на дневната работа во никој случај не треба да се одреди на почетокот или на крајот од работното време, зашто ефектите од тоа не би имале некое поголемо значење. б) Дневен одмор или одмор помеѓу два работни дена. Тоа е одмор помеѓу два последователни работни дена. Овој одмор мора да трае најмалку 12 часа без прекин. в) Седмичен одмор. Во текот на период на работа од седум дена на работникот му следува право на еден седмичен односно неделен одмор, кој не може да трае помалку од 24 часа непрекинато. Седмичниот одмор се користи во недела, а може, поради природата и процесот на работата (работа во смени), да се одреди и да се користи и во друг ден од неделата. За работа од ваков карактер, на пример, како што е со продавачите на леб, чуварите на објекти, работа во ноќни смени во индустријата и др., неделниот одмор, може да се одреди во просечно минимално траење и да се

71

71

искористи по истек на подолг временски период кој не може да биде, на пример, подолг од шест месеци. Ако е потребно работникот да работи на денот одреден за седмичен одмор, работодавецот е должен на работникот да му овозможи да го користи во некој друг ден од наредната седмица. Не е допуштено годишниот одмор да се компензира со зголемување на платата. г) Одмор или отсуство за време на национални и други празници. Во деновите на државните и други празници, кои се определени како слободни денови од значење за нашиот народ и граѓаните, како и за другите со закон определени слободни денови, работниците имаат право на одмор, односно отсуство. 18Во неработните денови за сите овие празници, работниците имаат право на надоместок на плата, односно зголемување на платата во согласност со прописите со кои е регулирано ова надоместување. д) Годишен одмор. Годишниот одмор е право на работникот од кое не може да се откаже ниту некој може да му го скрати. Работникот има право на годишен одмор во траење од најмалку 20 работни дена, а најмногу 26 работни дена. Повозрасните односно постарите работници, инвалидите, работниците со 60% телесно оштетување и работниците кои негуваат и чуваат дете со душевен и телесен недостаток имаат право на уште три работни дена годишен одмор. Стекнувањето правото на годишен одмор, по правило, е условено со непрекината работа (на пример, 6 месеци непрекинато работење) во календарската година по склучување на договор за вработување. Работниците кои во календарската година во која засновале работен однос, не се стекнале право на целосен годишен одмор имаат право на користење, само, на сразмерен дел од годишниот одмор во вкупен износ од по два работи дена за секој месец работа. Право на сразмерен дел на годишен одмор, уште имаат работниците на кои им престанал работниот однос пред изминување на рокот за стекнување право на целосен годишен одмор, по истек на кој би добиле таков годишен одмор и работниците на кои им престанал работниот однос во тековната календарска година, пред први јули. Во годишниот одмор на работникот не се сметаат саботите, бидејќи, тие со Законот за работните односи се утврдени за неработни денови, потоа, неделите, празниците, слободните денови, отсуствата поради боледување и другите оправдани отсуства. Одобреното боледување на работникот во текот на годишниот одмор, исто така, не се смета во годишниот одмор. За користење на одобреното боледување работникот

18 Национални празници во Република Македонија се 2 август - Илинден- Ден на народното востание,8 септември - Ден на осамостојувањето на Република Македонија и 11 октомври - Ден на Републиката. 24 мај Св. Кирил и Методиј, 23 октомври – Ден на македонската револуционерна борба, (Основањето на ВМРО), 8 декември Св. Климент. Други празници на Република Македонија се 1 јануари - Нова година и 1 мај - Ден на трудот, Овие празници (државни и други празници на Република Македонија) се неработни денови. Доколку некои од овие празници паднат во недела, во тој случај наредниот ден ќе се смета за неработен. Во Република Македонија се празнуваат и се сметаат за неработни за сите граѓани во земјата и овие (верски) празници: првиот ден од Божик и вториот ден на Велигден и првиот ден од Рамазан Бајрам. Покрај овие, предвидени се слободни неработни денови само за граѓаните на поодделните вероисповеди (православната, муслиманската и друга вероисповед).

72

72

за време на годишниот одмор должен е да го извести својот работодавец во рок од 48 часа. Должината на годишниот одмор ја одредува надлежниот орган кај работодавецот или самиот работодавец во согласност со критериумите од колективниот договор во зависниот од времето поминато во работен однос, условите за работа, придонесот на работникот во работата, работното искуство, здравствената состојба на работник и други критериуми. Одобрениот годишен одмор може да се користи во два дела, со тоа што првиот дел од годишниот одмор во траење од најмалку 12 работни дена мора да се искористи во текот на календарската година, а вториот дел во првата половина од наредната календарска година, најдоцна до 30 јуни. Доколку годишниот одмор или неговиот прв дел не е искористен или е прекинат во календарската година, поради болест или породилно отсуство (работничка), работникот правото на годишен одмор го задржува да го искористи во наредната година најдоцна до 30 јуни, под услов во претходната годината да работел најмалку шест месеци. Работниците кои работат во странство годишниот одмор можат целосно да го искористат во наредната календарска година. Работниците по престанувањето на работниот однос имаат право на обесштетување за неискористен дел од годишниот одмор. Должината на годишниот одмор и начинот на користењето во установите од областа на образованието и науката се уредува со прописи од областа на образованието и науката. Наставниците, по правило, годишниот одмор го користат за време на летниот распуст на учениците кои не може да трае подолго од распустот на учениците. Распоред за користење на годишниот одмор на работниците во согласност со колективниот договор, прави работодавецот. Секој работник за распоредот и траењето на должината на неговиот годишен одмор мора да биде известен најмалку 30 дена пред да започне со неговото користење. Еден дел од годишниот одмор работникот може да го користи по своја желба само што за тоа мора да го извести работодавецот во рокот определен со колективен договор.

ОТСУСТВА

Работникот, освен право на одмор, под одредени услови утврдени со правен пропис, има право и на отсуство. За разлика од правото на одмор, кое по правило, мора да го искористи секој работник, правото на отсуство може да го искористи само оној работник кој ќе се најде во определена ситуација, да има потреба од тоа, за да заврши некоја лична работа, (на пример, за изградба на куќа, нега на болно лице во семејството и др.), ако тоа е од интерес за работодавецот. Отсуствата се поделени на платени (со надоместок на плата) и неплатени отсуства (без надоместок на плата).

73

73

Работникот има право на платено отсуство од работа со надоместок на плата најмногу 7 работни дена во текот на една календарска година во случаите утврдени со колективен договор или акт на самиот работодавец, а особено за стапување во брак, породување или смрт на член од потесното семејство, полагање на стручен или друг испит за потребите на работодавецот и во други случаи. Ако овие случаи за кои работникот има право на отсуство се повторат во истата година, за нив може да користи неплатено отсуство. Право на платено отсуство од по 2 работни дена, според Законот се одобрува и на работниците доброволни дарители на крв и тоа за секое дарување крв, посебно и тие слободни денови им се сметаат како денови минати на работа. Ако работникот е упатен на стручно оспособување и усовршување, кое е во негов и во интерес на неговиот работодавец, отсуството може да изнесува и повеќе од 7 работни дена. Работник за време на отсуство од работа освен право на надоместок на плата, може да користи и некое друго право од работен однос, според условите утврдени со колективен договор или со акт на работодавецот. Работникот има право да отсуствува од работа без надоместок на плата (неплатено отсуство), во случаите и под услови утврдени со колективен договор, најдолго 3 месеци, кога во тоа време и неговите права и обврски од работа и врз основа на работа мируваат (работниот однос мирува). Отсуството го одобрува работодавецот или органот или работник овластен од него. Работниот однос на работникот осуден со казна затвор која не е подолга од шест месеци мирува во периодот додека тој се наоѓа на издржување на изречената казна мирува, ако со закон не е определено поинаку. Слично е и со избраните и именуваните лица избрани на јавна или друга функција (пратеници, министри и др.) на кои работниот однос додека ја вршат функција им мирува. Кога ќе престанат со вршењето на јавната функција, односно по истекот на мандатот тие имаат право да се вратат и да продолжат со работа кај работодавателот со кого се во работен однос на соодветно работно место, кое одговара на нивната стручна подготовка и степен на образование. Работникот има право да отсуствува од работа со надоместок на плата поради неспособност за работа, заболување или повреда во согласност со прописите за здравствено осигурување.

Работникот може да отсуствува од работа кога е избрани на определени непрофесионални општествени функции, или кои се повикани за исполнување на некаква законска обврска, како што е со судиите поротници, потоа, со лицата повикани на воена обврска, односно за вршење на одбранбена должност и др. Надоместокот за вакви отсуства е на товар на органот или установата каде што работникот ја врши функцијата, односно каде што ја извршува обврската утврдена со посебен закон.

74

74

ПРАШАЊА:

1. Што е одмор, какво е неговото значење и кои видови одмори се предвидени со законот? 2. Во кој период од дневното работното време е препорачливо, работниците да го искористат

одморот од 30 минути и како ќе им се овозможи на работниците односно службениците кои работат со странки, да го искористат ваквиот одмор, а да не се прекини работата со странки?

3. Објасни ги одредбите од Законот за работни односи за годишниот одмор на работникот (траење, критериуми за одредување на должината, период и начин на користење и др.)?

4. Кој одмор може да се компензира со надоместок на плата ако на денот предвиден за одмор, поради карактерот на работата, работникот е должен да работи?

5. Што се отсуства (намена, видови, должина, случаи за кои може да се одобри и кој ги одобрува)?

75

75

ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА

ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ЗАШТИТАТА ПРИ РАБОТА

Заштитата при работа зазема важно место во системот на организацијата на работа и работниот процес. Со неа, на вработените и на другите лица кои вршат било каква работа треба да им се обезбеди здрава средина за работа. Здравата средина за работа и здравата средина за живеење се од особено значење за зачувувањето и унапредувањето на здравјето и работната способност на луѓето, општо. Заштитата при работа ги опфаќа сите мерки, средства и методи со кои се создаваат безбедни и здрави услови за работа. Ваква заштита може да се обезбеди само со примена на современи техничко-технолошки, организациони, правни, социјални, здравствени и други мерки и средства. Поимот заштита на работа може да се сфати пошироко и потесно. Под заштита при работа во поширока смисла на зборот се подразбираат сите мерки кои се преземаат за да се обезбеди правилно спроведување на сите прописи од областа на трудовото законодавство. Во овие мерки спаѓаат сите прописи на трудовото законодавство (за работното време, годишните и другите одмори, за престанување на работните односи и др.), зашто сите тие имаат заштитен карактер. Со заштитата сфатена потесно, се создаваат безбедни и здрави услови за работа на вработените и на другите лица додека се на работа на работното место со кои треба да им се обезбеди физичкиот интегритет, здравјето и личната сигурност. Ова особено се однесува на оние работни места на кои постои поголема можност од повреди и од професионални заболувања со оглед на условите за работа кои објективно условуваат такво нешто (подземна работа во рудниците, работа со киселини и сл.). Таквите опасности треба да се отстранат или да се сведат на најмала можна мера со преземање на соодветни мерки за заштита. Заштита при работа е обврска на работодавците, која треба да ја организираат и да ја обезбедат во согласност со прописите со кои е регулирана оваа материја. Одредени работи од заштитата се доверени на соодветни научни и стручни организации од областа на здравството, просветата, државните органи за здравствено осигурување, на институциите за осигурување, стопанските комори и др. Важна улога во оваа смисла имаат повереникот (претставникот) на работниците за заштита при работа и работничкиот синдикат. Претставникот (повереникот) на работниците за заштита при работа го избираат самите работници. Тој, исто како претставникот на синдикалната организација ужива посебна заштита од работен однос. Значењето на заштитата при работа е големо, зашто го зачувува животот и здравјето на работниците, влијае на зголемување на профитот на работодавците, но и на продолжување на работниот век и на зголемувањето на животниот стандард на работниците. Освен тоа, заштитата при работа придонесува на зголемување на обемот и квалитетот на производството и услугите на фирмата (работодавецот) и

76

76

затоа се смета за составен дел на организацијата на работата каде што се планира заедно со производството, услугите и целокупната дејност. Заштитата при работа поблиску е уредена со посебен закон за заштита при работа, со други посебни закони и со колективни договори. Заштита при работа е од два вида: општа и посебна. А како посебен вид на заштита е издвоена посебната заштита на одделни категории на работници (жени, младинци и инвалиди).

ОПШТА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА

Општа заштита при работа ги опфаќа општите мерки за заштита кои се однесуваат на сите работници што се изложени на повреди и заболувања, со цел да им се создадат безбедни услови за работа. Значи, општите мерки се однесуваат за секаков вид работа и на секое работно место каде што извршува, било каква работа. Општите мерки во Законот се определени, посебно и тоа за: градежните објекти, орудијата за работа; движењето на лицата на работа и транспортот; за бучавата и за вибрациите; за електричната струја и штетните зрачења; за опасните и штетните материјали и за против пожарното обезбедување; здравствените услови за работа и за укажувањето прва помош; средствата за лична заштита и за личната заштитна опрема. Ако опасноста и штетноста на која се изложени лицата при работа не може да се отстрани, поинаку, се употребуваат средства за лична заштита, кои ќе го спречат дејството на опасноста, односно штетноста на која е изложен организмот. Освен лични заштитни средства, предвидено е и обезбедување лична заштитна опрема, која им се става на располагање на вработените лица за заштита од ненадејни и повремени незгоди (на пример, заштитна облека, обувки, очила, ракавици итн.). Производителите на средства и опремата се должни да се придржуваат на соодветните одредби од Законот, односно на определени стандарди, домашни и светски.

ПОСЕБНА ЗАШТИТА

Посебната заштита ги опфаќа посебните мерки за заштита при работа. Ова заштита се спроведува покрај општата заштита, како засилена заштита за определени видови на работа.

Посебните мерки се применуваат за работа која се извршува под исклучителни услови, каде што работниците се изложени на посебни опасности, од повреди или штетност по здравјето. Посебните мерки за заштита при работа се содржани во Законот и тоа: а) за работа под земја(рударството, тунелоградбата и сл.); б) за работа на отворен простор особено во градежништвото, земјоделството, при експлоатација на шуми, при површинско копање на руда, во каменоломите и на друга работа за добивање на градежен материјал; в) за работа под вода, особено во градежништвото, земјоделството, при експлоатација на шуми,

77

77

при површинско копање на руда, во каменоломите и на друга работа за добивање на градежен материјал и г) за работа на подвижни објекти, во воздушниот и во водениот сообраќај (авиони, бродови, камиони и сл.), се однесуваат на опасноста на средствата кога се во погон и при движење на објектот, потоа, на местото на престојување, односно поврзување на местото на работа со местото на домување (станување) и сл.

ПРАВА И ОБВРСКИ НА РАБОТНИКОТ ВО ВРСКА СО ЗАШТИТАТА НА РАБОТА

Како посебно право на работникот во врска со заштитата при работа е правото на работникот да одбие да работи на секое работно место на кое му се заканува непосредна опасност по животот, затоа што не се обезбедени потребните заштитни мерки, се додека тие не се спроведат. Тоа значи, ако на работникот му претстои непосредна опасност по здравјето затоа што не се спроведени соодветни мерки за заштита, тој има право да бара опасноста во што покусо време да се отстрани. Ако не се постапи по неговото барање и опасноста не е отстранета, има право да одбие да работи се додека не се спроведат заштитните мерки и за тоа време да добива надоместок на плата. Што се однесува до обврските на работникот, на прво место, треба да се истакне неговата обврска, своите работи да ги извршува со целосно внимание, за да придонесе во обезбедувањето на својот живот и здравје, како и животот и здравјето на останатите работници. Работниците имаат должност и право да се служат со средствата за лична заштита на работа, наменски да ги користат, внимателно да ракуваат со нив, да ги одржуваат во исправна состојба, посебно да се придржуваат на пропишаните мерки за заштита. Сите забележани недостатоци и дефекти и др., појави кои би можеле да го загрозат животот и здравјето на работниците, должни се да ги пријават на непосредниот раководител, како и да ги пријават при стапувањето на работа и подоцна, своите здравствени недостатоци и болести кои тешко можат да се утврдат со обичен лекарски преглед (на пример, припадничавиот). Ако работникот не се придржува на пропишаните мерки за заштита и со тоа го загрозува својот живот и здравје, како и животот и здравјето на другите работници, или имотот на работодавецот, или животната средина и природата, за тоа може со акт на работодавецот привремено да се суспендира (отстрани) од работното место или од кај работодавецот (претпријатието) за што се известува и претставникот на работниците за заштита при работа. Непридржувањето кон пропишаните мерки за заштита при работа, претставува тешка повреда на работните обврски.

ПОСЕБНА ЗАШТИТА НА ОДДЕЛНИ КАТЕГОРИИ РАБОТНИЦИ (ЖЕНИ, МЛАДИНЦИ, ИНВАЛИДИ И ПОВОЗРАСНИ РАБОТНИЦИ)

Посебна заштита на жените. Посебната заштита на жената се должи на нејзината психофизичка конституција и на положбата што ја има како мајка. Посебната заштита на жената ја опфаќа: забраната да работи на тешки работи, ноќна

78

78

работа, прекувремена работа, како и заштита за време на бременоста и по породувањето. Жената не може да се распореди на работи и задачи кои се физички особено тешки, работи што се извршуваат под земја, како и други работи и задачи коишто имаат штетно влијание и претставуваат зголемена опасност по животот и здравјето. Исто така, забрането е ноќното работење на жените - работнички во индустријата, во рударството и во градежништвото, во времето од 22 часот навечер до 6 часот наутро, наредниот ден. Ова забрана не се однесува на жените со посебни овластувања и одговорности (раководни работници), како и за извршување на работите во здравствената и социјалната дејност. По исклучок ноќното работење на жените-работнички може привремено да се дозволи кога го наложуваат определени околности, какви што се на пример, виша сила (поплава, земјотрес и др.), спречување на материјални штети и други општествено - економски причини. Бремената жена-работничка е заштитена уште на почетокот на бременоста, на тој начин што е забрането да се распоредува на работи и задачи кои штетно влијаат на нејзиното здравје и на здравјето на детето што се очекува. Освен тоа, бремената жена - работничка не може да извршува ноќна работа и работа со продолжено работно време. Жената работничка, за време на бременоста и по породувањето има право на породилно отсуство од девет месеци, непрекинато со целосно надоместување на платата. Доколку жената родила две или повеќе деца (близнаци и повеќе) има право да отсуствува од работа една година.

Породилното отсуство жената - работничка може со наод на лекар да започне да го користи 45 дена пред породувањето, а задолжително 28 дена пред породувањето. Во случај на мртво родено дете, а и дете умрено пред истекот на отсуството, работничката има право на отсуство најмалку 45 дена за закрепнување, поради претрпените психички трауми. Право на отсуство е предвидено и за посвоено дете. Должината на ваквото отсуство е условена од возраста на посвоеното дете. Ако е посвоено дете од деветмесечна возраст, па се до петгодишна возраст, правото на отсуство е 90 дена непрекинато. Доколку се посвоени две или повеќе деца правот на отсуството е една година. За време на користењето на породилното отсуство, работничката има право на надоместок на плата според прописите на здравственото осигурување. На еден од родителите кои се во работен однос со хендикепирано дете, како и на самохран родител, врз основа на наод на лекарска комисија може да му биде признато право да работи со скратено работно време (со половина од полното работно време), доколку на детето му е неопходна поголема помош и нега, ако не е сместено во посебна социјално - здравствена установа за згрижување. Ова работно време е изедначено со полното работно време, а правото на надоместок на плата,

79

79

како разлика на плата за работа со полно работно време се исплатува според прописите за социјално осигурување. Ако мајката на детето од оправдани причини не е во можност да го користи отсуството по породувањето или ако таа за време на породилното отсуство го напушти детето, правото на отсуство и другите права според законот ќе може да ги користи таткото на детето. Работничката која е на породилно отсуство доколку сака може да се врати на работа и пред истекот на породилното отсуство. Во овој случај надоместокот на плата се одредува во висина од 50% од платата на работничката за преостанатиот дел од породилното отсуство во согласност со прописите за здравствено осигурување. На работничката за време на бременоста или со дете до 3 годишна возраст, не може да и се наложи да работи ноќе или подолго од полното работно време, ако за тоа не дала писмена согласност. Истото важи и за самохран родител со дете до 7 години или ако детето му е тежок инвалид може да работи ноќе или со продолжено работно време и тоа со негова писмена согласност. Ако работничката го дои своето дете и по истекот на породилното отсуство, има право на пауза од еден и пол час дневно заради доење на детето, во која е засметана и дневната пауза од 30 минути, се до едногодишна возраст на детето. Посебна заштита на младинците. Младите работници помлади од 18 години имаат право на посебна заштита, заради правилен физички развој. Тие, како жените - работнички се ослободени од тешки физички работи, од работа под земја, како и од работа штетна и опасна по здравјето и животот. За нив е забрането ноќното работење во индустријата, во градежништвото и во сообраќајот, од 22 навечер до 6 часот наутро, наредниот ден, освен во случаите кога тоа го бараат посебните општествени потреби, со согласност на Министерството за труд и социјална политика. Правото на одмор на овие работници помеѓу два дена, трае најмалку 24 часа непрекинато. За младите работници може да се утврди и покусо работно време од полното. Најпосле, работникот помлад од 18 години, остварува годишен одмор според критериумите за останатите работници, зголемен уште за 7 работни дена. Посебна заштита на инвалидите и на повозрасните работници. Инвалиди се лица со намалена работна способност, коишто како инвалиди засноваат работен однос или тоа се лица кај кои инвалидноста настанала во текот на траењето на работниот однос. Инвалидите на трудот можат да работат со скратено работно време или да бидат распоредени, односно вработени на друго соодветно работно место или да бидат стручно оспособени, преквалификувани или доквалификувани за друга работа, а паралелно со ова да остваруваат и соодветно парично надоместување во согласност со прописите за пензиско и инвалидско осигурување.

Право да бидат распоредени на соодветно работно место имаат и стекнуваат според законот и работниците со изменета работна способност, кои не се во можност без последици да ја извршуваат работата, а работното место на кое е

80

80

распореден, како и работниците кои работат на работи на кои постои опасност од настанување на инвалидност (да постанат инвалиди). Паралелно со правото да бидат распоредени на друго работно место, имаат и право на соодветно парично надоместување во согласност со прописите за пензиско и инвалидско осигурување. Работодавците на овие инвалиди се должни да им обезбедат работно место за кое се способни, според условите и начините утврдени со општ акт на работодавецот или со колективен договор, донесени во согласност со законот. Посебна заштита за инвалидите на трудот е предвидена и при престанувањето на нивниот работен однос, поради воведување на структурни, технолошки и други промени и унапредувања во работењето кај работодавецот. Во ова смисла на инвалидот на трудот не може да му престане работниот однос, поради овие причини ако не му се обезбеди пензија или некое друго право по основа на технолошки вишок. Инвалидите, исто како жените и младите работници забрането е да се распоредуваат на особено тешки физички работи, на штетни работи и на работи под земја.

Право на посебна заштита имаат и повозрасните работници, кои имаат навршено 57 години (жена) односно 59 години (маж). За нив забранета е ноќна и прекувремена работа.

ПРАШАЊА:

1. Што се подразбира под заштита при работа, кое нејзиното значење и чија обврска, според законот е заштитата при работа?

2. Изврши поделба на заштитата при работа со набројување на мерките за секој вид на заштита, посебно!

3. Кои права и обврски се предвидени за работникот во врска со заштитата при работа? 4. Во што се состои посебната заштита на жената, младите работници кои немаат навршено 18

години и работниците со намалена работна способност (инвалиди)? 5. Опиши ја заштитата на работничката во периодот на бременост, породувањето и потоа?

ИНСПЕКЦИЈА НА ТРУДОТ

НАДЗОР НАД ПРИДРЖУВАЊЕ НА ПРОПИСИТЕ ЗА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА И ПРОПИСИТЕ ЗА РАБОТНИ ОДНОСИ

Надзорот над придржувањето на прописите за заштита при работа им е доверен на органите на државната управа, надлежни за инспекциски работи (инспекцијата на трудот), секаде освен за подземните работи во рударството, каде што тие работи ги врши рударската инспекција. Во вршењето на надзорот органите на инспекцијата се самостојни. Работите на инспекцијата на трудот ги врши трудовиот инспектор. Тој во името на инспекцијата на трудот работи и донесува решенија. За да ја докаже својата надлежност за вршење на трудово - инспекциски работи, тој поседува одредена

81

81

стручна подготовка, а исполнува и други услови за вршење на инспекторските работи, пропишани со закон. При вршењето на своите работи, инспекцијата на трудот соработува со другите инспекторски служби и органи, особено со другите технички инспекции во поглед на мерките за спречување на заболувањата во врска со работата, со рударската инспекција, како и со поодделни служби на органот за внатрешни работи - во врска со прописите за противпожарни мерки, за експлозивни средства, при утврдувањето на причините за повреда при работа итн. Заради целосно и успешно извршување на работите, за кои е надлежен трудовиот инспектор, овластен е во секое време во текот на работата да влезе во организацијата, без претходно најавување, со тоа што по влегувањето должен е за своето присуство да го извести одговорниот, а ако не го познаваат да покаже и инспекторска легитимација. При надзорот, тој има право да ги прегледа сите работни простории, уреди, работни места, исправи, да прибави известување и по потреба, да сослушува лица на работа, како и да презема други потребни дејствија, за да утврди како се применуваат прописите за заштита на работа. Трудовиот инспектор може да издаде решение за отстранување на недостатоци, ако утврди дека такви постојат и определува рок во кој треба да се отстранат. Притоа, ако лицата на работа директно се загрозени, инспекторот е овластен да нареди спроведување на потребните мерки кои не се спроведени. Ако утврди непосредна опасност по животот на лицата на работа, должен е да ја забрани работата на работните места на кои е утврдено директно загрозување на животот и на здравјето на работниците. Ако забраната се однесува на целата организација или на одредени внатрешни делови, трудовиот инспектор за издадената забрана го известува надлежниот државен орган. За извршениот преглед и најдената состојба трудовиот инспектор составува записник, од кој еден примерок врачува на работодавецот кај кого е извршен прегледот. Ако е неправилен односот спрема заштитата при работа тој ги изнесува и своите согледувања и укажува за неправилностите. Инспекторот на трудот врши надзор и над прописите за работни односи (закони, колективни договори и договорите за работа) со кои се регулирани правата, обврските и одговорностите кои произлегуваат од овие односи. Ако при надзорот утврди повреда на прописите за работни односи, исто така, со решение ќе нареди направените повреди и неправилности во определен рок да се отстранат. Тој е должен задолжително да ја забрани работата на лице кое го затечил на работа во некоја од просториите на работодавателот, со кое не е заснован работен однос во согласност со прописите за работни односи. Така ќе постапи и во случај работникот да не е социјално осигурен (здравствено, инвалидско и пензиско осигурување) врз основа на работен однос или ако за него не е платен придонес. Забраната трае се до отстранување на направените неправилности, а

82

82

ако неправилностите се повторат забраната ќе трае 30 дена од денот на врачувањето на решението. Инспекторот на трудот постапува и презема мерки по службена должност и на иницијатива или по поднесено барање на работникот. Така, ако со конечна одлука на надлежниот орган (работодавецот) е повредено правото на работникот, и ако против неа повел работен спор пред надлежниот суд, по барање на работникот, инспекторот на трудот е должен со решение да го одложи извршувањето на конечната одлука се до донесување на правосилна одлуката на судот. Барањето до надлежниот орган работникот може да го достави во рок од 3о дена од денот на поведувањето на работниот спор пред надлежниот суд. Против првостепеното решение на инспекторот на трудот може да се изјави жалба до Министерот за труд и социјална политика во рок од 8 дена, која не го одлага неговото извршување, а против конечното решение на министерот може да се води управен спор пред Врховниот суд. Жалбата не го одлага извршувањето на решението.

Ако при надзорот инспекторот на трудот утврди прекршок, престап или кривично дело, должен е да поднесе пријава до надлежниот државен орган, суд или јавен обвинител, за покренување на прекршочна, кривична или друг вид на постапка.

ПРАШАЊА:

1. Опиши ја надлежноста на инспекторатот на трудот и кои службеници се овластени да ги вршат работите од неговата надлежност!

2. Кои се овластувањата на инспекторатот на трудот во врска со контролата на прописите за заштитата при работа и примената на прописите за работни односи, по службена должност или на иницијатива на странката?

3. Како треба да постапи инспекторот на трудот ако во просториите на работодавателот затече лице со кое не е заснован работен однос во согласност со прописите за работни односи?

83

83

ПЛАТА, НАДОМЕСТОЦИ НА ПЛАТА И НАГРАДУВАЊЕ НА ВРАБОТЕНИТЕ

ПОИМ И ОДРЕДУВАЊЕ НА ПЛАТА

Платата како заработувачка претставува парична награда на работникот за извршената работа. Неа ја обезбедува работодавецот од средствата издвоени од доходот или од добивката за исплата на плати на работниците. Ако за работникот платата претставува заработувачка за извршената работа, за работодавецот таа е трошок, исто како останатите трошоци (на пример, за набавка на суровини, материјали, итн.) со кои се оптоварува цената на производите и услугите, а со тоа и профитот што го остварува со продажбата. Од ова произлегуваат и судирите на интересите помеѓу работникот и работодавателот. Интересот на работникот, секогаш е насочен за редовна и поголема плата, а на работодавателот да го намали овој трошок за плата кој влегува во цената производот за да му остане повеќе профит. Правото на плата на работникот за извршената работа е загарантирано право, а ако има успех во работата и е остварена добивка, работникот има право и на заработувачка (плата) и по основ на остварена добивка, како резултат на успешното и позитивното работење на работодавецот. Платата на работникот било да е заработена врз основа на извршената работа или врз основа на учество во остварената добивка, треба да е сразмерна на неговиот придонес во создавање на добивката, во согласност со утврдените критериуми. Во оваа смисла, работодавецот е должен за еднаква работа со еднакви барања на работното место да исплаќа еднаква плата на вработените без оглед на полот.

Критериумите за одредување на плата на работникот поаѓаат од ефектот, односно придонесот мерен по количина и квалитет на извршената работа, остварени заштеди на материјали и други трошоци во зависност од степенот на сложеноста и тежината на работата, условите за работа, искуството на работникот и други елементи за пообјективно вреднување на резултатот и придонесот од работата. За секое работно место доколку тоа е можно и оправдано можат да се утврдат стандарди односно нормативи за работа врз основа на кои ќе се врши оценка и вреднување на резултатите од работата. Платата на работникот за извршената работа со полно работно време за определен степен на сложеност на работа не може да биде помала од најниската плата за истиот степен на сложеност за таа работа определена со колективен договор. Платата на работникот може да се зголемува и по основа на работа која е извршена под многу потешки услови од обичните како што е на пример, со работата која се извршува во услови на влага, вода, бучава, зрачење и друго.

Платата на работникот, во зависност од начинот на плаќањето (од час или време, од количина на извршената работа или од други начини на плаќање), се зголемува и за прекувремена работа, за работа во смени, за ноќна работа, за работа во

84

84

деновите на државните и други празници во кои не се работи и така во зголемен износ се исплатува на работникот. Исто така, работникот има право на зголемен дел на плата за секоја година на навршен стаж (искуство во работата). За поголемо мотивирање на работниците, за особен придонес во работата, може да се утврдат и други награди, како на пример, право на зголемена плата или право на предимство при упатување на работникот на стручно усовршување, право на зголемување на платата за иновации, рационализација, наградно отсуство и друг вид на награди.

Платата на работникот му се пресметува и исплатува во нето износ, во рокови кои што не смеат да бидат подолги од еден месец. Платата се исплатува во паричен износ најдоцна 15 дена по истекот на исплатниот период. За исплатената плата и надоместоци на плати на работникот му се издава потврда (пресметка). Платата на приправникот се одредува како на останатите работници, најмалку во износ од 80% од најниската плата на работното место за кое се оспособува. Работодавецот во врска со платите на вработените е должен да води уредна евиденција на платите, надоместоците на платите и на исплатените придонеси која што треба ја чува на безбедно место во неговите простории. Евиденцијата на плати, особено е важна за пресметување и одредување износ на пензија на работниците кои ги исполниле условите за пензионирање.

НАЈНИСКА ПЛАТА И ЕЛЕМЕНТИ ЗА НЕЈЗИНО ОДРЕДУВАЊЕ (ОСНОВНА ПЛАТА)

Најниската плата е плата за извршената работа (во зависност од придонесот во создавањето на добивката) со која на работникот и на неговото семејство треба да му обезбеди минимална социјална и материјална сигурност. Оваа плата се утврдува со колективен договор и задолжително се усогласува со порастот на трошоците на живот за кои официјални податоци се добиваат од стручната служба на Државен завод за статистика. Најниската плата одредена за определен степен на сложеност на работа се вика основна плата. Ваква плата се определува со помош на коефициенти за секој степен на сложеност на работи и задачи, посебно, со кои платата. по пат на множење се валоризира.

За да се одреди основна плата за секој степен на сложеност на работа, посебно, работите и задачите во зависност од нивната сложеност, обично, се распоредени во осум или девет групи на сложеност, почнувајќи од наједноставните, распоредени во првата група на сложеност, па се до се до седмата, односно осмата или деветтата, во кои се опфатени најсложените. За секоја група на сложеност на работа е определен потребниот степен на образование неопходен за извршување на работата и задачите и коефициентот, со кој платата од соодветниот степен на сложеност по пат на множење се валоризира. За наједноставните работи (на пример, за одржување на хигиената) за кои е доволно основно образование, коефициентот е најмал, за средно сложените, за кои е потребно, средно образование

85

85

коефициент е нешто поголем или за најсложените за кои е потребно, високо образование, магистериум или докторат коефициентите се најголеми. Ваквиот начин на утврдување на платите е поправичен и пообјективен, бидејќи овозможува за исти работи и задачи на исти работни места за кои е потребен ист степен на стручна подготовка, да се стартува со иста плата. Со тоа работниците се изедначени во стартот на платите, без разлика каде и да се вработени. Со ова, со ништо не се доведува во прашање конечниот износ на заработувачката (платата), ако има можности за тоа, зависно од успехот на работодавецот и залагањето на самиот работник.

НАДОМЕСТОК НА ПЛАТА

Ако платата е право на работник за извршената работа, надоместокот на плата е право на работникот кое му припаѓа во периодите кога отсуствува од работа за случаи утврдени со прописите за работни односи и социјалното осигурување. Во ова смисла, надоместок на плата е утврден за време на користење на годишен одмор, отсуство за празници, отсуство на работничката за време на бременост, породување и мајчинство, отсуство за нега на дете и други видови на платено отсуство, отсуство за време на преквалификација и доквалификација, стручно усовршување и оспособување на работникот, упатен од страна на работодавецот, за време на оспособување и обука за одбрана и заштита, учество во цивилна заштита, јавување на покана на воен или друг државен орган, настанато без вина на работникот, за вршење на јавни функции, како и во други случаи утврдени со закон и колективен договор. Надоместокот на плата за наведените случаи се исплатува на товар на средствата на работодавецот, односно соодветниот орган. Работникот има право на плата и за време на спреченост за работа поради болест, повреда, доброволно дарување на крв, ткиво орган и за други случаи. Надоместокот на плата во случаите на неспособност на работниот за работа поради болест и повреда до 21 ден, го исплаќа работодавачот а за спреченост над 21 ден се исплатува на товар на здравственото осигурување. Во случај на отворање на ново боледување, по престанувањето на претходното боледување, работодавателот од надлежната лекарска комисија, може да бара да го потврди новото или продолжувањето на прекинатото старо боледување. Право на отсуство е предвидено и за време на прекин во работата до кој дошло без вина на работникот доколку не е можно во слободните денови или во деновите за седмичен одмор, во период од 30 дена по прекинот, изгубеното време да се надомести. Правото на надоместок на плата е слично на право на платата на работникот, кое може да го оствари во деновите на оправдано отсуство од работа. Надоместокот на плата се одредува во висина од неговата просечна плата од последните 12 месеци, ако во тој период не примал плата, во висина на најниската плата. Ако има прекин во работењето поради деловни причини, на работникот врз основа на решение, мора да му се плати 70% од платата за период од три месеци во годината.

86

86

Од средствата за заедничко трошење издвоени од доходот на работодавецот, работниците врз основа на сопствениот придонес и начелото на солидарност имаат право да добиваат одредени други видови на надоместоци и примања во висина утврдена со колективен договор, какви што се на пример, регрес за годишен одмор, регрес за исхрана, дневници за службени патувања, надоместување за одвоен живот и др. Начинот на надоместувањето и исплатата се утврдени со колективен договор. Исто така, со колективен договор може да се утврди надоместување и тоа во поголем износ за заминување на работникот во пензија (испратнина односно отпремнина за заминување во пензија). Потоа, предвиден е и надоместок на работникот за превоз од станот за на работа и обратно, надоместок на погребните трошоци во случај на смрт на работникот или член од неговото потесно семејство кого работникот го издржувал и др.

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа плата, а што надоместок на плата? 2. Како се одредува и исплатува платата на работникот за извршената работа? 3. Кој ги оценува резултатите од работењето на работникот и врз основа на какви критериуми, тие

се вреднуваат? 4. Со кој акт се утврдуваат мерилата и критериумите за оценка на резултатот од работењето на

работникот и навади, неколку, поважни критериуми? 5. Што е тоа најниска плата и врз основа на кои елементи, таа се одредува? 6. Од што зависи конечниот износ на платата на работникот? 7. Освен со плата, како, уште, може да се наградува работникот за постигнатите резултати во

работата? 8. Да се набројат случаите за кои на работникот,согласно прописите, му се исплатува паричен и друг

вид на надоместок

87

87

ДИСЦИПЛИНСКА И МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ

ДИСЦИПЛИНСКА ОДГОВОРНОСТ

ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА РАБОТНАТА ДИСЦИПЛИНА И НА ОДГОВОРНОСТА

Работната дисциплина како ред и работни обврски е од особено значење за успехот во работата на работодавецот. Со стапување на работа секој работник е должен да ја почитува дисциплината и да ги исполнува своите обврски поврзани со работата за која засновал работен однос. Во оваа смисла, тој е должен да постапува и по дадените упатства, наредби и налози на овластените органи и на лицата на кои им е доверено да го водат работењето. Средствата за работа, без разлика на формата на сопственост, треба да ги користи рационално, да ги одржува и чува домаќински и одговорно. Ова е во согласност и со деловниот морал и кодексот на однесување за секоја струка и професија, посебно. Работниците со стекнати културни навики самодисциплинирано ги исполнуваат своите работни обврски, зашто работењето за нив не е само извор на средства за лична и семејна егзистенција туку и предизвик за нивно самопотврдување. Инаку, процесот на едукација и негување на работните навики кај човекот, треба да започне од најрана возраст, со воспитување, во семејството, во градинката, училиштето и во колективот по вработувањето, со лично учество во процесот на работата. Вредните работници треба да се наградуваат, а неодговорните со неправилен став кон работата, неопходно е да се санкционираат. Неодговорното однесување на работа со кое се повредува работната дисциплина (работните обврски), се санкционира со изречување на пропишана дисциплинска мерка (санкција) во зависност од видот и тежината на повредата, зашто, овие работници не ја согледале потребата од свесно и совесно исполнување на своите работни обврски. Надлежен за изречување на дисциплинска мерка е работодавецот или овластен орган, односно лице овластено од него (на пример, директорот, дисциплинската комисија). Дисциплинската мерка се изрекува во постапка во која мора да биде заштитен интересот и правото на работникот. Со изречената дисциплинска мерка се сака воспитно да се влијае на работникот, да сфати и да се натера, исто како другите работници да ја почитува работната дисциплина. Оваа мерка односно санкција, според тоа, не е од ретрибутивна природа и не се изречува со цел да се нанесе зло или заради одмазда. Треба да се има предвид фактот дека изречените дисциплински мерки не треба да претставуваат единствениот и најзначајниот механизам во зачувување и одржувањето на дисциплината во еден колектив. Напротив, натпросечното и доследното исполнување на работните обврски треба да се наградува со позитивни санкции, кои се разликуваат од дисциплинските мерки кои се подразбираат како негативни санкции. Со позитивните санкции, се стимулираат работниците за постигнување на поголеми резултати во работата. Наградите можат да бидат парични, натурални и морални (на пример, упатување на специјализација која би му овозможила на работникот унапредување во неговата професија, потоа доделување

88

88

на наградно отсуство, доделување одликување, пофалница и други видови признанија и парични награди). Одговорноста на работникот може да биде дисциплинска и материјална или истовремено и дисциплинска и материјална. Дисциплинската одговорност е одговорност за сторена повреда на работната дисциплина или за направен дисциплински прекршок или престап. Додека материјалната одговорност е одговорност на работникот за причинета материјална штета на работодавателот и обратно.19 Дисциплинската одговорност на работниците, со сегашните прописи за работни односи е поизострена и е сведена само на мерката престанување на работниот однос на работникот со отказ. Таа е опфатена во институтот отказ како еден од начините на престанок на работниот однос на работникот, поради кршење на работната дисциплина или неисполнување на другите обврски утврдени со прописите за работните односи. Тоа значи, дека за повреда (кршење) на работната дисциплина, освен престанок на работниот однос друга алтернатива нема. За разлика од работниците во стопанството и другите дејности, за вработените во државните органи кои имаат статус на државен службеник дисциплинската одговорност, дисциплинската постапка и дисциплинските мерки си остануваат како засебен институт. Во случај на постоење на дисциплинска одговорност на службениците за однесување на работа кое би се сметало за непримерно од страна на министерот или функционерот кој раководи со државниот орган им се изрекуваат пропишани дисциплински мерки. Некои од мерките како на пример, опомена или предупредување на службеникот се од морална природа, а некои се вистински, многу моќни и строги санкции, како што е тоа со паричната казна и привременото отстранување на службеникот од работното место кога е лишен од својата плата и доаѓа до претанок на вработувањето како најтешка дисциплинска мерка кога на службеникот му престанува работниот однос.

ОТСТРАНУВАЊЕ НА РАБОТНИКОТ (СУСПЕНДИРАЊЕ)

Суспендирањето е провизорна мерка со која работникот привремено се отстранува од работното место или од претпријатието (работодавецот) затоа што против него е поведена дисциплинска или кривична постапка за потешки повреди на работните обврски кои можат да претставуваат и кривично дело, за кои на работникот може да му се даде и отказ за престанување на работниот однос. Според тежината на повредата на работните обврски, суспендирањето може да биде задолжително (облигаторно) и незадолжително (факултативно). Суспендирањето е

19 Поради ваквиот карактер на работниот однос, одговорноста на работникот за повреда на работните обврски, за разлика од порано се утврдува во многу куса и едноставна постапка во која може да му се изрече соодветна дисциплинска мерка вклучувајќи ја и мерката престанување на работниот однос на работникот со отказ даден од страна на работодавецот. Работодавецот како сопственик на капиталот на работникот за кршење на пропишаната работната дисциплина може да му даде отказ на работата и ако не го замени со парична казна, работниот однос, заснован со договор за работа меѓу нив престанува, без да се води посложена постапка. Тоа е поради новиот концепт за карактерот на работниот однос, кој на работодавецот му овозможува подобро да ја одржува работната дисциплина и редот во организацијата на работата.

89

89

провизорна мерка од заштитен карактер, која останува во сила до донесување на дефинитивна одлука за одговорноста на работникот против кого е покрената (дисциплинска) постапка. Тоа трае додека одлуката со која е утврдена одговорноста на работникот за сторената повреда на работните обврски не добие својство на конечна односно не станала конечна. Налог за суспендирање донесува работодавателот или орган или лице овластено од него (на пример, директорот, дисциплинската комисија и др.). Кога се донесува налог за суспендирање на работник од работно место тој се преместува на друго работно место, кое може, а и не мора да одговара на неговиот степен на стручна подготовка, така што може да се премести и на работно место за кое се бара непосредно понизок степен на стручна подготовка. За извршената работа на работно место на кое е преместен работникот добива плата, во согласност со критериумите за платите на работниците. Ако работникот е суспендиран од кај работодавателот, во тој период, до донесување на конечна одлука за неговата одговорност, иако не работи има право на соодветен надоместок на плата во согласност со прописите за работните односи. Со сегашниот Закон за работните односи оваа мерка може да се изрече ако се утврди дека работникот е одговорен за кршење на дисциплината и неисполнување на неговите работни обврски кога, по отстранувањето, по автоматизам се донесува одлука за отказ за престанување на работниот однос на работникот.20

МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ

Во текот на работата или во врска со неа може да настане штета којашто непосредно може да го погоди претпријатието, односно работодавецот, работникот или некое трето лице. Така, работникот при работењето може да предизвика штета, а штетните последици да ги носи неговиот работодавател (претпријатието). Работникот во текот на работата или во врска со работата, може да предизвика штета и на трето лице, физичко или правно. Може и обратно, штетата да ја предизвика работодавецот, а последиците да се однесуваат на работникот. Тоа значи дека штетата некој мора да ја надомести, а ќе ја надомести тој што ја предизвикал, се разбира ако се исполнети одредени услови определени со закон или колективен договор. Поаѓајќи од правните основи, условите и начинот на надоместувањето на штетата, се разликуваат повеќе видови материјална одговорност, и тоа: 1) материјална одговорност на работникот за штета предизвикана непосредно на работодавателот; 2) материјална одговорност за штета предизвикана на трето

20 Вообичаено е работникот да се суспендира од работното место или од кај работодавецот кога ќе биде затекнат во вршењето потешки повреди на работните обврски со кои непосредно се загрозува животот и здравјето на работниците или на други лица, или ако со неговата работа се оневозможува или се отежнува работата на другите работници, или ако против него е поведена постапка за тешка повреда на работните обврски за која е предвидено давање отказ за престанување на работниот однос или ако против него е покрената кривична постапка за кривично дело сторено на работа или во врска со работата. Со сегашниот Закон за работни односи, ситуациите (случаите) за суспендирање се намалени.

90

90

лице, надвор од претпријатието и 3) материјална одговорност на работодавецот за штета која ќе ја претрпи работникот на работа или во врска со работата.

МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ НА РАБОТНИКОТ ЗА ШТЕТА ПРЕДИЗВИКАНА НЕПОСРЕДНО НА РАБОТОДАВЕЦОТ

УСЛОВИ ЗА ОДГОВОРНОСТ НА РАБОТНИКОТ

За штета сторена на претпријатието работниот одговара ако се исполнети овие услови: 1) тој мора да е во работен однос со работодавецот (претпријатието), односно да има својство на работник; 2) штетата да е материјална; 3) штетата да е сторена во работата или во врска со работата; 4) штетата да е предизвикана намерно или од крајно невнимание и 5) да постои причинско- последична врска помеѓу штетното дејствие на работникот и настанатата штета. Штетата мора да е материјална, односно стварна, ако не е материјална не може да има материјална одговорност на работникот. Освен за стварна, односно имотна штета, во правото позната како обична материјална штета (damnum emergens), предвидена е одговорност и за штета која евентуално би можела да настане, како испуштена добивка од работата (lucrum cessans). Оваа штета, како пропуштена добивка, може да настане, на пример, кога поради неоправдано изостанување на работникот од работа прекинат е процесот на работата на неговото и на другите работни места и е оневозможено зголемување на производството и на услугите, со тоа и на профитот односно имотот на работодавателот. Ова значи дека работникот одговара, не само за материјална, односно стварна штета (т.е. штета која довела до уништување и оштетување на вредностите кои физички постоеле, на пример, уништување на персонален сметач), туку и за испуштена добивка, односно штета која евентуално можела да настане. Инаку, со едно исто штетно дејство, истовремено може да се предизвика стварна штета и испуштена добивка. Во трудовото право, за разлика од имотното, не е предвидена материјална одговорност на работникот за нематеријална штета (морална штета), со која се нанесува физичка или душевна болка или страв. Работникот одговара само за она штетно дејствие кое е во причинско- последична врска со вршењето на работата, од неговиот делокруг на работа на неговото работно место, инаку тој би одговарал како граѓанин. Работникот одговара само за штета предизвикана со своја вина (кривица). Законот предвидува две форми на вина: намера (dolus) и крајно невнимание (culpa lata ).

Намерата е потешка форма на вина, бидејќи работникот сака да настане штета. Намерата има исто значење како умислата кога е во прашање дисциплинска одговорност на работникот за сторен дисциплински прекршок односно престап. Намерно или смислено предизвикување на штета, значи дека работникот е свесен за последиците на своето однесување (неодговорно однесување или пропуштање) и

91

91

сака да настанат забранетите последици. Блиску до намерата е евентуалната умисла (dolus evemtualist,) кога при преземањето на противправното дејствие, тој е свесен дека, заради неговото дејствие или пропуштање, може да настанат недозволените последици, но тој и покрај тоа се согласува тие да настапат.

Крајното невнимание е претерано невнимание на работникот бидејќи тој не се однесува со внимание на просечен човек, тој е свесен дека штета може да настане, но лесноумно смета дека таа нема да настане. Обичното невнимание или небрежноста (culpa) е степен на вина кога едно лице не се однесува така како што се однесува секој разбран и внимателен човек во својата средина. Од обичната небрежност треба да се разликува професионалната небрежност, за да се нагласи дека од лицата што професионално извршуваат некои работи се бара поголемо внимание одошто од лаиците. На пример, возачот на едно претпријатие кој носи очила за кусогледост, при возењето на возилото, особено ноќе, мора да биде повнимателен одошто оној со здрав вид. ОДГОВОРНОСТ ЗА ШТЕТА ПРЕДИЗВИКАНА ОД ПОВЕЌЕ РАБОТНИЦИ

Кога повеќе работници ќе предизвикаат штета, ако е возможно секој од нив си го надоместува својот дел од штетата. Ако не можат да се утврдат деловите од штетата предизвикана од повеќе работници, се смета дека се подеднакво одговорни и се должни да ја надоместат во еднакви делови. Меѓутоа, ако предизвиканата штета од повеќе работници е сторена со кривично дело, смислено (со умисла), тие одговараат солидарно во надоместувањето на штетата (на пример, штетата е сторена со крадење, пљачкосување итн.) ПОСТАПКА ЗА ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВОТО ЗА НАДОМЕСТУВАЊЕ НА ШТЕТАТА

Постапката за утврдување и за наплата на штетата ја покренува работоводниот орган или органот што ќе го предели тој, а постоењето на штета, околностите под кој е сторена, висината, кој ја предизвикал штетата и сл. ја утврдува стручен орган (стручна комисија) именуван од работодавецот или органот определен од него доколку штетата не може да се утврди според ценовникот на работодавецот. Одлуката за надоместување на штета ја донесува работодавецот односно органот овластен од него, против која работникот има право на приговор до надлежниот орган, утврден со колективен договор во рок од 8 дена по примањето на одлуката. Органот (комисијата) надлежен за утврдување на штета, штетата може да ја утврди и во паушален износ. Така ќе постапи ако штетата не може да се утврди во точен износ и ако утврдувањето на таков начин е нерационално, поради преголемите трошоци за нејзиното утврдување (проценување). Доколку штетата е значително поголема од нејзиниот паушален износ таа може да се надомести на начин како што се надоместува штетата предизвикана од повеќе работници. Ако работникот од кои било причини не сака да ја надомести штетата што ја предизвикал, работодавецот не може да нареди штетата да се надомести со запирање на дел од неговата плата. Штетата во овој случај може да се надомести од

92

92

сторителот само по судски пат, со тужба, во рок од 3 месеци од правосилноста на одлуката со која е утврдена. Ослободување од обврската да се надомести штета. Работникот кој предизвикал штета може да биде ослободен од обврската да ја надомести штетата, целосно или делумно, под услови и на начин утврдени со колективен договор или со акт на работодавателот. До ослободување од обврската работникот да ја надомести материјалната штетата, може да дојде, ако за тоа постојат оправдани причини, како на пример, тешка материјална и социјална положба во која западнал работникот, нарушена здравствена состојба и др. или ако штетата не е предизвикана намерно, а се работи за работник кој пред тоа имал совесен однос кон работата итн. ОДГОВОРНОСТ ЗА ШТЕТА ПРЕДИЗВИКАНА НА ТРЕТИ ЛИЦА, ФИЗИЧКИ ИЛИ ПРАВНИ

За штета којашто работникот ќе ја предизвика на трето физичко или правно лице, на работа или во врска со работата, одговара работодавецот со кого работникот во моментот кога ја предизвикал е во работен однос, било да е предизвикана намерно или од крајно невнимание. На пример, ако работникот на едно претпријатие за хемиско чистење на облека, при невнимателно пеглање на костум на еден од муштериите (комитентите), со пеглата ги изгорел реверите на костумот и предизвикал штета, оваа штета на муштеријата како на трето лице ќе ја надомести претпријатието односно работодавецот кај кого е вработен работникот. По надоместување штетата на третото лице предизвикана од работник, работодавателот има право да бара од работникот кој ја предизвикал да му ја надомести ако, тој ја предизвикал намерно или од крајно невнимание или ако не се однесувал со внимание на просечен човек. Ова право на работодавателот да бара отштета од работникот кој предизвикал штета на трето лице се вика право на регрес. Третото лице, физичко или правно претрпената штета може да ја надомести и по судски пат со тужба, доколку не му ја надомести работодавецот или работникот кај кого е вработен. Правото на третото лице да бара од работодавецот да му ја надомести штетата, застарува ако изминале 3 години од денот на настанувањето на штетата. ОДГОВОРНОСТ НА РАБОТОДАВЕЦОТ ЗА ШТЕТА ПРЕДИЗВИКАНА НА РАБОТНИКОТ

Како што работникот може да предизвика штета на своето претпријатие така и работникот може да претрпи штета од претпријатието односно работодавецот кај што е вработен. Во вториов случај оштетен е работникот од својот работодавец со кого е во работен однос. Во оваа смисла, работникот којшто ќе претрпи штета на работа или во врска со работата, има право да бара штетата да му биде надоместена од страна на неговиот работодавец. Работодавецот може да се ослободи од одговорноста да ја надомести штетата на работникот ако докаже дека штетата што ја претрпел работникот е исклучиво по негова вина (на пример, ударот што го претрпел од електрична струја, се должи на неговото несовесно и невнимателно работење, поради тоа што не користел средства за лична заштита и не се придржувал кон мерките за заштита), или ако тоа не

93

93

произлегува од употреба на опасно средство за работа или во врска со работата, односно кога работникот не се однесувал со зголемено внимание спрема опасното средство, односно спрема опасното дејствие и сл.) Ако работникот или работодавецот во рок од 15 дена од конечноста на одлуката не се спогодат за надоместување на штетата, правото за надоместување на штетата работникот може да го оствари пред надлежниот суд, со тужба.

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа работна дисциплина и кое е нивното значење? 2. Што се подразбира под дисциплинска одговорност? 3. Со која цел се изречуваат дисциплинските мерки? 4. Што се подразбира под суспендирање на вработениот и какви видови на суспендирање постојат? 5. Поради кои причини, најчесно, може да биде суспендиран вработениот, поткрепи го со

наведување на неколку примери? 6. Објасни ја положбата и правата на суспендираното лице во периодот на суспендираност! 7. Што се подразбира под материјална одговорност и какви видови на материјална одговорност

постојат, според трудовото право? 8. Опиши ги условите за материјална одговорност на работникот за штета причинета на

работодавателот? 9. Како се надоместува штета причинета од повеќе работници? 10. Кој ја надоместува штетата што ја причинил работникот на трето, физичко или правно лице? 11. Опиши ја постапката за надоместување на штета! 12. Какво може да биде ослободувањето на сторителот на штета од обврската да ја надомести?

94

94

95

95

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС

Во сегашниот систем на слободен пазар и претприемачка економија, работното место на работникот не е сигурно како порано. Ако работникот не работи добро или ако ја прекрши работната дисциплина, работниот однос на работникот, може, многу едноставно да му престане со отказ, во отказна постапка, која за разлика од поранешната дисциплинска постапка е многу поедноставна, покуса и поефикасна. И во случај на банкрот на трговското друштво (претпријатието) или на негов дел, исто така, настанува претанок на работниот однос и тоа на сите работници. Работното место може да се загуби, со тоа и да престане работниот однос и поради воведување на помодерна технологија или други структурни и економски промени во организацијата на трудот, кога на работникот, во зависност од можностите му се обезбедува или вработување кај друг работодавец, или преквалификација за друга работа кај истиот или друг работодавец или испратнина, како еднократен паричен надоместок во висина на неколку месечни плати во зависност од должината на неговиот работен стаж. Престанувањето на работниот однос на работникот го чинат овие елементи: постоење основа, односно причина за престанување; донесување одлука (решение) за престанување и разрешување на работникот од должност.

ОСНОВИ ЗА ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС

Основите се факти или услови, поради кои на еден работник може да му престане работниот однос. Правна основа или подлога за престанување со работа може да претставува и правниот акт, врз основа на кој, исто така, може да дојде до престанување на работниот однос на работникот. Работниот однос може да престане по една од овие основи: 1) по спогодба; 2) со истек на времето за кое е заснован; 3) согласно законот или по сила законот; 4) со отказ; 5) поради структурни, економски и други промени; 5) со смрт на работникот или работодавателот ако е физичко лице; и 6) во други случаи утврдени со закон.

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ПО СПОГОДБА

На ваков начин може да дојде до претанок на работниот однос кога работникот и работодавецот во писмена форма ќе го раскинат договорот за вработување. Спогодбениот начин на престанување на работниот однос може да настане, на иницијатива на една од страните на спогодбата. Во спогодбата меѓу другото се внесува одредба за последиците по работникот кои настануваат при остварувањето на правата врз основа на осигурување за случај на невработеност, по престанувањето на работниот однос. Во спогодбата се внесува отказен рок, по истек на кој доаѓа до престанување на работниот однос.

96

96

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ЗАСНОВАН НА ОДРЕДЕНО ВРЕМЕ

Работниот однос заснован на одредено време (за тоа веќе е зборувано), престанува на еден од овие начини: со истек на времето за кое е заснован односно е склучен договорот за вработување, со завршување на работата (на пример, работа на проект) и со враќање на привремено отсутниот работник кој во тоа време, кога бил заменуван, бил на пример, на отслужување на воениот рок, на подолго боледување или на друго подолго отсуство од работа. На приправникот со кого е заснован работен однос на одредено време, без разлика дали го положил приправничкиот испит, работниот однос му престанува по завршување на приправничкиот стаж.

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС СОГЛАСНО ЗАКОНОТ

Престанувањето на работниот однос согласно законот, или по сила на законот, е независно од волјата на работникот. Случаите на престанување на работниот однос на ваков начин се повеќе. Еден од нив е кога е утврдено дека работникот целосно ја загубил работната способност и тоа со денот на правосилното решение со кое е утврдена потполна неспособност за работа (целосна инвалидност), врз основа на кое, потоа, ако се исполнети потребните услови од законот се донесува решение со кое се признава право на инвалидска пензија. Работниот однос, согласно законот престанува и кога со правосилна судска одлука, или со одлука на друг државен орган на работникот му е забрането вршење на определени работи и задачи, ако не може да му се обезбеди да врши други работи и задачи и тоа на денот кога му е доставена, правосилна одлука на судот односно друг државен орган. Тоа значи дека изречената мерка за безбедност со која на пример, на работникот му е забрането да управува моторно возило, не претставува пречка, ако постои можност, да се распореди на работно место на кое се извршуваат, на пример, авиомеханичарски работи и задачи, како автомеханичар, ако работодавецот изрази волја за тоа. Работниот однос по сила на законот престанува и кога на работникот, треба да издржува казна затвор подолга од шест месеци и тоа на денот кога тој ќе отпочне со издржување на казната, бидејќи подолго време ќе биде отсутен од работа. Ова се однесува и на работникот кому му е изречена мерка за безбедност, воспитна мерка или заштитна мерка во траење подолго од шест месеци поради, која, тој мора да отсуствува од работа и тоа на денот кога ќе започне примената на мерката. На пример, ако се работи за работник зависник од дрога или алкохол кому му е изречена мерка, задолжително сместување во установа за лекување од зависности, работниот однос ќе му престане на денот кога ќе започне третманот (лекувањето). Исто така, приправникот со кого е заснован работен однос на неопределено време, ако не го положил приправничкиот испит, на начин и во рокови утврдени со закон престанува со работа, по сила на законот. Тоа незначи дека не може да биде распореден на друго работно место на кои со успех би ја извршувал работата. Со одредбите од Законот за работни односи предвидено е престанување на работниот однос на работниците (било да е маж или жена) со наполнување на 64

97

97

години. По правило, тоа се работници кои ги исполнуваат општите услови за старосна пензија (најмалку 15 години пензиски стаж и 62 години (жена) односно 64 години години живот (маж). По нивно барање постои можност за продолжување со работа најмногу до наполнување на 65 години со склучување на нов договор за вработување со работодавателот.

Инаку, условите за пензионирање според Законот за пензиско и инвалидско осигурување се работникот да наполнил 64 години старост (маж) односно 62 години старост, (жена) и најмалку 15 години пензиски стаж.

При статусни промени на фирмата, за да не дојде до масовно отпуштање од работа, работниците го променуваат работодавателот на кого, како на нов, преминуваат сите права, обврски и одговорности од договорот за вработување и работен однос. Новиот работодавач, согласно законот е должен правата на работниците да ги обезбеди најмалку, уште за една година односно до истекот на договорот за вработување односно колективниот договор, врз основа на кој, тој е задолжен од претходниот работодавач.

ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТЕН ОДНОС СО ОТКАЗ

ПОИМ И ВИДОВИ ОТКАЗ

Отказот е еднострана изјава на волја на еден од субјектите во работен однос (работник, работодавец), кој доведува до трајно престанување на работниот однос заснован помеѓу нив. Со отказот настанува еднострано раскинување на работниот однос, било да е заснован на неодредено или одредено време. Правото на отказ може да го искористи не само работодавецот туку и работникот под услови и на начин утврдени со закон или колективен договор. За разлика од другите видови правни работи, како што е на пример, тестаментот, ветување на награда и др., отказот на работниот однос повеќе има карактеристики на човечко дејствие отколку на правна работа (правно дело), кое не може да егзистира независно од договорот за работа со кој е заснован работен однос. За да произведе правно дејство, отказот мора да биде благовремен и правно заснован особено ако него го дава работодавецот. Благовремен или навреме даден отказ е оној отказ кој е соопштен на другата страна пред да започне да тече отказниот рок, утврден со закон или колективен договор. Правно заснован е оној отказ кој е поткрепен со факти кои се предвидени како причина за отказ, иако понекогаш може да се даде отказ и без да се наведат причините за тоа. Договорот за вработување од било која страна може да се откаже за случаи и причини наведени во закон, колективен договор, правилата за редот и дисциплината и договорот за вработување. Отказот се дава по пат на соопштување на другата страна и по определена постапка. Отказот не може да биде даден со услов, освен, ако е зависен од другата страна на кој е даден. Формата на отказот е секогаш писмена.

98

98

ОТКАЗ ДАДЕН ОД СТРАНА НА РАБОТНИКОТ.

Работникот во секое време, во писмена форма може да изрази волја дека сака да го откаже договорот за вработување за престанување на работниот однос заснован со работодавецот, со право и обврска да остане на работа најмалку уште 30 дена од денот на поднесувањето на барањето за отказ, доколку не се спогодат поинаку. Отказниот рок започнува да тече на денот на поднесувањето на барањето и кога ќе истече, работниот однос помеѓу работникот и работодавецот престанува. Работниот однос, било иницијатива на работникот или работодавателот, може да престане и пред истек на рокот од 30 дена. Со договорот за вработување може да се предвиди и подолг отказен рок но, не подолг од три месеци. Работникот може да го откаже договорот за вработување и во случај работодавачот да не ги исполнува своите обврски од договорот, како на пример, поради неисплатена плата, необезбедена заштита при работа и итн. Вакво дејство, работникот може да преземе по истек на три дена откако претходно го предупредил работодавателот во писмена форма за неисполнување на неговите обврски кон него.

ОТКАЗ ЗА ПРЕСТАНУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ОДНОС ДАДЕН ОД СТРАНА НА РАБОТОДАВЕЦОТ

Причини за давање на отказ на работникот од страна на работодавателот се овие : 1) лични причини од лична природа кои се на страната на работникот и 2) кршење на договорните обврски или други обврски од работниот однос по вина на работникот, во врска со работната дисциплина и редот на работата, 3) престанување на потреба од вршење на одредена работа, поради структурни, економски или други деловни причини, наведени во договорот за вработување.

ОТКАЗ ПОРАДИ ЛИЧНИ ПРИЧИНИ ОД СТРАНА НА РАБОТНИКОТ И НЕГОВА НЕСПОСОБНОСТ ДА ЈА ИЗВРШУВА РАБОТАТА

Работодавачот може да го откаже договорот за вработување на работникот од лични причини кои се на страната на самиот работник ако тој не ги извршува работните обврски кои се утврдени со прописите за работни односи и за кои се обврзал со договорот. Причините за давање на ваков отказ, се во самата личност на работникот, (работникот нема способности да ја извршува работата, од незнаење или поради други причини) и секогаш се во врска со работата. Ако причините за давање на отказ се од поинаква притоа, работодавецот прави прекршок поради, кој може да му се изрече парична казна од надлежниот орган на државната власт. Работодавецот може да го откаже договорот за вработување на работникот ако не е задоволен од начинот на кој тој ги извршува неговите работни обврски, а за тоа ги обезбедил, сите потребни услови за работа. Освен тоа на работникот му ги дал потребните упатства и насоки за работа, или за тоа писмено го предупредил и му одредил рок во кој треба да го подобри своето работење. Ако и по ова, нема подобрување во неговото работење, по истек на рокот утврден од работодавателот настанува престанување на неговиот работниот однос. Сепак, ова, секогаш не мора

99

99

да значи, дека на работникот кој покажува незадоволителни резултати во работата на која е распореден, да не може да му се понуди склучување на нов договор за вработување со распоредување на друго соодветно работно место, кое одговара на неговите способности на кое со успех би ја извршувал работата. На сличен начин може да престане работниот однос на работникот заснован со пробна работа, ако со тоа, е условен неговиот работен однос. Ако работникот за време на пробната работа не покаже задоволителни резултати, работниот однос на работникот ќе престане со отказ на работодавецот. Оценка за пробната работа на работникот дава работодавателот или овластено стручно тело (комисија) од него, составено од компетентни лица.

ОТКАЗ ЗАРАДИ КРШЕЊЕ НА РАБОТНАТА ДИСЦИПЛИНА

Случаите на давање на отказ за кршење на работната дисциплина се регулирани со прописите за работни односи Ваков отказ на работникот за кршење на работната дисциплина и за неисполнување на работните обврски може да mу се даде со или без отказен рок. Отказ со отказен рок, се дава за потешки повреди на работните обврски, поради небрежно и несовесно работење на работникот, (на пример, нередовно одржување на средствата за работа, доцнење или порано заминување од работа итн.) Бидејќи прекршокот не е сторен смислено (со умисла), работниот однос на работникот не престанува, непосредно со самото давањето на отказ, туку со истек на отказниот рок Отказ по истите овие основи може да се даде и на раководниот индивидуален орган и другите раководни работници и работници со овластувања дадени од работодавецот, со отказен рок од најмалку 30 дена, а најмногу до 3 месеци, во зависност од должината на работниот стаж и причините за отказ. Отказ без отказен рок се дава за тешки, еклатантни и непобитни повреди на дисциплината, како на пример, за злоупотреба на боледување, крадење на работа, доаѓање на работа во алкохолизирана состојба, неоправдано отсуствување на работа најмалку три дена непрекинато итн.

ОТСТРАНУВАЊЕ НА РАБОТНИКОТ ДО ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКА ЗА ОТКАЗ

Со Законот за работни односи се предвидени неколку случаи на потешки прекршувања на дисциплината за кои до донесување на одлука за отказ за претанок на работниот однос, сторителот на овие прекршоци со писмен налог на овластено лице, се отстранува или од работното место или од кај работодавецот. Работникот може да се отстрани односно суспендираа од работа до донесување на одлука за отказ, ако: 1) непосредно го загрозува животот и здравјето на работниците или на други лица или ги отштетува средствата од поголема вредност; 2) неговото натамошното присуство на работа штетно се одразува на работењето; 3) со тоа се осуетува или се оневозможува утврдувањето на неговата одговорност; 4) сторил повреда на работните обврски и 5) против него е

100

100

покрената кривична постапка за кривично дело сторено на работа или во врска со работа. Ако во постапката за утврдување на одговорноста на суспендираниот работникот, е утврдено дека е сторен прекршок (дело) и дека за тоа тој е одговорен, (за сите погоре наведени прекршоци поради кои може да се суспендира) работодавецот задолжително донесува одлука за отказ за престанување на работниот однос.

Отказ не може да се даде ако нема оправдана причина која е во врска со однесувањето на работникот или ако причината не е поврзана со потребите на работењето на работодавецот. Оправдана причина за давање на отказ не се смета, на пример, членство во работнички синдикат, учество во синдикални активности кои се во согласност со прописите, поднесување на жалба или учество во постапка против работодавецот во врска со кршење на закон или друг пропис или заради обраќање на државен орган на власта потоа, за породилно отсуство, одобрено боледување, користење одобрено отсуство од работа, годишен одмор итн. Отказот може да се замени со парична казна, која не може да биде поголема од 15% од месечна плата на работникот во траење од еден до шест месеци. Замената на отказ со парична казна зависи од повеќе околности кои треба да се утврдат и оценат, како на пример, под кои услови е направена повредата на работните обврски, какво е поранешното работење и однесувањето на работникот, тежина на последиците и др. Одлуката за отказ како изјава на волјата на работодавецот за престанување на работниот однос на работникот, секогаш се дава во писмена форма, која мора да има писмено образложение за причините поради кои се дава отказ. Одлуката за претанок на работниот однос со отказ за сите работници и оние со подолг стаж, за директорот и за другите раководни работници ја донесува работодавецот или работник овластен од него.

ОТКАЗЕН РОК, РОКОВИ ЗА ОТКАЗ И ЗАСТАРЕНОСТ НА РОКОТ ЗА ОТКАЗ

Отказен рок е време во текот на кое работникот е должен да остане на работа (на пример, да ја доврши започнатата и други работи), се до престанувањето на работниот однос. Започнува да тече од наредниот ден од денот на врачувањето на одлуката за давање на отказ на договорот за вработување. Отказ на работникот од лични или други причини се дава во рок од 3 месеци од денот на дознавањето за фактите кои се причина за отказ или во рок од 6 месеци од денот настанување на фактите, како причина за давање на отказ. По истек на рокот (на овластувањето) за отказ, правото за давање на отказ застарува. За сторено кривично дело на работа или во врска со работата, отказ на работникот може да му се даде најдоцна до истек на рокот за застареност утврден со закон за сторено кривично дело.

101

101

Отказниот рок важи и за директорот како работоводен орган, ако не е избран повторно или е разрешен порано. Работодавачот и работникот може да се договорат отказниот рок да го заменат со паричен надоместок, кој ако се договорат се исплатува на денот на претанкиот на работниот однос. За време на отказниот рок работодавецот е должен да му овозможи на работникот да излегува од работа по четири часа неделно за да бара нова работа.

ЗАШТИТА НА ПРАВОТО НА РАБОТНИКОТ ПО ОДЛУКА ЗА ОТКАЗ ЗА ПРЕТАНОК НА РАБОТНИОТ ОДНОС

Работникот кој е незадоволен од одлуката со која му престанува работниот однос врз основа на отказ со отказен рок даден од работодавателот, има право на приговор до органот на управување или до самиот работодавец (кај што нема услови да се избере орган на управување), во рок од 8 дена од денот на добивањето на отказот. Одлука по приговорот на незадоволниот работник се донесува во рок од 8 дена од денот на поднесувањето. Приговорот го одлага извршувањето на одлуката за отказ се до донесувањето на конечна одлука по него, во рок од 8 дена.

Ако работникот е незадоволен од одлуката донесена по приговорот, има право да заведе работен спор пред надлежниот суд, со поднесување на тужба. Судот по тужбата на работникот, ако утврди дека е даден отказ за престанување на работниот однос на работникот на незаконит начин, ќе донесе одлука со која ќе го поништи решението за отказ и ќе го задолжи работодавецот да го врати работникот на работното место на кое пред тоа работел или на друго соодветно работно место кое одговара на неговата стручна подготовка, и да му ги обезбеди сите други права од работен однос, на пример, право на годишен одмор, работен стаж и др., а ако му е нанесена штета може да досуди и надоместување на штета. Ако за работникот, останувањето на работа е неприфатливо, судот по него барање ќе го определи денот на престанувањето на работниот однос и ќе му досуди надомест на штета во износ од најмалку три до најмногу 12 просечни плати , исплатени на работникот во последните 12 месеци, зависно од траењето на работниот однос, возраста,социјалната состојба, обврските за издржување кои ги има работникот, кредит и др.

ОТКАЗ ПОРАДИ ДЕЛОВНИ ПРИЧИНИ

Воведувањето на нови поголеми структурални, економски и технолошки промени во работењето кои би ја зголемиле продуктивноста и ефикасноста во производството, можат да доведат до тоа од работата на поодделни работници да престане потребата, а некои и да останат без работа и да им престане работниот однос.

102

102

Работодавецот е должен овие работници на кои треба да им престане работниот однос, поради деловни причини и други причини навреме да ги извести пред престанување на нивниот работен однос. Рокот за известување е еден месец во случај на поединечен претанок или три месеци за престанување на работниот однос на помала група на работници, или повеќе од 150 работници, односно 5% од вкупниот број на работници во претпријатието. За престанокот се известува и центарот запосредување при вработувањето во рок од 8 дена од денот на донесувањето на одлука за претанок на работниот однос. Ако е поголема групата од 50 работници, за престанокот се известува и синдикатот. Работодавецот да бара за овие работници може да бара помош од центарот за посредување при вработувањето, за решавање на овој проблем, на пример, да им се организира обука за друга работа и сл. Престанувањето на потребата од работата на работниците (бројот и структурата) на кои ќе им престане работниот однос со отказ поради деловни промени, се врши во согласност со однапред утврдени критериуми со колективен договор, кои поаѓаат, особено од карактерот и потребата од нивната работа, стручната подготовка, квалификацијата, работното искуство, успешното работење, видот и значењето на работното место, работниот стаж, староста и др. Работниците - инвалиди, за разлика од другите работници, при престанувањето на нивниот работен однос, поради истите овие причини, се под посебна заштита (посебни услови и критериуми). Работниот однос на овие работници не може да им престане, ако пред тоа не им е овозможено да го остварат правото на пензија или некое друго право по оваа основа.

ПРАВА НА РАБОТНИЦИТЕ ОД ЧИЈА РАБОТА ПРЕСТАНАЛА ПОТРЕБАТА

Ако работникот престанува со работа по оваа основа, нему мора да му се обезбеди едно од овие права, утврдени со законот: 1) ново вработување кај друг работодавец без огласување на работното место, со преземање и со склучување на договор за вработување на работното место кое одговара на неговата стручна подготовка, односно квалификација; 2) стручно оспособување, преквалификација или доквалификација за работа кај друг работодавец, 3) склучување нов, променет договор за вработување и 4) еднократно парично надоместување (испратнина) во висина на едномесечна плата остварена во претходниот месец за секои пет години работен стаж навршен кај работодавецот кај кого му престанува работниот однос па се до најмногу 6 месечни плати, за над 25 години поминати во работен однос. Испратнината се исплатува на денот на претанкиот на работниот однос. (Правото на вработување од точките: 1), 2) и 3) не се однесува за вработување од трговско друштво, трговец поединец, државен орган, јавно претпријатие, јавна установа, органи на општините, фондови, агенции, заводи и друг правни лица кои се основани со закон).

103

103

1) Право на вработување кај друг работодавец се остварува со вработување на работникот кај друг работодавец, без огласување на работното место, со преземање и со склучување на договор за работа, со распоредување на работно место кое одговара на неговите знаења и способности (квалификација, стручна подготовка и др.). Вака се постапува доколку работодавецот каде што треба да му престане работниот однос нема работно место на кое би можел да се распореди. Нема право на вработување кај друг работодавец работникот кој исполнил услови за старосна или инвалидска пензија. -Право на стручно оспособување, преквалификација или доквалификација за друга работа. Ова право работникот може да го оствари кај истиот или кај друг работодавец. Во зависност од потребите и интерес на работодавецот, ако и од потребите и интересот на работникот, предност треба да им се даде на помладите и повредни работници. -Право на склучување на нов договор за вработување. Право на склучување на нов променет договор има работникот кому му е откажан договорот за вработување поради деловни причини а постојат можности да се распореди на друго работно место под променети услови со и без претходна преквалификација. е За понудата на работодавателот за склучување на нов променет договор работникот треба да се изјасни во рок од 15 дена од денот на приемот на понудата. Во овој случај работникот нема право на испратнина, а има право да го оспорува договорот пред надлежниот суд, за оправданоста за склучување на ваков договор. -Право на испратнина или еднокатен паричен надоместок. Правото на испратнина е еднократно парично давање на работникот, кое му се исплатува на денот на престанувањето на работниот однос од деловни причини. Испратнината се одредува во висина од една плата, (за до пет години минати во работен однос) до најмногу шест месечни плати за над 25 години поминати во работен однос пред престанат со работа. Бројот на платите во наведените рамки се зголемува за по една плата на секои пет годни поминати во работен однос. Работодавецот може на работникот да му исплати ваков паричен надоместок во вид на испратнина и во поголем износ Средствата од испратнината, работникот може да ги искористи за некое свое натамошно работно ангажирање, на пример, да отпочне со бизнис односно самостојна дејност, за некое ново вработување и др. Искористеното право на работникот му овозможува да се пријави во подрачната единица на Агенцијата за вработување за засновање на нов работен однос, а и за остварување право на паричен надоместок и други права кои се остваруваат по основа на невработеност. Работникот кому му престанал работниот однос врз основа на структурни, економски и други промени, воведни од страна на работодавецот, го задржува правото на приоритет при евентуално повторно вработување, доколку, кај него, во

104

104

наредните две години по престанување на неговиот работен однос, се јави потреба од работник со иста стручна подготовка, како неговата.21 Правосилната судска одлука со која работникот се враќа на работа за отказ кој му е даден поради економски, технолошки, структурни и други промени е должен да ја изврши работодавецот, во рокови за престанување на работниот однос утврдени со закон.

ПРАШАЊА:

1. Од кои елементи се состои престанувањето на работниот однос и кое е нивното значење? 2. Да се наведат начините односно правните основи на престанување на работниот однос утврдени

со Законот за работни односи и да се појаснат разликите помеѓу нив? 3. Што е тоа престанување на работниот однос по сила на законот и поради кои причини може да

дојди до престанување на работниот однос на ваков начин? 4. Објасни го отказот како еден од начините на претанок на работниот однос (што е потребно да се

исполни за да произведе правно дејство и кој може да го даде)? 5. Поради кои причини работодавателот може да даде отказ на работниот однос на работникот? 6. Што е тоа отказен рок, кое е неговото значење и какво право има работникот за време на

отказниот рок? 7. Кога не може да му се даде отказ на работникот, според законот? 8. Објасни ја заштитата на правото на работникот по донесувањето на одлуката за отказ! 9. Поради кои причини може да настане престанување на потребата од работата на еден или повеќе

работници и врз основа на кои критериуми на овие работници, прогласени за „технолошки вишок” може да им се даде отказ?

10. Кои права се предвидени со Законот за работни односи за работниците од чија работа престанала потребата поради воведување на структурни, економски и други промени воведени од нивниот работодавател?

ЗАШТИТА НА ПРАВАТА НА РАБОТНИКОТ

Заштита на правото од работен однос, работникот, може да побара, прво, кај работодавателот со кого е во работен однос, а потоа и по судски пат (судска заштита на правото). Во постапката за заштита на право од работен однос кај работодавецот мора да се обезбеди двостепеност во одлучувањето, во прв степен по поднесено барање на работникот и во втор степен, по приговор, изјавен против одлуката со која е одучувано во прв степен. Заштитата на правото кај работодавателот е основен вид на заштита која има примарно значење во заштитата на правата од работен однос, додека судската заштита на правото е од второстепено значење.

21 По истите овие основи, според поранешните прописи, работникот можеше да оствари право на докупување на пензиски стаж за стекнување право на старосна пензија. Ова право на докупување на стаж им се признаваше на работниците на кои им недостасуваше од една до пет години пензиски стаж за исполнување на условите за стекнување и остварување право на старосна пензија. Средствата потребни за докупување на стаж, ги плаќаше работодавецот.

105

105

Работникот не може да бара судска заштита на правото, ако, прво не барал заштита на повреденото право кај работодавателот, каде што е вработен. Исклучок е направен за правото на паричен надоместок, кое може да се заштитува непосредно пред надлежниот суд, без разлика дали за тоа право е барана заштита кај работодавецот. Судската заштита на правата која за разлика од заштитата на правата кај работодавецот е поефикасна, зашто работниците своето право кое не успеале да го заштитат кај работодавецот, успеале да го заштитат по судски пат.

ЗАШТИТА НА ПРАВОТО КАЈ РАБОТОДАВЕЦОТ

Работникот кому не му е обезбедено или му се прекршено некое право од работниот однос, има право да се обрати до работодавателот со барање, изготвено во писмена форма за исполнување на неговата обврски кон него или отстранување на прекршување на правото ако му е прекршено. Рокот за поднесување на барање и за одговор по него, како и за отстранување на прекршување на право од работен однос е 8 дена.

Против одлуката на органот со која е одлучено по барањето на работникот во прв степен, може да се изјави приговор во рок од 8 дена од денот на врачувањето на одлуката со која е повредено правото на работникот. Работникот има право приговор за заштита на неговото право и во случај одлуката во прв степен да е донесена од највисокиот орган на управување или самиот работодавец, ако работодавец е физичко лице, кои во тој случај одлучуваат како второстепен орган. Приговорот, по правило, го задржува извршувањето на одлуката се до донесување на конечна одлука кај работодавецот, освен за случаи утврдени со закон.

Синдикалната организација во која членува работникот, може по поднесено барање или приговор на работникот, непосредно да учествува во постапката пред надлежниот орган, како учесник или како бранител на работникот, по негово барање или со негова согласност. Одлуката донесена по приговорот е второстепена и е конечна. Ако работникот е незадоволен од неа или ако не е донесена одлука во рок од 8 дена по поднесувањето на приговорот (барањето), поради негово молчење, во нареден рок од 15 дена има право да бара судска заштита на своето право пред надлежниот суд. Ако се работи за конечна одлука за која работникот повел работен спор, пред надлежниот суд, инспекторот на трудот, по барање на работникот може да го одложи нејзиното извршување се до правосилноста на одлуката на судот.

СУДСКА ЗАШТИТА НА ПРАВОТО НА РАБОТНИКОТ

Судска заштита на правото од работен однос, може да се оствари во постапка пред надлежниот суд, покрената по барање на работникот. Ваква заштита на правото не може да се бара ако работникот пред тоа не барал заштита на своето право кај што е вработен, освен ако не се работи за право на паричено побарување за кое

106

106

работникот има право, непосредно да се обрати кај надлежниот суд. Правото да се бара паричен надоместок од работен однос застарува во рок од 3 години од денот на настанување на обврската.

Судска заштита на правото од работен однос може да се оствари со поднесување на тужба пред надлежниот суд, врз основа на која се покренува постапка за разрешување на работниот спор помеѓу работникот и работодавецот. Судот е орган кој арбитрира во разрешувањето на спорот, кој пред тоа не е решен во постапка водена кај работодавецот каде е вработен работникот, било, тој, да не сакал или не можел да го реши. Рокот за поднесување на тужба е 15 дена од денот кога работникот ја примил конечната одлука донесена кај работодавецот по неговото барање односно приговор и тоа од првиот ден по истекот на рокот (од 15 дена) во кој работодавецот бил должен да донесе одлука по барањето или приговорот.

Надлежни судови за разрешување на работните спорови во прв степен се основните судови, а во втор степен, по жалба изјавена против одлука на првостепен основен суд, апелационите судови, во рамките на кои постојат одделенија за работни спорови.

Со тужба може да бара заштита на секое свое право од работен однос ако е повредено. Ако се работи за престанување на работен однос, со отказ и ако по тужбата на работникот се утврди дека со одлуката за престанување на работниот однос на работникот, работниот однос му престанал на начин и под услови спротивни на законот, судот може да одлучи работникот да се врати на работното место на кое работел или на друго соодветно работно место, а на барање на работникот може да досуди само надоместување на штета. Право на надомест на штета, пред надлежниот суд има секој ако при изборот на работник е прекршена забраната на дискриминација. Работникот кој со одлука на судот е вратен на работното место на кое дотогаш работел, за времето додека не работел ги има сите права кои се добиваат врз основа на трудот, вклучувајќи го и правото на надоместок на штета која ја претрпел со одлуката за престанување на работниот однос. Работникот, на пример, би имал право на годишен одмор, работен стаж, детски додаток и друго или надоместок на штета, издатоци за здравствена заштита, трошоци за селење, ако морал да го продаде станот, трошоци за камата и др. трошоци, ако бил изложен заради ненавремено или не отплаќање на отплатите за кредит, за стока и др., и да му ги обезбеди другите права од работен однос. Правосилната судска одлука донесена во постапка за заштита на правото на работникот е должен да ја изврши работодавецот или директорот во определен рок утврден со закон, од денот кога е примена, ако судот не одредил друг рок.

Доставувањето на покани, известувања, решенија, одлуки, откази и друго се врши со непосредно врачување на работникот или со препорачано писмо на последната адреса што ја оставил кај работодавецот. Отказот на работникот му се врачува лично

107

107

на работникот во просториите на работодавачот, односно на адреса на живеалиштето односно престојувалиштето од каде доаѓа на работа Ако работникот одбие да го прими писмото или адресата не му е позната, известувањето ќе се изврши со истакнување на огласна табла или на друго достапно место кај работодавецот. Последниот начин на доставување се смета за извршен по истекот на 8 дена од денот на истакнувањето на огласната табла.

ПОСРЕДУВАЊЕ НА ИНСПЕКЦИЈАТА НА ТРУДОТ

За заштита на правата од работен однос, работникот може да се обрати и до инспекцијата на трудот, која како орган работи во состав на Министерството за труд и социјална политика. Инспекцијата на трудот по барање на работникот за заштита на неговото право, е должна да постапи и да го извести за утврдената состојба и да му даде поука за тоа како да го заштити правото. Инспекцијата на трудот правата на работниците може да ги заштитува и по пат на инспекциски надзор, што го врши по службена должност. Инспекторот на трудот како овластено службено лице на инспекцијата било да постапува по поднесено барање на работникот или по службен надзор, ако утврди дека е повредено правото на работникот, е должен за тоа да укаже на работодавецот и да определи рок во кој ќе се отстранат направените неправилности и повреди.

МИРНО РЕШАВАЊЕ НА СПОРОВИ ОД РАБОТЕН ОДНОС (МИРОВНИ СОВЕТИ И АРБИТРАЖИ)

Мирното решавање на работните спорови, значи работникот/работниците и работодавачот да можат да се договорат решавањето на индивидуалниот и колективните работни спорови да го доверат на мировен совет, составен од три члена, од кои по еден определен од работодавачот односно работникот и еден определен заеднички или на арбитража.22

Колективните работен спорови се спорови настанати по повод склучување, изменување и дополнување или примена на колективен договор; остварување на правата на синдикално организирање и штрајкови. Решавањето на колективните работни спорови се доверува на арбитражи. Во разрешувањето на колективните спорови стручна помош на страните во спорот им дава помирувач или арбитер избрани од советот за мирно решавање односно од арбитражата. Помирувачот е лице кое дава помош на страните во колективниот спор со цел да склучат спогодба за решавање на спорот, додека арбитерот е лицето кое одлучува за предметот на индивидуалниот спор. Страните во спорот, спогодбено го определуваат помирувачот односно арбитерот од именикот на помирувачи, односно арбитри. Ако страните во спорот не определат помирувач, односно арбитер,

22 Основите за мирно решавање на индивидуалните и колективните работни спорови се утврдени во Законот за работните односи, со Законот за мирно решавање на работните спорови (“Службен весник на РМ“ број 87/2007) и Законот за медијација (“Службен весник на РМ“ број 60/2006, 22/2007 и 114/2009).

108

108

истиот го определува директорот на Советот. за мирно решавање на работните спорови Спорот се решава врз основа на овие начела: начелото на доброволност, начелото на трипартизам (трипартитство) и начелото на неутралност и непристрасност. Постапката за мирното решавање на работните спорови започнува со поднесување на предлог до Советот за мирно решавање на споровите. Предлогот содржи податоци за страните во спорот и предметот на спорот со потребната документација во врска со спорот. Трошоците за неговата работа се на товар на страните во спорот. Арбитражата претставува форма за мирно решавање на настанатите колективни работни спорови, чија работа и состав се уредува со колективен договор. Одлуката на арбитражата, ако страните во спорот се спогодат е конечна и задолжителна, а тоа значи дека против неа не може да се води спор пред судот. Арбитража може да вршат еден или повеќе арбитри. Работите за мирно решавање на работните колективни спорови и поодделни индивидуални спорови се ставени во надлежност на Републичкиот совет за мирно решавање на работните спорови. Советот врши избор на помирувачи и арбитри, води именик на помирувачи и арбитри, се грижи за стручното усовршување на помирувачите и арбитрите, одлучува за изземање на помирувачите и арбитрите, води евиденција на постапките за мирно решавање на работните спорови и други работи определени со законот. Индивидуалните работени спорови во врска со откажувањето на договор за вработување и исплата на најниска плата на работникот може да се решаваат и во постапка за медијација23. Медијација е вонсудска постапка за мирно решавање на спорови врз слободно изразена волја на страните со помош на трето неутрално лице - медијатор, кое нема право да наметне решение на спорот и кое им помага на страните да изнајдат заеднички прифатливо решение.

ЕКОНОМСКО-СОЦИЈАЛЕН СОВЕТ

Економско социјалниот совет кај нас е нова институција востановена со Законот за работни односи од 2005 година. Основна дејност на советот е обезбедување на стабилна економска и социјална политика во земјата и заштита и решавање на економските и социјални права и стандардот на вработените. Проблемите од ваква природа, ги решава по пат на трипартитна соработка на синдикатот, работодавачите и Владата. Советот се основа со спогодба на неговите партнери со која се определува и неговиот состав.

23Економско - социјалниот совет е трипартитно тело основан со Спогодба потпишана помеѓу Владата на Република Македонија, Сојузот на синдикатите на Македонија и Стопанската комора на Македонија.

109

109

Активностите на Економско -социјален совет се во насока на потпомагање на водење на таква економска и социјална политика со која ќе се заштитат и промовираат економските и социјалните права, односно интереси на работниците и работодавачите., Поважни функции на Советот се: водење развојна економска и социјална политика; поттикнување на социјален дијалог помеѓу социјалните партнери(работници и работодаватели), склучување и применување на колективните договори, усогласување со мерките на економската, социјалната и развојната политика; влијанието на промените на цените и платите на стандардот на вработените итн. Својата дејност Советот ја реализира по пат на следење, проучување и оценување на влијанието на мерките на економско-социјалната политика и давање на свое мислење. на министерот за труд и други надлежни органи и институции. Советот се произнесува по предлог прописите од системот на работните односи и социјалното осигурување и за тоа на министерот за труд и на други институции им дава свое мислење.

ПРАШАЊА:

1. Како е поделена заштитата на правата на работникот од работен однос и која од нив е поефикасна?

2. Објасни ја заштитата на правата на работникот кај работодавателот (со кои прави средства и во кој рок може да се оствари).

3. Со кое правно средство може да се бара судска заштита на правото од работен однос, во кој рок и пред кои судови?

4. Кога може работникот непосредно да заведе работен спор за заштита на своето право од работен однос пред надлежниот суд, иако претходно не побарал заштита кај работодавателот?

5. Кој е должен да ги изврши правосилните судски одлуки донесени во постапка за заштита и во кој рок?

6. Која е улогата на инспекцијата на трудот во врска со заштитата на правото на работникот, по право на надзор или по барање на работникот?

110

110

111

111

СЛУЖБЕНИЧКИТЕ ОДНОСИ ВО ДРЖАВНАТА УПРАВА И ДРУГИТЕ ДРЖАВНИ ОРГАНИ24

Државни службеници во државната управа и во другите државни служби се лица кои вршат државна служба. Статус на државен службеник во оваа смисла, според Законот за државни службеници, имаат лицата вработени во овие органи кои вршат стручни, нормативно-правни, извршни, управно-надзорни работи или решаваат управни работи во согласност со Уставот и со законот.25 26 Освен овие, статус на службеници, но не на државни, имаат и лицата вработени во јавните служби, јавните установи и други институции на кои им е доверено вршење на функции како јавно овластување. За овие лица иако не се државни службеници, важат истите правила како на државни службеници. Со оглед на специфичноста на службеничките односи и на службеничкиот статус, вработувањето и статусот на државните службеници е регулирани со Законот за државни службеници, посебно.27 Меѓутоа, некои права, како годишниот одмор, другите одмори и отсуствата од работа, паричните надоместоци во врска со остварувањето на овие права и паричниот надоместок при претанок на службата, државните и другите службеници ги остваруваат, како работниците, во согласност со општите прописи за работни односи. Во државните органи и служби, освен државни службеници, уште се вработуваат и лица кои не се државни службеници и немаат статус на државен службеник. Овие лица вработени во овие органи вршат административно-технички или помошни работи. Нивната работа се состои во произведување добра (производен труд), или вршење на материјални услуги, на пример, како книговодители, благајници, технички секретари, економи, хигиеничари итн. и за нив важат општите прописи за работни односи, како за лица со статус работник кои се во работен однос врз основа на склучен договор за вработување.

ВРАБОТУВАЊЕ И ПРЕСТАНУВАЊЕ НА ВРАБОТУВАЊЕТО НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ

Како државен службеник може да се вработи секое лице, слободно, рамноправно и под еднакви услови, ако ги исполнува општите услови од Законот за државните

24 Законот за државни службеници, наместо со вообичаените изрази на трудовото право (засновање или престанување на работен однос), претежно оперира со изразите: вработување или засновање на службенички однос, движење во службата, права и обврски на службеникот и претанок на вработувањето или претанок на службата.

25Државни службеници освен лицата кои вршат ваква работа во државната управа се и лицата вработени во стручните служби на Собранието на Република Македонија, Претседателот на Републиката, Владата, Уставниот суд, Врховниот суд, другите судови, Републичкиот судски совет, Народниот правобранител, Јавното обвинителство, Народната банка на Македонија и др. државни органи, општинската администрација во единиците на локалната самоуправа (општините) и Градот Скопје.

26 Со Законот за државни службеници е извршена класификација на државните службеници, по групи, звања и занимања, според кои може да градат кариера и да напредуваат во струката.

27 („Службен весник на Република Македонија” бр. 59/00).

112

112

службеници и посебните услови утврдени со актот за организација и систематизација на државниот орган за секое работно место, посебно. Општи услови за вработување на едно лице како државен службеник се овие : 1) да е државјанин на Република Македонија, 2) да е полнолетен, 3) да има соодветен степен на образование, предвиден со законот за секоја група и звање, посебно, 4) да има потребно работно искуство, освен за помлад соработник или референт кои се вработуваат како приправници, 5) да не му е изречена мерка за безбедност забрана на вршење професија, дејност или должност и 6) да има општа здравствена способност.

Вработувањето на државните службеници, со исклучок на државните и генералните секретари28, се врши преку јавен оглас, објавен од Агенцијата за државни службеници 29, најмалку во два дневни весници, од кои најмалку во по еден од весниците што се издаваат на македонски јазик и весниците што се издаваат на јазикот што го зберуваат најмалку 20% од граѓаните кои зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик, по посебна постапка регулирана со Законот за државни службеници, посебно. При вработувањето во овие органи и установи задолжително се води сметка и за соодветна и правична застапеност на граѓаните од сите (етнички) заедници. И за тоа функционерот кој раководи со органот донесува годишен план кој го доставува до Агенцијата за државни службеници. Сите кандидати пријавени на јавен оглас за државен службеник задолжително полагаат стручен испит по посебно изготвена програма за полагање на испит, пред комисијата овластена и за спроведување на постапката за вработување. Од полагање на ваков испит се ослободени помладите соработници и референти, кои, според законот се обврзани да полагаат приправнички испит, пред истата ова комисија овластена за спроведување на постапката за вработување, по истек на приправничкиот стаж.30

28 Државниот секретар на секое министерство го именува Владата на Република Македонија, на предлог на ресорниот министер од редот на раководните државни службеници во министерството или од другите органи на управата и неговиот мандат е колку мандатот на Владата. Генералниот секретар, на пример, на Собранието на Република Македонија, на Владата, на Уставниот суд, Врховниот суд итн. го именуваат самите овие органи од редот на раководните државни службеници во овие органи.

29 Агенцијата е самостоен државен орган со својство на правно лице која се занимава со работите поврзани со статусот, правата, должностиве и одговорностите на државните службеници (развива политика во врска со вработувањето, селекцијата и претанок на вработувањето, платите, оценувањето на работата на државните службеници и др.). Таа донесува етички кодекс за службениците и правилник со кои се утврдени критериуми и стандарди и постапка за вработување и за селекција на држави службеници. Нејзина задача е да го помага спроведувањето на колективното дог оварање со кое се уредуваат правата и одговорностите на вработените во државните органи кои не се државни службеници. Работи на подобрување на ефикасно и ефективно и стручното работење на државните службеници и во врска со тоа, ако е овластена со закон подготвува и донесува прописи итн. Со Агенцијата раководи директор кого го именува и разрешува Собранието на Р.М. на предлог на Владата за време од шест години.

30 Стручниот и приправничкиот испит, се организира и се полага во Агенцијата за државни службеници која за тоа изготвува програми за полагање на испитот. Агенцијата за државни службеници од пријавените кандидати кои го полагале и положиле испитот, подготвува листа од кандидати кои најуспешно го положиле испитот, која, потоа ја доставува до комисијата овластена за спроведување на постапката за вработување. Ако испитот го положиле помалку од определен број кандидати, на пример пет, постапката се повторува со објавување на јавен оглас и полагање на стручен испит. Ако и по ова не се обезбеди листа од најмалку пет кандидати кои успешно го положиле испитот, во тој случај може да се подготви листа и со помалку од пет кандидати.

113

113

Комисијата за спроведување на постапката за вработување на државни службеници,31од пријавените кандидати кои најуспешно го положиле испитот, изготвува листа од тројца кандидати за секое работено место, посебно, врз основа на која, потоа државниот, односно генералниот секретар или функционерот кој раководи со органот врши избор. По иста постапка и на ист начин се врши избор за вработување и на кандидати на работните места во звање помлад соработник или референт, исто така, врз основа на однапред изготвена листа. Избраниот кандидат во звање помлад соработник односно референт се вработува како државен службеник-приправник, кој по истекот на приправничкиот стаж од една година за лица со високо образование односно шест месеци за лица со средно и више образование, полага приправнички испит пред комисијата која го извршила неговиот избор. Ако приправникот не го положи приправничкиот испит му престанува работниот однос. Против одлуката за извршениот избор по објавениот јавен оглас кандидатот кој не е избран има право на жалба до Агенцијата за државни службеници во рок од 8 (осум) дена од денот кога писмено е известен за извршениот избор. По жалбата Агенцијата треба да одлучи во рок од 15 (петнаесет) дена од денот на нејзиниот прием. Жалбата го одлага извршувањето на одлуката за извршениот избор. Секое лице кое прв пат се вработува како државен службеник, пред министерот или функционерот кој раководи со органот е должно да даде и потпише заклетва со следниот текст: „Се колнам дека во својата работа ќе го почитувам Уставот и законите и дека совесно и уредно ќе ја вршам својата должност на државен службеник”. Заклетвата се чува во досието на државниот службеник. Ако државниот службеник одбие да даде ваква заклетва ќе се смета дека не е вработен и дека решението за вработување не е донесено. Вработување на државен службеник во државните органи, по исклучок, може да се изврши и без јавен оглас. Тоа може да се случи поради потребата на службата, кога еден службеник од еден орган се вработува во друг орган на работно место во исто звање ако за тоа се согласат функционерите кои раководат со тие органи со претходно мислење на Агенцијата за државни службеници. Во случај на вонредни околности (природни непогоди, епидемии, поплави и сл.) државниот службеник може да биде распореден во истиот или во друг орган, надвор од местото на неговото живеалиште, додека траат тие околности или најмногу до три месеци. Ако работењето на државниот службеник е оценето со незадоволителна оценка „незадоволува”32со решение на министерот или функционерот кој раководи со 31 Комисијата за спроведување на постапката за вработување ја формира државниот односно генералниот секретар или функционерот кој раководи со органот. Таа е составена од пет члена во која покрај државниот односно генералниот секретар влегуваат уште два раководни и еден стручен државен службеник од органот и еден член од Агенцијата за државни службеници.

32 Работата на државните службеници поврзана со нивното стручно знаење, способности за работа, залагањето во работата, постигнати резултати, креативност и совесност и сл., во текот на годината подлежи на оценување. Оцената ја даваат за раководните државни службеници министерот односно

114

114

органот се распоредува на друго работно место што одговара на неговиот степен на образование и работна способност и тоа без негова согласност и ако не го прифати ова преместување на службеникот му престанува работниот однос. Инаку, и против ова решение незадоволниот службеник, може да изјави жалба до Агенцијата за државни службеници, во рок од 8 (осум) дена од денот на врачувањето на решението, која не го одлага неговото извршување.33 Начините на претанок на вработувањето на државните службеници, исто така се уредени со Законот. Така, на државниот службеник ќе му престане вработувањето во органот ако е осуден за кривично дело кое го прави недостоен за државен службеник и за вршење на службата во органот, со денот на врачувањето на правосилната пресуда, и ако е оценет со оцена „не задоволува” два пати последователно или најмалку три пати во последните 5 (пет) години. Вработувањето може да престане и во други случаи утврдени со закон. Во случај да дојде до укинување или обединување на органот, или намалување на обемот на надлежноста на органот или обемот на работата, и ако поради тоа има потреба од намалување на бројот на државните службеници, државниот службеник кој ги извршува тие работи може да се распореди во истиот орган на работно место во исто или пониско звање. Предимство при вакво распоредување има државниот службеник со подобра оценка на неговата работа. Ако државниот службеник го одбие понуденото распоредување, вработувањето во органот ќе му престане. Кога за определен број на државни службеници престанала потребата за работа при распоредувањето предност имаат, овие државни службеници и тоа: 1) самохраниот родител односно посвоител на дете до седум години, 2) родител со потешко хендикепирано дете, 3) инвалид на трудот и 4) еден од брачните другари кои се вработени кај ист работодавец. Вработувањето на државниот службеник, може да престане и со намалување на обемот на работата ако нема можност за распоредување на друго работно место во истиот орган во рок од 1 (еден) месец по престанокот на потребата од неговата работа. Во овој случај државниот службеник има право на испратнина и други права утврдени со прописите за работни односи и за пензиско и инвалидско осигурување. Најпосле, службениот однос, односно службата на службеникот може да престане со изречување на дисциплинска мерка престанување на вработувањето (службата), со оставка, пензионирање, смрт итн.

функционерот кој раководи со органот, а за стручните и стручно-административните службеници, нивниот непосреден раководен државен службеник. Оцената може да биде „се истакнува”, „задоволува” и „незадоволува”.

33 На сличен начин се постапува со државниот секретар или генералниот секретар на државниот орган, било да биде разрешен од должност или поради истек на неговиот мандат, бидејќи тој е во работен однос во органот, со решение на функционерот или министерот задолжително се распоредува во истиот или во друг орган на работно место и во звање кое го имал пред да биде именуван на неговата должност во рок од 30 (триесет) дена од денот на разрешувањето, односно истекот на мандатот. Се до распоредувањето државниот секретар односно генералниот секретар ја прима платата која што ја примал до денот на разрешувањето односно истекот на мандатот. Во случај државниот секретар или генералниот секретар да не го прифати распоредувањето на понуденото работно место, нему ќе му престане работниот однос.

115

115

ДОЛЖНОСТИ И ПРАВА НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ

Должностите на државните службеници кои се утврдени со Законот се повеќе . За државните службеници од особено значење се моралните и етичките правила на однесување утврдени со кодексот на етика кој ги обврзува професионално и стручно да ја извршуваат својата служба, без протекции, интервенции, поткуп и сл. Во оваа смисла секој државен службеник е должен својата работа да ја врши совесно, стручно, ефикасно, уредно и навремено, во согласност со Уставот и законите. Освен тоа, службеникот работата мора да ја извршува непристрасно и без влијание на политичките партии, да не се раководи од своите партиски уверувања, личните финансиски интереси, да не ги злоупотребува овластувањата и статусот што го има како службеник, а и да го штити угледот на органот во кој работи. Државниот службеник е должен да постапува по наредбите на претпоставениот, а ако смета дека наредбата не е во согласност со прописите, за тоа е должен да укаже на тој што ја издал. Инаку, службеникот неговата наредба ќе ја изврши освен ако извршувањето претставува кривично дело и за тоа веднаш треба да го извести непосредно повисокиот претпоставен од службеникот кој ја издал наредбата, инаку тој и службеникот што ја издал наредбата за тоа ќе одговараат. Службеникот во органот на државната управа не смее да прима подароци и друг вид материјални користи, бидејќи тоа е неспоиво со должноста која ја извршува. Исто така, службеникот во органот на управата е должен да ја чува државната, воената и службената, односно деловната тајна без разлика како дознал за неа. Обврската за чувањето на тајната важи 3 (три) години и по престанувањето на неговиот работен однос во органот каде работи. По барање на граѓаните државниот службеник е должен во согласност со законот да им дава информации за остварување на нивните права и интереси, освен ако тоа не претставува тајна. Државниот службеник кој работи со странки за да биде препознатлив е должен во текот на работното време на работното место да носи на видно место ознака за неговото лично име и звање.34

Службеникот во неговата работна просторија нема право да носи и да истакнува партиско знаме. Покрај должности, државните службеници имаат и права. Некои од тие права истовремено значат и должности. Така, секој службеник за извршената работа има право на плата, надоместок на плата во случај на оправдано отсуство од работа, како и други парични и натурални давања (на пример, регрес за годишен одмор, за исхрана, за направени патни и други трошоци при службени патувања и др.), утврдени со закон и колективен договор.

34 Државниот службеник ако членува во полатичка партија, со своите партиски активности не смее да ги доведува во прашање својот статус и угледот на службата која ја врши како службеник. Неговото партиско ангажирање во текот на работното време не смее да е директно, со директно учество во изборни кампањи или во други јавни настапи, а ако, е кандидиран за некоја политичка изборна функција или ако учествува во изборна кампања, неговите права и обврски од работен однос во овој период, треба да се стават во мирување.

116

116

Државните службеници имаат право и должност на стручно оспособување и усовршување преку кое ќе ги надградуваат своите стручни знаења за поуспешно извршување на работите од својата струка. Со законот е предвидено и право службеникот да биде заштитен од закани, напади и слични постапки кои му се непосредно упатени, а се во врска со вршењето на неговите службени работи и задачи. Оваа заштита е должен да му ја обезбеди органот во кој е вработен. Државните службеници, исто како и работниците и сите други вработени имаат право да основаат и да се зачленуваат во синдикати под услови и на начин утврдени со закон. При остварувањето на правото на штрајк, службениците се должни да обезбедат минимум извршување на виталните функциите на органот, утврдени со законот, со кои ќе се обезбеди потребното ниво на остварување на правата и интересите на граѓаните и правните лица, како и извршување на ратификуваните меѓународни конвенции. Правото на годишен и други одмори и правото на отсуство од работа, надоместоците за отсуство о работа, други парични надоместоци и права, службениците ги остваруваат, како работниците во согласност со прописите за работни односи. Најпосле, за остварувањето на правата од работен однос, исто како работниците, тие имаат право на заштита, во органот во кој работат, пред надлежниот суд, синдикатот и други надлежни органи во согласност со законот.

ДИСЦИПЛИНСКА И МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ

Дисциплинска одговорност. Службеникот во органот на управата за повреда на работната дисциплина (службената должност) со своја вина одговара дисциплински. (Тоа ќе се случи поради несовесно и неуредно извршување на своите работни обврски и непридржување кон законите и другите прописи и правила за однесување, за време на работа). Државниот службеник одговара дисциплински за дисциплинска неуредност или дисциплински престап. Дисциплинската неуредност на државниот службеник е полесна повреда на службената должност. За разлика од неа дисциплинскиот престап претставува потешка повреда на службената должност, на угледот на службата и на угледот на самиот службеник. Дисциплинска неуредност е на пример: неоправданото недоаѓање на работа до два работни дена во текот на една година, доцнење на работа или порано заминување од работа пред истекот на работното време итн. Или на пример, дисциплински престап е примање на подароци или друга корист, несовесно извршување на службената должност, давање на неточни податоци на државните органи итн. За повреда на работните обврски (службената должност) со Законот за државните службеници се предвидени овие дисциплински мерки: 1) јавна опомена; 2) парична казна од 10% до 30% од платата од последниот месец пред повредата на службената должност и 3) престанок на вработувањето.

117

117

Дисциплинските мерки на државните службеници ги изречува министерот односно функционерот кој раководи со органот или друго лице овластено од него. Министерот или функционерот мерките за дисциплинска неуредност ги изречува врз основа на писмен извештај од непосредно претпоставениот службеник, додека за дисциплински престап формира комисија за водење на дисциплинска постапка. Комисијата на службеникот кој направил престап е должна да му овозможи да се произнесе по наводите. По спроведената постапка комисијата на министерот односно на функционерот му предлага соодветна дисциплинска мерка и за тоа се донесува решение. Дисциплинската постапка ја покренува непосредниот раководен државен службеник. Иницијатива за поведување на дисциплинска постапка поткрепена со факти може да даде и секој службеник или друго лице.

Против решението на функционерот или лицето што го определил тој за изречена дисциплинска мерка, незадоволниот службеник може да изјави жалба до Агенцијата за државни службеници во рок од 8 (осум) дена од денот на врачувањето на решението. Решението донесено по жалбата е конечно. Жалбата против решението на дисциплинската комисија може да изјави и синдикатот за службениците од управата. Исто така, службеникот во органот како и секој друг службеник на управата со решение на функционерот на органот на управата, може да биде суспендиран за случаите утврдени со закон. Материјална одговорност. За службениците, освен дисциплинска е утврдена и материјална одговорност доколку во работата или во врска со неа намерно или со крајно невнимание сториле штета на органот на управата во кој работат и тие се должни сторената штета да ја надоместат. Ако штетата е причинета од повеќе службеници со извршување на кривично дело со умисла за штетата одговараат сите службеници солидарно.

СИСТЕМ НА ПЛАТИ И НАДОМЕСТОЦИ НА ПЛАТИ НА ДРЖАВНИТЕ СЛУЖБЕНИЦИ

Системот на плати на државните службеници поради нивната специфична работно-правна положба е издвоен од општиот систем на плати на работниците во стопанството и другите области на животот. Посебниот систем на плати на државните службеници гарантира сигурни плати и посигурен работно-правен статус и посигурна служба во органот во кој се вработени, како и успешно и ефикасно функционирање на државните и јавните служби. Освен тоа, службениците во рамките на посебниот систем на плати со вршење на државна служба како занимање не само што имаат можност да обезбедат лична и семејна егзистенција, туку и да градат кариера и постојано да напредуваат во повисоко звање во струката со повисока плата и посигурен правен статус и служба во општеството од која ќе бидат задоволни самите тие, а и граѓаните при остварување на нивните права и интереси.

118

118

Државните службеници за извршената работа имаат право на плата и надоместоци на плата кои се исплатуваат од средствата издвоени од Буџетот на државата, според однапред утврдени услови и критериуми со закон. Платата на државниот службеник се состои од основна и исклучителна (посебна) компонента.

Основната компонента се состои од основна плата, додаток на плата за звање и додаток за кариера. Исклучителната компонента ја чинат додатокот на плата поради посебните услови за работа и вонреден додаток за прекувремена работа.35

Додатокот на плата за звање, кој се исплатува во соодветен износ, во проценти зависи од степенот на кариера на работното место на кое службеникот е распреден. (За секое службеничко звање, со законот се предвидени четири степени на кариера). Државниот службеник има право и на додаток на плата ако работата ја извршува под посебни услови и тоа: ноќна работа, работа во смени или турнуси, потоа работа со висок ризик, работа за време на неделен одмор и работа за време на празници. Прекувремената работа, исто така се вреднува со посебен додаток. Ако државниот службеник покаже поголем квалитет во извршување во работата и позначително ќе придонесе во остварувањето на функцијата на органот може да биде парично награден во висина на уште една негова плата. Платата на државните службеници-приправници се одредува во висина од 80% од платата на помлад референт односно соработник. Тие имаат и право на додатоци на плата за работа под посебни услови како и другите службеници. Платата на државниот службеник се пресметува и се исплатува во нето износ еднаш месечно. Освен плата за извршената работа службеникот има право и на надоместоци на плата, на пример за годишен одмор, платено отсуство, боледување итн., согласно прописите за работни односи и на други видови надоместоци какви што се: патни и дневни трошоци за службени патувања, потоа, трошоци за одвоен живот, за превоз и исхрана, за работа на терен и други.36

35 Со основната плата се обезбедува вреднување на степенот на образованието на службеникот и групата (звањето) утврден со актот за систематизација за работното место на кое тој е распореден и работното искуство, по пат на бодирање. Работното искуство се вреднува во зависност од годините на работниот стаж на службеникот. Со додатокот на плата за звање се вреднува секое звање во зависност од видот, обемот на работата, сложеноста и одговорноста за извршената работа. Со додатокот на плата за кариера се вреднува професионалноста на секој државен службеник, со што тој се стимулира поуспешно и постручно да ја извршува работата која ќе му обезбеди професионален развој во звањето и постојаност во државната служба. Додатокот за кариера зависи од самиот службеник кој треба да исполни одредени услови како што се минимален стаж во државна служба и позитивна оценка за неговата работа.

36 Надоместокот за време на неспособност за работа до 7 (седум) дена изнесува 70% од платата; до 15 дена 80% и до 60 дена 90% од нето платата на службеникот исплатена во претходниот месец. Ако спреченоста за работа е поради професионално заболување или повреда на работа, надоместокот изнесува 100% од основицата. Службеникот има право на плата и за време на штрајк и за време на стручно оспособување ако е упатен, во износ од 100%. Ако службеникот е суспендиран надоместокот на плата изнесува 60% од последната плата пред покренувањето на дисциплинската постапка.

119

119

ПРАШАЊА:

1. Кои од вработените во органите на државната управа имаат статус на државен службеник и со кој закон е регулирана нивната положба?

2. Како се класифицирани државните службеници по групи и звања и кое е нивното значење (да се поткрепи, ова и со примери)?

3. Кои од вработените во државните органи немаат статус на службеник и кои прописи важат за остварување на нивните права и обврски од работен однос?

4. Да се опиши, накусо, вработувањето на државните службеници во државната управа (услови, постапка, избор и др.).

5. Да се набројат и објаснат неколку од должностите на службениците утврдени со Законот! 6. Да се набројат правата на службениците од службеничкиот однос? 7. Кои прописи се применуваат за остварување на правата на службениците кои не е регулирани со

Законот за државни службеници? 8. Објасни ја разликата помеѓу дисциплинска неуредност и дисциплински престап? 9. Кои дисциплинските мерки се предвидени со Законот за државни службеници за повреда на

дисциплината во државните органи и кој е овластен за нивното изречување? 10. Пред кој орган може да се изјави жалба против решението со кое е изречена дисциплинска мерка

и во кој рок? 11. Од кои компоненти се состои платата на службеникот какво е нивното значење?

120

120

121

121

СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ – ПРАВА ОД ЗДРАВСТВЕНО, ПЕНЗИСКО

И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ

ПОИМ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Социјалното осигурување е уставно право на граѓанинот со кое во согласност со законот се осигурува за одредени социјални ризици (болест, инвалидност, старост, невработеност и др.), за кои, ако се случат се обезбедени соодветни права, на пример, здравствена заштита во случај на болест, пензија и други права за старост, смалување или губење на работната способност, невработеност, итн.

Целта на социјално осигурување, е на вработените и на другите осигурени лица во периодите кога, не се во можност да работат поради, болест, неспособност и во други случаи да им обезбедат потребни средства за пристоен и достоинствен живот, или да им се признаат други права ако работат под особено тешки услови, а по нивната смрт, потребни средства за живот на членовите на семејството. Социјалното осигурување го чинат, овие поважни карактеристики:

1. Основните права од социјалното осигурување (правата и обврските), кои се регулирани со закон или правен акт донесен врз основа на закон (колективен договор и сл.), се задолжителни. Тоа значи дека задолжителното социјално осигурување не е оставено на случајноста и на волјата на осигуреникот (корисникот) и на институциите кои ги обезбедуваат правата, како што е тоа со доброволното социјално осигурување (здравствено и пензиско) или осигурувањето на имот и лица. 2. Корисници на социјалното осигурување се вработените (работници и службеници), самовработените лица, преку нив и членовите на нивните семејства.37 Повеќето од корисниците, правата од социјалното осигурување ги стекнуваат низ работењето, ако за нив претходно уплатиле извесна сума на средства во организациите (фондови или други институции) за социјално осигурување. 3. Осигурените случаи на социјалното осигурување се настани или факти од секојдневниот живот однапред утврдени со закон за кои ако се случат се обезбедени права кои можат да се остварат, пред надлежните институции, под услови и на начин регулирани со прописите за социјално осигурување. Осигурените случаи како настани почесто доведуваат осигуреникот (вработениот) привремено или трајно да не е во состојба да ја извршува својата платена професионална работа, на пример, поради болест, инвалидност и др., а поради тоа и да не е во можност да заработува со работа. Осигурените случаи во литературата, се сретнуваат и под овие називи, на пример, „социјален ризик “, „заштитен ризик” и др. Како заштитени случаи во системот на 37 Самовработено лице е физичко лице кое врши самостојна економска дејност или професионална и друга интелектуална услуга од која остварува приход, во согласност со закон, на пример, секој самостоен занаетчија, угостител, трговец, адвокат, основач на приватна фирма во која вложил капитал и учествува во вршењето на дејноста (ако не е осигурен по друга основа), и др.

122

122

социјалното осигурување, тие се поделени на физиолошки (болест, мајчинство, инвалидност, старост) и професионални (професионални заболувања, несреќа на работа, невработеност и др.). 4. Социјалното осигурување како систем на материјална заштита, се состои од парични материјални давања на корисниците на правото на пензија или на некое друго право, на товар на фондовите за социјално осигурување. Други такви материјални давања се, на пример, надоместокот на плата кога вработениот (корисникот) е болен или кога работничката е на породилно отсуство, паричен надоместок за претрпено телесно оштетување, надоместок за време на невработеност или на семејствата со деца, надоместок на семејни трошоци за одредени настани во семејството, на пример, во врска со породување и др. Овие материјални давања (престации) во социјалното осигурување се познати и како алокации.

Покрај општиот, можат да постојат и комплементарни системи или режими на социјалното осигурување за сите или за одделни категории на осигуреници (вработени лица) без кои не може да се замисли ниеден општ систем на социјално осигурување во системот на социјалната заштита. Во комплементарниот систем на социјално осигурување, како дополнување на општиот, вработените можат да бараат одговор на своите посебни преокупации (потреби), било да станува збор за здравствена заштита, пензија или вработување. Комплементарните системи на социјално осигурување, обично се капитално финансирани и врз доброволна основа.

ОСИГУРЕНИ ЛИЦА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Осигурени лица на социјалното осигурување се сите лица кои согласно прописите на социјалното осигурување, можат да се здобијат со некое од правата на социјалното осигурување, врз основа на осигурените случаи, ако за тоа се исполнети и другите пропишани услови. Осигурените лица се: 1) осигурениците, 2) членовите на семејството и 3) лицата осигурени само за определени случаи или ризици кои настанале во одредени околности. 1. Осигуреник е секое лице кое е осигурено врз основа на своето лично својство, или положба што ја има било да е осигурено на задолжителна или доброволна основа. Статус на осигуреник имаат лицата во работен однос, вршителите на дејност, професионална или друга самостојна дејност, избраните и именуваните лица и др. 2. Членови на семејството се лица кои се во сродство со осигуреникот и во такво својство стекнуваат права од социјалното осигурување. Тие, правата од социјалното осигурување ги извлекуваат од осигуреникот, а не ги стекнуваат врз основа на лично својство или по пат на наследување, како што е тоа со осигуреникот.

Членовите на семејството, поради обемот и приоритетот при остварувањето на правата се поделени на членови на потесното семејство (брачен другар, децата родени во брак или надвор од бракот, посвоени деца, пасторчиња и внучиња што ги

123

123

издржувал осигуреникот) и членови на пошироко семејство (родители на осигуреникот, неговите баба и дедо, очув, маќеа).

3. Осигурени лица за одредени случаи се лица кои се осигурени само за определени случаи настанати во определени околности, како последица од несреќа на работа или професионални заболувања, при вршење на одредена дејност, при учество на младински работни акции, учество во одбрана од елементарни незгоди, за време на задолжителна практична работа и др. Осигурени лица се и корисниците на правата од социјалното осигурување. Тоа се сите оние лица кои се уживатели на некое од правата на социјалното осигурување, како на пример, уживатели на старосна, семејна пензија или некое друго право од социјалното осигурување. Уживатели на правата од пензиското осигурување, по правило, се лицата кои веќе стекнале некое право од социјалното осигурување и кои пред тоа имале статус на осигуреник или на член на семејството.

ГРАНКИ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Распоред или групирање на осигурените случаи по гранки Системот на социјалното осигурување се состои од осигурени случаи и од права за, сите тие случаи кои се распоредени во три основни гранки на осигурување и тоа: 1) здравствено, 2) инвалидско и 3) пензиско осигурување. Секоја гранка на социјалното осигурување ја чини круг на осигурени случаи, групирани по сродност, врз основа на кои се стекнуваат права. Здравственото осигурување ги опфаќа овие права и осигурени случаи:

1) здравствена заштита за случај на болест, повреда, бременост, породување и мајчинство; 2) надоместок на плата за случај на болест, бременост, породување и мајчинство, како и други права утврдени со пропис. Инвалидското осигурување ги опфаќа овие права и осигурени случаи:

1) парично надоместување (инвалиднина) во случај на претрпено телесно оштетување; 2) инвалидска пензија за случај на потполно губење на работната способност; 3) преквалификација и доквалификација, распоредување на друга работа и вработување во случај на намалување на работната способност, односно опасност од настанување на инвалидност и изменета работна способност. Пензиското осигурување ги опфаќа овие права и осигурени случаи:

1) старосна или лична пензија во случај на старост кога се исполнети условите во поглед на стаж и старост, односно годините на живот; 2) семејна пензија во случај на смрт на осигуреникот од кого членовите на семејството го извлекуваат ова право.

124

124

Во системот на социјално осигурување, влегуваат и други гранки, како, на пример, материјалната и социјалната заштита на семејствата со деца (детски додаток), материјална и социјална заштита во случај на невработеност итн.

ПОДЕЛБА НА ПРАВАТА ОД СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Правата од социјалното осигурување се поделени на основни, провизорни и супсидиерни. Основни права во здравственото осигурување се, на пример, здравствената заштита, надоместок на плата и други права за случај на болест како и права за случај на породување. Основни права на инвалидското осигурување се правото на професионална рехабилитација, вработување, инвалидска пензија врз основа на инвалидност, парично надоместување за претрпено телесно оштетување, а во пензиското осигурување, старосната и семејната пензија. Провизорни права се оние права кои се признаваат како замена на основно право, додека не се оствари основното право, на пример, парично надоместување на вдовицата додека не оствари право на семејна пензија. Супсидиерни права се споредни права кои се признаваат паралелно со некое основно право, тие никогаш не се признаваат како самостојно право. На пример, право на надоместување на трошоците за превоз се стекнува при остварување на здравствена заштита во друго место, надвор од местото на живеење, или право на заштитен додаток на инвалидската пензија, право на додаток кон инвалидската пензија и др.

ПРЕСТАЦИИ ВО СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Социјалното осигурување се состои од социјални престации (давања или чинења) на осигурениците, наменети за задоволување на нивните потреби, во оние ситуации во кои се доведени да имаат потреба од нив. Давањата можат да бидат во пари или во натура, а чинењата во давање на услуги . Социјални престации во пари во здравственото осигурување се, на пример, надоместок на плата кога работникот е спречен да работи поради болест, паричено надоместување во случај работникот да остане без работа, потоа, надоместување на патните трошоци, а во пензиското осигурување сите видови пензии (старосни, инвалидски и семејни) итн. Социјалните престации во натура би биле, на пример, давање лекови, заботехнички средства, ортопедски средства и помагала и др. Социјални престации во давање услуги се сите видови лекарски прегледи и лечења, професионална рехабилитација и др. Некои од овие давања се трајни како, на пример, старосните пензии, а некои се привремени, на пример, парично надоместување за времето на оспособување за друга работа и други видови повремени, еднократни парични давања, повремени давања во случај на болест и др.

125

125

ЦЕЛОСНО, НЕЦЕЛОСНО И ПРОШИРЕНО ОСИГУРУВАЊЕ

Според позитивното право осигурените лица во системот на социјалното осигурување можат да се осигурат: потполно, непотполно и проширено. Поради тоа, социјалното осигурување може да се подели на целосно, нецелосно и проширено социјално осигурување. Со целосното осигурување осигурениците се осигурени за сите осигурени случаи (ризици), освен смртта, ако ги исполнуваат утврдените услови за остварување на правата. Со нецелосното осигурување се опфатени членовите на семејството на осигуреникот и лицата кои се осигурени за поодделни случаи настанати под определени околности. Правата се остваруваат само за некои осигурени случаи под определени услови, на пример, кога работникот извршува привремена работа, има право само на здравствена заштита за несреќи на работа, без право на надомест на плата кога е спречен да работи поради болест. Проширеното осигурување се заснова врз доброволна основа. Проширеното осигурување опфаќа екстра права, надвор од оние утврдени со законот како задолжителни и тоа се заснова врз доброволна основа. Придонесите за проширеното осигурување, корисникот на правата самостојно ги надоместува. Според тоа, лицата кои не се опфатени со повеќе права од правата опфатени со задолжителното осигурување, за себе и за членовите на своето семејство можат да се осигурат врз доброволна основа.

ПРАШАЊА:

1. Што е социјално осигурување и кои се неговите карактеристики? 2. Кои се осигурени лица на социјалното осигурување, како се поделени и која е разликата помеѓу

поимите и изразите „осигуреник”, „осигурено лице” и „членови на семејството”? 3. Да се набројат осигурените случаи и правата од социјалното осигурување за секоја гранка,

посебно? 4. Како се поделени правата од социјалното осигурување, според нивното значење и во каков вид

можат да се остварат? 5. Што е тоа целосно, нецелосно и проширено социјално осигурување?

ОРГАНИЗАЦИЈА И ФИНАНСИРЊЕ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВЊЕ

ОРГАНИЗАЦИЈА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Во светот се познати две основни форми на институционално организирање на социјалното осигурување. Според првата форма на организација, спроведувањето и управувањето на социјалното осигурување, се врши преку државната управа, било да е тоа тело во состав на министерство кое меѓу другото ги врши и работите на социјалното осигурување или тоа да е во состав на посебен орган образован исклучиво за работите на социјалното осигурување, односно социјалната грижа. Низ

126

126

оваа форма на организација се остварува командитниот, односно централизираниот модел на организација на социјалното осигурување.

Втората форма на организација на социјалното осигурување се остварува преку посебни органи врз основа на автономниот (самостојни органи), а под контрола на државата. Оваа форма на организација е карактеристична за западноевропските земји во кои постојано се настојува на поголема автономниот на социјалното осигурување во однос на државата. Управувањето на социјалното осигурување се базира на „друштва за заемна помош” формирани како основни единици односно „фондови за социјално осигурување” преку кои во управувањето со работите на социјалното осигурување партиципираат и неговите осигуреници, односно корисници. Ова е децентрализирана форма на организација на социјалното осигурување која во зависност од моделот на управување може да биде помалку или повеќе слободна, односно децентрализирана. Осигурениците во органите на управувањето во основните организации на социјалното осигурување (фондовите) обично учествуваат преку претставници на своите синдикални организации или преку посебно избрани претставници од своите редови, во кои има претставници и на патронот (работодавците), избрани според принципот на паритет.

ФОНДОВИ ЗА СОЦИЈАЛНО ОСИГУРУВАЊЕ

Во развиените земји со демократска традиција постојат и функционираат паралелно државни и приватни фондови за социјално осигурување. Приватните фондови за пензиското осигурување се основаат како акционерски друштва и институции кои инвестираат и учествуваат особено на пазарот на долгорочни хартии од вредност, а во кои пензиите зависат од пропорционално вложените средства. Во нив разликите помеѓу платите односно пензиите се значително поголеми. Државните фондови за здравственото осигурување обично го обезбедуваат задолжителното и основното здравствено осигурување, а фондовите на дополнителното здравствено осигурување кои се основаат со средства во разни облици на сопственост (приватна, мешовита, државна), според слободен избор го обезбедуваат дополнителното здравствено осигурување, според различни критериуми и основи. Овие фондови слободно ги формираат категориите на осигурување, цените, бенефициите и бонитетите што ги даваат на своите осигуреници. Задолжителното социјално осигурување во нашата земја, во овие, услови на пазар, се остварува преку два државни фондови, едниот за здравството, другиот за пензиско и инвалидско осигурување и два приватни фондови за капитално финансирано пензиско осигурување. Овие фондови, можат да организираат и доброволно социјално осигурување. Социјално осигурување, здравствено или пензиско од повисок квалитет, на доброволна основа, може да се оствари и преку акционерски и други друштва за осигурување на имот и лица.

127

127

ПРИВАТНИ ФОНДОВИ ЗА ПЕНЗИСКО ОСИГУРУВАЊЕ

Приватните пензиски фондови се отворени инвестициони фондови. Нив ги сочинуваат средствата од придонесите на нивните членови и приносите од инвестирањето на тие средства. Сопственици на приватните фондови се нивните членови кои се осигуреници на задолжителното државно пензиско осигурување. Секој член на приватниот пензиски фонд, располага со индивидуална сметка. Поединечните сопственички права на членовите на фондот зависат од износот на средствата на нивните индивидуални сметки. Средствата од личната сметка на членот на фондот се дел од неговиот личен имот. Личната (индивидуалната) сметка на членот на фондот му овозможува да знае колку средства издвоил и колкава пензија може да очекува. Овие средства членот односно осигуреникот не може да ги користи се до неговото пензионирање. Дотогаш, овие средства издвоени во приватните фондови се инвестираат, а кога ќе дојде времето за пензионирање му се исплаќаат на корисникот, како пензија заедно со добивката остварена со нивното инвестирање. Членувањето во еден од приватните пензиски фондови е задолжително. Својство на член на фондот се стекнува со склучување на договор. Членот на фондот под одредени услови може да го промени фондот и да се зачлени во друг фонд. Едно лице во исто време не може да биде член на повеќе од еден фонд за пензиско осигурување. Со приватните фондови управуваат друштва за управување со пензиски фондови. Овие друштва се основаат и работат како акционерски друштва во согласност со Законот за трговски друштва, освен ако со посебен закон не е поинаку уредено. Основачи на вакви друштва можат да бидат домашни и странски правни лица(банки, осигурителни друштва и д р. финансиски институции). Друштвата за управување со приватните пензиски фондови мораат да располагаат со минимум акционерски капитал и да исполнуваат други услови утврдени со закон. Минимумот акционерски капитал се уплатува во парични средства и тој не може да потекнува од заеми и кредити. Одобрение за управување со приватен фонд дава Агенцијата за суперревизија на капитално финансираното пензиско осигурување (МАПАС) која за тоа е овластена со закон. Пензиската агенција е државна институција на владата и е овластена да врши постојан надзор и суперревизија над работата на друштвото кое има одобрение да управува со приватниот пензиски фонд. Ако при супервизија се утврди дека интересите на членовите на пензискиот фонд се загрозени или оштетени, на пензиското друштво може да му го одземе одобрението за управување со приватниот пензиски фонд. Надзор над работата на пензиската агенција врши Министерството за труд и социјална политика. Инаку, средствата на приватните пензиски фондови се чуваат одвоено од средствата на друштвата за управување со фондовите и тоа во посебна банка таканаречена банка чувар на имот (Custodian), која за тоа мора да ги исполни условите предвидени со закон. Банката чувар на имот ја избира друштвото со одобрение на Пензиската агенција. Чувар на имот, може да биде банка или специјализирана

128

128

депозитна институција. Во првите пет години функцијата чувар на средствата на пензиските фондови ја врши Народната банка на Македонија. Чуварот проверува дали налозите за инвестирање на пензиските друштва се во согласност со законските прописи.

ФИНАНСИРАЊЕ НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Финансирањето на социјалното осигурување може да биде буџетско, со покритие на капитал и по пат на самофинансирање. Во буџетскиот начин на финансирање средствата за финансирање на социјалното осигурување, за покривање на обврските на социјалното осигурување се прибираат преку посебни придонеси, според пропишани стапки на придонеси кои ги плаќаат претпријатијата и осигурениците и тоа во такви соодноси колку што е потребно да се покријат издатоците за извршување на работите по гранки. Системот на финансирање со подлога на капитал, (со капитално покривање на средствата, односно врз акумулација на капитал), средства обезбедува од уплатени придонеси и остварени камати во износ на средства доволни за воспоставување на една рамнотежа помеѓу прибраните (акумулираните) средства и преземените обврски врз основа на востановени права на осигурениците. Во системот на самофинансирање на социјалното осигурување, приходите за покривање на тековните расходи се остваруваат од придонесите на осигурениците, работодавците, делумно и од камати кои се белег на капитално финансирано социјално осигурување. Моделите на финансирање на социјалното осигурување за задоволување на потребите на корисниците, односно осигурениците, во светот постојано се менуваат со воведување на нови, поусовршени, модели на финансирање. Во поразвиените земји, почесто средствата за финансирање на социјалното осигурување ги обезбедуваат неговите корисници во комбинација на јавно со приватно социјално осигурување, по пат на придонеси. Придонесите или котизацијата, како сума што се плаќа за социјално осигурување се пресметува во проценти во однос на платите на вработените. За болестите и за пензиите еден дел се покриени од страна на осигуреникот, кој има статус на вработен и на осигуреник, а другиот дел од страна работодавецот, односно институцијата во која работи, а сумата на средства наменета за котизација на семејните пензии и други семејни престации целосно се на товар на средствата на работодавецот. Со средствата наменети за финансирање на општиот систем на социјално осигурување кој е задолжителен е обезбедена социјална сигурност на сите лица опфатени со него. Во земјите во кои постојат комплементарни или дополнителни системи на социјално осигурување, осигурените лица можност да котизираат (да издвојат извесна сума) и за ризици (осигурени случаи), кои не се опфатени со комплементарниот систем на

129

129

социјално осигурување. Со тоа овие лица се во можност да ги остваруваат своите престации и во поголем обем од котизацијата, односно од средствата кои ги вложиле во посебните институции (фондови) основани за комплементарно социјално осигурување. Средствата било да се од јавните или приватните фондови за социјално осигурување се наменети за исплата на пензиите, за покривање на трошоците за здравствена заштита и за други видови давања (престации) на корисниците на социјалното осигурување. Ако е извршена капитализација на средствата за пензиско и инвалидско осигурување, со овие средства (капитал) може да се учествува и на пазарот (особено на пазарот со долгорочни хартии од вредност). Во вакви услови на стопанисување износот на пензиите зависи од пропорционално вложените средства во приватните пензиски фондови. Најпосле, постојат, земји во светот, како што е тоа со Канада, во кои на сите граѓани (државјани) на државата на целокупното население им се обезбедени пензии и бесплатна здравствена заштита во болниците кои се во државна односно јавна сопственост.

ПРАШАЊА:

1. Да се даде, шематски приказ и опис на формите и моделите на организацијата на социјалното осигурување.

2. Како е организирано социјалното осигурување во нашата земја? 3. Какво може да биде финансирањето на социјалното осигурување и кои се неговите

карактеристики? 4. Кои од начините на финансирање на социјалното осигурување (здравственото и пензиското

осигурување) се применети во нашата земја?

ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВАТА ОД СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Правата од социјалното осигурување осигурениците ги остваруваат во управна постапка пред фондот за пензиско односно здравствено осигурување во зависност за какво право се работи. Поодделни права од социјалното осигурување, се остваруваат кај работодавецот каде се вработени осигурениците. Правото на здравствена заштита и надоместок на плата за случај на спреченост за работа, како и некои други парични надоместоци се остваруваат во управна постапка, во подрачната единица на Фондот за здравствено осигурување, кој одлучува во прв степен, а во втор степен, ако е изјавена жалба, министерот за здравство. Членовите на семејството на осигуреникот кои имаат право на здравствена заштита, исто така, правото го остваруваат преку подрачната единица на Фондот на чие подрачје имаат живеалиште. Според истите принципи правото на здравствена заштита можат да го остварат и корисниците на пензија и други лица определени со пропис.

130

130

Здравствена заштита на товар на социјалното осигурување осигурените лица можат да ја остварат, како во државните, така и во приватните здравствени установи, ако склучиле договор со Фондот. Под одредени услови утврдени со закон здравствената заштита осигурените лица можат да користат и во странство. Со прописите од здравственото осигурување утврдени се органите, начинот и постапката за оцена на работната способност односна привремена спреченост за работа. Правата од пензиското и инвалидското осигурување, како на пример, правото на старосна, инвалидска или семејна пензија, правото на преквалификација и доквалификација и паричните надоместувања во врска со остварување на овие права врз основа на инвалидност (загубена или намалена работна способност) се остваруваат, исто така, во управна постапка во подрачната единица на стручната служба на Фондот за пензиското и инвалидско осигурување. Во постапката при остварување на овие права во решавањето задолжително е обезбедена достапност. Против решението донесено во прв степен странката која е незадоволна од решението има право на жалба до органот овластен да решава во втор степен. Второстепеното решение е конечно и против него може да се води управен спор пред Врховниот суд на Република Македонија. При решавањето за правата од социјалното осигурување, во управна постапка, сходно се применуваат одредбите од Законот за општа управна постапка, ако со закон не е поинаку определено. Решенијата за правата од социјалното осигурување донесени во управна постапка, во прв степен задолжително подложат на ревизија. Стручната служба на Фондот во текот на постапката за донесување на решение на странката секогаш е должна да и даде стручна помош за да може поефикасно да ги оствари своите права. Поодделни права од социјалното осигурување, како на пример, надоместок на плата за подолго боледување од работа, распоредување на друго работно место, работа со скратено работно време и парични надоместоци, по истата основа и други права, осигурениците ги остваруваат во постапка кај работодавателот. Во, ова постапката кај работодавателот во која во голема мера наоѓаат примена правилата на парничната постапка, како и во сите други видови, постапки, мора да се обезбеди двостепеност при одлучувањето. Против конечните одлуки на работодавателот, било да е или да не е искористено правото на жалба, или да не е постапен по неа, допуштено е да се бара заштита на правото по судски пат, со поднесување на тужба. Овие права од социјалното осигурување, може да се остваруваат и според правилата на управната постапка, како и правилата на судската постапка, пред судовите (парични побарување, право на работа на инвалидите со преостаната работна способност), ако вработените не успеале правото да го остварат кај работодавателот со кого се во работен однос.

131

131

ПРАШАЊА:

1. Во која постапка и пред кои органи можат да се остварат и да се заштитат правата од социјалното осигурување?

2. Кои права од социјалното осигурување, било да од здравственото или од пензиското и инвалидското осигурување, можат да се остварат кај работодавателот?

НАЧЕЛА НА СОЦИЈАЛНОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Системот на социјалното осигурување гледан во целина се заснова врз начела кои се вградени во прописите од областа на социјалното осигурување, кои истовремено се и негови карактеристики. Начелата на социјалното осигурување се поделени на основни и посебни. Во основните начела се изразени основните погледи и цели во изградувањето и развојот на социјалното осигурување од кои треба да се поаѓа. Посебните начела се од значење за посебните гранки на социјалното осигурување. Ако со основните начела со кои е изразен општиот и единствен систем на социјално осигурување, кои се од значење за секоја од посебните гранки, посебните начела, претставуваат специфични правила на однесување низ кои се изразени посебните карактеристики, кои по својата природа и содржина се типични само за одделните гранки на социјалното осигурување. Основни начела на социјалното осигурување се овие: 1) начело на задолжителност, 2) начело на доброволност, 3) начело на генерациска солидарност и заемност, 4) начело на социјална праведност, 5) начело на условеност на правата од придонесот и обемот на вложувањата на осигуреникот, 6) начело на неотуѓивост и незастареност на правата, 7) начело на законитост, 8) начело на двостепеност и судска заштита на правата. Посебните начела на социјалното осигурување, доаѓаат до израз во рамките на одделните гранки (здравствено, пензиско, инвалидско).Посебни начела се на пример, начелото на сеопфатност, начелото на ефикасно искористување на средствата и начелото на превентивност, во здравственото осигурување, односно, начелото на усогласување на пензиите, во задолжителното државно пензиското и инвалидското осигурување (пензиско осигурување засновано врз генерациска солидарност) и начелото на транспарентност во задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување и др.

ПРАШАЊА:

1. Како се поделени начелата на социјалното осигурување и кое е нивното значење?

132

132

ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ

Здравственото осигурување е мошне важен вид на социјална заштита на луѓето во случај на болест и други ризици, осигурени во согласност со прописите со кои е регулирани односите во ова област. Основен осигурен случај на здравственото осигурување, за кој е утврдено право на здравствена заштита и други права е болеста. Болеста од секогаш се сметала за мошне тежок случај, која не е проблем само за болниот, туку и за неговото семејство, пошироко и за општествената заедница. Освен болеста, осигурени случаи на здравственото осигурување се и овие: повредата, бременоста, породувањето, мајчинството и смртта. Основно право на здравственото осигурување, веќе рековме, е правото на здравствена заштита и тоа не само на лицата во работен однос, туку и на сите други лица опфатени со прописите од областа на здравственото осигурување. Правото на заштита на здравјето е уставно право на граѓанинот кое е загарантирано и со Уставот на нашата држава. Заштитата на здравјето на луѓето е поделена на превентивна и куративна. Превентивната е во подобрувањето на условите за живеење и работење и обезбедување здрава животна средина што е и уставно право на граѓанинот. Куративната заштита се состои во лечење и укажување здравствени услуги на осигуреното лице кое има потреба од ваков вид на заштита. Понагласено место во заштита на здравјето на луѓето, секогаш има превентивата. Добро организираното здравственото осигурување има за цел да го заштитува и систематски го подобрува и унапредува здравјето на луѓето. Во зачувувањето на здравјето, секако, голема е придонесот на самиот човек, дотолку повеќе ако е со повисока здравствена и еколошка култура. Чувањето и унапредувањето на здравјето не е само право туку и обврска на човекот. Со зачувување на здравјето на луѓето се обезбедува поголема деловност, продуктивност и ефикасност во работата, помалку отсуства од работа, а со тоа повисок животен стандард на луѓето. Доколку,пак, човекот се разболи, со ефикасно лечење, треба да му се овозможи побрзо да оздрави и да се врати на работа, а за време на боледувањето да биде материјално обезбеден. Покрај право на здравствена заштита, со прописите на здравственото осигурување се регулирани и овие права: надоместок на плата и други видови на парични надоместоци, во случај на спреченост на осигуреникот за работа, потоа, надоместок на трошоците за превоз за остварување на здравствена заштита во друго место и други видови давања. Од неодамна социјалното осигурување ги надоместува трошоците на задолжителната здравствена заштита за лечења, остварени не само во државните туку и во приватните клиники, како што е тоа со многу други, современи земји во светот. Според искуствата на овие општества и во нашата земја, освен за случите кои се оценети за луксуз, сите основни услуги од задолжителната здравствена заштита,

133

133

како во државните така и во приватните клиники се компензираат низ системот на социјалното осигурување. Во надоместувањето на трошоците за лекување, непосредно учествува (партиципира) и пациентот, односно корисникот на здравствените услуги на задолжителната здравствена заштита38, а се прават обиди овие трошоци, како што е со услугите од примарната здравствена заштита, целосно да бидат надоместени од стана на социјалното осигурување. Здравственото осигурување може да се установи како задолжително и доброволно. Задолжително здравствено осигурување се воведува за сите граѓанани кои се во работен однос или вршат дејност, преку нив и на членовите на нивните семејства и тоа за случај на болест или повреда. Со задолжителното здравствено осигурување се обезбедува задолжителна здравствена заштита (здравствени услуги), парични надоместоци и други права, врз начелата на солидарност, сеопфатност, еднаквост и ефективно користење на средствата, под услови утврдени со закон и тоа се спроведува преку државниот фонд за здравствено осигурување. За поодделни видови на осигурени случаи и права, здравственото осигурување може да се востанови и врз доброволна основа, како доброволно здравствено осигурување, капитално финансирано. Вакво осигурување може да се реализира и преку друштва за осигурување, според прописите за осигурување на имоти и лица.

ПРАВО НА ЗАДОЛЖИТЕЛНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА

За осигурените лица на здравственото осигурување со Законот за здравствено осигурување се утврдени овие права: задолжителна здравствена заштита која се состои од основни здравствени услуги и во врска со тоа надоместок на плата кога осигуреникот е спречен да работи, вклучувајќи и други надоместоци. Правата од задолжителното здравствено осигурување се состојат од давања во здравствени услуги (сите видови лекувања), давања во натура (сместување во здравствени установи, лекови, ортопедски помагала и др.) и давања во пари (паричен надоместок за време на спреченост за работа, надоместок на трошоците за превоз и др.). Здравствената заштита која ја чинат основните задолжителни здравствени услуги се дели на примарна, специјалистичко-консултативна и болничка здравствена заштита.

Услугите од примарната здравствена заштита ги дава избраниот матичен односно семејниот лекар. Семејниот лекар како модел функционира во државите членки на 38 Учеството со лични средства во здравствените услуги, односно лековите кое се плаќа во фиксен износ е до 20% од просечниот износ на вкупните трошоци, а за здравствени услуги во странство, врз основа на одобрено лекување во странство 20%. За протези, ортопедски помагала и други помагала, потоа, санитетски средства, изработени од стандарден материјал, партиципацијата може да изнесува до 50% од утврдената цена. Ослободување од партиципација, освен за прегледи од примарната здравствена заштита кај избраниот лекар (матичен или семеен лекар) и за итна медицинска помош на повик, е предвидено и за корисниците на постојана парична помош, за лицата сместени во установи за социјална заштита или во друго семејство, според прописите за социјална заштита, (освен за лекови од листата на лекови издадени на рецепт во примарната здравствена заштита и за лекување во странство), потоа, за душевно болните лица, сместени во психијатриски болници, како и за ментално ретардирани лица без родителска грижа.

134

134

Европската унија. Тој е оспособен да се грижи за здравјето на сите членови на семејството, децата, возрасните и старите лица во местото кај што живеат. Грижата за здравјето на луѓето преку семеен лекар е поефикасна и ја намалува потребата од болничко лекување. Здравствена заштита може да се оствари и во странство за заболување кое не може да се лекува во нашата земја. Здравствените услуги на задолжителната здравствена заштита ги обезбедува Фондот за здравствено осигурување во здравствените установи со кој склучил договор за финансирање. Покрај основната постои и дополнителна задолжителна здравствената заштита, за професионални болести и повреди на работа за лица кои вршат дополнителна дејност (занаетчиска, земјоделска или друга самостојна дејност).

ПРАВО НА НАДОМЕСТОК НА ПЛАТА И НА ДРУГИ ПАРИЧНИ НАДОМЕСТОЦИ

Правото на надоместок на плата е право на осигуреникот за време на привремена спреченост за работа поради болест и повреда, на работничката и кога е на породилно отсуство поради бременост, раѓање и мајчинство. Освен надоместок на плата со законот, уште е утврдено и право на надоместок на патните трошоци, на осигурено лице упатено на лекување, во друго место во земјата или во странство и други видови парични надоместоци, како на пример, надоместок за купување опрема за новородено дете.

Случаите и условите за надоместок на плата за време на привремена спреченост за работа на пример, за болест и повреда надвор од работа и на работа, професионална болест; негување болно дете до три годишна возраст; доброволно дарување на крв, ткиво или орган итн. се утврдени со закон. Надоместокот на плата за сите овие случи на спреченост за работа припаѓа од првиот ден на спреченост, за цело време на спреченост, а се исплатува за деновите за кои се остварува плата за извршената работа, според прописите за работни односи. Надоместок на плата за време на отсуство од работа поради бременост, породување и мајчинство, може да се оствари, само ако осигуреникот бил здравствено осигурен најмалку шест месеци, непрекинато пред да започне со користењето отсуството. Основа за пресметување на надоместокот на плата претставува просечниот месечен износ на исплатената нето плата на осигуреникот на која е платен придонес за задолжително здравствено осигурување. Висината на надоместокот на плата за време на привремена спреченост за работа ја определува работодавецот или Фондот за здравствено осигурување, најмалку во висина од 70% од основата за надоместок. Надоместокот на плата за време на привремена спреченост за работа поради повреда на работа, професионална болест, доброволно дарување на крв, ткиво или орган, како и за време на отсуство поради бременост, породување и мајчинство, изнесува 100% од основата утврдена за надоместок. Исплата и запирање на исплатата на надоместокот на плата.-Надоместокот на плата за првите 21 работни дена на спреченост за работа го утврдува и го исплатува работодавецот од своите средства, а за спреченост над 21 работен ден Фондот за здравствено осигурување. По исклучок, кога е во прашање отсуство од

135

135

работа поради нега на болно дете до три годишна возраст, доброволно дарување на крв, ткиво или орган, како и поради спреченост за работа поради бременост, раѓање и мајчинство, надоместокот го исплатува Фондот, исто така, уште од првиот ден на спреченост. Оцена за привремена спреченост за работа за првите 7 дена дава избраниот лекар од примарната здравствена заштита, а над 8 дена првостепената лекарска комисија на Фондот, на предлог на избраниот лекар. Работодавецот или органот, во зависност од тоа кој ја врши исплатата на надоместокот на плата, може да бара преиспитување на оцената за случај на привремена спреченост за работа. Во случај на подолго траење на привремената спреченост за работа (до 12 месеци), лекарската комисија е должна да го упати осигуреникот до надлежниот орган (надлежната инвалидска комисија), за оценка на неговата работна способност, според прописите за пензиско и инвалидско осигурување Осигуреникот во овој случај има право на надоместок на плата од средствата на Фондот до денот на утврдувањето на неговата инвалидност, а најмногу до 60 дена од денот на уплатувањето. Ако надлежниот орган (инвалидската комисија) за оценување на работната способност осигуреникот во наведениот рок не ја утврди инвалидноста, Фондот ќе му исплатува надоместок на плата од 61 ден од денот на упатувањето до денот на утврдувањето на инвалидноста, со тоа што овие средства, потоа ќе ги рефундира Фондот за пензиско и инвалидско осигурување.

НАДОМЕСТОК НА ПАТНИТЕ ТРОШОЦИ

Овие трошоци се надоместуваат ако осигуреникот е упатен да користи здравствени услуги, надвор од земјата, во висина и на начин утврдени со посебен акт. По исклучок, патните трошоци се надоместуваат и кога осигуреникот е на дијализа или има проблеми со видот, говорот или слухот, а треба да прави вежби за рехабилитација, надвор од местото на живеење, кои се третираат амбулантски.

ПРАШАЊА:

1. Наброј ги осигурените случаи и правата на здравственото осигурување. 2. Изврши поделба на здравствената заштита! 3. Да се објасни партиципацијата во здравственото осигурување и ослободувања од оваа обврска. 4. Објасни го правото на надоместок на плата! 5. Кој одобрува боледување на осигуреникот и до колку време? 6. Кога осигуреникот поради болест или повреда се упатува пред инвалидска комисија за оценка на

неговата работна способност?

ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ

Пензиското и инвалидското осигурување во нашата земја претставува повеќесложен (модел), односно тростолбен систем на осигурување од кои првиот е задолжителен, заснован врз генерациска солидарност, вториот,

136

136

задолжителен, капитално финансиран и третиот доброволен, исто така капитално финансиран.

Првиот столб на задолжителното пензиско и инвалидско осигурување заснован врз генерациска солидарност е државен пензиски систем, тековно финансиран, во кој сегашните осигуреници плаќаат за сегашните корисници на пензии (Pay As You Go). Со него се обезбедува осигурување за случај на старост, инвалидност и смрт со исплата на дел од старосната, инвалидската и семејната пензија, како и најнизок износ на пензија. Ќе обезбедува пензија, според однапред утврдени формули, најмногу до 30% од износот на пензијата за полн пензиски стаж. Останатиот дел од пензијата на осигуреникот ќе се обезбедува од вториот столб на задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување. Задолжителното капитално или приватно финансирано пензиско осигурување е вториот столб на системот на пензиското осигурување. Претставува однапред финансиран систем, со однапред утврдени придонеси. Со него ќе се обезбедува право на пензиско осигурување во случај на старост, односно исплата на старосна пензија. Ова пензиско осигурување, обезбедува поврзаност и меѓузависност меѓу обемот на вложените средства, односно, придонеси и идните надоместоци, што ќе ги остварува секое лице, базирани врз пазарни законитости. Капиталниот систем на пензиско осигурување е заснован врз принципот на собирање на средства преку плаќање на придонеси на лична односно приватна сметка на осигуреникот, кои се инвестираат и остварената добивка наместо за трошоци на работењето, се додава на сметката на сопственикот. Издвојувањето од придонесот за овој систем кој изнесува 7% од бруто платата на осигуреникот го уплатува работодавецот на име на секој поединец. Доброволното капитално финансирано пензиско осигурување го чини третиот столб на приватното пензиско осигурување, ги опфаќа, сите оние лица кои сакаат да обезбедат поголема материјална сигурност од задолжителното генерациско или задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување39. Низ системот на пензиско осигурување доаѓаат до израз, особено овие начела: Начело на праведност; Начело на генерациска солидарност, кај првиот столб и начелото на условеност на правото од придонесот и обемот на вложените средства на осигуреникот, карактеристично и за првиот и за вториот столб.

ПРАШАЊА:

1. Кои се основните обележја на нашиот систем на пензиско осигурување? 2. Објаснија разликата помеѓу задолжителното капитално и доброволно финансирано пензиско

осигурување? 39 Осигурениците на задолжителното пензиско и инвалидско осигурување од пред 01.01.2003 година, кои имаат исполнето најмалку 15 години пензиски стаж, можат, а и не мораат да се вклучат во задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување. Ако не се вклучат, правото на пензија можат да го остварат според претходните прописи на задолжителното државно пензиско и инвалидско осигурување. Сите други, осигуреници, вработени по овој датум (о1.01.2003) (и оние кои немаат навршено 15 години пензиски стаж) задолжително влегуваат во постојниот задолжителен систем на пензиско осигурување заснован врз генерациска солидарност и задолжително капитално - финансирано пензиско и инвалидско осигурување.

137

137

ПРАВНИ ОСНОВИ НА ПЕНЗИСКОТО И ИНВАЛИДСКОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Правна основа (титулус) во пензиското и инвалидското осигурување е услов или факт врз основа на која може да се стекнуваат права, на пример, право на семејна пензија во случај на смрт на осигуреникот или право на инвалидска пензија во случај на инвалидност на осигуреникот или некое друго право. Понекогаш, правна основа се општите и поединечните правни акти (закони, одлуки или други општи акти од општите и решенијата, пресудите и др. поединечни акти), од кои под определени услови се добива некое право, на пример, право на старосна пензија или некое друго право од социјалното осигурување. Во правната литература правната основа, се сретнува и под изразот титулус, а носителот на правото, титулар на правото. Треба да се внимава, да не се греши, ова основа да не се изедначува со поимот кауза кој има сосема подруго значење. Правни факти на пензиското и инвалидското осигурување се: 1) осигурените случаи (социјалните ризици), 2) повредата на работа и професионалните болести и 3) пензискиот стаж.

ОСИГУРЕНИ СЛУЧАИ ВО ПЕНЗИСКОТО И ИНВАЛИДСКОТО ОСИГУРУВАЊЕ

Осигурените случаи се основи или ризици на пензиското и инвалидското осигурување. Тие се идни и неизвесни случувања (настани) независни од волјата на единката кои им се случуваат или може да им се случат на осигуреникот или на членовите на семејството, на пример, болест, неспособност за работа (инвалидност) и др. Повеќето од осигурените случаи, на пример, смртта или повредата од несреќа на работа, претставуваат, потенцијални опасности кои секогаш му се закануваат на осигуреникот. Осигурените случаи кога ќе случат доведуваат до социјална потреба, врз основа на кои се признава соодветно право доколку, осигуреникот ги исполнува и другите услови утврдени со законот. Осигурени случаи за стекнување права од пензиското осигурување се староста и смртта. Осигурени случаи на инвалидското осигурување, врз основа на кои се стекнуваат права од инвалидското осигурување се: инвалидноста и телесното оштетување.

СТАРОСТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК

Познато е дека кај секој човек со стареењето опаѓаат психофизичките и физиолошките способности на неговиот организам. Стареењето е нормален генетски, физиолошки процес, иако науката прави напори да го забави процесот на стареењето, само што не може и да го запри. Процесот на стареењето кај луѓето е индивидуален и е условен од повеќе ендогени и егзогени фактори ( генетски, наследни, начин на живеење- исхрана, стресови и др.). Кога стареењето ќе дојде до таа мерка, човекот повеќе да нема енергија и способност да ја извршува работата и задачите од својата професија на вообичаен начин и со просечни резултати, значи

138

138

дека настанал ризикот старост, така што тој ќе престане со работа и ќе оствари право на старосна пензија врз основа на ризикот старост, ако ги исполнува и другите услови од законот. Врз основа на науката, со пропис е утврдена минимална старосната граница (кај нас на 64 години за мажи односно 62 за жени) и минимален работниот век како минимална норма за пензиско осигурување кои кога ќе се исполнат се смета дека настанал ризикот старост и дека со тоа на осигуреникот треба да му се признае правото врз основа на ризикот старост, како претпоставка дека неговите психофизички способности, повеќе не му овозможуваат да работи со продуктивност како младите осигуреници, и со работа и понатаму да обезбедува средства доволни за живот. Врз основа на ризикот старост осигуреникот стекнува право на старосна пензија.

СМРТТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК

Смртта значи целосно престанување на живот и сите животни функции на човекот. Смртта може да биде природна и насилна (убиство, несреќен случај). Со смртта човекот престанува да биде субјект на правото, а со тоа престануваат неговите права и обврски. Меѓутоа, по смртта на лицето се поставува прашањето за регулирањето на правните односи во кои тој се наоѓал додека бил жив. Со други зборови, станува збор за наследувањето како и изведувањето на определени права, вклучувајќи ги правата од социјалното осигурување, бидејќи смртта претставува правен факт (ризик) кој доведува до извлекување на овие права според условите од законот. Врз основа на смртта на осигуреникот, членовите на семејството, под определени услови (општи и посебни) можат да остварат право на семејна пензија и други права од социјалното осигурување. Притоа, треба да се има во предвид фактот дека овие права не се наследуваат како во наследното право, туку дека тоа се изведени, односно извлечени права.

ИНВАЛИДНОСТА КАКО ОСНОВА И РИЗИК

Под инвалидност се подразбира трајно губење или намалување на работната способност на осигуреникот. Трајно губење на работната способност на осигуреникот постои кога настанатата промена на неговата здравствена способност не може да се отстрани со лечење, што доведува до општа инвалидност, односно, општа неспособност за работа. Трајно намалување на работната способност, постои кога работната способност на осигуреникот е трајно намалена за повеќе од половина во споредба со физички и психички здрав осигуреник со исто или слично образование и способност, која поради настанатата промена во неговата здравствена способност, таа, исто така, не може да се отстрани со лекување. Ваквото намалување на работната способност се подразбира како професионална неспособност за работа. Од ова произлегува дека инвалидноста доведува до трајни промени во здравствената состојба на осигуреникот, кои не можат да се отстранат со лечење и со

139

139

мерки на медицинската рехабилитација и која предизвикува губење или намалување на работната способност за извршување на работата на работното место на кое осигуреникот е распореден, како и за извршување на други работи соодветни на неговата стручна подготовка, односно способност стекната со работа. Како причини за настанување на инвалидност можат да бидат, на пример, професионалните заболувања и повредите на работа или болест и повреди надвор од работата. Треба да се има предвид дека законот утврдил погодности при стекнување на правата од инвалидското осигурување, доколку инвалидноста е последица на професијата, повреда на работа или професионално заболување (болест како последица на професијата).40 Во зависност од тоа, дали осигуреникот целосно или делумно ја загубил работната способност, ако ги исполнува и другите пропишани услови може да оствари право на инвалидска пензија, право на професионална рехабилитација (стручно оспособување заради вработување) и соодветно парично давање во врска со признатото право. Кога кај осигуреникот е утврдена професионална неспособност за работа, се утврдува преостаната работна способност ако со оглед на неговата здравствена состојба, години на живот (да не е постар од 50 години), образование и способност, може со професионална рехабилитација да се оспособи за работа со полно работно време на друга работа. Кај трајно губење на работната способност се утврдува право на инвалидска пензија.

ТЕЛЕСНОТО ОШТЕТУВАЊЕ КАКО ОСНОВА И РИЗИК

Телесното оштетување значи губење, битно оштетување или значителна онеспособениот на одделни органи или делови од телото, кои доведуваат до потешкотии и ја отежнуваат нормалната активност на организмот и тоа од осигуреникот бара поголеми напрегања за да ги оствари своите потреби за живот.

Сите телесни оштетувања се набројани во посебна листа на телесни оштетувања, утврдена од Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Телесното оштетување може да претставува самостоен ризик, а може да настане истовремено со ризикот инвалидност или потребата од помош и нега од друго лице. Врз основа на ризикот телесно оштетување може да се оствари право на паричен надоместок, кое се признава ако осигуреникот е со телесно оштетување, најмалку од 30% до 40%, и ако тоа оштетување, настанало, по неговото вработување. На лицата кои се во работен однос со полно работно време, а се со оштетување од најмалку 70%, освен паричен надоместок им се признава и право на бенефициран стаж.

40 Осигурениците со инвалидност, со поранешните прописи се распоредуваа во три категории на инвалидност. За разлика од порано, со сегашните прописи на многу поеластичен начин е регулирано утврдувањето на инвалидноста, тие даваат поголема слобода на стручните органи пофлексибилно да утврдат постоење на инвалидност на осигуреникот за секој случај посебно, без да се врши категоризација.

140

140

ПОВРЕДА НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ

Повредата на работа и професионалните болести се услови за стекнување право на инвалидска пензија и други права од инвалидското осигурување. Овие услови се замена за пензискиот стаж, при остварувањето на правото без разлика на должината на пензискиот стаж на осигуреникот. Правата врз основа на инвалидност, телесно оштетување или смрт на осигуреникот настанати од повреда на работа или професионално заболување, се признаваат бидејќи ризикот се случил на работа или како последица од работата, а не поради должината на пензискиот стаж или староста на осигуреникот. Значи, ако инвалидноста, телесното оштетување или смртта настанале како последица од повреда на работа или професионална болест, правото на инвалидска пензија, семејна пензија, паричен надоместок или некое друго право од пензиското и инвалидското осигурување врз некои од овие основи, ќе се признае без оглед на пензискиот стаж на осигуреникот.

ПОВРЕДА НА РАБОТА

Повредата на работаа или несреќа на работа е секоја повреда на осигуреникот предизвикана од некое непосредно, механичко, физичко или хемиско дејство, како и повреда предизвикана со краткотрајно променување на положбата на телото, со ненадејно оптоварување на телото или секоја друга ненадејна физиолошка промена на организмот која е во причинска врска со работата. Повредата на работа секогаш е во причинска врска со дејноста (работата) врз основа на која лицето има својство на осигуреник. За повреда на работа се смета и заболувањето на осигуреникот настанато како последица од несреќен случај или виша сила за време на работата (работниот однос). Повреда на работа е и несреќата која се случила на редовен пат од станот за на работа и обратно како и на пат за извршување на службена работа или за стапување на работа која му е обезбедена на осигуреникот во истото или друго место на живеење. Повредите на работа се должат, почесто поради неприменети соодветни мерки за заштита на работа, од страна на работодавците, но и на несовесното работење на осигуреникот.

ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ

Тоа се одредени болести настанати од долготрајно непосредно (штетно) влијание на процесот на работата и условите за работа на работното место поради кои лицето заболува. Сите болести кои се сметаат за професионални болести, се набројани во посебна Листа на професионални болести, каде се наведени работите на кои тие можат да се појават, начинот на нивното манифестирање и утврдувањето и ако се исполнети сите елементи од Листата, тие се сметаат за професионални. Листата на

141

141

професионалните болести е одредена со посебен нормативен акт на Министерството за труд и социјална политика. Ако болеста не е предвидена како професионална со Листата на професионалните болести, нема да се смета за професионална болест, иако настанала како последица од некое подолго штетно влијание, на пример, поради долготраен стрес, загаденост на атмосферата, живеење во услови на влага и сл., бидејќи не настанала од подолго непосредно влијание на процесот на работата и условите за работа на одредено работно место или дејност.

ПЕНЗИСКИ СТАЖ

Пензискиот стаж претставува услов за стекнување и за одредување на правата од пензиското и инвалидското осигурување. Пензискиот стаж е поделен на стаж на осигурување и посебен стаж. Стажот на осигурување, исто, е поделен на стаж на осигурување кој се смета во ефективно траење и стаж на осигурување кој се смета во наголемено траење (бенефициран стаж). Посебниот стаж, исто така, може да се смета во ефективно и во наголемено траење. Под стаж на осигурување се подразбира времето минато на работа во работен однос или во вршење на дејност и други периоди во текот на кои едно лице е социјално осигурено, односно имало својство на осигуреник. Во посебен стаж, под услови од законот, се смета времето кое едно лице го минато надвор од работен однос или од вршење на дејност, поради определени општествено- политички околности, на пример, војна, или во работен однос во странство или во извршување на определени работи и активности, но не во работен однос. Во стаж на осигурување во ефективно траење се смета времето кое осигуреникот го минал во работен однос или на работа по наполнување на 15 години од животот, било со полно или скратено работно време кое е изедначено со полното работно време, поради посебните услови за работа (работа во услови на влага, студ, работа со нагризувачки материјали и др.) и тежината на работата и други причини во смисла на прописите за работни односи или прописите за социјално осигурување, како и неполното и продолженото или подолго од полното работно време Други периоди кои се сметаат во стаж на осигурување во ефективно траење, се на пример, времето минато на боледување, годишен одмор, учеството во штрајк итн.

Под стаж на осигурување со наголемено траење (бенефициран стаж) се смета времето кое осигуреникот го минал на работни места на кои работата е особено тешка или штетна врз здравјето. Стажот на осигурување на овие работни места, според тоа, ќе се смета во наголемено траење ако здравјето и работната способност на работникот, реално се изложени на штетно влијание иако се преземени сите мерки предвидени со законот за заштита при работа или ако работата се извршува непосредно до извори со штетно влијание на здравствената и работната способност на работникот. Правото на бенефициран стаж е предвидено и за осигурениците од одредени занимања, кои поради карактерот и тежината на работата и опаѓањето на

142

142

физиолошките способности на човечкиот организам и поради навршување на одредени години на живот, тие понатаму, не се во можност со успех да ја извршуваат работата од својата професија. Тоа е на пример, со занимањата на уметничката дејност (балетските играчи, професионалните играчи на народни игри и др.). Право на бенефициран стаж е утврдено и за овластените службеници и службениците кои се изедначени со нив, во органите за внатрешни работи, казнено-поправните установи и воспитно-поправните домови, потоа, осигурениците од одбраната во Министерството за одбрана и на служба во постојаниот состав на Армијата на Република Македонија (војници по договор, помлади офицери и офицери и граѓански лица во служба на Армијата). Степенот на зголемувањето на стажот на осигурување зависи од тежината и штетноста на работата, односно од природата на работата, а не може да изнесува, повеќе од 50%, односно 12 месеци ефективно поминати на работа можат да се сметаат најмногу како 18 месеци стаж на осигурување. Степените на наголемување на стажот на осигурување се различни, на пример: 12 како 18 или 12 како 16, 12 како 15 и 12 како 14 месеци стаж на осигурување. На осигурениците на кои стажот на осигурување им се смета во наголемено траење, старосната граница за стекнување на пензија им се намалува зависно од степенот на наголемувањето на стажот. Смалувањето на страсната граница е за по една година за одреден временски период минат на работа зависно од тоа колку изнесува зголемувањето на стажот.

ПРАВОТО НА ДОКУПУВАЊЕ НА СТАЖ

Тоа е право кое, ако е регулирано, може да се признае на оние осигуреници на кои им недостасува определен број на години на стаж или старост (на пример, од една до пет години), за да ги исполнат условите од законот за остварување право на старосна пензија. Придонесот за докупениот стаж на осигуреникот го плаќа работодавецот.

СТАРОСНА ПЕНЗИЈА

Поим и услови за стекнување. - Старосната пензија која уште се вика и лична пензија е лично економско, социјално и материјално право на осигуреникот кое може да се остварува откако осигуреникот ќе престане со активна работа. Правото на старосна се остварува врз основа на случајот старост под општи или посебни услови утврдени со закон. Право на старосна пензија, под општи услови во нашата земја се стекнува со наполнување на 64 години на живот (маж) односно 62 години на живот (жена) и со наполнување на најмалку 15 години пензиски стаж, Осигурениците од АРМ (офицери, помлади офицери и војници по договора) и определени лица од одбраната, од органите за внатрешни работи и казнено - поправните установи, воспитно - поправните домови, од неодамна и пратениците, како лица избрани на непосредни

143

143

избори во Собранието на РМ, право на старосна пензија можат да го остварат и под посебни поповолни услови.

ОДРЕДУВАЊЕ НА СТАРОСНА ПЕНЗИЈА

Старосната пензија како трајно парично давање на уживателите се одредува од основата во проценти, во зависност од пензискиот стаж на осигуреникот. Под пензиска основа во смисла на законот се подразбира просечниот износ на остварени плати од определен непрекинат период на време (месеци или години). Пензиската основа, според постојниот закон се одредува од сите месечни плати, односно надоместоците на плати на осигуреникот остварени за време на вкупното траење на неговото осигурување. Како година на осигурување од која се зема платата, односно надоместокот на плата за утврдување на пензиската основа е календарската година во која осигуреникот остварил плата, односно надоместок на плата најмалку за 6 месеци стаж на осигурување, со исклучок на годината во која го остварува правото на пензија. За лицата кои не оствариле плата или надоместок на плата основата за утврдување на пензија се утврдува со општ акт на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување.

Платите од поранешните години кои се земаат за утврдување на пензиската основа задолжително се валоризираат со коефициент за валоризација пресметани врз основа на движењето на платите на сите вработени во нашата земја. Валоризацијата на платите од поранешните години, од кои се утврдува пензијата, се врши според просечните плати во последната година која и претходи на годината во која осигуреникот го остварува правото на пензија. Коефициентите со кои се врши валоризација на платите од поранешните години се утврдуваат на единствен начин за сите плати врз основа на статистичките податоци за движењето на платите на сите вработени во РМ и нив ги објавува Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Од ова произлегува дека фактори (елементи) од кои се одредува износ на старосната пензија се пензиската основица (просечна плата) и пензискиот стаж на осигуреникот. Формулата за одерување на старосна пензија е пензиска основа х % (пензиски стаж). Висина на старосната пензија на осигурениците кои на задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување му пристапиле на 1 Септември 2003 година и подоцна, (освен на осигуреници кои ова право го стекнуваат под посебни услови), се одредува од пензиската основица, во проценти во зависност од должината на стажот на осигуреникот, и за секоја година пензиски стаж, изнесува 0,75 % (маж), односно 0,86% (жена) од пензиската основа. Ако пензискиот стаж е

144

144

помал од 1 година, но не и помал од 6 месеци, процентот за одреден износ се намалува.41 Осигуреници на задолжителното пензиско осигурување од пред 1 септември 2000 година, кои не се опфатени со задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување, го задржуваат правото на одредување на старосна пензија, според претходните прописи на задолжителното државно социјално осигурување, засновано врз генерациска солидарност.42 и за 15 години пензиски стаж на овие лица им се одредува старосна пензија во износ од 35% од пензиската основа на осигурениците мажи, односно 40% на осигурениците жени. За секоја наредна година на стаж овој износ процентуално се зголемува, според однапред пропишаниот процент, се така до навршени 35 години стаж, жена односно 4о години, стаж, маж. Старосната пензија за 40 пензиски стаж, маж, односно 35 години пензиски стаж, жена, стекната според претходните прописи (услови), не може да изнесува повеќе од 80% од основата.

СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА

Семејната пензија е право кое според законот го стекнува одреден круг од членовите на семејството на осигуреникот по неговата смрт, ако тој, на денот на смртта ги исполнувал потребните услови во поглед на пензиски стаж или смртта да го затече како корисник на право од пензиското и инвалидското осигурување. Меѓутоа, членовите на семејството на осигуреникот за да се здобијат со право на семејна пензија потребно е и тие да исполнат определени посебни, лични услови, како што се на пример, да се во сродство со осигуреникот, години на старост, целосна и трајна неспособност за работа и др. Во случај на смрт на осигуреникот, право на семејна пензија, според законот стекнуваат: брачниот другар, децата (родени во брак или надвор од бракот или посвоени, посиноци кои осигуреникот ги издржувал и внучиња без родители, исто така, ако осигуреникот ги издржувал) кои осигуреникот ги издржувал. Брачниот другар стекнува право на семејна пензија без оглед на тоа колку време изминало од денот на склучувањето на бракот и без значење е дали бракот е склучен со осигуреник или со уживател на пензија. Брачниот другар стекнува право на семејна пензија по смртта на осигуреникот или корисникот на пензија, па макар и сам да е осигурен. Вонбрачната заедница, без оглед на фактичката состојба на заедницата или нејзиното траење, не може да биде основа за стекнување право на семејна пензија. Децата на осигуреникот, стекнуваат право на семејна пензија ако се родени додека постоел бракот. Се смета дека детето е родено во брак и ако тоа е родено во рок од 300 дена по престанувањето на бракот, односно смртта на брачниот другар. 41 На ваков начин ќе се одредува износ на старосна пензија и на осигурениците од пред 1 септември 2003 година, кои по сопствен избор се вклучиле во задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување.

42 Ако на овој датум, овие осигуреници, имале навршено 28 години стаж, жена, односно 33 години пензиски стаж, маж, правото на старосна пензија можат да го остварат и според претходниот закон, со наполнување на 35, односно 40 години пензиски стаж, жена односно маж, без оглед на годините на живот.

145

145

Децата родени надвор од бракот стекнуваат право на семејна пензија и во случај на смрт на вонбрачната мајка и во случај на смрт на вонбрачниот татко, само ако татковството е утврдено врз основа на признавање или е установено по судски пат. Посвоено дете стекнува право на семејна пензија ако посвојувањето е извршено со акт за посвојување, во согласност со прописите за посвојување. Дете посвоено само од еден брачен другар, уживател на семејна пензија, по смртта на осигуреникот, нема право на семејна пензија, зашто тоа дете не е посвоено и од осигуреникот.

ОПШТИ УСЛОВИ ЗА СТЕКНУВАЊЕ НА СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА

Членовите на семејството можат да стекнат право на семејна пензија ако осигуреникот исполнил еден од овие општи услови: 1) да навршил најмалку 5 години стаж на осигурување или 10 години пензиски стаж; 2) да исполнува еден од условите во поглед на години на пензиски стаж и старост за стекнување на старосна или инвалидска пензија; 3) да бил корисник на старосна или инвалидска пензија; и 4) ако смртта на осигуреникот настанала како последица од несреќа при работа или професионална болест, без оглед на должината на пензискиот стаж на осигуреникот.

ПОСЕБНИ УСЛОВИ ЗА СТЕКНУВАЊЕ НА СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА

Посебните услови за стекнување на семејна пензија се услови пропишани за секој член на семејството, посебно, како за членовите на потесното така и за членовите на поширокото семејство. Вдовица. Вдовицата стекнува право на семејна пензија по три основи: навршени 45 години на живот, врз основа на право на семејна пензија на едно или повеќе деца и врз основа на неспособност за работа. Според ова, вдовицата стекнува право на семејна пензија, ако до смртта на брачниот другар по кој тоа право и припаѓа односно од кого тоа право го извлекува, навршила 45 години живот, или до смртта на брачниот другар да била потполно неспособна за работа или таквата неспособност да настанала во рок од една година од денот на смртта на брачниот другар, или ако по смртта на брачниот другар и останало едно или повеќе деца кои имаат право на семејна пензија по тој брачен другар, а вдовицата спрема тие деца врши родителска должност. Вдовицата која во текот на користењето на правото станала потполно неспособна за работа, го задржува правото на семејна пензија трајно. Вдовицата која до смртта на брачниот другар нема навршено 45 години на живот, а има навршено 40 години на живот, стекнува право на семејна пензија кога ќе наврши 45 години на живот. Ако до исполнувањето на овој услов нема доволно приходи за егзистенција, има право на отпремнина во согласност со прописите за социјална заштита. Вдовец. Вдовецот стекнува право на семејна пензија ако во часот на смртта на брачниот другар има навршено 55 години живот, а ако има навршено 50 години на живот, правото ќе го оствари кога ќе наврши 55 години на живот. Вдовецот стекнува право на семејна пензија и во случај да нема навршено 55 години, ако до смртта на

146

146

брачниот другар бил затечен како неспособен за работа или неговата неспособност да настанала во рок од една година по смртта на брачниот другар. Вдовецот може да се здобие со право на семејна пензија и врз основа на вршење на родителска должност, спрема децата кои имаат право на семејна пензија. Ако вдовецот е корисник на семејна пензија која ја стекнал врз основа на вршење на родителска должност, а во меѓувреме станал неспособен за работа или навршил 55 години на живот, правото на семејна пензија го задржува трајно. Деца. На децата до наполнување на 15 години на живот им е загарантирано правото на семејна пензија, а по оваа возраст, само ако се на редовно школување, најдоцна до наполнување на 26 години на живот. Ако се работи за дете кое е трајно и целосно неспособно за работа, правото на семејна пензија го задржува се додека тоа е неспособно за работа и за самостоен живот.43 Ако неспособноста на детето настанала по возраста до која се обезбедува правото на семејна пензија, а пред смртта на осигуреникот, односно корисникот на правото, се здобива со право на семејна пензија доколку тоа било издржувано до смртта на осигуреникот, односно корисникот на правото. Ако се работи за дете инвалид кое е во работен однос, правото на семејна пензија го задржува и по престанокот на неговиот работен однос. Детето може да се здобие со право на семејна пензија и кога другиот родител има својство на осигуреник врз било која основа (работен однос, вршење на дејност и др.). Првенство во остварувањето на правото на семена пензија, секогаш имаат членовите на потесното семејство. Родителите на осигуреникот, можат да остварат право на семејна пензија ако нема потесно семејство или ако членовите од потесното семејство не го достигнале максималниот износ од основата за семејна пензија.

ОДРЕДУВАЊЕ ВИСИНА НА СЕМЕЈНА ПЕНЗИЈА

Семејната пензија се одредува од старосната или инвалидската пензија која на осигуреникот би му припаѓала во моментот на смртта или самата пензија, ако смртта го затегнала како корисник на пензија. Висина на семејна пензија се одредува во зависност од бројот на членовите на семејството ако се признава право на семејна пензија само на членови од потесното или само на членови од поширокото семејството и таа изнесува: за еден член 70%, за два члена 80%, за три члена 90% и за четири и повеќе членови од семејството 100%.44

43 Кај децата во смисла на законот под неспособност за работа врз основа на која се остварува правото на семејна пензија се подразбира неспособност на детето за самостоен живот и работа, а за другите лица (вдовец, вдовица), загубената работна способност.

44 Деца кои се без двајца родители, правото на семејна пензија можат да го остварат врз основа на еден од родителите, по сопствен избор, зголемена уште за еден дел од пензијата што ја користел или требало да ја користи другиот родител. Процентот на зголемувањето во овој случај зависи од бројот на децата кои имаат право на семејна пензија и тоа: 1) за две деца 20%; 2) за три деца 30 % и 3) за четири и повеќе деца 40%.

147

147

Ако право на семејна пензија има разведениот брачен другар и брачниот другар од новиот брак на осигуреникот, односно корисникот на правото ќе се одреди семејна пензија во висина што припаѓа на еден член на семејството. Доколку право на семејна пензија остваруваат членовите од потесното семејство, прво ќе се одреди семејна пензија во процент кој им припаѓа на членовите на потесното семејство, зависно од бројот на членовите, а потоа и на членовите на поширокото семејство на кое ќе му припадне разликата до 100% од основата утврдена за одредување на семејната пензија. Кога ќе настанат промени во бројот на корисниците на семејството, на пример, поради смрт, стапување во брак, вработување на некои од членовите на семејството и сл. се одредува нов износ на семејна пензија во зависност од преостанатиот број на членови на семејството, кои и понатаму ги исполнуваат условите за признавање на право на семејна пензија. Семејната пензија, исто како и старосната, задолжително се усогласува со настанатите економски движења, во висина на најнискиот износ на старосна пензија.

ИНВАЛИДСКА ПЕНЗИЈА

Правото на инвалидска пензија е право на осигурениците кои целосно ја загубиле работната способност, но и на лицата со намалена работна способност на кои, поради здравствени причини или годините на живот не им е признато некое друго право врз основа на преостанатата работна способност, на пример, оспособување за друга работа (преквалификација или доквалификација) за вршење на друга соодветна работа. Ако причина за инвалидноста е повреда на работа или професионална болест, правото на инвалидска пензија се остварува на поповолен начин, бидејќи причината која довела до инвалидност е поврзана со работата односно професијата на осигуреникот и тоа во ваков случај е замена за пензискиот стаж, како услов за секнување право на пензија. И обратно од ова, ако причината за инвалидност е болест и повреда надвор од работата, во тој случај правото на инвалидска пензија е условено и со пензиски стаж, кој според законот треба да покрива барем 1/3 од работниот век на осигуреникот. Под работен век, во смисла на законот, се подразбира времето кое осигуреникот го минал на работа по наполнување на 20 години од животот до денот кога настанал ризикот инвалидност. Така, ако на пример, осигуреникот во моментот на неговата инвалидност има 50 години, сметано од наполнување на 20 години на живот до настанување на инвалидноста, ќе се утврди дека неговиот работен век изнесува 30 години и за да оствари пензија за инвалидност настаната поради болест или повреда надвор од работата, нему му е потребно да навршил 10 години стаж. Следствено на примерот тој услов е исполнет.

148

148

ПЕНЗИСКА ОСНОВА И ВИСИНА НА ИНВАЛИДСКА ПЕНЗИЈА

Пензиска основа за одредување износ на инвалидска пензија, зависно од причините кои довеле до инвалидност, се утврдува исто, како што се утврдува основица за одредување износ на старосна пензија. Износ на инвалидска пензија стекната врз основа на инвалидност настаната од повреда на работа или професионална болест се одредува во висина од 80% од основата, како да е стекната со максимален пензиски стаж, утврден за остварување право на старосна пензија.45 За разлика од ова, инвалидска пензија на осигуреник кој ја загубил работната способност, поради, болест или повреда надвор од работа, по наполнување на 64 години на живот (маж) односно 62 години на живот (жена), се одредува, како старосна пензија стекната со најмалку 15 години стаж. Ако, пак, инвалидноста на осигуреникот, настанала пред да наврши 64 години, (маж) односно 62 години, (осигуреник жена), износ на пензија, во зависност од должината на пензискиот стаж се одредува во висина од најмалку 44% од основата за маж односно 53% од основата за осигуреник, жена. Освен тоа, овие осигуреници, кои ја загубиле работната способност пред да навршат 64 односно 62 години (маж односно жена), покрај инвалидската пензија имаат и право на додаток за инвалидност, кои заедно со пензијата не може да изнесува повеќе од највисокиот процент од основата за одредување на пензија.

НАЈНИЗОК И МАКСИМАЛЕН ИЗНОС НА СТАРОСНА ПЕНЗИЈА

Правото на најнизок износ на пензија е форма на посебна заштита на материјалната положба на корисниците со ниски старосни или друг вид на пензии, пониски од најниското ниво на пензија утврдена со акт на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Најнискиот износ на пензија е ниво со кое се обезбедува минимална, материјална и социјална сигурност и е во функција на заштита на стандардот на корисниците на мали пензии. Со ова право, кое е од супсидиерна природа се надополнува правото на пензија стекнато според општите услови од законот на задолжителното пензиско и инвалидско осигурување. Право на најнизок износ на пензија имаат осигурениците кои ги исполнуваат условите за старосна или инвалидска пензија, како и корисниците на правото на семејна пензија кои се корисници на најнизок износ на пензија. Правото на најнизок износ не е условено од приходите на корисникот. Покрај минимален утврден е и максимален износ на пензија, над кој не може да има поголема пензија. Тоа може да се изврши или со ограничување на пензиската основа или со ограничување на износот на пензијата. Максималната, односно највисоката пензија, во нашата земја не може да изнесува повеќе од 80% од просечната плата остварена во државата во нестопанството во претходната година,

45 На ваков начин ќе се одредува износ на пензии кои ќе се остваруваат се до 2015 година.

149

149

зголемена за 2,7 пати. Оваа пензија како и сите други пензии во текот на годината задолжително се усогласуваат со процентот утврден за усогласување.46

ПРАВА ВРЗ ОСНОВА НА ПРЕОСТАНАТАТА РАБОТНА СПОСОБНОСТ

Врз основа на преостанатата работна способност под услови утврдени со закон можат да се стекнат овие права: 1) право на работа со скратено работно време, 2) право на распоредување на друга работа (друго работно место) и 3) право на преквалификација или доквалификација.

Овие права се предвидени за осигурениците со намалена работна способност на кои не им е признато право на инвалидска пензија. Права врз основа на преостаната работна способност можат да стекнат само осигурениците во работен однос. Овие права не се предвидени за земјоделците, а за физичките лица кои вршат дејност (занаетчиска, угостителска, трговска и друго) само за право на преквалификација или доквалификација и право на соодветно вработување, но не и право на работа со скратено работно време. Паралелно со овие права, вообичаено е на овие лица да им се даваат соодветни парични давања (надоместоци, на пример, парично давање во врска со распоредување на друго работно место, или, парично надоместување за работа со скратено работно време, или, парично надоместување во врска со правото на преквалификација или доквалификација и друго.).

ПРАВО НА ПАРИЧЕН НАДОМЕСТОК ЗА ПРЕТРПЕНО ТЕЛЕСНО ОШТЕТУВАЊЕ

Правото на паричен надоместок е трајно парично давање кое се признава на осигуреник кој е со телесно оштетување од 30 до 40%,најмалку. По ова основа се признава и право на бенефициран стаж, ако осигуреник е во работен однос, а е со телесно оштетување од најмалку 70%. Не е утврдено право на паричен надоместок за телесно оштетување настанато пред осигуреникот да заснова работен однос, па макар подоцна тоа и да се влошило, освен ако не се работи за оштетување на парните органи, на пример, очи, бубрези и др., од кои, еден од тие органи е оштетен уште пред лицето да се вработи, а подоцна да настанало оштетување и на другиот парен орган, во тој случај, се признава право на паричен надоместок за двете оштетувања на парниот орган, без разлика што едното оштетување настанало порано. Инаку, утврдувањето на телесно оштетување е стручна работа на посебна инвалидска комисија, овластена за вештачење, која утврдува како настанало и од кој степен е телесното оштетување, дали е предизвикано од повреда на работа, професионална болест или од болест и повреда надвор од работата. Комисијата за 46 Највисоката пензија на осигурениците кои не пристапиле на задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување, се до 2015 година не може да изнесува повеќе од 80%, а по оваа година не повеќе од процентите пропишани за одредување на највисок износ на старосна или инвалидска пензија остварена врз основа на задолжителна генерациска солидарност и тоа од просечната плата во земјата, остварена во нестопанството во претходната година, зголемена, исто така за 2,7 пати.

150

150

тоа употребува медицинска документација, врши преглед на осигуреникот и врз основа на Листата на телесни оштетувања утврдува постоење на телесно оштетувања. Листата на телесни оштетувања претставува среден попис на телесните оштетувања на деловите на човечкото тело и на процентот на секое телесно оштетување, посебно. Паричниот надоместок за телесно оштетување се одредува од основата во проценти. Основа претставува просечната плата во државата од претходната година. Висината на паричниот надоместок за телесно оштетување во зависност од определениот процентот на телесно оштетување се одредува во проценти. Паричниот надоместок може да биде самостојно право или да се остварува паралелно со некое друго право кумулативно, на пример, со правото на плата, ако лицето е во работен однос, или со правото на старосна или инвалидска пензија, ако се здобило со право на пензија.

ПРАШАЊА:

1. Што се подразбира под правна основа и како се поделени правите основи во пензиското и инвалидското осигурување?

2. Што е инвалидност и кои првата можат да се остварат по оваа основа? 3. Што е тоа телесно оштетување, по што се разликува од инвалидноста и кои права се признаваат

врз оваа основа? 4. Што се повреди на работа односно професионални болести од аспект на Законот за пензиско и

инвалидско осигурување и кое е нивното значење? 5. Што е пензиски стаж, стаж на осигурување и посебен стаж? 6. Објасни ја разликата помеѓу стажот на осигурување кои се смета во ефективно траење и стажот

на осигурување кои се смета со зголемено трае. 7. Која е целта на докупувањето на стаж во пензиското осигурување? 8. Што е старосна пензија и кои се условите за нејзино стекнување? 9. Што е тоа пензиска основица, како се пресметува и како се одредува износ односно висина на

старосна пензија? 10. Наведи ги општите и посебните услови за остварување право на семејна пензија. 11. Како се одредува износ на семејна пензија? 12. Што е инвалидска пензија и кои се условите за остварување на ова право? 13. Како се одредува износ на инвалидска пензија? 14. Кој има право на додаток на инвалидност? 15. Наброј ги правата од пензиското и инвалидското осигурување кои се стекнуваат врз основа на

преостанатата работна способност? 16. Што е паричен надоместок за телесно оштетување и кои се условите за остварување и како се

одредува неговиот износ?

151

151

ЗАДОЛЖИТЕЛНО КАПИТАЛНО ФИНАНСИРАНО ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ

Задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување е вториот столб на задолжителното пензиско и инвалидско осигурување, каде се опфатени лицата вработени по 1 јануари 2003 година (освен лицата осигурени под посебни услови), како и осигурениците од пред овој датум кои по сопствен избор, односно факултативно, изразиле волја да се вклучат во овој систем на задолжително капитално финансирано пензиско осигурување.47 Осигурувањето се реализира со слободно зачленување на осигуреникот во еден од приватните фондови за пензиско осигурување, по негов избор, во кој му се отвора индивидуална сметка на која е неопходно редовно да го уплатува својот придонес за пензиско осигурување. Индивидуалната сметка на осигуреникот му овозможува да има постојан увид во неа. Средствата на приватниот пензиски фонд се состојат од средствата од акумулираните придонеси на неговите членови и од приносите на инвестираните придонеси. Овие средства од пензиските фондови, пензиските друштва ги инвестираат на пазарот на хартии од вредност, кога ќе втаса времето за пензионирање, тие се исплаќаат на осигуреникот, заедно со добивката. Правата врз ова основа на капитално финансирано пензиско осигурување, според тоа, не може да се остварат, пред да се исполнат условите за стекнување и признавање право на старосна пензија, согласно условите од Законот за пензиско и инвалидско осигурување. Кога осигуреникот ќе стекне право на старосна пензија, парите собрани на неговата индивидуална сметка во приватниот фонд за пензиско осигурување, можат да му се исплатат на еден од овие два начина: по пат на пензиски ануитет кој се исплаќа до крајот на неговиот живот од посебно овластена институција за тоа, или по пат на програмски (планирани) повлекувања обезбедени од друштвото во кое членувал на денот на неговото пензионирање. Право на исплата, на овие пари имаат и корисниците на инвалидска односно семејна пензија, доколку насобраните средства на сметката на членот на пензискиот фондот се поголеми од износот, наменет за исплата на нивната инвалидска односно семејна пензија, стекната согласно Законот за пензиско и инвалидско осигурување и ако корисникот на правото на инвалидска односно семејна пензија, одлучи наместо со исплата на инвалидска односно семејна пензија, стекната според Законот за пензиско и инвалидска пензија, да го оствари со купување на пензиски ануитет или со програмирани повлекувања, исто како осигурениците кои ги исполниле условите за остварување право на староснана пензија.

47 Стапката на придонесот на капитално финансираното пензиско осигурување изнесува 7,42% од основата за плаќање на придонес, односно 13,78% за пензиско и инвалидско осигурување врз генерациска солидарност (бруто плата), што претставува разлика помеѓу овие стапки и вкупната стапка на придонес (21,2 %), утврдена за задолжителното пензиско и инвалидско осигурување. Оваа стапка од 7,42% важи и за осигурениците за кои придонесот се пресметува и плаќа на нето основа, со примена на нето стапка.

152

152

Исто така, право да купат пензиски ануитет имаат и оние осигуреници, членови на приватен пензиски фонд кои не ги исполниле условите за старосна пензија, доколку износот на нивната сметка во фондот е еднаков или поголем од 40% од најнискиот износ на пензија во РМ. Ако износот е помал од 40%, насобраните средства на неговата сметка, фондот наеднаш ќе му ги исплати, бидејќи не е економски исплатливо да се врши исплата во месечни пензии. Ануитетот на корисникот за разлика од програмското извлекување му обезбедува пензија до крајот на неговиот живот, што не е случај со програмското извлекување на средствата кое дава можност, пензијата да се исплатува за одреден период на пример, десет години по неговото пензионирање. А тоа значи, ако корисникот го надживее овој период (од десет години, на пример), потоа, нема право на пензија, бидејќи програмираното повлекување нема функција на доживотно осигурување.

Инаку, дискреционо право е на членот на фондот, насобраните средства на неговата сметка да ги користи или за купување на ануитети или да учествува во нивно програмско повлекување. Износот на пензијата од задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување, зависи од акумулираните придонеси на осигуреникот и од остварениот принос од инвестираните акумулирани придонеси, по одбивањето на трошоците. По остварување на правото на старосна пензија од задолжителното пензиско и инвалидско осигурување врз основа на генерациска солидарност, средствата на осигуреникот од индивидуалната сметка од приватниот фонд се пренесуваат на посебна институција овластена за исплата на пензии. За осигурениците односно лицата кога ќе остварат правото на инвалидска или семејна пензија, врз основа на генерациска солидарност, приватниот пензиски фонд, акумулираните придонеси и остварениот принос (ако е остварен), ги пренесува на Државниот фонд за пензиско и инвалидско осигурување за исплата на инвалидска односно семејна пензија. Доколку нема корисници на семејна пензија, износот од индивидуалната сметка на осигуреникот се исплаќа на начин како и секој друг имот, според прописите за наследување. (За оданочување на приносите и пензиите кои се капитално финансирани се применуваат истите прописи кои важат за задолжителното пензиско инвалидско осигурување врз основа на генерациска солидарност.).

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа задолжително капитално финансирано пензиско осигурување и кои се неговите предности во однос на пензиското осигурување засновано врз генерациска солидарност?

153

153

ДОБРОВОЛНО КАПИТАЛНО ФИНАСИРАНО ПЕНЗИСКО И ИНВАЛИДСКО ОСИГУРУВАЊЕ

Доброволното осигурување е третиот столб на реформираниот систем на пензиско осигурување, врз капитална основа. Со ова осигурување лицата задолжително осигурени во системот на пензиското и инвалидското осигурување, врз доброволна основа можат да си обезбедат повисок износ на пензија од пензијата одредена врз основа на задолжителното пензиско и инвалидско осигурување, за себе и за членовите на семејството. Средствата за остварување на права во поголем обем од оние утврдени со задолжителното осигурување, ги обезбедува субјектот кој е корисник на правата утврдени врз доброволна основа. Доброволното осигурување на лицата кои не се опфатени со задолжителното пензиско и инвалидско осигурување им овозможува за себе, лично и за членовите на своето семејство по пат на посебни вложувања да си обезбедат право на пензија која можат да ја остварат под услови и на начин утврдени со пропис. Ова се однесува на индивидуалните земјоделци, лично на членовите на семејството (домаќинството на индивидуалниот земјоделец). Доброволното пензиското осигурување, на вработените им овозможува да остварат повисоки пензии, а на останатите граѓани, невработените - домаќинки, студенти, уметници и други, им нуди можност сами со уплата на сопствени средства социјално да се осигурат.

ПРАШАЊА:

1. Да се објасни разликата помеѓу задолжителното капитално и доброволното капитално финансирано пензиско осигурување!

2. Кои лица можат да се осигурат на доброволна основа?

ЗАШТИТА И ОСИГУРУВАЊЕ ВО СЛУЧАЈ НА НЕВРАБОТЕНОСТ

Заштитата или осигурувањето во случај на невработеност е посебна област на трудовото право. Суштината на заштитата на невработените, главно се состои во создавање услови за вработување и социјално осигурување во периодот додека тие лица се без работа во што одредена улога покрај работодавците има и државата, преку Агенцијата за вработување и другите државни институции. Агенцијата за вработување е јавна институција која посредува и помага при вработувањето на работниците и на работодавците, на работниците да се вработат, а на работодавците да најдат квалификувани работници за пополнување на слободните работни места за кои имаат потреба од работници. Посредувањето на Агенцијата за вработување на пазарот на трудот се состои во давање на стручни услуги во размената на трудот меѓу работодавците и невработените и другите лица кои бараат работа. За поквалитетно извршување на својата дејност, Агенцијата за вработување за подрачјето на една или повеќе општини основа подрачни единици

154

154

или центри за посредување при вработувањето како нејзини дислоцирани единици, односно служби. За посредување при вработувањето, можат да се основаат и приватни агенции. Приватните агенции за посредување при вработувањето за разлика од државната агенција, своите услуги на посредување ги извршуваат со наплата од страна на работодавците, како корисници на нивните услуги. Невработено е она лице кое, е регистрирано во Агенцијата за вработување како невработено, кое е способно и сака да работи, активно бара работа, 48, не одбило понуда за вработување и на кое работниот однос не му престанал по негова волја. Лицето нема да се третира како невработено ако е во работен однос, ако извршува работа врз основа на договор за дело, ако е корисник на пензија или ако извршува занаетчиска, земјоделска, сточарска, професионална или друга дејност од која остварува приход кој е понизок од просечната плата на работниците во последните три месеци, потоа, ако е основач или сопственик на трговско друштво, претпријатие или друго правно лице во приватна сопственост и ако одбие обука, преквалификација или работа која му е понудена од Агенцијата. Под привремено невработено лице се подразбира лице кое било вработено и останало без работа и кое активно бара ново вработување. Невработено лице е должно редовно да се пријавува во центарот за посредување при вработувањето во роковите утврдени со закон, и на огласи за потреба од работници објавени во средствата за јавно информирање или во Агенцијата и за тоа редовно да доставува докази. Секое невработено лице за случај на невработеност во периодот додека е без работа е осигурено и може да остварува одредени права под услови и на начин утврдени со закон. Остварување на правата на невработените се поставени врз начелата на социјална правда и солидарност во обезбедувањето на правата и условите за остварување на тие права.

ПРАВА ВО СЛУЧАЈ НА НЕВРАБОТЕНОСТ

Права во случај на невработеност, според законот, задолжително можат да остваруваат наши работници во работен однос во нашата земја, или на работа во странство, ако по нивното враќањето од странство, не се во можност да ги остварат, тие права по друга основа. Ова право се однесува и на брачниот другар, наш државјанин, кој пред заминувањето во странство бил во работен однос. Средства за финансирање на правата на невработените во случај на невработеност, како и за финансирање на дејноста на Агенцијата за вработување се обезбедуваат по пат на придонес од плата на вработениот што го пресметува и уплатува секој работодавец од неговата бруто плата. Придонесот се уплатува на сметка на

48 Во смисла на Законот за осигурување во случај на невработеност под активното барање на работа се подразбира, невработениот работа да барал во изминатите 30 работни дена и ако му се укажала прилика за вработување да може да започне со работа во следните 15 дена.

155

155

Агенцијата за вработување со исплата на платите на вработените. Освен тоа, средства за оваа намена се обезбедуваат и од буџетот на државата и од други извори. Во случај на невработеност за невработените се утврдени овие права: 1) право на паричен надоместок, 2) право на подготовка за вработување (преквалификација или доквалификација и обука), 3) право на здравствена заштита во согласност со прописите за здравствено осигурување, 4) право на пензиско и инвалидско осигурување, во согласност со прописите за пензиско и инвалидско осигурување и, 5) право на инвалидните лица на вработување по поповолни услови во согласност со законот. 1) Право на паричен надоместок. - Право на паричен надоместок се признава на лице кое било во работен однос најмалку 9 месеци непрекинато или 12 месеци со прекин во последните 18 месеци и ако за тоа време додека било во работен однос редовно се уплатувани придонеси на плата под услов да работело со полно работно време или со неполно работно време пресметано во полно работно време или ако вршело сезонска работа подолго од 40 часа неделно и тоа време да му е пресметано во работен стаж. Ова право се признава и за работа во странство. Право на паричен надоместок во случај на невработеност се признава на лице на кое работниот однос не му престанал по негова вина. Не може, на пример, да се оствари право на паричен надоместок ако работниот однос на работникот престанал со отказ на работодавецот за кршење на работната дисциплина, поради неисполнување на работните обврски, по негова желба или на спогодбен начин. Времето за кое се исплатува паричниот надоместок зависи од големината на стажот за кој невработениот е осигурен за случај на невработеност. На лицата кои имаат над 15 години пензиски стаж, а на кои им недостасуваат до пет години стаж, пред исполнување на услови за стекнување право на старосна пензија, паричниот надоместок им се исплатува се додека повторно не се вработат, или до настапување на некои од основите врз основа на кои престанува ова право, на пример, поради исполнување на услови за остварување право на старосна или инвалидска пензија. Паричниот надоместок за невработеност се утврдува и се исплатува врз основа на пресметаните и исплатени плати кај работодавецот согласно прописите на трудовото законодавство, во висина од 50% од просечната месечна нето плата на работникот за последните 24 месеци на работа, за лице кое има право на паричен надоместок до 12 месеци, односно 40% за лице кое има право на паричен надоместок подолго од 12 месеци. Паричниот надоместок за невработеност не може да изнесува повеќе од 80% од просечната месечна нето плата по работник, официјално објавена во последниот месец. Основица за остварување право врз основа на невработеност на наш државјанин кој бил на работа во странство, утврдува Агенцијата за вработување со општ акт, по неговото враќање во нашата земја. Правото на паричен надоместок на секое невработено лице му припаѓа од денот на престанувањето на неговиот работен однос, ако барањето за остварување на правото е поднесено до Агенција за вработување во рок од 30 дена од денот на престанувањето на работниот однос. Ако барањето е поднесено по истек на овој рок,

156

156

паричниот надоместок ќе се остварува за преостанатото време по поднесување на барањето. Исплатата на паричниот надоместок се запира ако лицето е на отслужување или дослужување на воениот рок или е на издржување казна затвор до шест месеци, ако лицето е ангажирано да учествува во вршење на јавни работи над 30 дена и ако е работно ангажирано или врши дејност. По престанувањето на овие причини исплатата на паричниот надоместок продолжува. За секоја промена која влијае на стекнувањето или губењето на правото, невработениот е должен да ја извести Агенцијата за вработување, најдоцна во рок од 8 дена од денот на настанувањето на промената.

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа невработено лице, и кои права се предвидени со законот за овие лица? 2. Кои лица, кои останале без работа имаат право на паричен надоместок, кои се условите за

остварување на ова право и до кога се исплатува? 3. Објасни го значењето на пријавувањето на невработените лица во Агенцијата за вработување?

157

157

МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА ВРАБОТЕНИТЕ И ОСИГУРЕНИЦИТЕ

ЕВИДЕНЦИЈА НА ВРАБОТЕНИТЕ

Евиденцијата поврзана со трудот и работните односи дава преглед на потребните податоци за трудот и работните односи, на пример, податоци за вработените, за искористеноста на работното време, за износот на платите и др. Оваа евиденција обезбедува неопходните податоци потребни за водењето на социјална политика од областа на трудот, работните односи и социјалното осигурување од страна на Собранието на Република Македонија и другите субјекти кои непосредно се занимаваат со оваа проблематика. Постојат повеќе видови евиденции поврзани со трудот и социјалното осигурување за кои се задолжени да ги водат работодавците, претпријатијата, органите на управата надлежни за работите на трудот, службата за вработување, стручните служби на социјалното осигурување и др. Работодавците, обично ги водат овие евиденции: 1) евиденцијата на вработените; 2) евиденција за користење на работното време; 3) евиденција на платите; 4) евиденција за стручно образование и усовршување на вработените и 5) евиденцијата за остварување на правата од работен однос и за изречени дисциплински мерки. Освен овие, работодавците можат да устројат и да водат евиденции за сопствени потреби, како помошна евиденција со која си го олеснуваат своето работење. Податоците од овие евиденции се наменети за службени потреби на државните органи, органите на единиците на локалната самоуправа, јавните институции овластени за прибирање на статистички податоци, Државниот завод за статистика, органот на управата за труд и социјална политика, установите од областа на трудот, социјалното осигурување и социјалната заштита.

МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА АКТИВНИТЕ ОСИГУРЕНИЦИ

Матичната евиденција на активните осигуреници ја води Стручната служба на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Службата на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување може да ги проверува пријавените податоци на осигурениците и во рок од 6 месеци да бара од давателите на податоците, ако не се правилно утврдени, да извршат исправка. Исто така, давателите на потребните податоци (работодавците) се должни за сите извршени исправки, а и за настанатите промени во податоците да достават пријава до Фондот за пензиско и инвалидско осигурување и за тоа да го известат осигуреникот. Матичната евиденција има карактер на јавна исправа. По барање на осигуреникот или работодавецот кај што е вработен, Стручната служба на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување е должна да му издаде потврда за податоците запишани во матичната евиденција.

158

158

Треба да се настојува водењето на матичната евиденција да биде, електронско, современо, ажурно и комплетно, да може за многу кратко време да им овозможи на осигурениците и другите лица, во секој момент брзо и за кратко време да дознаат не само за тоа дали ги исполнуваат условите за признавање на право од пензиското и инвалидското осигурување, туку и за тоа колкава е висината на нивното право.

МАТИЧНА ЕВИДЕНЦИЈА НА КОРИСНИЦИТЕ НА ПРАВАТА (ПЕНЗИОНЕРИ И ДРУГИ КОРИСНИЦИ)

Матичната евиденција на корисниците на правата од пензиското и инвалидското осигурување (пензионери и други корисници) ја води подрачната единица на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување која со решение ги признава правата, односно Фондот кој врши исплата на паричните давања на корисниците на правата. Во матичната евиденција на корисниците на правата се внесуваат истите податоци кои се потребни за во матичната евиденција на активните осигуреници, особено датумот на стекнување и престанување на својството на осигуреник, како и податоци за бројот на часовите минати на работа и за исплатени плати на работникот кои служат за утврдување на пензиска основа. За инвалидите на трудот со намалена, односно преостаната работна способност, покрај податоците во матичната евиденција на осигурениците се внесуваат и овие податоци: 1) вид на право по основ на намалена односно преостаната работна способност; 2) дата на стекнување односно претанок на правото; 3) дата на настанување на инвалидноста; 4) вид и причина за болеста; 5) вид на паричен надоместок 6) основ за определување на паричен надоместок за инвалидност и дијагноза на болеста. Во матичната евиденција на корисниците на семејна пензија се внесуваат и личните податоци за членот на семејството како и за видот на сродството со починатиот осигуреник. За корисниците на паричен надоместок за претрпено телесно оштетување во матичната евиденција, покрај некои од податоците за активните осигуреници и корисниците на старосна пензија или инвалидска пензија (лични податоци, основа на осигурувањето, стручна подготовка за вршење на одредени работи, пензиски стаж по видови со степенот на наголемувањето на стажот) се внесуваат податоци и за: 1) видот, причината и степенот на телесното оштетување и дијагнозата; 2) износот на паричното надоместување за претрпеното телесно оштетување и 3) датум на стекнувањето на правото на паричен надоместок за телесно оштетување. Податоците од матичната евиденција за корисниците на правата, исто како податоците од матичната евиденција за активните осигуреници електронски се обработуваат. Од така обработените податоци може да се види во кои гранки на дејности најчесто доаѓа до повреда на работа или до професионални заболувања, каков е просекот на пензиите по видови на корисници, колкав е нивниот број, како и други неопходни податоци потребни за водење на социјалната политика во областа на социјалното осигурување од каде се црпат потребните податоци за проширување и усовршување на системот на социјалното осигурување (пензиското и инвалидското).

159

159

ЕВИДЕНЦИЈА НА НЕВРАБОТЕНИТЕ

Евиденцијата на невработените лица ја води Агенцијата за вработување. Под невработено лице во смисла на законот се подразбира лице пријавено во Агенцијата за работа, кое е способно и сака да работи и активно бара работа во определен непрекинат период, како што е на пример,сега, во последните два месеци. Невработеното лице се пријавува во подрачната единица на Агенцијата на чие подрачје има постојано место на живеење. Странец може да се пријави како невработено лице ако има одобрение за постојан престој. Ако невработеното лице е корисник на право на паричен надоместок и на здравствена заштита, тоа е должно лично да се пријавува во Агенцијата во пократки рокови (сега на пример, на секои 30 дена и да докажува дека активно барало работа во последниот месец), во спротивно во нареден рок од 30 дена, по истекот на рокот за пријавување, ги губи овие права и се бриши од евиденцијата на невработените лица, со право повторно да се пријави, дури по истек на две години. Од евиденцијата на невработените може да биде избришано и секое лице кое од неоправдани причини одбие работа и не сака да заснова работен однос за работа соодветна на неговата стручна подготовка, со право повторно да се пријави, како во претходниот случај, по истек на две години. Секое невработено лице е должно да се пријавува во Агенцијата на секои шест месеци, со можност да ја известува Агенцијата за видот на услугите што ги бара од него. Работодавецот е должен да го одјави неговиот работник во Агенцијата веднаш, по престанувањето на неговиот работен однос, или со денот на донесување (поднесување) на решение за престанок на работниот однос на работникот, ако има оправдани причини за тоа. Евиденцијата на невработените ги содржи потребните податоци за невработените лица за подрачјето на општината за кое се води или за цело подрачје на државата Евиденцијата на невработените се води во хартиена и електронска форма. За секое лице кое бара работа (вработување) се „отвора” личен картон во кој се запишуваат потребните податоци кои се од значење за остварување на неговите права додека има положба на невработен. Во личниот картон освен личните генерали (има и презиме, датум и место на раѓање и др.) уште се запишуваат податоци за образованието (степен на стручна подготовка и др.), за работната способност, за економската и социјалната состојба, за остварени права врз основа на невработеност и др.

ПРАШАЊА:

1. Објасни го значењето на матичните евиденции! 2. Изврши поделба на матичните книги по видови? 3. На кој начин и во која форма се водат матичните евиденции?

160

160

161

161

ОСНОВИ НА ЈАВНО ПРАВО (ИЗБОРЕН)

162

162

163

163

МЕЃУНАРОДНО ЈАВНО ПРАВО

ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА МЕЃУНАРОДНОТО ЈАВНО ПРАВО

Меѓународното јавно право е право кое ги регулира односите помеѓу државите, како и односите помеѓу државите и другите меѓународни субјекти. Колку повеќе се развива толку повеќе има потреба од меѓународно регулирање на општествените односи, со тоа и за создавање на нови посебни гранки на меѓународното право, какви што се договорното право, дипломатското и конзуларното, сообраќајното (поморското, информатичкото, поштенското), административното, кривичното, хуманитарното и други гранки на правото. Класичното јавно право се делело на меѓународно воено право и меѓународно мирновременско право. Во поглед на односот помеѓу меѓународното и националното право во науката постои поделеност. Едното учење е за давање на првенство на меѓународното јавно право во однос на националното (домашното). Второто е спротивно од првото и според ова учење, државите се обврзани на меѓународното јавно право само затоа што го прифатиле со своите правни и други акти. Во секој случај меѓународните обврски имаат посебно дејство на националното право, обично, според принципот Lex specialis derogat legi general (специјалниот закон е пред општиот закон). Во оваа смисла, во Уставот на Република Македонија во член 8 став 1 точка 10 е предвидено „почитување на општоприфатените норми на меѓународното право” како темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија. Современото меѓународно право има околу четири века историски развој. Меѓутоа, историските артефакти (споменици и др.) и старата преписка (договори за мир, пријателства, сојузувања и сл.) на старата блиско источна цивилизација, на стар Египет, Палестина, Асирија, Феникија, подоцна и стара Грција, старата Римска држава, говорат дека зачетоците на институциите на меѓународното право се од пред две илјади години. Така грчките државички, во тој период кога воделе војни, се придржувале на определени воени правила во меѓусебните војни, склучувале воени сојузи и сл. Кај Римјаните ова е уште покарактеристично, кога на пример, постоело посебно право за странците. Во средниот век, некаде по осумнаесеттиот и деветнаесеттиот век и подоцна, кога создавањето на средновековните држави е покарактеристично се повеќе се развива меѓународната трговија, со тоа се појавуваат и трговските обичаи и правила на поморското право, трговските арбитражи и др. Тоа се предуслови и за развој на меѓународното јавно право. Тоа доведува до појава на потреба од испраќање на постојани мисии во други држави. Прва таква мисија во тоа време испраќа папата кај франачките кралеви. Набрзо, Венеција, Фиренца и другите италијански републики почнале да испраќаат свои амбасадори во поодделни европски држави. Кон крајот на петнаесеттиот век тоа, веќе, станува редовна практика на тогашните кралства.

164

164

Во XVII се појавува и првото значајно научно дело по меѓународно јавно право (1625 година) на Хуго Гроциус кое извршило огромно влијание на развитокот на науката на меѓународното јавно право. Јакнењето на улогата на големите сили во капитализмот ќе доведе до појава на потребата за поставување на некои поважни начела врз основа на кои ќе се уредуваат меѓународните односи, посебно начелото за еднаквост помеѓу државите во овие односи кои од особено значење се за помалите држави. Такви начела се, на пример, начелото за немешање во внатрешните односи на другите држави, понатаму, територијалниот интегритет, решавање на територијалните проблеми по пат на плебисцит (со изјаснување на народот) итн. Конечно во XIX настанува делумна кодификација на дипломатското право на конгресите одржани во Виена (1815) и Ахен (1818) година. Се зголемува бројот на меѓународните арбитражи, арбитражни судови итн. Се појавува принципот за слободна пловидба на меѓународните реки. По Првата светска војна во Париз (1919) кога е склучен Парискиот договор за мир, доаѓа до создавање на првата меѓународна организација - Друштвото на народите. Од големо значење е основањето на Постојаниот меѓународниот суд на правдата во Хаг, усвојувањето на Женевскиот акт за мирно решавање на меѓународните спорови (1928) и други пропратни документи. Мобилизирајќи ги народите за борба против силите на фашизмот, за време Втората светска војна, сојузничките држави ја прогласуваат Атлантската повелба (1941) како платформа за идното уредување на светот врз основа на рамноправност и правото на самоопределување на сите нации. Веднаш по војната се поставува основа на развиток на меѓународното право во рамките на Организацијата на обединети нации (ООН). Изворите на меѓународното јавно право како и кај другите гранки на правото се материјални и формални. Материјалните извори на меѓународното јавно право суштински се разликуваат од материјалните извори на националното право. Употребата на сила како санкција во меѓународното јавно право е релативна. Таа зависи од вистинските меѓународни односи и рамнотежата на силите, а и од односот на силите и нерамномерниот развој на државите на светот. Најстар извор на меѓународно јавно право е меѓународниот обичај, којшто почесто се применува во меѓународните односи на меѓународното јавно право. Од формалните извори на меѓународното право најзначајни се меѓународните договори. Во оваа смисла посебно значење има Повелбата на ОН која има приоритет во однос на другите меѓународни договори кои не се во согласност со Повелбата. Според Статутот на Меѓународниот суд на правдата во извори можат да се вбројат и „општите начела на правото признати од цивилизираните нации”. Судските одлуки и доктрините49 се сметаат за помошни и споредни извори. Понатаму, во извори влегуваат одлуките и препораките на ОН, а некои автори како

49 Учења изложени како систем или мислења на една литературна или филозофска школа.

165

165

извор ја спомнуваат и правичноста, кога тоа е нужно за да се покрие некоја правна празнина. Договорите го создаваат меѓународното право, но, ги обврзуваат само оние држави што ги потпишале. Мултилатералните договори во чие потпишување учествувале поголем број потписници се викаат конвенции. Оние земји кои не ја потпишале конвенцијата, а отпосле се согласиле со правилата на конвенцијата, тие правила во тој случај стануваат општо прифатена меѓународна норма. Со конвенциите се покриваат голем број на предмети, како на пример, територијата, одговорноста на државите, човековите права, договори и употребата на сила. Субјекти на меѓународното јавно право се носителите на правата и обврските во меѓународните односи кои по меѓународното право непосредно ги остваруваат своите права и одговорности за неисполнување на своите обврски. На прво место тоа се државите. Понатаму, субјекти на меѓународното право се и поодделни меѓународни организации и тела, делумно или во целост. Обединетите нации имаат право да склучуваат договори со државите или други меѓународни организации, да примаат и испраќаат дипломатски претставници, да преземаат, понекогаш и оружени акции против агресорот. Меѓународните невладини организации иако не се субјекти на меѓународното право во целосна смисла на зборот, некои од нив имаат важна функција и улога, како што е на пример, Меѓународниот црвен крст и други меѓународни хуманитарни организации. Човекот како единка не е непосреден субјект на меѓународното јавно право, зашто не може самостојно да се служи со одредбите на меѓународното јавно право, склучени во негова корист, туку тоа го прави државата на која припаѓа или на чија територија престојува. До неодамна, само државите беа предмет на меѓународното право, но сега и поединците имаат права што се признати. Европската конвенција за човекови права и Универзалната декларација за човековите права на ОН придонесоа државите да се заложат за заштита на поширок круг на човекови права. Повелбата на ОН која нема сила на закон, бара почитување на правата, но, без тие да се пренесуваат на поединци. Тоа значи дека поединецот правото кое е признато со меѓународните акти може да го оствари само преку својата држава.

ДИПЛОМАТИЈА

Зборот дипломатија потекнува од грчкиот збор диплома што во превод значи акт на суверен субјект превиткан на две. Како поим и израз во современа смисла, влегува во употреба во поновата историја, прво во Франција во времето на францускиот државник, кардиналот Ришеље, а потоа и во другите европски земји. Дипломатијата е умешност на решавање на меѓународните тешкотии по мирен пат. Освен умешност, под поимот дипломатија се подразбира и спротивност во водењето на некоја работа, понатаму, назив на надлежната државна служба на една земја, кариера или животен пат во таа служба и на крај, самата надворешна политика. Ова е поширокото значење на поимот дипломатија. Во своето потесно

166

166

значење, дипломатијата е средство за комуникација помеѓу субјектите на меѓународното право кои одржуваат дипломатски односи. Во дипломатијата владите на државите комуницираат и дејствуваат помеѓу себе преку свои официјални претставници. Историски, дипломатијата е една од најстарите институции на меѓународното право и се сретнува, уште во времето на најстарите држави на Исток (Асирија, Индија), Стара Македонија, Стара Грција, Рим, кога за прв пат се признава неповредливост на дипломатските претставници. Посебно, треба да се подвлече значењето на Филип II кој развил систем на дипломатија уште во тоа време. Филип II, кој бил мудар и вешт во раководењето на македонската држава ја развил дипломатијата за постигнување на целите по мирен пат, помалку со употреба на сила. Ја претпочитувал дипломатијата пред употребата на силата. Тој уште рано покажал способност како воен заповедник, но и како дипломат. Развил способност да ја балансира употребата на сила со тактично водење на преговори, според потребите на секоја конкретна ситуација.50 Така, може да се рече дека во овој период на Филип II, а и во подоцнежните периоди на македонските кралства, се развило високо ниво на македонска дипломатска соработка со соседните балкански држави: Атина, Спарта, Тесалија, и другите балкански кралства.51 Првите почетоци на нешто поразвиена дипломатија смисла, се од периодот на ренесансата, со развој на установите за постојана дипломатија, кога Венеција, Милано, Тоскана, Фиренца и други италијански градови воведуваат дипломатски претставници. Во петнаесеттиот век се создава дипломатијата како постојана државна функција во која дипломатите имаат јасни права и обврски, со утврдување на правила за нивното работење. Дипломатијата во денешна смисла започнува некаде во осумнаесеттиот век. Првото министерство за надворешни работи како орган за водење на работите во меѓународните односи е основано во Франција (1626). Потоа, вакви министерства започнале да се основаат и во други земји. Дипломатијата како дисциплина си има свој предмет на интересирање. Нејзината специфичност бара посебен метод на нејзино проучување со употреба на посебна техника која се состои од разни средства, инструменти и постапки кои се користат

50 „Се говори дека Филип бил погорд на неговите вештини во стратегијата на неговите дипломатски постигнувања отколку на неговата храброст во актуелна битка“. „За стабилизирање на границите на државата подеднакво успешно ги користел и браковите за обезбедување на граничните области на подолгорочна основа. Тој практикувал да се жени при секое водење на војна, се женел со повеќе од пет жени од соседните држави (Илирија, Епир, Тесалија, Тракија и др.) во прв ред од политички причини. Интересно е што според обичаите во тоа време Македонците имале право да стапуваат во брак со повеќе жени (Јуџин Борза, „Во сенката на Олимп“, стр. 233 и 234, превод од англиски, Патрија, Скопје; „Александар Македонски македонизам, П. Костурски и Р. Поповски, стр. 39, Дата понс, Скопје, 2000 година).

51 Ова било особено важно за искористувањето на македонските богати шуми за приходи и за постигнување на дипломатски цели, што барало и надзорнички персонал, да ја надгледува сечата на дрво, неговата испорака под услови од договорните или преговорачките аранжмани, како и за проценката и собирањето на приходите.

Овие административни работи ги извршувале јавни службеници, поставени од кралот кој бил исклучиво надлежен за водење на надворешната политика. Сите вакви и слични договори се склучувале со кралот лично. Другите луѓе биле само членови на кралското семејство, кои се појавуваат како соопштувачи и реализатори на она што било договорено. Специјалните задачи се давале на луѓе од доверба (на пример, на советниците на кралот) (Јуџин Борза, „Во сенката на Олимп“, превод од англиски Патрија, стр. 278. Скопје, 2004 година).

167

167

во прибирањето на податоци, меѓусебното информирање и објаснување и друго што може да се употреби во водењето на надворешната политика на една земја. До Првата светска војна како дипломатски јазик од посебно значење е францускиот и во тоа време било корисно секој дипломат да го знае овој јазик. По Првата светска војна во дипломатијата се воведува и англискиот јазик. Затоа, многу земји, подоцна, барале конверзацијата, меѓународните договори, спогодбите и други поважни меѓународни документи да бидат пишувани и водени и на нивниот јазик. Иако за светски јазици се сметаат францускиот, англискиот, шпанскиот, рускиот, германскиот и кинескиот јазик, формално ниеден јазик, денес не е признат за официјален јазик. Затоа употребата на преведувачи е значително зголемена. Дипломатијата може да е билатерална во која преговорите се водат преку амбасадите и мултилатерална во која преговорите ги водат амбасадори, како претставници од неколку земји и земјата домаќин, понатаму конференциска и лична. До Првата светска војна ретки биле големите конференции и самити. По Втората светска војна ваквиот нов начин на преговори меѓу повеќе држави наречен „конференциска дипломатија” наоѓа се поголема примена. Станува збор за директни преговори меѓу шефови на држави, претставници на влади или министри за надворешни работи. Тоа е процедура, начин на работа на делегации и стручњаци собрани на конференција со цел да решат одреден проблем. Сретнувањето за разгледување и решавање на некој проблем, обично е во некој поголем град на една од земјите учеснички на конференцијата. Конференциската дипломатија наоѓа употреба во рамките на ООН, меѓународните и регионалните организации. Се разбира дека најголемо значење имаат конференциите на ООН и тие треба најмногу да се практикуваат и негуваат, зашто се од глобално значење. Личната дипломатија како вид на дипломатија значи учество во активни преговори на шефови на држави, претседатели на влади или министри за надворешни работи. Ваквата дипломатија има и некои предности, особено ако се во прашање претставници на повлијателни држави, кога на пример, министерот за надворешни работи, наместо амбасадорот, доаѓа на самото место и со својот авторитет, искуство и знаење го решава проблемот. Кај личната дипломатија често се развива лично пријателство на учесниците и така се создава пријателска атмосфера за решавање на споровите. Понекогаш личното пријателство може да има и поинаков ефект и да оневозможи успешни дипломатски преговори. Билатералните и мултилатералните разговори или преговори се двострани или повеќестрани јавни преговори во дипломатијата. По исклучок преговорите може да се водат тајно. Таквото водење на преговори е наречено тајна дипломатија, бидејќи е исклучена јавноста. Понекогаш тајната дипломатија може да даде подобри резултати, зашто преговорите се водат со „отворени карти” со непосредно и јасно изнесување на фактите и тоа може да доведе до полесно постигнување на спогодба. Резултатите од спогодбата се објавуваат во вид на соопштение или коминике во

168

168

кое се изнесуваат одредени степени на спогодба или се изнесуваат причините зошто не е постигната спогодба.

ДЕЈНОСТ НА ДИПЛОМАТИЈАТА

Според Виенската конвенција за дипломатските односи од 1961 година дејноста на билатералната дипломатија се состои од овие функции: претставување на интересите на државата во земјата во која е испратен

дипломатскиот претставник; заштита на интересите на нејзините државјани во границите што ги дозволува

меѓународното право; преговарање со владата на државата во која е акредитиран дипломатскиот

претставник; известување за условите и развојот на државата на службување и поднесување на

извештај за тоа; и унапредување на пријателските односи и развој на економските, културните и

научните односи меѓу две држави. Покрај Виенската конвенција за дипломатските односи треба да се спомнат Виенската конвенција за конзуларни односи од 1963 година (влезе во сила во 1967 година), Конвенцијата за специјални мисии од 1969 година, меѓународните договори, меѓународното обичајно право и други меѓународни акти.

ОРГАНИ ЗА ОДРЖУВАЊЕ НА МЕЃУНАРОДНИ ОДНОСИ

Субјекти на меѓународното право се државите и меѓународните владини организации како правни лица. Тие, за да можат да стапуваат во меѓународни односи мора да имаат свои органи. Ова е последица на нивните акти кои ги обврзуваат државите и меѓународните организации чии претставници се овие органи. Комуникацијата меѓу државите во меѓународното право се остварува преку дипломатските и конзуларните мисии. Државите со свои акти ги утврдуваат условите за лицата овластени да ги претставуваат во меѓународните односи. Со правилата на меѓународното право се определени класите, ранговите, односно редовите и дејноста на овие лица кои се назначени во ваквите мисии52. Органите за одржување на меѓународни односи се поделени во две групи. Во првата се органите кои својата меѓународна дејност ја вршат внатре во територијата на државата која ја претставуваат, а во втората лицата кои ги вршат своите функции 52 Понапред е кажано дека меѓународните односи меѓу државите кои се појавиле уште во средниот век, се одржувале според прифатените, меѓународни обичајни правила и создадената меѓународна практика и дека на Виенскиот конгрес е извршена прва делумна кодификација на дипломатското право, кога биле одредени класи на дипломатските претставници, како на пример, амбасадори, ополномоштени министри, отправници на работите и др. Во 1818 година на Ахенскиот конгрес создала уште една класа – министри, резиденти. Во 1946 година е усвоена Конвенција за привилегии и имунитет на ОН и во 1947 година Конвенција за привилегиите и имунитетите на специјализираните агенции на ООН.

169

169

во името на својата држава на територијата на друга држава или во некоја меѓународна организација. Во првата група органи спаѓаат централните органи на државната власт: шефот на државата, шефот на владата и министерот за надворешни работи, а во втората: дипломатските и конзуларните претставници (амбасадори, конзули, итн.). Државата за лицата што ги именувала да ја претставуваат во меѓународните односи ги известува другите држави. Шефот на државата e орган на централната државна власт кој ја претставува и застапува својата земја во меѓународните односи. Неговите акти ја обврзуваат неговата земјата која ја претставува. Ваква обврска имаат и другите шефови на државите. Шефот на државата ги поставува и отповикува амбасадорите и ополномоштените министри на својата држава. Издава акредитивни писма на амбасадорите и ополномоштените министри на својата земја и прима акредитивни и отповикливи писма од акредитираните дипломатски претставници во неговата земја. Врши размена на ратификуваните инструменти со кои ја известува другата страна дека заклучениот договор стапил во сила. Тој е овластен да води меѓународни преговори, како и да потпишува определени договори без полномошно. Кога патува во странство во службена мисија шефот на државата ужива целосна заштита, привилегии и имунитет и посебни почести. Ужива привилегии и во приватни посети, но, без почести. Владата е вториот државен орган за одржување на меѓународни односи. Бидејќи таа е колегијален орган, нејзината волја ја изразуваат претседателот на владата и министерот за надворешни работи. Изјавите на претседателот на владата и на министерот за надворешни работи дадени во името на владата ја обврзуваат владата. Министерот за надворешни работи раководи со службата за надворешнана работи. Тој е раководител на сите службеници вработени во министерството и на сите службеници во дипломатските претставништва во странство. Тој дава насоки за работата на дипломатските и конзуларните претставништва, води преговори со други земји за разни прашања од надворешната политика. Испраќа ноти и меморандуми до дипломатските мисии на странски земји акредитирани во неговата земја, прима исто такви писма од нив. Дипломатските претставници може да се постојани и повремени односно привремени претставници. Постојаните претставници своите функции ги вршат постојано во една или повеќе држави. Иста ваква положба и својство имаат и оние кои својата функција ја вршат постојано во некоја меѓународна организација, на пример, во ООН. Повремените претставници се должни да извршат само определена задача и со тоа престанува нивната функција. Во прв ред тоа се делегации кои водат дипломатски преговори со делегации на други држави, специјални амбасадори, набљудувачи, пратеници и шефови на држави, учесници на меѓународни конгреси, конференции, односно самити од глобално светско значење.

170

170

Покрај државите кои имаат постојани мисии во други држави, исто вакво право да испраќаат и примаат дипломатски мисии имаат и државите како членки на меѓународни организации.

ДИПЛОМАТСКИ ПРЕТСТАВНИШТВА

Дипломатско претставништво е претставништво на една држава на територијата на друга суверена држава. Може да биде дипломатско или конзуларно претставништво во зависност од тоа дали тоа се акредитира кај централната влада или локалните власти на државата која го прима. Дипломатското претставништво во зависност од кој ранг е може да биде амбасада, пратеништво, постојано отправништво на работите. Исто е и со конзулатот во зависност од кој ранг е конзулот, може да биде генерален конзулат, конзулат, вицеконзулат, конзуларна агенција. Големината на дипломатските и конзуларните претставништва зависи на прво место од интензитетот и обемот на односите помеѓу државите. Нема правила со кои бројот на персоналот на едно странско претставништво (дипломатско или конзуларно) би се регулирал. Обично, се поаѓа од тоа бројот на персоналот да биде во „разумни граници”.53 Дипломатски персонал се сите лица вработени во дипломатската мисија. Тоа се професионално оспособени лица за извршување на ваков вид на работи и задачи од дипломатска, административно - правна и техничка природа. Персоналот е распореден во три групи. Првата група ја чинат: советниците, секретарите и аташето (воено аташе и др.), како и друг службен персонал на кој му е признат дипломатски статус класиран во прва група. Втората група ја чинат лицата вработени како административен и технички персонал и тетата група: членовите на послужениот персонал. Покрај овие постои уште една група „приватна послуга” во која спаѓаат лицата кои се вработени во приватна или лична служба на член на мисијата, на пример, куќна помошничка на амбасадорот, само што тие не се службеници на државата што акредитира. Зградите на дипломатските и конзуларните претставништва се изземени од власта и јуриздикцијата на територијалната држава и тие се третираат како да се надвор од нејзината територија. Ваквото изземање во правото е наречено екстериторијалност. Тоа значи право на дипломатските претставници и функционерите на меѓународните организации да не подлежат на контрола, на власта и на правото на државата во која ги извршуваат своите функции. Тие привилегии во меѓународното право се признати со цел на тие лица да им се обезбеди непречено вршење на нивните должности. Под зграда во овој случај се подразбира зградата во која е сместена дипломатската мисија, односно конзулатот, вклучувајќи ги и споредните простории и двориштето,

53 Малите држави многу се чувствителни на големи претставништва на големите сили, зашто, често се случува големиот број на персонал да има можност да ја информира својата влада многу повеќе отколку што тоа е во интерес на територијалната држава.

171

171

или зградите во кои се сместени поодделни делови (одделенија) на мисијата. Поновата практика овој поим го прошири и на просториите на другите установи на државата која испраќа дипломатски претставници, а кои не влегуваат во редовната дејност на мисијата. Поимот неприкосновеност значи и должност на територијалната држава (државата домаќин) во секоја околност да ја штити зградата на дипломатската мисија. Шефот на мисијата може и сам да ги повика органите на територијалната државна власт на помош во случај на убиство, кражба, пожар и сл. Меѓутоа, тие, мора да се повлечат во секое време по барање на шефот на мисијата. Во некои држави на Латинска Америка се практикува и право на дипломатски азил, односно, право на давање на засолниште во крилото на дипломатската зграда или во простории наменети за лица кои бараат скривалиште од прогонување на територијалната државна власт. Нашата земја по осамостојувањето отвори повеќе дипломатски претставништва во повеќе земји. Со оглед што сме мала земја некои од нашите дипломатски претставништва „покриваат” и вршат дипломатска мисија во повеќе земји од еден регион.

ПОСТАПКА ЗА ВОСПОСТАВУВАЊЕ НА ДИПЛОМАТСКИ ОДНОСИ

ПОСТАВУВАЊЕ НА ДИПЛОМАТСКИ ПРЕТСТАВНИЦИ

МЕЃУСЕБНА СПОГОДБА, АГРЕМАН, АКРЕДИТИВНО ПИСМО

За да се воспостават дипломатски односи помеѓу две држави потребно е за тоа, државите, да постигнале претходна спогодба, дури, потоа доаѓа до размена на дипломатски претставници, кога се договараат и за класата на дипломатските претставници. Дипломатските односи се еден вид на службени односи воспоставени помеѓу две држави или други меѓународни субјекти на меѓународното право (меѓународни организации). За да дојде до воспоставување на дипломатски односи меѓу две држави, а потоа и до размена на дипломатски претставници54 потребно е двете држави претходно да заклучиле меѓусебна спогодба во согласност со правилата на Виенската конвенција за дипломатски односи од 1961 година. За да се воспостави дипломатска мисија и да се испрати нејзиниот шеф (амбасадор), потребно е државата која го испраќа да добие согласност од државата во која се акредитира. Барањето на ваква согласност се вика агреман. Поинаку 54 Акредитивно писмо е легитимација за поставување на новиот шеф на дипломатската мисија. Писмото содржи име, дипломатска класа, други титули, предмет на мисијата и текст со желба за зацврстување на пријателските односи помеѓу двете држави. Тоа е од формален карактер во кое е содржан целиот назив на државата и нејзините шефови. Го упатува непосредно еден шеф на држава на другиот. Акредитивното писмо на постојано испратено лице за вршење на дипломатска работа го упатува еден министер за надворешни работи на другиот на државата со која се воспоставени или се воспоставуваат дипломатски односи. Копија од акредитивното писмо дипломатскиот претставник предава на официјална аудиенција на министерот за надворешни работи. Ако министерот за надворешни работи утврди дека акредитивите се во ред се закажува свечено предавање на шефот на државата. Свеченото предавање не е секаде исто и тоа зависи од локалниот церемонијал. При предавањето на акредитивите, новиот дипломатски претставник (новиот амбасадор) држи краток говор, а шефот а државата, исто на таков начин одговара.

172

172

кажано, агреманот е согласност на една држава да прифати едно дипломатско лице за шеф на дипломатската мисија. Со барањето за добивање согласност, државата поднесува основни биографски податоци за лицето што има намера да го именува за шеф на својата мисија. Агреманот се практикува за да се избегнат евентуални недоразбирања за прифаќање на едно лице кое се испраќа за шеф на дипломатската мисија во врска со неговата личност, зашто државата во која треба да замине во мисија може да го одбие агреманот ако за тоа има причини. По правило, агреман се бара усно со приложување на основните биографски податоци за лицето кое се испраќа во мисија. Агреман односно согласност се бара и при назначување на воено поморско и воздушно аташе. Шефот на мисијата и членовите на дипломатскиот персонал, по правило се и треба да бидат државјани на државата која ги акредитира. Од ова правило под одредени услови може да има исклучоци. Дипломатскиот претставник се поставува за шеф на дипломатската мисија со правен акт (декрет, указ) на шефот на државата или друг надлежен орган на државата. Новоименуваниот амбасадор или друг дипломатски претставник при заминувањето во мисија, со себе носи акредитивно писмо за акредитација и дипломатски пасош55. Свеченото предавање на акредитивите на шефот на државата (претседателот, монархот) се смета за официјален почеток на мисијата на новиот дипломатски претставник (амбасадор) иако, според Виенската конвенција за дипломатски односи, мисијата може да почне и со самото предавање на копијата на акредитивните писма на министерот за надворешни работи. Во врска со ова самата држава одредува кои од овие два начини ќе го усвои за почеток со работа на новата мисија. Изјавата на амбасадорот ја обврзува државата коа го испраќа. Основна задача на дипломатскиот претставник е да ги штити интересите на својата држава и своите граѓани во државата во кој е акредитиран.

ФУНКЦИИ НА ДИПЛОМАТСКАТА МИСИЈА И КОНЗУЛАТИТЕ

ФУНКЦИИ НА ДИПЛОМАТСКАТА МИСИЈА:

ја претставува државата од која е акредитирана во територијалната држава; ги штити интересите на државата што ја акредитирала и интересите на своите

државјани во територијалната држава во рамките на меѓународното право; води преговори со владата на територијалната држава;

55 Дипломатскиот пасош е посебен вид на патна исправа за премин на државната граница која се издава на одредена категорија на лица, на државјаните кои по службена должност одат во странство (на службата на дипломатското и конзуларното претставништво, постојаната мисија или работа за извршување на работи во меѓународните организации). Дипломатски пасош се издава и на членовите на потесното семејство на амбасадорот и дипломатскиот персонал.

173

173

ја известува владата што ја акредитирала со сите дозволени средства за условите и развојот на настаните во државата во која е акредитирана и ги унапредува пријателските односи; и

ги развива стопанските, културните и научните односи меѓу државата што ја акредитирала и територијалната држава.

Шефот на дипломатската мисија (амбасадорот) ја претставува својата земја во територијалната држава, ги изнесува ставовите на својата земја по сите прашања и обратно ги пренесува ставовите на територијалната држава од својата влада по сите поважни прашања, ги штити интересите на својата земја итн.

ФУНКЦИИ НА КОНЗУЛАТОТ:

Ги штити интересите на државата што го наменувала; Го помага развојот на трговските, културните и економските односи; Ја известува земјата која го наименувала за условите и развојот на трговските,

економските, културните и другите односи; Издава пасоши на државјаните од државата што го наименувала; Им издава визи и други документи на лицата што сакаат да патуваат во државата

што го наименувала; Врши матични работи, води евиденции во матичните книги; Ги штити интересите на државјаните, физичките и правните лица во врска со

наследувањето согласно прописите на територијалната држава; Помага на државјаните да им се одреди застапник; Доставува судски и други акти, итн.

ДИПЛОМАТСКА ЛИСТА

Тоа е службен список на постојаните дипломатски претставници во државите (сите дипломатски службеници), со потребните податоци за нив, на пример, ранг, брачен другар, адреса, итн. За да може да има дипломатски имунитет и да може да се повикува на него, секое од овие лица, мора уредно да е пријавено на протокалот на министерството за надворешни работи на територијалната држава дека го прифатила и завела во дипломатската листа. Покрај дипломатска легитимација, за другите органи на државата важно е дали лицето кое се повикува на дипломатски имунитет и привилегии е запишано во дипломатската листа. Уписот во дипломатската листа се врши по азбучен ред на дипломатските претставници на државата.

ДИПЛОМАТСКИ ПРОТОКОЛ

Протоколот се состои од правила утврдени со церемонијалот кои треба да се применуваат во секој конкретен случај кога ќе се појави потреба. Повеќето од

174

174

протоколарните правила се прифатени обичајни правила од меѓународната заедница. Зборот протокол потекнува од византиската дипломатија и означува воведен дел на свечените пишувани документи во кој се наведени имињата на учесниците на средбата. Поимот протокол во меѓународните односи има повеќе значења. Така, под протокол се подразбираат образложени и аргументирани ставови на државната делегација на некоја меѓународна конференција во врска со толкувањето на меѓународни договори околу „намерите на преговарачките страни” со цел да се уреди некој проблем. Дипломатскиот протокол претставува збир на правни правила и норми за однесувањето на дипломатските претставници и територијалните органи; државен церемонијал спрема официјалните претставници на странските држави; практика на меѓународна куртоазија, итн. Протоколот е и назив на она одделение или служба на министерството за надворешни работи на секоја држава кое се грижи за примена на дипломатскиот протокол. Правилата на дипломатскиот протокол се наменети за изразување на учтивост помеѓу државите и нивните службеници. Извршувањето на сложените и обеми работи од меѓународните односи, унапредувањето на сите меѓународни политички, економски, културни и др. односи за кои се ангажирани и дипломатските претставници, можат да бидат успешни само, ако се обезбедени услови за непречена работа на дипломатските претставништва. Создавањето на амбиент за непречено одвивање на мирољубиви односи меѓу суверени и рамноправни држави е главна работа на дипломатскиот протокол и церемонијал. Протоколот на секоја земја е важна “служба во сенка”, која се грижи во рамките на меѓународните правила и обичаи на дипломатските претставници, да им биде даден соодветен третман со домашните прописи и вообичаена практика, да им бидат обезбедени имунитетот и предвидените привилегии на кои тие имаат право и непречено вршење на нивните функции во интерес на успешно развивање на односите меѓу државите во сите подрачја. Во оваа смисла, протоколот им го определува соодветното место на политичките и административните личности, ги гарантира правата на вршителите на државната служба, ги решава проблемите кои ќе се јават на пресеансот56 (фр.-préséance) околу несогласувањата во врска со предностите во редоследот на сместувањето и седењето и користењето на доделените привилегии и имунитет. Протоколот секому му гарантира слобода во дејствувањето во секојдневните активности на парламентот, владата, администрацијата на странските влади кои својата работа ја извршуваат во согласност со упатствата добиени од

56 Правила за давање на првенство на седење и почести, кои поаѓаат од статусот, положбата, функцијата што ја врши едно лице во дипломатските и другите официјални односи.

175

175

својата влада (дипломати, конзули, меѓународни службеници, како и приватните лица што не припаѓаат на овие категории). За време на водењето на преговори и склучувањето на меѓународни акти, протоколот и церемонијалот треба да обезбедат куртоазен ред, да пропишат правила на предност меѓу дипломатите што престојуваат на иста територија, како и меѓу нив и меѓу претставниците на земјата за прием, почитувајќи го притоа, принципот на рамноправноста на државите. На јавните свечености, протоколот ги применува и начините на однесувањето; ги одредува правилата при размената на службена и приватна преписка, начинот на облекувањето, она што треба да ја подвлече положбата и почитта за она за што е назначен, признати од другите административни и политички власти и општеството. На оние кои не вршат службени должности протоколот треба да им обезбеди место на свеченоста според возраста, рангот и звањето. Самиот церемонијал го покажува и степенот на односите меѓу одделните земји. Тоа е поради тоа што има се почести контакти меѓу одделни шефови на држави, меѓудржавни посети, размена на делегации, учество на разни прослави, итн.

ДИПЛОМАТСКА ПРЕПИСКА

Се разликуваат два вида дипломатската коресподенција: официјална и полуофицијална, односно службена и полуслужбена. Под поимот „официјална кореспонденција” се подразбира секое писмо или која било друга комуникација што се реализирани од службеник на владата по службена должност за работи од неговата надлежност. За полуофицијална или полуслужбена кореспонденција се сметаат писма разменети помеѓу лица задолжени за извршување на административните работи. Најпосле, преписката може да биде и лична или приватна преписка. Ваква преписка поретко се употребува за пренесување на официјални работи. Наоѓа примена кога се сака да се изрази благодарност за некои убави и пријатни мигови, за добро организиран и срдечен прием, за испратени работи за некаква лична колекција, книги или други лични работи.

СЛУЖБЕНА ДИПЛОМАТСКА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА

ДИПЛОМАТСКИ НОТИ

Службената дипломатска кореспонденција претежно ја чинат разни видови дипломатски ноти и други видови писма. 1) Нота во писмена форма е првиот вид на преписка, најчесто применувана во дипломатијата. Ваквата нота која ја потпишува амбасадорот се испраќа до министерот на земјата домаќин. Нотата се пишува во прво лице, поретко во неофицијални околности и во трето лице. 2) Вториот вид на нота е вербална нота која една амбасада, непотпишана и напишана во трето лице, ја упатува до министерството за надворешни работи во земјата домаќин. Во практиката ваквата нота започнува со вообичаена фраза, со

176

176

наведување на името на земјата за чија амбасада станува збор, а потоа она на што се однесува „.ги испраќам своите комплименти и имам чест да известам, информирам” итн., продолжувајќи со изнесување на содржината на материјата за која станува збор. 3) Во третиот вид дипломатска преписка се повеќе, различно наречени ноти со кои се укажува на нешто или се протестира. Некои од нив се заеднички или колективни ноти во кои е искажан заеднички став по некое прашање, на претставници на повеќе држави. Мемоарот или ед мемоарот, како уште се нарекува е од третиот вид преписка. Тој е без потпис, а се однесува на факти и прашања кои добро му се познати на примачот, или тоа е изјава, која веќе усно е пренесена (Се предава со текст во кој се изложува водениот разговор за одреден предмет). Во оваа преписка треба да се спомне и меморандумот кој претставува белешка во која детално се образложува фактичката и правната страна на некое прашање. Меморандумот, исто така, не се потпишува, нема печат и ги нема вообичаените форми на учтивост. Меморандумот може да е и нота што ја испраќа шефот на државата. Ваквата нота обично, започнува со зборовите: „Долупотпишаниот доби задача да.... “ (Во американската дипломатска практика меморандумот претставува нота испратена во името на американското министерство за надворешни работи). Можно е понекогаш повеќе амбасади да потпишат единствена порака до владата на земјата домаќин, што е позната како заедничка нота. Често ваквата нота се третира како начин на притисок и заплашување, кога победниците во некоја војна сакаат да диктираат одредени услови на победениот или кога се сака да се ослободи, на пример, некој заробен новинар во војна, да се спречи неговата егзекуција ако е осуден на смрт и сл. Во практиката ретко се употребува. Колективна нота која ја упатуваат претставници на повеќе земји до една влада (држава) со цел да и обрнат внимание на одредени заеднички забелешки. Се пишува во еден примерок, кој го пишуваат сите шефови на дипломатската мисија, а се врачува на состанокот на кој се присутни сите потписници. Бидејќи содржината на нотата не се менува, неа може да ја испрати секој шеф на дипломатската мисија посебно. Но, важно е сите шефови на дипломатската мисија да ја испратат нотата истовремено. Слична на колективната нота, е таканаречената идентична нота, во која може да има разлики во зборовите, но, во својата суштината, главно, е иста како колективната нота. Ваквата нота не e толку агресивна и толку свечена како колективната. Многу почесто, повеќе министерства од повеќе земји можат да соработуваат околу ваква нота, само што секоја од нив засебно ја испраќа пораката до примачот на нотата. Во неа е изразен заедничкиот заемен став на земјите по прашањето за кое е пишувана. Содржината на секоја од нив е речиси идентична, разлики може да има во формата и во деталите и не мора да бидат испратени истовремено. Нота во која е содржан протест на дипломатското претставништво или на министерството за надворешни работи се вика протесна нота. Се употребува

177

177

секогаш кога се кршат договорените обврски или одредби од меѓународното право. Најострата форма на протесна нота се нарекува ултиматум. Тоа е трета форма на нота со која треба да се обезбеди некаква сатисфакција или извршување на она што се бара во нотата, на пример, да запре недозволеното прелетување на државната граница со борбен авион. Ултиматумот ги изложува барањата што една влада и ги поставува на друга. Не е исклучена и употребата на сила како вовед во војна. Сите погоре наведени ноти не се испраќаат по пошта. Рутинските пораки ги доставува претставник на амбасадата (дипломатскиот курир)57 кој со себе ја понесува книгата во која е заведена нотата и во која примачот се потпишува дека ја примил поштата. Поважните ноти ги предава секретарот – дипломат на соодветно ниво во министерството. Најважните ноти (пораки) лично ги врачува амбасадорот на министерот за надворешни работи на земјата домаќин. Се случува нотата да се отфрли, а тоа значи да се одбие да се прими или да се врати по нејзиното прочитување, што е мошне тежок удар за земјата која ја врачува. Понекогаш може да се побара усната порака да се напише во писмена форма. Манифестот (проглас) е нота наменета за печатот и електронските медиуми. Промеморија претставува официјална забелешка за темата за која е разговарано на состанокот, а целта е да ги објасни и да ги оправда постапките на владата или на владиниот претставник. Се пишува на хартија со отпечатено заглавје. Бидејќи нема карактер на циркуларно писмо, не содржи резиме, формула за именување, ни формула за учтивост. Тоа е нота што се предава лично во текот на разговорот и служи како потсетник на учесниците на преговорите, а содржи детали на темата која е сложена. Во продолжение се даваат примери на означувања на поодделни делови на писма на дипломатската преписка. Изразите и поимите се англиски, но, заедно со нив има еквивалент на француски јазик со објаснување на македонски јазик: 1) Salutation (фр.-Appel) – повикување или именување – службено означување на

примачот на писма, на пример, господин амбасадор, и сл. 2) Title of address (фр.-Traitment) – титула од пристојност со која се именува

примачот на писма, на пример, Ваше височество, господнине, ексцеленцијо, и сл. 3) Complimentary close (фе.- Curtoisie) – пристојна фраза со која се завршува писмо.

Формата на фразата може да се разликува во зависност од природата на писмото.

4) Signature - Потпис што ја гарантира автентичноста на писмото. Името и презимето на потписникот обично се пишуваат на крајот од писмото.

57Дипломатски курир е службено лице кое ја носи дипломатската пошта и ужива имунитет. Тој не може да биде спречен во извршувањето на неговата работа. За тоа е снабден со курирско писмо, напишано на еден од дипломатските јазици, заверено со печат и потпис на надлежниот орган. Дипломатската пратка е запечатена со восок и заведена во курирското писмо. Дипломатска пошта е службена преписка меѓу министерството за надворешни работи на една земја и нејзиното дипломатско и конзуларно претставништво во друга држава, која е неповредлива, ако уредно е запечатена и заверена и попратена со курирско писмо.

178

178

5) Date - датумот ги вклучува местото, денот, месецот и годината на упатување на писмото. Никогаш не се пишува во скратена форма.

6) Address (фр.- Rècclame, Adresse) –целото име и презиме, титула и целосна адреса на примачот на писмото. Се пишуваат на почетокот горе или на крајот во долниот дел на првата страница, во зависност од видот на писмото (Rèclame) и се испишуваат и на пликот (Adresse).

СТИЛОВИ НА ОФИЦИЈАЛНА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА

Кабинетските стилови на пишување се разликуваат според јазикот и традицијата на земјата но, се почитуваат и одредени заеднички правила одредени според меѓународната практика и конвенции. Цел на протоколот на кабинетот е на примачот на писмото да му се искаже почитувањето што му припаѓа според неговиот ранг, како и според рангот на испраќачот на писмото. Писмото се заснова врз начелата на еднаквост, почитување и меѓусебно уважување меѓу државите. Споменатите правила доследно треба да се почитуваат. Треба да се има во вид дека формата на службеното допишување има иста важност како и содржината на писмото. Прва работа на која треба да се обрне внимание при пишување на писмото е името на примачот да биде точно напишано, да биде именуван со соодветната титула (официјална, благородничка, воена и сл.). Пристојноста налага правилно да го именуваме лицето на кое му пишуваме, доследно да се почитуваат пропишаните облици на пристојност во целото писмо и писмото да се заврши со соодветен тон. Тоа обезбедува почитување на статусот на испраќачот и на статусот на примачот. Инаку, какво било менување на воспоставените изрази може да се смета за намерно скусување на должното почитување и занемарување. Во посебни околности може да се направат одредени приспособувања, но треба да се има на ум дека има лица што се чувствителни и затоа е подобро да се поаѓа од правилото „од вишок не боли глава“. Скратениците, како што се H.М. за His/Her Majesty (Неговото или Нејзиното величество), H.H. за His/Her Highness (Неговото или Нејзиното височество), H.E. за His Excellency (Неговата екселенција), M. за Monsieur (господин), Mme за Madame (госпоѓа) и Hon за Honourable, се користат во некои земји заедно со името или титулата на лицето, на пример, H.M. King A of B (Неговото величество, кралот А од Б, името на државата) или H.E. the Ambassador of Y (Неговата екселенција, амбасадор на У, име на државата). Скратениците не се употребуваат во британската и во американската официјална кореспонденција. Скратениците не се користат за “Government”(влада), Administration (администрација), како и за имиња на држави, на пример, САД за Соединетите Американски Држави (U.S./United States of America), ОК за Обединетото кралство (U.K./ United Kingdom), итн.

179

179

КОРЕСПОНДЕНЦИЈА НА МИНИСТЕРСТВОТО ЗА НАДВОРЕШНИ РАБОТИ И ДИПЛОМАТСКИТЕ ПРЕТСТАВНИШТВА ВО СТРАНСТВО

Во кореспонденцијата на министрите за надворешни работи на САД, другите англосаксонски земји, потоа, Франција и другите европски земји со странските великодостојници (пример, претседател на република, монарх итн.) и странските министри, се користат овие начини на именување и изрази на учтивост: Поздравувањето во САД И Британија е со „екселенцијо“ (Excelleny) или „Вие“ или „Ваша екселенцио“ (Your Excellency), додека во Франција и другите европски земји со „господнине претседател“ (Monnsieur de la Republique), односно со „министер“, „Вие“ (Vous). Титулата и начинот на именувањето на претседателот на држава и на министерот е со „Вие“ или „Ваша екселенцијо“ (Your Excellency) во англосаксонските земји, односно „Ваша екселенцијо“ (Votre Excellence) ако се работи за претседател, а со „Вие“ (Vous) за министер. Изразот за учтивост со претседателот на друга држава е со „Примете ги, екселенцијо, уверувањата за моето највисоко уважување“ (Accept Excellency, the asurances of my highest consideration, I have the honour to be with the highest consideration, your Excellency’s obedient Servant) во САД, односно министер „Чест ми е, со највисоки уважувања да и бидам понизен слуга на Вашата екселенција“ во САД и Британија. Во Франција изразот за учтивост со претседател на друга држава е: „Повелете примете ги, господнине претседател уверувањата за моето највисоко уважување” (Veuillez agreer, onsieur le president, les assurances de ma plus haute consideration), додека со министер „господнине министер, повелете примете ги уверувањата за моето високо уважување“ (Je vous, Monsieur le ministre, d’agrecer les assurances de atries haute consideation). Исто така, овие начини на именување и изрази на учтивост се користат и од странските амбасадори во кореспонденцијата со претседатели, министри, амбасадори и други личности на високи државни и други општествени положаи. Така на пример, поздравувањето на претседател или министер е со „екселенцијо“ или „Ваша екселенцијо“, односно „господине министер“. Именувањето е со „екселенцијо“ или „Ваша екселенцијо“ за претседател, односно „господнине амбасадор“, итн. За титулите на великодостојниците и луѓето на високи државни и општествени функции за источните и далекоисточните земји не постојат еквиваленти во западната терминологија, поради што во писмата поздравот е со „Вие“, а изразот на учтивост “Примете ги екселенцијо Х (име)”. Кореспонденцијата на министерството за надворешни работи и дипломатските претставништва во странство се разликува од држава во држава. Така, кореспонденцијата на британското министерство за надворешни работи и неговите дипломатските претставништва во странство се врши со дописи и писма. Основните карактеристики веќе се објаснети во содржината во која се зборува за официјалната кореспонденција понапред. За изгледот на дописот што шефовите на дипломатските мисии му го упатуваат на министерството за

180

180

надворешни работи и обратно се зборува во продолжение. Треба да се каже дека формата на пишување е традиционална. Стилот на дипломатско- административна кореспонденција во Франција и другите европски земји е поинаков од британскиот. Во делот за поздрав е вклучено името и титулата на примачот, но и на испраќачот на писмото, како и називот на одделот, слично на обичните писма пишувани во европска форма, која уште е позната како француска форма на пишување на писма. Тука не се користи израз за учтивост.

КОРЕСПОНДЕНЦИЈА МЕЃУ ДИПЛОМАТСКИТЕ МИСИИ И ВЛАСТА НА ЗЕМЈАТА ВО КОЈА СЕ ВРШИ МИСИЈАТА

Изгледот и стилот на службената кореспонденција меѓу дипломатските мисии и властите на земјата во која се врши мисијата, како и приватната кореспонденција меѓу нив, се одредени со прописи што се разликуваат од држава до држава. Стилот и изгледот на оваа кореспонденција со власта на државата во која се врши мисијата го избира шефот на дипломатската мисија, во согласност со локалниот протокол и обичаите. Обично на писмата се одговара со истиот тон на кој пишувал испраќачот. Кога е во прашање „нота“ помеѓу дипломатските мисии и владата во која вршат дипломатска мисија, таа може да биде изготвена во која било форма на кореспонденција. Нотите, формални и неформални, може да бидат напишани во прво и трето лице во еднина. Дипломатските мисии кои се со седиште во истиот главен град на една земја, може да практикуваат различита кореспонденција. Некои шефови на мисии ги потпишуваат сите официјални пишани документи: ноти, официјални ноти, потсетници, на кои потоа ставаат официјален печат, додека сите други само ги парафираат. Во британската дипломатија, на пример, се употребуваат два вида на ноти – официјална нота во прво лице и официјална нота во трето лице, која поретко се користи, бидејќи се смета за престрога. Службената нота во прво лице започнува вака: „Ваша екселенцијо“ (господнине). Завршува со вообичаената форма на учтивост: „Ја имам честа....“ и со потпис. Службената нота во трето лице се користи со оваа формулација: „Министерот за надворешни работи/Нејзиното величество (или британскиот амбасадор, или која било соодветна титула) ја искажува својата почит.... и ја има честа....“. На крајот од писмото не се користи израз или фраза на учтивост. Во американската дипломатија се користи нота во прво лице и нота во трето лице напишани со формален и неформален тон. Службената нота во трето лице се подготвува во името на американскиот министер за надворешни работи и се парафира. Промеморијата, како потсетник за тема која е предмет на разговорот се парафира независно од тоа дали е напишана со формален или неформален тон на

181

181

комуникација. Во нотите во трето лице се пишува датумот на составувањето, тие се парафираат и не ја содржат адресата на примачот. Во француската кореспонденција многу е раширена употребата на ноти во трето лице. Службената нота се пишува во трето лице. Таа започнува во трето лице на ваков начин: „Амбасадата ја искажува својата почит кон министерството за надворешни работи и ја има честа....“. Завршува: „Амбасадата ја користи оваа пригода за повторно да му ја изрази својата висока почит на министерството“. Нотата се пишува на хартија со формат 42,5 х 30 см и не содржи ниту резиме нити израз за именување. Задолжително се наведува името и функцијата на примачот. Нотата задолжително се потпишува или парафира. Датумот се пишува на посебна линија по последната реченица од текстот. Испишувањето на датумот на крајот од нотата се смета за израз на особена почит. На крај од нотата се става печат. Во службената кореспонденција (писма и ноти), обично се користи јазикот на испраќачот. Ако мисијата сака да користи некој друг јазик, пожелно е тоа да е францускиот јазик. Министерството за надворешни работи секогаш одговара на официјалниот јазик на својата држава, освен ако претходно не е постигнат поинаков договор. Вербална нота е нота наменета за појаснување на детали или давање на резиме на некој важен разговор. Се пишува како и обична нота, а на почетокот се наведува вербална нота. Завршува со параф како скратен потпис и со печат на дипломатската мисија.

ПОЛУОФИЦИЈАЛНА ИЛИ НЕФОРМАЛНА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА

Во американското министерство за надворешни работи службениците во кореспонденцијата употребуваат неформален стил на пишување. На пример, именувањето е со „Почитуван господнине Рикер“. Титулата „екселенција“ се употребува за именување на странски претседател, странски член на кабинет, странски амбасадори, и др. Кореспонденцијата на британското министерство за надворешни работи и дипломатските мисии во странство претежно е неофицијална кореспонденција. Тоа се најчесто лични писма на поединци упатени до други поединци. Обраќањето кај овие писма е на пример, со „господине“. Почетокот и крајот на писмото зависи од тоа колку испраќачот и примачот на писмото се познаваат. Обично писмата завршуваат со зборовите: Ваш/Твој, по што следи личното име на испраќачот или цело име и презиме, во зависност од блискоста на испраќачот и примачот. Името секогаш е отпечатено под своерачниот потпис. Почетокот на писмото, исто зависи од блискоста на овие лица. Па така писмото може да почне со зборовите: „Почитуван (Dear) Смит“ или „Почитуван Никола“. Во адресата покрај името и презимето, мора да се наведат и скратениците за титулите на примачот и одликувањата што му се доделени, на пример, „Неговата екселенција господинот Никола Попов или госпоѓицата Виолета Ѓуровска“.

182

182

Службениците во служба во министерството за надворешни работи не го наведуваат степенот на своето академско образование со името. Во Франција во минатото писмата од полуслужбената кореспонденција се пишувале на рака. Денес овој обичај е напуштен. Оваа практика се почитува и во британската служба за надворешни работи. Приватните писма на службениците содржат и израз за именување: „Господнине министер“, а во адресата и титулата, на пример, „Неговата екселенција господинот_____, министер за надворешни работи“. Изрази на учтивост: За амбасадори: „Повелете господине министер, примете ги уверувањата за моето највисоко уважување“. За министри: „...уверување за мојата почит и уважување“. За други претставници:„…уверување за мојата почит“. Протоколарните правила на оваа кореспонденција поаѓаат од возраста и положбата на примачот и на испраќачот, како и разликите во статусот и годините на служба. Амбасадорите имаат право своите подредени и помлади службеници на службата да ги именуваат со „екселенцијо“. Службениците се обраќаат „Господине амбасадоре, повелете примете ги уверувањата на мојата почит и уважување“. Писмата на директорите на оддели, по правило завршуваат со „Господине директор, примете ги уверувањата на мојата почит и уважување“.

ПРИВАТНА КОРЕСПОНДЕНЦИЈА

Во приватна кореспонденција спаѓаат писмата и други писмена што се со теми кои немаат службен карактер. Формата на овие писма е слична како и секое друго писмо или акт од службената и деловната кореспонденција. Кај овие писма треба да се обрати внимание на ортографската точност (да се напишани без правописни грешки) на името, презимето, титулата и на адресата на примачот. Грешките зборуваат за негрижа, кои би можеле да го налутат примачот да се почувствува непријатно. Изгледот на писмото е исклучително важен. Писмото никогаш не се пишува со обичен молив. Дозволено е вакво писмо да се пишува на компјутер или машина за пишување. Стилот се разликува од земја до земја. Во САД се прифатени англиските обичаи, а постојат и одредени разлики. На пример, именувањето во писмото е со „Почитуван (драг) мој господнине Џон“, а писмото завршува со изразот на учтивост „Искрено Ваш“ или „Најискрено Ваш“. Во адресирањето се користи: „г. Џон Доу“, итн.

183

183

МЕЃУНАРОДНИ ДОГОВОРИ

ПОИМ ЗА МЕЃУНАРОДНИ ДОГОВОРИ И ИЗРАЗИ ЗА НИВНО РАЗЛИКУВАЊЕ

Под меѓународен договор се подразбира секој договор кој по својот карактер обврзува, без разлика во која форма е склучен помеѓу членките на меѓународната заедница, како рамноправни и суверени држави, вклучувајќи ги и меѓународните организации. Поимот меѓународен договор во меѓународно јавно право се употребува за да се означат сите акти од ваков вид: конвенции, спогодби, пактови, аранжмани, заеднички декларации, компромиси, статути, размена на ноти, конкордати, протоколи и сл. Називот „конвенција” се употребува за означување на акти со кои се регулираат економски, културни и социјални прашања. Конвенциите се мултилатерални спогодби донесени од страна на некоја меѓународна организација, на пример, конвенции на Меѓународната организација на трудот. Називот „компромис“ се употребува за спогодби со кои државите се обврзуваат еден конкретен спор да го решат со арбитража. Изразот „повелба“ и “устав“ се употребува за означување на оние акти со кои се врши основање на меѓународни организации и се одредува нивната надлежност. На пример, Повелбата на Обединетите нации, или, Уставот на Меѓународната организација на трудот. Слично е и со поимот „статут“. Тој, исто, како уставот и повелбата, се однесува на основањето и дејноста на меѓународните институции, каков што е, на пример, Статутот на Меѓународниот суд на правдата. Изразите „договор”, „спогодба” почесто се употребуваат во финансиската и трговската терминологија. Називот „пакт“е поврзан со важни политички прашања или воени сојузи, на пример, Меѓународен пакт за граѓанските и политичките права од 1966 година. Зборот „спогодба“ слично на „пакт“ е назив кој почесто се употребува за склучени политички договори помеѓу шефови на држави кои се од големо значење. Изразот „декларација“ во меѓународна смисла, е едностран правен акт кој ја обврзува само државата што ја објавува. Со неа на другите држави се искажува политичкиот став по определено прашање од меѓународните односи. Таа може да има договорен карактер, на две или повеќе држави, да им послужи да утврдат начела на својата надворешна политика или да утврдат заеднички став по однос на некое политичко прашање. На пример, таков акт е Декларацијата на Обединетите нации донесена во Вашингтон во јануари 1942 година со која членките на сојузничките сили прифаќаат заедничка програма за справување со фашизмот. Терминот „конкордат” се употребува за спогодби што ги склучува Светиот стол (Ватикан) со другите суверени држави за статусот на Римокатоличката црква. Под „протокол” се подразбираат разни видови службени документи што на авторитетен и свечен начин ги одбележуваат резултатите од преговорите. Во

184

184

меѓународните договори, протоколот е посебен договор како додаток на главниот договор. Најпосле, под изразот „меѓународни инструменти” се подразбираат правила договорени на конференции или собири на меѓународните организации со кои треба да се реализира конкретна постапка или барање. Меѓународните договори се разликуваат од приватните, односно, граѓанските договори. Разликата пред сѐ е во обврските наведени во приватните договори кои можат и по судски пат да ѝ бидат наметнати на договорната страна што настојува да ги избегне и тие може да бидат спроведени и со употреба на принуда (сила). Наспроти нив, спроведувањето на меѓународните договори не е во надлежност ниту на еден орган чии судови би можеле да донесат извршна пресуда. Тоа значи дека, спроведувањето на меѓународните договорите зависи исклучиво од добрата волја и заедничкиот интерес на потписниците. Непочитувањето на овие договори од кои произлегуваат правни обврски не доведува до примена на непосредни санкции. Латинска реченица за ова е pacta sunt servanda, која не дава можност за надмудрување.

ПОДЕЛБА НА МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ

Постојат повеќе поделби на меѓународните договори извршени според разни критериуми. По содржина меѓународните договори се делат на легислативни, кои одредуваат општи правни правила за решавање на прашања за подолг период и контрактуални (спогодбени), кои регулираат конкретни случаи од практиката. По форма договорите се делат на писмени и усмени (пред органите на ОН се регистрираат само писмени). Во меѓународното право не постојат изречни меѓународни норми според кои меѓународните договори мора да се склучени во писмена форма. Поради обичаите, а и корисноста од пишувани документи кои сведочат за прифаќање на определени обврски, меѓународните договори, речиси секогаш се составуваат во писмена форма.

Странки на меѓународниот договор, по правило се суверените држави. Според бројот на договорните страни, тие се делат на двострани и повеќестрани, а според географскиот простор на општи за сите држави, на пример, членки на ОН и регионални, на пример, договори на балканските држави. Постојат и други поделби на договорите. Во склучувањето на двостраните или билатералните договори, како, уште се наречени, учествуваат само две страни, а во повеќестраните или мултилатералните договори учествуваат повеќе од две договорни страни. Вториве (мултилатералните), обично, се изготвуваат од едно меѓународно тело (на пример, комисија), а усвојувањето е оставено на секоја од тие држави, индивидуално со потпишување или по пат на ратификација од секоја договорна страна, или и со дополнително пристапување на договорот на некоја од државите кои не учествувале во склучувањето на договорот (адхезија). Долго време договорите меѓу државите се склучувале билатерално. Подоцна се оценило дека подобро е да се склучуваат здружено и така се повеќе се зголемува бројот на мултилатералните договори.

185

185

Меѓународните договори по видот на проблемот, односно предметот за кои се склучени, можат да бидат политички (мировни, сојузнички), економски (трговски, царински, спогодби за работа), културни и др. Политички се, на пример, договорите за заемна помош, за пријателство, за сојузување, за неутралност и др. Со економските договори се решаваат економски проблеми. Такви се на пример, царинските договори, договорите за транспорт и телекомуникација и други. Според можноста на пристапување, договорите се отворени и затворени. На првите може да им пристапат државите кои не учествувале во договарањето. Постојат и т.н. „џентлеменски спогодби“ кои се склучуваат од ополномоштени претставници на две или повеќе држави по прашања што се од заеднички интерес. Почитувањето на овие договори е оставено на моралот и честа.

ДЕЛОВИ НА ДОГОВОРИТЕ

Договорите обично се состојат од: наслов, вовед или преамбула, диспозитив или оперативен дел и завршни одредби (одредби за стапување во сила, престанување, начин на изменување и др.). Насловот на договорот претставува елемент за идентификација на договорот. Тој е содржан во изворниот текст на договорот, на пример, Меѓународен пакт за граѓанските и политичките права. Ако во договорот нема ваков наслов, како што е, на пример, со усните договори, на договорот му се определува неофицијален наслов. Ако се склучува билатерален договор, кон насловот се додава датумот на склучувањето на договорот, како и имињата на договорните странки. Во другите видови договори, датумот и имињата на учесниците се наведуваат во завршните одредби од договорот. Во преамбулата (воведот), обично, се наведува мотивот и причините од кои се раководеле договорните страни при склучувањето на договорот и целите кои треба да се постигнат. Се практикува да се дадат и објаснувања на поважните поими и изрази употребени во текстот на договорот. Во диспозитивот како најважен дел се утврдени правата и обврските на договорните страни. Ако текстот на диспозитивот е поопширен, тој може да е поделен на помали или поголеми делови во поглавја со оддели и пододдели. Со завршните одредби се регулираат прашањата што не се во непосредна врска со предметот на договорот. Тоа се прашањата поврзани со условите потребни за стапување во сила на договорот, траењето на договорот, престанување на важењето на договорот, решавањето на евентуалните спорови во врска со примената и толкувањето на договорот, работа на депонентот, резервираност на страните, регистрацијата на договорот, местото на кое ќе се одржи размената на ратификациите, итн. Во овие одредби се наведени имињата на ополномоштените лица кои ја потпишале конвенцијата и со свој печат го потврдиле потпишувањето, може да се наведат податоци за: бројот на потпишаните примероци; јазикот на кој е составена

186

186

спогодбата (ако се употребени повеќе од еден) и потврда дека сите еднакво се веродостојни; место и датум на потпишување на договорот. Завршните одредби обично се слични.

СКЛУЧУВАЊЕ НА ДОГОВОРИТЕ

Склучувањето на договорите, обично минува низ овие фази: преговори, усвојување на текстот на договорот и негова автентификација, потпишување и ратификација.

ПРЕГОВОРИ

Склучувањето на меѓународен договор започнува со преговори. Преговорите се состојат во разменување на мислење и расправа по предлозите на преговарачките страни со цел да се постигне спогодба. Субјекти кои учествуваат во преговорите се државите и меѓународните организации. Во склучување на меѓународен договор може да преговара само делегација која специјално е назначена за тоа. Преговорите за склучување на меѓународен договор може да се водат и на поинаков начин прифатен според постојните преговори помеѓу владите со посредство на дипломатските мисии, кои воедно и ја преземаат одговорноста за нивната примена. Кога се во прашање договори што државите ги склучуваат со меѓународните организации во преговорите државите може да ги претставуваат без полномошно: шефовите на државите, премиерите и министрите за надворешни работи. Покрај овие, ваква можност да ги претставуваат, според Конвенцијата за договорите на меѓународните организации, уште имаат: претставниците акредитирани од државите во некоја меѓународна конференција со цел да се усвои текст на договор меѓу државите и меѓународните организации; шефовите на постојаните мисии во меѓународната организација, исто за усвојување на текст на договор во таа организација или орган; претставници акредитирани од страна на државите во некоја меѓународна организација или орган, исто, за усвојување на текст на договор во таа организација или орган. За разлика од шефот на државата, премиерот и министерот за надворешни работи, овластувањата на овие лица се ограничени и се однесуваат само на усвојување на текстот на договорот, освен за шефовите на постојаните мисии во меѓународните организации. Текстот на договорот, обично се подготвува од работни комисии кои вршат споредување на изработените нацрти, составуваат заеднички компромисни предлози и ги поднесуваат на пленарните седници. Додека преговарачите не дојдат до заеднички прифатливо решение, одговорноста за него е на работните комисии.

187

187

УСВОЈУВАЊЕ И АВТЕНТИФИКАЦИЈА НА ТЕКСТОТ

Текстот на договорот прво се усвојува како текст за натамошна работа на него, а потоа и како конечен текст. Со усвојување на текстот на договорот се утврдува формата и содржината на договорот што треба да се склучи. Усвојувањето на текстот се врши едногласно од сите учесници. Усвојувањето на текстот за склучување на повеќестраните договори е по пат на квалифицирано мнозинство, на пример, со две третини од вкупниот број на учесници. По сработување на усвоениот текст на договорот, следат дејствијата на автентификација. Автентификацијата ја чинат дејствија поврзани со конечно уредување на текстот што не подлежи на понатамошни промени. Конечниот текст се усвојува на начин и во постапка утврдени со самиот текст. Конечната верзија на текстот всушност претставува нацрт на изворниот договор кој треба да се склучи. Се разбира дека мора да се води сметка за изгледот на договорот изготвен за печатење, со оглед на неговото значење. Текстот се печати или се отчукува на квалитетна хартија, страниците се во позлатени рамки, меѓусебно поврзани со свилен конец (врвка), што ги носи боите на државите потписнички. На врвките од конецот се додаваат восочни печати што носат ознака на личниот печат на секое ополномоштено лице. Договорот се изготвува во онолку оригинали колку што има држави потписнички. Секој примерок се потпишува со ставање отпечаток од печатите на сите ополномоштени лица што се наведени во воведот. Меѓутоа, се практикува кога повеќе од две земји ќе ја потпишат спогодбата, да го потпишат само оригиналот, а за секоја држава потписничка се обезбедува и доставува заверена копија од договорот

ПОТПИШУВАЊЕ НА ДОГОВОРОТ И СТАПУВАЊЕ ВО СИЛА

Потпишувањето на договорот по правило, настанува по завршувањето на преговорите, кога е утврден дефинитивниот текст на договорот. Со потпишувањето се потврдува автентичноста односно веродостојноста на текстот, по што следи негова ратификација. Со чинот на потпишувањето, страните на договорот ги преземаат обврските кои произлегуваат од договорот, доколку тие, се договориле на обврзаност со самото потпишување на договорот. Билатералните договори ги потпишуваат ополномоштените лица на двете страни, или истовремено или еден по друг. Може да ги употребат своите иницијали или потпис и за дополнителните документи. При потпишување на мултилатерални договори, распоредот на делегациите e ист каков што бил на преговорите. Ополномоштените лица се повикуваат по азбучен ред, приоѓаат кон масата и го потпишуваат договорот. Ако се во прашање мошне свечени конвенции, секое ополномоштено лице покрај потписот додава и восочен отпечаток од личниот печат (грб, воден жиг или

188

188

иницијали). Со ова се сака да се потврди автентичноста на потписот со траен уникатен белег. Печатите се втиснуваат лево од потписот на ополномоштеното лице. Со восочниот печат се прекрива панделката што ги поврзува страниците на договорите и на тој начин ја оневозможува замената на страниците. Службениот печат на владите или на дипломатските мисии во принцип не може да послужи како замена на личниот печат на ополномоштеното лице. Самото потпишувањето на договорот се подразбира и како негово прифаќање или одобрување. Прифаќањето или одобрувањето на договорот претставува склучување на договорот без ратификација. Тоа уште, значи, согласност за обврзување со договорот, било пред или по потпишувањето на договорот. Потпишувањето на договорот за страните на договорот нема правни, туку само морални и политички обврски. Почесто, договорот по потпишувањето се ратификува. Меѓутоа, постои можност, уште, пред ратификацијата, државата да стави приговор на резерва и приговор против евентуално пристапување на договорот на трета држава која не учествувала во преговорите за склучување. Пристапување на договорот (акцесија, латински accessio) е акт со кој државата или меѓународната организација му пристапува на веќе важечкиот договор со акт на пристапување или со декларација за пристапување. Пристапување е можно ако државите кои го склучиле договорот тоа го дозволуваат, односно доколку со договорите е предвидена таква можност. Стапувањето во сила на договорот e различно, односно, тоа зависи од природата на договорот. Во оваа смисла постојат договори кои стапуваат во сила со ратификација на договорот. Потоа, постојат договори кои стапуваат во сила со потпишување на договорот. Понатаму, договори во кои е означен начинот на кој ќе стапи во сила. И последно, договори во кои договорните страни се спогодиле договорот да стапи во сила на друг начин (на поинаков начин). Договорите може да се склучуваат и со размена на ноти, писма и други документи. Нотите и писмата се замена на склучен договор. Тие за договорните страни продуцираат права и обврски како да е склучен договор во еден инструмент (акт). Вака склучените договори стапуваат во сила тогаш кога ќе се спогодат договорните страни.

ДЕЈСТВО НА ДОГОВОРОТ

Договорите дејствуваат само помеѓу државите (субјектите на меѓународното право) кои изречно ги прифатиле. За државите кои договорот не го прифатиле и кои не учествувале во неговото склучувањето, договорот претставува нешто кое не ги интересира и не ги обврзува.

189

189

Во меѓународното јавно право, важно е меѓународните договори да се извршуваат совесно, меѓународните обврски да се извршуваат така како е преземен текстот на договорот (Начело Pacta sunt servanda). Неизвршувањето на меѓународниот договор повлекува меѓународна одговорност. Меѓутоа, постои едно правило, според кое, меѓународните договори дејствуваат во целост само додека постојат околностите под кои договорот е склучен; штом околностите се изменат суштински, кога едната страна, иако совесна може да има штета, има право да бара промена на договорот (Rebus sic stantibus). Меѓународниот договор може да биде еднострано откажан само ако тоа изречно е предвидено со договорот. Ако тоа не е така, отказот важи само ако го прифатат останатите страни кои учествувале во склучувањето на договорот. Понекогаш при примената на меѓународниот договор може да се јави потреба и од толкување. Автентично толкување како изворно е толкување на меѓународниот договор кое го вршат сите страни на договорот, заеднички.

РАТИФИКАЦИЈА НА МЕЃУНАРОДЕН ДОГОВОР

Ратификацијата на меѓународните договори во меѓународното право претставува акт со кој државата дава пристанок дека се обврзува договорот да го почитува.. Најчесто, надлежен орган за ратификација е парламентот. Документот за извршената ратификација на договорот го потпишува и издава шефот на државата. Ратификацијата претставува конститутивен елемент со кој склучениот меѓународен договор државата која го прифатила ја обврзува со чинот на извршената ратификација. Со обврзување на неговите одредби кои се прифатени или на кои им е пристапено, одредбите стануваат задолжителни. Ратификацијата е дискреционо право на државата. Таа може, а и не мора да изврши ратификација или да преземе обврска да се изврши во определен рок. Се разбира дека државата со одбивањето да изврши ратификација се дискредитира пред меѓународната заедница. Кај нас ратификација на меѓународни договори врши Собранието на Република Македонија. 58 59 60

Секој меѓународен договор не подлежи на ратификација. Тоа е кога со договорот е предвидено влегување во сила по неговото потпишување; потоа, ако со даденото овластување (полномошно и сл.), кое му е издадено на претставникот на државата, по прашањето за кое е овластен со самото потпишување на договорот да создаде конечно пристанување на државата, да се обврзе со договорот без ратификација. По правило, ратификацијата се реализира во писмена форма. 58 Член 68 од Уставот на Република Македонија.

59 Меѓународните договори во името на Република Македонија може да склучува претседателот на Република Македонија, како шеф на државата. Меѓународни договори може да склучува и Владата на Република Македонија кога тоа е определено со закон.

60 Член 119 од Уставот на Република Македонија.

190

190

Договорот стапува во сила кога договорните страни ќе извршат размена на ратификуваните инструменти (документи). Ако со договорот не е предвидена постапката за ратификацијата, ратификацијата ќе произведе правно дејство со депонирање на инструментот кај депозитарот61 на договорот (обично, кај владата учесник во договорувањето на чија територија договорот не е потпишан), а кај билатералните договори од моментот на размената на инструментите на овластените претставници. За билатералната спогодба документот се изготвува во два примероци едниот за државата потписничка, а другиот го задржува државата што го издава. Текстот од мултилатерална спогодба се доверува на чување на една од потписничките држави или на една од меѓународните институции и тоа во еден оригинален примерок.

Примената на договорите и конвенциите се надгледува од страна на дипломатските мисии. Доколку дојде до прекршување, мисиите се должни тоа да го пријават и да проценат дали станува збор за случајност или договорот е неприменлив на тие околности. Ова треба да се испита од страна на повисоките власти на државата.

РЕГИСТРАЦИЈА НА МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ

Регистрацијата на меѓународните договори претставува нивно внесување во евиденцијата која ја води определена меѓународна организација или нејзин орган. Секој договор или меѓународна спогодба склучени од некоја нејзина членка, колку што е можно побрзо се регистрира во Секретаријатот на ОН. Ако не се регистрира државата не може да се повика на тој договор пред органите на ОН. Регистрацијата ја врши самата држава како страна на договорот или овластениот депонент на договорот, може да се изврши и од страна на ОН. Регистрираните договори Секретаријатот на ОН ги објавува во посебни збирки (Treaty Series) на изворниот јазик или јазиците (ако договорот е изготвен на повеќе јазици) со превод на англиски или француски јазик. Ако овие работи се оставени на депонент, најчесто како депонент на ваков договор се појавува државата на чие подрачје е склучен договорот.

ДОПОЛНИТЕЛНИ ПРОТОКОЛИ

Ваквите протоколи наоѓаат примена ако договорниот страни сакаат да внесат нови одредби, тоа можат да го сторат со дополнителниот протокол. Ваквиот протокол се потпишува истиот ден и во иста форма како и основниот текст во договорот. Понекогаш дополнителниот протокол, се потпишува и ратификува веднаш по склучување на договорот.

61 Се мисли на орган или лице на кое му е доверено нешто на чување, во случајов договорот и други пропратни документи кон договорот.

191

191

ДОГОВОРИ СО РАЗМЕНА НА БЕЛЕШКИ ИЛИ ПИСМА

Често пати договорите се склучуваат по пат на размена на ноти, кои понекогаш се наречени писма. Во таков случај претставникот на една влада му испраќа писмо на претставникот на другата влада во кое го наведува предлогот за кој е потребна согласност од двете страни. Одговорот, обично се состои во одговор со кои се потврдуваат условите што се наведени во првата нота (писмо). Помалите договори помеѓу министерството за надворешни работи и дипломатските мисии може да бидат склучени во вид на писмо во трето лице. Обично тие се парафираат, но можат и да се потпишат. Таквите писма се еден вид на кабинетски договори кои имаат, често иста содржина.

ЈАЗИЦИ НА КОИ СЕ СКЛУЧУВААТ ДОГОВОРИТЕ

Преговорите, обично завршуваат со прифаќање на текстот со кои се задоволни сите договорни страни. По завршување на преговорите помеѓу две земји, текстот од договорот се составува на јазикот кој се употребувал на конференцијата (работен јазик) или на јазикот на двете земји потписнички. Ако конференцијата е мултилатерална, текстот може да биде составен на неколку јазици, меѓутоа содржината на сите текстови мора да е идентична. Особено е важно текстовите во договорите да бидат доволно јасни за да не се јави потреба од дополнително толкување и преведување. Тоа значи дека со квалитетна работа треба да се обезбеди јасен и неспорен документ со што ќе се зголеми авторитетот на експертите одговорни за спроведување на договорот во секоја земја потписничка на договорот. Некаде до половината на седумнаесеттиот век меѓународните договори се составувале на латински јазик. На крајот од осумнаесеттиот век латинскиот јазик е напуштен и договорите, односно спогодбите се составувале на француски јазик. Ако се употребувале повеќе јазици, текстот на француски се сметал за автентичен. Подоцна, во наредните педесет години, особено по Првата, уште повеќе по Втората светска војна, се напушта потребата само од еден јазик. Но, со тоа се јавиле и проблеми, особено за сложени текстови поврзани со сложени постапки, кога е невозможно да се создадат идентични верзии на сите јазици поради недостаток од зборови. Затоа, во такви ситуации се прави текст на кој ќе се реферира. Дипломатите се свесни за ова и затоа, обично, не настојуваат при потпишување на конвенција таа да се состави на неколку рамноправни јазици од што може да произлезат проблеми при толкувањето на текстот чиј превод може многу да се разликува од оригиналот. Кога текстот од договорот е составен на два јазици, двете верзии се изготвуваат во две паралелни колони од листот хартија, или едната се пишува на левата страница, а другата на десната страница. На тој начин може да се врши лесна и едноставна споредба на текстот на двата јазика.

192

192

Државите чии јазици се целосно или значително различни, конвенцијата можат да ја склучат на трет јазик, заедно со нивните јазици и во случај на несогласување да се повикаат на третиот јазик.

СУБЈЕКТИ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО

Субјекти на меѓународното право се носителите на меѓународните права и обврски кои непосредно, можат да ги остварат во меѓународните односи и за кои непосредно се одговорни, особено за извршувањето на меѓународно - правните обврски. Тоа се државите и меѓународните организации. Тоа значи дека само државите и меѓународните организации се субјекти во меѓународните односи и само тие, може да се носители на правата и обврските кои можат непосредно да ги остварат во меѓународните односи, но и да преземат непосредна одговорност доколку не ги исполнат преземените обврски. Човекот како поединец не е непосреден субјект на меѓународното право. Поединците Заштитата на своите права можат да ја остварат само преку своите национални држави. Донесувањето на Европската конвенција за човекови права и Универзалната декларација за човекови права на ОН, која не е конвенција, придонесуваат државите да се заложат за заштита на што поголем број на права. Повелбата на ОН, која нема сила на закон, ист така, бара почитување на правата без да ги пренесе на поединецот.

ДРЖАВИТЕ КАКО СУБЈЕКТ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО

Државите се првите и најзначајните субјекти на меѓународното право. Тие се создаваат на вистински фактички начин. За настанувањето и функционирањето на државите најважно е тие да отпочинале да дејствуваат. Настанувањето на државите на вистински и реален начин е општо прифатен од меѓународното право, иако има и мислења дека државите можат да се создадат и на правен начин. За постоењето на државата најважни се овие елементи: населението, територијата и суверена државна власт. Без еден или повеќе од овие елементи не може да има држава, иако во минатото имало и такви држави. Бројот на населението нема правно значење за постоењето на држава. Постојат држави, на пример, Кина, Индија со над една милијарда население, но, и држави со многу мал број на жители, како на пример, Монако, Андора, и др. држави со околу дваесетина до триесет илјади жители. Тоа значи дека и големите и малите и сите други држави се субјекти на меѓународното право. Државјаните во својата држава имаат права и обврски. Државата преку државната власт има целосна јуриздикција над своите граѓани на цела национална односно државна територија. За странците и апатридите населени во една држава може да има ограничувања во некои права, но затоа, тие се ослободени од некои обврски, на пример, тие не подлежат на воена обврска, како што е тоа со

193

193

државјаните на државата. Постојат и држави во кои странците не се ослободени од обврската за служење на војска ако тие таму постојано живеат и работат. Без територија, исто така, не може да постои држава. Територијата е просторот кој е под суверената државна власт на државата. Територијата мора точно да е определена и одбележана со граници. Често се случува по создавање на нови држави, границите на државата подолго време да не се одредени, а таа, пак, да постои. Тоа беше случај со нашата држава и другите поранешни држави на југословенската федерација кои со незиното распаѓање се осамотија. Државната власт е третиот елемент на државата. Државната власт е суверена власт која е највисока власт и која не признава друга власт над себе на цела нејзина територија. Таа е независна во донесувањето на законите и другите прописи. Оваа независност на власта не е апсолутна, зашто како меѓународен субјект, таа е ограничена со меѓународното право.

ПРИЗНАВАЊЕ НА ДРЖАВИТЕ

Кога ќе се појават нови држави се отвора прашањето за нивното признавање од страна на другите држави. Признавањето на новата држава е нужно за да може таа да стапи во односи со другите држави (да испрати свои дипломатски мисии во тие држави, но и да прима дипломатски и други мисии од тие држави), и да се зачлени во меѓународната заедница. За да може една, нова држава да стане субјект на меѓународното право, потребно е да биде призната од сите држави со признат меѓународен статус. Признавањето на ваков начин според конститутивната теорија, е конститутивен елемент без кој државата не може да стане субјект на меѓународното право. Од друга страна, новата држава за да може да биде примена во членство на меѓународната заедница, мора да го признае меѓународниот правен поредок. Признавањето на поредокот го врши самата држава со сопствен акт. Признавањето на новата држава го врши секоја држава со сопствен акт, посебно. Признавањето од сите држави, понекогаш е многу тешко и може да се случи таа држава, никогаш да не биде призната и да се доведе во прашање нејзиното зачленување во меѓународната заедница. Приврзаниците на признавање на држава на ваков начин, излезот го гледаат, новата држава да биде призната барем од една од поголемите држави.

Постои уште едно декларативно учење за признавање на држави, според кое не е важно како се создала новата држава која постанала независна и суверена, туку важно е таа да почнала да стекнува и остварува права и обврски и тоа ѝ дава право да биде призната. Според оваа теорија за признавање на државите потребно е тие да ги исполниле оние услови, односно белези кои ја чинат државата: територија, суверена државна власт, население, независност и волја да го почитува меѓународното право (меѓународниот правен поредок). Поголем е бројот на приврзаниците на ваквото толкување на признавање на држави.

194

194

Признавањето, како што веќе е речено понапред може да е индивидуално со сопствен акт на државата која одлучила да признае една новосоздадена држава. Но постои можност признавањето да е заедничко на повеќе држави со заеднички акт, обично на меѓународни конференции или на поинаков начин. Некои теоретичари сметаат дека гласањето за примање на една држава во ОН, истовремено значи и нејзино колективно признавање. Објаснувањето е едноставно во ОН можат да се зачленат и да станат членки само држави.

МЕЃУНАРОДНИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ КАКО СУБЈЕКТИ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО

До почетокот на дваесеттиот век државите беа единствени субјекти на меѓународното право, затоа што меѓународни организации како денешниве немаше. Инаку, идеите за создавање на меѓународни организации во прв ред заради мирот и безбедноста и заштита на човековите права се од поодамна. Вакви организации во институционална смисла се создадоа во првата половина на дваесеттиот век и подоцна. Процесот на создавањето на вакви институции оди преку повеќестрана дипломатија и одржувањето на меѓународни конгреси, како на пример, Виенскиот конгрес (1814-1815), Хашките мировни конференции (1899 -1907), Друштвото на народите кое е зачеток на ООН, итн. Подоцна се создаваат и првите постојани меѓународни организации, каква што е на пример, Меѓународната организација на трудот (1919). Меѓународните организации се самостојни организации, кои се основаат со меѓународен договор, со свои постојани органи со цел да соработуваат и решаваат проблеми од разновидна природа. Меѓународните организации се конституираат врз основа на Статут кој има карактер на меѓународен договор. Со статутот се уредува организацијата и структурата на меѓународната организација (органи, надлежности, начини на работа и одлучување) и друго. Меѓународните организации се поделени на владини и невладини организации. Субјекти на меѓународното право се меѓународните владини организации . Овие организации ги основаат државите кои се и членки на овие организации. Меѓународните владини организации по начинот на зачленување се поделени на: отворени, полуотворени и затворени; по начинот на спроведувањето на донесените одлуки на: оперативни (преку своите органи) и неоперативни (преку органите на државите членки); понатаму, постојани и привремени; општи специјални и сл. Органи на овие организации обично се собранието или советот, кој/кое расправа и одлучува на пленарни седници. Овие се овластени да ги избираат другите органи, органите кои ги спроведуваат одлуките (пр. административен совет), стручните органи и служби (бироа, директори и др.), стручниот кадар, итн. Обично овие организации донесуваат конвенции и препораки во определена постапка. Меѓународните организации донесуваат конвенции и препораки секоја од својот домен. Конвенциите, обично се задолжителни, а препораките факултативни.

195

195

ЧОВЕКОТ КАКО СУБЈЕКТ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО

Субјективитетот на човекот во меѓународното право е поврзан со заштитата на човековите права и слободи. Во теоријата во врска со субјективитетот на човекот во меѓународното право постојат, главно две гледишта. Едното одрекува секаков субјективитет, а второто, тврди дека постојат почетоци на субјективитет на човекот да му се признае право на субјект во меѓународното право до целосно признавање на тоа право. Приврзаниците на првото гледиште поаѓаат од тоа дека поединецот не може да биде носител на свои права и обврски регулирани со меѓународни правни норми. Оттаму, тој и не може да е субјект на меѓународното право. Меѓутоа, и тие не ја исклучуваат можноста нему да му се признае статус на субјект врз основа на меѓународното право, да се обраќа до меѓународните надлежни судови и други органи и да биде ставен под заштита на тоа право. Второто сфаќање тврди дека човекот е единствен субјект на меѓународното право. Своето тврдење го поткрепуваат со фактот дека со меѓународното право не се регулираат само односите помеѓу државите, туку и односите на поединците на државите. Се оди дотаму, дека правата и должностите на државите не се ништо друго освен права и должности на поединците и дека човекот е крајната цел на секое право. Врз основа на тоа е извлечен заклучок дека човекот е единствениот субјект на меѓународното право. Наспроти на ова сфаќање е сфаќањето на оние теоретичари и практичари кои се занимаваат со ваквата проблематика, кои тврдат дека човекот не е единствениот субјект на меѓународното право, дека тој може да се појави како субјект само во некои области на меѓународното право, односно, само како посебен специфичен субјект во некои односи. Значи, само исклучително и во ограничен обем. Приврзаниците на ваквото сфаќање поаѓаат од учењето на приврзаниците на природното право, според кои правото, општо и меѓународното право произлегуваат од природното право, кое за извор ја има човековата природа. Нивните сфаќања уште повеќе се потврдиле по Првата светска војна кога во Друштвото или Лигата на народите се расправало за заштита на малцинските права и гарантирање на основните права на сите луѓе. Поради кршењето на човековото достоинство и човековите права, по Првата и за време на Втората светска војна се наметнала потребата ова прашање да се постави на правна основа. На започнало да се создава меѓународна правната заштита на човековите права. Со создавањето на вакви меѓународни правила за заштита на единката се потврди ставот дека државите можат по пат на меѓународен општ договор да го направат човекот непосреден носител на права, со тоа и да го признаат како меѓународен правен субјект, Како заклучок може да се каже дека човекот, сепак, не е непосреден и целосен субјект на меѓународното право, а тоа значи дека правата и обврски кои произлегуваат од меѓународното право, на посреден начин, може да ги оствари преку правото на својата држава.

196

196

ПРАШАЊА:

1. Што е тоа меѓународно јавно право? 2. Наброј ги органите за одржување на меѓународни односи! 3. Накусо објасни го поимот дипломатија! 4. Што се тоа дипломатски претставништва и како се поделени според својот ранг? 5. Објасни ја накусо постапката за поставување дипломатски претставник (амбасадор)? 6. Што се тоа акредитивни писма? 7. Што е агреман? 8. Наброј ја надлежноста на конзуларните претставништва! 9. Што е тоа дипломатска преписка, односно кореспонденција? 10. Наброј ги дипломатските видови на ноти? 11. Кога се пишува протесна нота? 12. Што е тоа меморандум? 13. Што е карактеристично за стилот на дипломатската кореспонденција? 14. Што е тоа дипломатски протокол? 15. Што се тоа меѓународни договори и како се поделени по видови? 16. Што е карактеристично во поглед на пишувањето на меѓународните договори и други

меѓународни документи? 17. На кои меѓународни јазици се пишуваат меѓународните договори? 18. На кои јазици можат да се водат преговорите пред склучување на договор? 19. Кои се субјекти на меѓународното право?

197

197

ОСНОВНИ ЧОВЕКОВИ ПРАВА

ПОИМ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА

Правата и слободите се основни зашто тие по самата природа извираат од природата на човекот, а не од волјата на државната власт. Тоа не се подарени права како што некои обично мислат зашто за нив се изборил самиот човек кога му биле одземени или ограничени. Најубава мисла за ова искажал големиот француски мислител Жан Жак Русо: „Луѓето се раѓаат слободни и еднакви”. Подоцна ова е потврдено и со многу декларации за човековите права и слободи, донесени подоцна. Притоа, правата се акт на одреден степен на развојот на цивилизираното општество. Инаку идејата за човековите права и слободи се јавува уште во периодот на Елада, која подоцна некои ја нарекоа Стара Грција, потоа, во Стариот Рим и во средниот век. Во старите грчки градови-државички, граѓаните имале право на говор и биле еднакви пред законот. Тоа било и со слободните римски граѓани кои дури имале право и да склучуваат договори за работа. Во средновековните држави се донесувале повелби со кои се признавале определени привилегии на определени сталежи и општествени слоеви. Меѓутоа, сите овие држави од овие приоди ги карактеризира ропство и нееднаквост на луѓето. Од повелбите и декларациите за правата и слободите на човекот, донесени во Англија, попознати се Големата повелба за слободата (Magna Carta Libertatum), Петицијата за правата (1628), документот познат како Бил за правата (1689) и прочуениот документ Habeas Corpus Akt (1679). Со него е предвидено дека никој не може неовластено да се апси, нити да се затвори, без пресуда. Во Франција во 1789 година е донесена Декларација за правата на човекот и на граѓанинот која има белези на идејнополитичка основа и програма, која, подоцна, ќе поттикне многу работнички и други револуционерни движења во Европа и пошироко. Во Соединетите Американски Држави во 1776 се донесени два документа од ваков вид, едниот е Декларацијата за независноста на САД и вториот е Документ за правата на човекот, наречен Бил за правата.

Особено се важни документите од општо значење за правата и слободите на сите луѓе во светот, донесени по завршувањето на Втората светска војна со цел да нема војни и да се гради мир и разбирање меѓу народите за воспоставување на односи на меѓусебно почитување на човековите права. Прв и најзначаен таков документ е Универзалната декларација за правата на човекот усвоена од Генералното собрание на Организацијата на Обединетите нации (1948). Оваа декларација е општ акт за сите луѓе и нации во светот. Други документи во врска со човековите права се Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките права и Пактот за економски, социјални и културни од 1966 година. Сите овие меѓународни документи (декларации, договори, конвенции, без разлика дали се или не се ратификувани од државите) се задолжителни документи. Некои меѓународните документи, како на пример,

198

198

препораките се поставени на факултативна основа, но сепак се почитуваат од државите зашто се донесени од авторитативни меѓународни организации, на пример, ООН, во кои самите се членови на тие организации. Меѓународната заедница има и обврска да го следи и контролира почитувањето и остварувањето на слободите и правата во секојдневниот живот со употреба на разни механизми за следење, и може да изрекува санкции против оние држави кај кои е утврдено кршење на човековите права. Советот на Европа воспостави таков механизам за следење и контрола со Европската конвенција за човекови права и основни слободи, а тоа се: Европската комисија за човекови права и Европскиот суд за човекови права.

ЗНАЧЕЊЕ НА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА

Човековите права се особен вид на права кои никој нема право да ги одземе. Нив ги поседуваат сите луѓе подеднакво, без оглед на која раса, националност или општествена група припаѓаат. Тие подразбираат почитување на минималните услови за пристоен, достоинствен и толерантен човечки живот. Историски првата генерација граѓански и политички права. Тоа се оние права, со кои се гарантира, односно ограничува, она што другите, можеле да го прават, на пример, животот, слободата. Втората генерација се општествените и економските права и се карактеризира со одење чекор напред, односно со преземање на активности, како на пример, обврски кои треба да ги преземе власта. Некои аналитичари, овие ги нарекуваат идеали, бидејќи голем број на општества не се во можат да ги применат и остварат поради тоа што не ги поседуваат потребните, адекватни фактори. Третата генерација вклучува такви права, како што се мир, развој и хуманитарна помош.

Најголем дел од овие права се препишуваат на поединци, но некои од нив се и на колективи (етнички и други групи), како што е правото на самоопределување. Обединетите нации имаат направено каталог на човековите права во Универзалната декларација за човекови права (1948). Тоа е резолуција на Генералното собрание која обврзува како што е тоа со двата меѓународни пакта (1966) . Примери за тоа, можат да се најдат во уставите скоро на секоја земја, потоа во Европска конвенција што се однесува на земјите членки на Советот на Европа. Некои од критичарите ја отфрлаат идејата за универзалност на правата и обвинуваат дека некои примери се само идеолошки и се врзани за одредена култура, и дека, во секој случај, овие права може да се прекршат заради причини од државен или јавен интерес. Барањата за почитување на човековите права, според нив, се предизвик на суверенитетот и моќта на една држава, а државите можат да си го зголемат својот меѓународен легитимитет, со тоа и надворешната безбедност, со покажување на поголемо почитување на човековите права. Почитувањето на слободите и правата се индикатор за положбата и улогата на човекот и граѓанинот во општеството и за демократијата во тоа општество.

199

199

Слободите и правата се инструмент за ограничување на власта, да се оневозможи нејзино самоволие и можни злоупотреби.

СОДРЖИНА НА ПООДДЕЛНИ СЛОБОДИ И ПРАВА НА ЧОВЕКОТ И ГРАЃАНИНОТ

ЛИЧНИ ЧОВЕКОВИ ПРАВА

Основните слободи и права на човекот и граѓанинот во Република Македонија се уставни права, зашто се уредени и загарантирани со Уставот на државата. Тоа е така, зашто тие се темелни вредности во секоја демократска и правна држава. Прва и најзначајната група на слободи и права се личните слободи и права на кои им претходи начелото со кое се забранува секаква дискриминација по која било основа - пол, боја на кожа, национално потекло, политичко и верско убедување, имотна или општествена положба. Личните права и слободи земено во целина го чинат правото на еднаквост. Личните права и слободи се најстарите слободи и права, а борбата за уставност започнува со битката за правото на живот, правото на слобода, правото на сопственост, правото на среќа, слободата на совеста, во борбата против апсолутизмот и тиранијата. Овие права и слободи го штитат духовниот и физичкиот интегритет на човекот, а воедно се и услов за остварување на другите права и слободи. Во Уставот на Република Македонија е проширена листата на личните слободи и права : слобода на мислата, слобода на вероисповедта, слобода на движењето и настанувањето, право на слобода, право на приватност и право на државјанство.

ПРАВО НА ЖИВОТ И ИНТЕГРИТЕТ НА ЧОВЕКОВАТА ЛИЧНОСТ И ПРЕСУМПЦИЈА НА НЕВИНОСТ

Правото на живот не значи само биолошки и гол живот и опстанок, туку и право на среќен и хуман живот. Притоа, иако е загарантиран физичкиот и моралниот интегритет, над него најчесто се посега и претставува најчеста повреда на човековите права и слободи во светот. Во нашиот Устав, слободата на човекот е определена како неприкосновена. Таа може да биде ограничена само со судска одлука и во постапка утврдена со закон. Во оваа смисла, ако се јави потреба од притвор, до подигнувањето на обвинение, по одлука на судот притворот може да трае најмногу 180 дена од денот на притворувањето. Претпоставката, односно пресумпцијата на невиност е исто така, едно од уставните права на човекот и граѓанинот. Тоа е гаранција дека лицето кое е обвинето за казниво дело ќе се смета за невино се додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска одлука.

200

200

ПРАВО НА ПРИВАТНОСТ

Правото на приватност е право кое најмногу е загрозено во денешниот современ начин на живеење, почитување и заштита на достоинството и на угледот, како и сигурност и тајност на личните податоци. Заштитата на личните податоци е едно од основните слободи и права на физичките лица кое е во непосредна врска со правото на приватност. Личните податоци кои се клуч на приватноста на човекот, се однесуваат на името и презимето, местото на раѓање, датумот на раѓање, телефонскиот број, семејниот статус, сметката во банка, бројот на кредитната картичка, итн. Сите овие податоци се под заштита освен оние кои се јавно достапни.62 Приватноста почесто ја откриваме со секојдневно пополнување на разни формулари, на пример, за добивање на кредит, за работа, за купувања со попуст во маркет и сл., кога во голема мера даваме податоци за себе. Со тие податоци кои се од лична природа лесно може да бидеме идентификувани, да се открие за кое лице станува збор ако информацијата е пренесена или доставена, на пример, до жителите на една улица, до членовите на една политичка партија, и сл. Личните податоци што го откриваат расното и етничкото потекло, политичкото уверување, верското уверување, здравствената состојба или сексуалниот живот се посебна категорија на лични податоци ставени под посебна заштита за кои, по правило, постои забрана за нивна обработка. За заштита на личните податоци е организирана посебна државна институција. Слично со правото на приватност е правото на тајност на писмата и на другите облици на комуникација. Само со судска одлука може да се отстапи од начелото на неповредливост на тајноста на писмата и на другите облици на комуникација, доколку е неопходно да се води кривична постапка, или ако тоа го бараат интересите на одбрана на државата. Во тесна врска со правото на приватност е правото на неповредливост на домот (станот). Тоа може да биде ограничено единствено со судска одлука, кога е во прашање откривање или спречување на кривични дела или заштита на здравјето на луѓето. Со уставното право се гарантира слободата на движење и настанување. Тоа значи дека секој граѓанин има право слободно да се движи на цело подрачје на државната територија и слободно да го избира местото на своето живеалиште. Граѓанинот на државата може да ја напушта државната територија на својата држава, а и да се врати во државата. По исклучок предвидено е ограничување на ова право, кога тоа е потребно за заштита на безбедноста на државата, за водење на кривична постапка или заштита на здравјето на луѓето. 62 Под „личен податок“ во смисла на Законот за заштита на личните податоци, се подразбира „секоја информација која се однесува на идентификувано физичко лице или физичко лице кое може да се идентификува, а лице кое може да се идентификува е лице чиј идентитет може да се утврди директно или индиректно, посебно врз основа на матичен број на граѓанинот или врз основа на едно или повеќе обележја специфично за неговиот физички, физиолошки, ментален, економски, културен или социјален идентитет“ (чл. 2 од Законот за заштита на личните податоци, „Службен весник на Република Македонија“ бр.07/05 и 103/08).

201

201

Слобода на мислата, совеста и уверувањето се права на човекот преку кои може да ги изрази своите духовни и интелектуални способности и да го истакне својот поглед на светот. Слободата на вероисповедта е право на човекот слободно и отворено, индивидуално или во заедница со други, да ја изразува својата верска припадност. На верските заедници и на религиозните групи кои се издвоени од државата им е загарантирано еднаквост. Правото на државјанство е, исто така, лично право кое што не може да му биде одземено на ниеден државјанин на државата. Тоа подразбира дека државјанинот не може да биде протеран од земјата.

ПОЛИТИЧКИ ИЛИ ЈАВНИ ПРАВА И СЛОБОДИ

Политичките слободи и права ја изразуваат политичката личност на граѓанинот, овозможувајќи активно учество во политичкиот живот на земјата. Во теоријата овие слободи и права се именувани како јавни слободи и права. Тоа е втората група на човекови права од деветнаесеттиот и дваесеттиот век, во процесот на градење на политички плурализам и парламентарна демократија. Карактеристични политички права и слободи се: слободата на јавен говор, слободата на информирање, слободата на политичко здружување, избирачкото право и правото на мирно собирање. Во Уставот на РМ, покрај овие, уште се вбројуваат правото на вршење на јавни функции и правото на поднесување на претставки. Слободата на јавниот говор и на јавниот настап значи право на човекот јавно да ги изрази своите мисли, ставови, не само со зборови, туку и со други средства на изразување. Слободата на информирање опфаќа слободен пристап до информациите, слобода на примање и пренесување на информации. Уставот гарантира и слободно основање на институции за јавно информирање, право на одговор во средствата на информирање, право на исправка во средствата за јавно информирање, право на заштита на изворот на информацијата во средствата за јавно информирање и ја забранува цензурата. Слободата на политичко здружување (многу повеќе се зборува во содржините на конституционото уредување и во евиденција на политичките партии и здруженија), значи, право на граѓаните слободно да основаат здруженија на граѓани и политички партии, да пристапат во нив и да истапат од нив. Програмите и дејствувањето на здруженијата на граѓаните и на политичките партии не можат да бидат насочени кон насилно уривање на уставниот поредок и кон поттикнување и повикување на воена агресија или разгорување на национална, расна или верска омраза и нетрпеливост. Избирачкото право (за кое, веќе, многу повеќе е зборувано во повеќе правни предмети од наставниот план на правна струка) е гарантирано како еднакво, општо и непосредно право што се остварува на слободни избори, со тајно гласање.

202

202

Во политичките права спаѓа и правото на мирно собирање. Според ова право гаѓаните можат мирно да се собираат и да изразуваат јавен протест без претходно пријавување и без посебна дозвола. Користењето на ова право може да биде ограничено само во услови на воена и вонредна состојба. Правото на вршење на јавна функција е право кое што гарантира достапност на јавните функции до сите граѓани на државата, односно нивното отворање за јавноста, односно демистифицирање. Кон отвореност и достапност за јавната власт и кон создавање на активен граѓанин е и правото на поднесување на претставки. Секој граѓанин има право да поднесува претставки до државните органи и до другите јавни служби и да добие одговор на нив. Граѓанинот не може да биде повикан на одговорност, ниту да трпи штетни последици поради заземени и изнесени мислења во претставките, освен ако со нив не е сторено кривично дело.

ЕКОНОМСКИ ПРАВА И СЛОБОДИ

Економски и социјални слободи и права, уште повеќе се обработени во конституционото уредување. Со овие права се изразува економската и социјалната сигурност и сигурен статус на човекот и граѓанинот. Тоа е понова и трета група на човекови права која се потврди во минатиот век како резултат на развитокот на економските и социјалните функции на државата од овој период. Главен извор на овие права се Универзалната декларација за правата на човекот од 1948 година и Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права од 1966 година. Во нив се наоѓаат и постари права. Така правото на сопственост на земја го има уште во периодот на Старата Римска империја. Економските права и слободи се условени и од развиеноста на стопанството на земјата. Основно и свето економско право во пазарните општества е правото на сопственост. Социјалните слободи и права на граѓаните, за кои нашироко се зборува во претходените содржини од редовниот предмет, ја изразуваат социјалната сигурност на човекот, како и социјалната функција на државата во периодите кога ќе остане без работа или кога не е во состојба да работи и за намалување на социјалните тензии карактеристични за пазарните општества. Државата ја презема грижата за оваа категорија на граѓани кои се нашле во тешка материјална состојба, особено во периодите на економски и социјални кризи. Во Уставот на Република Македонија од 1991 година се наведени овие економски слободи и права: правото на сопственост, правото на работа, слободата на работа, правото на штрајк и правото на синдикално организирање (основање на работнички синдикати и пристапување во нив). Правото на сопственост, освен како право е утврдено и како обврска, како на нешто што е од интерес не само за сопственикот, туку и како на нешто што е од јавен и општ интерес за заедницата.

203

203

Сопственоста по исклучок, може да се ограничи или одземе, ако тоа е од јавен интерес утврден со закон, со обврска да се надомести со правичен надоместок според пазарна вредност во зависност од пазарните околности. Приватната сопственост е основен облик на сопственост во секое пазарно општество и во нашето. Во Уставот на Република Македонија ништо јасно не е речено за државната и јавната сопственост. Меѓутоа, таа сама по себе се подразбира и препознава прво, во добрата од општа употреба, какви што се, на пример, јавните патишта, тунелите и сл. и во добрата од општ интерес, на пример, природните вредности, растителниот и животинскиот свет, објектите од културно и историско значење, итн. Со Уставот на Република Македонија се гарантира право на сопственост и на странците, под услови утврдени со закон. Странците можат да вложуваат средства во нашата земја и по таа основа на вложен капитал можат и да стекнуваат права и слободно да ги изнесуваат заедно со добивката. Ова е со цел да се поттикнуваат странците да инвестираат во нашата земја што е и од наш интерес. Правото на наследување значи да се стекне сопственост по пат на наследување во согласност со закон. Слободата на работа е право на граѓанинот слободно да одлучува дали ќе работи или не. Тој слободно ја избира својата професијата или занимање и слободен е во неговото вработување, се разбира ако има работа и сака да работи. На сите граѓани ако ги исполнуваат потребните услови, подеднакво им се достапни сите работни места и функции во заедницата. Принудната работа е забранета. Правото на работа е право на човекот да се вработи и со работа да обезбеди средства за лична и семејна егзистенција. Остварувањето на ова право се уредува со закон и колективни договори. Работен однос може да се заснова на неопределено и на определено вееме. Во врска со ова на вработениот му е загарантирана заштита на работа, а кога вработениот ќе остане без работа по разни основи, загарантирано му е право на материјална заштита и надомест во случај на невработеност. На вработениот му е загарантирана плата, односно заработувачка за извршената работа. Остварувањето на ова право е условено од квалитетот на извршената работа на вработениот, но, и од вкупниот успех на претпријатието. Меѓутоа, ако претпријатието, нема успех во работата, особено за време на економски и други кризи може да го доведе во прашање исплатувањето и остварувањето на правото на плата, кога може, вработените да останат дури и без работа. Правото на синдикално организирање е право на вработените да ги остваруваат и да ги бараат своите права преку формирање на работнички синдикати. Ова право може да се ограничи на вооружените сили, полицијата и органите на управата. Синдикатот е дефиниран како рамноправен партнер на државата и работодавателите. Правото на штрајк е право на вработените да прекинат со работа и да протестираат поради лошите услови за работа и поради износот на платата, а и поради

204

204

неисплатување на платите. Правото се ограничува под одредени улови утврдени со закон и тоа во оружените сили, полицијата и органите на управата. Социјалното право ги опфаќа правото на социјално осигурување, правото на социјална заштита, правото на помош и посебна заштита, посебните социјални права, правото на здравствена заштита, правото на слободно одлучување за раѓање на деца и правото на здрава животна средина. Правото на социјална сигурност значи право на пристоен и достоинствен живот, во смисла на заработувачка што обезбедува достоинствена егзистенција, дом, здравствено осигурување, можност за образование и здрава животна средина. Ова право се уредува со закон и колективни договори. Правото на социјално осигурување значи право на здравствено, пензиско и инвалидско осигурување, уредени со закон и колективни договори и се однесува во прв ред на вработените, а преку нив и на членовите на нивните семејства. Ова право го имаат и индивидуалните работодаватели (претприемачи) ако не се осигурани по друга основа. Правото на социјална заштита е право на определена категорија на лица и тоа на граѓани кои не се вработени при невработеност, мали плати и пензии. За ова непосредно обврска има државата на начин и под услови утврдени со закон и колективни договори. Правото на помош е право на граѓаните кои не се способни за работа, а правото на рехабилитација е предвидено за оние кои можат да се оспособат особено во зависност од возраста на лицата (тоа се инвалиди со инвалидност). Посебни социјални права се предвидени за воените инвалиди, понатаму, за лицата кои биле прогонувани и затворани за идеите за самобитноста на македонскиот народ и за самостојна Македонија. Посебните права на борците за самостојна држава не треба да се сфатат како привилегија на овие лица, туку како заслужено право. Правото на здравствено осигурување, посебно право на здравствена заштита е право на вработените, но и на невработените кои се способни за работа и активно бараат работа, преку нив и на членовите на нивните семејства и општо на сите граѓани по која било основа. Правото на слободно одлучување за создавање на деца односно раѓање на деца е право на жената слободно да одлучува за раѓање на деца. Семејството, мајчинството, децата и малолетните лица според Уставот, уживаат посебна заштита. Родителите имаат право и должност да се грижат за воспитување и за издржување на децата. Децата од своја страна се должни да се грижат за старите и изнемоштени родители и посвоители. Посебна заштита им се гарантира на децата без родители и на оние без родителска грижа. Мајките и малолетниците уживаат посебна заштита при работа, а лицата под 15 години не може да се вработуваат. Правото на здрава животна средина е право на чист воздух и природа, без кои е невозможна каква било општествена активност на луѓето. Грижата за здрава

205

205

животна средена е обврска на секој човек, да се штити и да се унапредува животната средина. Особено ова е грижа на државата, а за вработените самите работодаватели.

КУЛТУРНИ СЛОБОДИ И ПРАВА

Овие права му овозможуваат на човекот да ја изрази својата личност во разни области, да ја истражува средината во која живее и работи, да учи и да го усовршува своето знаење и да создава духовно и интелектуално творештво и талент. Овие права и слободи се опфатени во: правото на образование, слободата на научно и уметничко творештво, слободата на изразување, негување и развивање на етничкиот, културниот, јазичниот и на верскиот идентитет на заедниците. Правото на образование е право на секој поединец под еднакви услови да стекнува знаења во сите степени на образование. Никој, ни родителите, верските заедници и други субјекти не може да го ограничат или да го забранат ова право. Со Уставот е утврдено право на задолжително основно и средно образование. Со Уставот е предвидена можност и за основање на приватни училишта и факултети во средното и високото образование со цел да се создадат можности за конкуренција и претприемништво на поквалитетно ниво. Во оваа смисла се гарантира автономија на универзитетот, исто за автономно и поквалитетно образование. Слободата на научно и уметничко творештво е право на граѓанинот слободно да твори, креира, во согласност со своите гледишта и уверувања. Творецот има авторско право на своето дело. Творбите од материјална природа се наречени индустриска сопственост, а оние од духовен и интелектуален карактер – интелектуална сопственост. Тоа е национално и меѓународно материјално и духовно богатство кое е заштитено со националното и меѓународното право. Слободата на изразување на националната припадност претставува темелна уставна вредност на правниот поредок на државата. Тоа е мошне чувствително прашање особено во заедниците со хетероген состав на населението, какво што е и нашето. Слободното изразување на националната припадност во заедниците (општествата) претставува богатство за сите етнички заедници во земјата за нејзиниот побрз развој и просперитет. Припадниците на етничките заедници имаат право да основаат културни, образовни и уметнички институции, потоа научни и други здруженија, за изразување, негување и развивање на својот идентитет. Припадниците на заедниците имаат право на настава на својот јазик и писмо, во основното, средното и високото образование на начин утврден со закон. Во училиштата во кои образованието се спроведува на друг јазик се изучува и македонскиот јазик.

ДОЛЖНОСТИ НА ЧОВЕКОТ И ГРАЃАНИНОТ

Должностите на човекот и граѓанинот се неразделни од човековите права и слободи. Правата и слободите се белези за слободата на поединецот и демократијата, обврските се силата на државата и одговорноста на граѓаните кон неа.

206

206

Карактеристични должности во секое цивилизирано и демократско општество се овие: почитувањето на уставот и на законите, чесно вршење на најважните функции, плаќање на данок и други давачки, давање помош во неволја, заштитата на човековата и на природната средина и одбрана на земјата. Во нашиот Устав во должности уште се вбројуваат должноста на родителите да се грижат за децата и задолжителното основно и средно образование.

Должноста во однос на одговорноста е потесен поим. Некои должности, како што се – лојалноста кон државата, чесното вршење на јавните функции, родителската грижа за децата и грижата за секој поединец кој е во неволја, имаат пошироко значење од правното.

Демократијата во вистинска смисла ја има само во цивилизирани демократски политички системи.

ЗАШТИТА НА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА

Заштитата на човековите права и слободи се состои од два вида на правна заштита: 1) внатрешна и надворешна, односно национална и 2) меѓународна правна заштита 1) Внатрешната правна заштита се остварува преку постојното позитивно право на една земја, а надворешната со помош на меѓународното право. Постојат разни форми и средства на правна заштита: судска, како основен облик; преку народниот правобранител (омбудсман), како орган за заштита на слободите и на човековите права кога тие се прекршени од страна на органите на државната управа; парламентарната контрола над спроведувањето на слободите и правата од страна на комисиите и другите работни тела на парламентот. Од сите овие видови на заштита, доминира правната заштита по судски пат, пред редовните судови. 2) Меѓународната заштита на слободите и правата, како што ни е веќе, познато се одвива преку проследување и контрола, како и преку изречени санкции против државите членки на Организацијата на Обединетите Нации (ООН), во случај на грубо кршење на слободите и правата. Кај нас, согласно нашиот Устав предвидени се овие форми на заштита: од редовните судови, Уставниот суд, Управниот суд, Народниот правобранител, од Постојаната анкетна комисија на Собранието на Република Македонија. За заштита на правата и слободите треба да се погрижат и самите граѓани зашто тоа е нивно право да бараат да бидат запознаени со нивните права и слободи како нивни човекови права и активно да земат учество, било поединечно било заедно за да придонесат во нивно унапредување, а со тоа и до поефикасна заштита. Со ратификацијата на Европската конвенција за човековите права, на граѓаните на Република Македонија им стои на располагање и правото на петиција пред Судот за човекови права при Советот на Европа во Стразбур, како едно од средствата за заштита на нивните права.

207

207

До Судот за човекови права во Стразбур може да се обрати секое лице коешто смета дека му е загрозено некое од правата што ги гарантира Европската конвенција за човековите права. Услови за водење на постапка пред Судот за човекови права во Стразбур се овие: Да се исцрпени сите домашни правни средства; Петицијата да се поднесе во рок од шест месеци од конечноста на одлуката што

се однесува на повреда на правата од Конвенцијата. Пред Судот за човекови права во Стразбур поединецот ја тужи државата која што повредила некое негово право кое е повредено од некој друг. Судот за човекови права се обидува да постигне т.н. „пријателско спогодување” помеѓу лицето кое се жали и владата, но доколку не дојде до тоа, Судот може да ја задолжи владата парично да го обесштети лицето чиешто право е повредено.

ПРАШАЊА:

1. Наброј ги најважните акти за човековите права и слободи! 2. Изврши поделба на основните групи на човекови права и слободи! 3. Наброј неколку лични права! 4. Објасни го значењето на личните податоци! 5. Наброј ги поважните политички права! 6. Изврши поделба на економските права! 7. Наброј ги поважните социјални права! 8. Наброј неколку културни права! 9. Дали на државјанин на нашата земја може да му биде одземено државјанството и да биде

протеран од нашата земја? 10. Што е тоа пресумпција на невиност? 11. Наброј неколку должности! 12. Објасни ја постапка за заштита на човеково право пред Судот за човековите права во Стразбур? 13. Каков надоместок може да признае Судот за човекови права?

208

208

209

209

ОРГАНИЗАЦИЈА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

ФОРМИРАЊЕ, ЦЕЛИ И ПРИНЦИПИ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

ФОРМИРАЊЕ НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

Идејата за создавање на Обединетите нации се роди во периодот на Втората светска војна (1939 – 1945), кога милиони луѓе умирале и уште повеќе биле раселени, а многу градови срушени. Светските сојузници и нивните лидери се здружиле за да се стави крај на војната. Се почувствувала потреба од механизам што ќе помогне да се воспостави мир во светот и да се спречат можните војни во иднина. Тие заклучиле дека тоа е можно само доколку сите нации дејствуваат заедно преку една глобална организација. Обединетите нации е организација на која и се доверена оваа благородна дејност во надлежност. За основањето на Обединетите наци биле потребни многу повеќегодишни подготовки и планирања пред организацијата да се формира. Така, на 14 август 1941 година на воен брод тајно се состанале во Атлантскиот океан, претседателот на САД, Франклин Рузвелт и премиерот на Велика Британија, Винстон Черчил и објавиле план за мир во светот. Овој план е наречен Атлантска повелба. Потоа, на 1 јануари 1942 година претставници на 26 земји се сретнале во Вашингтон и потпишале Декларација за прифаќање на Атлантската повелба. Во октомври 1943 година, претставници на Кина, поранешниот Советски сојуз, Обединетото Кралство и Соединетите Американски Држави се сретнале во Москва и се согласиле да формираат организација која ќе го одржува мирот по завршување на војната. Овој договор е познат како Московска декларација. Летото и есента 1944 на конференција во Вашингтон биле направени планови за формирање на меѓународна организација. Оваа средба е наречена Дамбертонска конференција (Dumbarton Oaks Conference), според името на местото (имотот) на кое е одржана. Во февруари 1945, претседателот Рузвелт, премиерот Черчил и лидерот на Советскиот Сојуз, Јосиф Сталин, одржале конференција на Јалта во Советскиот Сојуз. Таму, тие договориле систем на гласање кој ќе се применува во Советот за безбедност, мошне значаен за оваа организација и решиле да се одржи конференција во Сан Франциско. На Конференцијата во Сан Франциско (од април до крајот на јуни 1945 година учествувале претставници од 50 земји кога е подготвена и прифатена Повелбата на ОН и законите на Меѓународниот суд за правда.63 Конечно, на 24 октомври 1945 година Организацијата на обединетите нации и формално е создадена. На тој ден е Повелбата на ОН стапи во сила и оттогаш овој датум се смета за Ден на Обединетите нации на целиот свет. Корените на Обединетите нации се во Друштвото, односно Лигата на народите основана по 63 Името на оваа организација е прифатено на предлог на претседателот на САД, Рузвелт.

210

210

Првата светска војна во Париз 1919 година. Нејзината цел била иста како и на ОН одржување мир во светот. Лигата завршила со неуспех бидејќи, кон неа не се приклучиле многу земји, а тие што се приклучиле, подоцна се откажале од членство. Лигата на народите немала овластување да ги применува своите одлуки Таа се распаднала. Со тоа судирите ќе зачестат и ќе доведат до Втора светска војна, но и до создавање на Организацијата на Обединетите нации.

ЦЕЛИ НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

Обединетите наци во својата активност се водат од правилата и принципите на Повелбата на Обединетите нации. Основни цели на Обединетите нации се: Да го чува мирот во светот; Да развива пријателски односи меѓу нациите; Да прави напори за помагање и подобрување на животните услови на

сиромашните, да ги искорени болестите, гладта, да се намали неписменоста во светот, да се поттикне почита на човековите права и слободи;

Да биде место за помагање на народите за постигнување на овие цели. Настанатите спорови меѓу држави ги решава по мирен пат. Меѓутоа кога напорите за мирно решавање на споровите не успеваат, ОН ги повикува засегнатите земји да ги намалат тензиите или да се осуди оној кој презел акт на насилство. Ако и ова не успее за престанување на судирите, во тој случај интервенира Советот за безбедност на ОН и за тоа донесува одлуки од повик за прекин на огнот до наметнување на економски и воени санкции. По прекинувањето на судирот, Советот може да ангажира единици за одржување на мирот, кои ќе го надгледуваат прекинот на судирот и ќе помогнат за мирно решавање на ваквите спорови. Една од целите на ОН е општествен и економски развој, особено на сиромашните земји: со обезбедување храна, сместување, итна медицинска помош.

Голема е улогата на ОН во заштитата на човековата околина. За тоа води испитувања, врши контрола на состојбата на животната средина и ги советува владите како да ги заштитат природните богатства, особено по пат на донесување на меѓународни закони за решавање на проблемите на човековата околина. Човековите права се суштествени права, кои им овозможуваат на луѓето да живеат како човечки суштества. Особено е правото на живот и слободата, еднаквост пред законот, слободата на движење, заштита од малтретирање, правото на слободно мислење и вероисповед, правото на вработување и правото на образование. Без овие права не е можен развиток, не може да се искористат човечките квалитети, интелигенција, талентираноста и духовноста. Најзначаен документ за човековите права за сите нации е Универзалната декларација за човековите права усвоена во 1948 година. Според неа се бара еднаков третман, без разлика на богатството, полот, расата, религија и др.

211

211

Од останатите договори и закони за човекови права кои ги гарантираат социјалните, економските и политичките права најважни се пактовите за човекови права, Декларација за правата на детето, Декларацијата за укинување на дискриминацијата на жената и др.

ЧЛЕНСТВО ВО ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

Членови на ОН можат да станат само независни земји кои се меѓународно признати. Според Повелбата на Обединетите нации, некои автори, членките на оваа организација ги делат во две групи: основачи и примени по основањето. Првата група членови се државите кои учествувале на Конференцијата во Сан Франциско или претходно ја потпишале Декларацијата на Обединетите нации на 1 јануари 1942 година. Во втората група се сите подоцна примени држави во Организацијата. Ваквата поделба на државите нема никакво суштествено значење. Примањето на нови држави во Обединетите наци се врши според овие услови: 1) да се меѓународно признати држави; 2) да се мирољубиви држави; 3) да ги почитуваат обврските предвидени со Повелбата и 4) по оценка на Организацијата да се способни и да имаат волја преземените обврски да ги исполнат. Примањето во членство на Обединетите нации се врши со одлука на Генералното собрание по препорака на Советот за безбедност. Одлуката за прием се донесува со двотретинско мнозинство. Препораките за прием во членство на Советот за безбедност се донесуваат со најмалку девет гасови од привремените членки ако со тоа се согласиле и сите пет постојани членки. Исклучувањето од членство во ОН може да се случи ако државата членка ги крши начелата на Повелбата на Обединетите нации. Одлука за исклучување може да донесе Генералното собрание по препорака на Советот за безбедност. Досега немало исклучување на членка на ова организација.

Постои можност и за привремено суспендирање на земја - членка на Обединетите нации на предлог на Советот за безбедност кој против неа презел определени мерки. Одлука за суспендирање донесува Генералното собрание со која привремено се одзема вршењето на правата. Суспендирањето се прекинува со одлука на Советот за безбедност.

ПРАВА И ДОЛЖНОСТИ НА ЧЛЕНКИТЕ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОН

Организацијата на ОН ги штити независноста, опстанокот и интегритетот на државите членки. На државите - членки на ОН им е загарантирано правото на самоодбрана во случај на вооружен напад од надворешен агресор, и тоа се додека Советот не преземе мерки во согласност со Повелбата на ОН. Секоја членка има подеднакво право да учествува во дискусиите и во Советот за безбедност и во Економско социјалниот совет кога се разгледува прашање за кое таа е заинтересирана, но, без право на глас. Во случај на спор со друга држава има право спорот да го изнесе пред Советот за безбедност. Која било држава може да се обрати до Советот за безбедност и до Генералното собрание, ако смета дека настанал конфликт или тензична ситуација која претставува опасност за мирот и безбедноста,

212

212

иако со тоа не е непосредно засегната и инволвирана. Државите членки се должни споровите да ги решаваат по мирен пат без да употребат сила и да ги почитуваат територијалниот интегритет и независноста на другите држави. Тие, немаат право да даваат помош на земја против која Советот за безбедност презел превентивни мерки и мерки на принуда. Државите – членки на ОН се должни да ги почитуваат меѓународните договори и другите извори на меѓународното право. Понатаму, тие се должни да даваат придонес за унапредување на развојот на организацијата, како и да ги почитуваат привилегиите и имунитетот на организацијата и незините функционери.

ОРГАНИ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ

Работата на ОН се одвива низ целиот свет и се извршува преку шест основни органи. Тие се: Генерално собрание, Совет за безбедност, Економски и социјален совет, Совет за старателство, Меѓународен суд на правдата и Секретаријат. Седиштето на овие органи е во седиштето на ОН во Њујорк, освен, Меѓународниот суд на правдата кој се наоѓа во Хаг, Холандија. Поголем број на други организации како, специјализирани агенции се поврзани со Обединетите нации. Тие работат во различни области, како што се здравство, земјоделство, поштенски прописи и метеорологија. Постојат и програми, фондови и специјални тела одговорни за одредени области. Овие тела, заедно со самата Организација и специјализираните програми, го сочинуваат системот на Обединетите нации. Генералното собрание има генерален секретар назначен од Собранието по препорака на Советот за безбедност на период од 5 години. Официјални јазици кои се користат во Обединетите нации се: арапски, кинески, англиски, француски, руски и шпански, но, работата во ОН се одвива на англиски и француски јазик. Секој делегат може зборува на кој било од официјалните јазици, а истите се преведуваат симултано на другите официјални јазици. Повеќето од документите, исто така, се објавуваат на сите шест јазици. Понекогаш, некој делегат може да даде изјава на јазик кој не е официјален. Во таков случај неговата делегација мора да обезбеди устен превод или писмен текст на еден од официјалните јазици. Работни јазици во работата на вработените во ОН се англискиот и францускиот јазик.

213

213

Основни органи на ОН

ГЕНЕРАЛНО СОБРАНИЕ

Генералното собрание е највисок централен орган на ОН каде секоја нација може да говори и да биде сослушана за секое прашање. Сите членови на ОН имаат свои претставници во него. Важните прашања се изгласуваат со двотретинско мнозинство. Секоја земја има еден глас иако е претставена со повеќечлена делегација. Делегацијата, обично ја предводи дипломат од ранг на амбасадор. Генералното собрание се состанува редовно, еднаш годишно, почнувајќи од третиот вторник во септември, на период од три месеци. Специјални собири можат да се одржуваат во други периоди од годината, а кои може да се свикуваат во кое било време. Генералното собрание расправа и решава по кое било прашање, освен оние што тековно ги решава Советот за безбедност. Прашањето за развој на човековите права, исто така, се разгледуваат од страна на Генералното собрание. Тоа добива извештаи од Советот за безбедност и другите основни органи на ОН. Нови членки се примаат по препорака на Советот за безбедност. Генералното собрание го именува Генералниот секретар, кого го избира по препорака на Советот за безбедност. Тоа избира и членови на другите органи.

214

214

Тоа усвојува резолуции кои се само препораки до земјите членки на ОН. Сепак тие се од голема важност, бидејќи Генералното собрание го претставува гласот и јавното мислење на сите земји во светот.

СОВЕТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ

Советот за безбедност е создаден да биде главен чувар на мирот во светот, додека Генералното собрание расправа за сè што го засега светот. Тој се занимава само со прашања на мирот и безбедноста. Сите членки на ОН се согласни да ја прифатат и спроведат секоја одлука донесена од Советот за безбедност. Советот за безбедност се состои од петнаесет членки земји членки. Пет од овие земји се постојани членки. Тоа се Кина, Франција, Руската Федерација, Обединетото Кралство и Соединетите Американски Држави. Другите десет непостојани членки се избираат од страна на Генералното собрание со двегодишен мандат врз основа на географско претставување. Советот за безбедност, за разлика од Генералното собрание, не одржува редовни седници. Наместо тоа, Советот може да свика седница во кое било време, дури и со куса претходна најава. Секоја земја членка може да изнесе пред Советот за безбедност некој спор или проблем што претставува закана за мирот. Членовите на Советот се менуваат на позицијата претседател на Советот секој месец. Претседателот на Советот се менува по азбучен редослед на имињата на земјите. Гласањето во Советот за безбедност се разликува од гласањето во Генералното собрание. Важните резолуции во Советот за безбедност се донесуваат со квалификувано мнозинство од најмалку девет гласови во кои мораат да бидат опфатени и гласовите на сите пет постојани членки. Тоа значи дека, по сите прашања од суштествено значење секогаш е потребна едногласност на постојаните членки на Советот за безбедност, зашто тие, за разлика од другите членки, имаат право на вето, кое им овозможува да го попречат донесувањето на резолуцијата која е од битно значење. Право на вето имаат петте најголеми сили на светот: Кина, Франција, Руската Федерација, Обединетото Кралство и САД. Најдобар начин да се одржи мирот во светот е да им се овозможи на овие сили да работат заедно преку заеднички договор, особено по прашањата за одржување на мирот и војната. Доколку која било од големите сили гласа против некое суштествено прашање кое не е вонпроцедурално прашање, Советот за безбедност не ќе може да ја усвои резолуцијата. Оваа посебна моќ која е дадена на постојаните членки се нарекува „право на вето“.

Одлуките за процедуралните прашања, за усвојување на агенда, покана на земји членки да учествуваат во дебата на Советот, усвојување на правила на постапка се донесуваат со гласови „за” на кои било девет од петнаесетте челенки на Советот за безбедност. За овие прашања постојаните членки немаат право на вето.

215

215

ЕКОНОМСКИ И СОЦИЈАЛЕН СОВЕТ

Економско – социјалниот совет скратено е наречен ЕСОSОС се занимава со економски проблеми, како трговија, транспорт, индустријализација и економски развој и социјални прашања, како што се, на пример, население, деца, домување, права на жената, расна дискриминација, опојни дроги, криминал, општествена благосостојба, социјална помош, младина, човекови права, човекова околина и исхрана. Советот, исто така, дава препораки за подобрување на образованието, здравствената состојба, унапредувањето на меѓучовечките односи, почитување на човековите права и слободи на сите луѓе во светот. Советот брои 54 членки . Сите нив ги избира Генералното собрание на период од три години. Собранието обично, одржува еден собир годишно, а одлуките ги донесува со мнозинство гласови. Работата на Советот е од повеќе области и не може да ја изведува едно тело, па затоа има повеќе комисии. Некои од комисиите имаат соодветна функција по одредени теми и материи. Тие се: Комисија за човекови права, Комисија за опојни дроги, Комисија за социјален развој, Комисија за население и развој, Комисија за положба на жените, Комисија за статистика, Комисија за спречување на криминалот и кривично право, Комисија за траен развој, Комисија за развој на наука и технологија. Другите комисии се регионални. Тие се занимаваат со специјални проблеми на различни географски подрачја, на пример, за Африка, Јужна Америка итн. Советот работи и со специјализираните агенции и програми на ОН. Во ОН постојат повеќе специјализирани меѓународни агенции, односно организации. Секоја од нив е одделна со свое членство, буџет и седиште. Тие секоја во својата област, ги проучуваат проблемите, ги советуваат и ги помагаат земјите во развој. Такви организации се на пример, Меѓународната организација на трудот (ILO) Организацијата за исхрана и развој (FAO), Организацијата за образование, наука и култура (UNESCO), Светската здравствена организација (WHO), Светската банка (World bank), Меѓународниот монетарен фонд (IMF), Светската организација за трговија (WTO), Меѓународниот фонд за развој на земјоделството (IFAD) и др.

СОВЕТ ЗА СТАРАТЕЛСТВО

Во периодот кога ОН започнала со работа постоеле делови од светот каде што луѓето не биле слободни. Некои од нив биле ставени под Мандатна управа. уште, по Првата светска војна. Други биле издвоени од непријателските држави како последица од Втората светска војна. Со формирањето на ОН овие подрачја се ставени под специјална заштита и се наречени Територии под старателство. Советот за старателство е основан како оган на ОН за надгледување на социјалниот развој на луѓето кои живеат на тие територии. Тоа биле територии во Африка и некои островски територии во Тихиот Океан. Советот за старателство е составен од постојаните членки на Советот за безбедност. Секоја од нив има право на еден глас и одлуките се донесуваат со просто мнозинство. Тој обично се состанувал еднаш годишно во текот на мај и јуни.

216

216

Негова работа била да ги проучува извештаите од земјата која имала надлежност врз Територијата под старателство, проверувал дали територијата била насочувана кон независност или преферира самоопределување, ги разгледувал жалбите од Територијата и испраќал претставници да ја посетат територијата за да видат каква помош е потребна. Кога и последната Територија под старателство Палау (со претходна администрација односно, управа на ОН), оформила самостојна влада во октомври 1994 година, Советот формално ги прекина активностите по скоро половина век. Тој би се состанал само во случај на потреба.

МЕЃУНАРОДЕН СУД НА ПРАВДАТА

Меѓународниот суд на правдата е главен орган на ОН за решавање на правни спорови. Овластувањето, односно надлежноста на Судот за решавањето на вакви спорови во постапката иницирана пред судот секогаш е по волја на земјите кои го прифатиле овој суд спорот да им го реши. Судот е надлежен толку колку што прифатиле земјите Судот спорот да им го реши. Притоа, само земји, а не и поединци, можат да изнесат случај пред Судот.

Меѓутоа, кога определена земја, веќе, се согласува Судот да работи на случајот, таа мора да вети дека ќе ја почитува судската одлука. Судот кога решава, ако оцени може да одреди привремени мерки ако се неопходни за заштита на правата и интересите на странките во спорот. Може да дозволи и вмешување на трети држави во спорот ако тие имаат правен интерес за тоа. Пресудите се донесуваат со советување и гласање. Тие се конечни и не се предмет на жалба. Судот досега помогнал да се решат многу спорови, на пример, во 1992 година го водеше спорот за разграничување помеѓу Хондурас и Салватор, потоа, во разграничување за поделба на континенталниот појас и рибарската зона меѓу Данска и Норвешка, понатаму, една одлука се однесува на примената на Конвенцијата на ОН за геноцидот во земјите од поранешната Југославија (СФРЈ) (1993), итн. Покрај надлежноста за решавањето на меѓународни спорови, Меѓународниот суд на правдата има и советодавна надлежност. Советодавната надлежност се состои во давање на советодавно стручно мислење на судот, по барање на органите и телата на Обединетите нации. Судот вакво мислење може да дава по секое правно поставено прашање во постапка на советодавна надлежност иницирана од органите на Обединетите нации, на пример, во врска со толкување на некој договор, преземање на определени дејствија (од страна на Советот за безбедност) и други прашања од меѓународното право. Ова мислење на Судот, според тоа, не се дава на државите, туку на органите и организациите на ОН, кои бараат вакво мислење.64

64 Интересно е што Меѓународниот суд на правдата сам одлучува за својата надлежност во секој конкретен случај. Тоа произлегува од општите правни норми содржани пред сѐ во меѓународните договори, дека органот кој располага со определена јуриздикција има право и обврска да се изјасни од обемот на своите овластувања. Според статутот на Судот надлежноста на судот се одредува и кога таа е одредена со договори и конвенции кои се на сила. Вакви одредби можат да се најдат во меѓународните билатерални и мултилатерални договори во кои се содржани компромисни одредби со кои е предвидено мирно решавање на спорот, вклучително и по судски пат.

217

217

СЕКРЕТАРИЈАТ НА ООН

Сите луѓе вработени во ОН се членови на Секретаријатот на чие чело е Генералниот секретар. Нему му помага персонал составен од меѓународни цивилни службеници, кои ја извршуваат секојдневната работа на ОН. Секретаријатот ги услужува сите други органи на ОН и ги спроведува програмите и политиката на ОН преточени во резолуции, препораки и други одлуки. Службениците на Секретаријатот подготвуваат основни информации за различни проблеми и тоа дава можност владините делегати да ги проучат фактите и да дадат свои препораки. Секретаријатот помага во спроведување на одлуките на Обединетите нации. Секретаријатот има регионални канцеларии, плус и специјализирани агенции и програми насекаде низ светот. Тоа се економисти, правници, издавачи, библиотекари, преведувачи и стручњаци од многу области. Се вработуваат квалификувани лица колку што може од повеќе земји во светот. Тоа е професионален кадар. За тоа во Секретаријатот постои одделение за кадровски прашања.

ПРАШАЊА:

1. Објасни го накусо начинот на Формирањето на ОН! 2. Кои се целите и начелата на Обединетите нации? 3. Изврши поделба на органите на ОН! 4. Објасни го начинот на работа на Советот за безбедност на ОН? 5. Што е право на вето и кој го има тоа право во Советот за безбедност? 6. Наброј ги специјализираните меѓународни агенции, односно организации! 7. Што работат службениците вработени во Секретаријатот на ОН?

218

218

219

219

ЕВРОПСКА УНИЈА

ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА

Европската унија (ЕУ) претставува заедница на држави од европскиот континент, кои се обединети со цел да остварат заеднички политички, економски, социјални и културни интереси. Европа во минатото, била сцена на чести и крвави воени судири. Токму поради тоа, кон крајот Втората светска војна активностите одат во насока на јакнењето на идејата според која единствениот начин да се обезбеди траен мир меѓу земјите на европскиот континент е во нивно економско и политичко обединување. Заложбите (на видни државници и политичари) биле насочени кон создавање на нов поредок во Европа, кој би ги обединил интересите на народите и нациите од европскиот континент за подобра заедничка иднина. Ова е подржано и од САД. Идејата за обединување на земјите од европскиот континент е на францускиот политичар Жан Моне, кој се смета за архитект на Европската унија. Жан Моне велел дека со обединувањето, повеќе не смее да има војна меѓу Франција и Германија, со која би се загрозил развојот и просперитетот на Европа. Идејата на Жан Моне, му послужила на Роберт Шуман, тогашен француски министер за надворешни работи да направи план за обединување на производството на јаглен и челик на земјите од Западна Европа. Тој план по неговото име е наречен Шуманов план. Иако се чинело дека откажувањето на европските држави од својот национален суверенитет ќе оди многу тешко, на општо изненадување, потезите за здружување се влечеле многу побрзо отколку што се очекувало. Преговорите отпочинале помеѓу Франција и Германија на кои, потоа им се приклучила Италија и земјите на Бенелукс (Белгија, Холандија и Луксембург). Резултатот од тоа било создавањето на Европска заедница за јаглен и челик (ЕЗЈЧ).

Договорот е потпишан на 1 април 1951 година во Париз, а започнал да се применува во јуни 1952 година. Со договорот овие држави ги интегрирале своите индустриски сектори (јаглен и челик) и со тоа тие, повеќе не можеле да имаат независни капацитети за производство (на пример, на оружје) за да би воделе меѓусебна војна. Натамошните интеграции на сите економски гранки и сектори се случиле во Рим со Римскиот договор со кој се создале, уште две заедници: Европската економска заедница и Европската заедница за Атомска енергија, потпишан на 25 март 1957 година, исто од шесте членки на Европската заедница за јаглен и челик, а стапи на сила на 1 јануари 1958 година. Со договорот се создало заедничко собрание и заеднички суд на сите три заедници. Покрај ова се формирала и Комисија и Совет на министри за двете нови заедници. Обединетото Кралство (Британија) во тоа време одбило да учествува во овие заедници и решило да формира посебна организација, Европска област за слободна

220

220

трговија како нивен ривал. Набргу, Европската економска заедница станала центар на напорите за натамошна, поширока и поцврста интеграција. Направен е распоред на натамошните активности и за политичка интеграција на европските држави. Малку подоцна ова ќе доведе до воспоставување на царинска унија, заеднички надворешни тарифи и почеток на водење на заедничка трговска политика. Спроведувањето на овој договор одело потешко поради тоа што договорот не бил јасен и прецизен поради што било потешко усогласувањето кое е во интерес на сите земји членки. Со договорот биле предвидени многу прашања за кои земјите требало да расправаат и да донесуваат одлуки. Ова особено важи за земјоделството, кое за Франција е од посебно значење и која за тоа создала основа за заедничка земјоделска политика на Европската унија. Покрај економската и трговската политика, Европската унија се повеќе ја зацврстува својата улога и во надворешните односи, особено преку договорите со поранешните француски колонии. Се повеќе се зголемувала потребата и од европско законодавство. Комисијата за прописи предлага донесување на закони за кои се барало одобрение од Советот на министрите на ЕУ како претставник на сите земји членки на заедницата. Ова на Европскиот суд му овозможило да донесе мошне важна одлука, законите на ЕУ да имаат предност во однос на националните, односно, домашните закони. Со ова членките на ЕУ, морале своите национални законодавства да ги усогласат со законите односно правото на ЕУ. Со тек на времето, се повеќе се намалуваат разликите на овие три заедници од кои е создадена ЕУ. Со договорот за здружување од 1965 година се предвидува заедничка Комисија и заеднички Совет за сите три претходно спомнати заедници. Во меѓувреме ЕУ, се проширила и со нови членки, односно во неа влегла Велика Британија, Ирска и Данска во 1973 година, Грција во 1981 година, Шпанија и Португалија во 1986 година. Развојот на соработката ќе доведе до потпишување на Договорот од Мастрихт во 1992 година, што ќе доведе до преименување на Европската заедница во Европска унија. Со овој договор е поставена нова организација на Европската унија која се темели на три основни столбови и тоа: 1) Европски заедници; 2) Заедничка надворешна и безбедносна политика и 3) Соработка на полето на правдата и внатрешните работи.

1) Првиот столб, наречен Европските заедници е најважниот. ЕУ произлезе, токму од тие, три заедници: Европска заедница за јаглен и челик, Европска економска заедница и Европската заедница за атомска енергија (кои се занимаваа со економија и економска политика). Исто така, во Мастрихт беа потврдени Стратегијата на постепена хармонизација на макро економските и на монетарните политики и воведувањето на единствена валута. Единствената европска валута која од 1995 година го носи името „евро” е воведена на 1 јануари 1999 година, а на 1 јануари 2002 година ги замени

221

221

националните валути. 2) Вториот столб на Унијата се однесува на надворешната и безбедносна политика. Во врска со ова Унијата има право и должност да ја утврдува и да ја спроведува заедничката надворешна и безбедносна политика во сите области во кои се вклучува и прашањето на заедничка политика, која со тек на време треба да доведе и до заедничка одбрана на Унијата. 3) Третиот столб се однесува на соработката на полето на правдата и внатрешните работи, што е од заеднички интерес на членките на Унијата. Таа би се остварувала со воспоставување на механизам на соработка со надлежните служби и сектори на државната администрација на земјите членки на Унијата, како, на пример, Министерството за правда, Министерството за внатрешни работи, Царинската управа, и други. По Договорот од Мастрихт следи Договорот од Амстердам, потпишан во 1997 година, а стапи во сила во мај 1999 година. Со овој договор се воведе европско државјанство за граѓаните членки на Унијата со утврдување на нивни граѓански права и должности, како на пример, правото на глас, правото на кандидирање кандидати на европските и локалните избори. Централно место во овој договор имаат граѓаните на членките на Унијата, особено околу почитување на човековите права. Во февруари 2001 во Ница потпишан е нов договор кој стапи во сила 2003, во кој меѓу другото се предвидува проширување на Унијата со нови членки. Во текот на еден подолг период (2002 – 2003) со претставници на членките на Унијата одржана е конвенција, со која претседава познатиот француски државник, Валери Жискар д Естен, кога е постигната согласност околу доставување на Нацрт – Устав на Советот на ЕУ. Со Нацрт – уставот како единствен документ се обединуваат и заменуваат сите досега донесени постоечки договори на ЕУ за појасно и полесно читање и примена. Со нацртот, меѓу другото е предвидено воведување на претседавач на Европскиот совет, избран од самиот Совет со мандат за две и пол години. Тој треба да раководи со Европскиот совет и да ја претставува Унијата на највисоко ниво во заедничката надворешна и безбедносна политика. Уште е предвидено воведување функција министер за надворешни работи. Набрзо по ова настана приклучување и на другите земји од Западна Европа кон Унијата, кои до тогаш не беа дел од Унијата - Шведска, Австрија и Финска во 1994 година. Турција стана земја аспирант за членство. Со следниот бран на проширување во 2004 година земји членки на ЕУ постанаа Чешка, Полска, Унгарија, Словачка, Словенија, Естонија, Летонија, Литванија, Малта и Кипар, нешто подоцна во 2007 година Романија и Бугарија. Кандидати за членство во ЕУ, покрај Турција се и Хрватска и Македонија, додека Србија, Црна Гора и Албанија се потенцијални кандидати за членство. Европската Унија наликува на поспецифична држава во меѓународниот систем и се поизвесно е дека таа ќе ја смени и концепцијата за националниот суверенитет и меѓународните организации.

222

222

ДОГОВОР ОД ЛИСАБОН

Договорот од Лисабон е потпишан на 13 декември 2007 година од шефовите и владите на земјите - членки на Унијата, а стапи во сила на 1 декември 2009 година. Со потпишувањето на овој Договор се означува нова етапа во историјата на уставното оформување на системот ЕЗ/ЕУ. Договорот предвидува натамошни реформи на институционалната структура на Унијата за понатамошен уставен развој на Европската интеграција. Правна основа на Договорот од Лисабон претставуваат два договора - Договорот за Европската унија (ДЕУ) и Договорот за функционирањето на Европската унија (ДФЕУ) од мај 2008 година. Договорот за функционирање на Унијата претставува замена на Договорот за основање на Европската заедница (ДЕЗ). Со тоа поимот „Заедница” се заменува со поимот „Унија”. Треба да се има предвид дека овие два договора немаат карактер на Устав. Полициската област и правосудната област во врска со соработката по кривичните предмети и некои други надлежности од политичката област на Унијата сега се вградени во Договорот за функционирање на Европската унија (ДФЕУ), а заедничката надворешна политика и безбедносната политика на ЕУ влегуваат во Договорот на Европската унија (ДЕУ). Повелбата за основните права на Европската унија со овој Договор е поставена на поцврста основа, бидејќи со упатување и повикување на неа, таа станува правно обврзувачка за сите земји - членки на Унијата, без разлика што не е примарно право. Европскиот совет како собир на шефови на држави и влади на земјите - членки на Унијата кој досега беше надвор од институциите на Унијата, сега заедно со Претседателот на Европската комисија станува централно тело во обликувањето на политичкиот систем на Унијата. Со тоа и тој станува орган на ЕУ како и сите други нејзини органи и се подредува на судските одлуки на Европскиот суд на правдата. Од особено значење е што Европскиот совет добива постојан претседател, кого го избираат сите негови членови за мандат од две и пол години, со право на уште еден повторен избор. Во вршењето на оваа функција на претседателот му се дава поголема слобода во спроведувањето на Договорот, за која практиката ќе покаже дали идниот претседател на Европскиот совет ќе се сфаќа, само, како претседавач со тело што го избрало кој во својата служба ќе придонесува за поефикасно донесување на одлуките или тој ќе ја користи оваа улога за пошироко и посилно настапување во надворешните односи, со што би се претворил во „водечка личност на Европа”. Покрај создавањето на претседател на Унијата, Договорот предвидува и создавање на позиција на Висок претставник на Унијата за надворешна и безбедносна политика кој со поддршка на Европската служба за надворешни работи, своето дејствување треба на Унијата да ѝ даде лик и глас во меѓународната политика. Високиот претставник, како еден вид на министер за надворешна политика на Унијата истовремено е и заменик претседател на Европската комисија кој ги

223

223

презема неговите задачи во областа на надворешните односи при координирањето на надворешните активности на ЕУ. Тој се назначува од Европскиот совет со согласност на претседателот на Комисијата, со мандат од пет години. Високиот претставник претседава со Советот на министрите за надворешни работи. Со овој Договор, исто така, се зајакнуваат правата на претседателот на Европската комисија кого во иднина ќе го избира мнозинството на Европскиот парламент, без разлика што него и понатаму ќе го предлага Европскиот совет.

СТРУКТУРА И ФУНКЦИОНИРАЊЕ НА ОРГАНИТЕ НА ЕУ

Европската унија по својата форма и суштина е уникатна заедница на држави, која досега не е сретната во светската историја. Нејзиниот систем постојано се развива и се темели врз низа договори. Нејзините активности се насочени кон создавање на заеднички пазар и прогресивно приближување на економската политика на земјите-членки. Таа се залага за хармоничен развој на економските активности, постојан подем, зголемена стабилност, забрзан раст на животниот стандард и поблиски односи меѓу земјите што и припаѓаат. Земјите-членки на Унијата, со самото пристапување кон ЕУ потврдуваат дека се согласни идните мерки и активности во определени области да бидат разработувани од страна на заедничките институции коишто ги претставуваат не само интересите на одделните земји туку и нивните заеднички интереси, односно интересите на ЕУ. Ова значи дека земјите-членки на Унијата „пренесуваат дел од својот национален суверенитет на заедничките институции на Унијата: Советот на Европската унија, Европски совет, Европскиот парламент и Европската комисија.

Од неодамна започна да се избира и претседавач на Претседателството на Европскиот совет кој се избира на две и пол години. Тој го претставува Советот на највисоко ниво во надворешната и безбедносна политика на Унијата. Покрај тоа, се воведе и функцијата министер за надворешни работи на Унијата.

224

224

Структурата на заедничката надворешна и безбедносна политика на Европската унија

Со Договорот од Лисабон, Европската унија за прв пат се здобива со правен субјективитет, што значи дека таа може да склучува граѓанско-правни обврзувачки договори и да стане членка на меѓународни организации.

225

225

ЕВРОПСКИ ПАРЛАМЕНТ

Европскиот парламент е составен од пратеници кои граѓаните на земјите-членки на ЕУ ги избираат на директни избори. Изборите во Европскиот парламент (ЕП) се одржуваат секои пет години. Со секое проширување на Унијата се зголемува и бројот на пратеници во Европскиот парламент. Бројот на пратеници во Европскиот парламент се определува според бројот на населението во секоја земја-членка на Унијата. Тоа значи дека секоја земја е претставена со различен број на пратеници во Европскиот парламент. На пример, бројот на пратеници од Германија изнесува 99, додека пак на Малта - 5. Европскиот парламент по изборите во јуни 2009 година брои 736 пратеници. Согласно Договорот од Лисабон бројот на пратеници не може да биде повеќе од 751 пратеника. Пратениците во Европскиот парламент не се организирани според земјата што ја претставуваат, туку според политичката припадност. Во сегашниот состав (2009-2011), тие се организирани во седум различни политички групи, а има и такви што не припаѓаат на ниедна група. Договорот од Лисабон ги зајакна парламентарните функции на Европскиот парламент. Европскиот парламент, заедно со Советот на Европската унија учествува во процесот на донесување на законите од различни области во функционирањето на ЕУ. Освен закони Парламентот го одобрува буџетот на Унијата, понатаму, именува претседател и членови на Европската комисија, и др. Во рамките на Европскиот парламент се одржуваат дебати во врска со различни прашања поврзани со тековните настани и идните активности на Европската унија. Работата на Европскиот парламент е постојано отворена и достапна за сите граѓани кои се заинтересирани во живо да ги следат дебатите и гласањата што се одвиваат во Парламентот. Делот на официјалната веб страница на Европскиот парламент, познат како „ЕП во живо” („ЕP Live”)_ овозможува пренос на сите дебати и гласања, снимени од Европскиот парламент, достапни на 23 официјални јазици во Европската унија. „ЕП во живо” овозможува и пристап до архивските видеозаписи од прес-конференциите на Европскиот парламент, важните случувања, како и достап до телевизиската станица „Европа преку сателит” („Europe by Satellite”). Работата на Европскиот парламент се одвива на три локации, во Брисел, Луксембург и во Стразбур, но седиштето му е во Стразбур. http://www.europarl.europa.eu/eplive/public/default_en.htm

СОВЕТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА И ЕВРОПСКИ СОВЕТ

Советот на Европската унија ги претставува земјите-членки на Унијата. Основната задача на Советот на ЕУ е да донесува одлуки, кои се однесуваат на сите земји-членки на Унијата. Советот го донесува буџетот на ЕУ, склучува меѓународни договори за кои преговарала Комисијата на ЕУ, одлучува за дефинирање и применување (имплементирање) на надворешната и безбедносната политика на Унијата и др.

226

226

За време на средбите на Советот на Европската унија, секоја земја-членка испраќа по еден министер, во зависност од тоа за која тема и област станува збор на средбата. Секоја земја-членка на Унијата претседава со Советот на Европската унија во текот на шест месеци. За време на претседавањето со Советот на ЕУ, земјата-претседавач разработува програма која соодветствува со клучните тековни прашања, кои треба да ги спроведе за време на шестмесечното претседавање со Советот на ЕУ. Советот на Европската унија е познат и како „Совет на министри” или во скратена форма - едноставно како „Совет”. Седиштето на Советот на Европската унија се наоѓа во главниот град на Белгија - Брисел, кој воедно се смета и за главен град на ЕУ.

Советот на Европската Унија не треба да се поистоветува со Европски совет. За разлика од Советот на Европската унија, во чиј состав влегуваат министрите на земјите-членки, во Европскиот совет влегуваат претседателите на земјите-членки и претседателите на владите на земјите-членки на Унијата. Европскиот совет донеодамна функционираше во рамките на ЕУ, но не како орган на Унијата. На средбите во Европскиот совет, шефовите на државите и владите воделе дискусии од различни области на функционирањето на ЕУ. Европскиот совет, кој беше надвор од институциите на Унијата, сега и тој е орган на ЕУ, како и сите други нејзини органи. И што е најважно, заедно со Европската комисија прерасна во централен орган во оформувањето на политичкиот систем на Унијата. Како собир на шефови на држави и влади, тој, стана највисок орган за креирање на политиките во Европската унија. Меѓутоа, како орган на ЕУ како и сите други нејзини органи е подреден на судските одлуки на Европскиот суд на правдата. Европскиот совет има постојан претседател, кого го избираат сите негови членови со мандат од две и пол години, со можност за уште еден избор.

ЕВРОПСКА КОМИСИЈА

Европската комисија (ЕК) ги застапува и ги поддржува интересите на Европската унија и како резултат на тоа функционира независно и без никакво влијание од страна на која било земја-членка на Унијата. Во улога на „чувар на договорите на ЕУ”, Европската комисија се грижи за целосното спроведување на законите кои се одобрени и усвоени од страна на Советот на Европската унија и Европскиот парламент. Европската комисија е единствената институција која има право да предлага нови закони во рамките на Унијата. За своето работење Комисијата е одговорна единствено пред Европскиот парламент. Седиштето се наоѓа во Брисел.

СУД НА ПРАВДАТА

Судот на правдата на ЕУ е со седиште во Луксембург. Се состои од по еден судија од секоја земја на ЕУ и осум јавни правобранители. Нив ги именуваат владите на земјите членки со заедничка согласност. Секој од нив се именува со мандат од шест години. Нивната независност е загарантирана.

227

227

Задача на судот е да обезбеди почитување на правото на ЕУ и да обезбеди правилно толкување и примена на договорите.

Судот е надлежен да решава персонални проблеми, спорови на вработените во администрацијата на Унијата. Тој е надлежен да решава и во спорови што ги покренуваат поединци или компании, односно претпријатија против одлуките на Унијата.

Судот на правдата решава случаи кои пред него ги покренуваат земјите членки или институциите на Унијата, тој ги толкува договорите на Унијата. Во врска со тоа донесува прелиминарни одлуки (пресуди) во случаите кога по барање на националните судови или трибунали во земјите членки на Унијата треба да реши претходно прашање за да се донесе одредена пресуда, а тоа претходно прашање е поврзано со толкувањето на договорите на Унијата, со валидноста и со толкувањето на другите акти на Унијата или со статутите на телата основани со одлука на Советот кога тоа е предвидено со тие статути. Судот на правдата мора да донесе прелиминарна одлука кога таквите претходни прашања се поставуваат пред судот или пред трибуналот во земјата - членка против чија одлука не постои правен лек според националното односно домашното законодавство на државата членка на ЕУ.

ДРУГИ ТЕЛА И ИНСТИТУЦИИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА

Други тела и институции на ЕУ се Судот на ревизори кој е задолжен за надворешна ревизија на сите приходи и расходи на ЕУ, понатаму, Европскиот комитет за економски и социјални прашања, Комитетот на регионите, Европската инвестициона банка и Европската централна банка. Економскиот и социјалниот комитет е тело на Советот на ЕУ. Тој е составен од три групи на претставници: 1) претставници на работодавците (од индустријата, јавните претпријатија, банките, осигурителните друштва, итн.); 2) претставници на работниците (тие се од националните синдикати на членките на Унијата) и 3) претставници на различни интереси (земјоделци, занаетчии, различни други професии, итн.). Комитетот може да дава мислења во врска со економски и социјални прашања од интерес за овие три групи на претставници. Во врска со овие прашања се остварува соработка помеѓу Комитетот и Советот на ЕУ. Комитетот на регионите е советодавно тело, основан со цел на локалните и регионалните претставници да им даде можност да бидат консултирани кога се подготвуваат нови европски прописи, бидејќи, повеќето од прописите на ЕУ се спроведуваат по региони или на локално ниво. Комитетот остварува консултации со Советот и други тела по прашања од областите, како што се здравство, образование, транзитен европски транспорт, инфраструктури мрежи, култура, економско и социјално поврзување, вработување, социјална политика, животна средина, транспорт и врски и професионално образование. Комитетот може да даде мислење и на своја иницијатива за поодделни прашања за кои смета дека има потреба.

228

228

ПРАВО НА УНИЈАТА65

Европската унија може преку своите органи и тела да создава и да применува политика и да донесува одлуки коишто се задолжителни за земјите членки на Унијата. Тоа е неопходно за да може правото како заедничко да се применува во оние области и сектори за кои членките на Унијата и пренеле ваква надлежност од својата. Ако нема заедничко европско право, односно законодавство, во тој случај ни одлуките што ќе се донесуваат не ќе може ефикасно и ефективно да се спроведат зашто на различен начин ќе се интерпретираат и толкуваат. Исто така, донесувањето на вакви одлуки не е можно доколку за нив не важат правните прописи со кои се утврдуваат овластувањата и должностите на органите на Унијата. Од ова може да се заклучи дека правото на ЕУ претставува автономно право со кое се утврдуваат права и обврски како за самите земји – членки, така и за нејзините граѓани како единки кои живеат во овие земји. Карактеристично за правото на ЕУ е следното: 1) Правото на ЕУ непосредно се применува во случаите кога нема потреба од донесување на домашни, односно национални закони за да биде задолжително ; 2) Одредени одредби од правото на Унијата наметнуваат обврски или доделуваат права на поединци на нејзините членки, за кои домашните судови се должни да ги признаат и да ги извршат. Тоа значи, дека Договорите, Повелбата за правата на Унијата и другите прописи на ЕУ имаат непосреден ефект во земјите членки, односно тие непосредно се применуваат.

3) Понатамошна карактеристика на правото на Унијата е што тоа има супрематија над правото на членките, бидејќи нејзините судови мора да го применуваат во случај на судир со домашното односно националното право. Извори на правото на Европската унија се Договорите, законодавството (легислативата), понатаму, општите правни начела и судските интерпретации, односно судската практика на Европскиот суд на правдата. Договорите на ЕУ кои се во сила се примарни извори на европското право. Второстепено е значењето на законодавните акти на институциите на ЕУ со кои се разработуваат општите начела од Договорите на Унијата и се преточуваат во конкретни правила. Ваквото законодавство го донесува Советот на Унијата во соработка со Европскиот парламент или Европската комисијата. Овие акти, може да бидат (како видови акти): регулативи, директиви, одлуки, препораки и мислења. Регулативите се општи правила што можат да се применат на одредени лица во одредени ситуации, а тоа значи имаат општа и задолжителна примена. Тие се задолжителни во целина, а тоа значи утврдуваат права и обврски за оние за кои се однесуваат, а тоа се земјите членки кои мора да ги почитуваат така како што се

65 Acquis communautaire (европско право).

229

229

формулирани. Најпосле, тие, директно се применуваат во сите земји членки, односно, земјата членка нема потреба да донесува домашни мерки за примена, односно имплементација и имаат непосреден правен ефект во сите земји – членки од денот утврден со регулативата. Директивите се задолжителни за секоја земја членка на која што се однесуваат во однос на тоа што треба да се постигне, само што на нејзините органи на власта им е даден избор во однос на формата и методите за постигнување на потребните резултати. Тоа значи дека без разлика на начините и средствата (национални правни акти) за применување во поодделните земји членки, директивите се задолжителни во однос на постигнувањето на утврдените резултати. Одлуките се задолжителни во целост за оние на коишто се однесуваат. Одлуките пред сѐ се поединечни акти кои може да се однесуваат на една или повеќе земји – членки, на претпријатие, друштво или на поединец. Препораките и мислењата не се задолжителни и затоа не се непосреден извор на европското законодавство.

ЕУ И ВЛЕЗОТ НА МАКЕДОНИЈА ВО УНИЈАТА

Проширувањето на Европската унија е од големо значење, како за земјите кои сакаат да станат дел од Унијата, така и за самата Унија. Успешното функционирање на Европската унија во текот на повеќе децении ја потврди идејата дека само „обединета Европа” може да значи и „силна Европа”. Со проширувањето на Унијата и влезот на нови земји-членки се зголемуваат можностите за мир, демократија, стабилност и просперитет, со што се зголемува и безбедноста на народите во Европа. Проширувањето на Европската унија значи и зголемување на економската моќ и отворање на нови работни места не само во старите туку и во новите земји-членки на Унијата. Со влезот во ЕУ граѓаните ја добиваат можноста непречено да патуваат, учат и да работат во која било друга земја-членка на Унијата. Со тоа се подобрува и начинот на живеење на граѓаните на земјите од Унијата, бидејќи влезот во Унијата подразбира дека тие успеале да создадат подобри услови во области кои го засегаат секојдневното живеење и безбедноста. Проширувањето на Европската унија со нови земји членки значи и зголемување на културното богатство и разновидност, можност за размена на идеи и подобро разбирање меѓу народите. Република Македонија е „земја кандидат” за членство во Европската унија. Стекнувањето на статусот „земја-кандидат” за членство во Унијата го потврди фактот дека Македонија претставува составен дел на Европа и тоа не само географски. Заедничкиот пат низ историјата со народите од Европа, како и големиот удел на Македонија во богатото културно наследство на Европа говорат за тоа дека местото на Македонија несомнено и е во друштвото со другите народи и земји на Европа. Визијата на Македонија и македонските граѓани дека тие се дел од Европската унија, уште повеќе сведочи за волјата и подготвеноста на земјата и

230

230

нејзините граѓани, да се преземат сите потребни чекори со кои Македонија ќе може да стане дел од Европската унија и да го даде својот придонес за натамошниот развој на „големото европско семејство”.

МАКЕДОНИЈА И НЕЈЗИНИОТ ВЛЕЗ ВО УНИЈАТА

За да се обезбеди непречено и успешно функционирање на Европската унија и по влезот на новите земји-членки во Унијата, ЕУ определила три основни групи критериуми кои земјите-кандидати за членство треба да ги исполнат пред да влезат во Унијата: 1. Политички критериуми: земјите-кандидати треба да имаат стабилни институции, кои ќе гарантираат демократија, владеење на правото, човекови права, почитување и заштита на малцинствата. 2. Економски критериуми: земјите-кандидати задолжително треба да имаат развиена функционална пазарна економија и да се во можност да се справат со притисокот на конкуренцијата и пазарните текови во рамките на Унијата. 3. Целосна примена на правото на ЕУ: земјите-кандидати треба да ги спроведат обврските кои произлегуваат од законодавството на ЕУ, кое е познато како acquis communautaire (европско право).

Исполнувањето на овие критериуми за влез на нашата земја во ЕУ е потребно за да се подобри секојдневниот живот на секој незин граѓанин.

ПРАШАЊА:

1. Кога и кои земји ја формираа Европската заедница за челик и јаглен? 2. Кога и каде е постигнат договор за основање на Европската економска заедница и Европската

заедница за атомска енергија? 3. Кога е формирана Европската унија? 4. Кога е воведена единствената европска валута? 5. Кој го сочинува Советот на ЕУ, а кој учествува во работата на Европскиот совет? 6. Кои се поважните функции на Европскиот парламент? 7. Каква задача има Европскиот суд на правдата? 8. Кои се условите за пристап на Република Македонија во ЕУ?

231

231

Издавач: Министерство за образование и наука

бул. „Мито Хаџивасилев Јасмин“, бб - Скопје *

Македон Славкоски Основи на јавно право (редовен и изборен предмет) за IV година

Економска, правна и трговска струка - правен техничар *

Илустратор: Слободанка Славковска

* Лектор:

Верка Стојкова

* Книгата е отпечатена во:

* Тираж: _____ примероци

CIP - Каталогизација во публикација Народна и универзитетска библиотека „Свети Климент Охридски“ – Скопје СЛАВКОСКИ, Македон Основи на јавно право (редовен и изборен предмет) за IV година Економска, правна и трговска струка - правен техничар Македон Славкоски – Тираж: ISBN