1

3ο Λύκειο Λάρισας Σχ. Έτος 2011-2012

Ερευνητική Εργασία Β΄ τετραµήνου

«Τα τραγούδια έχουν την ιστορία τους» Ερευνητική Οµάδα Υπεύθυνες Καθηγήτριες

Καραµπάτσα Βάια Μπεϊνά Γεωργία

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ι. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή

Κεφάλαιο 1ο: Το δηµοτικό τραγούδι: Ιστορική εξέλιξη και προοπτικές

επιβίωσης. ……………………………………..... σελ. 3

Κεφάλαιο 2ο: Το ρεµπέτικο τραγούδι: Ιστορικό πλαίσιο και εξέλιξη του

είδους. …………………………………………… σελ. 8

Κεφάλαιο 3ο: Το λαϊκό τραγούδι ………………………………. σελ. 14

Κεφάλαιο 4ο: Η ροκ µουσική …………………………………… σελ. 21

ΙΙ. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

1. Οι µουσικές προτιµήσεις των εφήβων και οι παράγοντες που τις

επηρεάζουν. ………………………………………………… σελ. 25

2. Ο ρόλος των πολιτιστικών συλλόγων στη διάδοση και διάσωση της

παραδοσιακής µουσικής ………………………………….. σελ. 31

ΙΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………………σελ. 43

IV. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ένα µικρό ανθολόγιο µε δηµοτικά τραγούδια ………………… σελ. 44

3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΤΟ ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ

Ιστορικό πλαίσιο

Όλοι οι άνθρωποι, σε οποιοδήποτε µέρος του κόσµου κι αν κατοικούν, εκφράζουν στα τραγούδια τους τα συναισθήµατα, τις ιδέες και τις σκέψεις τους. Τα τραγούδια, όµως, δεν παρουσιάζουν την ίδια εξέλιξη και ανάπτυξη σε όλες τις εποχές. Αυτές εξαρτώνται από ποικίλους παράγοντες, όπως είναι οι οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε τόπο, καθώς και το ηθικό και το διανοητικό επίπεδο των ανθρώπων. (∆.Πετρόπουλος, 1958)

Στη νεότερη Ελλάδα έχουµε µακροχρόνια ακµή του δηµοτικού τραγουδιού. (∆.Πετρόπουλος, 1958)

Τα παλαιότερα δηµιουργήµατα της δηµοτικής ποίησης είναι τα ακριτικά τραγούδια του Πόντου και της Καππαδοκίας, που έχουν χαρακτήρα επικό. Πήραν το όνοµά τους από τους ακρίτες της βυζαντινής περιόδου, οι οποίοι ήταν µισθοφόροι φύλακες των συνόρων ("άκρες") και αφηγούνται τη ζωή και τα κατορθώµατά τους. ( www.wikipedia.com , 1) ∆ηµοτικό τραγούδι, 2) Ακρίτες)

Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το δηµοτικό τραγούδι γνώρισε µεγάλη ανάπτυξη. Οι σκλαβωµένοι ένιωθαν την ανάγκη να µιλήσουν για τους καηµούς, τους πόθους και τις ελπίδες τους και οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο. Έτσι, κατέφευγαν σε µέσα όπως το δηµοτικό τραγούδι, που τους παρείχε τη δυνατότητα εξωτερίκευσης των συναισθηµάτων τους και του εσωτερικού τους κόσµου. (Σχολικό βιβλίο Στ’ ∆ηµοτικού : Μαθήµα 10, σελ. 53)

Ακόµα, ο φόβος του κατακτητή έφερε τους Έλληνες τον έναν κοντά στον άλλο, γεγονός που συνέβαλε στη διατήρηση της πολιτιστικής τους κληρονοµιάς και ταυτότητας, των ηθών, των εθίµων και των παραδόσεων, µέρος των οποίων είναι και τα τραγούδια. Τέτοιες ευκαιρίες συνάντησης παρείχαν οι µεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης (π.χ. Χριστούγεννα, Πάσχα, ∆εκαπενταύγουστο), οι διάφορες άλλες εκδηλώσεις της ζωής (π.χ. γάµοι, βαπτίσεις), καθώς και πολλές καθηµερινές ασχολίες (π.χ. αγροτικές εργασίες, νυχτέρια) Με τον τρόπο αυτό οι Έλληνες διασκέδαζαν, ξεχνούσαν τα βάσανά τους και ενίσχυαν το εθνικό τους συναίσθηµα. (Σχολικό βιβλίο Στ’ ∆ηµοτικού : Μαθήµα 9, σελ. 47)

Παράλληλα, τα δηµοτικά τραγούδια παρακολουθούσαν την ιστορική πορεία του Ελληνισµού. Έτσι, αρκετά από αυτά έχουν τόσο θρηνώδη όσο και ηρωικό χαρακτήρα και περιγράφουν ιστορικά γεγονότα από την άλωση της Πόλης (1453) µέχρι και τα πρώτα χρόνια της νεότερης ιστορίας (1881 – 1913). Παρουσιάζονται γεγονότα από τη ζωή των κλεφτών, από µάχες, διάφορους τοµείς της καθηµερινής ζωής, καθώς και θρήνοι για την απώλεια τµηµάτων του ελλαδικού χώρου.

4

Ορισµένα, βέβαια, τραγούδια είναι αφιερωµένα στους πρωταγωνιστές αυτών µαχών και προβάλλουν την εξέχουσα δράση τους. (www.wikipedia.com : ∆ηµοτικό τραγούδι, Εγκυκλοπαίδεια Θησαυρός Γνώσεων, Χαριλάου Θ. Μιχιώτη, λήµµα : Η ελληνική µουσική, σελ. 459 - 460)

Τέλος, στα δηµοτικά µας τραγούδια διαφαίνεται το υψηλό και γενναίο φρόνηµα της αδούλωτης ψυχής του λαού µας. (Εγκυκλοπαίδεια Θησαυρός Γνώσεων, Χαριλάου Θ. Μιχιώτη, λήµµα : Η ελληνική µουσική, σελ. 459 - 460) Βιβλιογραφικές αναφορές : www.wikipedia.com : 1) Ελληνική µουσική, 2) ∆ηµοτικό τραγούδι, 3) Ακρίτες Εγκυκλοπαίδεια Θησαυρός Γνώσεων, Χαριλάου Θ. Μιχιώτη, λήµµα : Η ελληνική µουσική (σελ. 459 - 460) Σχολικό βιβλίο Στ’ ∆ηµοτικού : Μαθήµατα 9 και 10 (σελ. 47 – 53) Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια, ∆. Πετρόπουλος, τόµος Α : Εισαγωγή (σελ. ζ)

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ∆ΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ

Τα δηµοτικά τραγούδια παρουσιάζουν µεγάλο θεµατικό πλούτο. Ωστόσο, µπορούµε να τα χωρίσουµε σε τρεις µεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσουµε τα τραγούδια που αναφέρονται στις διάφορες εκδηλώσεις της ζωής (π.χ. γάµος, γέννηση, θάνατος). Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιστορικά τραγούδια, δηλαδή αυτά που δηµιουργήθηκαν λόγω ενός ιστορικού γεγονότος ή αναφέρονται σε µια συγκεκριµένη ιστορική περίοδο. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία εντάσσουµε τις παραλογές, που είναι ένα ιδιαίτερο είδος δηµοτικών τραγουδιών και χαρακτηρίζονται από τον αφηγηµατικό χαρακτήρα, τη γρήγορη δράση, τον επικό τόνο και τη δραµατική έκβαση.1 Καθεµιά από τις δύο πρώτες κατηγορίες δηµοτικών τραγουδιών, που αναφέρονται παραπάνω, χωρίζεται σε υποκατηγορίες. Έτσι τα δηµοτικά τραγούδια που αναφέρονται στις εκδηλώσεις της ζωής διακρίνονται σε : νανουρίσµατα, ταχταρίσµατα, θρησκευτικά – λατρευτικά (κάλαντα, χελιδονίσµατα), εορταστικά, τραγούδια της αγάπης (ερωτικά), του γάµου, της ξενιτιάς, της δουλειάς, µοιρολόγια και τέλος κοινωνικά – γνωµικά. Τα ιστορικά τραγούδια, από την άλλη, χωρίζονται σε ακριτικά και κλέφτικα.2

1,2 Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυµνασίου, ΟΕ∆Β, σχολικό εγχειρίδιο

5

∆ιάγραµµα 1: Κατηγορίες ∆ηµοτικών τραγουδιών

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ∆ΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ

Α. Ως προς το περιεχόµενο

Τα δηµοτικά τραγούδια παρουσιάζουν µεγάλο θεµατικό πλούτο. Τα θέµατά

τους αγκαλιάζουν όλα τα στάδια της ζωής του ανθρώπου από τη γέννηση έως

το θάνατο. Αναφέρονται στις χαρές, τις λύπες, τους καηµούς, τους πόθους,

τους αγώνες, τις ασχολίες και τις δραστηριότητές τους. Αυτή η ποικιλία

θεµάτων φαίνεται καθαρά και στην παρουσίαση των κατηγοριών των

δηµοτικών τραγουδιών, που έγινε παραπάνω.

6

Β. Ως προς τη σύνθεση

Τα βασικότερα χαρακτηριστικά των δηµοτικών τραγουδιών ως προς τη

σύνθεσή τους είναι τα ακόλουθα :

α) Η ανωνυµία του δηµιουργού

β) Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου προέλευσης

γ) Η απροσδιοριστία του ακριβούς χρόνου σύνθεσης

Γ. Ως προς τη µορφή

α) Στιχουργικά γνωρίσµατα

Ο στίχος των δηµοτικών τραγουδιών είναι ο ιαµβικός δεκαπεντασύλλαβος.

Στα δηµοτικά τραγούδια ισχύει η αρχή της ισοµετρίας, δηλαδή κάθε στίχος

παρουσιάζει νοηµατική αυτοτέλεια (ολοκληρωµένο νόηµα) και έτσι

αποφεύγονται οι διασκελισµοί. Επιπλέον δεν υπάρχει οµοιοκαταληξία. Αυτή

συναντάται µόνο στα λιανοτράγουδα.

β) Μουσικά γνωρίσµατα

Τα δηµοτικά τραγούδια δεν είναι ποιήµατα που απαγγέλλονται, αλλά όπως

δηλώνει και το όνοµά τους είναι τραγούδια και έχουν ρυθµό. Με βάση το

ρυθµό τα δηµοτικά τραγούδια χωρίζονται σε ρυθµικά (µε πιο συνηθισµένα τα

µέτρα 5/8, 7/8, 8/8) και τραπεζιάτικα ή καθιστικά, στα οποία ο ρυθµός είναι

ελεύθερος.

∆. Ως προς τη γλώσσα, τα εκφραστικά µέσα και το ύφος

Η γλώσσα των δηµοτικών τραγουδιών είναι αγνή, η γλώσσα του λαού

(δηµοτική) µε κάποιους ιδιωµατισµούς.

Τα δηµοτικά τραγούδια χαρακτηρίζονται από εκφραστική λιτότητα και

νοηµατική πυκνότητα. Κυριαρχούν τα ρήµατα και τα ουσιαστικά, ενώ λείπουν

τα επίθετα και γενικότερα τα γλωσσικά στολίδια.

Το ύφος είναι ζωντανό και οι περιγραφές ρεαλιστικές.

Ε. Ως προς τις τεχνικές 1. Αναδίπλωση του νοήµατος του πρώτου ηµιστιχίου στο δεύτερο

π.χ. το Μάη επαντρεύτηκε, το Μάη γυναίκα πήρε

7

2. Η χρήση στερεότυπων εκφράσεων

π.χ. τρία πουλάκια κάθονταν

3. Επαναλήψεις

4. Ο αριθµός τρία και τα πολλαπλάσιά του

π.χ. Σαρανταπέντε µάστοροι κι εξήντα µαθητάδες

5. Τα άσκοπα ερωτήµατα

Μήνα σε γάµο ρίχνονται,

µήτε σε χαροκόπι ;

Ουδέ σε γάµο ρίχνονται,

ουδέ σε χαροκόπι.

6. Το σχήµα της υπερβολής

π.χ. Βογγάει, τρέµουν τα βουνά

7. Το θέµα του αδυνάτου

π.χ. Αν τρέµουν τα’ άγρια βουνά,

να τρέµει το γιοφύρι,

κι αν πέφτουν τ’ άγρια πουλιά,

να πέφτουν οι διαβάτες.

8. Προσωποποιήσεις

8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο : ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι

1. Τι ονοµάζουµε "ρεµπέτικο τραγούδι"

Ρεµπέτικο ονοµάζουµε το αστικό λαϊκό τραγούδι το οποίο

δηµιουργήθηκε από την υποκουλτούρα των ρεµπετών την περίοδο από

τις αρχές του 1900 έως τις αρχές της δεκαετίας του '50. (Τίνα

Βαρουχάκη, ∆ύο χιλιάδες λέξεις µε αφορµή δύο συζητήσεις για το

ελληνικό τραγούδι, περιοδικό Tar, Ιανουάριος 2012)

2. Ιστορικό πλαίσιο

α. Η οικονοµικοκοινωνική κατάσταση κατά τις απαρχές της

δηµιουργίας του ρεµπέτικου τραγουδιού.

Η δηµιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους σηµατοδοτεί την

οικονοµική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων µέσα στα

όρια του. Το νεοσύστατο κράτος χρειάζεται τα δικά του εµπορικά

κέντρα , καθώς η επιβολή συνόρων του απαγορεύει τη χρήση των ήδη

διαµορφωµένων αστικών κέντρων-λιµανιών (Κωνσταντινούπολη,

Θεσσαλονίκη, Σµύρνη).

Κατά την ίδρυσή του καµία πόλη στην επικράτεια του δεν αριθµεί

περισσότερους από 30.000 κατοίκους. Η επιλογή της πρωτεύουσας

γίνεται µε βάση τη σπουδαιότητα της ιστορικής της κληρονοµιάς και όχι

τη σηµαντικότητα της την εποχή εκείνη. Στα 1835 η Αθήνα είναι µια

ασήµαντη µικρή πόλη µε περίπου 12.000 κατοίκους και µε πολύ

περιορισµένη εµπορική δραστηριότητα. Από τα 1830 και έπειτα αρχίζει

να συγκεντρώνεται σηµαντικό κοµµάτι του πληθυσµού του νεοσύστατου

κράτους αρχικά στην Ερµούπολη της Σύρου και στην Πάτρα και στη

συνέχεια στην Αθήνα και τον Πειραιά. Με την πάροδο των χρόνων,

αρχίζει µετά το 1880 να δηµιουργείται παράλληλα και ένα ισχυρό

µεταναστευτικό ρεύµα προς την Αµερική το οποίο κορυφώθηκε µετά τον

αποτυχηµένο πόλεµο το 1987. ΄Ετσι, περισσότερο από µισό

9

εκατοµµύριο άνθρωποι βρέθηκαν στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού

αναζητώντας δουλειά και µια καλύτερη ζωή, κάτι που δεν µπορεί να

εξασφαλίσει η ερηµωµένη από τον πόλεµο ελληνική ύπαιθρος. Να

σηµειωθεί εδώ ότι τα πλέον εύφορα τµήµατα της ελληνικής υπαίθρου

περιήλθαν στην κατοχή του Ελληνικού κράτους πολύ αργότερα (στα

1881 η Θεσσαλία και µετά τους Βαλκανικούς πολέµους, στα 1913 η

Μακεδονία). Έτσι, οι ήδη ασθενείς οικονοµικά πληθυσµοί της ελληνικής

υπαίθρου συνωστίζονται στις νεοσυσταθείσες πόλεις και

συγχρονίζονται τόσο µε τον όποιον γηγενή πληθυσµό όσο και µε φορείς

ξένων πολιτιστικών στοιχείων (περιπλανώµενοι καλλιτέχνες,

τυχοδιώκτες, ναυτικοί, έµποροι) .

Οι πόλεις αυτές λειτουργούν σαν χωνευτήρι πληθυσµών οι οποίοι

σύντοµα αφοµοιώνονται, εκτός των άλλων και πολιτιστικά, από τις

καινούργιες συνθήκες ζωής που έχουν να αντιµετωπίσουν. Παρόλο που

οι τοπικές πολιτιστικές ταυτότητες των µετοίκων δεν εξαλείφονται

οριστικά, ένα κοινό οµοιογενές καλλιτεχνικό προϊόν µαζικής

κατανάλωσης δηµιουργείται προοδευτικά, το οποίο πρέπει να είναι

απαλλαγµένο από τις τοπικές πολιτιστικές ιδιαιτερότητες, ώστε να

απευθύνεται στο σύνολο. Τα τοπικά πολιτισµικά όµως στοιχεία ούτε

εξαφανίζονται ούτε λησµονιούνται, απλώς συγχωνεύονται µεταξύ

τους και µπολιάζονται µε τις επιδράσεις που έρχονται από το εξωτερικό.

Έτσι αρχίζει να δηµιουργείται στην κυρίως Ελλάδα του δεύτερου µισού

του 19ου αι. ένας πολιτισµός των πόλεων (αστικός πολιτισµός) ο

οποίος δεν διαφέρει σηµαντικά, ως προς τον τρόπο δηµιουργίας και

ανάπτυξής του, από αντίστοιχους πολιτισµούς που αναπτύχθηκαν σε

ελληνικές πόλεις εκτός ελληνικού κράτους (Θεσσαλονίκη, Σµύρνη,

Κωνσταντινούπολη). Οι πόλεις µε την κινητικότητα, τόσο στον χώρο

όσο και στις ιδέες προσφέρουν στους κατοίκους τους, αποτελούν το

πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη του πολιτιστικού προϊόντος και

γίνονται έτσι τα κέντρα παραγωγής και διάδοσής του. Έτσι στις αρχές

του 20ου αι. ο αστικός αυτός πολιτισµός εδραιώνεται ως βασική

10

πολιτιστική δηµιουργία, συνεπικουρούµενος από την βελτίωση των

τρόπων µετακίνησης κι επικοινωνίας (σιδηρόδροµος, αυτοκίνητο,

ραδιόφωνο και τηλέφωνο) και την συνεχώς αυξανόµενη αστυφιλία.

(Φραγκίσκος Κουτελιέρης, Αστικό λαϊκό τραγούδι και διαχωριστικές

γραµµές, διαδικτυακό µουσικό περιοδικό Tar)

β. Μικρασιατική Καταστροφή και ρεµπέτικο

Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα

όρια της σύγχρονης Τουρκίας. Υπογράφηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας

στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες

που πολέµησαν στον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο και την Μικρασιατική

εκστρατεία (1919-1922) και συµµετείχαν στην Συνθήκη των

Σεβρών.Ουσιαστικά σηµατοδοτεί την απαρχή του τέλους του

Ελληνισµού στη Μ. Ασια και την µαζική µετανάστευση των Ελλήνων της

Μ. Ασίας απο αυτήν στην ηπειρώτικη Ελλάδα.Πιο συγκεκριµένα

σύµφωνα µε τη συνθήκη η Τουρκία ανακτούσε την ανατολική Θρακη,τη

ζωνη της Σµύρνης,την ∆ιεθνοποιηµένη Ζώνη των Στενών η οποία όµως

θα έµενε αποσρατικοποιηµένη και κάποια νησιά του Αιγαίου (Ίµβρος,

Τένεδος). Ακόµα η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος

(ελλείψει χρηµάτων) τις πολεµικές επανορθώσεις. Η αποπληρωµή έγινε

µε επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέρα από

τα όρια της συµφωνίας. Τα νησιά Ίµβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν

στην Τουρκία µε τον όρο ότι θα διοικούνταν µε ευνοϊκούς όρους για

τους Έλληνες. Ο Οικουµενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα

του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νοµικό

καθεστώς.

Σε αντάλλαγµα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις

για της παλιές περιοχές της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εκτός των

συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώµατα των µειονοτήτων στην

Τουρκία. Με ξεχωριστή συµφωνία µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας

αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή µειονοτήτων από τις δύο

11

χώρες και η αποστρατικοποίηση κάποιων νησιών του Αιγαίου. Αυτά

όσον αφορά την µετανάστευση των Μικρασιατών προσφύγων.

Από την άλλη µεριά όλοι αυτοί οι άνθρωποι µετέφεραν την

κουλτούρα, τα ήθη, τα έθιµά και τις συνήθειές τους στα νέα µέρη όπου

εγκαταστάθηκαν. Αυτό το ιστορικό γεγονός θεωρείται σταθµός στην

εξέλιξη και τη διαµόρφωση του ρεµπέτικου τραγουδιού. Οι νέοι αυτοί

κάτοικοι του Ελληνικού κράτους αντιµετώπισαν τεράστιο πρόβληµα

προσαρµογής. Οι πρόσφυγες αντιµετώπισαν, πιο συγκεκριµένα, σε

σηµαντικό βαθµό την προκατάληψη των αυτόχθονων, οι οποίοι

σκωπτικά αποκαλούσαν τους νεοφερµένους, µεταξύ άλλων επιθέτων

ως ''γιαουρτοβαφτισµένους'', υπονοούµενο για την εκτεταµένη χρηση

γιαουρτιου στην κουζίνα τους.

Τα τεράστια πρακτικά προβλήµατα της εγκατάστασής τους

ανέλαβε να επιλύσει µε ιδιαίτερα αποτελεσµατικό τρόπο µια Επιτροπή

Αποκατάστασης Προσφύγων, της οποίας ο πρόεδρος ήταν Αµερικανός.

Η επιτροπή αυτή συνήψε διάφορα δάνεια στις διεθνείς αγορές. Όσα

µεγάλα αγροκτήµατα είχαν αποµείνει, συµπεριλαµβανοµένων εκείνων

που άνηκαν στις µονές του Αγ, Όρους, κατακερµατίστηκαν για να

δηµιουργηθούν µικρά αγροκτήµατα. Η αγορά εργασίας όµως ήταν

κορεσµένη και πολλοί πρόσφυγες ήταν αναγκασµένοι να ζουν στη

φτώχεια στις παρυφές των µεγάλων πόλεων. Αυτό το κλίµα συνετέλεσε

σε τεράστιο βαθµό στη δηµιουργία ενός νέου είδους αστικού τραγουδιού,

του ρεµπέτικου. Αρχικά (και µέχρι τη µεταπολίτευση ακόµα) το

ρεµπέτικο θεωρούνταν παρακµιακό.

2. Ιστορική εξέλιξη του είδους

Τα πρώτα ρεµπέτικα αναφέρονται κυρίως σε παραβατικές

πράξεις και σε ερωτικές σχέσεις ενώ το κοινωνικό στοιχείο στην

θεµατική είναι περιορισµένο. Στην περίοδο αυτή κυριαρχεί το

«πειραιώτικο στυλ», που κυριότερος εκφραστής του είναι ο Μάρκος

Βαµβακάρης. Παράλληλα αρχίζουν να γράφουν ρεµπέτικα και οι

12

Σµυρνιοί συνθέτες. Το 1937 εµφανίζεται ο Βασίλης Τσιτσάνης και

περίπου την ίδια περίοδο και ο Μανόλης Χιώτης.

Το 1937 , το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά επιβάλλει

λογοκρισία. Το περιεχόµενο αλλάζει αναγκαστικά. Οι αναφορές στο

χασίσι, στους τεκέδες και στους ναργιλέδες εκλείπουν.

Κατά την περίοδο της κατοχής συνεχίζεται η παραγωγή

ρεµπέτικων τραγουδιών, δεν υπάρχει όµως δισκογραφική παραγωγή,

γιατί τα εργοστάσια παραµένουν κλειστά µέχρι το 1946. Από τη στιγµή

αυτή κυριαρχεί ο Βασίλης Τσιτσάνης, η Μαρίκα Νίνου, ο Μανόλης

Χιώτης, ο Γιώργος Μητσάκης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου. Οι

περισσότεροι παλιοί ρεµπέτες µένουν όµως στο περιθώριο. Κατά τη

διάρκεια της Κατοχής πεθαίνουν αρκετοί από τους Σµυρνιούς συνθέτες

(πχ. Παναγιώτης Τούντας), αλλά και όσοι ζουν αντιµετωπίζουν

βιοποριστικά προβλήµατα. Στην δεκαετία του 1940 εµφανίζεται η

Σωτηρία Μπέλλου ενώ στην δεκαετία του 1950 εµφανίζονται δύο πολύ

σηµαντικοί νέοι τραγουδιστές, ο Στέλιος Καζαντζίδης και ο Γρηγόρης

Μπιθικώτσης.

Μεταπολεµικά το ρεµπέτικο αρχίζει να βρίσκει απήχηση σε όλο

και µεγαλύτερα στρώµατα του πληθυσµού. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα να

επεκταθεί η θεµατολογία του (εµφάνιση αρχοντορεµπέτικων) και να

αλλάξουν οι χώροι στους οποίους ακουγόταν.

Στα µέσα της δεκαετίας του 1950 οι περισσότεροι ερευνητές

τοποθετούν τον θάνατο του ρεµπέτικου.

Στη δεκαετία του 1960 παρουσιάζεται µεγάλο ενδιαφέρον για το

ρεµπέτικο τραγούδι. Τα άρθρα που γράφτηκαν, οι φιλότιµες

προσπάθειες αρκετών φοιτητών, ο κορεσµός του κόσµου από τα ινδικά,

η ηχογράφηση του Επιτάφιου του Θεοδωράκη το 1960, είχαν ως

αποτέλεσµα οι δισκογραφικές εταιρείες να αρχίσουν να ηχογραφούν εκ

νέου ρεµπέτικα. Ηχογραφήθηκαν µερικά παλιά κυρίως µε τις φωνές του

Γρηγόρη Μπιθικώτση και της Σωτηρίας Μπέλλου, ενώ στο µεταξύ

άρχισαν να διοργανώνονται ρεµπέτικες µουσικές βραδιές όπου ο

13

κόσµος, κυρίως φοιτητές, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει παλιούς

ρεµπέτες. Το 1961 ο Χριστιανόπουλος κυκλοφορεί ένα δοκίµιο και

διεκδικεί γι' αυτό τον τριπλό τιµητικό τίτλο: της πρώτης ρεµπέτικης

βιβλιογραφίας, της πρώτης ανθολογίας ρεµπέτικης στιχουργίας και, ως

προς την ανατυπωµένη του µορφή, της πρώτης µονογραφίας επί του

αντικειµένου. Το 1968 κυκλοφορεί το βιβλίο του Ηλία Πετρόπουλου

"Ρεµπέτικα Τραγούδια". Το βιβλίο που, µάλλον, καθιέρωσε τον όρο

"ρεµπέτικα" για τα τραγούδια αυτά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970

πεθαίνουν µερικοί από τους µεγαλύτερους ρεµπέτες (Στράτος 1971,

Μάρκος 1972).

Σήµερα το ρεµπέτικο καταχωρίζεται ως έγκυρο µουσικό είδος σε

έγκυρα διεθνή εγχειρίδια µουσικολογίας (The New Grove Dictionary of

Music and Musicians, The New Oxford Companion to Music).

14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο : Το λαϊκό τραγούδι

Εισαγωγή – Ορισµός

Λαϊκό τραγούδι ονοµάζεται το τραγούδι που είναι εναρµονισµένο

στο ύφος της ελληνικής αστικής λαϊκής µουσικής. Παρουσιάστηκε µετά

το τέλος της δεκαετίας του 1950, όταν µια νέα γενιά µουσικών στράφηκε

από το ρεµπέτικο τραγούδι στη λαϊκή µουσική της εποχής και

ενισχύθηκε µε καινοτοµίες, όπως η χρήση των ενισχυτών ή κι άλλων

οργάνων (τύµπανο και των τεσσάρων οργάνων σε συγχορδία:

µπουζούκι, ηλεκτρική κιθάρα και αργότερα

αρµόνιο).(www.wikipedia.com)

Ιστορικό πλαίσιο

Τo λαϊκό τραγούδι παρουσιάζεται στην Ελλάδα κατά τη περίοδο

του Β’ Παγκοσµίου πολέµου. Την εποχή αυτή στην χώρα µας

παρουσιάζονται ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες εξαιτίας της γερµανικής

κατοχής. Η χαρακτηριστικότερη συνέπεια της ταραγµένης κατοχικής και

µετακατοχικής περιόδου ήταν η εξόγκωση (σε εντυπωσιακό βαθµό) του

αστικού πληθυσµού και ιδιαίτερα της Αθήνας. Μεγάλες µάζες αγροτικού

πληθυσµού άρχισαν να συγκεντρώνονται στα αστικά κέντρα λόγω των

καταστροφών που συνέβησαν στην επαρχία κατά την κατοχή και τον

εµφύλιο πόλεµο. Η παραδοσιακή εικόνα της Ελλάδας, ως χώρας

κυρίως αγροτικής, άρχισε να µεταβάλλεται.

α) Οικονοµία

Το 1949 µε τη λήξη του εµφυλίου η οικονοµία της Ελλάδας είναι

καταρρακωµένη. Αρχίζει λοιπόν µια ανορθωτική προσπάθεια. Η

εκβιοµηχάνιση της χώρας µπαίνει ως πρώτος στόχος επειδή αυτή θα

οδηγούσε την Ελλάδα από την υπανάπτυξη στη πλήρη ανάπτυξη.

Όµως ο σηµαντικότερος κλάδος της Ελληνικής οικονοµίας παραµένει η

γεωργία. Σε αυτό το τοµέα πάρθηκαν πολλά µέτρα για τον

15

εκσυγχρονισµό της παρόλα αυτά παραµένει σε ξεπερασµένες µορφές

καλλιέργειας.

Ο πιο επικερδής κλάδος της οικονοµίας στα µεταπολεµικά χρόνια ήταν

ο τριτογενής (εµπόριο, µεταφορές, ελεύθερα επαγγέλµατα). Ο

εµπορικός στόλος σηµειώνει αλµατώδη αύξηση και το ακαθάριστο

εθνικό εισόδηµα τον ακολουθεί. Παρόλες όµως αυτές τις εντυπωσιακές

επιτεύξεις η οικονοµία µας εξακολουθεί να πάσχει από µια έντονη

ρευστότητα, ενώ ο βιοµηχανικός τοµέας παραµένει εξαιρετικά αδύνατος.

β) Μεταναστευτικό πρόβληµα

Επίσης το µεταναστευτικό πρόβληµα συνδέεται µε το οικονοµικό. Μετά

τον εµφύλιο παρατηρείται ένα διπλό µεταναστευτικό ρεύµα του λαού της

υπαίθρου. Από το ένα µέρος γίνεται µια µαζική µετακίνηση αγροτικών

πληθυσµών προς τα αστικά κέντρα, και ιδιαιτέρα προς την Αθήνα και τη

Θεσσαλονίκη, και από το άλλο ένας συµπαγής, αγροτικός κυρίως,

πληθυσµός εγκαταλείπει την Ελλάδα, για να αναζητήσει εργασία στις

χώρες της ∆υτικής Ευρώπης και ιδιαιτέρα στη ∆υτική Γερµανία.

2. Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού

Μετά τον Β’ Παγκόσµιο πόλεµο κατά τα τέλη της δεκαετίας του

1940 το ρεµπέτικο έχει οριστικά διαµορφωθεί. Aπό την κατοχή ακόµα,

αλλά κυρίως κατά τον εµφύλιο η νέα γενιά των λαϊκών τραγουδιστών µε

επικεφαλής τον Βασίλη Τσιτσάνη, αλλάζει την µορφή του λαϊκού

τραγουδιού. Πλέον η θεµατολογία του εγκαταλείπει οριστικά το χασίσι

και το λαθρεµπόριο και στρέφεται στον λαϊκό άνθρωπο της

µεγαλούπολης. Ακόµα, το µουσικό τοπίο ξεκαθαρίζει µια και καλή από

τα έντονα ανατολικά στοιχεία.

Την ίδια εποχή, οι µεσοαστοί και οι µεγαλοαστοί της Αθήνας και

άλλων αστικών κέντρων ζούσαν και διασκέδαζαν µε τα ελαφρά

τραγούδια Ευρωπαϊκών και Αµερικανικών επιρροών. Συνθέτες που

µέχρι τότε σταδιοδροµούσαν στο ελαφρό τραγούδι όπως ο Μιχαήλ

16

Σουγιούλ και ο Νίκος Γούναρης άρχισαν να ασχολούνται µε το λαϊκό

τραγούδι και να εισάγουν στα τραγούδια τους το µπουζούκι,

αξιοποιώντας τις διασκεδαστικές του δυνατότητες, καθώς και στοιχεία

όπως οι ρυθµοί ζεµπέκικο και χασάπικο και µελωδικά µοτίβα

δανεισµένο από ανατολικές κλίµακες κ.ά. Ο Σουγιούλ περνώντας το

ταξίµι από το µπουζούκι στο ακορντεόν προσπάθησε να απαλύνει την

εντύπωση. Και άλλοι νεότεροι συνθέτες, όπως ο Βασίλης Τσιτσάνης και

ο Γιώργος Μητσάκης υιοθέτησαν ένα τρόπο γραφής των τραγουδιών

τους πιο ελαφρύ και προσανατολισµένο περισσότερο στη διασκέδαση.

Έτσι, τη δεκαετία του '50 το µπουζούκι έπαψε να είναι καταδικασµένο

για τη µεσαία τάξη και µετατράπηκε σε µόδα. Με τον τρόπο αυτό άρχισε

πλέον να διαµορφώνεται ένα νέο είδος, το λεγόµενο "λαϊκό τραγούδι"

( www.musicportal.gr, www.matia.gr

Ο Μανώλης Χιώτης, συνθέτης προερχόµενος από το ρεµπέτικο

αλλά και σπουδαίος δεξιοτέχνης του µπουζουκιού δηµιούργησε µια

"νησίδα" στο λαϊκό τραγούδι.όπου αναµίχθηκε η τζάζ και η λάτιν

µουσική. Η µίξη λάτιν και λαϊκών µουσικών στοιχείων όµως

υπηρετήθηκε και από άλλους συνθέτες, όπως από τον Απόστολο

Καλδάρα ο οποίος έγραψε το "Λαικό Τσα-Τσα" το 1963, και τον

Θεόδωρο ∆ερβενιώτη που έγραψε το "Μάµπο

ζειµπεκάνο"( www.musicportal.gr)

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 το Λαϊκό τραγούδι άρχισε

να αποκτά ένα πιο σύγχρονο χαρακτήρα.Οι στίχοι των τραγουδιών

όπως και η σύνθεση της µουσικής αλλάζουν για να ανταποκριθούν στις

νέες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας.Σηµαντικοί συνθέτες της εποχής

είναι οι : Σούκας Τάκης, Χρυσοβέργης Αλέκος, Μουσαφίρης Τάκης και

Πολυκανδριώτης Θανάσης. www.musicportal.gr

17

3. Σηµαντικοί εκπρόσωποι του λαϊκού τραγουδιού

Στέλιος Καζαντζίδης

Γεννήθηκε στις 29 Αυγούστου 1931 και πέθανε στις 14

Σεπτεµβρίου 2001. Ως έφηβος ο Καζαντζίδης αναγκάζεται να κάνει

πολλές δουλειές για να αντεπεξέλθει στις οικονοµικές του ανάγκες.

Στα 1952 κάνει το δισκογραφικό ντεµπούτο του µε ένα τραγούδι

του Απόστολου Καλδάρα που έφερε τον τίτλο "Για µπάνιο πάω". Ήταν

ένα τραγούδι γραµµένο για τον καύσωνα που επικρατούσε εκείνο το

καλοκαίρι στην πρωτεύουσα.

Στον Καζαντζίδη χρωστάνε πολλά οι σύγχρονοι τραγουδιστές

αφού πρώτος αυτός διεκδίκησε για τον κλάδο του ποσοστά και η

προσπάθεια του είχε θετικό αποτέλεσµα.

Τον Οκτώβρη του 1965, Καζαντζίδης, Μαρινέλλα και ο Μανώλης

Αγγελόπουλος προετοιµάζουν συναυλίες, που τελικά δε θα

πραγµατοποιηθούν, αφού λίγους µήνες αργότερα ο Καζαντζίδης πήρε

τη µεγάλη απόφαση να σταµατήσει τις ζωντανές εµφανίσεις σε κέντρα.

Αιτία είναι η αποστροφή του για την κατάσταση που επικρατούσε στα

νυχτερινά κέντρα. Χαρακτηριστικά η Μαρινέλλα αναφέρει πως µόνον

στο µαγαζί που ο Καζαντζίδης δούλευε απαγορευόταν (από τον ίδιο

φυσικά) οι τραγουδίστριες να κάθονται στα τραπέζια των εύρωστων

οικονοµικά πελατών.

Μανώλης Χιώτης

Γεννήθηκε στις 21 Mαρτίου 1921 στη Θεσσαλονίκη (κατ' άλλες

αναφορές στο Ναύπλιο).. Από µικρή ηλικία άρχισε ν΄ ασχολείται µε τα

λαϊκά όργανα: αρχικά κιθάρα, µπουζούκι και στη συνέχεια ούτι. Έτσι

από 15 ετών όταν η οικογένειά του µετακόµισε στο Ναύπλιο ο Μανώλης

Χιώτης άρχισε να εργάζεται επαγγελµατικά ως µουσικός.

18

Το 1935 περίπου ήλθε στην Αθήνα προκειµένου να σπουδάσει

βιολί. Εκεί γνωρίστηκε µε τον Στράτο Παγιουµτζή ο οποίος και τον

προσέλαβε στο κέντρο «∆άσος» του Βοτανικού.

Ο Μανώλης Χιώτης φέρεται να έγραψε περισσότερα από 1500

τραγούδια. Ανεξάρτητα όµως αυτού πολύ τακτικά συµµετείχε και ως

σολίστ σε ηχογραφήσεις και πολλών άλλων λαϊκών συνθετών.

Χαρακτηριστικό υπήρξε το γεγονός ότι ο Μίκης Θεοδωράκης

στηρίχθηκε ακριβώς στη δεξιοτεχνία του Μ. Χιώτη κατά την πρώτη του

επίσηµη δισκογραφική του παρουσία µε τον «Επιτάφιο» του Γιάννη

Ρίτσου, συνεργασία που συνεχίστηκε και στο "Λιποτάχτες",

"Αρχιπέλαγος" κ.ά.. Την ίδια εποχή συνεργάσθηκε και µε τον Μάνο

Χατζηδάκι.

Ζαµπέτας Γιώργος

Ο Γιώργος Ζαµπέτας ήταν Έλληνας µουσικοσυνθέτης,

ερµηνευτής και ένας από τους σηµαντικότερους δεξιοτέχνες του

µπουζουκιού. Γεννήθηκε στο Mεταξουργείο στις 25 Ιανουαρίου του

1925.

Από πολύ µικρή ηλικία έδειξε µεγάλο ενδιαφέρον για τη µουσική.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 γράφει τα πρώτα του γνήσια

ρεµπέτικα τραγούδια µε γνωστούς ερµηνευτές, όπως οι Πρόδροµος

Tσαουσάκης, Στέλιος Καζαντζιδης, Πόλυ Πάνου κ.α. Ήταν φανερό από

τότε το ταλέντο και το εκπληκτικό του παίξιµο, ωστόσο ακόµη δεν είχε

κατασταλάξει στο πασίγνωστο ιδιαίτερο στυλ, που τον καθιέρωσε σαν

ένα µοναδικό καλλιτέχνη στο χώρο.

Την επόµενη δεκαετία, τα τραγούδια του γνωρίζουν τεράστια

επιτυχία καθώς πραγµατοποιεί εµφανίσεις στα σπουδαιότερα λαϊκά

κεντρα διασκέδασης, ενώ ταξιδεύει στο εξωτερικό (Ευρώπη και Αµερική)

και παράλληλα συµµετέχει σε περισσότερες από 100 ταινίες του

Ελληνικού κινηµατογράφου που τότε γνώριζε άνθιση. ∆ηµιουργίες του

όπως «Τα δειλινά», «Τα ξηµερώµατα», «∆εν έχει δρόµο να διαβώ» κ.α.

19

παραµείναν αξεπέραστες και τον κατατάσσουν στις υψηλότερες

βαθµίδες του µουσικού στερεώµατος.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, ο Ζαµπέτας κάνει στροφή

στη σάτιρα υπό µορφή σώου, µε τις γνωστές του επιτυχίες «Ο

Θανάσης», «Ο πενηντάρης», «Μάλιστα κύριε» κ.λ.π. που έγιναν πολύ

αγαπητές στο κοινό και προκάλεσαν αίσθηση. Τα χρόνια του ’80 αρχίζει

η παρακµή του είδους αυτού, και έτσι και ο ίδιος αντιµετώπισε

προβλήµατα στις συνεργασίες του . Ωστόσο, από το 1990 και µετά, οι

δισκογραφικές εταιρείες και τα Μ.Μ.Ε. «ανακαλύπτουν» τα τραγούδια

του, τα οποία κυριαρχούν ξανά στις προτιµήσεις των ακροατών.

Ο ίδιος όµως σε ηλικία 67 ετών και µετά από πολύµηνη ασθένεια,

θα αφήσει την τελευταία του πνοή στο νοσοκοµείο «Σωτηρία», στις 10

Μαρτίου του1992.

3. Το λαϊκό τραγούδι σήµερα: προβληµατισµός για την

εµπορευµατοποίηση του είδους

To πιο σηµαντικό πρόβληµα του λαϊκού τραγουδιού σήµερα είναι

η εµπορευµατοποίησή του. Το λαϊκό τραγούδι σήµερα, δηλαδή ,

παράγεται, προωθείται και καταναλώνεται όπως ένα οποιοδήποτε

καταναλωτικό αγαθό. Οι κυριότερες κοινωνικές και οικονοµικές

µεταβολές που οδήγησαν στην εµπορευµατοποίηση του τραγουδιού

είναι οι ακόλουθες:

α) Η απελευθέρωση στον τοµέα των επικοινωνιών, η οποία

κατέστησε τα ΜΜΕ κερδοφόρες επιχειρήσεις. ∆εδοµένου ότι κύρια πηγή

εσόδων των ιδιωτικών ΜΜΕ είναι η διαφήµιση βασικό κριτήριο για των

τηλεοπτικών προγραµµάτων είναι τα ποσοστά τηλεθέασης, γιατί αυτά

καθορίζουν και το ύψος πώλησης του διαφηµιστικού χρόνου. Αυτό έχει

ως αποτέλεσµα να προωθούνται τα τραγούδια εκείνα που προορίζονται

εκ των προτέρων να γίνουν "επιτυχίες".

20

β) Η λανθασµένη χρήση ή κατάχρηση των δυνατοτήτων της

τεχνολογίας. Οι νέες τεχνολογίες συχνά χρησιµοποιούνται µε

λανθασµένο τρόπο, που καθιστά τη χρήση τους αρνητική στην εξέλιξη

του τραγουδιού. Ενδεικτικά παραδείγµατα λανθασµένης χρήσης της

τεχνολογίας αποτελούν η δυνατότητα σύνθεσης τραγουδιών από άτοµα

που στερούνται µουσικής παιδείας, η µίξη "προκατασκευασµένων"

ρυθµών και ήχων, η κατάχρηση λογισµικών επεξεργασίας φωνής κ.ά.

γ) Η παγκοσµιοποίηση της οικονοµίας. Σήµερα βιώνουµε την

επικράτηση ενός παγκοσµιοποιηµένου πολιτισµού στον οποίο κυριαρχεί

η εικόνα. Για την προώθηση της µουσικής εφαρµόζονται στρατηγικές

µάρκετινγκ, οι οποίες τροποποιούνται ανάλογα µε τα αποτελέσµατα των

µετρήσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα να υποβαθµίζεται η ποιότητα της

µουσικής.

21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο : Rock µουσική

Όταν οι Αφρικανοί ήρθαν στην Αµερική τον 18ο και 19ο αιώνα,

δανείστηκαν στοιχεία από τη µουσική των λευκών αποίκων και µέσα

από την επαφή τους µε ντόπια ακούσµατα διαµόρφωσαν το δικό τους

ιδιαίτερο µουσικό ιδίωµα, το blues. Στα περισσότερα τραγούδια τους

εκφράζεται η δυστυχία που νιώθουν, αλλά υπάρχουν και τραγούδια για

την ίαση των αρρώστων, καθώς και νανουρίσµατα. Τραγουδούσαν την

ώρα της δουλειάς στα χωράφια αλλά και στις εκκλησίες, αφού δεν τους

επιτρεπόταν καµιάς µορφής διασκέδαση.

Για τους Αφρικανούς σκλάβους η µουσική ήταν συνδυασµένη µε

τον τρόπο ζωής τους και έπαιζε πολύ σηµαντικό ρόλο. Το blues

τραγούδι ήταν ένας τρόπος να περιγράφουν οι Αφροαµερικανοί τις

δυσάρεστες καταστάσεις που αντιµετώπιζαν. Καθώς εκχριστιανίστηκαν

στην Αφρική από τους ιεραπόστολους, πέρασαν στη θρησκευτική

µουσική ένα διαφορετικό τρόπο ερµηνείας που το ονόµασαν spirituals,

ένα στυλ που βασιζόταν έντονα στον αντιχρονισµό, τις ερωταποκρίσεις

και την επανάληψη συγκεκριµένων µοτίβων.

Επίσης, σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση του µουσικού ιδιώµατος

του blues έπαιξε το gospel, µετεξέλιξη της µουσικής έκφρασης των

µαύρων. Κύριο χαρακτηριστικό των blues είναι ο έντονος

αυτοσχεδιασµός κυρίως στη µελωδία και τους στίχους. Ο µουσικός

επινοεί τις µελωδίες την ώρα που παίζει. Για αυτό η δοµή των blues έχει

συχνά τη µορφή µιας επαναλαµβανόµενης φράσης που συνοδεύεται

από έναν τελικό στίχο.

Εξέλιξη της µουσικής blues, σε συνδυασµό µε την µουσική των

Ευρωπαίων αποίκων (κυρίως αυτή που παίζονταν από τις στρατιωτικές

µπάντες), είναι η µουσική jazz, που εµφανίστηκε στα τέλη του 19ο αιώνα

22

στη Νέα Ορλεάνη. Η µουσική jazz αποτελεί µια από τις πιο σοβαρές και

πολύπλοκες µορφές έκφρασης των ανθρώπινων συναισθηµάτων και

καλύπτει µια περίοδο που δεν είναι ιδιαίτερα εκτενής χρονικά, αλλά έχει

επηρεάσει και εξακολουθεί να επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό την ιστορία

της µουσικής. Τα πρώτα βήµατα προς τη διαµόρφωση του µουσικού

ιδιώµατος της jazz έγιναν µε την εκτέλεση εµβατήριων σε αφρικάνικο

στυλ (έµφαση στο ρυθµό, µετατόπιση του τονισµού από το ισχυρό

µέρος του µέτρου στο ασθενές και αυτοσχεδιαζόµενες µελωδίες στο

στυλ των blues). Ο Luis Armstrong θεωρείται ο πρεσβευτής της jazz.

Ονοµάστηκε µεγαλοφυΐα της jazz και ο µεγαλύτερος τροµπετίστας όλων

των εποχών. Το κορυφαίο του κοµµάτι είναι το What a wonderful world

που ηχογράφησε το 1968.

Γύρω στα 1890 εµφανίζεται ένα είδος µουσικής που ονοµάζεται

ragtime. Βασιζόταν στις πιανιστικες φόρµες του 19ου αιώνα

φιλτραρισµένες µέσα από τον τρόπο παιξίµατος των Αφρικανών.

Συνδύαζε µια συγκοπτοµενη µελωδία µε δέκατα έκτα, µε τη φόρµα και

την αίσθηση του ρυθµού µαρς (εµβατήριο). Ο πιο διάσηµος µουσικός

του ragtime θεωρείται ο Scott Joplin.

Από το 1935, το νέο στυλ ονοµάζεται swing και αποτελεί

ουσιαστικά ένα ενδιάµεσο σταθµό ανάµεσα στην παραδοσιακή και στη

µοντέρνα jazz. Η ονοµασία του προέρχεται από το αγγλικό ρήµα swing,

που σηµαίνει κουνιέµαι. Εξαιτίας του δυναµικού του ρυθµού συνδέθηκε

στενά µε το χορό. Κύριος εκπρόσωπος της µουσικής swing θεωρείται ο

Benny Goodman.

Η cool jazz αναπτύχθηκε στα τελη του 1940, περίπου την ίδια

εποχή µε το bebop. Είναι πιο εκλεπτυσµένη, ατµοσφαιρική, χαµηλών

τόνων και συγκρατηµένη και επηρεασµένη από τους σπουδαίους

συνθέτες του 20ου αιώνα όπως τον Ι. Στραβίνσκι και τον Κλ. Ντεµπισύ.

23

Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι της cool jazz θεωρούνται ο

τροµπετίστας Miles Davis και ο πιανίστας και σύνθετης Gil Evans.

Από αυτή την εποχή εµφανίζεται ένας κατακλυσµός νέων

ρευµάτων και στυλ µε κύριο χαρακτηριστικό τον αυτοσχεδιασµό. Ο όρος

free jazz δίνει την εικόνα της νέας κατεύθυνσης της µουσικής jazz στη

δεκαετία του 1960. Πειραµατική, προκλητική και ενδιαφέρουσα για

αρκετούς ακροατές, έχει ως χαρακτηριστικό τον υψηλό τόνο διαφωνίας.

Οι εκτελεστές δοκιµάζουν νέους ήχους εµπνεόµενοι από εξω-

ευρωπαϊκούς πολιτισµούς. Ο οµαδικός αυτοσχεδιασµός, όπου όλοι οι

εκτελεστές αυτοσχεδιάζουν ταυτόχρονα και ανεξάρτητα από την

αρµονική διαδοχή της σύνθεσης, ήταν κάτι το σύνηθες, προσδίδοντας

µερικές φορές την αίσθηση του οργανωµένου χάους. Σηµαντικότερος

εκπρόσωπος της free jazz είναι ο σαξοφωνίστας Ornette Coleman.

Τα τραγούδια της δουλειάς, το gospel και τα spirituals στις αρχές

του 20ου αιώνα διαµορφώνουν νέα είδη µουσικής, τα οποία

επηρεάζουν τη µουσική σκηνή παγκοσµίως.

Η rock µουσική αποτελεί εξέλιξη των παραπάνω ειδών. Για

πρώτη φορά η λέξη Rock n Roll αναφέρεται στην ταινία «Η ζούγκλα του

µαυροπίνακα» το 1955, όπου ακούγεται το τραγούδι του Bill Haley

«Rock around the clock». Χρησιµοποιεί κυρίως φωνητικά, κιθάρα,

µπάσο και ντραµς. Χαρακτηριστικά της rock µουσικής είναι οι έντονοι

ρυθµοί, οι µελωδίες που εύκολα µπορούν να τραγουδηθούν, τα

επαλαµβανοµενα ρυθµικά και µελωδικά σχήµατα και η απλή αρµονική

συνοδεία.

Η hard rock αναφέρεται σε διάφορα είδη rock µουσικής µε πιο

έντονους ρυθµούς και ηχοχρώµατα, έχοντας ως σκοπό να ξεχωρίσει

από την pop. Χρησιµοποιούνται ηλεκτρικές κιθάρες µε παραµόρφωση,

µπάσο, πλήκτρα και ντραµς.

24

Η heavy metal µουσική χαρακτηρίζεται από ηλεκτρικές κιθάρες µε

παραµόρφωση που παίζουν σε µεγάλη ένταση, έντονους ρυθµούς,

πυκνούς ήχους, ντραµς και ζωηρά φωνητικά.

Τα χαρακτηριστικά της punk µουσικής, που εµφανίστηκε στα

µέσα της δεκαετίας του ’70, είναι οι δυνατές κραυγές από τους

τραγουδιστές, τα σύντοµης διάρκειας τραγούδια και ο στίχος µε

κοινωνικό περιεχόµενο.

Τη δεκαετία του΄80 εµφανίζεται το λεγόµενο εναλλακτικό ροκ.

Πρόκειται για τη rock ανεξάρτητη µουσική σκηνή που δεν εξαρτάται από

επώνυµες παραγωγές και εµπορικές δισκογραφικές εταιρείες.

Στα µέσα της δεκαετίας του ΄80 το εναλλακτικό ροκ µετονοµάζεται

σε grunge. Χαρακτηριστικό της µουσικής αυτής είναι οι ηλεκτρικές

κιθάρες µε παραµόρφωση, οι εναλλαγές στην ένταση και ο

µελαγχολικός στίχος.

25

ΙΙ. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας µας διεξαγάγαµε µία έρευνα που

αφορά τις µουσικές προτιµήσεις των εφήβων και τους παράγοντες που

τις επηρεάζουν. Σ’ ένα δεύτερο, πιο εξειδικευµένο µέρος, ασχοληθήκαµε

µε τους παράγοντες που ευνοούν το ενδιαφέρον των εφήβων για την

παραδοσιακή µουσική.

1. ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ

α) Μεθοδολογία

Στην ενότητα αυτή θα ασχοληθούµε µε τα αποτελέσµατα από την

έρευνα που διεξήχθη στο 3ο λύκειο Λάρισας µε θέµα τις µουσικές

προτιµήσεις των νέων. Σκοπός της έρευνάς µας ήταν η διερεύνηση των

µουσικών προτιµήσεων των εφήβων καθώς και των παραγόντων που

επηρεάζουν τις προτιµήσεις τους αυτές. Το δείγµα της έρευνάς µας

αποτελείται από 43 µαθητές του σχολείου µας, του 3ου Λυκείου Λάρισας,

που προέρχονται από ένα τµήµα της πρώτης και ένα τµήµα της

δευτέρας τάξης. Οι 27 από αυτούς είναι κορίτσια και οι 16 αγόρια. Για

τις ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου που συντάξαµε χρησιµοποιήσαµε

ως πρότυπο ερωτηµατολόγιο της ερευνητικής εργασίας «Μουσικές

προτιµήσεις: Παράγοντες διαµόρφωσης, Οµαδοποίησης & Προφίλ

Καταναλωτή σε σχέση µε αυτές και η ∆ιαφοροποίηση της Στάσης τους

απέναντι στην Πειρατεία της Μουσική» (Βελοπετρόπουλος, 2006), που

εκπονήθηκε στα πλαίσια µεταπτυχιακού προγράµµατος του

Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, το οποίο χρησιµοποιεί µια

αξιόπιστη και ερευνητικά ελεγµένη κατάταξη των µουσικών ειδών. Αφού

συντάξαµε τα ερωτηµατολόγια, τα µοιράσαµε στους µαθητές του

δείγµατός µας, κατά την ώρα του µαθήµατος, ενώ µέλη της οµάδας µας

ήταν παρόντα σε όλη τη διάρκεια της συµπλήρωσής τους, για να

26

απαντούν σε τυχόν απορίες των µαθητών. Τα αποτελέσµατα της

έρευνάς µας τα επεξεργαστήκαµε στο πρόγραµµα λογιστικών φύλλων

του υπολογιστή (excel).

β) Επεξεργασία αποτελεσµάτων

Πίνακας 1: Μουσικές προτιµήσεις

Πόσο σας αρέσει το καθένα από τα

παρακάτω µουσικά είδη

Πάρα

πολύ Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου

Παραδοσιακά (νησιώτικα, δηµοτικά κλπ) 2 6 2 17 14

Παλιά λαϊκά και ρεµπέτικα 3 2 12 20 5

Έντεχνα ελληνικά 11 7 14 7 2

Πρόσφατες ελληνικές επιτυχίες 10 7 11 11 4

Ξένη ποπ / πρόσφατες ξένες επιτυχίες 18 3 8 9 5

Ραπ / Hip hop 9 7 2 11 14

Ροκ ( Hard Rock / Heavy Metal/ Πανκ /

Alternative / Grunge) 12 5 7 7 12

Τζαζ / Fusion / Βlues 2 0 5 17 15

Kλασική µουσική 1 1 6 15 20

Όπως προκύπτει από τις απαντήσεις των µαθητών σχετικά µε τα

µουσικά είδη που προτιµούν, η ποπ και οι πρόσφατες ξένες επιτυχίες

είναι το πιο δηµοφιλές µουσικό είδος σε όλη τη νεολαία

(συγκεντρώνοντας ποσοστό 27% στην κατηγορία «Πάρα πολύ») και

κυρίως στα κορίτσια. Επόµενο πιο δηµοφιλές είδος µουσικής είναι η ροκ

(metal,punk,grunge,alternative κτλ.), που έρχεται πρώτο στις

προτιµήσεις 12 µαθητών ( ποσοστό 18%). Ακολουθεί η έντεχνη

ελληνική µουσική (16%), και αµέσως µετά οι πρόσφατες ελληνικές

επιτυχίες (15%). Λιγότερο δηµοφιλή είδη είναι η ραπ µουσική, που

προτιµάται από 9 από τους 43 ερωτηθέντες και στη συνέχεια έρχονται

τα λαϊκά και ρεµπέτικα τραγούδια µαζί µε την τζαζ-blues-fusion.

27

Τελευταία στις προτιµήσεις των µαθητών βρίσκεται η κλασική µουσική,

που δηλώνει ότι την προτιµά µόνο ένας στους 43 ερωτηθέντες.

Γράφηµα 1: Μουσικές προτιµήσεις ανά είδος

Μουσικές Προτιµήσεις ανά Είδος

0 5 10 15 20 25

Παραδοσιακά (νησιώτικα,δηµοτικά κλπ)

Παλιά λαϊκά και ρεµπέτικα

Έντεχνα ελληνικά

Πρόσφατες ελληνικές επιτυχίες

Ξένη ποπ / πρόσφατες ξένεςεπιτυχίες

Ραπ / Hip hop

Ροκ ( Hard Rock / HeavyMetal/ Πανκ / Alternative /

Grunge)

Τζαζ / Fusion / Βlues

Kλασική µουσική

Καθόλου

Λίγο

Αρκετά

Πολύ

Πάρα πολύ

28

Γράφηµα 2 : Κατάταξη µουσικών ειδών στην κατηγορία «Πάρα

πολύ»

Πίνακας 2: Παράγοντες που επηρεάζουν τις µουσικές προτιµήσεις

Κατά πόσο οι παρακάτω παράγοντες

ήταν σηµαντικοί για τη διαµόρφωση

των µουσικών σας προτιµήσεων

Πάρα

πολύ

Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου

Οικογένεια 5 6 8 10 12

Φιλικά πρόσωπα/ παρέες 7 11 10 7 5

Τόπος καταγωγής 2 1 5 9 24

Μόδα 4 4 9 5 18

ΜΜΕ (τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο) 4 7 10 8 12

Όπως φάνηκε από τα αποτελέσµατά µας, ο παράγοντας ο οποίος

επηρεάζει τις µουσικές προτιµήσεις των νέων περισσότερο είναι τα

φιλικά πρόσωπα και οι παρέες τους. Ακολουθεί η οικογένεια, ενώ

σηµαντικό ρόλο παίζουν τα ΜΜΕ (τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο

κτλ.) όπως και η µόδα και σε πολύ µικρότερο βαθµό ο τόπος

καταγωγής.

Ποσοστά µουσικών ειδών που αρέσουν πάρα πολύ

3% 4%16%

15%

27%

13%

18%3% 1%

Παραδοσιακά (νησιώτικα, δηµοτικάκλπ) Παλιά λαϊκά και ρεµπέτικα

Έντεχνα ελληνικά

Πρόσφατες ελληνικές επιτυχίες

Ξένη ποπ / πρόσφατες ξένεςεπιτυχίες Ραπ / Hip hop

Ροκ ( Hard Rock / Heavy Metal/Πανκ / Alternative / Grunge)Τζαζ / Fusion / Βlues

Kλασική µουσική

29

Γράφηµα 3: Παράγοντες που επηρεάζουν τις µουσικές προτιµήσεις

Γράφηµα 4: Χρόνος που αφιερώνεται στη µουσική

Πόσες ώρες την ηµέρα ακούτε τη µουσική της αρεσκείας σας;

<1 ώρα14%

1-2 ώρες29%

3-4 ώρες24%

> 4 ώρες33%

0

5

10

15

20

25

Οικογένεια Φιλικά

πρόσωπα/παρέες

Τόπος

καταγωγής

Μόδα ΜΜΕ

(τηλεόραση,ραδιόφωνο,διαδίκτυο)

Παράγοντες Μουσικών Προτιµήσεων

Πάρα πολύ

Πολύ

Αρκετά

Λίγο

Καθόλου

30

Οι περισσότεροι νέοι σήµερα, σύµφωνα µε τα στοιχεία που προέκυψαν

από την έρευνά µας, και συγκεκριµένα το 33%, ακούνε πάνω από 4

ώρες µουσική την ηµέρα. Ένα σηµαντικό ποσοστό ακούει 1-2 ώρες την

ηµέρα και σχεδόν το ¼ του δείγµατός µας ακούει 3-4 ώρες µουσική.

Τέλος ένα µικρό ποσοστό των νέων (14%) ακούει λιγότερο από 1 ώρα

την ηµέρα µουσική.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από το χρόνο που δηλώνουν ότι αφιερώνουν στη µουσική οι νέοι

που συµµετείχαν στην έρευνά µας καταλαβαίνουµε ότι η µουσική

παίζει σηµαντικό ρόλο στη καθηµερινότητά τους.

Τα πιο διαδεδοµένα είδη είναι ξένα ακούσµατα (ποπ και ροκ

µουσική), ενώ πολύ χαµηλή θέση καταλαµβάνουν τα

παραδοσιακά είδη και η κλασική µουσική.

Τέλος οι πιο σηµαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις

προτιµήσεις τους είναι οι φίλοι και οι παρέες τους, καθώς και τα

Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης, που έχουν διεισδύσει σε µεγάλο

βαθµό στην καθηµερινότητά τους.

31

∆ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΕΝ∆ΙΑΦΕΡΟΝ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ

ΠΑΡΑ∆ΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Στη σηµερινή κοινωνία παρατηρείται συχνά ανάµεσα στους νέους µια

στροφή προς τα ξένα είδη µουσικής, ενώ παράλληλα η ελληνική παραδοσιακή

µουσική αντιµετωπίζεται από αυτούς µε αδιαφορία. Παρ’ όλα αυτά, σε

διάφορα µέρη της χώρας µας, εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι, οι

οποίοι φροντίζουν για τη διατήρηση της παραδοσιακής µουσικής, που

αποτελεί ένα σηµαντικό και αναπόσπαστο κοµµάτι της πολιτιστικής µας

κληρονοµιάς.

Προκειµένου να αποκτήσουµε µια ολοκληρωµένη εικόνα σχετικά µε τη

σχέση των νέων µε τη δηµοτική µουσική, τους παράγοντες που τους οδηγούν

στην ενασχόληση µ’ αυτή ή την απόρριψή της, καθώς και τους φορείς που

συµβάλλουν στη διάσωση της λαϊκής µας παράδοσης, η οµάδα µας

διενήργησε την παρούσα έρευνα.

Εποµένως, η έρευνά µας είναι σηµαντική, αφού µελετώντας τους

παράγοντες που επηρεάζουν τους νέους στη θετική τους στάση απέναντι

στην παράδοση, ευελπιστούµε ότι θα βρεθούν τρόποι, οι οποίο θα

ενισχύσουν το ενδιαφέρον των νέων προς αυτή.

A. ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ

Η έρευνά µας πραγµατοποιήθηκε από την Παρασκευή 27 Απριλίου µέχρι

τη ∆ευτέρα 30 Απριλίου στους χώρους του Λυκείου Ελληνίδων Λάρισας, του

3ου Λυκείου Λάρισας και του 10ου Γυµνασίου Λάρισας.

Το δείγµα µας αποτελείται συνολικά από 25 άτοµα, εφηβικής ηλικίας, εκ

των οποίων τα 9 είναι αγόρια και τα 16 κορίτσια. Η ηλικία τους κυµαίνεται από

14 έως 17 ετών. Από αυτούς 14 είναι µαθητές/τριες Λυκείου και 11

µαθητἐς/τριες Γυµνασίου. Το κριτήριο επιλογής του παραπάνω δείγµατος

ήταν το ενδιαφέρον προς τη δηµοτική µουσική, καθώς, όπως αναφέραµε

παραπάνω, σκοπός της έρευνάς µας ήταν η διερεύνηση των παραγόντων

που ωθούν τους νέους σε αυτές τις επιλογές.

32

Το εργαλείο που χρησιµοποιήσαµε στην έρευνά µας είναι ένα σύντοµο

ερωτηµατολόγιο, αποτελούµενο από τρία µέρη, µε τίτλους Γενικά Στοιχεία, Η

σχέση των νέων µε τη δηµοτική µουσική και Προβληµατισµοί σχετικά µε τη

διατήρηση της δηµοτικής µουσικής και της Λαϊκής µας Παράδοσης αντίστοιχα.

Αφού συγκεντρώθηκαν τα δεδοµένα, η επεξεργασία τους έγινε µε το

πρόγραµµα λογιστικών φύλλων (excel).

B. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Α.1. Φύλο Αγόρι Κορίτσι 9 16

Α.2. Ηλικία 14 ετών 15 ετών 16 ετών 17 ετών 18 ετών 5 10 8 2 0

33

Α.3. Ιδιότητα

Μαθητής/Μαθήτρια Λυκείου Μαθητής/ Μαθήτρια Γυµνασίου

14 11

Τα ερωτηµατολόγια απαντήθηκαν κατά τα 2/3 περίπου από κορίτσια

και κατά περίπου το 1/3 από αγόρια. Στις ερωτήσεις απάντησαν µαθητές

Γυµνασίου (44%) και σε ελαφρώς µεγαλύτερο ποσοστό µαθητές Λυκείου

(56%).

Β. Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΜΕ ΤΗ ∆ΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Ναι Όχι

Β.1.α) Ανάµεσα στα είδη µουσικής που ακούτε περιλαµβάνεται και η δηµοτική µουσική;

23 2

34

Στην ερώτηση σχετικά µε το αν οι ίδιοι ακούνε στον ελεύθερο χρόνο

τους δηµοτική µουσική το 92 % των ερωτηθέντων απαντά θετικά, ενώ µόνο το

8 % δεν ακούει στον ελεύθερο χρόνο του αυτό το είδος µουσικής. Από

αυτούς, όπως φαίνεται στον πίνακα, το µεγαλύτερο ποσοστό (42%) ακούει

συχνά παραδοσιακή µουσική, ενώ ένα σηµαντικό ποσοστό (23%) ακούει το

συγκεκριµένο είδος µουσικής περιστασιακά. Ένα πολύ µικρό ποσοστό 8 %

δεν ακούει ποτέ δηµοτική µουσική.

Πολύ συχνά Συχνά Κάπου-

κάπου Σπάνια Ποτέ

4 11 6 3 2 Β.1.β) Αν ναι, πόσο συχνά ακούτε δηµοτική µουσική ;

16% 44% 24% 12% 8%

35

Όσον αφορά τη συχνότητα ακρόασης δηµοτικής µουσικής, περίπου οι µισοί

από τους ερωτηθέντες (44%) ακούνε συχνά, 24% πολύ συχνά, ενώ µόνο το

8% καθόλου.

Οικογενειακό περιβάλλον

Φιλικό περιβάλλον ΜΜΕ Μουσικές

γνώσεις Όλα Άλλο (*)

13 12 5 1 3 5 Β.2. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τις παραπάνω µουσικές σας προτιµήσεις ; 33.33% 30.77% 12.82% 0.03% 0.08% 0.13%

(*) Η απάντηση στο ερώτηµα αυτό αφορούσε συµµετοχή σε πολιτιστικό σύλλογο (3) ή προσωπική επιλογή (2)

Σχετικά µε τους παράγοντες που επηρεάζουν τις µουσικές προτιµήσεις των νέων, το οικογενειακό και το φιλικό περιβάλλον κατέχουν τις πρώτες θέσεις, µε ποσοστό περίπου 33% και 31% αντίστοιχα. Λιγότερο σηµαντικό παράγοντα αποτελούν τα ΜΜΕ και ο ρόλος άλλων παραγόντων είναι σχεδόν ασήµαντος.

36

Β.3. α) Συµµετέχετε σε κάποιο σύλλογο που ασχολείται µε την παραδοσιακή µουσική (π.χ. χορευτικό όµιλο) ; Ναι Όχι

25 0

Ναι Όχι

Β.3.β) i) Αν ναι, θα παροτρύνατε και άλλους συνοµηλίκους σας να ακολουθήσουν το δικό σας παράδειγµα ;

25 0

Β.3.β) ii) Εκείνοι πιστεύετε ότι θα ήταν πρόθυµοι να κάνουν κάτι τέτοιο ; Ναι Όχι

6 18

37

Όλοι οι συµµετέχοντες σε συλλόγους που ασχολούνται µε την

παραδοσιακή µουσική δηλώνουν πως θα παρότρυναν συνοµήλικούς τους να

συµµετάσχουν και αυτοί σε αντίστοιχους συλλόγους. Μόνο τα 3/4 αυτών

όµως πιστεύουν ότι η παρότρυνσή τους θα είχε θετικό αποτέλεσµα.

38

Στην ερώτηση σχετικά µε τους άλλους τοµείς στους οποίους

βοηθά η ενασχόληση µε την παραδοσιακή µουσική οι απαντήσεις

ποικίλουν. Περίπου το 5% πιστεύει ότι αυτή παρέχει τη δυνατότητα

γνωριµίας µε άλλους πολιτισµούς, το 11% περίπου ότι συµβάλλει στην

κοινωνικοποίηση του ατόµου, το 22% περίπου στην διατήρηση και τη

διάδοση της πολιτιστικής κληρονοµιάς, το 32% στην επαφή µε την

παράδοση και το 30% σε όλα όσα αναφέρθηκαν προηγουµένως.

Γ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ∆ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ∆ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΜΑΣ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗΣ Ναι Όχι

Γ.1. α) Πιστεύετε ότι οι πολιτιστικοί σύλλογοι συµβάλλουν στη διατήρηση και διάσωση της δηµοτικής µουσικής και γενικότερα της λαϊκής µας παράδοσης ;

25 0

Κοινωνικοποίηση Επαφή µε την παράδοση

Γνωριµία άλλων

πολιτισµών

∆ιάδοση πολιτιστικής κληρονοµιάς

Όλα

4 12 2 8 11 B.4. Σε ποιους άλλους τοµείς πιστεύετε ότι συµβάλλει η ενασχόληση µε την παραδοσιακή µουσική µέσα από κάποιο σύλλογο ;

10.81% 32.43% 5.41% 21.62% 29.73%

39

Πάρα πολύ Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου 11 7 7 0 0

Γ.1.β) Αν ναι σε ποιο βαθµό; 44.00% 28.00% 28.00% 0.00% 0.00%

Καθολικά θετική είναι η απάντηση στο ερώτηµα αν οι πολιτιστικοί

σύλλογοι είναι αυτοί που διασώζουν τη δηµοτική µουσική και τη λαϊκή

40

µας παράδοση. Ως προς το βαθµό συµβολής τους οι σύλλογοι

αξιολογούνται: πάρα πολύ (44%), πολύ (28%) και αρκετά (28%).

Ναι Όχι

Γ.2. α) Πιστεύετε ότι το σχολείο συµβάλλει στη διάσωση της δηµοτικής µουσικής και των λαϊκών παραδόσεων ;

9 16

Γ.2.β) Αν ναι, µε ποιους τρόπους ;

Γυµναστική Μουσική Νεοελληνική

Γλώσσα

Ενηµερωτικά προγράµµατα

Όλα

4 1 2 4 3

28.57% 7.14% 14.29% 28.57% 21.43%

41

Κατά τα 2/3 περίπου οι µαθητές πιστεύουν ότι το σχολείο δε

συµβάλλει αρκετά στη διάσωση της δηµοτικής µουσικής και των

παραδόσεων. Αντίθετα το 1/3 περίπου πιστεύει ότι το σχολείο

συµβάλλει στο σκοπό αυτό, κυρίως µέσω της γυµναστικής 29(%) και

των ενηµερωτικών προγραµµάτων (29%) και λιγότερο µέσω της

µουσικής (7%) και του µαθήµατος της Νεοελληνικής Γλώσσας (14%).

Ένα ποσοστό κοντά στο 21% πιστεύει πως το σχολείο βοηθά µε όλους

τους προαναφερόµενους τρόπους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Χαρακτηριστικό των µαθητών που συµµετέχουν σε κάποιο

σύλλογο που ασχολείται µε την παραδοσιακή µουσική είναι ότι οι

περισσότεροι ακούνε αυτό το είδος της µουσικής και στον ελεύθερο

χρόνο τους. Αν και οι περισσότεροι δηλώνουν ότι το οικογενειακό και το

φιλικό περιβάλλον έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στη συµµετοχή τους σε κάποιο

σύλλογο, οι ίδιοι είναι πρόθυµοι να παροτρύνουν συνοµήλικούς τους να

κάνουν το ίδιο. Κι αυτό όχι µόνο από αγάπη για τη δηµοτική µουσική,

αλλά και γιατί πιστεύουν πως η ενασχόληση µε αυτή βοηθάει και σε

42

άλλους τοµείς, όπως η επαφή µε την παράδοση, η διάδοση της

πολιτιστικής µας κληρονοµιάς, καθώς και στην κοινωνικοποίηση του

ατόµου. Κοινή παραδοχή όλων αποτελεί το ότι κύριοι φορείς για τη

διάσωση και τη διάδοση της λαϊκής µας παράδοσης είναι οι πολιτιστικοί

σύλλογοι και σε αρκετά µικρότερο βαθµό ακολουθεί το σχολείο µε τις

διάφορες δραστηριότητές του.

Όπως συµπεραίνουµε από την έρευνά µας, οι έφηβοι που

συµµετέχουν σε πολιτιστικούς συλλόγους που ασχολούνται µε την

παραδοσιακή µουσική αποκτούν µια πολύ θετική στάση απέναντι στην

παράδοση. Θα ήταν καλό, λοιπόν, η πολιτεία, λαµβάνοντας υπόψη

αυτά τα δεδοµένα, να εντείνει κι αυτή τις προσπάθειές της για την

προβολή της δράσης τους και την οικονοµική ενίσχυσή τους. Σ’ αυτή

την προσπάθεια σηµαντική θα ήταν και η συµβολή του σχολείου, του

οποίου ο ρόλος στη διατήρηση και διάδοση της πολιτιστικής µας

κληρονοµιάς δεν κρίνεται από τους συµµετέχοντες στην έρευνα

ικανοποιητικός.

Τέλος, προτείνουµε την επέκταση της έρευνας σε µεγαλύτερο

δείγµα, που θα διασφάλιζε µεγαλύτερη εγκυρότητα στα συµπεράσµατά

µας.

43

ΙΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βαρουχάκη Τίνα, «∆ύο χιλιάδες λέξεις µε αφορµή δύο συζητήσεις για το

ελληνικό τραγούδι», περιοδικό Tar, Ιανουάριος 2012

∆αλιανούδη Ρενάτα, Μάνος Χατζηδάκις και λαϊκή µουσική παράδοση –

Από το δηµοτικό και το ρεµπέτικο στο έντεχνο λαϊκό τραγούδι, Εµπειρία

Εκδοτική, 2009

Εγκυκλοπαίδεια Θησαυρός Γνώσεων, Χαριλάου Θ. Μιχιώτη, λήµµα : Η

ελληνική µουσική (σελ. 459 - 460)

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, λήµµα: Το δηµοτικό

τραγούδι

Ιωάννου Λουκάς, «Σκέψεις για το ρεµπέτικο τραγούδι», περιοδικό Κλίκα,

Ιανουάριος 2007

Κουτελιέρης Φραγκίσκος, «Αστικό λαϊκό τραγούδι και διαχωριστικές

γραµµές», περιοδικό Tar, Ιανουάριος 2012

Πετρόπουλος ∆., Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια

∆ικτυογραφία www.wikipedia.com http://www.tar.gr/content/content.php?id=3853 http://www.klika.gr/cms/index.php/ar8rografia/ar8ra/122-periodologisi-laikou-tragoudiou.html?start=1

44

IV.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1. Ένα µικρό ανθολόγιο δηµοτικών τραγουδιών

Ι. ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΚ∆ΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ 1. Νανουρίσµατα Έλα ύπνε Έλα, ύπνε, και πάρε το, Χριστέ, ’ποκοίµισέ το, παν’ το µες στου Μάη τα’ αµπέλι και στου Γιανν’ το περιβόλι, κόψε το ένα σταφύλι, δώσε το κι ένα καρπούζι. Το σταφύλι να το φάει, το καρπούζι να το παίζει, να κοιµάται σαν τ’ αρνέλ’, να ξυπνά σα µοσχαρέλ’. Θρακικά Α΄, σ. 138 (Ελπ. Σταµούλη, Ανατολική Θράκη) 3 2. Ταχταρίσµατα Κάπου το ’στειλα κι αργεί Το παιδί µου, το παιδί κάπου το ’στειλα κι αργεί. καν φιλεί, καν το φιλάνε, καν µου το παντρολογάνε. καν φιλεί, καν το φιλούνε, καν µου το παντρολογούνε. Φ. Σαρεγιάννη, σ. 18 4 3. Θρησκευτικά – Λατρευτικά Ελάτε ’δω γειτόνισσες (Κάλαντα Χριστουγέννων Ηπείρου) «Ελάτε δω γειτόνισσες και σεις γειτονοπούλες µου, τα σπάργανα να φτιάξουµε και το Χριστό ν’ αλλάξουµε τα σπάργανα για το Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ να πάµε να γυρίσουµε, τα µάγια να σκορπίσουµε, να πάµε στο ψηλό βουνό να δούµε τα βαγγέλια να δούµε και την Παναγιά, όπου µας στέλνει τη χαρά µε του Χριστού τη δύναµη, τη χάρη του παιδιού της τα σπάργανα για το Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ κοιµάται στα τριαντάφυλλα, γεννιέται µες στα λούλουδα γεννιέται µες στα λούλουδα, κοιµάται στα τριαντάφυλλα. Τα σπάργανα για τον Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ Τα σπάργανα να φτιάξουµε και το Χριστό ν’ αλλάξουµε». 5

3,4 Γιώργος Ιωάννου, Τα δηµοτικά µας τραγούδια 5 www.acrobase.gr / Παραδοσιακά κάλαντα από όλη την Ελλάδα

45

Χελιδόνισµα (Αιανής Κοζάνης) Χελιδόνα έρχεται απ’ τη µαύρη θάλασσα θάλασσα (ν) απέρασε έκατσε και λάλησε. Μωρ’ καλή νοικοκυρά σέβα έβγα στο κελάρι φερ’ αυγά σαρακοστιά και σκοινιά πεντηκοστά για να δέσουµε το Μάρτη και τον τσιλιµπουρδάκη κι αν δεν έχετε αυγά φέρτε µας την κλωσαριά να γεννάει, να κλωσάει και να σέρνει τα πουλιά Τα χελιδονίσµατα είναι ρυθµικά τραγούδια που έλεγαν τα µικρά παιδιά την πρώτη µέρα του Μάρτη. Γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και κρατούσαν ένα ξύλινο οµοίωµα χελιδονιού για να γιορτάσουν τον ερχοµό της άνοιξης και των χελιδονιών. Οι νοικοκυρές έδιναν αυγά. Το έθιµο αυτό έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα.6 Περπερούνα (Αιανής Κοζάνης) Πιρπιρούνα περπατεί και το θιό παρακαλεί, για να βρέξει µια βροχή µια βροχή µια σιγανή, για να ’γεν τα στάρια µας και τα καλαµπόκια µας. Μπάρις µπάρις τα νιρά, µπάρις µπάρις τα κρασιά. Τραγούδι που συνόδευε ένα πανάρχαιο έθιµο σε καιρό αναβροχιάς. Για να βρέξει, τα κοριτσάκια του χωριού διάλεγαν το πιο φτωχό, το στόλιζαν µε πρασινάδες και λουλούδια και γύριζαν από πόρτα σε πόρτα, τραγουδώντας την περπερούνα. Η νοικοκυρά έβρεχε το παιδί µε νερό και του έδινε χρήµατα. 7 4. Εορταστικά Το µλαρ’ (αποκριάτικο)

Σήκω βρε Kατίγκω και άψε το φανάρ’

να πάμε γύρου γύρου πα κι εύρομε το μλαρ.’

6 Η περπερούνα, ∆. Σαµίου 7 Περπερούνα, ∆. Σαµίου

46

Tο μλαρ, το μλαρ’

δεν πάγω στο Πλωμάρ.

Πα στον ανεμόμ’λο γύριζε το μλαρ’

όλη μέρα γύριζε λαγός με το φανάρ’.

Mες στο νταμ το είχα κι έτρωγε χορτάρ’

και ήρταν κι το κλέψαν κι αφήκαν το σαμάρ’. 8

Μια Πασχαλιά και μια Λαμπρή (Θράκης)

Μια Πασχαλιά \ Μια Πασχαλιά \ Μια Πασχαλιά

και μια Λαμπρή

μια επίσημην ημέραν - πουλάκι μου

μια επίσημην ημέρα - Ναλέξαντρι

μια επίσημην ημέρα - πουλάκι μου

μια επίσημην ημέρα - Ναλέξαντι .

Μάνα νυιγιό \ μάνα νυιγιό \ μάνα νυιγιόν

εστόλιζε

στην εκκλησιά να πάνε - πουλάκι μου

στην εκκλησιά να πάνε - Ναλέξαντρι

στην εκκλησιά να πάνε - πουλάκι μου

στην εκκλησιά να πάνε - Ναλέξαντρί.

Μπρουστά παέν` \ μπρουστά παέν` \ μπρουστά παέν`

η μάνα του

και πίσω η αδερφή του - πουλάκι μου

και πισω η αδερφή του - Ναλέξαντρι

και πίσω η αδερφή του - πουλάκι μου

και πίσω η αδερφή του - Ναλέξαντρι .

Στη μέσ` παέν` \ στη μέσ` παέν` \ στη μέσ` παέν`

Αλεξαντρίς

σα μήλου μαραμένου - πουλάκι μου

σα μήλου μαραμένου - Ναλέξαντρι

σα μήλου μαραμένου - πουλάκι μου

σα μήλου μαραμένου - Ναλέξαντρι .

Κι σαν τους εί \ και σαν τους εί \ και σαν τους είδι

η έκκλησιά

ρίχνει τα κεραμίδια - πουλάκι μου

ριχνει τα κεραμίδια - Ναλέξαντρι

ριχνει τα κεραμίδια - πουλάκι μου

ριχνει τα κεραμίδια - Ναλέξαντρι .

8 www.domnasamiou.gr

47

5. Της αγάπης Ένας λεβέντης χόρευε (Ασπροποτάµου) Ορέ ν' ένας λεβέντης χόρευε µωρέ σε µαρµαρένιο αλώνι. Ορέ και η κόρη που τον αγαπά. µωρέ κρυφά τον καµαρώνει. Ορέ και µε το µάτι τον πατά µωρέ και µε τα χείλη του λέει. Ορέ που 'σουν εψές λεβέντη µου µωρέ που 'σαν προψές το βράδυ. Ορέ ν' εψές ήµουν στη µάνα µου µωρέ προψές στην άδερφή µου. Ορέ κι απόψε στο σπιτάκι µας µωρέ να κοιµηθούµε αντάµα. 6. Του γάµου Για το γαµπρό Αποψ’ η µάνα του γαµπρού κι η πεθερά τηε νύφης Με τους αέρες µάλωνε, µε το βοριά µαλώνει : - Πάψε βοριά το φύσηµα, πάψτε κι εσείς αέρες, ν’ ανάψω τα λυχνάρια µου, τα χρυσοφάναρά µου, να βγω να ιδώ τη νύφη µου, που µόφερεν ο γιος µου, που µόφερεν ο γιόκας µου, ο γιος µ’ ο καµαριάρης Λαογραφία Ε’, σ. 112 (Χ. Λαµπράκης, Τζουµέρκα) 9 Για τη νύφη Νύφη µου, ξάστερο νερό και ξέλαµπρο φεγγάρι, το ’ταίρι σου ’ναι ζηλευτό κι όµορφο παλληκάρι. Στο σπίτι το πεθερικό, στη γειτονιά όπου ’ρθες, Σαν κυπαρίσσι να σταθείς, σαν πρίνος να ριζωσεις και σαν µηλιά, γλυκοµηλιά, ν’ ανθίσεις, να καρπίσεις, υγιούς εννιά ν’ αξιωθείς και µια γλυκοµιλήτσα. 10 Στιλπ. Κυριακίδης, Αι γυναίκες εις την Λαογραφίαν, σ. 53

9,10

Γιώργος Ιωάννου, Τα δηµοτικά µας τραγούδια

48

7. Της ξενιτιάς Ξενιτεµένο µου πουλί Ξενιτεµένο πουλί και παραπονεµένο µωρέ ξένε µου και παραπονεµένο. Η ξενιτιά σε χαίρεται κι εγώ έχω τον καηµό σου µωρέ ξένε µου κι εγώ έχω τον καηµό σου. Τι να σου στείλω ξένε µου ν’ αυτού στα ξένα πού ’σαι µωρέ ξένε µου ν’ αυτού στα ξένα πού ’σαι. Να στείλω µήλο σέπεται κυδώνι µαραγκιάζει µωρέ ξένε µου κυδώνι µαραγκιάζει. Να στείλω και το δάκρυ µου σ’ ένα χρυσό µαντήλι µωρέ ξένε µου σ’ ένα χρυσό µαντήλι. Το δάκρυ µου ’ναι καυτερό και καίει το µαντήλι µωρέ ξένε µου και καίει το µαντήλι. 11 8. Της δουλειάς Μαρουσιάνα (Θεσσαλίας) Πέντε µήνες έξι αδράχτια πέντε µήνες έξι αδράχτια πότε τα ’γνεσες Μαρουσιάννα άιντε πότε τα µωρ’ τα ’γνεσες Κι άλλους πέντε δυο κουβάρια κι άλλους πέντε δυο κουβάρια πότε τα ’µασες Μαρουσιάννα άιντε πότε τα µωρ’ τα ’µασες

11 fatsimare.net / Ξενιτεµένο µου πουλί : στίχοι

49

Κι άλλους τόσους γκιζιρούσα κι άλλους τόσους γκιζιρούσα στα ψηλά -ι- βουνά Μαρουσιάννα άιντε στα ψηλά ψηλά -ι- βουνά Την αγάπη µου να εύρω την αγάπη µου να εύρω που να την ευρώ Μαρουσιάννα άιντε που να την να την ευρώ Σε χρυσό µπαχτσέ τη βρίσκω σε χρυσό µπαχτσέ τη βρίσκω στα τριαντάφυλλα Μαρουσιάννα άιντε στα τριαντά- τριαν 12 9. Κοινωνικά – Γνωµικά Ο έµπιστος φίλος Ούλον τον κόσµο γύρεψα, πονέντε και λεβάντε, να βρω ‘να φίλο µπιστικό σαν και τον άπατό µου. δεν ήβρα φίλο µπιστικό, µηδ’ αδερφό καλλιάν του, σαν το σπαθάκι µ’ αφερφό, σαν το πουγκί µου φίλο. Κι όπου καβγάς και πόλεµος, πολέµα συ σπαθί µου. κι όπου ’ναι γάµος και χαρά, ξόδιαζε συ πουγκί µου. 13 Ν. Πολίτη, Εκλογαί, άρθρο 227 10. Του Κάτω Κόσµου – Του Χάροντα Με γέλασαν τα πουλιά (Θράκης) Με γέλασαν τα πουλιά, της άνοιξης τ΄ αηδόνια. Με γέλασαν και µου 'πανε, ποτέ δεν θα πεθάνω. Φτιάχνω κι εγώ το σπίτι µο ψηλότερο από τ΄ άλλα. Σαράντα δυο πατώµατα, εξήντα παραθύρια. Στα παραθύρια στέκοµαι, τους κάµπους αγναντεύω. Βλέπω τους κάµπους πράσινους και τα βουνά γαλάζια. Βλέπω το Χάρο που ΄ρχεται καβάλα στ' άλογό του Με γέλασαν τα πουλιά,

12 Stixoi.info / Μαρουσιάνα 13 Γιώργος Ιωάννου, Τα δηµοτικά µας τραγούδια

50

της άνοιξης τ ΄ αηδόνια. Με γέλασαν τα πουλιά, της άνοιξης τ΄ αηδόνια. Με γέλασαν και µου είπανε, ο Χάρος δεν µε παίρνει. Μη µε παίρνεις Χάρο, µη µε παίρνεις γιατί δεν µε ξαναφέρνεις. 11. Μοιρολόγια Το µοιρολόι ης όµορφης

Ποιος σε είδε, νεραϊδόκορµη, να πλένεις στο ποτάµι και δεν του κόπηκε η µιλιά, δε χάθηκε το φως του; Ξέζωστη και ξετράχηλη και ξεµαντιλωµένη, µε το κορµί κλωνόγερτο, µε τα µαλλιά λυµένα, του ποταµιού ασπρολίθαρα τα πόδια σου ν' αστράφτουν και στο νερό ν' αφροκοπούν τα χέρια, νεροπούλια! Ποιος σε είδε, νεραϊδόκορµη, να πλένεις στο ποτάµι, µε τις αγράµπελες σκεπή, τις ροδοδάφνες φράχτη και δεν του κόπηκε η µιλιά, δε χάθηκε το φως του; Εγώ σε είδα και σώπασα, να µην κοπεί η µιλιά µου και σφάλισα τα µάτια µου, να µη χαθεί το φως µου. Κι ουδέ ποτέ σου το 'µαθες κι ουδέ ποτέ σου το είπα. Τώρα που δεν τ' ακούς εσύ, το λέω στο µοιρολόγι. 14 ΙΙ. ΠΑΡΑΛΟΓΕΣ Το γιοφύρι της Άρτας (Σκιάθου)

Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες γιοφύριν εθεμέλιωναν στης Άρτας το

ποτάμι.Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν. Μοιρολογούν οι μάστορες και

κλαιν οι μαθητάδες. "Αλίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας,ολημερίς

να χτίζουμε, το βράδυ να γκρεμιέται.

"Πουλάκι εδιάβη κι έκατσεν, αντίκρυ στο ποτάμι,δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σα

χελιδόνι,παρά εκελάηδε κι έλεγε ανθρώπινη λαλίτσα:" αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο,

γιοφύρι δε στεριώνεικαι μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,παρά του

πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα,που έρχεται αργά τ' αποταχύ και πάρωρα το

γιόμα.

14 Stixoi.info / Το µοιρολόι της όµορφης

51

"Τ' άκουσ' ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει.Πιάνει, μηνάει της λυγερής με

το πουλί τ' αηδόνι.Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα,αργά να πάει

να διαβεί της Άρτας το γιοφύρι.Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι

είπε:"Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να πας το γιόμα,γοργά να πας και να

διαβείς της Άρτας το γιοφύρι.

"Να τηνε κι εμφανίστηκε από την άσπρη στράτα.Την είδ' ο πρωτομάστορας,

ραγίζεται η καρδιά του.Από μακριά τους χαιρετά κι από κοντά τους λέει:"Γειά σας

χαρά σας μάστοροι και σεις οι μαθητάδες,μα τι έχει ο πρωτομάστορας και είναι

βαργομισμένος;""Το δαχτυλίδι του 'πεσε στην πρώτη την καμάρακαι ποιός να μπει

και ποιός να βγει, το δαχτυλίδι να 'βρει;""Μάστορα, μην πικρένεσαι κι εγώ να πά' σ'

το φέρω,εγώ να μπω, εγώ να βγω, το δαχτυλίδι να 'βρω.

"Μηδέ καλά κατέβηκε, μηδέ στη μέση πήγε."Τράβα καλέ μ' τον άλυσο, τράβα την

αλυσίδα,τι όλον κόσμο ανάγειρα και τίποτας δεν βρήκα."Ένας πηχάει με το μυστρί

κι άλλος με τον ασβέστη,παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο."Αλίμονο

στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας!Τρεις αδερφάδες ήμαστε κι οι τρεις

κακογραμμένες.Η μια 'χτισε το Δούναβη κι η άλλη τον Αφράτηκι εγώ η πιο

στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι.

Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρικι ως τρέμουν τα δεντρόφυλλα, να

πέφτουν οι διαβάτες." "Κόρη, το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε, που 'χεις

μονάκριβο αδελφό, μη λάχει και περάσει. "Κι αυτή το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα

δίνει." Αν τρέμουν τ' άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρικι αν πέφτουν τ' άγρια

πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες, 'τί έχω αδερφό στην ξενιτιά, μη λάχει και περάσει.

Του νεκρου αδερφού

Μάνα µε τους εννιά σου γιους και µε τη µια σου κόρη, την κόρη τη µονάκριβη, την πολυαγαπηµένη. Την είχες δώδεκα χρονώ και ήλιος δεν σου την είδε. Στα σκοτεινά την έλουζε, στ' άφεγγα τη χτενίζει, στ' άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα µαλλιά της. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα, να πάρουνε την Αρετή πολύ µακριά στα ξένα. Οι οκτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωνσταντίνος θέλει. «Μάννα µου, κι ας τη δώσουµε την Αρετή στα ξένα. Στα ξένα εκεί που περπατώ, στα ξένα που πηγαίνω, αν παµ' εµείς στην ξενιτιά, ξένοι να µην περνούµε». «Φρόνιµος είσαι, Κωνσταντή, µ' άσκηµα απηλογήθης. Κι α' µο 'ρτει, γιε µου, θάνατος, κι α' µο 'ρτει γιε µου αρρώστια, αν τύχει πίκρα γη χαρά, ποιος πάει να µου τη φέρει;» «Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγιούς µαρτύρους,

52

αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια, αν τύχει πίκρα γη χαρά, εγώ να σου τη φέρω».

Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα, κι εµπήκε χρόνος δίσεκτος και µήνες οργισµένοι κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδελφοί πεθάναν, βρέθηκε η µάννα µοναχή σαν καλαµιά στον κάµπο. Σ' όλα τα µνήµατα έκλαιγε, σ' όλα µοιρολογιόταν, στου Κωνσταντίνου το µνηµιό ανέσπα τα µαλλιά της. «Ανάθεµά σε, Κωνσταντή και µυριανάθεµά σε, οπού µου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα! Το τάξιµο που µου 'ταξες πότε θα µου το κάµεις; Τον ουρανό 'βαλες κριτή και τους αγιούς µαρτύρους αν τύχει πίκρα γη χαρά, να πας να µου τη φέρεις». Από το µυριανάθεµα και την βαριά κατάρα, η γης αναταράχτηκε και ο Κωνσταντής εβγήκε. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τ' άστρο χαλινάρι, και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει.

Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά µπροστά του. Βρίσκει την κι εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι. Από µακριά τη χαιρετά κι από κοντά της λέγει: «Αιντε αδερφή, να φύγουµε, στη µάννα µας να πάµε». «Αλίµονο, αδερφάκι , και τι 'ναι τούτη η ώρα; Ανίσως κι είναι για χαρά, να στολιστώ και να 'ρθω, κι αν είναι πίκρα, πες µου το, να βάλω µαύρα να 'ρθω»' «Έλα, Αρετή, στο σπίτι µας, κι ας είσαι όπως κι αν είσαι». Κοντολυγίζει τ' άλογο και πίσω την καθίζει.

Στη στράτα που διαβαίνανε, πουλάκια κιλαηδούσαν, δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, µήτε σα χελιδόνια, µον' κιλαηδούσαν κι έλεγαν ανθρώπινη οµιλία: «Ποιος είδε κόρην όµορφη να σέρνει ο πεθαµένος!» «Ακουσες, Κωνσταντίνε µου τι λένε τα πουλάκια;» «Πουλάκια είναι κι ας κιλαηδούν, πουλάκια είναι κι ας λένε». Και παρεκεί που πάγαιναν κι άλλα πουλιά τους λένε: «∆εν είναι κρίµα κι άδικο, παράξενο µεγάλο, να περπατούν οι ζωντανοί µε τους αποθαµένους!» «Ακουσες, Κωνσταντίνε µου τι λένε τα πουλάκια; Πως περπατούν οι ζωντανοί µε τους αποθαµένους». «Απρίλης είναι και λαλούν και Μάης και φωλεύουν». «Φοβούµαι σ' αδερφάκι µου και λιβανιές µυρίζεις».

53

«Εχτές βραδύς επήγαµε πέρα στον Αη Γιάννη κι εθύµιασέ µας ο παπάς µε περισσό λιβάνι». Και παρεµπρός που πήγανε, κι άλλα πουλιά τους λένε: Για ιδές θάµα κι αντίθαµα που γίνεται στον κόσµο, τέτοια πανώρια λυγερή να σέρνει ο πεθαµένος!» Τ' άκουσε πάλι η Αρετή και ράγισε η καρδιά της. «Ακουσες, Κωνσταντάκη µου, τι λένε τα πουλάκια;» «Αφησ' Αρέτω τα πουλιά κι ό,τι κι α' θέλ' ας λέγουν». «Πες µου, πού είναι τα κάλλη σου και πού είναι η λεβεντιά σου, και τα ξανθά σου τα µαλλιά και τ' όµορφο µουστάκι;» Έχω καιρό π' αρρώστησα και πέσαν τα µαλλιά µου».

Αυτού σιµά αυτού κοντά, στην εκκλησιά προφτάνουν. Βαριά χτυπά τ' αλόγου του κι απ' εµπροστά της χάθη. Κι ακούει την πλάκα και βροντά, το χώµα και βοΐζει. Κινάει και πάει η Αρετή στο σπίτι µοναχή της. Βλέπει τους κήπους της γυµνούς, τα δένδρα µαραµένα βλέπει το µπάλσαµο ξερό, το καρυοφύλλι µαύρο, βλέπει µπροστά στην πόρτα της χορτάρια φυτρωµένα. Βρίσκει την πόρτα σφαλιστή και τα κλειδιά παρµένα, και τα σπιτοπαράθυρα σφιχτά µανταλωµένα. Χτυπά την πόρτα δυνατά, τα παραθύρια τρίζουν. «Αν είσαι φίλος, διάβαινε, κι αν είσαι εχτρός µου, φύγε κι αν είσαι ο πικροχάροντας άλλα παιδιά δεν έχω, κι η δόλια η Αρετούλα µου λείπει µακριά στα ξένα». «Σήκω, µαννούλα µου, άνοιξε, σήκω γλυκιά µου µάννα». «Ποιος είναι αυτός που µου χτυπάει και µε φωνάζει µάννα;» «Ανοιξε, µάννα µου, άνοιξε, κι εγώ είµαι η Αρετή σου».

Κατέβηκε αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο.