33ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του Χορού

33th International Conference on Dance Research

33mo Congresso Internazionale sulla ricerca sulla Danza

Αθήναι - Athens - Atene

[Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου» - UNESCO]

Theatre of the Greek Dances “Dora Stratou”

Teatro delle Danze Greche “Dora Stratou”

Αθήνα 21 – 25 Νοεμβρίου 2012 – Athens 21 – 25 November 2012

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΧΟΡΟΣ ΣΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΜΠΕΚΑΚΟΣ

ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

LANGUAGE AND DANCE IN THE ELEUSINIAN MYSTERIES

LINGUAGGIO E DANZA NEI MISTERI ELEUSINI

SOTIRIOS BEKAKOS

PHD STUDENT IN LINGUISTICS

DOTTORANDO IN LINGUISTICA

ARISTOTELEIAN UNIVERSITY OF THESSALONIKI

UNIVERSITA’ “ARISTOTELE” DI SALONICCO

DEPARTMENT OF ITALIAN LANGUAGE AND PHILOLOGY

DIPARTIMENTO DI LINGUA E FILOLOGIA ITALIANA

FACULTY OF PHLOSOPHY – FACOLTA’ DI LETTERE E FILOSOFIA

Abstract in English

“Language and dance in the Eleusinian Mysteries” is a study based on two elements: the language and the dance. Language is a code for the verbal communication and Dance is a code for non verbal communication (a “sign – language”). Language and Dance were the main means of communication in the Eleusinian mysteries, in order to define the sense of every gesture, of every movement and of every word to the participants. During the Eleusinian Mysteries the Greeks used to celebrate Demetra and Persephone using specific linguistic and paralinguistic elements and through the harmonic symbiosis of language and dance, they wanted to underline the importance of the circular direction of life, the presence of the Harmony (gr. Ἁρμονία), a force that determines the evolution of all the creatures, the knowledge of the good (Ἀγαθόν), the vision of life after death that leads to the immortality of soul and to metempsychosis. In the Eleusinian mysteries the initiated used the grain and the torch with movements and signs that formed a religious dance. Nothing was used casually. The grain and the mysteries were associated to the figure of Demetra and Persephone. The grain is the basis of civilized life and the mysteries, the feasts – τά μυστήρια – that held the promise of better hopes for a happy after life. Every single movement, every word and every symbol was used by the participants, with the intention to heal the people that had psychological diseases. The structure of the Eleusinian mysteries is:

1. Initiation.2. Ritual 3. Vision of Images and Symbols. 4. Dance and Music.5. Apotheosis

The aim of the Eleusinian mysteries was to make the people able to establish a therapeutically relationship, to give emphasis to the expression of the subconscious and through the movement of the body to connect body and mind (in order to heal the soul from the diseases). The method adopted for this study is the “Combinatory Method” (ital. Metodo Combinatorio), a scientific method invented by Massimo Pallottino (Pallottino, 1952: 328 – 329), an Italian linguist and archaeologist, which is the basis of the historic and linguistic researches. This method consists in the direct examination of all texts in relation to their destination and to the objects that they refer, and also in relation to the figures and to the name forms that the texts contain.

Riassunto in lingua italiana

“Linguaggio e danza nei Misteri Eleusini” è uno studio che si basa su due elementi: la lingua e la danza. Il linguaggio è un codice utile alla comunicazione verbale e la danza è un codice che serve per la comunicazione non verbale (“sign – language”). Il Linguaggio e la Danza costituivano I mezzi principali di comunicazione nei Misteri di Eleusi.Di essi si servivano gli iniziati e i sacerdoti, per poter definire i gesti, i movimenti ed ogni parola che svelavano il senso dei misteri. Durante i Misteri Eleusini, i greci celebravano Demetra e Persefone utilizzando degli elementi linguistici e paralinguistici specifici. Attraverso la simbiosi armoniosa del linguaggio e della danza, essi volevano sottolineare l’ importanza della direzione circolare della vita, la presenza dell’ Armonia (gr. Ἁρμονία), una forza che determina l’ evoluzione di tutte le creature, la conoscenza del Bene (Ἀγαθόν), la visione della vita dopo la morte che conduce all’ immortalità dell’ anima e alla metempsicosi. Inoltre, nei Misteri Eleusini gli iniziati usavano il grano e la torcia parallelamente con dei movimenti, con dei gesti che costituivano i segni che formavano una danza di carattere religioso.Il grano e I misteri erano associate alla figura di Demetra e Persefone. Il grano costituisce la base della vita civile e dei misteri che sono delle feste, chiamate in greco “ τά μυστήρια”, nei quali i partecipanti serbavano nel loro animo la speranza di una vita migliore nell’ aldilà. Ogni movimanto, ogni parola ed ogni simbolo veniva adoperato dai partecipanti, con l’ intenzione di guarire coloro che avevano dei problemi psichici. La struttura dei Misteri Eleusini è la seguente:

1. Iniziazione.2. Rito3. Visione di Immagini e Simboli 4. Danza e Musica5. Apoteosi

L’ obiettivo principale delle feste in onore di Demetra e Persefone era quello di rendere gli uomini consapevoli delle loro azioni, capaci di trovare un rimedio contro i loro mali (ciò presupponeva la volontà di creare una relazione terapeutica, per stimolare l’ espressione del subconscio e attraverso la danza, connettere il corpo e la mente, per guarire l’ animo). Il metodo adottato per la preparazione di questo studio è il “ Metodo Combinatorio”, un metodo scientifico inventato da Massimo Pallottino (Pallottino, 1952: 328 – 329), linguista e archaeologo italiano, il quale costituisce la base delle ricerche storiche e arheologiche. Tale metodo consiste nell’ esame diretto di tutti I testi in relazione alla loro destinazione e agli oggetti ai quail si riferiscono, e inoltre in relazione alle figure e alle forme nominali che sono contenuti nei testi

1. Εισαγωγή.

“Λέγεται ὡς πρῶτος Ὀρφεύς Θρᾲξ ἐτεχνολόγησε τά τῶν Ἑλλήνων μυστήρια. Καί τό τιμᾶν θεόν θρησκεύειν ἐκάλεσαν, Θρᾳκίας οὒσης τῆς εὑρέσεως”(Σουϊδα, vol. A, II, σ. 1029)

Σύμφωνα με το λεξικό του Σουῒδα ή Σούδα “Λέγεται ότι πρώτος ο Ορφέας από τη Θράκη επινόησε τα μυστήρια των Ελλήνων και το να τιμά κανείς το θεό [οι Θράκες] το ονόμασαν «θρησκεύειν», δεδομένου ότι η επινόηση θεωρείται θρακικό έργο, δηλαδή έργο των κατοίκων της Θράκης» (“θρησκεύειν” < θρησκεύω).

Η Δήμητρα ( Δημήτηρ. Δήμητρα) και η Περσεφόνη (Φερσέφασσα- Κόρη) αποτελούν τις πιο σημαντικές μορφές των ελευσίνιων μυστηρίων.

2. Ετυμολογία

Το όνομα «Δήμητρα» (Δημήτηρ, ιων. διάλ. – Δαμάτηρ, δωρ. διαλ.) είναι ένα σύνθετο όνομα, το οποίο προέρχεται είτε από το όνομα “δηαί”(κριθάρι) της κλασσικής ελληνικής και από το όνομα “μήτηρ”, είτε από το όνομα “δᾶ” που στην αρχαία ελληνική δηλώνει τη γη (Rocci, 1993: 434) (Frisk, 1960: 379 – 380)1.

Η θεά Δήμητρα θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες θεές των του Ολύμπου, είναι κόρη του Κρόνου και της Ρέας καθώς και μητέρα της Περσεφόνης ή Φερσέφασσας2.

Η Δήμητρα δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια της γης, τη καλλιέργεια των σιτηρών (τα οποία στην ελληνική επιστημονική ορολογία ονομάζονται «δημητριακά») και δίδαξε στους ανθρώπους τον τρόπο με το οποίο εξημερώνονται τα ζώα. Επίσης, η Δήμητρα δίδαξε στους ανθρώπους την έννοια της Δικαιοσύνης, των

1 Δημήτηρ, - τερος und – τρος (seit II). Δαμάτηρ (dor.usw), auch Δωμάτηρ. Δαμμ – (thess.), weitere Einzelheiten bei Schwyzer 567f., Sommer Nominalkomp. 147, N. Der griechischen Muttergöttin – Ableitungen : Δημήτριος „zu D: gehörig“ (A: usw), auch als EN, wovon der Monatsname Δημητριών (Attika), Δημητρίεια pl. auch „Demetrosfest“; Δημητριασταί Ν. Der Demetervehrer (Ephesos; vgl. Ἀπολλωνιασταί usw.); Δημητριακός (zu Demeter oder Demetrios gehörig (D.S.Phld.u.a.) – Δημήτρειοι pl. Bez. Der Toten (Plu.) – Denominatives Verb δαματρίζειν ·τό συνάγειν τόν Δημητριακόν καρπόν, Κύπριοι (Hes.) – Kurzform. Δηώ (h.Cer. usw) mit Δηῷος und Δηωῒνη.

Kompositum (Zusammenrückung) mit unklaren Vorderglied, bis auf die Umbildung des Stammes mit messap. d a m a t u r a, wahrscheinlich N. einer Göttin, identisch (Krahe, Glotta 20, 189, Sprache 1, 39; vgl. Δειπάτυρος s. Zeus).

Von Kretschmer (Wien.Stud. 24, 523 ff. - Glotta 17, 240 als „Mutter Erde“ erklärt, aus δᾶ, einer lallwortartigen, vielleicht vorgriechischen Bezeichnung 62ff. , dem sich Fraenkel Lexis 3, 50 ff. anschließt, aus * Δασ-ματήρ, idg. *dṃs -, Gen. Von * dem – „Haus“ (vgl. δεσπότης), was im Kretschmer (Glotta 6, 294) mit Recht abgelehnt wird.

Pisani (IF 53, 28ff.) und Georgiev(Urgriechen und Illyrier, Sofia 1937 – 9ff., 20ff.) betrachten das Wort ebenso wie Δαμία, Δμία usw. als illyrisch und vergleichenden alb. dhe „Erde“ (s. χθών); dagegen Kretschmer (Glotta 27, 31). Nach Carnoy (Mélanges Bidez 71 ff.) ware Δη – nur eine andere lautliche Entwicklung als γῆ (beide zu βίος und Verw [?] ). Vgl. noch Fraenkel (Glotta 3, 58f.), wo auch Δαμία, Μνία herangezogen werden;anders über diese Wörter (zu δόμος usw.). Danielsson (Eranos 1, 79f.) – Ausfrührlich über Demeter – Nilsson, Gr. Rel. 1, 456 ff.

Kretschmer, P. 1896. Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Göttingen: Vadenhoeck und Ruprecht, 419σ. A) Genau in derselben Weise warden von Götternamen Ortsnamen abgeleit. Zeit herrschen die Bildungen auf. – ια, - ιον, - ιας vor: Ἑστιαία, Ἀπολλωνία, Ποσειδωνία, Ποτείδαια, Ἀφροδιτία, Ἀφροδισιάς (από της Ἀφροδίτης, Zopyros bei Steph. B) – Ἡραία, Ἡράκλεια, Δημήτριον, Ἑρμαῖον. Endete der Name der Göttin selbst auf – ια, so konnte er unverändert als Ortsname dienen: Βούδεια in Thessalien nach der Athena Bούδεια der „Rinderanschirrenden“, daneben Βούδειον (Il. II, 572).

2 Η Δημήτηρ (δᾶ + μήτηρ = λατ. Mater Terra), σύμφωνα με τον Ahrens ετυμολογείται από το «δα»(numen divinum) της ίδιας ρίζας από την οποία προέρχεται το όνομα Δάν = Ζήν (Ζεύς) και Διώνη = λατ. Diana.

θεσμών και του πολιτισμένου τρόπου ζωής και δημιούργησε πρώτη τους κοινωνικούς θεσμούς. Γι’ αυτό τον λόγο οι Έλληνες απέδωσαν στη Δήμητρα το επίθετο “Θεσμοφόρος”( = αυτή που προστατεύει τους θεσμούς), ενώ η γιορτή που διοργάνωναν οι Αθηναίοι προς τιμήν της κάθε χρόνο ονομαζόταν “Θεσμοφόρια” (γιορτή προς τιμήν των θεσμών και της Δήμητρας) (Rocci, 1993: 881).

Τα Θεσμοφόρια ήταν μαζί με τα Ελευσίνια μια από τις σπουδαιότερες γιορτές των Αθηναίων. Τα Θεσμοφόρια εορτάζονταν εκτός από την Αθήνα, στη Μικρά Ασία, στη Μεγάλη Ελλάδα (Σικελία – Μεταπόντιο – Κρότων) και στη Θήβα.

Στην Αθήνα, οι Αθηναίοι είχαν θεσπίσει και μήνα προς τιμήν της θεάς Δήμητρας, τον μήνα Πυανεψίωνα, στον οποίο εορτάζονταν τα Θεσμοφόρια, δηλαδή πέντε ημέρες μετά την φθινοπωρινή σπορά.

Η λατρεία της Δήμητρας ήταν διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα και το σημαντικότερο ιερό που ήταν αφιερωμένο σε αυτή βρισκόταν στην ιερή πόλη της Ελευσίνας (Ἐλευσίς), στην επαρχία των Αθηνών. Τα ερείπια του Τελεστηρίου (του ιερού της Δήμητρας) είναι ακόμη και σήμερα εμφανή, για να θυμίζουν στους επισκέπτες την ιερότητα της Ελευσίνας, ενώ ο βυζαντινός ναΐσκος της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας που βρίσκεται στο λόφο, ακριβώς επάνω από το ιερό της Δήμητρας, θυμίζει ότι η λατρεία της Παναγίας αποτελεί την συνέχεια της λατρείας της Δήμητρας και επομένως είναι ένα στοιχείο που μας δείχνει ότι ο Χριστιανισμός αποτελεί τη συνέχεια του Ελληνισμού.

Τα ονόματα της Δήμητρας και του Ποσειδώνα συνδέονται μεταξύ τους στις επιγραφές της Γραμμικής Β’, οι οποίες βρέθηκαν στη Πύλο.

Στις επιγραφές αυτές εμφανίζονται τα ονόματα «Ποσειδών» (PO-SE-DA-WO-NE) και «Δαμάτηρ» (DA-MA-TE), τα οποία αναφέρονται στις ευχαριστίες των πιστών προς τους θεούς.

Η συλλαβή ΔΑ (DA), η οποία είναι παρούσα και στα δυο ονόματα, πιθανόν να προέρχεται από μια ρίζα που είναι στενά συνυφασμένη με την έννοια της διανομής γαιών και προνομίων (πρβλ.*da(i) > αρχ.ελλ. δαίομαι > δάνος > λατ. dare) (Rocci, 1993 : 413). Ο Ποσειδώνας (λατ.Poseido – onis – το όνομα του σημαίνει " ο σύζυγος αυτής που δίνει, που χαρίζει") μια φορά κυνήγησε τη Δήμητρα, η οποία είχε μεταμορφωθεί σε άλογο. Η Δήμητρα προσπάθησε να αντισταθεί στην επίθεση του Ποσειδώνα και στη συνέχεια κρύφτηκε στο στάβλο του βασιλιά Όγκιου, με σκοπό να κρύψει τη θεϊκή της φύση. Ο Ποσειδώνας κατάλαβε ότι η Δήμητρα κρύφτηκε στο στάβλο και στη συνέχεια μεταμορφώθηκε σε άλογο. Μπήκε στο στάβλο και ενώθηκαν ερωτικά μαζί, παρά τη θέλησή της. Η Δήμητρα τότε θύμωσε τόσο πολύ εξαιτίας του βιασμού που υπέστη, αλλά κατόρθωσε να ξεπλύνει το θυμό της στο ποταμό Λάδωνα ("Δήμητρα Λουσία"). Από την ένωσή της με τον Ποσειδώνα γεννήθηκαν μια κόρη, το όνομα της οποίας δεν ήταν δυνατόν να προφερθεί εκτός των Ελευσίνιων Μυστηρίων και ένα άλογο με μαύρη χαίτη που ονομαζόταν «Ἀρίων». Γι’ αυτό, στην Αρκαδία η Δήμητρα λατρευόταν ως μια θεά με κεφαλή αλόγου (Δημήτηρ Μέλαινα).

Η Δήμητρα συχνά συγχέεται με τη Γαία, τη Ρέα ή την Κυβέλη. Πολλές φορές αναφέρεται με το επίθετο «Δαμία ή Δαμίη». Αυτό το επίθετο ήταν στην αρχαϊκή περίοδο το όνομα της θεάς Δήμητρας, η οποία προστάτευε τη γονιμότητα και λατρευόταν με αυτό το όνομα στην Ελλάδα και στον Τάραντα (Νότιος Ιταλία).

Το επίθετο αυτό πέρασε και στη λατινική γλώσσα, όπου δήλωνε τη “Bona dea”, δηλαδή τη θεά της γονιμότητας των Ρωμαίων.

Επίσης, ο Πλάτωνας (Συμπ., 180) αναφέρει ότι η Δήμητρα και η Περσεφόνη αποκαλούνταν «δύο τώ θεά» ( = οι δυο θεές), έκφραση που δήλωνε σεμνότητα και μεγαλοπρέπεια μαζί. Είναι πιθανό η έκφραση αυτή να αντανακλά τη μαρτυρία ότι η Δήμητρα και η Περσεφόνη συνδέονται στενά με τις θεότητες που προστάτευαν τη γονιμότητα στη μινωική Κρήτη.

Σύμφωνα με τον Αθηναίο ρήτορα Ισοκράτη (Πανηγυρικός, 4, 28), τα σπουδαιότερα δώρα της Δήμητρας στην ανθρωπότητα ήταν τα δημητριακά (λατ. Cerealis – το όνομα του οποίου προέρχεται από το όνομα της Δήμητρας στη λατινική που είναι Ceres3(Ernout – Meillet, 2001: 116 – 117), όνομα που προέρχεται από τη ρίζα * ker – κορέννυμι – κορέω – κορέσκω = χορταίνω, είμαι γεμάτος – πρβλ. ισπαν. cerveza = η μπύρα, επειδή τα δημητριακά δίνουν στον ανθρώπινο οργανισμό όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξή του), που έκαναν τον άνθρωπο διαφορετικό από τα άγρια ζώα και τα Μυστήρια που του επέτρεψαν να καλλιεργήσει το πνεύμα του και να έχει την ελπίδα ότι θα ζήσει και στη μεταθανάτιο ζωή4.

Ανάλογα με τις διάφορες περιστάσεις, οι Έλληνες επικαλούντο τη Δήμητρα με διάφορα επίθετα:

Πότνια - "κυρία, λατρευτή, άριστη, εξέχουσα" (λατ. augusta, veneranda – με αυτό το επίθετο αναφέρεται η Δήμητρα στον ομηρικό ύμνο που φέρει το όνομά της)

Χλόη- "θαλερή, γόνιμη" (Παυσ.1.22.3 – τα επίθετα αυτά αναφέρονται στη γονιμότητα και στην αιώνια νεότητα).

Ἀνεσίδωρα - "αυτή που στέλνει τα δώρα προς τα πάνω" (Παυσ .1.22.3)

Μαλοφόρος - "αυτή που δίνει καρπούς ή μήλα" ή "αυτή που τρέφει τα κοπάδια" (Παυσ .1.44.3)

3 Cerus: in Carmine Saliari Cerus manus intellegitur creator bonus (P.F.109, 7; cf. Varr., L.L.726, C. duonus). Apparenté vraisemblement à Cerēs – ěreris, sans doute ancien neutre, personnifié et divinisé comme Venus, qui désigne proprement «la Croissance puis la déesse qui fait naître les moissons» (Probus, Vg. G.1,7) – Cererem a creando dictam. A Cerus compagnon mâle de Ceres comme Tellūrus et Tellūs correspond çerfe, śerfe «Cerrō»dat., de *Keres – o ; a Cerēs, et Cerus doit être une graphie ancienne pour Cerrus, de * Κerso – s; cf.Buck, O.U.Gr., 115, 2.

L’osque et l’ombrien ont aussi un adj. derivé *Kerrios «cerrius, cerealis» - Karanter (osc.).V. creō, crēscō, carēnsis - gr. κορέννυμι (* Ker - ) – Τά Κόρεια : fête de Core ou Persephone :

4 Nilsson P.M., Greek Popular Religion, New York: Columbia University Press, 1940, σ. 45

Κιδάρια, αυτή που φέρει μαντήλι ή αυτή χορεύει τον κιδάριο χορό, έναν ιερό χορό από την Αρκαδία – αρχ. ελλ. ἡ κίδαρις) - (Παυσ . 8.13.3)

Χθόνια - "αυτή που βρίσκεται στη γη" (Παυσ . 3.14.5)

Ἐρινύς - "αμείλικτη" (Παυσ . 8.25.50)

Λουσία - "που λούζεται στο νερό, η αγνή" (Παυσ . 8.25.8)

Θερμασία - "θερμή" (Παυσ . 2.34.6)

Καβειρία Δημήτηρ – Ονομασία πρωτοελληνικής προέλευσης που αναφέρεται στη λατρεία των Καβείρων, 3 πύρινοι δαίμονες, περίφημοι χορευτές, γιοί του Ηφαίστου και της Καβείρας, οι οποίοι ήταν και σιδηρουργοί. Πρόκειται για θεότητες πελασγικής προελεύσεως. Οι Καβείροι λατρεύονταν αρχικά στη Λήμνο και αργότερα στη Σαμοθράκη.

Θεσμοφόρος - "Αυτή που φέρει ή που δίνει συνήθειες – θεσμούς " ή αλλιώς "η Νομοθέτης", τίτλος που συνδέει τη Δήμητρα με την Θέμιδα, τη θεά της Δικαιοσύνης. Αυτός ο τίτλος συνδεόταν με τα Θεσμοφόρια, μια μυστική τελετή που διεξαγόταν στην Αθήνα, στην οποία συμμετείχαν αποκλειστικά και μόνον γυναίκες που χόρευαν προς τιμήν της Δήμητρας. Τα Θεσμοφόρια ήταν μια τελετή που είχε γαμήλιο χαρακτήρα και πολλά στοιχεία γι’ αυτήν διασώζει ο Αριστοφάνης στη κωμωδία του «Θεσμοφοριάζουσαι».

Στα «Εἰδύλλια» του Θεόκριτου βρίσκουμε τα ίχνη που αναφέρονται στο λατρευτικό τυπικό της Δήμητρας κατά την αρχαϊκή περίοδο:

"Για τους Έλληνες η Δήμητρα θεωρείτο ακόμη η θεά των παπαρούνων"

"Στα χέρια της κρατούσε δεμάτια από σιτάρι και παπαρούνες".5

Ένα πήλινο αγαλματίδιο που βρέθηκε στο χωριό Γάζοι της Κρήτης, αναπαριστά τη θεά της παπαρούνας που λατρευόταν από τους μινωίτες Κρήτες καθώς αυτή κρατά τους σπόρους της παπαρούνας, σύμβολα της διατροφής και της λήθης.6

Αυτοί έχουν χαραχθεί επάνω σ’ ένα διάδημα από έναν καλλιτέχνη. Είναι επομένως πιθανόν ότι η λατρεία της μεγάλης θεάς Μητέρας γης, από την οποία προέρχονται τα ονόματα της Ρέας και της Δήμητρας, ξεκίνησε από τη Κρήτη και η λατρεία της στη συνέχεια πέρασε στην Αττική και από εκεί σε όλο τον ελληνικό κόσμο.

Μαζί με τη λατρεία της διαδόθηκε και η χρήση της παπαρούνας στα Ελευσίνια Μυστήρια. Ακόμη, είναι βέβαιο ότι στα πλαίσια των λατρευτικών τυπικών προς τιμήν

5 Θεοκρίτου, Εἰδύλλια vii.157 6 Kerenyi K.,,Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter, 1967 (fig. 15).

της Μητέρας γης, οι μυημένοι έκαναν χρήση οπίου, το οποίο είχαν ετοιμάσει με σπόρους παπαρούνας. Όταν οι αρχαίοι Έλληνες αποφάσισαν να εντάξουν τη Δήμητρα στο ελληνικό Πάνθεον, τότε η Δήμητρα έγινε κόρη του Κρόνου και της Ρέας και ήταν η μεγαλύτερη αδελφή του Δία. Οι ιέρειες της ονομάστηκαν «Μέλισσαι».

Το όνομα της Περσεφόνης (Frisk, 1960: 517 – 518) ( Περσεφόνεια) παρουσιάζει πρόβλημα στην ετυμολόγησή του7 και οι φιλόλογοι έχουν προτείνει πολλές ετυμολογίες. Ο τύπος «Περσεφόνη» είναι τύπος της ιωνικής διαλέκτου (H.Dem. – Hes.). (Chantraine, 1968: 889) και απαντά ακόμη και στον Όμηρο (Περσεφόνεια – Ιl.Od.), το επίθημα – εια, ενώ στην ιωνική διάλεκτο και στη νέα ελληνική έχει το επίθημα – η (πρβλ. Πηνελόπεια - Πηνελόπη). Η Περσεφόνη ήταν σύζυγος του Άδη, βασίλισσα του Κάτω Κόσμου και κόρη της Δήμητρας, την οποία απήγαγε ο Άδης8.

7 Περσεφόνη, - Περσεφόνεια (Il.u.Od.) f. Gemahlin des Hades (Pluton), königin der Unterwelt, als Tochter der Demeter mit Κόρη identifiziert. Mehrere Nebenformen: Φερσέ – φονα (Simon., Pi.thess.), - φόνεια (Η.), Πηριφόνα (lokr.), Πηρεφόνεια (lak. nach H. ); mit anders geformtem Ausgang: Περσέ – φασσα (Α.), Φερσέ – φασσα (S.E), Φερρέφαττα (Pl, Ar., att. Inschr.). u.a. (P-W.19, 945 ff., Kretschmer, Glotta 24, 236) mit dem Heiligtum Φερ(ρ)εφάττιον (D.,AB) – Davon der Pfl.n. Περσεφόνιον, Φερ – (Ps - Dsk) s.Strömberg.Pfl.100m.Lit. Als gemeinsname Grundlage des „Vorderglieds“ läßt sich Φερσε – ansetzen; daraus durch Hauchdissimilation, Ersatzdehnung usw. die verschiedenen Formen; Πηρι – nach Ἀρχι –u.a. (vgl. Schwyzer 281 u.444). Urspr. Περσε – ist jedoch ebensogut denkbar; dann Φερσε – durch Assimilation an – φασσα. Zu – φονεια neben – φονη vgl. Πηνελόπεια neben – η ; - φασσα, - φαττα aus * - φατ – įα kann einen urspr. Nasal (-ṇ - t - įǝ ) enthalten haben, wordurch – φασσα nächer an – φονη ( und - φοντης ) rüchen würde. Ohne überzeugende Etymologie. Das „ittinterglied“ wird oft mit φόνος ‘’Totschlag‘’, θείνω “toten” verbunden (Eust. Zu κ. 491, Fick – Bechtel PN 465, Kretschmer Glotta, 24, 236 ff.) unter verschiender Auffassung des Anfangsteils. Nach Ehrlich KZ 39, 560 ff. dagegen „die Ertragreiche“, von einem Nomen * φερος und idg. *gṷhen – „schwellen“ – „strotzen“(das u.a. in εὐθενέω [s.d.] gesucht wird;trotz der Zustimmung von Fraenkel, Lexis, 3, 61ff.und Heubeck Beitr.z. Namenforsch.5, 28 ff. wo auch Lit.) nicht zu empfehlen.Pelasgische Hypothese, z. T.sich an Ehrlich anchließend, von v. Wiedekens Bietr.z. Namenforsch. 8, 168 ff. – Solange keine besseren Erklärungen aus dem Idg. vorgebracht werden, muß das Wort als vorgriechisch gelten; so u.a.v. Wilamowitz Glaube 1, 108 f.m.A.3, Nilsson Gr. Rel. 1, 474. 8 Willamowitz – Moellendorf, U. 1931. Der Glaube der Hellenen. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, σ. 108 – 110. Περσεφόνη vorgriechisch – Εἰλείθυια - Ἐλευσία «Schon das Scwanken der Namens form beweist daß Π ε ρ σ ε φ ό ν ε ι α, Φ ε ρ ε φ ά τ τ α, Π η ρ ι φ ό ν α – Π η ρ ι φ ό ν α steht auf einem Helm aus dem italischen Lokroi. Hesych. hat Πηρεφόνεια Λάκωνες; Tochter Demeters. Der Wechsel von – φονη und – φασσα zeigt daß die Griechen das letztere als Femininum zu – φοντης faßten, was sprachlich angeht, und in Ἀργειφόντης, Βελλεροφόντης fanden sie den Mörder.Τεισιφόνη und Γοργοφόνη sind nach Περσεφόνη gebildet. In der originalen Sprache kann die Bedeutung ganz anders gewesen sein. Ungriechisch ist. Zugehörig muß Πέρσης sein, der sich nach Hesiod.Th. 377 durch ἰδμοσύνη aus - zeichnet; aber weiter hört man nichts über ihn, denn zum Vater der Hekate hat ihn erst der Bearbeiter gemacht, der diese Göttin einfügte; sie haßt daher später oft Perseis, was bei Hesiod Name einer Okeanide ist, 356….Der Name des Heros Perseus, der auch Perses heißt, laßt sich trennen, aber wir verstehen ihn nicht. Das I der Ilias, 569, kennt Persephoneia als Gattin des Hades, für den 457 auffällig Ζεύς καταχθόνιος gennant wird, die Nekyia als die eigentliche Herrin der Toten, ihren Raub durch Hades und Demeter als ihre Mutter – Hesiod 913. Damit ist der kultus der θεώ, ist auch ihre Wieder aus Unterwelt nicht notwnending gegeben; der Demeter hymnus ist ganz eleusinisch, braucht aber den Eigennamen, während später überwiegend Κόρη gesagt wird. Persephone hat als Herrin der Unterwelt die früher hellenisch bennante Göttin ganz verdrängt. Einen ganz anderen Charakter hat sie, wenn sie einen unheimlichen Brand erregen kann oder mit

den Sirenen Trauermelodien emporsendet. Dann kann sie der Hekate gleichgesetzt werden, die nur nicht in die Unterwelt gehört. Dieser Persephone paßt die Styx als Mutter, was in der apollodorischen Bibliothek I 13 steht, sehr auffällig, da sie sonst der Theogonie folgt. In der Nähe des attischen Marktes lag ein Φερεφάττιον (Demosthenes gegen Konon 8), wo sie von Demeter getrennt gewesen zu sein scheint. In Pagase – Demetrias sind nicht wenige Weihungen an die Πασικράτα gefunden auch Reliefs, die ihr eine Gestalt geben, welche cher auf Aphrodite deutetals auf Artemis, mit der sie doch einmal gegliochen wird. Daher bleibt sie unklar, aber mit Persephone hat sie schwerlich etwas zu tun, obwohl das Heiligtum in einer Nekropolis liegt. »

Στην αρχαία ελληνική εμφανίζεται με διάφορους τύπους: Φερσεφόνα, - φονεια, Πηριφόνα9 (IG, XIV, 631, cf. Bechtel, Gr. Dial. 2,13). Πηρεφόνεια (λακωνικός τύπος σύμφωνα με τον Ησύχιο). Φερσεπόνη (Inscr. Cret.2, XVI 10, 11e) – Περσέφασσα (Aesch. Ch. 490) – Φερσέφασσα (S.Ant. 894; E.Hel.175, lyr.) – Φερσέφαττα (Ar. Th.287, Gren. 671) – Φερέφαττα (Pl. Cra. 404c – IG, 11, 1437). Παράγωγα: Φερρεφάττιον - εῖον , όνομα ενός ιερού (D. 54, 8, AB 314). Περσεφόνιον: όνομα φυτού = ῥαμνός (P.S.Diosc. 1, 90) και «φερσεφόνιον» (γαλλ.verveine – λατ. papaver silvatica).

3. Ελευσίνα – Ετυμολογία

To τοπωνύμιο «Ἐλευσίς ή Ἐλευσίν»(ν.ε. Ελευσίνα)10 είναι ένα ασυνήθιστο αρχαίο ελληνικό όνομα (Kerényi, 1967: 23). Η τοποθεσία όπου οι Έλληνες ίδρυσαν την Ελευσίνα ονομαζόταν στους αρχαϊκούς χρόνους «Σαισάρια» (η χαμογελαστή, αυτή που χορεύει).

Προέρχεται από τη ρίζα *ἐλευθ - / ἐλυθ - / ἐλθ – (* Ελευθίς > *Ελευ – θσις >Ελευσίς – αφομοίωση του θ > σ )11 .

Σύμφωνα με τον Chantraine (Chantraine, 1968:337) το τοπωνύμιο «Ἐλευσίς» είναι πιθανόν μεσογειακής προέλευσης (πρβλ. Ἐλευθία, θεά των Λακεδαιμονίων, η οποία κρατούσε άνθος στο δεξί της χέρι. Ερμηνεύεται ότι είναι αυτή που ονομαζόταν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας «Εἰλειθυία, Ἐλευσία, Ἐλεύθυια )12. 9 Και στη Μεγάλη Ελλάδα έχουμε στη περιοχή των Βασιλικάτων (Basilicata) και της Σικελίας τη λατρεία της Περσεφόνης (Πηριφόνης).Στον κρατήρα του Λευκανού τεχνίτη Πίθωνα (σημ. στο Μουσείο του Λούβρου) έχουμε τη μορφή της Δήμητρας και της Περσεφόνης, η οποία κοιτάζει από ψηλά το Κάδμο καθώς σκοτώνει ένα φίδι. Η παρουσία της Δήμητρας και της Περσεφόνης στη τέχνη των αρχαίων Λευκανών και Σικελών δείχνει τη διάδοση των αρχαίων ελληνικών μύθων στη Δύση, σε περιοχές που κατοικούνταν από Έλληνες αλλά και από άλλους λαούς (Λευκανοί), οι οποίοι συμβίωναν αρμονικά με τους Έλληνες και υιοθετούσαν τα ελληνικά πολιτισμικά πρότυπα (πρβλ.Ducati, 1957: 317).

10 Ἐλευσίς, (ὁ). Ήρωας επώνυμος της Ελευσίνας, γιός του Ερμή και της Δαείρας. Σύμφωνα με άλλες πηγές ήταν γιός του Ωγύγου, ενώ κατά τον αρχαίο Έλληνα συγγραφέα Πανύαση ήταν πατέρας του Τριπτόλεμου.

11 Ἐλευσίς - ῖνος, f : localité située à l’ ouest d’ Athènes, qui d’ abord été independante puis incorporée à la cité athenienne vers le VIIe siécle (H. Dém., Hdt., etc..) ; locatif - ῖνι, latif - ῖναδε, ablatif -ῑνοθεν. Derivé: Ἐλευσίνιος (Η. Dem., etc.).A Créte et à Théra nom de mois «Ἐλευσίνιος» (cf. Buck, Greek Dialects, 20; n. Ἐλευσίνιον – nom du temple de Déméter à Éleusis ; pl. n. – σίνια (lacon. - hυνια) – fêtes de Déméter. Etymologie : Toponyme probablement mediterraneén – cf. Εἰλειθυία, Ἐλευθεραί, Ἐλευθέρνα.*Ελευθίς par assibilation du θ? - *ἐλευθ - / ἐλυθ - / ἐλθ -. En ce qui concerne le theme dissylabique, il apparaît que la dentale aspirée finale n’ est pas costante. Il est possible que ces formes soient analogiques d’ après *ἐλεύ [θ] σομαι, mais tout aussi possible que le θ soit un élément morphologique de valeur significative – aboutissement de l’ action.Meillet (BSL 26, 1926, 6 – 7) pose une base * eleu – el – eu ; *el – u – affectée le plus souvent d’ un – dh, avec la racine de arm. – di, p.ê. de lat. ambulō, et p. – ê de ἐλαύνω. Une partie des formes peut reposer sur *ǝ1l-, et en ce cas ἐλ – aurait une prothèse issue de ǝ1, cf. irl. l u i d «il alla».Dans ces conditions et sans l’ élément * - eu / *- u – on peut associer immédiatement ἦλθον à ἤλυθον, sans faire appel à des combinaisons compliquées citées par Frisk sous ἐλθεῖν. Szemerényi, o.c. 3sqq. explique ἐλθεῖν par une syncope. Quant dorien ἐνθεῖν le mieux est d’ y voir un traitement phonétique dialectal, cf. plus haut.

12 (Kerényi, 1991: 23) “The name Eleusis is also a non usual Greek place name. We are told that the place had formerly been called SAISARIA. Saisara was the name of an Eleusinian heroine. Her name, “the grinning one”, assuredly denotes an aspect of the underworld goddess. The name Eleusis is still more transparent. It refers to the

Η Ελευσίνα είναι παράλιος πόλη της Αττικής, η οποία βρίσκεται στον ομώνυμο κόλπο απέναντι από το στενό της Σαλαμίνας. Γύρω από την Ελευσίνα παράγονται ακόμη και σήμερα δημητριακά, ελιές και κρασί, πράγμα που αποδεικνύει ότι η περιοχή αυτή ήταν εύφορη από τους πανάρχαιους χρόνους.

Το νόμισμα της Ελευσίνας φέρει στη μια πλευρά τη μορφή της Δήμητρας, καθήμενη επί άρματος που έχει επάνω κι’ ένα φίδι (σύμβολο της αυτοχθονίας και της θεραπευτικής δύναμης της γης), ενώ στην άλλη φέρει χοιρίδιο (το ιερό ζώο της Δήμητρας) και την επιγραφή ΕΛΕΥΣΑ. Η αρχαία πόλη αποτελούσε μαζί με τη περιοχή της δήμο της Αττικής, ο οποίος ανήκε στην Ιπποθοωντίδα φυλή.

Χωριζόταν από την περιοχή των Αθηνών δια του όρους Αιγάλεω. Για την ιστορία της πόλης αυτή υπάρχουν πολλές πηγές, προπάντων όμως υπάρχουν οι επιχώριες ευρεθείσες πολυάριθμες επιγραφές, άλλα μνημεία και οικοδομήματα που ήρθαν στο φως χάρις στις ανασκαφές που διεξήγαγε η Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών από το 1882 έως το 1895 αλλά και από άλλους φορείς από τότε μέχρι σήμερα. Από τα ευρήματα φαίνεται ότι η Ελευσίνα κατοικείται από τη νεολιθική περίοδο (3.000 – 2.000 π. Χ.), ιδιαιτέρως κατά τη μυκηναϊκή περίοδο (2.000 – 1.000 π. Χ.) αλλά και κατά τη διάρκεια της αρχαίας ιστορικής εποχής. Από τους χρόνους της γέννησης του Χριστού, η πόλη ονομαζόταν «Ἐλευσίν», διεσώθη δε το όνομα αυτό παραφθαρμένο στη μεσαιωνική αθηναϊκή διάλεκτο (Λεφσῖνα ή Λεψῖνα), ενώ σήμερα χρησιμοποιείται ο αρχαίος τύπος του ονόματος (Ελευσίνα).

Η αρχαία πόλη βρισκόταν πάνω σε βραχώδες ύψωμα ύψους 63 – 50μ. Αυτή διαιρείτο στην : 1. Ακρόπολη. 2. Κάτω πόλη. Της κάτω πόλης δεν διεσώθησαν πολλά ερείπια. Μέσα στη κάτω πόλη βρισκόταν ο ναός του Τριπτόλεμου, ο οποίος αναφέρεται και από τον Παυσανία τον Περιηγητή, κοντά στη σημερινή εκκλησία του Αγίου Ζαχαρία, διότι εκεί βρέθηκε το 1859 το περίφημο μέγα ανάγλυφο των Ελευσίνιων θεών που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών.

Ο Δ. Φίλιος, αυτός που διεξήγαγε ανασκαφές στο μεγαλύτερο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας, απέδειξε ότι η άποψη αυτή δεν ήταν σωστή. Επίσης, στη Κάτω πόλη υπήρχε και ναός της «Προπυλαίας Ἀρτέμιδος» και του

underworld in the favorable sense and may be translated as “the place of happy arrival”

«Ποσειδῶνος Πατρός», λίγο πιο πέρα από το «Καλλίχορον Φρέαρ»13, το πηγάδι εκείνο, που κάθισε η Δήμητρα και θρηνούσε για την αρπαγή της κόρης της. Εκεί χόρεψαν για πρώτη φορά τους «κύκλιους χορούς»14 κοπέλες από την Ελευσίνα, στροβιλιζόμενες (δημιουργώντας μια δίνη, σύμβολο της αέναης κίνησης του σύμπαντος και του χρόνου). Πιθανόν στην Ελευσίνα, να επινοήθηκαν «οι κύκλιοι χοροί», από τους οποίους προήλθαν οι παραδοσιακοί ελληνικοί χοροί (Ετυμ. *gher – («περικλείω, κλείνω»)Χόρτος > χορός - αὐλή ἐν χόρτῳ - Όμηρος – χόρτος, περιφραγμένος τόπος προς χορόν – είτε από το «χωρῶ ἐπί τόπου, καί ἐκ τοῦ περιέχοντος το περιέχομενον – λείηναν δέ χορόν = λείαναν τον χώρο, Οδυσσ.θ. 260».

Σημειωτέον ότι οι Σπαρτιάτες τον χώρο της αγοράς τους τον αποκαλούσαν «χορόν»15

13? Καλλίχορος, ον (χορός) –1. τόπος με απέραντες εκτάσεις και μεγάλα χωράφια, πόλη όμορφη και μεγάλη πλατεία, ευρύχωρος (για πόλεις και περιοχές – Οd. 11, 581) (Rocci, 1993: 2032) – Εu.Her.359; PD.;Bacchil.5, 106.10,32.2. για ωραίους χορούς ή αυτός που χορεύει όμορφους χορούς.Καλλίχοροι στέφανοι, ἀοιδαί, όμορφα στεφάνια, όμορφα τραγούδια. Εu.Ph.787.δελφῖνες, δελφίνια που χορεύουν όμορφους χορούς.Hel. 1454. – H.Apoll.f. 690.όμορφος στο χορό.

Καλλιχορώτατος τρόπος, ο καλύτερος χορευτικός τρόπος. Ar.Ran.451 – κύριο όνομα – Καλλίχορον ὕδωρ. Eu. Suppl.620 – H. Cer. 272 – Il. K. 392.

Φρέαρ καλλίχορον, Paus. 1,38, 6. Καλλίχοροι πηγαί, Eu. Ion. 1075 – Καλλίχορον, ιερό πηγάδι ή πηγή στην Ελευσίνα. ὁ Καλλίχορος, ποταμός της Παφλαγονίας (AP.R. 2, 904).

14 Κύκλιος: οι πατροπαράδοτοι κυκλικοί χοροί μας – «εἰλισσόμεναι κύκλια, πεντήκοντα κόραι Νηρέως ἐχόρευσαν» (Εὐρ.Ἰφ. Αὐλ. 1054 ). Ο χορός για τους αρχαίους Έλληνες ήταν πολυδιάστατος. Είχε θεραπευτικό, ψυχαγωγικό και τελετουργικό χαρακτήρα. H Ερατώ ήταν αυτή που επινόησε τον χορό . Η Τερψιχόρη, ήταν η Μούσα του χορού και της ορχηστρικής τέχνης. Συμβόλιζε τη τέρψη που μας χαρίζει ο χορός (Τζιροπούλου – Ευσταθίου, 2005: 436). O Πλάτων ετυμολογεί τον χορό εκ της χαράς: «χορούς τέ ὠνομακέναι παρά το τῆς χαρᾶς ἔμφυτον ὄνομα (Νόμοι, 654)». Η έννοια της λέξης «χορός» είναι πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη. Είναι δείγμα της πολυσημίας της ελληνικής γλώσσας. Γι’ αυτό, η λέξη «χορός» εμπερικλείει ομού όλες αυτές τις έννοιες: χώρος, χορός, χόρτος, χαρά, χείρ (πρβλ. χορεία: χορός εν κυκλική κινήσει – χορεία ἄστρων)

15 Παυσ.Ε’11,9 – Χορός (χώρος για χορευτικές εκδηλώσεις, για το χορό) – Οd. 8, 260 – 12, 4, 138 ὁ χορός, οῦ [ ind. e. *gher. – «κλείνω, εμπερικλείω»], χορός – «κλειστός χώρος ή χώρος όπου λαμβάνουν χώρα χοροί» - το χόρευμα = χορός, ομαδικός χορός (Rocci, 1993: 2032 – 2033).

Μετά το «Καλλίχορον Φρέαρ» άρχιζε ο τοίχος του ιερού της Δήμητρας, εντός του οποίου υπήρχαν ιερά σχετικά με τη λατρεία των Ελευσίνιων θεών. Αυτά απέφυγε να περιγράψει ο Παυσανίας, διότι είδε στο όνειρό του ότι δεν έπρεπε να περιγράψει στο έργο του «Ἑλλάδος Περιήγησις» τα όσα γίνονταν μέσα στο ναό. Είναι αναγκαίο λοιπόν να γίνει η περιγραφή αυτών βάσει των αρχαιολογικών ευρημάτων και των αρχαίων ελληνικών πηγών.

Η λέξη «χορός» έχει την ίδια ρίζα *χαρ- της χαράς(< χαίρω), η οποία εκφράζει την ομαδική χαρά της ομήγυρης που ρέει στο χώρο με κινήσεις παλινδρομικές (χορός), οι οποίες φωτίζουν τη ψυχή των ανθρώπων.

Ο περίβολος βρισκόταν κάτω από την ακρόπολη, εντός της οποίας σήμερα βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου και ένας φραγκικός πύργος. Απο τα τείχη της ακρόπολης σήμερα πολύ λίγα τμήματα διεσώθησαν. Αναφέρεται και κατά τη κλασσική εποχή, όταν αυτή κατελήφθη από τους Τριάκοντα Τυράννους.

Σύμφωνα με τις αρχαίες μυθικές παραδόσεις, ο πρώτος οικιστής της περιοχής ήταν ο Κρόκων, ο οποίος έλαβε ως σύζυγο τη θυγατέρα του Κελεού Σαισάρα. Από αυτόν ονομάζονταν και επιδεικνύονταν τα «βασίλεια Κρόκωνος», δηλαδή τα ερείπια παλαιότατων ανακτόρων. Επίσης υπήρχε η παράδοση ότι ο επώνυμος ήρωας της πόλης ήταν ο Ελευσίς, ο δε Κελεός θεωρείτο ο πρώτος ισχυρός βασιλιάς, του οποίου σύζυγος ήταν η Μετάνειρα και θυγατέρες του η Διογένεια, η Παμμερόπη και η Σαισάρα. Αυτές είχαν τη φιλόξενη και ευγενή πρόνοια να υποδεχθούν τη θεά Δήμητρα, η οποία είχε μεταμφιεσθεί σε γριά και περιπλανιόταν προς αναζήτηση της απαχθείσας από τον Πλούτωνα κόρης της Περσεφόνης. Προς ανταμοιβή η θεά παραχώρησε στις γυναίκες αυτές πολλά δώρα και υπέδειξε στο γιό του Κελεού, το Τριπτόλεμο τη καλλιέργεια και τη σπορά των αγρών, ιδίως δίδαξε τις μυστικές τελετές, δια των οποίων ο βίος του ανθρώπου καθίσταται μακάριος και ευτυχής και ο θάνατος ήρεμος. Άλλες αρχαίες παραδόσεις αναφέρουν ότι ο Κελεός ήταν γιός του Ελευσίνα και ότι όταν ο Κελεός ήταν βασιλιάς, ξένος στρατός εισέβαλε στην Ελευσίνα από τη Θράκη, υπό την αρχηγία του Εύμολπου, γιού του Ποσειδώνα και της Χιόνης, κόρης του Βορέου και της Αθηναίας Ωρεθυίας.

Αυτός συνδέθηκε φιλικά με τον Κελεό και τον βοήθησε πολύ κατά τη διάρκεια του σημαντικού πολέμου ανάμεσα στους Ελευσίνιους και τους Αθηναίους, διότι την εποχή εκείνη, δηλαδή κατά την εποχή του χαλκού ή κατά τη πρώιμη μυκηναϊκή, η Ελευσίνα ήταν ανεξάρτητο κράτος. Μετά τη μάχη, οι Αθηναίοι νίκησαν τους Ελευσίνιους, ενώ ο Ερεχθεύς, ο βασιλιάς των Αθηναίων φόνευσε τον Ιμμάραδο, το γιό του Εύμολπου σε μια μονομαχία. Με αυτό τον τρόπο η Ελευσίνα υποτάχθηκε στην Αθήνα και, όμως διατήρησε κάποια προνόμια λόγω των μυστηρίων. Πρώτος ο

Xορός (Chantraine, 1968: 1270) *gher – saisir, tenir, Pokorny, 442 sq.Et. : Incertaine parce que la signification première est elle – même incertaine. Selon qu’ on envisage un espace de danse comme un «emplacement dégagé, vide», ou comme un «emplacement délimité, clos», on sera enclin à admettre soit une étymologie qui rapproche χῶρος (Chantraine, Formation,12), soit un qui rapproche χόρτος et par là la racine * gher – «(con)tenir» (voir Frisk s.u., avec la bibliographie). Cette derniére analyse a été utilisée avec un autre sémantisme, les danseurs se tenent par la main (Porzig, Satzinhalle 276sq., 307) ; la notion spatiale est alors absente. On s’ entiendra donc à l’ abstention motivée de Frisk qui rappelle en autre d’ autres analyses.

Εύμολπος κατέγραψε σε 3.000 έπη (τρισχίλια ἔπη), δηλαδή σε ένα μεγάλο ύμνο που αποτελείτο από τρεις χιλιάδες στίχους τα γεγονότα με την άφιξη της Δήμητρας στα ανάκτορα του Κελεού, τις τελετές που διδάχθηκαν από τη Δήμητρα μαζί με τα ιερά μυστήρια στις θυγατέρες του Κελεού. Γιός του Εύμολπου υπήρξε ο Κήρυξ, από αυτούς τους δυο προήλθαν τα δυο μεγάλα γένη των ευπατρίδων της Ελευσίνας, δηλαδή «οἱ Εὐμολπίδαι» και «οἱ Κήρυκες», από τα οποία προέρχονταν οι εκπρόσωποι και οι κάτοχοι των μυστηρίων, δηλαδή «ὁ ἱεροφάντης», «ὁ δαδοῦχος», «ὁ ἱεροκήρυξ» και όλοι οι ιερατικοί υπάλληλοι. Από το 1.000 π. Χ. η Ελευσίνα, λόγω της λατρείας της Δήμητρας και των μυστηρίων κατόρθωσε να αναδειχθεί σε μεγάλο και ένδοξο ιερατικό κέντρο.

Στην Ελευσίνα γεννήθηκε ο Αισχύλος το 515 π. Χ., ο ποιητής εκείνος που δίδαξε για πρώτη φορά τα δράματα με τη χρήση του χορού16. Λέγεται ότι ο Αισχύλος είχε μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια και ότι υπήρξε και ιερέας. Είναι βέβαιο ότι ο Αισχύλος επηρεάστηκε από τα Ελευσίνια Μυστήρια και αυτό το αποδεικνύει το γεγονός ότι ήταν ο πρώτος ποιητής που εισήγαγε τον χορό στην τραγωδία.

Κατά την αρχαϊκή περίοδο ο χορός ήταν προνόμιο των μυημένων και των ιερέων των μυστηρίων, ενώ κατά τη κλασσική εποχή αρχίζει να διαδίδεται και να προσλαμβάνει διάφορες μορφές, οι οποίες είναι γνωστές κυρίως μέσω της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

16 Athen.Deipn.I,21d – αὐτός [ὁ Αἰσχύλος] πολλά σχήματα ὀρχηστικά ἐξευρίσκων ἀνεδίδου τοῖς χορευταῖς. Χαμαιλέων γοῦν πρῶτος αὐτός φησίν σχηματίσαι τούς χορούς ὀρχηστροδιδασκάλους οὐ χρησάμενον, ἀλλά καί αὐτόν τοῖς χοροῖς τά σχήματα ποιοῦντα.

Εικόνα 1. Πανοραμική άποψη του ιερού της Δήμητρας και της Περσεφόνης (Τελεστήριον)

4. Χώρος – Χορός και Συμβολική γλώσσα στα Ελευσίνια Μυστήρια

Όσον αφορά στη προέλευση των Ελευσίνιων Μυστηρίων (Μυστήρια = Ἑορτή), αυτά από την περίοδο που θεσπίσθηκαν ως πανελλήνια γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης, διεξάγονταν δυο φορές το χρόνο, δηλαδή κατά τη διάρκεια του αττικού μήνα Ανθεστηρίωνος ( Ἀνθεστηρίων – μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου). Τα Ελευσίνια Μυστήρια ονομάζονταν «Ἐλευσινίων ἀγῶνα» κατά την κλασσική εποχή (Mommsen, 1898: 183)17

Κατά τη διάρκεια του Ανθεστηρίωνα οι Αθηναίοι γιόρταζαν τα “Μικρά Μυστήρια”, ενώ κατά τον αττικό μήνα Βοηδρομιώνα (αντιστοιχεί στο δεύτερο ήμισυ του Αυγούστου και στις πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου) εορτάζονταν τα “Μεγάλα Μυστήρια”. Οι ανοιξιάτικες τελετουργίες που διεξάγονταν κατά τη διάρκεια των “Μικρών Μυστηρίων” περιελάμβαναν μία σειρά από τελετές που είχαν εξαγνιστικό χαρακτήρα. Τα Μικρά Μυστήρια εορτάζονταν στην περιοχή “Ἄγραι” (σημ. πλησίον της βυζαντινής εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής), στις όχθες του ποταμού Ιλισσού, εκεί όπου βρισκόταν ένα μικρό ιερό αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα.

Τα “Μικρά Μυστήρια” θεωρούντο ως ένα τυπικό που είχε σκοπό να μυήσει τους πιστούς στα “Μεγάλα Μυστήρια”, τα οποία διαρκούσαν εννέα ημέρες προς τιμήν της Δήμητρας, η οποία περιπλανιόταν για εννέα ημέρες, για να κατορθώσει να βρει τη κόρη της Περσεφόνη (αττ. διαλ. Φερέφαττα).

Τα “Μεγάλα Μυστήρια” περιελάμβαναν καθημερινά διαφορετικές τελετές, θυσίες και τελετές εξαγνισμού. Η πιο λαμπρή ημέρα εορτασμού ήταν η δέκατη ένατη ημέρα, η οποία ολοκληρωνόταν με την επιστροφή στην Ελευσίνα.

Εκείνη τη μέρα ένας ιερέας έδειχνε τα σημεία και τα μυστήρια στους μυημένους (αυτός ο ιερέας ονομαζόταν «ἱεροφάντης»). Αυτός μετέφερε σε ένα καλάθι τα ιερά αντικείμενα της θεάς και καθόταν στη πρώτη σειρά της πομπής, κοντά στο άγαλμα του θεού Ίακχου (το όνομα «Ἴακχος», είναι ένα από τα ονόματα του Διόνυσου).

Ο ιεροφάντης έλεγε μερικές προσευχές και την αυγή μαζί με όλους τους μυημένους σχημάτιζαν μια πομπή, η οποία διέσχιζε την Ιερά Οδό (Ἱερά Ὁδός – είναι ένας δρόμος που έχει μήκος 22χλμ και αρχίζει από τον Κεραμεικό, δηλαδή από την αρχαία πόλη των Αθηνών και φθάνει έως το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα).

Η πομπή έφθανε στο ιερό μετά τη δύση του ηλίου. Οι μυημένοι και οι ιερείς διανυκτέρευαν στην Ελευσίνα και την επόμενη ημέρα διεξήγαγαν τη μεγάλη λατρευτική τελετή προς τιμήν της Δήμητρας, της Περσεφόνης και των άλλων θεοτήτων της Ελευσίνας. Τις δυο τελευταίες νύχτες, δηλαδή τη νύχτα της 21ης και της 22ας του Βοηδρομιώνος, τελούσαν τα μυστήρια στο Τελεστήριον, δηλαδή στο χώρο εκείνο, όπου διεξάγονταν οι λατρευτικές τελετές και τα μυστήρια προς τιμήν της Δήμητρας. Κατά τη διάρκεια των μυστηρίων γίνονταν διάφορες αναπαραστάσεις, με χορό και τραγούδι, οι οποίες ονομάζονται από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς “τα δρώμενα”. Αυτές οι αναπαραστάσεις περιελάμβαναν και τελετές, όπου οι μυημένοι τραγουδούσαν ιερούς ύμνους και χόρευαν θρησκευτικούς χορούς που είχαν θεραπευτικό χαρακτήρα. Μέσω του χορού και της λήψης ερεθισμάτων κινητικού και οπτικού χαρακτήρα (εικόνες, χειρονομίες και σύμβολα που βοηθούν στην

17 Schol. Pind. Ol. 9.a.E. τό τῶν Ἐλευσινίων ἀγῶνα λέγει·ἔπαθλον δέ κεῖται κριθαί·ἄγεται δέ ἐν Ἀθήναις (in Attika) μετά τῶν Δημητριακῶν καρπῶν συλλογήν τῇ Δήμητρι ευχαριστήρια

αναπαράσταση της ζωής της Δήμητρας και της Κόρης, οι μυημένοι φθάνουν στη πνευματική ανύψωση και στην κάθαρση από τα σφάλματα και από τις φοβίες ).

Αυτές οι αναπαραστάσεις παρουσιάζονται ακόμη επάνω σε μαρμάρινα ανάγλυφα της κλασσικής περιόδου, τα οποία ανακαλύφθηκαν στην Ελευσίνα από τους αρχαιολόγους προς τα τέλη του 19ου αιώνα.

5. Το πρόγραμμα του ιερού δράματος

O χρόνος της τελέσεως των Ελευσίνιων δεν είναι βέβαιος. Κατά πάσα πιθανότητα ετελούντο κατά το μήνα Μεταγειτνιώνα (Αύγουστο), πάντως μετά την 28η Εκατομβαιώνος (Ιουλίου), και προ της 12ης του Βοηδρομιώνος (Σεπτεμβρίου). Συνεπώς πρέπει να θεωρηθούν ως μια εορτή σχετική με το πέρας του θερισμού και της συγκομιδής των δημητριακών καρπών. Ιδιαιτέρως αναφέρεται κατά την εορτή αυτή ο τελούμενος «πάτριος ἀγών», του οποίου οι λεπτομέρειες είναι άγνωστες.

Επιπλέον, κατά τη διάρκεια των μυστηρίων ετελούντο ιπποδρομίες, γυμνικοί, μουσικοί και χορευτικοί αγώνες. Τις εορτές αυτές διεύθυναν οι «ἱεροποιοί», κατ’ έτος εκλεγόμενοι, καθώς και τέσσερις επιστάτες «ἐπιστάται», οι οποίοι εκλέγονταν κάθε έτος. Στους νικητές προσφέρονταν στέφανοι και κριθάρι από τους καθαγιασμένους αγρούς του Ράριου πεδίου. Αυτά τα Ελευσίνια ήταν άσχετα ως προς τα Μυστήρια και κακώς κάποιοι μεταγενέστεροι Έλληνες και ξένοι συγγραφείς ανέμειξαν αυτά ονομάζοντάς τα «Ἐλευσίνια Μυστήρια».

Η διάκριση αυτή που εμφανίζει τις τελετές και τα δρώμενα αυτά να χαρακτηρίζουν δυο εορτές που είναι άσχετες μεταξύ τους (δηλαδή τα Ελευσίνια και τα Μυστήρια) αποδείχθηκε τελειωτικά και αδιαμφισβήτητα από το 1914 με την ανακάλυψη κάποιου ψηφίσματος των Αθηναίων, το οποίο βρέθηκε στη πόλη «Γόννοι» στα Τέμπη της Θεσσαλίας από τον αρχαιολόγο Α.Σ. Αρβανιτόπουλο (Αρβανιτόπουλος, 1929: 226). Από αυτό φαίνεται ότι «Ἐλευσίνια τά μεγάλα» ήταν μια σπουδαιότατη εορτή, την οποία τελούσαν προκαταρκτικά στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Ελευσίνα. Σε αυτή την εορτή προσκαλούνταν, μέσω ειδικών απεσταλμένων, να συμμετάσχουν και Έλληνες από την υπόλοιπη Ελλάδα, όπως και στα Παναθήναια αλλά και στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Ελευσίνια ετελούντο επίσης και στη Λακωνία. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε πολλές περιοχές της αρχαίας Ελλάδας τελούσαν «μυστήρια». Τα σπουδαιότερα όλων ήταν τα Ελευσίνια και από τη τοπική αυτή ονομασία προήλθε η ανάμειξη των δύο διαφορετικών τελετών.

Κατά τη διάρκεια των Ελευσινίων αγώνων, λάμβανε χώρα η αναζήτηση της Περσεφόνης από τη Δήμητρα. Αυτή η τελετουργική αναζήτηση (ritual search – Inwood – Sourvinou, 2003: 32) εστιάζεται στην σχήμα «αναζήτηση – άφιξη - παρουσία». Η Δήμητρα, η Περσεφόνη και ο Διόνυσος αλλά και ο Απόλλωνας αποτελούν τους θεούς εκείνους που εορτάζονταν από τους Έλληνες σύμφωνα με αυτό το σχήμα. Υπήρχε η αντίληψη στους μυημένους ότι οι θεοί αυτοί ήταν παρόντες κατά

τη διάρκεια των μυστηρίων. Τα Ελευσίνια Μυστήρια είχαν ως κεντρικό στοιχείο την αναζήτηση της Περσεφόνης.

Ο Λακτάντιος (Div. Inst. 1.21) περιγράφει το τελετουργικό των Ελευσινίων Μυστηρίων και αναφέρει ότι η Περσεφόνη πέφτει θύμα απαγωγής, με σκοπό να παντρευτεί το θείο της. Η Περσεφόνη γίνεται το θύμα μιας αιμομικτικής σχέσης και η Δήμητρα την αναζητά στη Σικελία με δάδες που τις είχε ανάψει στο ηφαίστειο της Αίτνας. Ο ίδιος ο Λακτάντιος αναφέρει ακόμη οι ιερές τελετουργίες της Δήμητρας διεξάγονταν με το πέταγμα των δάδων. Εδώ είναι σαφές ότι ο Λακτάντιος περιγράφει τις λεπτομέρειες ενός ιερού δράματος. Οι μύστες και οι ιεροφάντες είναι αυτοί που παίζουν σε ένα ιερό δράμα τη ζωή της Δήμητρας και της Περσεφόνης και μέσω της μίμησης ανυψώνονται πνευματικά και εξαγνίζονται.

Ο χορός των δαδούχων είναι ένας χορός που δείχνει την μετάβαση της Περσεφόνης από το σκοτάδι (Κάτω Κόσμος) στο φως. Αυτή η μετάβαση γίνεται με την επέμβαση του Ερμή, ο οποίος μεταφέρει την Περσεφόνη στη γη. Όλο το δράμα δεν αποσκοπούσε δεν αποσκοπούσε στο να υπενθυμίσει ξανά και ξανά την ιστορία αυτή στους μυημένους, αλλά είχε κι’ έναν άλλο σκοπό, ο οποίος αποσκοπούσε στην ψυχοθεραπεία, δηλαδή στο πέρασμα από το σκότος της άγνοιας, τον πρωτόγονο τρόπο ζωής, εκείνο δηλαδή που χαρακτηρίζεται από τα ένστικτα, την αγριότητα, την απουσία έναρθρου λόγου και την έλλειψη οργανωμένου τρόπου ζωής στον πολιτισμό, στη γνώση του λόγου, στη χρήση του έναρθρου λόγου και επομένως στη διαμόρφωση ήθους και πολιτισμού.

Το ιερό δράμα έμοιαζε πολύ με αυτά που περιγράφει ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, δηλαδή περιελάμβανε την άφιξή της στην Ελευσίνα, την απαγωγή της κόρης της και εν τέλει την επανένωσή της με αυτήν καθώς και την εγκαθίδρυση ενός νέου τρόπου ζωής μετά τη κρίση. Οι θεοί αποφασίζουν η Περσεφόνη να μοιράζεται τη ζωή της ανάμεσα στον Όλυμπο και στον Άδη και με αυτό τον συμβιβασμό η Δήμητρα εγκαθιδρύει τη γεωργία και τα Μυστήρια.

Μέσα από το τελετουργικό τυπικό εμφανίζονται τρεις χρονικές δομές (three time frames – Sourvinou – Inwood, 2003: 30). Η πρώτη έχει να κάνει με το παρόν και με την εποχή που ακολούθησε τη μερική καταστροφή του ιερού της Ελευσίνας από τους Κοστοβόκους το 170 μ. Χ. Η δεύτερη αναφέρεται στο μυθικό παρελθόν, στο χρόνο της επανένωσης της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα και η τρίτη που αναφέρεται στην ιστορική περίοδο, στην φυσιολογική ροή που τώρα πλέον έχει χαθεί.

Το πρόγραμμα των Ελευσινίων Μυστηρίων έχει συνταχθεί από τον Γερμανό κλασσικό φιλόλογο Mommsen (Mommsen, 1898: 244 – 245).

Bοηδρ. 15 Ἀγυρμός18

18 Αποδ. «συνάθροιση, συγκέντρωση»

Βοηδρ. 16 Ἅλαδαι μύσται19 - πρόρρησις20

Βοηδρ. 17 Ἱερεῖα21

Βοηδρ. 18 Τά Ἐπιδαύρια μυεῖν 22– Δευτέρα θυσία – Τά ἡρῷα23

Βοηδρ. 19 Γεφυρισμοί 24

Βοηδρ. 20 Ἴακχος (Χορός εἰς το Καλλίχορον φρέαρ)

Βοηδρ. 21 – 22 Τελετή - Κυκεών25

Βοηδρ. 23 Πλημοχόαι26

19 Αποδ. «στη θάλασσα μύστες!» - Προτροπή του ιερέα προς τους μυημένους να εξαγνισθούν μέσω του υγρού στοιχείου προτού γίνουν κοινωνοί των ιερών μυστηρίων20 Αποδ. «ανακοίνωση»21 Αποδ. «θυσία ζώου»22 Γιορτή προς τιμήν του Ασκληπιού - Αποδ. «Μύηση στις γιορτές των Επιδαυρίων, αρχαίες αθηναϊκές γιορτές που τις προστάτευε ο Ασκληπιός, ο θεός της ιατρικής»23 Γιορτή προς τιμήν του Τληπτόλεμου και των άλλων ηρώων της Ελευσίνας.24 Γεφυρίζω = λέω αστεία, είμαι άκομψος, κοροϊδεύω. Το ρήμα αυτό προέρχεται από το ουσιαστικό «γέφυρα». Η έννοια αυτού του ρήματος προήλθε από τα αστεία και τα σκώμματα των Αθηναίων που εκστόμιζαν στη γέφυρα του ποταμού Κηφισού, στο δρόμο που ενώνει την Αθήνα με την Ελευσίνα, όταν η πομπή των μυημένων περνούσε πάνω από αυτό. Από αυτό το ρήμα προήλθαν στην αττική διάλεκτο τα ουσιαστικά «γεφυρισμός» (χωρατό, χοντρό αστείο), «γεφυριστής» (αυτός που περιπαίζει λέγοντας χοντρά αστεία) και «γεφύρις» (η γυναίκα του γεφυριού) – ο Ησύχιος αναφέρει χαρακτηριστικά (g469), ο Ηρακλείων, η πηγή από την οποία αντλεί αυτή τη λέξη, πιθανόν να έχει κάνει κάποιο λάθος θεωρώντας ότι η γυναίκα που στεκόταν στο γεφύρι και φώναζε χυδαία και περιπαικτικά λόγια στους μυημένους των Ελευσινίων Μυστηρίων ήταν πόρνη. Άλλοι συγγραφείς (Phot.g 96 – Suda.g 213) θεωρούν ότι η λέξη αυτή σημαίνει «ξένος» (Glazebrook – Henry, 2011: 233).25 Aπο το ρήμα «κυκάω» (ανακατεύω) - κυκεών - ῶνος (αττ. διαλ. κυκειῶ - κυκεῶ). Ο όρος αυτός δηλώνει ένα ποτό από αλεύρι, τυρί, κρασί και μέλι. Μεταφορικά δηλώνει τη σύγχυση, τον κλονισμό και το ανακάτεμα.26 Πλημοχόαι: [ετυμ. πλήμη + χέω] – Πήλινο αγγείο που χρησιμοποιείται για τις χοές (θυσίες που σκοπό είχαν να τιμήσουν τη μνήμη των νεκρών – λατ. libatio - ionis). Μέσα στο αγγείο αυτό έβαζαν υγρά (νερό, κρασί) και το έχυναν στο σημείο εκείνο που είχε ιερό χαρακτήρα.

Εικόνα 2. Ανάγλυφο από αττικό μάρμαρο που αναπαριστά τη Δήμητρα, τον Τριπτόλεμο και την Περσεφόνη (Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας)

Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι έκαναν οι μυημένοι στο εσωτερικό του Τελεστήριου. Ωστόσο, απαγορευόταν σε έναν μυημένο να ομιλεί για τα Ελευσίνια Μυστήρια σε όσους δεν ήταν μυημένοι. Κατά τη διεξαγωγή των μυστηρίων οι μυημένοι και οι μύστες πρόφεραν μερικές μυστικές φράσεις, οι οποίες ονομάζονται “τα λεγόμενα”.Στο τέλος της τελετής, οι ιερείς επεδείκνυαν στους μυημένους τα αντικείμενα και τα ιερά σύμβολα της Δήμητρας, ενώ μαζί με αυτά οι μυημένοι δημιουργούσαν χορευτικά σχήματα, τα οποία έδειχναν το νόημα κάθε συμβόλου που σχετιζόταν με τη λατρεία της Δήμητρας. Τα σύμβολα, οι κινήσεις, οι χειρονομίες και τα αντικείμενα δημιουργούσαν έναν ιερό χορό, ο οποίος μέσα στον ιερό χώρο του Τελεστήριου, αναπαριστούσε όλη την ιστορία της Δήμητρας και της Περσεφόνης, καθαγιάζοντας τα σύμβολα και τους μυημένους. Μέσα από τη τελετή και τα σύμβολα οι μυημένοι δέχονταν το ιερό φως, το οποίο με τη σειρά του διαφώτιζε τις καρδιές τους και τους φανέρωνε μέσα στο σκοτάδι της άγνοιας τις αξίες της θεάς Δήμητρας, την έννοια της γέννησης, του θανάτου και της αναγέννησης μέσα από το σπόρο (Κόρη), ο οποίος πέφτει στη γη το χειμώνα και την άνοιξη βγάζει καρπούς. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς μας αναφέρουν ότι οι μυημένοι ήταν υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στις τελετές των “Μεγάλων Μυστηρίων” ξανά, ένα χρόνο μετά τη συμμετοχή τους στη τελετή μύησης, με σκοπό να γίνουν επόπτες. Ο επόπτης θεωρείτο ο υψηλότερος βαθμός μύησης.

6. Ελευσίνα – χώρος χορού ιερού – πηγή χαράς

«χαρά δέ τῇ διαχύσει καί ευπορίᾳ τῆς ροῆς τῆς ψυχῆς ἔοικε κεκλημένη» 27

(Πλάτων, «Κρατύλος», 419 c)

Στους πρωτόγονους λαούς – όπως και στους Έλληνες και στους Ρωμαίους κατά το πρωτόγονο στάδιο – ο χορός δεν αποτελεί ένα τρόπο διασκέδασης ή ένα μέσον για να περνά κανείς ευχάριστα την ώρα του, αλλά αποβλέπει σε ένα ρεαλιστικό σκοπό που θα ήταν δυνατόν να τον χαρακτηρίσουμε και μαγικό, δεδομένου ότι στο χορό ενεργεί μια κρυφή υπεράνθρωπη δύναμη, την οποία η τάξη των ιερέων προσπαθεί να θέσει ως παράδειγμα προς μίμηση για το καλό της κοινότητας. Αυτό είναι δυνατόν να συμβεί είτε με τη θετική έννοια, είτε με την αρνητική έννοια του όρου. Στη πρώτη περίπτωση έχουμε : α) τους αγροτικούς χορούς ή τους χορούς της γονιμότητας, οι οποίοι μέσω της μαγείας της μίμησης αποσκοπούν στο να δώσουν στους ανθρώπους τη χαρά της δημιουργίας και της γονιμότητας της φύσης, συχνά χρησιμοποιώντας με μαγικό τρόπο τον φαλλό ή σχήματα που παραπέμπουν σε λουλούδια, πουλιά και δέντρα, τα οποία είναι δυνατόν να ερμηνευθούν υποκειμενικά από τους ανθρώπους (δηλαδή είτε ως χυδαία, είτε ως όμορφα) (Encicl.Ital., 1931: 360 – 361 ). β) τους κυνηγετικούς χορούς, οι οποίοι γίνονται γύρω από ένα συγκεκριμένο ζώο (όπως το άλογο που σχετίζεται με τη λατρεία της Δήμητρας στην Αρκαδία), δηλαδή γύρω από τη μορφή του ή το νεκρό του σώμα ή ακόμη και τη χρήση μιας μάσκας που αναπαριστά το πρόσωπό του. Αυτός ο χορός είναι μέρος ενός τυπικού που στοχεύει στην αύξηση της γονιμότητας και στη βελτίωση των επιδόσεων του κυνηγού, όταν αυτός πηγαίνει για κυνήγι.γ) τους πολεμικούς χορούς, κατά τη διάρκεια των οποίων τα μέλη μιας κοινότητας μιμούνται μια ενέδρα ή μια μάχη με τον εχθρό, με σκοπό να προετοιμασθούν ψυχολογικά για μια μελλοντική μάχη. Τα Ελευσίνια Μυστήρια διαμορφώθηκαν μέσα στο χρόνο, χάρις στην ένωση των αγροτικών και των κυνηγετικών χορών, οι οποίοι χαρακτήριζαν το ελληνικό γένος ήδη από την αρχή της ιστορικής του πορείας. Αναφορικά με την αρνητική έννοια, οι χοροί λειτουργούν ως φάρμακο, έχουν δηλαδή θεραπευτικό – καθαρτικό χαρακτήρα. Με απότομες και γρήγορες κινήσεις σε ανοιχτό χώρο ή στη φύση, με χειρονομίες που μιμούνται τη κάθαρση, με δάδες αναμμένες στα χέρια, οι άνθρωποι θεωρούν ότι είναι σε θέση να καθαγιάσουν έναν τόπο ή να διώξουν το κακό από αυτόν. Επίσης, πιστεύουν ότι μέσω της φωτιάς είναι δυνατόν να ελευθερώσουν ένα πρόσωπο από την αμαρτία (από το θάνατο ή το κακό) ή να καθαρίσουν ένα πράγμα που είναι ιερό από τις ακαθαρσίες και τα απορρίμματα που το μολύνουν. Ακόμη, οι άνθρωποι μιμούνται μέσω του χορού τη μάχη του καλού με τους δαίμονες (το κακό), με στόχο να τους διώξουν μακριά. Αυτό γίνεται στην Αυστραλία με τη φυλή Arunta, τα μέλη της οποίας συνηθίζουν να χορεύουν έναν άγριο χορό, όταν επιστρέφουν από το πόλεμο, με σκοπό να απομακρύνουν τα πνεύματα αυτών που σκότωσαν στη μάχη.

Η θεραπευτική διάσταση του χορού που εκτελούσαν οι μύστες στα Ελευσίνια Μυστήρια προέρχεται ακριβώς από τον συμβολισμό της Δήμητρας και της Περσεφόνης με τις φυσικές δυνάμεις (Γέννηση – Ζωή – Θάνατος - Αναγέννηση), οι

27 «Η χαρά φαίνεται ότι έχει ονομασθεί έτσι από τη διάχυση και την ευτυχία των κινήσεων της ανθρώπινης ψυχής» -

οποίες καθορίζουν το κύκλο της ζωής των Ελλήνων. Η Δήμητρα είναι εκείνη ακόμη που περιορίζει τα βίαια ένστικτα των ανθρώπων με τη δημιουργία νόμων, θεσμών και εθίμων, τα οποία μεταμορφώνουν τον άνθρωπο από άλογο σε έλλογο όν. Στη θρησκευτική σφαίρα, η υπεράνθρωπη φυσική δύναμη, η οποία προέρχεται από τη μαγεία του χορού, μετατρέπεται σε δαιμονιακή δύναμη, την οποία η θεότητα διαχέει στους χορευτές, παράγοντας τα ίδια αποτελέσματα όπως και στη μαγεία. Η υπεράνθρωπη φυσική δύναμη που πηγάζει από το χορό διαμορφώνει μύθους και ιστορίες, ιδρύει θεσμούς και παράγει ονόματα, τα οποία πολλές φορές γίνονται ανθρωπωνύμια ή τοπωνύμια. Ο χορός στα Ελευσίνια Μυστήρια συγκλονίζει τη συνείδηση, προσβάλλει το κακό, μέσα από το χορό και τη μουσική και στη συνέχεια διδάσκει μέσα από εικόνες και οράματα, μέσα από το κυκεώνα και τα μεθυστικά αρώματα της φύσης, δημιουργεί μυστική κοινωνία με το θείο. Ο θρησκευτικός χορός στα Ελευσίνια Μυστήρια διδάσκει τα μυστικά της φύσης και φωτίζει τα σκοτάδια της ψυχής, οδηγώντας τον άνθρωπο στο φως των αστεριών. Ο χορός μοιάζει με ένα συλλογικό όργανο που πάλλεται και που συγχρόνως καθοδηγείται από τη χαρά της ζωής. Με τη φωτιά και με τις κινήσεις ο μύστης εκφράζει τον ενθουσιασμό του στον άλλον, διεγείρεται και παρασύρεται από τη δίνη του χορού στο κόσμο των αισθήσεων και των παραισθήσεων. Ο χορός αποτελεί βασικό στοιχείο των Ελευσινίων Μυστηρίων. Είναι ένας κυκλικός χορός, που χορεύεται ατομικά, διαγράφοντας κύκλους, κατά την εκτέλεση του οποίου ο χορευτής μιμείται το κύκλο της ζωής ή τον χρόνο, ο οποίος έχει κυκλική πορεία. Η φωτιά συμβολίζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ανθρώπινης ψυχής που καταλήγει εκεί που είναι το φως, το πυρ, ο αιθήρ, δηλαδή στα στοιχεία της φύσης και γίνεται ένα με αυτά. Μοιάζει, ίσως, με τους σύγχρονους χορούς που χορεύονται με πυρσούς από επαγγελματίες χορευτές και ακροβάτες στο τσίρκο ή σε κέντρα διασκέδασης. Αυτό δείχνει ότι ακόμη και σήμερα επιβιώνουν κάποια κομμάτια αυτού του λατρευτικού τυπικού. Η σημασία του χορού περικλείεται στο τοπωνύμιο «Ἐλευσίς», το οποίο εκφράζει την αρμονική κίνηση του σώματος και των όντων (η αρμονική κίνηση δηλώνεται με τη ρίζα *ελευθ- ). Μέσω του χορού ο άνθρωπος χαράσσει μια νέα πορεία, απελευθερώνεται από το κακό και τα βάσανα και φθάνει στην ευτυχία που είναι η κοινωνία με το θείο.

Ο άνθρωπος χορεύει τον «αιθέριο χορό των αστεριών», δηλαδή η ζωή του μοιάζει με μια έναν χορό που οι κινήσεις του τον οδηγούν στην αγάπη, στο φως. Μεταφορικά, τ’ αστέρια και οι πλανήτες μοιάζουν με ομάδα χορευτών που εκτελούν έναν ουράνιο,

αιθέριο χορό (Zaminer, 2003:249). Οι «αἰθέριοι χοροί»28 (Eur. El. 467) των αστεριών που αναφέρει ο Ευριπίδης είναι βέβαιο ότι ήταν οι χοροί των Ελευσινίων Μυστηρίων, διότι ο άνθρωπος είναι πλασμένος από ύλη, έχει θεία υπόσταση και μέσω της γλώσσας «κινείται» αρμονικά στο χώρο και στο χρόνο, ενώ μέσα από το χορό διαγράφει τη πορεία εκείνη που τον οδηγεί στ’ αστέρια29. Ο Κerényi (Kerényi, 1991: 23) υποστηρίζει τη παραπάνω άποψη και τονίζει ότι η Ελευσίνα δεν αποτελούσε για τους αρχαίους μια απλή πόλη, αποτελούσε το μέρος όπου γεννήθηκαν οι αρχετυπικές μορφές της γυναίκας (Δήμητρας - μητέρας) και της Κόρης, οι οποίες εμπνέουν τον άνθρωπο και όλα τα όντα της φύσης. Γι’ αυτό και όσοι συμμετείχαν στα Ελευσίνια ήταν σε θέση να κατανοήσουν τη διπλή σημασία του τοπωνυμίου: Ἐλευσίς - ἔλευσις (άφιξη), η οποία δηλώνει το ταξίδι με χορό προς την ευτυχία και το φως των αστεριών αλλά και τη προετοιμασία για το ταξίδι μετά το τέλος της ζωής, προς Ηλύσια Πεδία, στο ευλογημένο βασίλειο (ο όρος «Ἠλύσια » και το τοπωνύμιο «Ἐλευσίς» σχετίζονται σύμφωνα με τους κανόνες της διαβάθμισης των φωνηέντων και προέρχονται από τη ρίζα *ελευσ - ).

28 Eur.Ion.1079 – 1086 – Στη τραγωδία αυτή ο Ευριπίδης κάνει τη θάλασσα και τον ουρανό να απαντά στο χορό που αποτελείται από τους μυημένους στα Ελευσίνια Μυστήρια, καθώς αυτοί φθάνουν στην Ελευσίνα, για να συμμετάσχουν στα μυστήρια. Ο Ευριπίδης αναφέρει ότι ο ξάστερος ουρανός του Δία αρχίζει το χορό, η βασίλισσα της σελήνης (η Εκάτη) χορεύει μαζί με τις πενήντα κόρες του Νηρέα στη θάλασσα και στη δίνη των ρευμάτων, με σκοπό να τιμήσουν τη Κόρη με τη χρυσή κορώνα και την ιερή Μητέρα. Ο αρχηγός ομάδας των χορευτών στη γη ήταν ο όμορφος και νεαρός θεός Ίακχος, ο οποίος κρατούσε μια δάδα αναμμένη και πίσω από αυτόν προχωρούσαν ευλαβικά οι χορευτές, οι οποίοι φώναζαν σ’ αυτόν «Ἴακχος, Ἴακχος!». Ακόμη, ο Αριστοφάνης (Αr.Ran. 316) αναφέρει ότι οι φωνές των μυημένων στα Ελευσίνια Μυστήρια έχουν τέτοια ένταση που αντηχούν μέχρι το Κάτω Κόσμο, στη κατοικία των ευλογημένων, οι οποίοι στη ζωή είχαν μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια και τώρα συνεχίζουν να χορεύουν στα Ηλύσια Πεδία. Με αυτό τον τρόπο ο ουρανός, η γη και ο Άδης ενώνονται με τον χορό (Kerényi, 1991: 9). 29 Ἐλευσίνα. Με αυτό το όνομα αναφέρεται και μια ιδιαίτερη θεότητα στη Λατώ της Κρήτης, στην οποία οι κάτοικοι ορκίζονταν κατά προτίμηση. Εκεί, όπως και στη Σπάρτη, μαρτυρείται η επίκληση «Ἐλευσινία» για τη Δήμητρα και την Εἰλειθυία. Η Ἐλευθώ, η Ἐλευσία και η Ἐλευθία είναι οι θεές προστάτιδες του τοκετού και της αναπτύξεως των όντων μετά τη γέννησή τους. Στη Σπάρτη λατρευόταν η Ἐλευσία και από εκεί μεταφέρθηκε και στη Κρήτη ταυτιζόμενη με την Εἰλειθυία. Το όνομα απηχεί την ευοίωνη και άπονη έλευση του βρέφους προς το φως. Επίσης, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την επίκληση «Ἐλευσινία», με σκοπό να αναφερθούν στη Δήμητρα, στη Κόρη καις τη Χλόη, ιδίως στην Ελευσίνα, στην Αθήνα, αλλά και σε πολλές άλλες πόλεις και πιο συγκεκριμένα στα Πλαταιές, όπου έγινε η μάχη του 479 π.Χ., στη Θελπούση της Αρκαδίας, όπου υπήρχαν πολλοί ναοί της Δήμητρας, στους οποίους τελούσαν «μυστήρια» και αγώνες κάλλους. Ακόμη ναοί της Δήμητρας υπήρχα σε πολλές πόλεις της Λακωνικής (Θήραις, Έλος, Γύθειο, Αμύκλες κ.α.) αλλά και στην Επίδαυρο. Ως επίκληση της Άρτεμις εμφανίζεται στη Λακωνία, στη Σικελία, στην Αντιόχεια κ.α.