Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

Τίτλος πρωτοτύπου:D IE ODYSSEE DES MARXISM US

A uf den Weg zum Sosialismus

Έχδοτιχδς Οίκος 2. I. Ζαχαρόπουλος, 1973 Μαυρομιχάλη 7 — ‘AWjvai — Τηλ. 60δ.601

NORBERT LESER

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ TOY ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

Στό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό

μεταφραστής

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ

Σ. I. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

Α Θ Η Ν Α Ι

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Σημβίωμα τοΟ συγγραφέα ................................................................................ θΕ ίο α γ ω γ ή ............................................................................................................ 11Κεφάλαιο 1 Ό μαρξισμός πεδίο Αντιθέσεων ......................................... 16

Κεφάλαιο 2 Μάρξ χαΐ Λ έ ν ιν ..................................................................... 49

Κεφάλαιο 3 Μάρξ καί Κάρλ Κ άοοτοχυ .................................................. 119Κεφάλαιο 4 Μάρξ χαΐ Μ παχοόνιν............................................................ 211

Κεφάλαιο 5 Μάρξ καί Μ α τσ ίν ι.................................................................. 249

Κεφάλαιο 6 Μάρξ χαΐ Κέυνς — Μάρξ καί Τ ζ ίλ α ς .............................. 276Κεφάλαιο 7 Μάρξ καί Σοπεγχάουερ — Μάρξ χαΐ Φρόοντ .............. 297Κεφάλαιο 8 Μάρξ και Σάρτρ — Μάρξ χαΐ Άντ<5ρνο............................. 321

Ε π ίλ ο γ ο ς ............................................................................................................ 369Ευχαριστήρια το5 συγγραφέα ......................................................................... 868Β ιβλιογραφ ία ...................................................................................................... 369

Meinen lieben Eltern in Dankbarkeit

ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Σ ά ν άηόφοιτος ουμανιστικού γυμνασίου δπον οτό πρόγραμμα δ ι­δασκαλίας ή στιουδή τής άρχαίας έλληνικής γλώσσας κατείχε μια σημαντικότατη θέση, καί σάν ταχτικός έπιοχέτττης τή ς 'Ε λ ­λάδας που ή έπαφή μέ τή χώρα xa l τους άνθρώπους τη ς μέ I- καμε φ ιλέλληνα, μον ίδω σ ε μια Ιδιαίτερη, άναπάντεχη, άλλά καθόλου άπρόσδεκτη χαρά τό γεγονός Οτι ή πρώτη μετάφραση τον βιβλίου μον ί γ ιν ε στην Ε λλη ν ικ ή γλώοοα. Ή έλληνικη μυ­θολογία καί 7ΐοίηση μον χρησιμέυσαν σάν μέσο καί οάν αφετηρία νά μεταφράσω τΙς βασικές θέσεις τον βιβλίου μον οέ μια συμ­βολική γλώσσα καί σάν σύμβολα νά τΙς κάνω κατανοητές. ·

Ή Ιστορική άνάπτυξη τοΰ μαρξισμόν καί τοΰ συνδεμένου μαζί του σοσιαλισμού έννοεϊται οάν μια Ιθ ά κ η , σάν Ινα σύνολο περι- 7ΐλανήσεων καί λοξοδρομιών που δμω ς δλες μαζί έπιζητοϋν οάν σωτήριο λιμάνι την Ίθ ά χη τής πραγματοποίησης. 'Η Ιθ ά κ η αυ­τή, που θά είνα ι μιά κοινωνία στην δποία θά Εχουν πραγματο­ποιηθεί καί θά είνα ι παρόντα δλα τά βασικά στοιχεία τον σο­σιαλισμού, δέν ίχ ε ι άκόμη έπ ιτενχθεϊ ok καμιά σνγκεκριμένη κοινωνία καί δέν υπάρχει έπ ίσης καμιά έγγύηοη δτι ή όλοκλή- ρωση τον Ιδανικον τον σοσιαλισμού θά άνασταλει καί θά συνταυ­τισ τεί μέ μιά όρισμένη μορφή φαινομένου. Έ π \ πλέον ή πρα γμα ­τοποίηση αντον τον Ιδανικον μπορεΐ νά είναι μόνο άουμπτωτική κι άκόμα, στην περίπτω ση μ ιας μερικής ίπ ιτνχ ία ς , νά άπειλεΐ- ται πάντα άπό τόν κίνδυνο τής άποτυχίας καί τής Οπισθοδρόμη­σης. Κ ι δμω ς, παρά τά άντίθετα έμπ*ίδια, παύουμε νά έπ ιδιώκου- με, π .χ. μ ιά όλοκλήρωση δλων τω ν άντκράσεων τή ς ίδ ια ς μας τής ζω ής στην ένότητα τής έκφραζόμενης οτό χώρο καί τό χρό­νο προσοκιικότητας μας; Κ αί γ ια τ ί νά μήν άναγνωρίσουμε στην κοινω νία την πιθανότητα που δίνουμε οτόν ίδ ιο τόν έαυτό μας, έφόσο έμ εϊς δέν έγκαταλείπουμε τόν άγώ να; "Οσο λίγο ι λόγοι ντιάρχουν γ ιά έπιπόλαιη αίοιοδοξία, τόσο λίγο άπό τό δλλο μέ­

ρος είμαστε καταδικασμένοι νά βγάλουμε Αρνητικά συμπεράσμα­τα Από την ίσαμε τώ ρα Ιστορική πείρα καί νά δεω ρονμε την πραγματικότητα άρνητικά προδικασμένη. Γ ια τ ί Αν Αρνη&ονμε τό ντετερμινιστικό στοιχείο τοΰ μαρξισμόν, ούμφκονα μέ τό 6ποιο 6 οοσιαλ.ισμός είναι μιά Ιστορική Αναγκαιότητα κ ι δχ ι άπλώς τό πο&ονμενον xa l προχωρήσουμε στήν Αντίληψη δτι άποτελεΐ μιά έπ ι9υμητή δυνατότητα κ ι δχ ι μιά βεβαιότητα υψωμένη πάνω ά­πό κό&ε Αμφιβολία, δέν μπορούμε νά πέοονμε οτό λά&ος νά 9ε-

'ωροϋμε αυτό των ί γ ιν ε σαν Αναπόφευκτο xa l σάν τή μοναδική δυνατότητα. Π ολύ περισσότερο μπορεΐ νά συμβαίνει τό Αντίθετο, δτι δηλαδή οΐ δρόμοι τοΰ παρελ&όνιος ήτανε λαθεμένες έξελί- ξ ε ις 71ου μπορούσε νά άποφευχύονν καί ί ν πάση περιπτώ σει δέν μπορεϊ ν’ Αποτελονν Αδιέξοδα δταν διδαχτούμε Απ' τά λά9η πού ΐγ ιν α ν καί μέ μιά νέα στρατηγική καί τακτική βγούμε ϊξ ω άπ’ αϋτούς. Ό δρόμος δηλαδή γιά τήν Ί&άκη, την ποΰητή σοσιαλι­στική κοινωνία δέν είναι χα&όλου απλός xal εύκολος, Αλλά δύ­σκολος καί μέ πολλά παρακλάδια, δμως δχι καϊ δ ίχω ς ίλπ ίδα . Είνα ι δύσκολο νά Αποφαν&εΐ κανείς πότε καί που &ά ϊχουμε νά κάνουμε μέ μελω δίες σειρήνων %al πλαστούς μνηστήρες που πρέ­πει νά Αποφύγουμε καί στήν περίτττοίοη αυτή κανένας δέν είναι Απαλλαγμένος Από τόν κίνδυνο νά χάνει λά&η καϊ σφαλερές έχτι- μήσεις. Γ ια τ ί Ινώ δέν υπάρχει ίνα ς μοναδικός ευλογημένος δρό­μος πρός τό σοσιαλισμό, ύπάρχουν δρόμοι που φέρνουν ατό σκο­πό ή τουλάχιστο τόν Επιδιώκουν καί τέτοιοι πού Μ οφάνερα ε ί­ναι παραπλανητικοί καί όδηγοΰν οέ παραστρατήματα. Ή πίστη καί ή ΐξυιτνη Αντίσταση στους πειρασμούς, κατά τό παράδειγμα τής Π ηνελόπης, είναι ή μοναδική συγκεκριμένη δυνατότητα νά διαχω ριστεί ή ίρα Απ’ τό στάρι καί νά δ ιαφ υλαχτεΐ ή φλόγα τον σοσιαλισμού.

Τ ό βιβλίο αυτό δέν ίχ ε ι τήν πρόθεση νά Αναμιχ&εΐ ο ύ ς Εσω­τερ ικές υποδέσεις τής ’Ελλάδας καί νά δώσει, Από μιά 9έοη Ανωτερότητας, συμβουλές στους Αν&ρ'ώπους αυτής τής χώρας. Ά λ λ ά δφ είλε ι νά προσφέρει στή διανόηση αύτής τής χώρας, που ή ίδ ια ξέρε ι καλύτερα τ ί τής χρειά ζετα ι xa l τ ί τή ς είνα ι χρή­σιμο, μ ιά βοήθεια προσανατολισμού μέσα οτήν τόσο περίπλοκη πραγματικότητα τόσο μέσα δσο καί Εξω Από τήν Ε λλά δα .

ΝΟΡΜΠΕΡΤ ΛΕΖΕΡ

10

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Τό γεγονός δτι δέν πραγματοποιήθηκε ή Αναμενόμενη Απ’ τόν Μ άρξ νίκη τού σοσιαλισμού στα προχωρημένα βιομηχανικά κρά- τη προσκαλεΐ Αντίπαλους καί όπαδούς τοΰ σοσιαλισμού νά πάρουν θέση. Γελασμένοι στις έλπίδες τους καί χτυπημένοι στ'ις πεποιθή­σεις τους, από τήν αποτυχία τών μαρξιστικών φιλοδοξιών, βΐ φ ί­λοι τοΰ σοσιαλισμού Εχουν τήν τάση, μπροστά στήν πρόκληση αύ- τή, ν’ αποδώσουν με κάθε τρόπο στή λαθεμένη Ανθρώπινη συμ­περιφορά τή μοναδική ευθύνη για τήν παρέκκλιση Απ’ τό σιδερέ­νιο μονοπάτι τής Ιστορικής Αναγκαιότητας. ’Ιδιαίτερα Μ. δρθόδο- ξοι μαρξιστές, πού είναι δεμένοι στή σκέψη ύπαρξης μιβς αΐτιώ- δους αναγκαιότητας καί στό δόγμα τής ένότητας θεωρίας καί πρά­ξης, πιστεύουν πώς μέ τόν τρόπο αυτό μπορούν ν* Αφήσουν Απεί­ραχτες τις βασικές θεωρητικές θέσεις τους που τους δγγυώντβι δπως καί πρώτα τό σοσιαλισμό 6 όποιος τους είναι δλλωβτε Αδια­νόητος δίχως αυτές.

Σ τήν πραγματικότητα ώστόσο υίοθετοΰν μιά πρόσθετη υπόθε­ση πού αλλάζει ριζικά τήν κύρια άποψη πού καλείται νά υποστη­ρίξει. Γιατί, δν ή λαθεμένη ανθρώπινη συμπεριφορά είναι σέ θέ­ση νά καταργήσει τήν Ιστορική Αναγκαιότητα κι δχι μόνο νά κα­θυστερήσει καί νά βαρύνει στήν Ιστορική έξέλιξη, Αλλά καί νά Αμφισβητήσει τις κύριες γραμμές της κι Ακόμη νά έξαφανίσει τό σκηνικό τοΰ πραγματικού Ιστορικού συμβάντος, Εχει Από κεί καί πέρα κανένα νόημα ή έπιμονή στήν δποψη δτι υπάρχει μιά Αναγ­καιότητα φυσική στήν Ιστορία; Μήπως θά είναι περισσότερο λο­γικό νά φέρουμε τήν κριτική Ισαμε τήν Αφετηρία τών θεωρητι­κών προϋποθέσεων καί νά παραδεχτούμε δτι ό σοσιαλισμός δέν ή-

11

τον τίποτε παραπάνω άπό μια Ιστορική δυνατότητα κ ι δτι μέ τήν πεποίθηση πώς είναι κάτοχος ένός μηχανισμού πού έγγυδτα ι τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης δέν Εδωσε πάντα τί» καλύτερο ποΰ είχε νά δώσει; ’Ακριβώς αυτό τό συμπέρασμα θέλουν ν’ άποφύ- γουν πολλοί άπό τους έκπρόσωπους τής μαρξιστικής όρθοδοξίσς, γιατί, λαθεμένα, πιστεύουν πώς μιά έγκατάλειψη τών θεωρητικών προϋποθέσεων, πού εγιναν προβληματικές, αδικα κάνει προβλη­ματικά κι άκόμη βάζει σέ κίνδυνο τά συνδεόμενα μαζί τους πολίτ τικά συμπεράσματα τοΰ σοσιαλισμού ή γιατί, δσο Εχουν νά υπερα­σπιστούν καθιερωμένα συμφέροντα, φοβούνται και με τό δίκιο τους πώς μέ τήν παραίτηση άπό τή θεωρία είναι έπίσης υποχρεω­μένοι νά παραιτηθούν κι άπό τή δυνατότητα νά διακηρύσσουν τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης καί τήν Ιστορική αναγκαιότητα μιάς όρισμένης πολιτικής κι άκόμη άπό τή δυνατότητα νά άνοσοποιοΰν τήν πραγματικότητα τής δικής τους κυριαρχίας.

Ο ί άντίπαλοι πάλι τών παραστάσεων τών πολιτικών σκοπών τοΰ σοσιαλισμού, άπό τήν πλευρά τους, δέ βρίσκονται σέ άμηχανία καί αντιδρούν στό υλικό τής Ιστορικής έμπειρίας έπίσης μ’ Ενα τέχνα­σμα πού είναι σέ αντίφαση μέ τις άντιλήψεις πού αυτοί άποδέχον- τα ι συνήθως. 'Ικανοποιημένοι γ ιά τό λόγο δτι δέν έκπληρώθηκε ή προσδοκία τοΰ Μάρξ, θεωρούν τήν πραγματικότητα τοΰ γεγο­νότος σάν αρκετή άπόδειξη τής άναγκαιότητας του. Έ νώ συνηθί­ζουν νά μιλούν γ ιά τήν έλευθερία τής δράσης καί κατηγοροΰν τό μαρξισμό πώς μέ τό ντετερμινισμό βιάζει αύτή τήν έλευθερία, δέν είναι πρόθυμοι νά παραδεχτούν αύτή τή σωστή άποψη καί στήν περίπτωση της άποτυχίας πραγματοποίησης τοΰ σοσιαλισμού καί νά δμολογήσουν πώς δ σοσιαλισμός είχε βέβαια τή δυνατότητα καί τήν πιθανότητα νά πραγματοποιηθεί, άλλά αύτή ή δυνατότητα καί πιθανότητα χάθηκε — ίσως μόνο προσωρινά — αποκλειστικά καί μόνο έξαιτίας ένός δρισμένου τρόπου χρησιμοποίησης τής άνθρώ- πινης έλευθερίας πού έν πάση περιπτώσει μπορούσε καί νά άπο- φευχθεΐ καί νά μήν ήταν αύτός πού στήν πραγματικότητα υπήρ­ξε. ’Επειδή γ ιά λόγους οικονομικών συμφερόντων καί πολιτικής μνησικακίας θεωρούν τό σοσιαλισμό ανεπιθύμητο, τόν χαρακτηρί­ζουν, δίχως πολλά λόγια, σάν Απραγματοποίητο καί ανακαλύπτουν στήν Ιστορική έμπειρία Ελκυστικό καί φαινομενικά άκαταμάχητο

12

υλικό που Επιβεβαιώνει αυτή την προκατάληψη. Σ τήν πραγματι- κότητα δμως μπορούν νά χρησιμοποιήσουν τήν Ιστορική έμπει­ρία γ ια νά στηρίξουν τήν έπιχειρηματολογία τους μόνο μέ μιά μέ­θοδο λογικής λαθροχειρίας ή νά ρθοΰν σέ Αντίθεση μέ τΙς ίδιες τΙς πεποιθήσεις τους πού κατά τά αλλα τις διατηρούν σταθερά.

Έ νώ λοιπόν οΐ δρθόδοξοι μαρξιστές όπαδοί τοΰ σοσιαλισμού δίτ στάζουν νά κριτικάρουν τή θεωρία γ ιά νά μή βάλουν σέ κίνδυνο τό περιεχόμενο τής βούλησης, οΐ πολιτικοί αντίπαλοι τοΰ σοσιαλι­σμού δειλιάζουν νά παραχωρήσουν έλεΰθερο χώρο στήν έλευθε­ρία, άκόμη κι έκεϊ πού θά μποροΰσε νά έπιδράσει θετικά γ ιά τό σοσιαλισμό καί βγάζουν τό ανεπίτρεπτο συμπέρασμα γ ιά τήν άπό δπσψη άρχών Ανυπαρξία δυνατοτήτων γ ιά τήν πραγματοποίηση τοΰ σοσιαλισμοΰ. Φίλοι λοιπόν καί έχθροί τοΰ σοσιαλισμού Απο­κλειστικά καί μόνο γ ιατί δέ θέλουν ή δέν μπορούν νά παραδε­χτούν πώς ή Ιστορική έμπειρία δέν απάντησε καθόλου στό βασι­κό έρώτημα δν ό σοσιαλισμός είναι έπιθυμητός καί πραγματο­ποιήσιμος, Αλλά μόνο σάν πρόβλημα τό παρουσίασε, Αποδέχονται Αψήφιστα Αντιφάσεις στις Ιδιες τις Αρχές τους καί πιστεύουν πώς μπορεΐ νά σηκώσουν αυτές λαθεμένα συμπεράσματα. "Οσο πιό φα­νερό είναι δτι θεωροΰμε τήν Ιστορική έμπειρία σάν μιά ύπέρ ή κατά Απόδειξη ξεκινώντας Από μιά θέση έπιδοκιμαστικής ή Αρ­νητικής Αξιολογικής έκτίμησης, τόσο πιό Ακάθαρτος καί Αστήρΐτ κτος είναι αυτός ό τρόπος πορείας. Κ αί ή όρθόδοξη μαρξιστική Απολογητική καί ή χυδαία κατηγορία τοΰ Αντιμαρξισμού Εχουν συντελέσει στήν παραμόρφωση τής δψης τών θεμελιακών προβλη­μάτων τοΰ σοσιαλισμού καί όδήγησαν στή δημιουργία μιας λαθε­μένης έναλλακτικής λύσης ή δποία συνίσταται στή θέση: ή θά συνδεθεί ό σοσιαλισμός, γ ιά τό καλό καί τό κακό, μέ τή μαρξιστι­κή θεωρία γ ιά νά τή σο'ισει Απ’ τό ξεγλίστρημα στήν Αρχή τής μή ΰποχρεωτικότητας ή μαζί μέ τή μαρξιστική θεωρία θ* Απορ- ριφθεΐ κι δ σοσιαλισμός.

Ο ί έργασίες, πού βρίσκονται συγκεντρωμένες σ’ αυτό τό βιβλίο, Αποτελοΰν μιά προσπάθεια που Αποβλέπει στήν Απομόνωση καί Ανασκευή δρισμένων στοιχείων που σάν Ιστορικό Αμάλγαμα είσ- χώρησαν στή μαρξιστική θεωρία καί Αποτελοΰν ή μπορεΐ νά Απο- τελέσουν στό μέλλον Ανασταλκτικά ή προωθητικά αίτια στήν έξέ-

18

λιξη του σοσιαλισμού. ’Επειδή 6 μαρξισμός υπάρχει γ ια χάρη τοΰ σοσιαλισμού κι δχι αντίθετα, πρέπει νά έξεταστεί άπό τήν άποψη τής καταλληλότητας του νά μετατρέψει τις σοσιαλιστικές έπιδιώ- ξεις σέ κοινωνική πραγματικότητα. ’Επειδή δμως καί 6 σοσιαλι­σμός δέν είναι μιά τελειωμένη καί χωρίς αντιφάσεις ύπαρξη, άλ­λα μιά σύνθεση διαφόρων παραγόντων πού έπιδροΰν ό ίνας στόν Αλλον, είναι ανάγκη τά στοιχεία τοΰ σοσιαλισμού καί τά στοιχεία τοΰ μαρξισμού νά συναρμολογηθούν με τέτοιο τρόπο που οΐ πα­ραστάσεις καί τό περιεχόμενο πού παρουσίασε ό σοσιαλισμός καί άρθρωσε ό μαρξισμός νά άποκτήσουν τή μεγαλύτερη πιθανότητα νά μετατραπούν σέ πράξη. Καί ακριβώς δν δέν ξεκινά κανείς άπό τήν Ιδέα δτι υπάρχει μια προκαθορισμένη αρμονία καί ένότητα άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη είναι υποχρεωμένος νά στή­σει μια γέφυρα πού θά ένώνει τις θεωρητικές απόψεις μέ τις σο­σιαλιστικές τάσεις καί θ ’ αποσπά άπό τό κάθε φορά Ιστορικό σύ­στημα Αναφοράς τό μέγιστο τών Ιστορικών δυνατοτήτων. 01 συγ­κεντρωμένες σ’ αυτό τό βιβλίο έργασίες δέν πρέπει νά θεωρηθούν άπλά καί μόνο σάν Ακαδημαϊκές συζητήσεις πάνω σ’ Ενα δύσκολο θεωρητικό πρόβλημα, άλλά σά μιά συνεισφορά που Αποβλέπει στήν Αποσαφήνιση τοΰ τρόπου διαμόρφωσης τών σοσιαλιστικών έπι- διώξεων στις όποιες ό συγγραφέας όμολογεΐ πώς πιστεύει.

Γ ιά τήν Αποκάλυψη της προβληματικής πού περικλείνεται, άπό τό ϊνα μέρος, στήν αντιπαράσταση τοΰ μαρξισμοΰ μέ τό σοσιαλι­σμό, κ ι Από τό άλλο τοΰ μαρξισμοΰ καί τοΰ σοσιαλισμού μέ τήν Ιστορική έμπειρία, προτιμήθηκε ό Ιδανικά τυπικός τρόπος τής αν­τιπαράθεσης τών μαρξιστικών δηλώσεων καί προσδοκιών μέ σο­φούς καί ρεύματα πού προβάλλουν καί θίγουν νευραλγικά σημεία τοΰ μαρξιστικού συστήματος καί τών όποιων ή θέση Απέναντι στό σύστημα τοΰ μαρξισμού, ή Από μέρους τους Αποδοχή ή Απόρριψη του έπιδροΰν καθοριστικά στόν ίδιο τό σοσιαλισμό. Π αρ’ δλα αυ­τά δέν Ισχυριζόμαστε πώς παρουσιάζουμε μιά όλοκληρωμένη άπο- γραφή καί διευκρίνιση τής προβληματικής τοΰ μαρξισμού, Αλλά μόνο δτι προσφέρουμε στή σκέψη μερικές συναρτήσεις πού είναι δξ ιες προσοχής καί πού, γ ιά τούς λόγους πού σκιαγραφήσαμε, Ε­χουν παραδοσιακά παραμεληθεί.

14

Κ εφάλαιο 1

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΠΕΔΙΟ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ

Μιά προσπάθεια να συλληφθεΐ ό μαρξισμός σάν πνευματικό σύνο­λο καί νά ξετυλιχτεί όλόκληρο τό σύστημα άπό μιά θέση πού νά διευκολύνει τό πέρασμα σ’ δλα τά συστατικά μέρη τοϋ πνευματικοϋ οίκοδομήματος πού έχτισαν στή διάρκεια τής ζωής τους οί κλασι­κοί Μάρξ καί Έ νγκελ ς, είναι καλύτερα ν’ άρχίζει άπό τή χρονο­λογική σειρά πού άκολούθησε ή έξέλιξη τών έργων τους, γ ι ’ αύτό θά στραφοϋμε κατ’ άρχάς στά κείμενα ττ]ς νεαρής τους ήλικίας στά όποία συγκαταλέγεται δλη ή φιλολογική παραγωγή τους μέ­χρι καί τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Μέ τό τελευταίο αύτό ντοκου­μέντο ή πολιτική καί άνατρεπτική δραστηριότητα τών δυό κλασι­κών θά πάρει τή μορφή έκείνη πού γ ιά πολύν καιρό ταυτίστηκβ έντελώς μέ τό μαρξισμό. Αύτός είναι ό λόγος πού δσο δέν είχαν δημοσιευθεϊ δλα τά νεανικά κείμενα τους θεωροϋνταν σάν άποτε- λεσματική ή Ερευνα τοδ δρόμου πού φέρνει άπ’ τό κομμουνιστικό μανιφέστο — τήν πρώτη ώριμη καί έτοιμη γ ιά χρήση τής μαρξι­στικής θέλησης καί σκέψης έργασία — στίς μεγάλες καί συστημα­τικές έργασίες πού συγκεκριμενοποίησαν καί ποικίλανε τό βασικό θέμα τοΟ μανιφέστου αύτοϋ.

Ό άντίθετος δρόμος, άπ’ τό σύστημα στά νεανικά κείμενα ή ά­κόμη καί ή έρμηνεία τοΟ συστήματος στό φώς τών νεανικών έρ­γων, μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί μόνο ύστερα άπό τή δημοσίευση δλων τών νεανικών τους έργων, πού έγινε μέ άρκετή καθυστέρηση. Κ ι δμως ένώ ύπάρχουν κατευθύνσεις καί διανοητές πού δχι μόνο άποκαλύπτουν ξανά τόν νεαρό Μάρξ, άλλά καί τόν ΘεωροΟν κλει­δί γ ιά τήν κατανόηση δλου τοϋ έργου του, δέ λείπουν έπίσης καί οί έρμηνευτές πού — σχετικά |ΐέ τό αύτονόητο τοΟ ίστορικοΟ Μάρξ άλλά καί άπό αϊτια συστηματικά - διδακτικά — άποδίδουν στά νεα­νικά κείμενα μιά δευτερεύουσα σημασία, τά ΘεωροΟν κατά κάποιο τρόπο μόνο σάν ύλικό, σάν προετοιμασία καί περιγραφή τών αΐ- τίων τοΟ νόμου έκείνου πού μέ τήν τελική του διαμόρφωση καί τήν έναρξη τής έφαρμογτ]ς του πήρε στό σύστημα τοΟ Μάρξ τήν όρι- στική καί ύποχρεωτική μορφή μπροστά στήν όποία δλα τά προ­σχέδια ξεθωριάζουν καί γίνονται άπλοΐ ύπαινιγμοί. Δέν είναι δύσκολο νά μαντέψουμε δτι στό στρατόπεδο τών έξανεμιστών καί

16

άσημαντοποιών συναντιοϋνται κυρίως οί διαχειριστές τοϋ λενινι- στικτ)ς άπόχρωσης μαρξισμοϋ, άλλά καί οί έκπρόσωποι τών άλλων μαρξιστικών όρθοδοξιών, πού άναγκαστικά ύποκλίνονται μόνο μπρο­στά στά μεταγενέστερα έπιτεύγματα τοΟ Μάρξ, ένώ δλοι έκείνοι πού έξεγείρονται κατά τής έγκαταστημένης πραγματικότητας κυ­ριαρχίας, τόσο τοΟ καπιταλισμού δσο καί τής κοκκαλιασμένης Ορ­θοδοξίας δλων τών άποχρώοεων καταφεύγουν στά κείμενα τοϋ νεα­ρού Μάρξ πού τούς Αποζημιώνουν γ ιά τά λάθη καί τήν άναξιοπι- στία τοϋ συστήματος πού, στό σημερινό κόσμο, πολύ λίγα π ιά χρη­σιμοποιήσιμα σημεία στήριξης προσφέρει.-

’Αναφορικά πρός τήν προβληματική αύτή πού παρακάτω θά σχο­λιαστεί λεπτομερέστερα, δέν είναι καθόλου αύτονόητο, τό δτι άρ- χίζω μέ τόν παραμελημένο έπΐ τόσα χρόνια νεαρό Μάρξ. Ά π ό τό άλλο μέρος δέν ύπάρχει κανένας λόγος νά μήν τό κάνω. Έ πίσης τό γεγονός δτι ή προσφυγή στόν νεαρό Μάρξ ύπηρετεϊ, άπό πολ­λές άπόψεις, όρισμένες άνάγκες καί γ ι’ αύτό συνδέεται μέ τήν ύ- ποψία πώς ύπάρχουν ειδικές έπιδιώξεις, δέν είναι σοβαρό έπιχεί- ρημα ύπέρ τής ιδέας δτι όπωσδήποτε πρέπει νά πορεύεται κανείς μόνο πάνω στ’ άχνάρια τοϋ κλασικοϋ μαρξισμοΰ. Γενικά είναι δυ­νατό ν’ άρχίζει μιά παρουσίαση τοϋ μαρξισμοΰ μέ τά νεανικά κεί­μενα τών Μάρξ καί Έ νγκελ ς, δίχως νά προδικάζεται μ’ αύτό ή άξιολόγηση τοϋ έργου τής ζωής τους, καί άκόμη τό ξεκίνημα τής έρευνας άπό τόν νεαρό Μάρξ δέ δίνει σ’ αύτόν τό προβάδισμα άπέ- ναντι στόν Μάρξ τής ώριμότητας.

"Αν θά ήθελε νά άναζητήσει κανείς γ ιά δλα δσα μάς προσφέ­ρουν αύτά τά νεανικά κείμενα Ιναν τύπο, θά μποροϋσε νά Ιξυπη- ρετηθεί άβίαστα άπό τήν όρολογία πού χρησιμοποίησε 6 ίδιος 6 Μάρξ στήν Ιννοια «ούμανισμός» γ ιά νά συνοψίσει καί νά άποσαφη- νίσει τΙς άρχές του. Δέν είναι καθόλου τυχαίο πού τό ξαναγύρισμα στόν νεαρό Μάρξ πραγματοποιείται άκριβώς σ’ έκεΐνο τό σημείο τοϋ ούμανισμοϋ πού στό τελειωμένο σύστημα πού μάς έδωσε ή με­ταγενέστερη άνάπτυξη δχι μόνο δέ βρίσκεται στό προσκήνιο, άλλά καϊ ϊχ ε ι παραφορτωθεΐ μέ άλλα στοιχεία μέχρι πού γίνεται άγνώ- ριστος. 'Ο ούμανισμός τοϋ Μάρξ, πού γ ιά νά τονιστεί 6 Ιδιόμορφος καί σαφώς διακριτικός του χαρακτήρας (πού ξεχωρίζει άπό τούς άλλους ούμανισμούς) θάπρεπε Ισως νά όνομαστεί καλύτερα «φιλαν- θρωπισμός» άφοϋ βλέπει πάντα τόν άνθρωπο στή συνάρτηση του μέ τήν έξέλιξη τής άνθρωπότητας καί τόν έντάσσει σ’ αύτήν, δέν εί­ναι δίχως περιεχόμενο, άπλά άρνητικός δπως ισχυρίζονται πολλοί. Είναι σωστό βέβαια πώς 6 Μάρξ καταπολέμησε τήν κυρίαρχη άν- τίληψη γ ιά τήν αιώνια καί άνάλλαχτη άνθρώπινη φύση, πώς άν- τέταξε σ’ αύτήν καί έπέμενε στήν άντίληψη γ ιά τήν ιστορική σχε­τικότητα καί τήν κοινωνική έξάρτηση τής άνθρώπινης φύσης.

16

Ωστόσο, 8σο κι δν τόνισε τή μεταβλητότητα τής Ανθρώπινης φύ­σης καί τήν ικανότητα της νά έξελίσσεται, άλλο τόσο μπορεΐ νά γίνεται στά σοβαρά λόγος, πώς ή προσωπική του Ιδέα γ ιά τόν άν­θρωπο, παρά τόν ιστορικό σχετικισμό της, δέν 2χει συγκεκριμένο περιεχόμενο. Βέβαια ή βασική κατηγορία, τής Αλλοτρίωσης, έν- τοπίζεται άπ’ τόν Μάρξ στή σφαίρα τής οικονομίας καί άποκτιέ- ται μέ βάση τήν περιγραφή τοϋ ίστορικοϋ προτσές, δμως έτυμολο- γεΐται άπό φιλοσοφικές προϋποθέσεις, πού συγκρίνουν τήν Ιστορι­κή έξέλιξη μ’ Ινα Ιδανικό τοϋ όποίου οί άρχές βρίσκονται πρίν καί πέρα άπό τή γνωστή σέ μάς Ιστορία, πού σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Κομμουνιστικοϋ Μανιφέστου δέν είναι παρά ιστορία ταξικών άγώνων.

Ό «φιλανθρωπισμός» τοϋ νεαροϋ Μάρξ είναι μιά θεωρία πού Αν­τιλαμβάνεται τόν άνθρωπο σά δημιουργό τοϋ έαυτοϋ του, σάν 2να πλάσμα πού στή διάρκεια τοϋ ίστορικοϋ προτσές κερδίζει τήν κυ­ριαρχία πάνω στή φύση καί στήν παραπέρα έξέλιξη καί πάνω στήν κοινωνία* δηλαδή τήν ξανακερδίζει καί 2τσι ξαναβρίσκει τόν έαυ- τό του. Ό άνθρωπος μόνο σάν κοινωνικό πλάσμα μπορεΐ νά κυ­ριαρχήσει στή φύση καί ή φύση μόνο μέ τόν άνθρωπο φτάνει στόν άληθινό προορισμό της. Γιά τόν Μάρξ μιά φύση άπομονωμένη άπ’ τόν άνθρωπο είναι έξίσου λίγο Αντικείμενο θεώρησης, δπως κι 2- νας άνθρωπος Απομονωμένος Από τήν κοινωνία, μολονότι καί τά δυό μεγέθη προσφέρονται σάν Αφαιρέσεις καί δυνατότητες Ακραίου συλλογισμού.

Ό νατουραλιστικός Ανθρωπισμός τοϋ Μάρξ είναι ταυτόχρονα καί ούμανιστικός νατουραλισμός. Ά π ’ αύτό συμπεραίνεται πώς δ Αθεϊσμός του είναι ούσιαστικό μέρος τοϋ φ ιλανθρωπ^ιοϋ τοϋ Μάρξ καί μπροστά στήν ξάστερη γλώσσα πού σχετικά μ’ αύτόν μεταχει­ρίζεται, παρουσιάζεται σά μάταιη έπιχείρηση ή προσπάθεια νά άναιρεθεΐ δ άθεΐσμός του σάν 2να άπλό καί τυχαίο πάρεργο. Βέ­βαια δ μαρξικός άθεΐσμός ξεχωρίζει, Ιξαιτίας τής Ιστορικής καί κοινωνικής θεμελίωσης τής σκέψης του, άπό τόν Αγωνιστικό Αστι­κό άθεϊσμό μερικών νεοχεγκελιανών, πού νόμισαν πώς μποροϋσαν νά διεξάγουν αύτοτελώς τόν Αγώνα κατά τής θρησκείας καί δί­χως νά λογαριάζουν τόν πραγματικό κόσμο. Ό Μάρξ φρονοϋσε δτι ή θρησκεία είναι Αποτέλεσμα μιάς Αναποδογυρισμένης κοσμι­κής καί κοινωνικής τάξης καί γ ι’ αύτό μόνο μαζί μ’ αύτή τήν τά­ξη θά μποροϋσε νά έξαφανιστεΐ. Παρ’ δλα αύτά δέ νόμιζε πώς ή­ταν περιττό νά άγωνίζεται έναντίον τών θρησκευτικών αύταπατών, δχι γ ιατί άναγνώριζε πώς οί αύταπάτες αύτές είχαν 2ναν άνεξάρ- τητο χαρακτήρα, άλλά γιατί ήθελε, άποκαλύπτοντας αύτές τΙς αύ­ταπάτες, νά φτάσει στή γνώση τοϋ πραγματικοϋ κακοϋ άπ’ τό δ- ποΐο όποφέρουν οί άνθρωποι. Ό Μάρξ έννοοϋσε τή θρησκεία σάν

2 17

τήν πιό βαθειά καί τήν πιό σκεπασμένη μορφή αύτο - Αλλοτρίωσης τοϋ άνθρώπου, πράγμα πού δέν τόν έμπόδιζε, άλλά άκριβώς τόν προσκαλοϋσε ν’ άσχοληθεϊ μ’ αύτή καί έτσι νά ξύσει τό έξωτερικό περίβλημα τής πραγματικότητας. "Ετσι, μέ τήν μπροσούρα του γ ιά τό ζήτημα τών Εβραίων Ιφταοε άπό τήν κριτική τοΟ χριστια­νικοί) κράτους xal τήν κριτική τής θρησκευτικής συνείδησης στήν κριτική τής πραγματικής κατάστασης πού άντιμετωπίζει ό άνθρω­πος μέσα στήν ταξική κοινωνία.- 'Η διχοτόμηση σ’ έναν ούράνιο καί σ’ Ενα βέβηλο κόσμο άντι- στοιχοϋσε, γ ιά τόν Μάρξ, σάν πραγματική άντίθεση πού ύπάρχει άνάμεσα στόν άφηρημένο πολίτη καί τό κοινωνικό πλάσμα πού ά- παντιέται στήν άστική’ κοινωνία. Μόνο τό ξεπέραομα αύτής τής άντίθεσης θά έφερνε καί τήν έξαφάνιση τοϋ ύπεργήινου άντικατο- πτρισμοΟ της. Ή άντίθεση δτι δ άφηρημένος πολίτης φαντάζεται καί άπολαμβάνει τήν Ισότητα στή σφαίρα τοΟ δικαίου τή στιγμή πού στήν κοινωνική πραγματικότητα κυριαρχεί ή άνισότητα πού τόν άνεβάζει συγκεκριμένα σέ καπιταλιστή καί τόν ταπεινώνει σέ προλετάριο, θεμελιώνεται κατά τόν Μάρξ στήν ταξική διάρθρωση τής κοινωνίας καί βρίσκει τήν πιό κατηγορηματική της έκφραση στήν άτομική ιδιοκτησία. Γιά τόν Μάρξ ή άτομική ιδιοκτησία καϊ ή ταξική κοινωνία πάνε μαζί. Κράτος καί δίκαιο έχουν τό καθή­κον νά συμφιλιώνουν πάνω στή βάση αύτών τών δεδομένων τΙς άν- τιφάσεις πού ύπάρχουν στούς κόλπους τής κοινωνίας.'

Στήν πραγματικότητα δμως αύτή ή συμφιλίωση δέν είναι παρά συγκάλυψη καί σταθεροποίηση τών άντιφάσεων πού ύπάρχουν στήν κοινωνία. Ό Μάρξ άπαιτεϊ νά μπεί στή θέση αύτής τής άπατηλής συνδιαλλαγής ένα πραγματικό ξεσκέπασμα τών άντιθέσεων πού θίά φέρει στήν άπόρριψη τοϋ κράτους καί θά ξαναδώσει στήν κοινω­νία τά δικαιώματα πού αύτή, γ ιά νά καλύψει βασικές της άτέ- λειες, έχει έκχωρήσει στό κράτος. Τό πραγματικό ξεπέρασμα αύ­τών τών άντιθέσεων θά μποροΰσε νά είναι έργο μόνο μιάς τάξης πού ή Γδια δέν έχει μέσα της άντιφάσεις καί δέ διεκδικεΐ κανένα κοινωνικό προνόμιο. Κατά τόν Μάρξ ό προλετάριος άκριβώς μέ τήν άπόλυτη άπό μέρους του άρνηση κάθε προνόμιου άναλάβαινβ νά παίξει τό ρόλο έκείνου τοϋ άνθρώπινου πλάσματος, ένσάρκωνε έ-\ κείνη τήν κοινωνική πραγματικότητα πού είχε χαθεί στήν ταξική κοινωνία καί γ ι’ αύτό ήταν καί ικανός καί προορισμένος νά άνα- τρέψει μέ μιά συλλογική δράση τήν ύπάρχουσα ταξική κοινωνία καί νά έγκαινιάσει έτσι μιά έξέλιξη πού στό τέλος της βρίσκεται μιά «έλεύθερη ένωση» χειραφετημένων άτόμων. Στό Κομμουνι­στικό Μανιφέστο άναφέρεται σέ μιά συμπυκνωμένη περιγραφή αύ­τής τής δψης τοϋ μέλλοντος: «Στή θέση τής παλιάς άστικής κοι­νωνίας μέ τϊς τάξεις καί τΙς ταξικές άντιθέοεις της μπαίνει μιά έ­

18

νωση μέσα στήν όποία ή έλεύθερη άνάπτυξη τοΟ καθενός είναι 8- ρος γ ιά τήν έλεύθερη άνάπτυξη δλων».1

Ό άνθρωπος, δημιουργός τοϋ έαυτοϋ του πού στήν άταξική κοι­νωνία γίνεται καί κύριος τής ιστορίας του, άποδείχνεται μέ τόν τρόπο αύτόν σάν πλάσμα αύτόνομο πού στήν έκπλήρωση τοϋ προ­ορισμού του άπορρίπτει δχι μόνο τήν ιδέα γιά τήν ύπαρξη ένός ύπέρτατου δντος πού στέκεται πάνω άπ’ τόν Γδιο, άλλά καί τόν κοινωνικό καταναγκασμό στόν όποίο είναι τόσο ύποταγμένος μέσα στά πλαίσια τής ταξικής κοινωνίας. Παρ’ δλες τΙς Αντιθέσεις στήν Ιδέα γ ιά τόν άνθρωπο καί τό οικονομικό πρότυπο τοϋ λιμπεραλι­σμού, ό Μάρξ παραλαβαίνει ώστόσο άπ’ αύτή τήν πνευματική κα­τεύθυνση τήν ιδέα τοϋ αύτόνομου καί χειραφετημένου άτόμου. Στήν πεποίθηση τοϋ Ά ν τα μ ΣμΙΘ γιά «τό άόρατο χέρι» πού κατευθύνει τά έγωιστικά άτομικά συμφέροντα στήν έξυπηρέτηση τοϋ κοινοϋ καλοϋ, τών πολλών, άντιστοιχεϊ ή πεποίθηση τοϋ Μάρξ γ ιά τήν, άπό τήν άποψη τών άρχών, έναρμονιστικότητα τών άνθρώπινων σχέσεων. Βέβαια γ ιά τόν Μάρξ αύτή ή άρμονία είναι νοητή μόνο σέ μιά κοινωνία πού βρίσκεται πέρα άπό τήν ταξική διάσπαση καί τήν κατανομή τής έργασίας, δηλαδή σ’ Ενα ύψηλότερο τεχνολογι­κό έπίπεδο καί μέ ριζικά άλλαγμένο τόν κοινωνικό άστερισμό. 'Ο ­πωσδήποτε δμως είναι άξιοπρόσεχτο δτι ή ιδέα γ ιά τήν Ινωση τών έλεύθερων άτόμων λειτουργεί σάν παράσταση ιδεών ένός θεωρητι­κού συστήματος, πού άναλύοντας τήν ταξική κοινωνία θεωρεί σά δοσμένη τήν αύστηρή ύπσταγή τών άτόμων στόν κοινωνικό κατα­ναγκασμό καί δέν άποτιμά σά μικρότερη αύτή τήν ύποταγή ούτε στά πλαίσια τής προλεταριακής δράσης γ ιά τό ξεπέρασμα αύτής τής κοινωνίας. Ή άντίφαση άνάμεσα στά άτομικιστικά καί συλ­λογικά στοιχεία τοΰ μαρξισμοΰ δέν μπορούσε νά μήν έπιδράσει καί στή στάση του άπέναντι στούς θεσμούς. Έ τσ ι, κατά τόν Μάρξ, δπως τό έλεύθερο άτομο τής μελλοντικής κοινωνίας θά προβάλλει άπ’ τό δουλωμένο άτομο τής ταξικής κοινωνίας, καί τής κατάρ­γησης τού κράτους πρέπει νά προηγηθεϊ μιά έποχή έντατικής έκ- μετάλλευσης τών δυνατοτήτων του άπ’ τό νικηφόρο προλεταριάτο.

'Ωστόσο 6 άνθρωπος δέν είναι μόνο Ινα αύτόνομο άτομο πού έχει τήν άνάγκη καί τή δυνατότητα νά χειραφετηθεί καί νά ζήσει έ- λεύθερος, άλλά καί πλάσμα πού άντικειμενοποιεϊται μέσο τής έρ­γασίας καί άποκτά μέσα σ’ αύτή τήν άληθινή του ούσία. Μά άκρι­βώς έπειδή σάν παραγωγικό πλάσμα μπορεί ό άνθρωπος νά γίνει μέ τήν έργασία του κύριος τής φύσης καί τής μοίρας του πρέπει καί ή παραμόρφωση πού έχει έπιβάλει ή ταξική κοινωνία στό άν- θρώπινο δν νά έκδηλώνεται άκριβώς στήν περιοχή τής έργασίας. Ή άλλοτρίωση τής έργασίας πού ατά πλαίσια τής καπιταλιστικής κοινωνίας χωρίζει τόν έργάτη άπ’ τά παραγωγικά μέσα καί κάνει

19

τά τελευταία Ιδιοκτησία μιας κυρίαρχης τάξης, έκδηλώνεται στή μορφή πού παίρνει ή κυριαρχία πάνω στόν έργάτη τοϋ προϊόντος πού αότός παράγει. Τ ά προϊόντα τής δημιουργικής του δύναμης γίνονται γ ιά τόν έργάτη ξένα καί Απειλητικά φαινόμενα πού Αντι- παρατάσσονται σ’ αΰτόν σάν άκατανόητα καί Απλησίαστα φετίχ. ’Αλλά τόν Αποχωρισμό τοΰ προϊόντος Απ’ τόν έργΑτη τόν συντρο­φεύει καί ή Αλλοτρίωση τής ίδιας τής παραγωγικής διαδικασίας, τής έργασίας, πού δέν είναι π ια πη γή προσωπικής Ικανοποίησης καί δημιουργικής ένεργητικότητας, Αλλά πηγή βασάνων καί αΙτία πού χάνει τή δική του ούσία στήν όπηρεσία τής μηχανής. Μ’ δλο πού 6 Μάρξ εύνοεΐ καί έπιδοκιμάζει τήν καπιταλιστική άνάπτυξη σάν Αναγκαίο σκαλοπάτι τής κοινωνικής έξέλιξης, δέν κουράζεται νά καυτηριάζει τήν Απανθρωπιά καί τήν καταστροφική δύναμη πού κυριαρχούν στό σύστημα αύτό.

Τήν Αλλοτρίωση τού προϊόντος τής έργασίας τήν Ακολουθεί ή Αλλοτρίωση τών Ανθρώπινων σχέσεων πού ρυθμίζεται κοινωνικά. Ό άνθρωπος χωρίζεται Από τούς συνανθρώπους του, δπως χωρίζε­ται Από τΙς προσωπικές του δυνατότητες κι Από κείνες πού είναι χαρακτηριστικές γ ιά τό Ανθρώπινο είδος. Ή ταξική κοινωνία κα­ταχωνιάζει έτσι δλες τΙς δυνατότητες τής δημιουργικής Ανάπτυξης τοΰ Ανθρώπου καί φθείρει τή θέληση του σέ δλες τΙς ούσιαστικές Αναφορές καί μορφές πραγματοποίησης. Ot καταχωνιασμένες δυ­νατότητες τοΰ Ανθρώπου θά Απελευθερωθούν μόνο μέ τήν κατάργη- ση τής μισθωτής έργασίας, τής Ατομικής ιδιοκτησίας καί τοΰ χω ­ρισμού τής κοινωνίας σέ τάξεις.

Ή κοσμοαντίληψη τοΰ Μάρξ ύψώνεται πάνω Απ’ τόν όρίζοντα, τόσο τού Γκέοργκ Φρήντριχ Βίλχελμ Χέγκελ, δσο καί τοϋ Λούντ- βιχ Φόυερμπαχ. Μ’ δλο πού ό Φόυερμπαχ φιλοσοφικά βρισκότανε πλησιέστερα άπ’ δσο ό Χέγκελ στις μαρξιστικές ιδέες, δπως κατα- σταλάξανε αύτές στίς «έντεκα θέσεις γ ιά τόν Φόυερμπαχ», αύτός σέ καμιά περίπτωση δέν έξωσε ή ξεπέρασε τόν Χέγκελ στή συνεί­δηση τοϋ Μάρξ. 'Α ν καί ό Μάρξ χαιρέτησε μέ ένθουσιασμό τή στροφή άπ’ τόν Ιδεαλισμό στόν ύλισμό πού έγκαινίασε 6 Φόυερ­μπαχ, άκριβώς ή γνώση τών όρίων τού τρόπου θεώρησης τοΰ Φό­υερμπαχ είναι πού τόν δδήγησε ξανά πίσω στόν Χέγκελ. Ό Φόυερ­μπαχ Αναγνώρισε βέβαια πώς 6 άνθρωπος είναι δημιουργός τοΰ κόσμου του κι ό θεός μιά άπλή προβολή τοΰ ίδιου τοΰ Ανθρώπου καί διαπίστωσε, δπως κι δ ΜΑρξ, μιά άντίφαση πού δέν έπιτρέπει στόν άνθρωπο νά βρεϊ τήν ένότητα μέ τόν έαυτό του, έρμήνευσβ δμως αύτή τήν Αντίφαση άπλά καί μόνο σάν Αντίφαση άνάμεσα στόν άνθρωπο σάν ξεχωριστό πλάσμα καί τόν άνθρωπο σάν είδος, δηλαδή καθαρά βιολογικά. Μά γ ιά τόν Μάρξ δ άνθρωπος είναι πρώτ’ Απ’ δλα τό σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων καί γ ι’ αύτό

20

Εβρισκε στδν Ιδεαλιστή Χέγκελ Ασύγκριτα περισσότερα σημεία Ε- παφής παρά στδν ύλιστή Φόυερμπαχ πού θεωροΟσε τή δύναμη τής Αγάπης Ικανή νά ύπερνικήσει τά φράγματα πού χωρίζουν τούς Ανθρώπους. Ό Χέγκελ Ερμηνεύει τήν έργασία σάν ειδικό χαρα­κτηριστικό τής Αντικειμενοποίησης τοΟ Ανθρώπου. Στόν Μάρξ ή ' έργασία δέν είναι Απλά καί μόνο τμήμα μιάς διαδικασίας Αλλο­τρίωσης πού Ερμηνεύεται ίδεαλιστικά, Αλλά γίνεται μέρος μι£ς πραγματικής, ύλικής Ιδιοποίησης. Μέ τόν τρόπο αύτόν δ Μάρξ πή­ρε άπό τόν Φόυερμπαχ τή βασική ύλιστική στάση καί τήν πεποί- ί θηση γ ιά τήν αύτονομία τοϋ Ανθρώπου Απέναντι σ’ Εναν Επινοημέ­νο ύπερκόσμο κι Από τόν Χέγκελ τήν ύψηλή έκτίμηση τής έργα­σίας καί τοϋ κοινωνικοϋ πλούτου πού Αποκαλύπτεται μέσο αύτής.

Αύτό δμως πού περισσότερο κι Από τούτη τήν Αξιολόγηση τής έργασίας Εκανε τόν Μάρξ νά ξαναγυρίσει στόν Χέγκελ καί τόν Ανέβασε πάνω Απ’ τόν μηχανιστικό ύλιστή Φόυερμπαχ ήταν ή κα­τανόηση τής διαλεκτικής φύσης τοϋ κοινωνικοϋ γίγνεσθαι, ή Ανα­γνώριση δτι, κατά τούς νόμους τής διαλεκτικής, αύτό δέν πραγμα­τοποιείται σταθερά καί σέ εύθεία γραμμή, άλλά Αντιφατικά καί μέ λοξοδρομήσεις. Τό σχήμα τοϋ Χέγκελ, σύμφωνα μέ τό δποϊο Α­πέναντι σέ μιά δοσμένη θέση σχηματίζεται μιά άντίθεση καί Από τήν άρνηση τής θέσης προκύπτει μιά νέα σύνθεση, παρέμεινε Εγ­κυρο καί γ ιά τόν Μάρξ, Εννοείται μετασχηματισμένο ύλιστικά καί γ ι’ αύτό μετατοπισμένο άπό τή φιλοσοφική σκέψη στήν κοινωνική δράση.

Ό διαλεκτικός τρόπος θεώρησης τοϋ Χέγκελ άνοιξε τή δυνατό­τητα — μάλιστα Εκανε Επιτακτική τήν Ανάγκη — νά παρατη- ροϋνται δλα τά φαινόμενα στή συνάφεια καί τήν Αμοιβαία συνάρ­τησή τους καί νά Εξετάζονται άπό τήν άποψη τών κοινωνικών τους προϋποθέσεων καί συνεπειών. Αύτή ή Ανεκτίμητη γνωστική πρόοδος συνοδεύτηκε Από τήν πεποίθηση πού Εδωσε ή ύλιστική διαλεκτική σύμφωνα μέ τήν όποία ή πραγματικότητα ώθεΐται πρός τήν πρόοδο μόνο μέ τόν Αγώνα μεταξύ τών Αντιθέτων, τήν Εφοδο τοϋ νέου Εναντίον τοϋ παλιοϋ. Στά πλαίσια αύτοϋ τοϋ προτσές ή άρνηση είχε τή λειτουργία νά κηρύξει τόν πόλεμο Εναντίον τής πραγματικότητας πού προϋπήρχε, Ενώ Αντίθετα ή άρνηση τής άρ­νησης τή λειτουργία νά ύψώσει άρνητό καί Αρνούμενο σέ μιά Ανώ­τερη ένότητα καί μέ τήν Αποβολή τών Αρνητικών φαινομένων πού τή συνοδεύουν νά Αναπαράγει τΙς προϋποθέσεις τής Αφετηρίας σέ Ανώτερο έπίπεδο. Μέ δλα αύτά στήν πιό πλατιά Εννοια, δ Αγώνας γ ιά τη δημιουργία τής Αταξικής κοινωνίας μποροϋσε νά Εννοηθεί σάν άρνηση τής ταξικής κοινωνίας γενικά, πού ή Ιδια πάλι ήταν άρνηση τής πρωταρχικής κατάστασης, τοϋ πρωτόγονου κομμουνι- σμοϋ. Ή μελλοντική Αταξική κοινωνία δφειλε νά Αναπαράγει σέ

21

εύρύτερη έκταση δλα τά πλεονεκτήματα καί τΙς δυνατότητες τής πρωτόγονης κοινωνίας κι ϊτσι νά έπιβεβαιώσει χοντρικά τό νόμο έκεΐνο πού δροϋσε καί ατούς πιό παραμικρούς άκόμη Αγώνες πού φέρνουν στό δρόμο γ ιά τήν τελείωση τής κοινωνίας.

Στά πλαίσια τής διαλεκτικής ένα ρόλο έπαιξε καί ό νόμος τής μετατροπής τής ποσότητας σέ ποιότητα. "Αν μετατρέψουμε τϊς ποιοτικές σέ ποσοτικές διαφορές κι ώστόσο δέν παραιτηθούμε άπό τόν τονισμό τών διαφορετικών ποιοτήτων, τότε δέ μένει κανένας άλλος δρόμος παρά νά δεχτοΟμε μιά σημείο πρός σημείο καταλη­πτή στό χώρο καί τό χρόνο κατάσταση δπου ή συσσωρευμένη ποσό­τητα Αποφορτίζεται καί μεταβάλλεται σέ ποιότητα. Ή άντίληψη αύτή συγκεκριμενοποιημένη μέ τή βοήθεια τών κοινωνικών του Αναλύσεων καί έφαρμοζόμενη στό κοινωνικό προτσές χρησιμεύει στόν Μάρξ σάν πνευματικό μέσο μετάδοσης καί έκλαίκευσης μιδς πίστης στήν όποία άφοσιώθηκε Από κίνητρα κυρίως συγκινησια­κά. Ή πίστη αύτή θά μπορούσε νά όνομαστεί έπαναστατισμός. Αύ- τός ό έπαναστατισμός έκδηλώθηκε στά νεανικά έργα τοΟ Μάρξ σάν συνέπεια καί έφαρμογή τοϋ Αφηρημένου φιλανθρωπισμού του. "Ο­μως δέ χρειαζότανε καθόλου ή Ιστορική έμπειρία γ ιά νά φανεί δτι οί πρακτικές Απαιτήσεις μιάς έπανάστασης ήταν δυνατό νά ρθοΟν σέ Αντίθεση μέ τό αίτημα ένός ούμανισμού πού σχετίζεται μέ τόν συγκεκριμένο ζωντανό άνθρωπο. Στό σημείο αύτό συναντούμε κιόλας Ινα Από τά στοιχεία διάσπασης πού σάν ένότητα Αντιθέτων διαποτίζουν τό μαρξισμό. Ή Αντίφαση λύνεται μόνο δταν έννοή- σουμε τόν μαρξιστικό Ανθρωπισμό σάν θεωρητικό, άφηρημένο φι- λανθρωπισμό κι δχι σάν συγκεκριμένο Ανθρωπισμό, φιλανθρωπι- σμό πού δέν έξαρτα τήν έφαρμογή του στούς Ανθρώπους Από όρι- σμένους δρους, Αλλά είναι έτοιμος νά έφαρμοστεΐ πάνω σέ κΑθε άνθρωπο.

'Ο τ ι ή έπανΑσταση ήταν γ ιά τόν Μάρξ κάτι παραπάνω άπό έκ­φραση μιας κοινωνικής νομοτέλειας έπιβεβαιώνεται Απ’ τό στενό­τερο φίλο του καί συνοδοιπόρο Φρήντριχ Έ νγκελ ς, πού στόν έπι- τΑφιο λόγο του έκτίμησε ώς έξής τήν ένέργεια τής έπανάστασης στή θέληση καί τό συναίσθημα τού Κάρλ Μάρξ: «Γιά τόν Κάρλ Μάρξ ή έπιστήμη ήταν μιά έπαναστατική δύναμη πού κινούνταν Ιστορικά. "Οσο μεγάλη κι άν ήταν ή χαρά πού ένιωθε γ ιά μιά νέα έπιστημονική Ανακάλυψη, σ’ δποια κοινωνική έπιστήμη, πού ή πρακτική της έφαρμογή ήταν Ακόμα όρατή, ή χαρά του ήταν Α­κόμα μεγαλύτερη δταν έπρόκειτο γ ιά άνακάλυψη πού έπέμβαινε Αμέσως έπαναστατικά στή βιομηχανία, στήν Ιστορική έξέλιξη γε ­νικά. . . Γιατί δ Μάρξ ήταν πρώτ’ άπ’ δλα έπαναστάτης. Ή σύμ­πραξη, μέ τόν έναν ή τόν άλλο τρόπο, στήν άνατροπή τής καπι­ταλιστικής κοινωνίας καί τών κρατικών θεσμών πού είχαν δημιουρ-

γηθεΐ άπ’ αύτή, ή σύμπραξη στήν Απελευθέρωση τοϋ σύγχρονου προλεταριάτου, πού αύτός πρώτος τοΰ ίδωσε τή συνείδηση τής κα­τάστασης καί τών άναγκών του καί τή γνώση τών δρων τής χε ι­ραφέτησής του, αύτό ήταν τό πραγματικό του έπάγγελμα. Ό Αγώ­νας ήταν τό στοιχείο του».’

Ή έπανάσταση, σάν Αναγκαία ρήξη μέ τήν ύπΑρχουσα κατά- σταση, προέκυψε γ ιά τόν ΜΑρξ Από τήν δρμητική θέληση τοϋ έ- παναστατικοΟ του ένθουσιασμοΟ. Γιά νΑ τή δικαιολογήσει βρήκε παραδείγματα, θεωρητικά καί έφαρμογής, στήν Ιστορία. Βέβαια τά Ιστορικά παραδείγματα πού βρήκε δέ θά Ιφταναν νά βοηθήσουν στή γέννηση τής βασικής έπαναστατικής του πεποίθησης, Αν αύ­τή δέν ύπήρχε κιόλας σάν διάθεση. "Ενας σοφός προσανατολισμέ­νος καθαρά Ιστορικά καί κοινωνιολογικά δέ θά μποροϋσε νά παρα­συρθεί σ’ έκεΐνα τά βιαστικά καί σέ μεγάλο βαθμό Αντιφατικά συμ­περάσματα πού δέν καλύπτονται Από τά έπισκοπούμενα γεγονότα, καί πού τά βρίσκουμε στήν Αναλογία, πού πολλές φορές διαπίστω­σε ό Μάρξ, ΑνΑμεσα στήν Αστική καί τήν προλεταριακή έπανΑ- σταση. Ό Μάρξ δέχτηκε πώς ή προλεταριακή έπανάσταση θ’ Α­κολουθούσε τήν Αστική κοινωνία μέ τόν Γδιο τρόπο πού ή Αστική έπανΑσταση Ακολούθησε τή φεουδαρχική κοινωνία. Εναντίον αύ­τής τής Αναλογίας μπορεΐ νά προβληθεί ή Αντίρρηση — καί μάλι­στα δχι έκ τών ύστέρων — δτι στηρίζεται σέ μιά Ανεπαρκή γενίκευ­ση ένός μεμονωμένου ιστορικού φαινομένου, τού όποίου ot προϋποθέ­σεις ήταν έπΐ πλέον σαφώς διαφορετικές. Έ νώ δηλαδή οί έκπρόσω- ποι τής Αστικής κοινωνίας είχαν κιόλας πρίν άπό τήν έπανΑσταση στήν κατοχή τους σπουδαία οικονομικά πόστα καί διέθεταν ΑνΑλογη δύναμη, ένώ δηλαδή στήν περίπτωση τής Αστικής Ιπανάστασης δέν έπρόκειτο παρά γ ιά τήν έξομοίωση τής τάξης, τοϋ κράτους καί τοΟ δικαίου μέ τΙς Αναπτυγμένες κιόλας κοινωνικές σχέσεις, ή προλετα­ριακή έπανΑσταση θά είχε τό καθήκον νά πραγματοποιήσει τόσο τή στερέωση τών οίκονομικών προϋποθέσεων δσο καί στή συνέχεια τή θεμελίωση τών πολιτικών θέσεων κυριαρχίας. Καί μόνο αύτή ή διαπιστωμένη στή σύγκριση μέ τό Αστικό πρωτότυπο έλαττωματι- κότητα τών προϋποθέσεων, πού δ Μάρξ τή στοχάστηκε σάν Ιστο­ρικό πλεονέκτημα τής προλεταριακής έπανάστασης, ή όποία ίπρε- πε ώστόσο πρώτα νά κατακτήσει τή βΑση τής ζωής της, καί δχι σάν παράγοντα πού έκανε Αμφισβητήσιμη τήν Αναλογία ΑνΑμεσα στήν Αστική καί τήν προλεταριακή έπανάσταση καί οΐ μεγαλύτε­ρες δυσκολίες πού γεννιούνταν έξαιτίας αύτής τής έλαττωματικό- τητας καί πού ϊπρεπε νά ύπερνικηθοϋν γ ιά νά μπορεΐ νά πραγμα­τοποιηθεί αύτό τό καθήκον, θά ϊπρεπε νά τόν κάνουν προσεκτικό Απέναντι σέ μιά Ανεξέταστη μεταφορά τοϋ σχήματος τής Αστικής στήν προλεταριακή έπανΑσταση. Ό Μάρξ δμως, δπως φαίνεται

καί στά νεανικά του κείμενα, ήταν βέβαιος γ ιά τήν άναγκαιότητοτ καί τό Αναπόφευκτο τής έπανάστασης σάν βίαιης Αποφόρτισης τ<3ν κοινωνικών άντιθέσεων" στή «Γερμανική ’Ιδεολογία», Ενα άπό τά ίργα τής νεανικής του ήλικίας, έξέφρασε μέ τά παρακάτω λόγια αύτή του τήν πεποίθηση: « . . . δτι ή έπανάσταση είναι άναγκαία δχι μόνο γιατί δέν μπορεΐ νά άνατραποϋν μέ άλλο τρόπο οί κυρίαρ­χες τάξεις, άλλά καί γ ιατί ή τάξη πού άνατρέπει μόνο μέ τήν έ­πανάσταση μπορεΐ νά φτάσει στό σημείο νά ξεφορτωθεί δλη τήν παλιά βρωμιά καί νά γίνει ίκανή γ ιά μιά νέα θεμελίωση τής κοι­νωνίας».'

Ή πεποίθηση λοιπόν τοϋ Μάρξ στήν άναγκαιότητα μιάς βίαιης έπανάστασης γ ιά τήν Ανατροπή τής ύπάρχουσας κατάστασης στη­ριζόταν καί στήν άτράνταχτη πίστη πώς οί κυρίαρχες τάξεις δέ θά άποχωρήσουν ποτέ μέ τή θέλησή τους άπό τήν έξουσία. Βέβαια ύπάρχουν καί μερικά σημεία πού δείχνουν δτι δ Μάρξ θεωροΰσε σάν δυνατή καί μιά ειρηνική έπίσης έξέλιξη στό σοσιαλισμό. Σ χε­τικά μ’ αύτή τήν ύπόθεση άναφέρεται μέ εύχαρίστηση ένας λόγος του, τοϋ 1872, στό "Αμστερνταμ στή διάρκεια ένός συνεδρίου τής Διβθνοϋς, στόν όποιο παραδέχτηκε γ ιά τήν ’Αμερική καί διάφορες εύρωπαΐκές χώρες τή δυνατότητα μιάς ειρηνικής έξέλιξης.4 ’Αλλά κι αύτές οί μεταγενέστερες διορθώσεις έπέτρεπαν τόν ειρηνικό - δρόμο σάν έξαίρεση ένός έπαναστατικοϋ κανόνα πού τηρήθηκε μέ συνέπεια.

"Ετσι, δ Φρήντριχ Έ νγκελ ς στόν πρόλογο τής άγγλικής έκδο­σης τοϋ «Κεφαλαίου» τό 1886, άναφερόμενος στόν Μάρξ έγραφε δτι έφτασε στό συμπέρασμα πώς τουλάχιστο στήν Εύρώπη ή ’Α γ­γλία ήταν ή μοναδική χώρα δπου ή Αναπόφευκτη σοσιαλιστική έ­πανάσταση μποροϋσε νά πραγματοποιηθεί μέ έντελώς νόμιμα καί ειρηνικά μέσα. ’Αλλά στήν έπόμενη κιόλας φράση συμπληρώνει: Βέβαια δέν είχε παραλείψει νά προσθέσει πώς πολύ λίγο έλπιζε δτι ή Αγγλική δρχουσα τάξη θά ύποταχθεΐ σ’ αύτή τήν εΙρηνική καί νόμιμη έπανάσταση, δίχως μιά πραγματική έπανάσταση τών σκλάβων.' Κατά βάθος λοιπόν δ Μάρξ περίμενε καί γ ιά τήν ’Α γ­γλία μιά ειδική περίπτωση διάσπασης τής νομιμότητας.

Πόσο πολύ ήτανε ριζωμένη στή σκέψη τών Μάρξ καί "Ενγκελς ή Ιδέα μιάς σημείο πρός σημείο μετατροπής σάν μορφής τής προ­λεταριακής έπανάστασης φαίνεται καθαρά στίς δυό θέσεις πού Α­κολουθούν. Ή πρώτη είναι παρμένη άπό τό 24ο κεφάλαιο τοΟ πρώτου τόμου τοϋ «Κεφαλαίου», τοϋ κύριου έργου τοϋ Μάρξ, καί είναι δχι μόνο άπόδειξη τής δύναμης τής έπαναστατικής σκέψης τοϋ Μάρξ, άλλά καί συμπυκνωμένη συνόψιση τών προσδοκιών του γ ιά τό μέλλον.

«Μαζί μ’ αύτή τή συγκεντροποίηση ή τήν άπαλλοτρίωση τών

24

κολλών καπιταλιστών άπό τούς λίγους άναπτύσσεται σέ μιά αύ- ξανόμενη διαρκώ; κλίμακα ή συνεργατική μορφή τοϋ προτσές έρ­γασίας, ή συνειδητή χρησιμοποίηση τής τεχνικής καί τής έπιστή- μης, ή σχεδιασμένη έκμετάλλευση τής γής, ή μετατροπή τών μέ­σων έργασίας σέ Αποκλειστικά κοινά μέσα έργασίας, ή οίκονομο- ποίηση δλων τών παραγωγικών μέσων, μέ τή χρησιμοποίησή τους σάν παραγωγικών μέσων σύνθετης κοινωνικής έργασίας, τό τύ­λιγμα δλων τών λαών στό δίχτυ τής παγκόσμιας άγορ&ς καί τέλος ό διεθνικός χαρακτήρας τοϋ καπιταλιστικοϋ συστήματος. Ό ά- ριθμός τών μεγιστάνων τοϋ κεφαλαίου πού σφετερίζονται καί μο­νοπωλούν δλα τά πλεονεκτήματα αύτοϋ τοϋ προτσές μετατροπής σταθερά μειώνεται, μεγαλώνει ό δγκος τής Αθλιότητας, τής πίε­σης, τής σκλαβιδς, τοϋ έκφυλισμοϋ, τής έκμετάλλευσης, άλλά καί τής Αγανάκτησης τής έργατικής τάξης πού διαρκώς πληθαίνει καί μέ τό μηχανισμό τοϋ καπιταλιστικοϋ παραγωγικοϋ προτσές έκπαι- δεύεται, ένοποιεΐται καί όργανώνεται. Τό μονοπώλιο τοϋ κεφα­λαίου γίνεται δεσμά γ ιά τό παραγωγικό προτσές πού μ’ αύτό καί κάτω άπ’ αύτό έχει άνθίσει. Ή συγκέντρωση τών παραγωγικών μέσων καί ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας φτάνουν σ’ 2να σημείο πού δέ συμβιβάζονται πιά μέ τό καπιταλιστικό τους περίβλημα, κι αύτό σπάζει. Σημαίνει ή τελευταία ώρα τής καπιταλιστικής Α­τομικής ιδιοκτησίας. Οί Απαλλοτριωτές Απαλλοτριώνονται».'

Ή άλλη θέση είναι παρμένη άπ’ τό Ά ντ ι - Ντύρινγκ τοΰ Φ. Έ νγκελς, τό βιβλίο έκεΐνο πού κατά τή γνώμη ένός Γερμανοϋ t- στορικοϋ μέ τήν έμφάνισή του κατά τήν άρχή τής δράσης τών άν- τισοσιαλιστικών νόμων τοϋ Βίσμαρκ, δηλαδή κατά τήν «ήρωική περίοδο»,7 άσκησε πάνω στή γερμανική σοσιαλδημοκρατία μιά έ- πίδραση ιεραποστολική.' Στή λαϊκή αύτή βίβλο τοϋ μαρξισμοΰ, Α- ναφέρεται σέ σχέση μέ μερικές άναπτύξεις τής θεωρίας τοϋ σοσια­λισμού πού συνοψίζουν τΙς μαρξιστικές ιδέες:

«Ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής πού μεταβάλλει Ακατά- παυστα τή μεγάλη πλειοψηφία τοΰ πληθυσμού σέ προλετάριους δη­μιουργεί ταυτόχρονα τή δύναμη έκείνη πού, κάτω άπό τήν άπειλή τής καταστροφής, Αναγκάζεται νά δλοκληρώσει αύτή τή μετατρο­πή . Τό προλεταριάτο παίρνει τήν κρατική έξουσία καί μεταβάλλει τά παραγωγικά μέσα Αρχικά σέ κρατική Ιδιοκτησία. Μέ τόν τρό­πο δμως αύτό Αναιρείται τό Γδιο σάν προλεταριάτο, Αναιρεί δλες τΙς ταξικές διαφορές, δλες τΙς ταξικές άντιθέσεις καί μαζί τό κρά­τος σάν κρ ά το ς.. . Ή πρώτη πράξη μέ τήν όποία τό κράτος πα­ρουσιάζεται σάν έκπρόσωπος δλης τής κοινωνίας — ή κατοχή τών παραγωγικών μέσων στό δνομα δλης τής κοινωνίας — είναι σύγ­χρονα καί ή τελευταία του αύτοτελής πράξη σάν κράτος. Ή έπέμ- βαση τής κρατικής δύναμης στίς κοινωνικές σχέσεις γίνεται στόν

Ιναν ύστερα άπό τόν άλλο τομέα, περιττή καί τότε αύτή ή κρατι­κή δύναμη άποκοιμιέται άπό μόνη της. Στή θέση τής διακυβέρ­νησης προσώπων μπαίνει ή διαχείριση πραγμάτων καί ή διεύθυν­ση τού παραγωγικού προτσές. Τό κράτος δέν καταργείται, άπονε- κρώνεται».'

Αύτές οί δυό θέσεις πού ή Αντιπροσωπευτική τους άξία γ ιά τήν έρμηνεία τοΟ μαρξιστικού συστήματος δέν μπορεΐ νά Αμφισβητηθεί καί πού προπαντός είναι τυπικές άπό τήν Αποψη τής πολιτικής δράσης τών μαζών πού έπιδιώκει ό μαρξισμός, φανερώνουν δτι ό μαρξιστικός έπαναστατισμός πού άπό πολύν καιρό είχε έπισκιάσει καί καταπνίξει τόν φιλανθρωπισμό τών νεανικών κειμένων συν­δέεται μέ έσωτερική συνέπεια μ’ ένα στοιχείο τοΟ μαρξισμού πού μπορεΐ νά χαρακτηριστεί σάν Ιστορικός ντετερμινισμός. 'Ο πω ς φα­νερώνουν οί δυό θέσεις πού παραθέσαμε πιό πάνω κι άκόμα δπως μάς δίνει νά καταλάβουμε ή δλη συνάφεια τοϋ μαρξιστικού συστή­ματος, μέ τήν προλεταριακή έπανάσταση, πού φέρνει στή δικτα­τορία τού προλεταριάτου καί όφείλει νά προπαρασκευάσει τό πέ­ρασμα στήν άταξική κοινωνία, πρόκειται γ ιά ένα άναγκαίο στά­διο στά πλαίσια ένός προτσές, πού βέβαια πραγματοποιείται μέ τή θέληση τών Ανθρώπων κατά τά Αλλα δμως είναι ριζωμένο στούς Αντικειμενικούς νόμους πού καθορίζουν τήν πορεία τής κοινωνίας.

Είναι εύκολο ν’ ΑντιληφθοΟμε — καί μάλιστα πΑλι δχι μόνο μέ βάση τήν ιστορική έμπειρία — δτι αύτός ό ντετερμινισμός μπορεΐ νά βρεθεί κάτω άπό τήν ίδια στέγη μέ τόν προηγούμενο άπ’ αύτόν σάν συγκινησιακό κίνητρο στό δημιουργικό προτσές τού Μάρξ έ- παναστατισμό, μόνο μέ τήν προϋπόθεση πώς ή έπαναστατική συνεί­δηση τής τάξης τού σύγχρονου προλεταριάτου πού προορίζεται νά πραγματοποιήσει τήν κοινωνική άλλαγή, θά βρίσκεται στό ύψος τής άντικειμενικής κατάστασης καί σέ όμοφωνία μ’ αύτή, ένώ στήν άντίθετη περίπτωση θά προκόψει σάν άποτέλεσμα ή τάση νά κομ­ματιαστούν καί νά άνεξαρτητοποιηθοϋν οί παράγοντες πού μέσα στό σύστημα έχουν συνδεθεί μεταξύ τους.

Ό έπαναστατισμός τού Μάρξ πού βρίσκεται κιόλας σέ μιά σχέ­ση φορτισμένη μέ ένταση πρόίς τόν πρωτογενή φιλανθρωπισμό, έρ­χεται εύκολα σέ σύγκρουση καί μέ τόν ντετερμινισμό του καί σε­βόμενος αύστηρά τήν άπαγόρευση πού ύπάρχει στόν πρόλογο τοΟ «Κεφαλαίου» — σύμφωνα μέ τήν όποία ο[ φυσικές τάσεις έξέλι- ξης δέν μπορεΐ ούτε νά ύπερπηδηθούν, ούτε νά έξοστρακιστούν μέ διατάγματα — 10 κάτω άπό όριαμένες περιστάσεις ή πρέπει νά έγ- καταλειφθεΐ καί νά περιμένει τήν έμφάνιση τών άντικειμενικών δρων πού θά τόν διευκολύνουν ή στήν άντίθετη περίπτωση νά πά­ρει τή θέση έκείνου τού ντετερμινισμού πού έπιβάλλει μιά άναστο- λή στήν έπαναστατική θέληση. Ή δ ι ά σ τ α σ η ά ν ά μ ε ·

σ α σ τ ό ν έ π α ν α σ τ α τ ι σ μ ό κ α ί τ ό ν Ι σ τ ο ­ρ ι κ ό ν τ ε τ ε ρ μ ι ν ι σ μ ό μπορεΐ νά παρακολουθηθεί στό έργο τών Μάρξ καί Έ νγκελς βήμα πρός βήμα στά κριτικά σχό­λια καί τις άπόψεις τους άναφορικά μέ τά γεγονότα τής έποχής τους καί έξαφανίζεται μόνο στήν Ιδανική περίπτωση πού έπανα- στατικές τάξεις, έπαναστατική άποστολή καί έπαναστατική συνεί­δηση έναρμονίζονται άπόλυτα γ ιά νά έπιφέρουν τήν Ιστορική ένέρ- γεια που άκριβώς προέβλεψε ό Μάρξ. Δέν είναι κατά συνέπεια έκ- πληκτικό πού ό έξελισσόμενος Ιστορικά μαρξισμός έπωφελήθηκε άπό τΙς δυνατότητες πού έπενδύθηκαν καί ύπάρχουν σ’ αύτές τΙς διάφορες έκτιμήσεις δτι δ ύπερβολικός τονισμός τής έξέλιξης σύμ­φωνα μέ τό φυσικό νόμο έφερε στήν ύποχώρηση τής έπαναστατι- κής θέλησης, ένώ άντίθετα ή συγκέντρωση τής προσοχής στόν ύ- ποκειμενικό παράγοντα στήν άναστολή τών μαρξιστικών νόμων. Τό κομμάτιασμα καί ή διασπορά τών συμφιλιωμένων άκόμα στόν Μάρξ στοιχείων έχει θεμελιωθεί σάν δυνατότητα καί σάν δυσκο­λία σκέψης πού δέν άναιρεΐται στό ίδιο τό μαρξιστικό σύστημα.

Ό Ιστορικός ντετερμινισμός παίρνει πολύ εύκολα τή στάση έκεί- νη πού έννοεί τήν ιστορία σάν προτσές πού πραγματώνεται μέ ά- ναγκαστικότητα καί γ ι’ αύτό δέν παίρνει άπλώς ύπόψη άλλά έμ- πιστεύεται στίς νομοτέλειες του πού δροΟν άλάθευτα. Πριν άπ’ δ­λα ή θεώρηση τής φύσης καί τής κοινωνίας σάν διαλεκτικής ένό- τητας παραπλάνησε πολλούς άπό τούς έπίγονους τών Μάρξ καί ’Ενγκελς καί τούς παρακίνησε, κατά τήν έφαρμογή αύτής τής άρχής, νά άφαιρέσουν άπαρατήρητα τήν κινητήρια ένέργεια άπό τις χαρακτηριζόμενες άπό τόν Μάρξ, έξαιτίας τοΟ έπαναστατικοϋ του ένθουσιασμοϋ, σάν άτμομηχανές τής ιστορίας καί θεωρούμενες σάν ένσωματωμένες στή λογική τού συστήματος έπαναστάσεις11 καί ν’ άφήσουν νά διαφύγει ό άτμός πού άρχικά είχε ύπερθερμά- νει δλο τό σύστημα. Σάν άπόδειξη αύτής τής τάσης, πού είναι χ α ­ρακτηριστική γ ιά τό άναπτυγμένο μαρξιστικό σύστημα καί έρχε­ται σέ άντίθεση μέ τόν έπαναστατισμό, θά παρουσιάσουμε μερικές θέσεις πού δέν είναι δυνατό νά άμφισβητηθεϊ ή ιδανική χαρακτη­ριστική τους άξία. Στό «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», σάν έπιβεβαίω- ση τής πίστης πού διαποτίζει όλόκληρο αύτό τό ντοκουμέντο, λέ­γεται σχετικά μέ τήν ιστορική άναγκαιότητα πού φέρνει τό προ­λεταριάτο στή νίκη: «Μέ τήν άνάπτυξη λοιπόν τής μεγάλης βιο­μηχανίας άφαιρεΐται άπό τά πόδια τής μπουρζουαζίας ή ίδια ή βάση πάνω στήν όποία παράγει καί ιδιοποιείται τό προϊόν. . . Π α ρ ά γ ε ι π ρ ο π α ν τ ό ς τ ο ύ ς ν ε κ ρ ο θ ά φ τ ε ς τ η ς . Ή π τ ώ σ η τ η ς κ α ί ή ν ί κ η τ ο ϋ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ ε ί ν α ι ά ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς ».'* (Το­νισμένη άπ’ τό συγγραφέα).

27

Κατά τόν ίδιο τρόπο, πάνο) στό Ιδιο θέμα έκφράζεται δ Μάρξ καί στόν πρόλογο τής «Πολιτικής Οικονομίας»: «Στήν κοινωνική παραγω γή τής ζωής τους ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν ο μ ο λ ο - γ ο ϋ ν κ α θ ο ρ ι σ μ έ ν ε ς , ά ν α γ κ α ϊ ε ς , ά ν ε ξ ά ρ - τ η τ ε ς ά π ό τ ή θ έ λ η σ ή τ ο υ ς σ χ έ σ ε ι ς».1* (Τονισμένη άπό τό συγγραφέα).

Στόν πρόλογο τοΰ «Κεφαλαίου» 6 Μάρξ προχωρεί τόσο πού πα­ρουσιάζει τό κοινωνικό προτσές σάν φυσικοΐστορικό. «Δέ ζωγραφί­ζω καθόλου μέ ρόδινα χρώματα τΙς μορφές τοϋ καπιταλιστή καί τοΰ γαιοκτήμονα. ’Αλλά έδώ πρόκειται γ ιά πρόσωπα μόνο βσο αδ- τά είναι προσωποποίηση οίκονομικών κατηγοριών, φορείς δρισμέ- νων ταξικών σχέσεων καί συμφερόντων. Λιγότερο άπ’ τό κάθε άλ­λο, ή άποψη πού έννοεί τήν έξέλιξη τοϋ οίκονομικοϋ σχηματισμοΟ σ ά ν £ ν α φ υ σ ι κ ο ΐ σ τ ο ρ ι κ ό π ρ ο τ σ έ ς μπορεΐ νά κάνει τό άτομο ύπεύθυνο γ ιά σχέσεις τών όποιων τό δημιούρ­γημα παραμένει κοινωνικό δσο κι άν ύποκειμενικά ύψώνεται πάνω άπ’ αδτές».1* (Τονισμένο άπό τό συγγραφέα).

«’Ανεξάρτητο άπό τή θέλησή τους», «άναγκαΐο», «άναπόφευκτο», «φυσικοϊστορικό προτσές» — είναι δύσκολο νά βροΟμε τή διαφορά άνάμεσα σ’ αύτές τΙς Ιννοιες, δηλαδή τό πνευματικό τους άθροισμα καί τήν Ιννοια τής «άναγκαστικότητας» άπό τήν όποία, σάν άντι- μαρξιστική, πολλοί μαρξιστές εδχαρίστως κρατιοϋνται σέ άπόστα- ση. Τό δυσάρεστο γεγονός δτι στόν Μάρξ ύπάρχει μιά κατεύθυνση έξέλιξης καί σκέψης πού τείνει στό άπροκάλυπτο άντίθετό της δέν άλλάζει κατά τίποτε στό δτι ή τάση π ο ύ ‘παρουσιάζεται μέ τόν Ιστορικό ντετερμινισμό δδηγεϊ δσο τό δυνατό πιό κοντά στήν κατα­δικασμένη Ιννοια τής άναγκαστικότητας καί ?τσι άπολήγει ένάν- τ ια στόν ύποχρεωτικά συνδεμένο μαζί της έπαναστατισμό. ’Αντί νά προτιμήσουν τήν δμολογία πώς στόν Μάρξ ύπάρχουν στοιχεία σκέψης καϊ αιτιολόγησης τεχνητά συμφιλιωμένα, πού βασικά βρί­σκονται σέ άντίθεση μέ τό σύστημα, πολλοί μαρξιστές φρονοΰν δτι πρέπει νά άμβλύνουν τήν όξύτητα τών άντιθέτων τάσεων καί Ιτσι άρνοΟνται ή παριστάνουν σάν άσήμαντη τήν ούσία, τόσο τοϋ έπανα- στατισμοϋ δσο καί τοϋ ντετερμινισμοϋ. "Ετσι έξομαλύνονται βέβαια, πάνω στή γραμμή τής μικρότερης άντίστασης, οί άντιφάσεις, άλλά τό άποτέλεσμα είναι νά άπαλλάσεται τό σύστημα τοϋ Μάρξ άπό τίς άντιφάσεις καταβάλλοντας σάν άντίτιμο τήν πραγματική τοο σημασία, πού συνίσαται άκριβώς στό δτι μπορεΐ νά χρησιμεύσει σάν βάση καί σύνδεση μέ διάφορες δυνατότητες έξέλιξης.

Ή διάσταση άνάμεσα στόν έπαναστατισμό καί τό ντετερμινισμό πού διαπερνά δλόκληρο τό μαρξιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται ά- κόμα σάν ύπεύθυνη γ ιά τήν ταλάντευση πού διαπιστώνεται στό μαρ­ξισμό στό ζήτημα τής δημοκρατίας καί τής κυριαρχίας τής πλειο-

ψηφίας σάν προϋπόθεσης γ ιά τήν προλεταριακή έπανάσταση. Ή ταλάντευση αύτή πού άποδείχτηκε Ιστορικά κατά τήν έκτίμηση τών προσπαθειών τρομοκρατικών μειονοψηφιών νά κάνουν αύτο- δύναμη τήν έπανάσταση δέν Ιχε ι μόνο Ιστορικό ένδιαφέρον κι οδ- τε είναι άπλώς ένα ψυχολογικό πρόβλημα τοϋ άνθρώπου Κάρλ Μάρξ, στόν όποιο διαπιστώνεται εδκολα μιά άντίφαση άνάμεσα στίς δημοκρατικές του πεποιθήσεις καί τή μισαλλοδοξία του. ’Α­πεναντίας δδηγεΐ πάλι στίς άντιφάσεις τοϋ συστήματος γ ιά τΙς ό­ποιες κάνουμε λόγο.

Δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία πώς ή άνάγκη τής δημοκρατίας σάν κυριαρχία τής πλειονοψηφίας, σύμφωνα καί μέ τήν κοινωνιο­λογική άνάλυση τού Μάρξ, έπιβάλλεται στήν προλεταριακή έπα­νάσταση σάν προϋπόθεση τής άποτελεσματικότητας της, άλλά καί σάν μορφή τής κυριαρχίας της. Ή άναγκαιότητα τής ύπαρξης τοϋ προλεταριάτου σάν έπικρατέστερης πλειοψηφίας τοϋ πληθυσμοϋ έ- ξάγεται άπό τήν κρίση πού έκφέρεται στά κείμενα ποό παραθέσα­με γ ιά τήν έξέλιξη καί τήν δξυνση τών ταξικών άντιθέσεων στήν καπιταλιστική ρύθμιση τής κοινωνίας, κρίση σύμφωνα μέ τήν δ- ποία Ενας δλο καί μεγαλύτερος άριθμός έξαθλιωμένων προλεταρίων θά άντιπαρατάσσεται σ’ Ινα διαρκώς μικρότερο άριθμό έκμεταλ- λευτών καϊ καρπωτών τοΰ κεφαλαίου. Σέ γενική συμφωνία μέ άλ­λα μέρη τοΰ μαρξιστικού θεωρητικοΰ οίκοδομήματος τό «Κομμουνι­στικό Μανιφέστο» δρίζει τό προλεταριακό κίνημα σάν «άνεξάρτη- το κίνημα» τής τεράστιας πλειοψηφίας, γ ιά τά συμφέροντα τής τε­ράστιας πλειοψηφίας».1*

'Ωστόσο τό γεγονός δτι ή κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας άπ’ τό προλεταριάτο, στήν κανονική περίπτωση ήταν γ ιά τόν Μάρξ συνδεμένη μέ τήν κοινωνιολογική προϋπόθεση πώς τό προλεταριά­το άποτελεΐ τήν πλειοψηφία τοΰ πληθυσμοϋ, δέν μπορεΐ νά παρα­πλανήσει σχετικά μέ τό δτι γ ιά τόν Μάρξ ή θέληση τών μαζών εί­ναι βέβαια ό παράγοντας τής μεταβολής καί τό συνοδό φαινόμενο πού δικαιώνει τό σύστημα του, άλλά δχι καί ή βάση νομιμοποίησης τής Ιστορικής άναγκαιότητας. Ό τ α ν λοιπόν κάτω άπό δρισμένες περιστάσεις μπορεΐ ή έμπιστοσύνη στήν άντικειμενική άποτελεσμα- τικότητα τών Ιστορικών νόμων νά εύνοήσει ένα φαταλιστικό συμ­πέρασμα, κάτω άπό άλλες περιστάσεις μπορεΐ έπίσης νά χρησιμεύ­σει σάν πρόσκληση νά προληφθεΐ έτσι ή άλλοιώς ή άναπόδραστη άναγκαιότητα καί νά νομιμοποιηθεί καί ή μειονότητα νά μετατρέ­ψει τήν ιστορική έπιταγή σέ πράξη. Έ τ σ ι δ έπαναστατισμός, πού βρίσκεται σέ ψυχολογική καί συστηματική σύγκρουση μέ τό ντε­τερμινισμό, μπορεΐ δχι μόνο νά συμφιλιωθεί μαζί του, άλλά καί νά προσποριστεί άπ’ αύτόν πρόσθετες κινητήριες δυνάμεις καί λόγους νομιμοποίησης.

29

Για νά διευκρινιστεί Ιστορικά αύτή ή δυνατότητα πού ύπάρχει στό μαρξισμό συνδιαλλαγής τοϋ έπαναστατισμοϋ μέ τό ντετερμινι­σμό, παραπέμπουν μ’ εύχαρίστηση στή θέση πού πήρε ό Μάρξ στά σύγχρονά του γαλλικά γεγονότα τοΟ 1849 καί κυρίως άπέναντι α τ ο ύ ς τ α ξ ι κ ο ύ ς ά γ ω ε ς τ ή ς Γ α λ λ ί α ς . Ή μεροληψία τοΟ Μάρξ ύπέρ τοΟ ΛουΙ ΜπλανκΙ καί τής όλιγά- ριθμης φράξιας του δέν πρέπει νά άποδωθεί μόνο στόν έπαναστα- τικό του Ενθουσιασμό. ’Αποκαλύπτει καί μιά δυνατότητα τής μαρ­ξιστικής έκτίμησης στήν όποία ό Έ νγκελ ς, δταν τό 1896 Εγραφε τήν Εισαγωγή στό βιβλίο τοϋ Μάρξ «Ταξικοί άγώνες στή Γαλ­λία», σχολιάζοντας τήν κατάσταση τοΟ 1848, Εδωσε τήν παρακά­τω Εκφραση: «01 ίδιες οΐ προλεταριακές μάζες, άκόμα καί τοΟ Πα­ρισιού, καί μετά τή νίκη τους δέν ήταν άπόλυτα σ ίγουρες'γιά τό δρόμο πού Επρεπε νά τραβήξουν. Κι δμως τό κίνημα, ένστικτώδι- κο, αύθόρμητο, άκατανίκητο ήταν παρόν. Αύτή δέν ήταν ή κατά­σταση μέσα στήν όποία μιά έπανάσταση καθοδηγούμενη βέβαια ά­πό μιά μειοψηφία, άλλά αύτή τή φορά δχι γ ιά τά συμφέροντα τής μειοψηφίας παρά γ ιά τά πραγματικά συμφέροντα τής πλειοψη­φίας, Επρεπε νά πετύ χει;»’* Ή μεταγενέστερη διαπίστωση: «ή Ι­στορία Εδωσε άδικο σ’ δλους Εμάς πού σκεφτήκαμε μέ τόν Γδιο τρό­πο» καί ή πεποίθηση πού άργότερα σχημάτισε ό "Ενγκελς, πώς τότε δέν ύπήρχαν οί προϋποθέσεις γ ιά τόν παραμερισμό τής καπι­ταλιστικής παραγωγής δέν άλλάζουν στό παραμικρό τό δτι τά γε ­γονότα τοϋ 1848 κρίθηκαν άπό τούς Μάρξ καί Έ νγκελ ς μέ τήν Εννοια πού άργότερα άρνήθηκαν. Κάτι παραπάνω. ’Αποσαφηνίζουν πώς δέν άποκλείστηκε άπό τούς μαρξιστικούς συλλογισμούς ή κα­θοδήγηση τής έπανάστασης άπό μειοψηφίες «γιά λογαριασμό τών πραγματικών συμφερόντων τής πλειοψηφίας», γιατί, γ ιά τούς Μάρξ καί Έ νγκελ ς, πρέπει βέβαια νά προσωποποιείτε ή δημοκρατία στή θέληση τής πλειοψηφίας, άλλά μπορεΐ καί νά μήν προέρχεται άπ’ αύτή. Ή γενική θέληση μέ τήν Εννοια πού τής Εδωσε ό Ρουσ- σώ, ή άφηρημένη κοινή θέληση άν καί κατά κανόνα προβάλλεται στή θέληση δλων, στήν Εκφρασμένη θέληση δλων, είναι δμως χω ­ρισμένη άπό τήν κανονική Εκδήλωση της καί γ ι’ αύτό μπορεΐ καί νά χειραφετηθεί άπ’ αύτή τή μορφή Εμφάνισης. *

"Αν καί, άκόμα καί στόν Ρουσσώ, ή Εκφρασμένη θέληση δλων είναι μόνο τό μέσο μέ τό όποϊο πρέπει νά Εξακριβώνεται ή κοινή θέληση άλλά δχι καί ό λόγος καί ή βάση τής χρησιμοποίησης της, πάλι ό Μάρξ προχωρεί άκόμα περισσότερο στήν άπόσπαση τής συγκεκριμένης μορφής τής Εκδήλωσης της άπό τή βάση πού τή νο­μιμοποιεί. Έ τσ ι, Εκ τών προτέρων, στό μαρξισμό δέν είναι ή θέ­ληση δλων, παρά μόνο τής προλεταριακής πλειοψηφίας πού θά βοηθήσει τήν κοινή θέληση νά Εκδηλωθεί. Κατά συνέπεια καί σύμ­

30

φωνα μέ τό πνεϋμα τοΟ μαρξισμού μπορεί κάτω άπό όρισμένες πε­ριστάσεις εύκολότατα νά έμπιστευθοϋμε καί στή μειοψηφία τή δια­φύλαξη καί τήν έπιβολή τής κοινής θέλησης πού Ιχε ι Εγκαταλει- φθεΐ άπό τήν πλειοψηφία.

Ή μαρξιστική πεποίθηση δτι μέ τις προλεταριακές Επαναστά- σεις δέν άποφορτίζεται άπλώς ή έπαναστατική θέληση, άλλά πολύ περισσότερο Εκπληρώνεται μιά ιστορική άναγκαιότητα, Εμπεριέχει τήν πίστη σέ μιά άντικειμενικά άντιληπτή, γ ιά δλους δεσμευτική, άπό άποψη άρχών, μακριά άπό κάθε άμφιβολία άλήθεια στόν κοι­νωνικό τομέα, άκόμα κι δταν αύτή ή άλήθεια πρέπει πρώτα νά κα­τακτηθεί καί νά Επιβληθεί μέ τόν άγώνα. 'Ε π ειτα άπ’ αύτά, τά ζητήματα όργάνωσης καί προσανατολισμοί} τής κοινωνίας δέν εί­ναι πιά άπλά ζητήματα ώφελιμότητας, άλλά, άπό άποψη άρχών, ζητήματα πού μπορεΐ νά λυθούν σύμφωνα μέ άντιλήψεις πού άπο- κτήθηκαν μέ σωστό τρόπο. Μέ τήν άποψη του αύτή 6 μαρξισμός Ερχεται σέ άντίθεση καί μέ τήν Εννοια τής πλουραλιστικής δημο­κρατίας.

Ή Εννοια τής πλουραλιστικής δημοκρατίας οίκοδομεΐται πάνω στό ρελατιβισμό, δηλαδή στήν πεποίθηση πώς γ ιά τήν άνθρώπινη συμβίωση δέν ύπάρχει Ενας άπόλυτα Εγκυρος, δοσμένος άπό τά πριν κανόνας, γ ι ’ αύτό καμιά σωστή κοινωνία καί κανένα σωστό δίκαιο, παρά μονάχα μιά ρύθμιση, Εγκυρη πάντα ύπό δρους καί γ ι’ αύτό Εξαρτημένη άπό τήν άπόφαση τής πλειοψηφίας. Μέ τήν άποδοχή άπόλυτων άληθειών γ ιά τήν κοινωνική περιοχή καί μέ τήν τάση πού άναπόφευκτα πηγάζει άπ’ αύτή τήν άποδοχή νά Επιβάλλονται αύτές οί άλήθειες άκόμα καί Ενάντια στή θέληση τών δυστροπούντων, παίρνει ό μαρξισμός μιά ισχυρή κλίση στόν όλο- κληρωτισμό καί άπό τήν άποψη αύτή, παρά τήν πληθώρα τών κοι­νών χαρακτηριστικών πού Εχει μέ τό φιλελευθερισμό, Εντάσσεται περισσότερο στήν όλοκληρωτική, παρά στή φιλελεύθερη δημοκρα­τία.

Ό ’Ισραηλίτης κοινωνικός φιλόσοφος Ζ . Talm on συνοψίζει ώς Εξής τήν ιδανικά χαρακτηριστική άντίθεση άνάμεσα στή φιλελεύ­θερη καί τήν όλοκληρωτική δημοκρατία. «Ή φιλελεύθερη άντίλη- ψη Εκπορεύεται άπό τήν Ιδέα δτι ή πολιτική είναι ύπόθεση πειρά­ματος, πάντα Εκ νέου «δοκιμή καί λάθος» (tvial and e r ro r ) . θ εω ­ρεί τά πολιτικά συστήματα σάν πραγματικούς θεσμούς τής δημι­ουργικής δύναμης καί αύτοβουλίας τού άνθρώπου. . . Ή θεωρία τής όλοκληρωτικής δημοκρατίας, άντίθετα, βασίζεται στήν άπο­δοχή μιάς μοναδικής καί άποκλειστικής άλήθειας στήν πολιτική. Μπορούμε νά τήν όνομάσουμε πολιτικό μεσσιανισμό, μέ τήν Εν­νοια δτι άξιώνει μιά προκαθορισμένη, άρμονική καί τέλεια ρύθμι­ση τών πραγμάτων πρός τήν όποία οί άνθρωποι ώθοΟνται άναντίρ-

31

ρητα καί φτάνουν άναγκαστικά» ” Παρακάτω χαρακτηρίζει τό μαρξισμό σάν «τή σπουδαιότερη άπό τΙς παραλλαγές τοϋ όλοκλη- ρωτικοϋ δημοκρατικού ίδανικοΟ πού άκολούθησαν ή μιά τήν άλλη στή διάρκεια τών τελευταίων 150 χρόνων».1* ’Ασφαλώς μπορεΐ νά προβληθεί ένάντια σ’ αύτή τήν περιγραφή τοϋ Talm on ή άντίρ- ρηση δτι καί ό κλασικός φιλελευθερισμός είχε έπίσης παραστάσεις γ ιά μιά έγγυημένη γενική άρμονία καί πώς δ Μάρξ έστρεφε πε- ρισότερο πρός τή συλλογικότητα παρά άρνήθηκε τΙς αύταπάτες τοΟ περφεξιονισμοϋ* τοϋ Σμίθ. Καί μόνο μέ τή διαφορά δτι στόν ΣμΙΘ αύτή ή άρμονία έπρεπε νά παρουσιαστεί σάν άπό μόνη της, σάν άποτέλεσμα τής άνεπηρέαστης δράσης τών άτόμων, ένώ στόν Μάρξ προϋπόθεση έκπλήρωσης τής έννοιας τής δημοκρατίας είναι ή ρητή ύποταγή τοϋ άτόμου στίς ύποχρεωτικές έντολές τοΰ ταξι- κοϋ άγώνα. Τό όλοκληρωτικό πιάσιμο παριστάνει γ ιά τόν Μάρξ ίχ ι τό άποτέλεσμα, παρά τήν προϋπόθεση τής έπιτυχίας τοϋ ιστο­ρικού προτσές, μέ τήν έννοια τής φυσικά άναγκαίας κατεύθυνσης τής έξέλιξης του, καί γ ι’ αύτό στήν πράξη έρχεται σέ άντίθεση μέ τΙς τάσεις άτομικής έλευθερίας τοϋ φιλελευθερισμού.

Ή άλληλοσυγκρουόμενη συμπεριφορά τοϋ μαρξισμού άπέναντι στό φιλελευθερισμό έχει σχέση μέ τήν άντίθεση πού ύπάρχει καί πού δέν έξοστρακίστηκε ποτέ, άνάμεσα στά έπαναστατικά καί τά ντετερμινιστικά συστατικά του. Ή άντίθεση αύτή μάς έπιτρέπει νά καταλάβουμε καί τήν ταλάντευση τοϋ Μάρξ άνάμεσα στό δημοκρα­τισμό καί τόν μπλανκισμό. Μέ τό δίκιο του ό Γερμανός ρεβιζιονι- στής Έντουαρντ Μπέρνσταϊν κατηγόρησε αύτόν καί τόν Έ νγκελ ς πώς κι αύτοί οί ίδιοι κατά τήν τοποθέτηση τους άπέναντι στά έπί- καιρα ζητήματα έπεσαν στό ίδιο λάθος πού παρουσιάστηκε καί σ’ άλλους, «νά κάνουν τήν άπλή θέληση κινητήρια δύναμη τής έπανάστασης». Ό Μπέρνσταϊν χαρακτήρισε αύτό τό μπλανκιστι- κό στοιχείο, πού δέν έπεκράτησε τυχαία στή σκέψη τοϋ Μάρξ μέ τά παρακάτω λόγια: «Ό μπλανκισμός είναι περισσότερο άπό θεω­ρία μι&ς μεθόδου. Πολύ περισσότερο ή μέθοδος του είναι άπλώς τό άποτέλεσμα, τό προϊόν τής βαθιά ριζωμένης πολιτικής του θεωρίας. Άπλούστατα αύτή είναι ή θεωρία τής άπροσμέτρητα δημιουργι­κής δύναμης τής έπαναστατικής πολιτικής βίας καϊ τής έξωτερί- κευσης της, τής έπαναστατικής άπαλλοτρίωσης».1*

Αύτή ή ταλάντευση άνάμεσα στό δημοκρατισμό καί τόν μπλαν- κισμό σφραγίζει έπίσης καί τήν κρίση γ ιά τή μορφή τής κυριαρ­χίας τοϋ προλεταριάτου στή μεταβατική περίοδο Οστερα άπό τήν

* Περφεξιονιομός χαρακτηρίζεται οτήν πολιτική δρολογία ή ίπιβίω^η τέλειων, ΙΒανιχβν λύαεων δίχως vdt παίρνεται 6π<5ψη ή Ατελής φύση τοΟ άνθρώπου. (Σ .τ .Η .) .

32

κατάληψη τής έξουσίας. Καί μέ τήν ύπόθεση πώς τό προλεταριάτο άποτελεΐ τήν πλειοψηφία τοΟ πληθυσμοϋ, σύμφωνα μέ τόν Μάρξ, Ενα βίαιο χτύπημα κατά τής ύπάρχουσας κατάστασης πρέπει βέ­βαια νά ύπολογίζεται σάν μορφή τής προλεταριακής έπανάστασης, άλλά ή «δικτατορία τοΟ προλεταριάτου» γ ιά τήν όποία μιλ& 6 Μάρξ στήν κριτική τοϋ προγράμματος τής Γκότα έννοεΐται γενι­κά σάν κρατική έξουσία δημοκρατικά όργανωμένη, μέ τήν έννοια τής Παρισινής Κομμούνας τοϋ 1871 πού θεωρήθηκε ύπόδειγμα, 4ν καί μόνο σάν όλοκληρωτική δημοκρατία μέ σημαντικούς περιορι­σμούς στά δικαιώματα έλευθερίας τών καταπιεζομένων καί κατα­δικασμένων στήν έξαφάνιση τάξεων. Καί δ Έ νγκελ ς στήν κριτι­κή του τοϋ προγράμματος τής Έρφούρτης τοϋ Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας χαρακτηρίζει τή λαοκρατική δημοκρατία πε­ρισσότερο σάν ειδική μορφή τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου." Ά π ό τό άλλο μέρος ύπάρχουν σημεία πού στηρίζουν τήν άποψη πώς ό μαρξισμός δέ θεωρεί τήν κυριαρχία τοϋ προλεταριάτου κατά τή μεταβατική περίοδο άπαραίτητα σάν πρακτική κυριαρχία τής πλειοψηφίας, άλλά τήν έννοεΐ σάν μιά κατάσταση άμυνας γ ιά τό συμφέρον τής πλειοψηφίας. Συνακόλουθα ή έννοια τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου δέ θίγει μόνο τή μορφή άσκησης τής πολιτικής κυριαρχίας, άλλά καί τών προϋποθέσεων της. Έ τσ ι, ό Φ. Έ ν ­γκελς στήν μπροσούρα του «Γιά τήν αύθεντία» έκφράζεται μ’ Ιναν τρόπο πού δέν έμφανίζει σάν άπλή σύμπτωση τΙς άσάφειες σχε­τικά μέ τήν άναγκαιότητα μιάς νομιμοποίησης τής έπαναστατικής έξουσίας άπό τήν πλειοψηφία άλλά τΙς άναγγέλλει σάν άνοικτές πόρτες γ ιά κάθε τρομοκρατική δυνατότητα. «ΑύτοΙ οί κύριοι δέν είδαν ποτέ μιά έπανάσταση; Μιά έπανάσταση είναι άσφαλώς τό πιό αύθεντικδ πράγμα πού ύπάρχει. Είναι ή πράξη μέ τήν όποία έ ν α τ μ ή μ α τ ο ϋ π λ η θ υ σ μ ο ϋ μ έ τ ά δ π λ α , τ Ι ς ξ ι φ ο λ ό γ χ ε ς κ α ί τ ά κ α ν ό ν ι α , δ η ­λ α δ ή μ έ χ ε ι ρ ο π ι α σ τ ά α ύ θ ε ν τ ι κ ά μ έ σ α , έ π ι β ά λ λ ε ι τ ή θ έ λ η σ η τ ο υ σ τ ό ά λ λ ο (Υπογραμμισμένο άπ’ τό συγγραφέα).

Κ αί ποιός θά μποροϋσε μέσα στίς πολεμικές μέρες μιάς έπανά­στασης, δπου δέν ύπάρχει καμιά συνηθισμένη δυνατότητα νά δια­πιστωθεί ή θέληση τής πλειοψηφίας, νά διακρίνει άν ή άνατροπή είναι Εργο μιάς μειοψηφίας στήν όποία ύποτάσσεται παθητικά ή πλειοψηφία ή άν πρόκειται γ ιά μιά άποτελεσματική ένέργεια τής πλειοψηφίας; Καί φυσικά δταν άκόμα καί ή έννοούμενη σάν κυ­ριαρχία τής πλειοψηφίας δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, έκτδς άπό τή βίαιη προέλευση της, δέν μπορεΐ νά άποφύγει τήν τρομοκρατία πού θά κρατήσει καθηλωμένη τήν τάξη πού άνατράπηκε, πόσο λιγό- τερο τό μπορεΐ μιά κυριαρχία μειοψηφίας πού όφείλει νά κρατήσει

κάτω άπό τόν ϊλεγχο της δχι μόνο τούς ταξικούς έχθρούς, άλλά. καί τούς έν δυνάμει συμμάχους τους μέσα στίς ίδιες τΐς γραμμές της!

Ό Ιστορικός ντετερμινισμός τοϋ μαρξισμοΰ, πού εύνοεΐ τήν πο­ρεία τής Ιστορίας σάν δριστικά προσανατολισμένη ένότητα άπό προτσές καί στάδια έξέλιξης, περιγράφει σά νά ποΰμε τήν παρα- τεινόμενη στό μέλλον συνέχιση τών άναλυτικών του εύρημάτων. ΣτΙς θεωρίες πού περιγράφουν τούς μελλοντικούς δρόμους τής Ι­στορίας, στίς θεωρίες τής έξαθλίωσης καί τής συγκέντρωσης πού άποτελοϋν τήν προϋπόθεση τής θεωρίας τής κατάρρευσης τοϋ κα- πιταλισμοϋ, σύμφωνα μέ τήν όποία 6 καπιταλισμός είναι καταδι­κασμένος νά καταστραφεί έξαιτίας τών έσωτερικών του άντιφά- σεων, άνταμώνουν δυό στοιχεία καί μετατρέπονται άπό έξήγηση αύτοϋ πού ύπάρχει σέ προφητεία γ ιά τό μέλλον. Τό Ενα στοιχείο είναι ό Ιστορικός κριτικισμός πού συχνά χαρακτηρίζεται καί σάν ύλιστική άντίληψη τής Ιστορίας καί τό άλλο δ οικονομικός κριτι­κισμός, οί πολιτικοοικονομικές θεωρίες τοϋ Κάρλ Μάρξ.

Ή σχέση άνάμεσα στά δυό αύτά στοιχεία συγκαταλέγεται στά περισσότερο άμφισβητούμενα κεφάλαια τής Ιρμηνείας τοϋ μαρξι- σμοϋ, γ ιατί έξαρτιοϋνται πάρα πρλλά άπ’ τό γεγονός ποιός τομέας άπό τήν έρευνητική δραστηριότητα τοϋ Μάρξ θά άναγνωριστεΐ ώς Ιχω ν τό προβάδισμα καί πώς θά συνδεθεί μέ τό δλο σύστημα ό τομέας πού ύπερέχει. Στήν εισαγωγή αύτοϋ τοϋ βιβλίου παρατη- ρεΐται πώς ό Μάρξ ξεκίνησε άπό φιλοσοφικές προϋποθέσεις καί £- φτασε στίς άνακαλύψεις τής πολιτικής οικονομίας μέ τή βοήθεια τής κοινωνιολογικής μεθόδου. Αύτό τό έρμηνευτικό σχήμα φαίνε­ται κατάλληλο γ ιά νά δικαιώσει τή σημασία καί τό αύτονόητο τοϋ ίργου τών Μάρξ καί Έ νγκελ ς. "Οσο λίγο κατορθωτό είναι νά ύ- ποβιβασθεΐ ό Μάρξ κι ό μαρξισμός καί νά καθηλωθεί στίς κοινω­νιολογικές του έκθέσεις (καί μέσα σ’ αύτές πάλι σέ μιά νεφελώδη μέθοδο πού έξουσιοδοτεί γ ιά δλα καί δέν ύποχρεώνει σέ τίποτε) άλλο τόσο σωστό είναι, άπό τό άλλο μέρος, νά βλέπουμε τήν κεν­τρική σημασία αύτοϋ πού έπιζεΐ στό Ιργο τής ζωής τών Μάρξ καί Έ νγκ ελ ς στή συνεισφορά τους γ ιά τήν κατανόηση τών κοινωνιο­λογικών καί Ιστορικών συναρτήσεων καί νά έννοεΐται ή κοινωνιο- λογία σάν δ κεντρικός συνδετικός κρίκος άπέναντι στόν όποϊο δλα τά άλλα στοιχεία τοϋ μαρξισμοΰ είναι άπλές προϋποθέσεις ή συνέ­πειες έφαρμογής.

Ό Ιστορικός κριτικισμός πού βέβαια δέν περιγράφηκε πουθενά συστηματικά άπό τούς Μάρξ καί Έ νγκελ ς, άλλά έφαρμόστηκε σέ μιά σειρά ύποδειγματικές μονογραφίες, άποτελεϊ πρόοδο σέ σχέ­ση μέ τΙς πατροπαράδοτες μορφές θεώρησης τής ιστορίας, πού πρέ­πει νά έπιδοκιμαστεΐ άκόμα κι άν βρίσκονται σ’ αύτόν μονομέ-

84

ρείες καί δυσκολίες. Ή ιστορική θεώρηση πρέπει όμοίως νά διορ­θώνει τήν πρόοδο τής άνθρώπινης γνώσης, δπως ό μαρξισμός διόρ­θωσε τΙς μορφές Αντίληψης τής ιστορίας πού βρήκε μπροστά του. Σέ σχέση μ’ αύτό, ή έπιμονή νά συμπεριληφθεΐ τό κοινωνικό - ι­στορικό στήν περιοχή κυριαρχίας τοϋ άνθρώπου είναι τό Ιδιο μέ τήν Αναγωγή τών Ιδεολογικών Απαιτήσεων στά ύλικά συμφέροντα όρισμένων όμάδων. Τό γεγονός δτι ή αύστηρή περιοδολόγηση τής Ιστορικής πορείας έδωσε στή μαρξιστική θεώρηση τής Εστορίας £να τελεολογικό σύστημα Αναφοράς στό όποιο μπορεϊ v i ένταχθεΐ, τό­σο ή ανθρώπινη δραστηριότητα, δσο καί τό ξεμασκάρεμα τών ιδεο­λογικών Απαιτήσεων, φαίνεται, σέ σχέση μέ τήν έκτίμηση τών 4λ- λων προόδων πού έπετέλεσε, σάν μια τελειοποιητική προσθήκη δχι έντελώς άναγκαία, πού μπορεΐ νά δημιουργήσει νέες δυσκολίες κοίΐ νά όδηγήσει σέ μιά κατασκευή τής Ιστορίας πού, δπως καί τά πρω­τότυπα τής μεταφυσικής καί θεολογικής θεώρησης τής ιστορίας πού καταπολεμά, ξεπερνά άνεξέταστα τά δρια τής έμπειρίας πού είναι δυνατό ν’ άποκτηθεΐ. "Οσο ήταν άναγκαία γ ιά τήν όλοκλή- ρωση τοΟ συστήματος καί τή διαδήλωση τών μεσσιανικών του φι­λοδοξιών ή τελεολογική δψη τής μαρξιστικής θεώρησης τής Ιστο­ρίας, τόσο, Ακριβώς αύτά τά τελεολογικά στοιχεία, έρχονται σέ σύγ­κρουση μέ τά γνωσιολογικά, κοινωνιολογικά καί μέ τά στοιχεία κριτικής τών ιδεών. ’Αλλά καί δέ χρειάζονται γ ιά νά δικαιολο­γήσουν τό καθοριζόμενο άπ’ τό μαρξισμό έπαναστατικό καθήκον ύποταγής τής κοινωνίας στή συνειδητή κυριαρχία τοϋ άνθρώπου καί τής κατάργησης τής κοινωνικής άδικίας. Ή στροφή τοΟ μαρ- ξισμοϋ στά συμφέροντα σάν τΙς κρυμμένες κινητήριες δυνάμεις τών Ιδεών, έπιδοκιμάζεται σάν άποφασιστική πρόοδος κι άπό πολλούς πού δέν μποροΟν νά ύπερνικήσουν τΙς δυσκολίες καί νά φτάσουν σέ μιά συνολική θέα τής κοινωνίας ή προσκολλιοΟνται σέ μιά έ- πάλληλη όλική ιδέα. Ά π ό τήν άποψη αύτή τό κατόρθωμα τοϋ μαρ- ξισμοϋ συγκρίνεται γενικά μέ τό γνωσιολογικό μεγαλούργημα τοϋ Κάντ καί τή θεωρία τής έξέλιξης τοϋ Ντάρβιν καί πολύ συχνά έξετάζεται σ’ αότή τή σχέση.

Εννοείται πώς έκφράζονται άμφιβολίες καί έναντίον αότής τής προόδου. ΟΕ άμφιβολίες αύτές άφοροϋν δχι μόνο τόν ιστορικό ΰλι- σμό, άλλά γενικά κάθε μονιστική έρμηνεία τής Ιστορίας, είτε θεω­ρείται αύτή μόνο σάν μεταφυσικά Υπερυψωμένη Ιστορική άντίλη- ψη εΓτε Απλά σάν έπιστημονική θεωρία τής ιστορικής έξέλιξης' κάθε προσπάθεια νά άποδωθεϊ δ πλοϋτος καί τό πολύπλοκο τοϋ ί- στορικοϋ Γίγνεσθαι σέ μιά μοναδική αΙτία καταλήγει σέ μιά Απλο­ποιημένη περιγραφή τής πραγματικότητας μέσα στήν δποία άπει- λοϋνται νά καταποντιστοϋν οί πολύτιμες παρορμήσεις καί μόνιμοι πρόοδοι τής δικής της, Αναπόφευκτα μονόπλευρης συνεισφοράς.

36

Πρέπει βέβαια νά παίρνεται ύπόψη στόν ιστορικό ύλισμό δτι ή Εκ­τίμηση πού δίνει ή μέθοδος του είναι πιό άδίστακτη, περισσότερο γόνιμη καί καλύπτεται άπό πλουσιότερο έμπειρικό ύλικό, παρά τών Ανταγωνιστικών μορφών Ιστορικής θεώρησης — π .χ . μιΛς ρατσιστικής Ερμηνείας τής Ιστορίας — ή αύτή πού δίνει ή προσ­πάθεια Εξήγησης τών συλλογικών γεγονότων μέ τήν Επιστράτευση ψυχολογικών κατηγοριών. ’Αλλά καί δέν άπαλλάσσεται άπό τήν προβληματική καί είτε θά ταλαιπωρήσει τή μονομέρεια τής μεθό­δου του ώς τήν άσυναρτησία καί έτσι νά ξεπέσει στή χυδαιοποίη- ση, εΓτε θά σχετικοποιηθεί ή πρόοδος πού Εφερε ή συμβολή της στή γνώση τής ιστορίας καί Ετσι θά περιοριστεί βέβαια ή περιοχή Εφαρμογής της, άλλά σ’ αύτή τήν περιοχή θά γίνει άκαταμάχητη.

Σάν ή καλύτερη καί συντομότερη περίληψη τής «ύλιστικής άν- τίληψης τής ιστορίας» Θεωρείται ή έπόμενη περικοπή άπό τήν είσαγωγή τοΟ Μ&ρξ στό βιβλίο του «Ή κριτική τής πολιτικής οΐ- κονομίας»: «Στήν κοινωνική παραγωγή τής ζωής τους ot άνθρω­ποι άποδέχονται δρισμένες, άναγκαϊες, άνεξάρτητες άπδ τή θέλη­σή τους σχέσεις, σχέσεις παραγωγικές πού άντιστοιχοϋν σέ όρι- σμένη βαθμίδα άνάπτυξης τών παραγωγικών τους δυνάμεων. Τό σύνολο αύτών τών παραγωγικών σχέσεων άποτελεΐ τήν οίκοίομική διάρθρωση τής κοινωνίας, τήν πραγματική βάση πάνω στήν όποία ύψώνεται Ενα νομικό καί πολιτικό έποικοδόμημα στό όι»Ιο άντι- στοιχοΟν καθορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Ό τρόπος παραγω γής προσδιορίζει τό κοινωνικό, πολιτικό καί πνευματικό γενικά προτσές τής ζωής. Δέν είναι ή συνείδηση τών άνθρώπων πού καθορίζει τό Είναι τους, άλλά άντίθετα τό κοινωνικό τους Ε ί­ναι τή συνείδηση τους. Σέ μιά όρισμένη βαθμίδα τής άνάπτυξης τους ot ύλικές παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας Ερχονται σέ άντίφαση μέ τΙς ύπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις μέσα στίς ό­ποιες είχαν κινηθεί. ’Από μορφές άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων μετατρέπονται σέ δυσμά τους. ’Αρχίζει μιά έποχή κοι­νωνικής Επανάσΐασης. Μέ τήν άλλαγή τοϋ κοινωνικοΟ θεμέλιου άνατρέπεται, γρήγορα ή άργά, όλόκληρο τό τεράστιο Εποικοδόμη­μα. Κατά τή θεώρηση τέτοιων άνατροπών πρέπει πάντα νά κάνου­με διάκριση άνάμεσα στήν ύλική, φυσικοεπιστημονικά Εξακριβω­μένη άνατροπή τών οικονομικών βρων τής παραγωγής καί στίς νο­μικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές, μέ λίγα λόγια τΙς ιδεολογικές μορφές μέ τΙς όποιες ot άνθρωποι συνει­δητοποιούν αύτή τή σύγκρουση»."

Ε ι δμως αύτό τό τόσο δμορφα διατυπωμένο καί σέ πρώτη μα­τιά σαφέστατο σχήμα περιέχει δυσκολίες τού είδους πού Εχουμε κιόλας άναφέρει καί πού φαίνονται άμέσως άν κυτταχτε! άπό πιό κοντά. Ot σχέσεις παραγωγής καί Ιδιοκτησίας, πού ώστόσο είναι

86

ή νομική μορφή ρύθμισης τής ύλικής παραγωγής, προβάλλονται Αρχικά στήν ύποδομή καί συγκαταλέγονται στήν πραγματική βά­ση, στήν οικονομική διάρθρωση. Ά π ό τό άλλο δμως μέρος βεβαιώ­νεται πώς τό νομικό καί πολιτικό έποικοδόμημα στό δποϊο άνή- κουν βέβαια καί οί παραγωγικές σχέσεις ύψώνεται πάνω στήν ύλι- κή βάση τής κοινωνικής διάρθρωσης. "Αν οί παραγωγικές σχέσεις σάν άπλή Ενθεση τών παραγωγικών δυνάμεων, σάν Αξιοποίηση τους σ’ Ινα όρισμένο τεχνικό έπίπεδο κατακυρώνονται στήν ύπο­δομή, τότε βλη αύτή ή ύπόθεση έκτίθεται στήν κατηγορία πού δια­τύπωσε δ Χάνς Κέλσεν, δτι ή μέθοδος # χ ι λιγότερο Ιδεολογικά Α­πομονώνει Ινα μέρος τών κοινωνικών σχέσεων άπό Ινα άλλο καί Ετσι καταστρέφει τήν κοινωνική πραγματικότητα άντί μ’ Ενα δυα- δισμό φύσης καί κοινωνίας, μέ τήν Εννοια τοΟ νεοκαντιανισμού, νά άξιώνει Εναν άκαταμάχητο δυαδισμό καί ν’ άφήνει στήν κοινω- νιολογία δλη τήν πραγματικότητα τοϋ Είναι, καί στή νομική έπι­στήμη δλη τήν κανονιστική πραγματικότητα συμπεριλαμβανομένης κι αύτής πού ρυθμίζει τόν τρόπο παραγωγής.**

Ά κόμ« κι άν Αποκρουστεϊ αύτή ή άντίρρηση τοϋ Χάνς Κέλσεν οάν έπιστημονικοκριτικά τυπική, πού παραγνωρίζει τήν άληθινή πρόθεση τών λεγομένων τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοΰ, πάλι δέ μένει γ ιά τήν ύπεράσπιση τής Αρθρωμένης Απ’ τόν Μάρξ θέσης παρά μόνο Ενας τρόπος. Είτε νά σχετικοποιηθεΐ ή Αντίθεση Ανάμεσα στή βά­ση καί τό έποικοδόμημα καί νά θεωρηθοϋν αύτά πού λέγει 6 Μάρξ σάν Ενα σχήμα Ερμηνείας προσαρμοσμένο στούς σκοπούς γνώσης καί δράσης τοϋ μαρξισμοΰ (δπως Εκανε λόγου χάρη 6 φιλοσοφικά Ιδεαλιστής Μάξ "Αντλερ γ ιά τόν όποιο οί προτάσεις τοϋ Μάρξ δέν ήταν παρά μιά Ιδιαίτερη ουσιαστική μορφή γιά νά Ανυψωθεί σα­φώς καί νά Αντιπαραταχθεΐ στά άλλα πνευματικά φαινόμενα τό συνολικό πνευματικό. Είναι τοϋ Ανθρώπου πού είναι έπενδυμένο στήν ύποδομή ) ή, δσο αύτό είναι μπορετό νά κρατηθεί έλεύθερη ή βάση Από τά πνευματικά, ειδικά Ανθρώπινα στοιχεία, άλλά Ετσι νά παρθεΐ ύπόψη σάν Αναπόφευκτο πώς οί παραγωγικές δυνάμεις Εχουν μιάν άνεξάρτητη, άπό τόν άνθρωπο, αύτονόητη κι αύτοκα-

δπαρξη. "Αν παρθεϊ στά σοβαρά καί Εννοηθεί κατά λέξη ή φράση τοϋ Μάρξ άπ’ τό βιβλίο του ή «Αθλιότητα τής φι­λοσοφίας* πού κατευθυνόταν Εναντίον τοϋ Προυντών, «δτι ό χερό­μυλος γέννησε τή φεουδαρχική κι ό άτμόμυλος τήν άστική κοινω­νία»,** είναι βέβαια πολύ Εντυπωσιακή ή Ερμηνευτική άξία αύτής τής πληροφορίας πού χαρακτηρίστηκε άπό τόν Μάξ Βέμπερ σάν «πρωτόγονα μεγαλοφυής» **, άλλά μπορεΐ νά ύποστηριχθεΐ μόνο μέ τήν παραμέληση, μάλιστα τό βιασμό, τής πραγματικότητας πού είναι τόσο διαφορετική καί μέ μπερδεμένες δλες τΐς δψεις της. Μ’ αύτή τή χυδαιομαρξιστική Αντιπαράθεση τεχνικών προΟποθέ-

37

βίων καί νομικών καί πολιτικών μορφών πού προσδιορίζονται άπό τΙς πρώτες ξεφεύγουμε άπό τήν άντίφαση δτι ή φιλονεικία πού ά­ποτελεΐ τήν άντίθεοη άνάμεσα στή βάση καί τό έποικοδόμημα, ά­νάμεσα στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών πα­ραγωγικών σχέσεων έμφανίζεται κιόλας στή βάση καί Ιτσι χάνει ή μαρτυρία τήν άξία της άπέναντι στό έποικοδόμημα. Ό μ ω ς καί μέ τήν άποδοχή αύτοϋ τοΟ άπλοποιημένΟυ σχήματος έξακολουθε! νά παραμένει μιά άντίφαση, δηλαδή ή άντίφαση δτι ο! παραγω γι­κές δυνάμεις τής βάσης προσδιορίζουν τΙς παραγωγικές σχέσεις στό έποικοδόμημα καί έτσι άντί νά Εχουμε μιά άντιστοιχία άνάμε­σα σ’ αύτό πού προσδιορίζει κι αύτό πού προσδιορίζεται ή συνέ­πεια είναι Ενα χάσμα άνάμεσα στήν προϋπόθεση καί τό άποτέλε- σμα. "Αν άντίθετα προτιμηθεί ή λύση πού Εδωσε δ Μάξ Ά ντλερ , σύμφωνα μέ τήν δποία τό πνευματικό - κοινωνικό είναι παρόν, σάν τό ειδικά άνθρώπινο Είναι καί στίς παραγωγικές δυνάμεις καί στίς παραγωγικές σχέσεις, έγκαταλείπεται βέβαια ή πίστη στή μαγεία τού τεχνολογικού αύτοματισμοΟ καί τής προόδου, άλλά χάνεται καί τό σταθερό έκεϊνο σχή|ΐα πού διαθέτει δ χυδαίος μαρξισμός.

Ό π ω ς πάντα καί δ χυδαίος μαρξισμός Εχει στή διάθεσή του πολλές περικοπές άπό κείμενα μέ τΙς. δποϊες μπορεΐ νά στηρίζει τήν περιορισμένη έρμηνεία του γ ιά τδν τρόπο παραγωγής. Ή χυ- δαιοποίηση αύτή, άπό τήν δποία εύχαρίστως κρατιούνται σέ άπό- σταση ot ραφιναρισμένοι έρμηνευτές, δέν είναι μόνο τό άναπόφευ- κτο πεπρωμένο δλων τών πνευματικών δμολογιών πού έπιδιώκουν καί πετυχαίνουν μιά μαζική έπίδραση. ’Ακριβώς στήν περίπτωση τού μαρξισμού δέν Επιτρέπεται νά θεωρηθεί αύτή ή έπίδραση σάν παρανόηση, γ ιατί άν, δπως λέγει δ Μάρξ, ή Ιδέα γίνεται δύναμη δταν κατακτδ τΙς μάζες, τότε δέν είναι σύμπτωση άλλά πολύ δι­δακτική δμολογία γ ιά τό σύστημα, δταν μιά έρμηνεία κερδίζει τήν ύπεροχή πάνω στίς άλλες. ’Ακόμα κι άν θά μπορούσε ν’ άποδειχτεΐ δτι τά κείμενα μιλούν μιά μονοσήμαντη καί σαφή, ένώ ή έρμηνεία μιά νοθευμένη γλώσσα, καί πάλι ή φιλονεικία γ ιά τήν Εννοια τοϋ Ιστορικού ύλισμού δέ θά κρινόταν πρός δφελος τών κειμένων. Κα­τά κανόνα δμως δέν είναι καθόλου Ετσι, δτι δηλαδή μιά δρισμένη άντίληψη θά μπορούσε νά στηριχτεί μόνο σέ μιά παραμορφωτική παράδοση κι δχι καί σέ βασικά σημεία τού συστήματος. ’Αλλά τό συγκεκριμένο ζήτημα, άν δηλαδή μιά δρισμένη περικοπή, πού πα­ρουσιάζεται γ ιά νά δικαιολογήσει μιά έρμηνεία, είναι πραγματικά άντιπροσωπευτική κι δχι αύθαίρετα διαλεγμένη μπορεΐ νά κριθεΐ, μά δχι καί νά λυθεί μονοσήμαντα, ικανοποιητικά μέ τήν προσφυγή στήν άντιθετική κατάσταση τού συστήματος κι αύτό γ ιατί στό σύ­στημα τού Μάρξ δέν ύπάρχει καμιά ίεραρχική άξιολόγηση τών άρχών πού νά βρίσκεται Εξω άπό μιά δρισμένη Ερμηνευτική συνάρ-

ΐηση καί πού θά μποροΟσε νά καθορίσει τήν ύπεροχή τών ξεχωρι­στών άντιλήψεων άπέναντι σέ άλλες πού Αντιφάσκουν σ’ αύτές καί γιατί έπίσης κάθε Ιστορικοπολιτική Ιεράρχηση πού ιδιοποιείται αδτή τήν κρίση, τΙς πιδ πολλές φορές Επινοεί καί άποκατασταίνει λαθραία τήν Ενότητα θεωρίας καί πράξης άντί νά τήν παίρνει δρ- γανικά άπό τήν ούσία τοϋ μαρξιστικοϋ συστήματος.

Ή χυδαιοποίηση τοΟ μαρξισμοϋ πού θά μποροΟσε νά έκτραπεϊ σέ τέτοιες ύπεραπλουστεύσεις, δπως πραγματικά Ικανέ, δίχως τήν προσφυγή στούς Μάρξ καί Έ νγκελ ς, συνέλαβε τά λεγάμενα γ ιά τήν προτεραιότητα τής ύλικής βάσης τοϋ έποικοδομήματος σά θεω­ρία ύλιστικών καί μέ στενότερη Εννοια, οίκονομιστικών κινήτρων. Ά π δ τήν άναφορά, λόγου χάρη, στδν έπιτάφιο λόγο πού Εβγαλε δ Φ. Έ νγκελ ς γ ιά τδν Μάρξ, «δτι οί άνθρωποι πρώτα πρέπει νά φάνε, νά πιοΟν, νά χτίσουν σπίτια γ ιά νά κατοικήσουν, νά ντυθοϋν πριν νά μποροΟν ν’ άσχοληθοΟν μέ τήν πολιτική, τήν έπιστήμη, τήν τέχνη, τή θρησκεία κτλ.»," φαίνεται πώς ή θεωρία τοϋ Ιστο· ρικοϋ ΰλισμοϋ Εννοήθηκε σάν οίκονομική θεωρία καί σάν δήλωση ύπεροχής τής ικανοποίησης τών ύλικών άναγκών πάνω σ’ δλες τΙς άλλες Εκδηλώσεις τής ζωής. Δέν ύπάρχει άμφιβολία πώς μέ τδν τρόπο αύτδν πληγώθηκε, στδ περιεχόμενό του, Ινα μέρος τών σχε­τικών κειμένων κι άκόμα Ενα μέρος τοϋ Ιστορικοϋ σκοποϋ τοϋ |iap- ξισμοΟ" μέ τήν Επαναφορά του άπδ τά πνευματικά νεφελώματα στίς πραγματικές βάσεις άποκαταστάθηκε ή άξία του. Ά π δ τδ άλλο πάλι μέρος αότή ή Ερμηνεία Εδωσε στή στοιχειώδη παρανόηση τά στηρίγματα πού Επέτρεψαν νά κατηγορηθεΤ δ ίστορικδς ύλισμδς σάν ήθικδς ύλισμός, καί γ ιά άνικανότητα νά άντιληφθεΐ λεπτότε­ρες συναρτήσεις κι δτι άποτραβήχτηκε άγανακτημένος στδν οόρα- νδ τών Ιδεών του.

Ά π δ τδ άλλο μέρος άν παραιτηθοϋμε άπ’ τδν Ισχυρκηιδ πού ύ- ποστηρίζει τήν οίκονομική αΙτιολόγηση κι ώστόσο θέλουμε νά δια­τηρήσουμε τΙς βασικές δμολογίες τής Ιστορικής άντίληψης τής Ιστο­ρίας εΓμαστε άναγκασμένοι νά άποσοβήσουμε τήν πρόκληση τοϋ πνευματικοϋ άπ’ τδ οίκονομικδ καί Ετσι νά άναπτύξουμε Εμμεσα δτι άπδ Ενα πραγματικδ δρισμδ προκύπτει μιά περίπλοκη καί ά- διευκρίνιστη αίτια. Στήν περίπτωση αότή δέν μποροϋμε νά μήν παραδεχτοϋμε δτι τδ Εποικοδόμημα, πού τώρα πιά δέ μάς δίνεται άπδ μιά άμεση αΙτία, άσκεϊ μιά άντεπίδραση στή βάση καί Ετσι νά μή φτάσουμε στή θεωρία τής άλληλεπίδρασης πού δ Έ νγκελ ς μνημονεύει σέ διάφορες έπιστολές, μέσα στήν δποία δμως γεννιέ­ται μιά νέα δυσκολία, ή ύποχρέωση «νά διατηρήσουμε τήν παρα­γω γή καί άναπαραγωγή τής πραγματικής ζωής σάν τδ τελικό, καθοοιστικδ στοιχείο τής ίατορίοεφ».,β. Ή Εκλογή νά έπιμείνουμε στήν άπλόύστερη Εκδοχή καί Ιτσι νά

39

άποβλέψουμε σέ μιά στέρεη καί άθόλωτη έπίδραση ή νά έπιτρέ- ψουμε διαφοροποιήσεις, άλλά νά ζημιώσουμε τή συγκινησιακή καί διεγερτική άξια τής έξήγησης, είναι, στά πλαίσια τοΟ μαρξισμού, μπροστά στό βασικό έπαναστατικό σκοπό πού ώθεΐ στή δράση καί άπό τήν άποψη τοϋ αΐτήματος γ ιά ένότητα θεωρίας καί πράξης, δχι Ινα άπλό θεωρητικό δίλημμα πού μποροϋμε νά τό άποφύγουμε μέ άκαδημαΐκά τεχνάσματα, άλλά 2να έπιτακτικά καί έπείγον πρα­κτικό πρόβλημα.

Σύμφωνα μέ τή δική του άντίληψη δ Ιστορικός κριτικισμός δέν είναι μόνο, ούτε καί σέ πρώτη γραμμή μιά κριτική ιδεών τής ό- πάρχουσας κοινωνίας, άλλά γνωστική πρόοδος καί καθοδήγηση γ ιά δράση γ ιά τήν τάξη έκείνη πού Ιχε ι κληθεί νά άνατρέψει τήν κοινωνία πού ύπάρχει καί νά τήν άντικαταστήσει μέ μιά σοσιαλι­στική. “Ετσι δμως δ ιστορικός κριτικισμός πέφτει στήν ύποτέλεια τοϋ προλεταριακού έπαναστατισμοϋ, δίχως νά μπορεΐ ή κριτική νά μνημονεύσει πειστικά αύτή τήν έξάρτηση. Έ δώ παρουσιάζεται πά­λι ό σιδερένιος συνδετήρας τοϋ ντετερμινισμού πού συγκρατεΐ έ- νωμένους τόν έπαναστατισμό καί τόν Ιστορικό κριτικισμό. "Αν δια- λύσουμε αύτή τήν Ενωση, σάν Ινα κατασκεύασμα πού ξεπερνδ τήν Αρμοδιότητα μιάς κριτικής θεωρίας τής ιστορίας, τότε ξαναποκτού­με τήν έλευθερία δχι μόνο νά μεταχειριστούμε τόν έπαναστατισμό κατά τοϋ ντετερμινισμού, άλλά καί νά προστατευτούμε άπό τήν ένοχλητικότητα τοϋ ίστορικοϋ κριτικισμοϋ, πού μπορεΐ μόνο νά έ- ξηγεΐ, άλλά δχι καί νά πείθει καί νά συμπαρασύρει στή δράση. Έ π ε ιτα άπό τή διάλυση αύτής τής σύνδεσης είναι νόμιμο νά προ­στατεύσουμε τόν Ιστορικό κριτικισμό άπό τό βιασμό τοϋ έπαναστα- τισμοϋ καί νά τόν θεωρήσουμε σάν μιά μορφή κοινωνιολογίας τής γνώσης, πού βέβαια συμμερίζεται μαζί μέ τό μαρξισμό τή γενική άμφιβολία άπέναντι στίς ιδεολογικές άπαιτήσεις, σέ διάκριση 8- μως άπό τόν τελευταίο,δέ σταματά ή άμφιβολία της καί σέ σχέση μέ τΙς αύταπάτες τοϋ μαρξισμού. ’Ασφαλώς δέν έμποδίζεται ή συνέ­νωση δλων αύτών τών στοιχείων στή σκέψη καί στή συμπεριφορά τοϋ ξεχωριστού άνθρώπου, |ΐόνο δτι αύτή ή συνένωση, Ιπειτα άπό τύ λύση τής σύνδεσης δέν μπορεΐ, δίχως άπώλεια τής πνευματικής έντιμότητας, νά είναι π ιά μιά τόσο λίγο Ικανοποιητικά λογική καί αύτονόητη, άλλά μόνο μέσο άνάγκης γ ιά τή σωτηρία μιάς χαμέ­νης σάν όργανικής ένότητας πραγματικότητας.

Τό ζήτημα δν μπορεΐ νά ξαναβρεΐ ό Ιστορικός κριτικισμός τό δρόμο στό φιλανθρωπισμό καί τήν αίσιοδοξία τών νεανικών κειμέ­νων τοϋ Μάρξ έξακολουθεΐ νά παραμένει άνοιχτό καί ύστερα άπό τή διάλυση τής σύνδεσης. Μπροστά στήν άπαλλαγή άπό τίς φαν­τασιώσεις πού έπέφερε ή ιστορική έμπειρία ή άπόσπαση τοϋ κρι­τικισμού άπό τόν έπαναστατισμό μπορεΐ νά είναι Ινα τόσο Ισχυρό

40

καί διαρκές σόκ, &στε νά πληγωθεί καί νά ξεριζωθεί δχι μόνο 6 φιλανθρωπισμός, άλλά άκδμα κι Ινας προσαρμοσμένος στό άτομο συγκεκριμένος άνθρωπισμός. Ή άναγνώριση τών κριτικιστικών έκτιμήσεων καί περισσότερο τό βάθαιμα σ’ αύτές, μπορεΐ, δπως δι­δάσκει τό παράδειγμα τοϋ Ιδεολογικοί) κριτικοί} Βιλφρέντο Παρέτ- το, νά δδηγήσει σέ σκεπτικιστικά συμπεράσματα πού δέ θά σταμα­τήσουν οδτε μπροστά στά άνθρωπιστικά αιτήματα. "Αν έννοεΤται έπιμένει κανείς στίς τελικές καί ντετερμινιστικές προοπτικές τοϋ μαρξιστικοί) συστήματος, βρίσκει βέβαια τόν μπελά του γ ιά νά συμ­φωνήσει μέ τά Ιστορικά γεγονότα, πού Ιχουν δλοφάνερα άποσπα- στεϊ άπ’ τό μαρξιστικό σχήμα, άλλά γ ι’ αύτό ίχ ε ι καί τό έξασφα- λισμένο πλεονέκτημα νά είναι σέ θέση νά ένσωματώσει σέ μιά πε­ριεκτική συνάρτηση δλες τΙς ξεχωριστές δμολογίες καί θεωρήματα τοϋ μαρξισμοΟ πού άλλοιώτικα μένουν άνεξάρτητα, άπομονωμένα γιά άποδοχή ή άπόρριψη.

Ot έπιστημονικές θεωρίες, πού χωριστά σάν τέτοιες ύπόκεινται στήν έπικύρωση ή παραποίηση, ϊχουν στά πλαίσια τοϋ ντετερμινι- σμοϋ, δ δποίος άνακαλύπτει καί προεξοφλεί τό μέλλον, μιά συμ­πληρωματική λειτουργία. Έ χ ε ι κιόλας ύποδειχτεΐ δτι ot θεωρίες τής έξαθλίωαης καί τής συγκέντρωσης τοϋ κεφαλαίου, πού κατα­γράφουν ή κάθε μιά διαφορετικά φαινόμενα καί τάσεις καί γ ι’ αύ­τό ύπόκεινται καί σέ άνεξάρτητη κρίση, στηρίζουν ή μιά τήν άλλη καί δέν είναι λογικό νά άπομονωθοϋν μεταξύ τους. Ό οίκονομικός κριτικισμός πού άποδείχνει μέ τή βοήθεια τής κοινωνιολογικής με­θόδου στό άντικείμενο τής Ιστορίας πώς θά έξελιχθεΐ παραπέρα ό καπιταλισμός σάν οικονομικό σύστημα, μόλις θά μπει στήν τροχιά τοϋ Ιστορικοϋ ντετερμινισμοϋ χάνει τήν τυραννικότητά του καί γ ί­νεται άπλή προϋπόθεση τής κοινωνιολογικής καί Ιστορικής πραγ­ματικότητας, χαίρεται μιά δρισμένη αύτοτέλεια δσο άσχολεΐται μέ τούς δρους τής καπιταλιστικής παραγωγής πού βρήκε καί άνέλυσε δ Μάρξ. Ot θεωρίες τής άξίας καί τής ύπεραξίας μπορεΐ νά έννοη- θοϋν καί νά έκτιμηθοϋν αύτοτελώς σάν τέτοια στοιχεία τοϋ οϊκονο- μικοϋ κριτικισμού.

Σάν Ιστορικός καί φαινομενολόγος τοϋ καπιταλισμοϋ δ Μάρξ ξε­χωρίζει γ ιά τήν άπέραντη έμβρίθεια του. Ή Ιστορική του άναδρο- μή τής καπιταλιστικής έμπορικής παραγωγής διαμέσου τών βαθ­μιδών τής άπλής συνεργασίας καί τής μανιφακτούρας καλύπτεται άπό άποδεικτικδ ύλικό πού κανένας άλλος Ιστορικός τοϋ καπιτα­λισμού δέν ίχ ε ι άνακαλύψει σέ τόση Εκταση. Τ ή θεωρία τής άξίας τής έργασίας, σύμφωνα μέ τήν δποία ή διαμόρφωση τών τιμών στά πλαίσια τής οικονομίας πρέπει ν’ άποδωθεΐ στήν έργασία, δέν τήν άνακάλυψε δ Μάρξ άλλά τήν πήρε άπό τούς κλασικούς "Ανταμ ΣμΙΘ καί ΝταβΙντ Ρικάρντο. Γ ιά τόν οίκονομολόγο δμως καί Ιδιαί­

41

τερα γ ιά τόν κοινωνιολόγο καί Ιστορικό ντετβρμινιστή Κάρλ Μάρξ ή θεωρία τής άξίας τής έργασίας είναι μόνο ένα, έννοεΐται, άπα- ραίτητο καί «συστατικό» στοιχείο. Γιατί, ένώ οΐ κλασικοί περιο­ρίστηκαν στήν έπιστημονική διαπίστωση τοϋ ρυθμιστικού χαρα­κτήρα τής έργασίας καί δέ σκέφτηκαν νά βγάλουν κοινωνικοπο- λιτικά συμπεράσματα, μέ τήν Ιννοια ένθρονισμοϋ τής έργασίας σάν μοναδικοΟ παραγω γικοί παράγοντα καί μοναδικής πολιτικής δύ­ναμης, γ ιά τόν Μάρξ έπρόκειτο εύθύς έξ άρχής γ ι’ αύτό τό συμ­πέρασμα.

Ά π ό τή θεωρία τής άξίας τής έργασίας ίσαμε τή θεωρία τής κατάρρευσης πού περιγράφει τό μέλλον τοΟ καπιταλισμοϋ έκτεί- νεται ή καμπύλη μιδς Υποχρεωτικής συνέπειας πού δέν Αποκλείει, μέ τήν ύπέρβαση τών φραγμάτων τοϋ μαρξισμού, νά συμμερίζεται κανείς τό αίτημα ξεπεράσματος τοϋ καπιταλισμού, δίχως νά θεω­ρεί δεσμευτικές τις προϋποθέσεις άπό τΙς όποιες Ιφτασε δ Μάρξ σ’ αύτά τά συμπεράσματα, ή πού μέ τή βοήθεια τους τά άποκάλυ- ψε. Εννοείται πώς στήν περίπτωση αύτή ή θεωρία μιδς φυσικά άναγκαίας κατάρρευσης μετατρέπεται σέ άπλή προοπτική κατάρ­ρευσης πού άφαιρεΐ άπό τήν Ιστορία τήν εύθύνη γ ιά τήν προσκό­μιση τής κατάστασης πού προβλέφτηκε καί τή μεταβιβάζει στίς ό- μάδες πού στοχάζονται τό ξεπέρασμα τοΰ καπιταλισμοϋ.

Ανάλογα μέ τή βασική άπόφαση πού παίρνει κανείς άναφορικά μέ τή μοίρα τοϋ οίκονομικοΟ καί ίστορικοϋ κριτικισμοϋ, άνάλογα μέ τό άν κάνει κτήμα του τή ντετερμινιστική τελική δψη τοϋ μέλ­λοντος τοϋ μαρξισμοΰ ή άποδεσμεύεται ά π’ αύτή τή γενική συνάρ­τηση καθορίζεται καί γ ιά τά χωριστά θεωρήματα μιά Ιδιαίτερη μοίρα. Κάτω άπό τήν προϋπόθεση τής τελικής καί όριστικής προ­οπτικής τής καπιταλιστικής κατάρρευσης καί τής προλεταριακής έπανάστασης πού κληρονομεί τόν καπιταλισμό, δλες οί θεωρίες καί ot χωριστές δμολογίες πήραν τήν άξία τους άπό Ινα συνοπτικό σύνολο πού βρίσκεται πάνω άπ’ αύτές. "Αν άγνοηθεΐ αύτή ή 'έξάρ- τηση άπ’ τό σύνολο ή θεωρηθεί πώς είχε δευτερεύουσα σημασία, τότε οί χωριστές θεωρίες χειραφετοϋνται, άλλά χάνουν έννοεΐται καί τήν όργανική τους σημασία. Τό πρόβλημα πού Ιχουμε κιόλας σχολιάσει ξαναγυρίζει καί μέ τήν έρμηνεία τής σχέσης τών χω ­ριστών θεωριών πρός τό συνολικό σύστημα, δηλαδή τό πρόβλημα άν πρέπει οί χωριστές θεωρίες νά μετατραποϋν κατά τρόπο άπο- λογητικό σέ χοντροκοπιά καί ϊτσι νά διατηρήσουν τό συνολικό κα­τασκεύασμα ή νά διαφοροποιηθοϋν καί Ιτσι νά διασώσουν τή λε­πτομέρεια νά τήν κάνουν περισσότερο άξιόπιστη καί φυσικά νά θέ­σουν ύπό άμφισβήτηση τή συνάφεια τοϋ συνόλου. "Αν θέλουμε λό- γου χάρη νά διατηρήσουμε τή θεωρία τής έξαθλίωσης, πού σάν με­ρικό στοιχείο σ,τά πλαίσια τοϋ μαρξιστικοϋ -συστήματος τής Ιχε ι

Ανατεθεί τό καθήκον νά φέρει τήν καπιταλιστική κατάρρευση, εΓ- μαστε ύποχρεωμένοι νά έπιμένουμε στήν δπαρξη τής Απόλυτης έξαθλίωσης, δπως πραγματικά τήν Αποδέχτηκε δ Μάρξ, Αντίθετα μ’ δλες τΙς στατιστικές καί μ’ αύτό πού βλέπουν τα μάτια μας. Αύτό μπορεί νά γίνει μόνο μέ τή βοήθεια τής άπλούστευσης, δτι πόλεμος, κρίσεις καί φασισμός σάν Αποτελέσματα τοϋ καπιταλι­σμοί) κατακυρώνονται σ’ αύτό τό σύστημα καί κατανέμονται σ’ δ- λη τή διάρκεια τής ζωής του ή σ’ δλο τό χώρο πού περικλείνει δ σύγχρονος ιμπεριαλισμός. Μ* 2ναν τέτοιο Ισολογισμό καταστρο­φών πού Ιτσι βραχυκυκλωτικά κάνει τόν καπιταλισμό μοναδική αίτια δλων τών Αρνητικών φαινομένων, καταποντίζονται ot πρόο­δοι πού ϊχουν πραγματοποιήσει οί έργατικές τΑξεις τών προχωρη­μένων βιομηχανικών έθνών καί δέν Αλλάζει τίποτε σάν έγκυρότη- τα τής προοπτικής πού πιά Ιγινε σφαιρική. Βέβαια αύτή ή σφαι­ρική διεύρυνση καί ή μετατόπιση τής μαρξιστικής προοπτικής μπο- ρεί νά σώσει τό Αθροισμα τοϋ ιστορικοϋ ντετερμινισμού μόνο ίφόσο θά Αφαιρεθεϊ Απ’ τόν πίνακα δρομολογίων καί τΙς χρονικές προ­θεσμίες τοϋ μαρξιστικού συστήματος, δηλαδή άπό τή ντετερμινιστι- κή περιοδολόγηση. Γιατί είναι χειροπιαστή Αλήθεια δτι, Ακόμα καί κάτω Από τήν προϋπόθεση τής έγκυρότητας τής προοπτικής πού καθορίζει τελικά τήν καπιταλιστική κατάρρευση, πρέπει νά παρθοϋν ύπόψη ot Αλλαγές στό Ιστορικό ύποκείμενο, πού πρέπει νά έπιφέρουν τήν έπαναστατική Αλλαγή, Αλλά καί σπουδαίες με­τατοπίσεις στό χώρο καί τό χρόνο. Λοιπόν ή Απολογητική μέθοδος μπορεί νά φτάσει στό έπιθυμητό Απ’ αύτή Αποτέλεσμα, μόνο δταν Αποκτήσει τό δικαίωμα νά μετατοπίζει τά ποσά τής πρόσθεσης μ’ Ιναν τρόπο πού ό ένδιάμεσος Ιστορικός Ισολογισμός νά ύπόκει- ται, σέ σχέση μέ τόν τελικό Ισολογισμό, σέ σημαντική τροποποίη­ση. 'Οπωσδήποτε δμως Από μιά τέτοια διαδικασία θά προκύψει μιά συμφιλίωση τοϋ ντετερμινισμού μέ τόν έπαναστατισμό. Ά π ό τή στιγμή πού ό ντετερμινισμός, δ όποιος νιώθει πώς είναι σφιχτά δεμένος στήν περιοδολόγηση τοϋ μαρξιστικού συστή|ΐατος, βάζει τόν έπαναστατισμό στή θέση του καί τοϋ έπιτρέπει μόνο δπηοεσία βοηθοϋ γ ιά τήν Ικανοποίηση τής Ιστορικής Αναγκαιότητας πού έκ- κρεμεί, δ ντετερμινισμός πού Ιννοείται σάν γενική έξουσιοδότηση γ ιά τό γκρέιιισμα τοϋ καπιταλιστικού συστήματος καί πού ?χει ξεπεράσει τήν περιοριστική πρόσδεση σέ δρισμένες περιόδους δρΛ σάν Ινα στοιχείο πού εύνοεί τήν άπελευθέρωση κάθε έπαναστατι- κής θέλησης.

"Αν παραμελήσουμε δμως τήν τελική Αξία τής θεωρίας τής κα­πιταλιστικής κατάρρευσης, τότε Αποκτούμε ξανά τήν έλευθερία νά Αναγνωρίσουμε σέ κάθε Ιδιαίτερο θεωρητικό μέγεθος τήν Αξία πού Αντιπροσωπεύει, δίχως νά είμαστε ύποχρεωμένοι νά τό έντάξουμε

43

μέ τή βοήθεια τής χειραγώγησης σέ μιά συνάρτηση άπλώς Ιπιθυ- μητή. Φυσικά στήν περίπτωση αύτή Απαλλασσόμαστε άπδ τήν άνάγκη νά προσαρ|ΐόσουμε άνάλογα τή θεωρία πού άποσπάσαμε άπό τή συνάρτηση καί ποό δέν βαρύνεται π ιά μέ καμιά Ιδιαίτερη ύποχρέωση γ ιά νά πάρουμε άπ’ αύτή μιά κατηγορηματική άξία. Λόγου χάρη περιττεύει νά κάνουμε άπδ τή θεωρούμενη άπδ τδν Μάρξ σάν άπόλυτη, μιά σχετική άπαθλίωση, δηλαδή μιά μή άνά- λογη μέ τήν αύξηση τδ ν κερδών τών έπιχειρηματιών αύξηση τοΟ μεριδίου τών έργατών στδ έθνικό εισόδημα. Γ ιατί κι 5ν άκόμα θά μπορούσε σάν μιά παραλλαγή τών συλλογισμών τού Μάρξ νά άπο- δειχθεΐ αύτή ή άπαθλίωση, πάλι δέ θά εΙσχωροΟσε στή μηχανική καί τΙς συνέπειες τού Ιστορικού του ντετερμινισμού, έπειδή μιά ά­παθλίωση πού συλλαμβάνεται |ΐέ λογιστικό ύπολογισμό, άλλά στήν πράξη δέ συμπορεύεται μέ τή βελτίωση τών δρων ζωής πού Ιπι- τυγχάνεται στήν πραγ|ΐατικότητα, δέ θά εϊχε τή δύναμη έκείνη πού ώθεΐ στήν έπανάσταση πού δ Μάρξ έμπιστεύτηκε στήν άπόλυ­τη καί πραγματική έξαθλίωση. "Αν λοιπδν άπαλλαγούμε άπδ τά σιδερένια συμπεράσματα πού προδιαγράφονται στδ σύστημα τοΟ Μάρξ μέ βάση τήν προοπτική γ ιά τή φυσική έξέλιξη τού καπιτα­λισμού, τότε δέ θ ί φοβηθούμε π ιά νά χαρακτηρίσουμε μερικές θεω­ρίες σάν δπωσδήποτε λαθεμένες ή ξεπερασμένες άπδ τΙς έξελίξεις πού άπδ τότε πραγματοποιήθηκαν.

Μιά κρίση μέ ιδιαίτερη σημασία γ ιά τδ μαρξισμδ σχετίζεται μέ τδ ζήτημα, άν τδν καταλαβαίνει κανείς σά μιά κοσμοαντίληψη πού περιλαβαίνει τά πάντα ή άπλώς σά μιά καθοδήγηση γ ιά τήν κα­λύτερη κατανόηση τών κοινωνικών καί Ιστορικών συναρτήσεων πού μπορεΐ νά έλεγχθεΐ έπιστημονικά. "Αν δ μαρξισμός έννοεΤται σάν θεωρία τών νόμων κίνησης καί έξέλιξης τής δλης, δπως συμ­βαίνει κυρίως μέ τδν Έ νγκελ ς πού έφαρμόζει τούς νόμους τής δια­λεκτικής καί στή φύση — δπου θεωρείται δοσμένη ή συνάρτηση φύσης καί Ιστορίας — τότε άποκτ* δ Ιστορικός ντετερμινισμός Ινα πρόσθετο στήριγμα. Στήν περίπτωση αύτή ή έπαλήθευση τών χω ­ριστών προβλέψεων δέν είναι πιά άπλώς Ινα ζήτημα πού μπορεΐ νά έλεγχθεΐ έπιστημονικά, άλλά. καί κυρίως, μιά λυδία λίθος γ ιά τήν έγκυρότητα τού συστήματος άναφορδς, τδ δποΤο δμως δέν εί­ναι δυνατδ νά άμφισβητηθεΤ, άφού μιά άπδ άποψη άργών φιλοσο­φική, έναλλακτική πρδς αύτό λύση δέ θά άναγνωριστεΤ σάν Ισάξια δυνατότητα καί ταυτόχρονα ή παραπομπή σ’ Ινα στάδιο πού στα- ματδ μπρός στίς κοσμοθεωρητικές περιλήψεις, θά γίνει αίσθητή σάν άνεπαρκής. Ό διαλεκτικός ύλισμδς πού δέν Ισχυρίζεται μόνο δτι ύπάρχει Ινας πραγ|ΐατικός έξωτερικός κόσμος άνεξάρτητος ά­πό τή συνείδηση, άλλά είναι καί όντολογικός ύλισμός, δηλαδή θεω­ρία πού παραδέχεται τήν ύπεροχή τού ύλικοϋ Είναι άπέναντι στή

U

συνείδηση καί τό πνευματικό Είναι, τοποθετεί τό δημιουργημένο άπ* τόν Κάρλ Μάρξ σάν Ινα σχήμα έρμηνείας τής Ιστορίας Ιστο­ρικό ύλισμό σέ μιά θέση πού δέν έπιδέχεται ούτε αδξηση οδτε μείω­ση. Ή θέση αύτή, δένοντας τή μοίρα της μέ τό φιλοσοφικό ύλι- σμό, δέν έπιδέχεται αδξηση, γ ιατί δέν άφήνει άνοιχτή καμιά δυ­νατότητα πού νά τήν ξεπερνδ, καί Ιδιαίτερα τή δυνατότητα νά άν- τιπαραταχθεΐ στό συγκεκριμένο αισθητό κόσμο Ινας ύπερκόσμιος, ίστω καί μόνο μέ τήν έννοια τής καντιανής κατασκευής, τοΟ «πράγματος καθ’ έαυτό». Παραδέχεται βέβαια ό διαλεκτικός ύλι- σμός πώς τό έπίπεδο πού φτάνει κάθε φορά ή έπιστημονική έρευ­να καί γνώση είναι χαμηλότερα άπ’ τό άντικείμενο τής γνώσης καί κατά συνέπεια δέν τό έξαντλεΐ, δμως άπό άποψη άρχής αύτό τό γεγονός δέν άποτελεϊ φράγμα στή γνώση* μπορεΐ νά άναιρεθεΐ, άλλά μόνο μέ περισσότερη έπιστήμη, ποτέ μέ ότιδήποτε άλλο.

Ό μ ω ς αύτή ή θέση πού χαρακτηρίζεται γ ιά τήν άδιάσπαστη σύνδεσή της μέ τό διαλεκτικό ύλισμό δέν έπιδέχεται καί μείω­ση κι αύτό γιατί δέν μπορεΐ νά ξαναπέσει στό έπίπεδο μι&ς θεω­ρίας ή ύπόθεσης πού νά έλέγχεται έπιστημονικά, πράγμα πού γ ε ­νικά θά ήταν δυνατό άν ό ιστορικός ύλισμός έννοοϋνταν σάν άπλός θετικισμός. "Αν στή βάση τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ μπει ένας θετικι­σμός πού νά έννοεΐται δχι σάν μεταφυσική έπιστημονική στάση— καί γ ι’ αύτό δέ θά ταυτίζεται μέ τό νεοθετικισμό πού καταλή­γει σέ στάση άμυντική — τότε θά μπορεΐ νά έννοηθεΐ ό Ιστορικός ύλισμός γενικά σάν έπιστημονική θεωρία πού φτάνει τόσο μακριά καί είναι τόσο καλή, δσο σωστά άποδείχνονται τά αίτια πού προ­βάλλει. Σέ μιά τέτοια περίπτωση οί κριτικιστικές όμολογίες γ ιά τήν πορεία τής ιστορίας δέ θά χρειάζονται τή ντετερμινιστική έπι- μήκυνση στό μέλλον, οί προβλέψεις θά γίνονται μέ έπιφυλάξεις καί μέ τόν ύπολογισμό σημαντικών παραγόντων άβεβαιότητας ή δέ θά γίνονται καθόλου. Τότε δέ θά είναι άνάγκη νά συνδεθεί αύ­τή ή θετικιστική έρμηνεία τής Ιστορίας μέ τήν άξίωση νά δώσει μιά όλόκληρη περιγραφή τής πραγματικότητας, άλλά θά μπορεΐ νά περιοριστεί στό νά θεωρεί μεθοδικά καί αύτοκριτικά τό άνε- ξάντλητο ύλικό άντικείμενο τής πραγματικότητας, άπό μιά όρι- σμένη, συνηθισμένη άποψη προσαρμοσμένη στό σκοπό τής γνώσης καί τής δράσης. Ό συνδεμένος μέ τό διαλεκτικό Ιστορικός ύλισμός μπορεΐ καί νά παραδεχτεί πώς στίς κάθε φορά έκτιμήσεις του δέ συνέλαβε καί δέν έξέφρασε σωστά τήν πραγματικότητα. ’Αμέσως δμως θά προσθέσει πώς αύτό δέν ϊγ ινε έξαιτίας τών δικών του προϋποθέσεων, οδτε έξαιτίας τών περιορισμών του ώς μεθόδου, άλ­λά Αποκλειστικά έξαιτίας τοϋ άνεπαρκοϋς χειρισμού τής μεθόδου του, πού βασικά είναι σωστή καί πώς πρόκειται γ ιά άνεπάρκεια πού — έννοεΐται — έξαλείφεται μέ τόν καιρό.

Ά ν δ άθεϊσμός τών πρώτων κειμένων τού Μάρξ ήταν ή άρνη­ση κάθε δπερκόσμου γ ιατί αύτός θεωρήθηκε σάν άρνηση τοΟ άν­θρώπου καί τής αύτονομίας του κι δ διαλεκτικός ύλισμός, πού έν- νοεί σάν ένότητα τήν ίρ ν η σ η ένός ύπερκόσμου άπό τή φύση καί τήν Ιστορία, δέν παρουσιάζεται σάν όλοκλήρωση αύτοΟ τοΟ άπε- λευθερωτικοΟ προτσές, παρά σάν μαντάλωμα καί τέλος της. Ό άνθρωπος, πού μέ τόν άθεϊσμό τοΟ Μάρξ, ξαναπόχτησε τήν έλευθε­ρία νά καταχτήσει καί νά δρασκελίσει ίναν ύπερκόσμο, φαίνεται τώρα αιχμάλωτος σ’ Ιναν κόσμο περιεκτικής νομιμότητας καί μιας καθορισμένης, ιστορικά προσχεδιασμένης βάσης δραστηριότητας, αύτής τοϋ ταξικοΟ άγώνα. Ή άπόλυτη έλευθερία ξαναδόθηκε στόν άνθρωπο γιά νά τήν ξαναχάσει περισσότερο ριζικά σέ μιά πραγμα­τικότητα πού δέν έπιδέχεται διορθώσεις στήν τελειότητα καί τή μονοδιάστατη κατεύθυνσή της. ’Από τό άλλο μέρος ή παραίτηση τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ άπό τή συμπλήρωση του άπό τό διαλεκτικό ύλισμό σημαίνει δτι διατηρείται ή έλευθερία άλλά μαζί της προ­βαίνει καί ή άβεβαιότητα δτι ot όμολογίες τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ χάνουν τήν προσανατολιστική τους άξία τήν όποία ϊχουν άποκτή- σει, κυρίως μ ι τόν τρόπο τής δογματοποίησης, στά πλαίσια πολι­τικών συστημάτων άπό αύτόκλητους έρμηνευτές.

Ό Κάρλ Κάουτσκυ, ό γέρο Μέντορας τής μαρξιστικής όρθοδο- ξίας, πού ό ιστορικός του ύλισμός ήταν περισσότερο μηχανικός πα ­ρά διαλεκτικός, άλλά όπωσδήποτε άνυψωμένος καί θεμελιωμένος κοσμοθεωρητικά, στήν περιεκτική του περιγραφή τής ύλιστικής άντίληψης τής ιστορίας τόνισε βέβαια τήν έπιστημονική προέλευ­ση καί τόν έπιστημονικό της χαρακτήρα, άλλά ταυτόχρονα έξέ- φρασε τή σκέψη πώς Ιγινε περισσότερο ούσιαστική στά πλαίσια τοϋ μαρξιστικού συστήματος: «Ό Ιστορικός ύλισμός δέν Ιμεινε μιά έμπειρική, δηλαδή άπομονωμένη ύπόθεση πού άποχτήθηκε μέ τήν άπλή παρατήρηση τών γεγονότων, άλλά ένσωματώθηκε σέ μιά μεγάλη κοσμοαντίληψη μ ι τήν όποία πέφτει ή στέκει».”

Έ τ σ ι ό μαρξισμός παρουσιάζεται σάν 2να διαλεκτικό άξίωμα άνεβασμένο άπ’ τόν Ιδιο στό φώς καί έπιβεβαιωμένο άπό τήν Ιδια του τήν δπαρξη, σάν πάλη καί ένότητα άντιθέτων, σάν άντιθετικό πεδίο άντίθετων άπόψεων καί τάσεων πού δέν είναι δυνατό νά ά- ναχθοϋν σ’ ίναν κοινό παρονομαστή, άλλά άπαιτοϋν μιά κρίση προ­βαδίσματος τήν όποία δμως άδυνατε! νά δώσει τό σύστημα. Ε ίτ · ύπέρ τοϋ όλοκληρωμένου — μέ τή ντετερμινιστική καί φιλοσοφι­κή διαμόρφωση — μαρξισμού άποφασίσει κανείς, είτε έπιμένει ά- πλώς στό έπαναστατικό ή φιλανθρωπικό ή άκάμα καί μόνο στό κοινωνικοκριτικό μέρος τοϋ μαρξιστικού πνευματικού οίκοδομήμα- τος, δέν μπορεί σέ καμιά περίπτωση νά μήν πάρει θέση καί νά μήν ύποβληθεϊ στόν κόπο νά άναλύσει τΙς παραμελημένες καί άμφισβη-

46

τούμενες δψεις τοϋ συστήματος στδ στοιχείο στδ όποιο — γ ιά ό­ποιοδήποτε λόγο — δίνει τήν ύπεροχή μέσα στδ σύστημα είτε νά άποκαταστήσει μιά Ασταθή καί Απειλούμενη Ισορροπία άνάμεσα στά στοιχεία πού συνδέονται στδν Μάρξ. Τ δ πλήθος τών Ιδεών πού βρίσκονται στή μαρξιστική φιλολογία είναι τόσο πλούσιο σέ προσφορές καί δυνατότητες, πού προκαλεΐ γ ιά μιά Ιδιοποίηση προσ­αρμοσμένη στίς κάθε φορά γνώσεις καί άνάγκες. Αύτδ τδ προτσές Ιδιοποίησης πού πάντα δχει κάτι νά δώσει, δέν έπιτρέπεται νά πα­ραπλανά καί ν’ Αποθαρρύνει (τόν έρευνητή) έξαιτίας τών πλανών, τών δυσκολιών καί τών πηγών λαθών πού έχουν συσσωρευτεί στδ πρός έπεξεργασία υλικό. Κάθε πνευματική πρόοδος παρουσιάζεται μ ι μιά μορφή πού τή ζημιώνουν Ανωμαλίες καί μολύνσεις κι αύτδ δέν είναι συνέπεια μόνο τής παραμόρφωσης πού κανονικά παρου­σιάζεται στήν πράξη, άλλά καί συνέπεια τής έπιβάρυνσης καί δέ­σμευσης πού προέρχονται άπδ τήν ίδια τήν πρόοδο. Ά ν ό μαρξι­σμός δέν Αποτελεί έξαίρεση αύτοϋ τοϋ κανόνα, άλλά τόν Επιβε­βαιώνει, αύτδ δέν είναι κατά, Αλλά ύπέρ τής Ιστορικής του σημα­σίας ή δποία φυσικά δέν είναι κανένα έτοιμο μέγεθος, άλλά μετά τήν Αφαίρεση δλων τών έναντίον του Αντιρρήσεων Ενα Αποτελε­σματικό κατάλοιπο. Αύτή ή καλομελετημένη καί καλοζυγιασμένη διαδικασία δέ θά ήταν περιττή, Ακόμα κι άν τδ κατΑλοιπο δέ θά κινιοϋνταν παρά στά σύνορα τοϋ μηδενικοϋ. Αύτδ πού άποτελεϊ τή γοητεία καί τδ ένδιαφέρον τής πνευματικής άναζήτησης δέν είναι τό συγκεκριμένο άποτέλεσμα πού πρέπει νά κρατηθεί, Αλλά ό δρό­μος πού διανύθηκε γ ιά νά διατηρηθεί Ενα άποτέλεσμα. ’Ακόμα κι αύτός πού μετά τό κομμάτιασμα τών συστατικών μερών τοϋ μαρ- ξισμοϋ δέν ίχ ε ι στό χέρι παρά μονάχα συντρίμμια τών δποίων Εχει χαθεί ή πνευματική σύνδεση, θά προσπαθήσει νά συναρμολογήσει τά πολύτιμα στοιχεία καί νά κατασκευάσει Ενα καινούργιο, Εστω καί προσωρινό οίκοδόμημα. Μπορεΐ ό μαρξισμός νά έξακολουθήσει νά παραμένει Αμφισβητούμενος, μπορεΐ Ακόμα νά καταλήξει στό σωρό τών Απορριμμάτων τ?)ς ιστορίας καί τοϋ πνεύματος, τά στοι­χε ία τοϋ μαρξισμοϋ δμως δέ θά πάψουν νά χρησιμεύουν σάν έπι- βεβαίωση δυνατοτήτων, σάν προειδοποίηση στούς κινδύνους. Καί στίς δυδ περιπτώσεις σέ Ιστορικές διαδικασίες.

47

Κεφάλαιο 2

MAPS ΚΑΙ ΛΕΝΙΝ

Αδτός πού θέλει νά παρακολουθήσει τό ρωσικό μπολσεβικισμό καί τή σοβιετική έξουσία άπό τήν Αρχή τής Ανάπτυξης τους ίσαμε τήν τωρινή μορφή τής δπαρξης τους καί ν’ Αποκτήσει τήν καταλληλό­τερη τό δυνατό εικόνα αύτής τής σύνθετης πραγματικότητας, μπρο­στά στίς βασικές δυσκολίες πού Ιχουν κιόλας σχολιαστεί, Ανακα­λύπτει πώς είναι υποχρεωμένος νά Ακολουθήσει Ινα διπλό δρόμο καί νά πλησιάσει, Ανιχνεόοντας, Από δυό πλευρές τό Αντικείμενο τής Ιρευνας του. Σά στοιχεία προσφέρονται στήν Ιρευνα, Από τό Ινα μέρος οί Αντικειμενικές συνθήκες καί τά περιστατικά τής ρω- στικής ιστορίας, καί Από τό Αλλο Ιχουμε νά κάνουμε μέ μιά Ιδεο­λογία πού διαφημίστηκε καί ταλαιπωρήθηκε άπό τούς Ανθρώπους πού έπηρέασαν αδτή τήν ιστορία καί γ ι’ αύτό τό λόγο δέν μποροϋ- με νά παραιτηθοϋμε άπό τή γνώση της. Ά κόμα κι Αν θά φτάνα­με, ύποχρεωτικΑ, στό συμπέρασμα δτι ή Ιδεολογία πού άπαιτήθη- κε, Αρχικά ήταν καί έξακολουθεΐ Ακόμα νά είναι, ή όρθολογοποίη- ση όρισμένων Αναγκών ή παραστάσεων έπιθυμιών, τής ρωσικής πραγματικότητας, πΑλι δέν είναι δυνατό νά Αποφύγουμε νά εισ­χωρήσουμε σ’ αύτή τήν Ιδεολογία καί νά έρευνήσουμε Αν, Αφοϋ ήρ­θε στή ζωή Από Αντικειμενικές ΑνΑγκες, δέν Ανέπτυξε σέ όρισμέ- νη Ικταση μιά δική της νομιμότητα καί προκάλεσε έπιδράσεις πού τροποποίησαν τά ιστορικά γεγονότα.

Ά λ λά κι αύτός πού Αναγνωρίζει τήν Ιδεολογία σάν Ανεξάρτη­το κινητήριο παράγοντα καί τήν τοποθετεί πάνω άπό τά Απλά γ ε ­γονότα τοΟ Ανεπεξέργαστου ίστορικοϋ ύλικοΟ, δέ θά παραιτηθεί ά­πό τήν προσπάθεια νά συμπληρώσει έκ τών ύστέρων καί νά έκ- φράσει στήν ιστορική έμπειρία τό πώς ό Ιδεολογικός παράγοντας μετατράπηκε σέ πραγματική Ιστορία. Ό ιδεολογικός κριτικός καϊ ιστορικός τών Ιδεών Από τή μιά καί δ ιστορικός καί έμπειρικός τής έξουσίας πού ΑντιτΑσσει τήν Αμφιβολία σ’ δλες τΐς ιδεολογικές δικαιολογήσεις Από τήν Αλλη, στηρίζονται ό Ινας στόν Αλλον καϊ Ιχουν τήν Ανάγκη νά Αλληλοσυμπληρώνονται, Ιστω κι Αν Από προσωπικούς λόγους καί αιτίες μεθόδου καμιά φορά δέν τό παρα­δέχονται. Γιατί ή ιδιομορφία καί ή Ιδιαίτερη Αξία τών είδικών στοιχείων είναι σαφής γ ιά τόν Αντίπαλο κατά τήν έξήγηση τής

4 49

άντιπαραβαλλόμενης θεώρησης τού συνολικού ίστορικοϋ συμβάν­τος μόνο άπό μιά βάση πού διευκολύνει τήν Αντιπαραβολή. Σ ’ αό­τή δμως τή βάση, πού στήν οίκεία θεώρηση μπορεί νά είναι φευ­γαλέα σκιτσαρισμένη, άλλά δέν έπιτρέπεται νά λείπει έντελώς, μπορεί νά προμηθεύσει κάτω άπό μιά άλλητυπική άποψη μόνο τή συμπληρωματική θεώρηση, πού πραγματεύεται τό ίδιο ύλικό άν- τικείμενο, δηλαδή τήν ιστορική έμπειρία μιας δρισμένης, δροθε- τημένης συνάρτησης πού έκτείνεται μπροστά μας στό χώρο καί τό χρόνο.

Αύτό πού ισχύει γ ιά τή σχέση μεταξύ τών διαφόρων κατευθύν­σεων Ιρευνας, πού τή στοχαζόμαστε κριτικά, άληθεύει σέ μεγαλύ­τερο βαθμό γ ιά τόν παρατηρητή πού δέν έμβαθύνει έπιστημονικά σέ μιά ειδική περιοχή κάτω άπ’ τόν καταναγκασμό μιας μεθοδολο­γικής μονομέρειας, άλλά χρησιμοποιεί τά έπιστημονικά βεβαιωμέ­να άποτελέσματα άποκλειστικά σάν ΰλη γ ιά τΙς άνάγκες πληροφό­ρησης καί προσανατολισμού του. Περισσότερο άπό κάθε άλλον δ κριτικός παρατηρητής είναι σέ θέση, άκόμα καί ύποχρεωμένος, νά ένσωματώσει τΙς μερικές δψεις θεώρησης πού τού προμηθεύει ή ϊρευνα σέ μιά συνολική θεώρηση, ή δποία δμως είναι πάντα προσωρινή καί ένδέχεται νά ξεπεραστεΐ άπό νέες άπόψεις. Ούτε μόνο τά ιστορικά γεγονότα, ούτε ή άπομονωμένη άπ’ αότά ιδεο­λογία άποδίδουν δλη τήν πραγματικότητα στά Γχνη τής δποίας πρέπει νά φτάσουμε, γ ι’ αύτό δέν μπορεί νά περιοριζόμαστε στίς μερικές άπόψεις. ’Αλλά καί ή άπολυτοποίηση καί ή βιαστική γε ­νίκευσή τους, τούς δίνει έκείνη τήν περιορισμένη άξία πού Ιχουν μέσα στά πλαίσια τής γενικής θεώρησης.

Ή δυσκολία, πού άπό τήν άρχή συναντήσαμε, νά πάρουμε άπ’ τό μαρξισμό §να στέρεο μεθοδικό μέτρο καί νά τό τοποθετήσουμε στις άλλαγές τού ίστορικού ύλικοΰ καί ίτσι, ξεκινώντας άπό Ινα σταθερό σημείο, νά βρεθούμε σ’ αύτό πού τρέχει στό χώρο καί τό χρόνο είναι ιδιαίτερα μεγάλη στήν περίπτωση τής ρωσικής πραγ­ματικότητας, πού μετατράπηκε στή γνωστή σήμερα σέ μδς Ιστο­ρική φυσιογνωμία κάτω άπ’ τά σήματα τοϋ μαρξισμού, γ ιατί έδώ πρόκειται λιγότερο άπό δπουδήποτε άλλοΰ νά κινητοποιήσουμε σάν στοιχείο άντιπαράστασης τόν άρχικό μαρξισμό τής καθαρής θεω­ρίας. 'Ο π ω ς ϊχουμε δεϊ, ή άντιπαράθεση τού συστήματος μέ τΙς πραγματικότητες τής κάθε φορά κατάστασης προσφέρει άρκετές δυσκολίες, γ ιατί άπό τό Ιδιο τό σύστημα μδς δίνονται άνταγωνιζό- μενες άπαιτήσεις καί δυνατότητες κατεύθυνσης. Μιά έπιπλέον πε­ριπλοκή προκύπτει στήν περίπτωση πού ή Ιδεολογία ή δποία άνα- λαβαίνει τή μεσολάβηση άνάμεσα στό σύστημα καί τήν ιστορική πραγματικότητα δέν περιορίζεται σέ μιά τροποποίηση καί προσαρ­μογή τών ιδιαίτερων θεωρημάτων τού συστήματος, άλλά αύτή ή

60

Ιδια Εχει έξελιχθεΐ σ ιγά -σ ιγά σέ μιά συστηματική παραμόρφωση τοϋ Απαιτήθέντος συστήματος ΑναφορΑς. Αύτή ή Ανεξαρτητοποίη­ση καί Απλοποίηση τών ξεχωριστών θεωρητικών προτάσεων ύπΑρ- χε ι στό λενινισμό σέ Ασύγκριτα ύψηλότερο βαθμό, παρά ατούς μαρ­ξισμούς πού τόν Ανταγωνίζονται (καί γ ι’ αύτό πολύ σπΑνια Εφτα- σαν σέ μιά σταθερή θεωρητική κατάσταση πού νά δημιουργεί σχο­λή) . Ό λενινισμός, σάν ρωσική παραλλαγή τοϋ μαρξισμού, τοπο­θετείται λοιπόν σάν Ιδιαίτερο μέγεθος Ανάμεσα στό μαρξισμό καί τήν ιστορική πραγματικότητα, πού διαμορφώνει καί άπό τήν δ­ποία πήρε τήν κίνηση του. Ό λενινισμός δμως Αξίζει τήν ιδιαίτε­ρη προσοχή δχι μόνο χΑρη στήν ξεχωριστή καί χαρακτηριστική ιδεολογική του διάρθρωση, που τόν ξεχωρίζει Από άλλες, Απομο­νωμένες, δίχως δύναμη Αναδημιουργίας τροποποιήσεις Ιπ ί μέρους μαρξιστικών θεωριών, Αλλά καί γ ιατί σ’ αύτόν πρόκειται γ ιά τόν Ιστορικά έπιτυχέστερο καί σημαντικότερο σέ συνέπειες μετασχη­ματισμό τοϋ μαρξισμοΰ. ’Ακόμα κι Αν μιά κριτική θεώρηση τών σχέσεων μαρξισμού καί λενινισμού θά έφτανε στό συμπέρασμα, πώς ό μαρξισμός δέν Ανανεώθηκε, ούτε Εφτασε στήν τελειοποίηση μέ τό λενινισμό, άλλά παραμορφώθηκε καί έπιβαρύνθηκε μέ ξένες έ- πιδράσεις, τό γεγονός καί μόνο δτι πρόκειται γ ιά μιά παραμόρφω­ση πού πέτυχε ιστορικά, καθώς καί ή έλλειψη διορθωτικών μηχα­νισμών ικανών νά θέσουν, άπό άποψη πολιτικής καί δύναμης, ύπό Αμφισβήτηση τό σύστημα, φέρνει στήν έπιφάνεια ένα θεωρητικό πρόβλημα πρώτου μεγέθους. 'Ως σύστημα ό μαρξισμός μένει δεμέ­νος, γ ιά τό καλό ή τό κακό του, σ’ έκεϊνες τΙς μορφές πού άποτε- λοϋν τό Ιστορικό του καταστάλαγ|ΐα.

Στήν περίπτοιση λοιπόν τοϋ λενινισμού, στήν περιπλοκή αύτή ένός συστήματος σχετικά Ανεξάρτητου καί, μέ τό κριτήριο τής πρακτικής έπιτυχίας, Αποδεδειγμένης Αξίας, μπαίνει στό παιχνίδι κι ένας άλλος παράγοντας, Ινα στοιχείο πού λιγότερο άπό κΑθε άλλο παράδειγμα πού μάς Ιχε ι δώσει ή Ιστορία τοϋ μαρξισμού μπορεΐ νά άναχθεΐ στόν Ιδεολογικό ή τόν παράγοντα πραγματι­κότητα, δηλαδή τό στοιχείο τής προσωπικότητας. Ή ύπεροχή τοϋ Λένιν στά πλαίσια τοϋ μπολσεβικισμοϋ έκφράζεται κιόλας καθα­ρά τερμινολογικά, άφοϋ ή Εννοια λενινισμός, πού καθιερώθηκε στή Σοβιετική "Ενωση ύστερα άπ’ τό θάνατο τοϋ Λένιν, χρησιμοποιεί­ται καί σήμερα Ακόμα σάν συνώνυμο τής Εννοιας τοϋ μπολσεβικισμοϋ τήν όποία Εβγαλε άπό τήν έπικαιρότητα καί τή μετέτρεψε σέ Εν­νοια Ιστορική. ’Επειδή δέν Αμφισβητείται ούτε Από φίλους, οδτε Από Εχθρούς ή έξαιρετική έπίδραση τοϋ Λένιν στήν ΑνΑπτυξη τής μπολσεβικικής θεωρίας καί πρΑξης — άν καί έξακολουθεΐ νά άμ- φισβητεΐται ή Αξία αύτής τής έπίδρασης καί ή σχέση της μέ τούς άλλους παράγοντες — δέ μοϋ φαίνεται πώς είναι λάθος, άλλά άν-

51

τίθετα μιά έπιβαλλόμενη άποψη, νά άναφερθώ, έδώ σ’ αύτή τή θέ­ση, σ’ αύτό τό στοιχείο τής προσωποποίησης μιάς Ιστορικής κίνη­σης σ’ Ινα πρόσωπο καί τής μεταγενέστερης συνταύτισης της μ’ αύ­τή τήν προσωπικότητα σάν Ινα περιστατικό πού παρουσιάζει Ιδιαί­τερα προβλήματα γ ιά τή μαρξιστική αύτογνωσία.

Ή έπιτυχία τής προλεταριακής έπανάστασης σέ μιά καθυστε­ρημένη χώρα πού τό προλεταριάτο της άποτελοΟσε μιά μικρή μειο­ψηφία τοϋ πληθυσμού, δέν μπορεΐ νά βρει κανένα στήριγμα στό μαρξιστικό ντετερμινισμό κι άκόμα είναι διαμετρικά άντίθετη στό σχήμα πορείας πού άναπτύχθηκε στά πλαίσια αύτοϋ τοϋ ντετερ­μινισμού. Ή Ό χτωβριανή έπανάσταση πού καθοδήγησε ό Λένιν έμεινε άνεπηρέαστη άπό τήν άπαγόρευση τοϋ Μάρξ, σύμφωνα μέ τήν όποία δέν μπορεΐ ούτε νά ύπερπηδηθοϋν, οδτε νά καταργηθοϋν μέ διατάγματα ot φάσεις τής έξέλιξης, άλλά τό πολύ - πολύ νά συντομευθοϋν ή νά λιγοστέψουν οί πόνοι τής γέννας. ’Αντίθετα στίς ρητές δδηγίες τού Ιστορικοϋ ντετερμινιστή Μάρξ, ό Λένιν καί τό μπολσεβίκικο κόμμα πραγματοποίησαν — γιά νά μείνουνε πιστοί στίς εικόνες τοϋ Μάρξ — μιά πρόωρη γέννα, δηλαδή δέν έκπλή- ρωσαν άπλώς καθήκοντα μαμής, άλλά άπόσπασαν τό προλεταρια­κό ϊμβρυο άπ’ τό μητρικό σώμα, δίχως αύτό νά είναι άκόμα σέ κατάσταση νά ζήσει. Ή Ό χτωβριανή έπανάσταση είναι έπίσης άντίθετη καί στήν άντίληψη πού έξέφρασε ό Μάρξ στόν πρόλογο τής κριτικής τής πολιτικής οικονομίας: «"Ενας κοινωνικός σχη­ματισμός δέν έξαφανίζεται πρίν νά άναπτυχθοϋν έντελώς δλες ot παραγωγικές δυνάμεις γ ιά τΙς όποιες αύτός προσφέρει άρκετή εύ- ρυχωρία καί δέν έμφανίζονται στή θέση τών παλιών νέες παρα­γωγικές σχέσεις, πριν νά έκκολαφτοϋν μέσα στούς κόλπους τής παλιάς κοινωνίας οί Spot τής ύλικής τους ύπαρξης».1 Ή Ό χτω - βριανή έπανάσταση άντιφάσκει στό σχήμα τοϋ Μάρξ δχι γ ιατί σ’ αύτή πήρε μέρος μιά μειοψηφία τοΰ προλεταριάτου — κι ό Μάρξ δέν καθόρισε αύστηρά τΙς προϋποθέσεις κατάληψης τής έξουσίας άπ’ τό προλεταριάτο καί γ ι’ αύτό, δχι άδικα, κατηγορήθηκε γ ιά μπλανκισμό — άλλά γιατί αύτή ή κατάκτηση τής έξουσίας πραγ- ματοποιήθηκε στά πλαίσια μιάς κοινωνικής πραγματικότητας, πού σύμφωνα μέ τήν περιοδολόγηση τοϋ μαρξιστικού συστήματος, γ ε ­νικά δέν ύπολογιζόταν σάν προϋπόθεση γ ιά μιά προλεταριακή έ­πανάσταση. ’Εννοείται πώς μένει ν’ άποδειχτεΐ δτι σάν άποτέλε­σμα τής συνάντησης διαφόρων εύνοΐκών παραγόντων ή μαζική βάση τής όχτωβριανής έπανάστασης ήταν μεγαλύτερη άπό τή βά­ση μιάς δυνητικής έπανάστασης στίς χώρες πού ή άναλογία τοϋ προλεταριάτου στό σύνολο τοϋ πληθυσμοϋ τους θά τις προόριζε στ’ άλήθεια γ ιά έπανάσταση.

Ό Λένιν πίστευε, έννοεΐται Επειτα άπό τό γράψιμο τής μπρο·

σούρας του γ ιά τδν Ιμπεριαλισμό, πού δημοσιεύτηκε τδ 1916 (πιό μπροστά οδτε καί γ ι’ αύτόν δέν Εμπαινε στή συζήτηση τδ Ενδε­χόμενο μιας σοσιαλιστικής ίπανάστασης στή Ρωσία) πώς βρήκε Ε­να μαρξιστικό κλειδί γ ιά ν’ άνοίξει τΙς πόρτες στίς Επαναστατικές δυνατότητες πού πρόσφερε ή ρωσική κατάσταση. Μέ τδν Ιμπερια- λισιιό 6 κόσμος Εγινε γ ι’ αύτδν μιά Ενότητα πού κυριαρχοΟνταν άπ’ τά ήγετικά βιομηχανικά Εθνη. Τ ά Εθνη αύτά ήταν, κατά τδν Μάρξ καί τδν Λένιν. ώριμα γ ιά τή σοσιαλιστική Επανάσταση, Spa κι δλος δ κόσμος πού Επισκιαζόταν άπδ τήν κοινωνική τους προ­βληματική ήταν ώριμος γ ι’ αύτή τήν Επανάσταση. Έ τ σ ι ή Επανά­σταση μποροΟσε ν’ Αρχίσει στίς καθυστερημένες χώρες, πού καθ’ έαυτές δέν είχαν φτάσει στήν άπαιτούμενη ώριμότητα. Ό νόμος τής άνισόμετρης οίκονομικής καί πολιτικής άνάπτυξης τοΟ καπι­ταλισμοί Εδωσε στδν Λένιν τή δυνατότητα νά πηδήξει Εξω άπδ τή σκιά τοϋ Ιστορικοί ντετερμινισμοϋ κι ώστόσο νά παραμείνει σέ συμφωνία μέ τή βασική Ιστορική άποστολή τοϋ μαρξισμοϋ. Ά λλά , μέ βάση τδ μαρξικδ έπαναστατισμδ ή δχτωβριανή έπανάσταση μπορεΐ νά δικαιολογηθεί καί σ’ δρισμένο βαθμδ νά βρεθεί άκόμα σέ δμοφωνία καί μέ τδν (στορικδ ντετερμινισμό, πολύ περισσότερο μά- λιστα άφοϋ ύπηρετεί τήν Επιτυχία τοϋ σκοποϋ στδν δποίο ΰποτάσ- σεται δλη ή μηχανική πού άκολουθεΐ τδ σύστημα τής Επανάστα­σης, δηλαδή τήν παγκόσμια προλεταριακή έπανάσταση καί τδ δ- ριστικδ γκρέμισμα τοϋ καπιταλισμοϋ. ’Επειδή ύπάρχει συμφωνία μέ τδν κλασικό μαρξισμδ τόσο στή βασική θέληση δσο καί στήν τε­λική Επιδίωξη, είναι δυνατδ νά παραβλεφτοϋν ot διαφορές στήν Ι­στορική μετάθεση αύτής τής θέλησης. Μέ τδν τρόπο αύτδν φυσι­κά παύει δ μαρξισμός νά άποτελεΐ μιά Επιστημονική περιγραφή καί πρόβλεψη ένός φυσικοϊστορικοΟ προτσές.

Ot γνώμες τοϋ Κάρλ Μάρξ, δ δποίος ποτέ δέ συνειδητοποίησε αύτή τήν αντίθεση ντετερμινισμοϋ καί έπαναστατισμοϋ, πολύ συ­χνά κατανοοοϋνται άν παρθεΐ ύπόψη αύτή ή άντιθετική κατάστα­ση. Αύτδ πού άπό τήν άποψη τής μηχανικής τοϋ οίκείου συστή­ματος παρασταίνεται σάν παραχώρηση καί Εξαίρεση άποκτδ χα ­ρακτήρα παραδείγματος άν τδ άντιληφθοϋμε σάν Επιτυχία ένδς Αρχαιότερου ή τουλάχιστο Ισότιμου στρώματος στδ οικοδόμημα τής σκέψης καί τής προσωπικότητας τοϋ Μάρξ. Στήν ίδια κατηγορία κατατάσσονται καί ot Απαντήσεις πού Εδωσε δ Κάρλ Μάρξ στδ Ε­ρώτημα τής Ρωσίδας μαρξίστριας Βέρας Ζασούλιτς άν στή Ρωσία— Εξαιτίας τοϋ κατάλληλου σάν άφετηρία γ ιά μιά μελλοντική κομμουνιστική τάξη χωρικοϋ της κομμουνισμοϋ — δέν ήταν νοη­τή μιά άνάπτυξη πού νά διαφέρει άπδ τά πρότυπα τής δύσης.* Ή διατακτικά θετική Απάντηση τοϋ 1881 πού κατηγορηματικά περιόριζε στίς χώρες τής Δυτικής Εύρώπης τήν πορεία Εξέλιξης

63

πού διαπίστωνε τό μαρξιστικό σύστημα καί ?τσι Αφηνε άνοιχτό τό ζήτημα τής δυνατότητας μιας Ιδιαίτερης έξέλιξης τής Ρωσίας ένι- σχύθηκε κι άκόμα ξεπεράστηκε μέ τήν παρακάτω έξήγηση τοΟ 1882 πού τή βρίσκουμε στόν πρόλογο τής δεύτερης ρωσικής Ικδο- σης τοϋ Κομμουνιστικού Μανιφέστου. «Μέ ρωτοϋν λοιπόν άν μπο- ρεΖ ή ρωσική άγροτική κοινότητα, μιά, βαθιά θαμμένη μορφή τής πανάρχαιας κοινής ιδιοκτησίας τοϋ έδάφους, νά μεταβληθεΐ άμεσα στήν άνοκερη κομμουνιστική κοινή Ιδιοκτησία, ή άν άντίθετα ή Ρωσία δφείλει πρώτα νά διατρέξει τό ίδιο προτσές διάλυσης πού θά σβήσει κάθε διαφορά μέ τήν ιστορική έξέλιξη τής Δύσης. "Αν ή ρωσική έπανάσταση θά γίνει τό σύνθημα γ ιά τήν προλεταριακή έπανάσταση στή Δύση έτσι πού ή μιά νά συμπληρώνει τήν άλλη, τότε μπορεί ή τωρινή μορφή ιδιοκτησίας τής γής στή Ρωσία νά χρησιμεύσει σάν άφετηρία γ ιά μιά κομμουνιστική έξέλιξη».' Ωστό­σο αύτές οί φτωχικές ύποδείξεις καί ύποθέσεις τοϋ Μάρξ πολύ δύ­σκολα μπορεί νάρθοΰν σέ συμφωνία μέ τήν πραγματική πορεία τών μεταγενέστερων γεγονότων καί δέν είναι καθόλου άποφασιστικές γ ιά τή λενινιστική δικαιολόγηση τής μπολσεβικικής έπανάστασης καί τήν κατάληψη τής έξουσίας. ΤΗταν δυνατό νά χαριστούν στούς λεγόμενους «φίλους τοϋ λαού» πού Εκαναν άφετηρία τών σκέψεών τους τήν άγροτική Ρωσία καί άπ’ αότή Εβγαζαν τά συμπεράσματά τους, συμπεράσματα πού δ Λένιν καταπολέμησε άπό τήν άρχή τής πολιτικής του δράσης.

Ό Λένιν συμμεριζόταν πάντα τήν κοινή σ’ δλους τούς Ρώσους μαρξιστές άντίληψη πού έκπροσωποϋσε 6 Γ . Πλεχάνωφ, ό Ιδρυτής τής ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας, πώς ή Ρωσία δφειλε νά συμμε- τάσχει στήν καπιταλιστική έξέλιξη τής Δύσης καί νά διατρέξει τό ίδιο προτσές έκβιομηχάνισης. Δέν ήταν ή άγροτιά, άλλά τό βιο­μηχανικό προλεταριάτο πού θ’ άποτελοϋσε τήν κύρια μαζική βά­ση τής μελλοντικής κοινωνικής άνατροπής. Έ ξαιτίας αύτής τής θεμελιακής μαρξιστικής τοποθέτησης δ Λένιν ήρθε σέ άντίθεση μέ δλες τΙς προσωπικότητες καί πνευματικές κατευθύνσεις πού καλ­λιεργούσαν, ώραιοποιοϋσαν καί έξιδανίκευαν τή ρωσική καθυστέ­ρηση καί άκόμα ήθελαν νά τή χρησιμοποιήσουν σάν άφετηρία γ ιά μιά Ιδιαίτερη έξέλιξη πού νά ξεφεύγει άπό τδν καπιταλισμό. Ό Λένιν κήρυξε πολύ νωρίς τόν πόλεμο ένάντια σ’ δλες αύτές τΙς ρω- μαντικές, τΙς έρωτευμένες μέ τήν ίδια τους τήν καθυστέρηση δμά- δες. Στήν μπροσούρα του «Τί είναι ot φίλοι τοϋ λαοϋ καί πώς κα­ταπολεμούν τούς σοσιαλδημοκράτες» * πού κυκλοφόρησε τό 1894 άναγνώρισε τή σοσιαλδημοκρατική λύση, πού τήν ύπαγόρευε ή μαρξιστική θεωρία καί τήν ένίσχυαν τά γεγονότα, σύμφωνα μέ τήν δποία ή ρωσική οίκονομική κατάσταση άντιπροσώπευε κιόλας μιά καπιταλιστική κοινωνία καί δτι έξαιτίας τής φύσης τής καπι­

64

ταλιστικής τάξης μόνο μιά διέξοδος μποροϋσε νά ύπάρχει, μιά διέ­ξοδος πού δινόταν μέ άναγκαστικδ τρόπο, δ ταξικός άγώνας τοϋ προλεταριάτου έναντίον τής κεφαλαιοκρατίας. «01 φίλοι τοΟ λα- οΟ» συνηγοροϋσαν ύπέρ τής διατήρησης τοΟ μικροϋ κεφαλαίου καί τών μικρών παραγωγών. Στά μάτια τοϋ Λένιν ήταν Ινα μικροα­στικό κίνημα πού ήθελε νά διαιωνίσει τή μεταβατική κατάσταση μεταξύ φεουδαρχικής καί καπιταλιστικής παραγωγής καί νά στα­ματήσει τό βιομηχανικό έκσυγχρονισμδ τής Ρωσίας. Κατά τήν Ε­ξορία του στή Σιβηρία, πού βάσταξε άπό τδ 1897 ίσαμε τδ 1900, δ Λένιν καταπιάστηκε ν’ Αποδείξει πώς ή προοπτική τών «φίλων τοϋ λαοϋ» είχε ξεπεραστεϊ άπδ τήν οικονομική έξέλιξη. Αύτή τήν έποχή άποτελείωσε τδ πολύ περιεκτικό ϊργο του «Ή άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμοϋ στή Ρωσία» ’ πού κάλυψε τήν πολιτική του πεποίθη­ση μέ πλούσιο άποδεικτικδ ύλικδ — Ινας τρόπος άπόδειξης στόν όποιο δέν Εμεινε πιστός στή συνέχεια δ Ιδεολόγος Λένιν, πράγμα πού δέ ζημίωσε βέβαια τήν έπαναστατική έπίδραση τών γραφτών του, παρά μόνο τήν έπιστημονική βαρύτητα τής θεωρίας του.

Αύτή ή πρώτη καί σχετικά χοντροκομμένη άνάλυση τής οίκο- νομικής καί κοινωνικής κατάκτησης τής Ρωσίας δέν άφήνει νά γνωρίσουμε στδν Λένιν τδ τυπικά μπολσεβίκικο στοιχείο. Σ ’ αύτή τήν πρώτη περίοδο τής δράσης του ήτανε βέβαια κιόλας Ινας άγκι- τάτορας μέ έπιρροή, μά σάν τέτοιος άπλώς έπεξηγοϋσε αύτό πού ήτανε κοινό καί σύνδενε δλους τούς μαρξιστές. 'Ο σο περισσότερο δμως κοσκίνιζε καί συγκεκριμενοποιούσε τήν άνάλυση τών δοσμέ­νων στή Ρωσία ταξικών άντιθέσεων, τόσο είδικότερη γινόταν ή έξήγησή του καί ή έκτίμηση πού Εβγαινε άπ’ αύτή. Στήν μπρο­σούρα του «Τά καθήκοντα τής ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας»* πού τήν παρουσίασε τό 1897 άφήνει νά φανεί καθαρά μιά διαφορά πού χαρακτήριζε καί δλες τΙς μέχρι τότε προσπάθειες του. Ε ξήγησ ε μέ λεπτομέρειες πώς δ άγώνας τοϋ προλεταριάτου ϊπρεπε νά έκ- δηλωθεϊ μέ δυδ μορφές, πώς περιλαβαίνει μιά γενική, δημοκρατι­κή έπιδίωξη — τόν άγώνα κατά τής άπολυταρχίας — καί πάνω άπ* αύτή μιά έπιδίωξη σοσιαλιστική. Ή σοσιαλιστική έργασία τών σοσιαλδημοκρατών δφειλε νά άποτελεΐται άπδ τήν προπαγάνδιση τών άρχών τοΰ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού καί τήν προσπάθεια γ ιά τή δημιουργία τών πεποιθήσεων πού είναι άπαραίτητες στίς μαρ­ξιστικές προοπτικές έξέλιξης. Ό Λένιν είσηγήθηκε τή συγκέντρω­ση τών προσπαθειών στό βιομηχανικό προλεταριάτο τών πόλεων. Ωστόσο καί σ’ αύτό άκό|ΐα τδ στάδιο τής δράσης του έγκαινίασε τδν άγώνα μέ σκοπό νά κατακτηθούν οί έργαζόμενοι στό σπίτι καί ot έργάτες γής.

Ή γενική δημοκρατική καί ή ειδική σοσιαλιστική ζύμωση ή­τανε γ ιά τόν Λένιν τόσο άδιάσπαστα δεμένες μεταξύ τους δσο καί

66

ot δυό δψεις ένδς νομίσματος/ Εννοείται καί δ Λένιν ήταν τής γνώμης πώς ή δημοκρατική έπανάσταση θά προηγούντανε τής σο­σιαλιστικής. Ή σοσιαλδημοκρατία δφειλε νά ένισχύσει στδν άγώ- να τους δλες τΙς δυνάμεις τής πολιτικής Αντιπολίτευσης, δμως αύ­τή ή πολιτική τής συνεργασίας δέν Ιπρεπε νά ύποβιβάσει τδ προ­λεταριάτο σέ πολιτικό παράρτημα τών άλλων τάξεων, άλλά Αντί­θετα νά τοϋ δώσει τήν Αληθινή του Αξία, ΑφοΟ κατά τδν Λένιν μόνο τδ προλεταριάτο ήτανε μέ συνέπεια δημοκρατικό καί Αντί­παλος δίχως δρους τής Απολυταρχίας, ένώ ot άλλες τάξεις Εκλιναν στδ συμβιβασμό. IV αύτδ πολύ νωρίς παρουσιάστηκε τδ στοιχείο πού χώρισε τήν προοπτική τής έξέλιξης καί τής βιομηχανικής Α­νάπτυξης τής Ρωσίας πού πρίν Ινωνε δλους τούς μαρξιστές. Αύτδ ήταν δ τονισμδς άπ’ τδν Λένιν τής ήγεμονίας τοΟ προλεταριάτου, Αντίληψη πού τδν Εφερε σέ Αντίθεση μέ τήν άποψη πού έκπροσω- ποϋσαν δ Πλεχάνωφ καί ο! άλλοι μενσεβίκοι ήγέτες καί σύμφωνα μέ τήν δποία Επρεπε νά ΑφεθεΤ στήν Αστική τάξη ή λύση τών προ­βλημάτων πού τής Ανέθεσε ή ιστορία καί στό μεταξύ νά ΙτοιμαστεΤ τδ προλεταριάτο γ ιά τούς κατοπινούς Ιστορικούς του σκοπούς.

'Ωστόσο τό ζήτημα πού Εδρασε στήν Αρχή σάν στοιχείο διαχω­ρισμοί) ήταν τό δργανωτικό, πού έννοεϊται συνδεότανε στενά μέ τΙς πολιτικές Ιδέες καί τΙς ταξικές Αναλύσεις τοϋ Λένιν. Αύτή ή συνάρ­τηση δέν ήταν Ακόμα ξεκαθαρισμένη γ ιά πολλούς, γ ιατί Α λλιώ τι­κα δέν ήτανε δυνατό νά συμπράξει στδ ζήτημα τοϋ καταστατικοΟ δ Πλεχάνωφ μέ τόν Λένιν, ένώ δ Τρότσκυ, πού λίγα χρόνια Αρ­γότερα Ανέπτυξε τή θεωρία τής διαρκοϋς Επανάστασης, στάθηκε Ινας άπό τούς πιό Αποφασιστικούς Αντίπαλους τών προτάσεων τοϋ Λένιν. Ούσιαστικά τί ήταν αύτή ή φιλονεικία γύρω άπό τήν πρώ­τη παράγραφο τοΟ καταστατικού τοϋ κόμματος; ΤΗταν πραγμα­τικά τόσο Αποφασιστικό ζήτημα τδ άν ή συμμετοχή στό κόμμα θά Εμενε Ανοιχτή σ’ δσους τό συμπαθοϋσαν καί τδ Αναγνώριζαν, δπως πρότεινε δ Μάρτωφ καί ot άλλοι ή τό άν Επρεπε νά περιοριστεί— δπως Αξίωνε δ Λένιν — στόν κύκλο έκείνων πού θά δούλευαν προσωπικά καί κάτω άπδ τδν Ελεγχο τοϋ κόμματος σέ μιά άπό τΙς δργανώσεις του; Ή τα νε φανερό πώς ή αόστηρότερη άπαίτηση θά μίκραινε τόν Αριθμό έκείνων πού θά γινότανε δεκτός, Αλλά γ ιά τόν Λένιν πίσω άπό τδ αίτημα τοϋ περιορισμοϋ τοϋ άριθμοϋ τών μελών βρισκόταν κάτι παραπάνω άπδ μιά άπλή στάθμιση ποιότη­τας καί ποσότητας. Έ ξαιτίας τής διαφορετικής άπό τοϋ Π λεχά­νωφ άνάλυσης του τής κατάστασης τών τάξεων, ήθελε σέ Ασύγκρι- τα ύψηλότερο βαθμό άπ’ δσο αύτοί πού τδν άντιπολιτεύονταν, νά Αγκαλιάσει μιά δσο τό δυνατό μεγαλύτερη μάζα Ανθρώπων καί νά τή δραστηριοποιήσει στόν ταξικό Αγώνα στδν δποΤο Απόδινε άμεση καί δχι προετοιμαστική άπλώς λειτουργία. Αύτός είναι δ λόγος

66

πού τοϋ φαινότανε περισσότερο χρήσιμο νά τραβήξει στούς σκο­πούς του ενα μικρό καί γεμάτο άπό έπαναστατικδ πνεΰμα κόμμα πού ύποτάσσει τά μέλη του στήν κεντρική καθοδήγηση καί ϊλεγ- χο κα'θώς καί σέ αύστηρή κομματική πειθαρχία, παρά 2να κόμμα πού έξαιτίας τής δυσκινησίας του δέ θά μποροϋσε νά είναι άρκετά έπαναστατικό, γ ιά νά έπαναστατήσει’ στήν κατάλληλη στιγμή τΙς μάζες. Ά ν άξιώνει κανείς τήν έπανάσταση σάν άναγκαιότητα καί άνώτερη άξία ot έμπειρίες μέ τά μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα σέ έπαναστατικές καταστάσεις άλλων χωρών δίνουν τό δίκιο στόν Λένιν. Ή δική του άνάλυση ταίριαζε πολύ καλύτερα σέ μιά χώρα δπου δέν όπήρχαν οί δροι γ ιά νόμιμη δραστηριότητα. Ό Λένιν δέν ίχασε ούτε γ ιά μιά στιγμή άπό τά μάτια του τό σκοπό τής κινητο­ποίησης τών μαζών, μόνο πού άναγνώριζε σωστά πώς δ σκοπός δέν έξυπηρετεΐται άπό μιά μαζική όργάνωση.

Τ ις Αντιλήψεις πού δ Λένιν ήθελε νά έπιβάλει στό κομματικό συνέδριο τοΟ 1903 (πράγμα πού δέν πέτυχε στήν άρχή, μολονότι σέ άλλα ζητήματα, δπως ή Απόκρουση τής αύτονομίας τών Ιδιαί­τερων έθνικών κομμάτων, έπικράτησε ή θέλησή του καί γ ι’ αύτό οί παραταξιακοί του φίλοι όνομάστηκαν μπολσεβίκοι = πλειοψη- φοΟντες) τΙς είχε Αναπτύξει τό 1902 κιόλας μέ τήν μπροσούρα του «Τί νά κάνουμε;»* 'Ο πω ς καί πρίν πού είχε νά παλαίψει έ- ναντίον τών «φίλων τοϋ λαοϋ» γ ιά τήν έπιδοκιμασία τής βασικής προοπτικής τής βιομηχανοκαπιταλιστικής έξέλιξης, 5τσι καί τώρα δέν άπέφυγε νά πάρει θέση ένάντια σέ κάθε τάση παρέκκλισης ά­πό τις γραμμές τοϋ Αγωνιστικοϋ μετώπου πού συγκροτήθηκε στή βάση αύτής τής έπιδοκιμασίας. Μέ τήν μπροσούρα του αύτή δ Λέ­νιν στράφηκε κατά τών οίκονομιστών, πού τΙς Απόψεις τους τΙς θεωροϋσε ρωσική παραλλαγή τοϋ ρεβιζιονισμοϋ πού άνθιζε στή Γερμανία κάτω Από τήν καθοδήγηση τοϋ Μπέρνσταϊν. Ot οίκονο- μιστές ήθελαν νά περιορίσουν τδ προλεταριάτο στόν άγώνα γ ιά τήν καλυτέρευση τών δρων τής διαβίωσης του καί ν’ άφήσουν τόν πολιτικό Αγώνα στήν κεφαλαιοκρατία. Κατά τά άλλα ήθελαν νά έμπιστευτοϋν αύτδν τόν περιορισμένο σέ προοπτικές καί έπιδιώ- ξεις άγώνα στόν αύθορμητισμό τών μαζών καί νά έξαρτήσουν τό ρυθμό καί τήν ίνταση του άπ’ αύτόν τόν αύθορμητισμό. ’Απέναν­τι σ’ αύτές τίς Αντιλήψεις δ Λένιν Ιμεινε σταθερός στή βασική του θέση, δτι τδ προλεταριάτο είχε χρέος νά Αγωνιστεί τόσο κατά τής τσαρικής Απολυταρχίας, δσο καί κατά τοϋ καπιταλισμοί. Ό Λένιν θεωροϋσε πώς ήταν Αναγκαίο — καί αύτό Αποτελοϋσε τή δυσκο­λία τής τακτικής του θέσης, Αλλά καί ίβαζε σέ κίνηση τΙς Ιδιότη­τες του σάν θεωρητικοϋ καί στρατηγικοϋ νοϋ πού άκολουθοϋσε, δί­χως νά πλανιέται τδν έπαναστατικό του σκοπό — νά προωθήσει τήν άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμοί καί παρ’ δλα αύτά ή καλύτερα

67

άκριβώς γ ι’ αύτό, νά μήν παραμελήσει τδν ταξικό άγώνα τοΟ προ­λεταριάτου, Ινώ ot άλλοι, λόγου χάρη ot έκπρόσωποι τοϋ νόμιμου μαρξισμοΰ, μέ τήν άναγνώριση τής άναγκαιότητας τής καπιταλι­στικής φάσης άνάπτυξης ίγιναν άπολογητές τοϋ καπιταλισμοϋ, τόν άποδέχτηκαν δίχως κριτική καί παραιτήθηκαν άπό τήν καταπολέ­μησή του. Σύμφωνα μέ τή γνώμη τοϋ Λένιν, ή λατρεία τοϋ αύ- θορμητισμοϋ περιόριζε τό κόμμα στό ρόλο τοϋ πρωτοκολλητή τής έξέλιξης καί τό καταδίκαζε σέ πολιτική τής ούράς* Γ ιά τόν Λέ­νιν ή μείωση τοϋ ρόλου τής σοσιαλιστικής συνείδησης ήτανε μιά μορφή δππορτουνισμοϋ. Στόν δππορτουνισμό αύτδν Ιβλεπε τήν Επι­βεβαίωση τής δρθότητας τής άντίληψης του, δτι ή Εγκατάλειψη τής έπαναστατικής θεωρίας σέρνει πίσω της τή διάλυση τής έπα­ναστατικής πράξης. Πίστευε πώς ϊτσι χάνεται ή πρόοδος πού Επι­διώκει δ μαρξισμός, πού, σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Κάρλ Κάουτσκυ, ύπήρχε στήν "Ενωση τοϋ έργατικοϋ κινήματος μέ τό σοσιαλισμό.”

ΕΓναι πολύ Ενδιαφέρον δτι στό «Τί νά κάνουμε» δ Λένιν δέν ά- ναφέρθηκε μόνο μ’ αύτή τήν περικοπή στόν Κάρλ Κάουτσκυ, πού άργότερα τόν άντέκρουσε καί τόν συκοφάντησε τόσο. ’Αποδέχτηκε άκόμα καί τήν τοποθέτηση του άπέναντι στό σχέδιο άναθεώρησης τοϋ προγράμματος τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας "(1901) δ- που δ τελευταίος άρνήθηκε τήν ύπαρξη σοσιαλδημοκρατικής συνεί­δησης στήν έργατική τάξη καί παραδέχτηκε μόνο τήν ύπαρξη Ενός Επαναστατικοϋ Ενστίκτου. Ή σοσιαλδημοκρατική συνείδηση θά με- ταφερθεΤ στήν έργατική τάξη άπ’ Ιξω, άπό διανοούμενους πού προ­έρχονται άπδ τήν άστική τάξη. Ό Λένιν Ιφτασε άκόμα στό συμ­πέρασμα πώς ή έργατιά είναι ικανή νά άναπτύξει μόνο μιά τρεντ- γιουνιονιστική συνείδηση καί γ ι’ αύτό είχε άνάγκη άπό τήν κα­θοδήγηση τής άριστερής διανόησης γ ιά νά προχωρήσει μέ μιά έπα­ναστατική προοπτική. Ό μ ω ς δ Λένιν δέν κατεχότανε μόνο άπό δυσπιστία στίς έπαναστατικές Ιδιότητες τοϋ προλεταοιάτου, Επίσης ήταν πολύ ιιακριά άπό τήν Ιδέα νά Εξιδανικεύει τή διανόηση. Μά­λιστα Ινα άπό τά Επιχειρήματα του κατά τοϋ δργανωτικοϋ σχεδίου τοϋ Μάρτωφ ήταν πώς ot άντιλήψεις τοϋ τελευταίου άντιστοιχοϋ- σαν στίς άνάγκες μι*ς ριζοσπαστικής, δημοκρατικής, άλλά κοινω­νικά δχι έπαναστατικής διανόησης, δτι θά Επιτρέψουν νά είσγω- ρήσουν στό κόμμα άτομιστές διανοούμενοι, πού δέ θέλουν νά ύπο- ταχθοϋν σέ κανενός είδους πε ιθ α ρ χ ία .ιΌ Λένιν άναγνώριζε τδν ήγετικό ρόλο τής διανόησης, άλλά μόνο στόν τύπο τοϋ Επαγγελ- ματία Επαναστάτη πού θά Εβαζε τΙς γνώσεις καί τήν ύπεροχή του στήν ύπηρεσία τής έπανάστασης καί θά θυσιαζότανε στό βωμό της. Κατά τά άλλα είχε τή γνώμη πώς μέσα στό στενό κύκλο τών έπαγγελματιών έπαναστατών θά έξαφανίζονταν Ιτσι ή άλλοιώς ot Επαγγελματικές διαφορές γ ιά νά κάνουν θέση σέ μιά Ενιαία έπα-

ναστατική δράση.Στήν μπροσούρα του «Έ ν α βήμα έμπρ6ς δυό βήματα πίσω»,11

πού δημοσιεύτηκε Ιπειτα άπό τό συνέδριο τοΟ Λονδίνου, έπανέλα- 6ε αυτές τΙς σκέψεις, άφοϋ στό μεταξύ πήρε ύπόψη του τήν έμπει- ρία πού Αποκόμισε άπό τή φραξιονιστική πάλη καί προσδιόρισε μέ καθαρότητα καί Ακρίβεια τΙς άπόψεις του. Σύμφωνα μ’ αύτές τό κόμμα, σάν έμπροσθοφυλακή τής έργατικής τάξης ϊπρεπε νά είναι δσο τό δυνατό καλύτερα δργανωμένο καί νά δέχεται στίς γραμμές του μόνο τά στοιχεία έκεΐνα πού έπιτρέπουν ?να έλάχιστο κριτήριο όργάνωσης. Προειδοποίησε γ ιά τόν κίνδυνο νά γίνει σύγχυση Ανά­μεσα στό ζήτημα πού ΑφοροΟσε «τό βάθος τών ριζών τοϋ κινήμα­τος», μέ τό ζήτημα τής διαμόρφωσης καί Αποδοτικότερης διεύ­θυνσης τής θέλησης τών μαζών πού ήταν όργανωτικό - τεχνικό ζή ­τημα.1’ Ά ντιτάχτηκε στή συγχώνευση τάξης καί κόμματος, πού παρουσιάζεται δταν κάθε Απεργός, πού Από τήν ταξική του θέση παίρνει μέρος σέ μιά πράξη διαμαρτυρίας κατά τής κοινωνικής τάξης, χαρακτηρίζεται σάν σοσιαλδημοκράτης. *0 Λένιν δέ δί­στασε νά έπιδοκιμάσει τήν Αναλογία Ανάμεσα σέ γιρονδίνους καί μενσεβίκους άπό τό Ινα μέρος, γιακωβίνους καί μπολσεβίκους Από τό Αλλο. Μάλιστα καί σέ κατοπινούς καιρούς θεωροϋσε τίτλο τιμής νά συγκαταλέγεται Ανάμεσα ατούς γιακωβίνους.1* Μόνο ot όππορ- τουνιστές θά μπορούσαν νά δοϋν Ιναν κίνδυνο στήν δπαρξη μιδς συνωμοτικής όργάνωσης. Ot δππορτουνιστές αύτοί, πού στά Οργα­νωτικά ζητήματα τάσσονταν έναντίον μιδς πειθαρχημένης όργά- νωσης έπαγγελματιών έπαναστατών στήν πολιτική τους τακτική κατέληγαν σέ μιά πολιτική τής ούράς πού Εμενε πίσω άπό τΙς δυ­νατότητες πού πρόσφερε ή κατάσταση. Υπερασπίστηκε σάν μιά Ανάγκη σύμφωνη μέ τΙς έπαναστατικές έπιδιώξεις τή θέση νά προ­χωρήσουν στήν όργάνωση τών δυνάμεων άπό τά πάνω καί νά διευρύνουν τΙς δικαιοδοσίες τών κεντρικών δργάνων Απέναντι στά τμήματα καί τά μέλη. Δέν πρέπει λοιπόν νά προκαλεΐ Ικπληξη πού μιά τέτοια όργάνωση δέν μποροΟσε νά Ανεχθεί καμιά έλευθε­ρία συζήτησης ?πειτα Από τό πάρσιμο τών Αποφάσεων, πού κατέ­ληξε στό «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» καί τό γεγονός δτι στή συνέχεια όποχρεώθηκε νά Απαγορεύσει τΙς φράξιες καί τήν Αντι­πολίτευση μέσα στδ κόμμα.

Ot όργανωτικές Αντιλήψεις τοΟ Λένιν δέν έπιδοκιμάστηκαν 6- λόπλευρα Ακόμα κι Από έπαναστάτες μέ μαρξιστικά φρονήματα. Έ γ ιν ε κιόλας λόγος γ ιά τήν αύστηρά Αρνητική στάση τοϋ Τρότσκυ, δ όποιος στήν μπροσούρα του «Τά πολιτικά μας καθή­κοντα», πού κυκλοφόρησε τό 1904, πρόβλεψε πώς αύτή ή Αντίλη­ψη τής όρθόδοξης θεοκρατίας καί τής Υποκατάστασης, πού Αντι- κατασταίνει τήν πρωτοβουλία τών μαζών μέ μιά διεύθυνση άπό

τά πάνω, θά δδηγοϋσε στή δικτατορία τής κεντρικής έπιτροπής καί τελικά στή δικτατορία τοΰ ένδς στήν κεντρική έπιτροπή.14 Α ­ναγνώρισε άκόμα καί τΙς τρομοκρατικές συνέπειες πού ή άφετη- ρία τους ήταν τοποθετημένη στίς δργανωτικές Αντιλήψεις τοϋ Λέ­νιν καί τήν Αποψη του αύτή τήν έξέφρασε μέ τά λόγια: «κάτω ά­πδ τήν κυριαρχία αύτής τής άντίληψης σάν πρώτο θύμα τής καρ- μανιόλας θά Επεφτε τδ λιονταρίσιο κεφάλι τοΟ Κάρλ Μάρξ».1* Τδ 1904 ή Ρόζα Λούξεμπουργκ πήρε θέση στήν Ίσ κ ρ α , πού άπδ τδ 1903 ήταν μενσεβίκικη, καί τή «Νόυε Τσάιτ», τδ θεωρητικό δρ- γανο τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, έναντίον τοϋ ύπερσυγ- κεντρωτισμοϋ τοϋ Λένιν καί ύπέδειξε πώς, σύμφωνα μέ τδ σχέ­διό του, ή κεντρική έπιτροπή είναι δ μοναδικός ένεργητικδς πα­ράγοντας άπέναντι στδν δποίο δλα τά άλλα δργανα στέκονται Α­ποκλειστικά σάν δργανα καθοδηγούμενα. Σέ άντίθεση μέ τδν Λέ­νιν πού Ιβλεπε τδ συγκεντρωτισμό σάν μιά δργανωτική μορ­φή προσαρμοσμένη στίς ιδιαίτερες ρωσικές συνθήκες, άλλά καί τδν θεωροϋσε σάν σημάδι έπαναστατικής Αποφασιστικότητας ά- κόμα καί γ ιά τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία, ή Ρόζα Λούξεμ­πουργκ θεωροϋσε μιά κεντριστική δργανωτική μορφή πολύ πρό­ωρη γ ιά τούς ρωσικούς δρους καί άντίθετα κατάλληλη γ ιά Ινα συνταγματικό κράτος σάν τή Γερμανία. -'Ωστόσο, συγκρίνοντας τΙς Ιστορικές έμπειρίες τοΰ έργατικοϋ κινήματος διαφόρων χωρών κα­ταλήγουμε στδ συμπέρασμα πώς είναι περισσότερο άπδ Αμφίβολο τδ άν ή δχτωβριανή έπανάσταση, πού βασικά τήν έπιδοκίμασε ή Ρό­ζα Λούξεμπουργκ, θά μποροϋσε νά πραγματοποιηθεί δίχως αύτή τή σχεδιασμένη Απ’ τδν Λένιν καί προσανατολισμένη στήν έπανά­σταση δργανωτική μορφή. "Οπως καί νά είναι, μιά άντίληψη πού Ιπιδοκιμάζει τήν έπανάσταση καθ’ έαυτή άλλά Αρνιέται τΙς δργα­νωτικές της προϋποθέσεις καί Αποστασιοποιείται Απδ τΙς τρομοκρα­τικές της συνέπειες, δσο συμπαθητική κι άν είναι Απδ Ανθρώπινη δποψη, δέ στερείται προβληματικής. Γ ιατί, άν καί δέν είναι κα­θόλου σίγουρο πώς ή ρωσική έπανάσταση Επρεπε νά πραγματο­ποιηθεί μέ τή μορφή τής δχτωβριανής έπανάστασης, είναι άκόμα λιγότερο σίγουρο άν θά μποροϋσε νά γίνει γενικά δίχως τΙς προϋ­ποθέσεις πού ύπήρχαν τότε άνάμεσα στίς δποίες τδ δργανωτικδ στοιχείο κατείχε κεντρική θέση. ιΒέβαια αύτά τά έρωτηματικά πού παρουσιάστηκαν έκ τών ύστέρων καί κάτω άπ’ τδ φώς τής Ιστορι­κής έμπειρίας δέν άλλάζουν στδ έλάχιστο τήν άξία τών άπόψεων πού έκφράστηκαν στίς κριτικές τοϋ Τρότσκυ καί τής Λούξεμπουργκ, άλλά άπλά καί μόνο φαίνονται κατάλληλα νά βοηθήσουν στήν κα­τανόηση τών περικοπών πού άναφέραμε, νά τΙς σχετικοποιήσουν καί, τδ λιγότερο, νά πιστοποιήσουν πώς δ Λένιν ύπολόγισε σο>στό- τβρα άπδ τούς έπικριτές του τίς σχέσεις δργάνωσης καί έπαναστα-

τικής στρατηγικής.Έ τ σ ι, τώρα πού ύπάρχει ή γνώση τών Ιστορικών Αποτελεσμά­

των δέν μπορεί νά συμφωνήσει κανείς μέ τήν άποψη τής Ρόζας Λούξεμπουργκ, «δτι κάθε κομματική καθοδήγηση ύποφέρει άπό Ενα στείρο πνεϋμα νυχτοφύλακα» καί κλίνει στό συντηρητισμό πού έπιδρδ άνασταλτικά στή θέληση τών μαζών».” 'Ε νας τέτοιος κίν­δυνος Εξουδετερώνεται άκριβώς στή λενινιστική μορφή όργάνωσης, πού αύτή έπικρίνει, χάρη στό γεγονός δτι μόνο άφοσιωμένοι Επα­ναστάτες γίνονται δεκτοί στό στενό κύκλο τής καθοδήγησης καί δτι αύτός δ κύκλος μένει άρκετά περιορισμένος άκριβώς γ ιά νά ά- ποφεύγεται κάθε νέρωμα τής πολιτικής του. Ό τ α ν ή Ρόζα Λού­ξεμπουργκ άπό τή μιά κατηγορεί τΙς λενινιστικές όργανωτικές μορφές γ ιά συνωμοτικό συγκεντρωτισμό μι&ς μειοψηφίας καί μπλαν- κισμό κι άπό τήν άλλη Εκφράζει τό φόβο δτι οΐ μάζες θά έμποδι- στοϋν άπ’ αύτές στόν αύθορμητισμό τους άντιφάσκει στά έπιχειρή- ματά της, γιατί στήν πραγματικότητα τόσο ό αύθορμητισμός τών μαζών δσο καί ή συνωμοσία τής μειοψηφίας Εχουν Εναν κοινό σκοπό, νά σπρώξουν στήν έπανάσταση. Καί σχετικά μέ τήν Εκτί­μηση τών Ιστορικών δυνατοτήτων τοϋ αύθορμητισμοΟ τών μαζών ή Ρόζα Λούξεμπουργκ σημάδεψε πολύ μακριά άπό τό στόχο, γιατί ή ιστορική έμπειρία διδάσκει πώς ό αυθορμητισμός τών μαζών πε­ριορίζεται σέ Εφήμερες έκρήξεις καί καταρρέει δίχως τήν καθο­δήγηση μιας ήγεσίας πού έχει συνείδηση τών σκοπών της. Ή Ρό­ζα Λούξεμπουργκ κάνει στήν άνάλυση της τό λάθος νά γενικεύει άκριτα τΙς Εμπειρίες τής γερμανικής κομματικής πραγματικότη­τας, ένώ δ Λένιν δέν είχε τίποτα άλλο στό νοΟ παρά νά δημιουρ­γήσει μιά μορφή όργάνωσης προσαρμοσμένης στίς ρωσικές συνθή­κες. Καί Ινας πού Εχει έπιδοκιμάσει Ιστορικά τό σκοπό τής όργά­νωσης τήν έπαληθεύει γενικά.

Ή πρώτη έπαναστατική δοκιμασία πού άντίκρυσε ή σοσιαλδη­μοκρατία στή Ρωσία ήταν ή έπανάσταση τού 1905 πού άναπτύ- χθηκε αύθόρμητα, άπέσπασε άπό τό άπολυταρχικό σύστημα συν­ταγματικές παραχωρήσεις, άλλά καί γ ι’ αύτό άκριβώς Εχασε τήν έπαναστατική της άποτελεσματικότητα. Ή θεωρητική διδασκαλία γιά τό πόσο γρήγορα καί εύκολα μπορεί ή άστική τάξη μπροστά ατό φόβο πού τής εμπνέει ή άγωνιζόμενη έργατική τάξη νά ύποχωρήσει μέ μικρές παραχωρήσεις καί νά Ικανοποιήσει, άντίληψη πού Επιβε­βαιώθηκε άπό τά γεγονότα τοϋ 1905, δέν άστόχησε στήν Επίδρα­ση της πάνω στόν Λένιν. Βέβαια καί πρίν άκόμα άπό τό 1905, σέ άντίθεση μέ τόν Πλεχάνωφ καί τούς άλλους μενσε­βίκους ήγέτες, είχε ένσωματώσει στίς άντιλήψεις του τήν άπαί- τηση τοΟ προλεταριάτου νά ήγηθεί, νά πραγματοποιήσει, νά διατηρήσει καί νά ύπερασπιστεΐ αύτό τήν έπανάσταση καί είχε

61

ταχθεί ύπέρ τής συμμαχίας μέ τήν άγροτιά μέ σκοπό νά άσκηθβΐ πίεση στήν άστική τάξη, γ ιά τή λύση τοΟ άγροτικοϋ προβλήματος. "Ομως αύτές ot σκέψεις μόνο έπειτα άπό τήν πείρα τοϋ 190© καρ­ποφόρησαν στή μορφή πού άποτέλεσε, ουσιαστικά Γσαμε τδ 1917, τήν άδιαφιλονείκητη βάση τής μπολσεβικικής τακτικής. Στήν μπρο­σούρα του «Δυδ τακτικές τής σοσιαλδημοκρατίας κατά τή δημο­κρατική έπανάσταση»,17 πού κυκλοφόρησε τό 1905 στή Γενεύη, Ι ­κανέ ό Λένιν μιά συστηματική περιγραφή τών διαφορετικών γνω­μών μπολσεβίκων καί μενσεβίκων καί έρεύνησε τά αίτια πού έφε­ραν στήν άποτυχία τής έπανάστασης. Ή βασική του θέση νά μήν παρασύρετα: άπό τήν έξέλιξη άλλά νά έπεμβαίνει σ’ αύτή καί νά τής δίνει σταθερή κατεύθυνση έκφράζεται στό σοβαρό σέ συνθή­κες έρώτημα: «Δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία δτι ή έπανάσταση μας διδάσκει καί θά διδάξει καί τΙς μάζες. 'Ωστόσο γ ιά τδ κόμμα πού άγωνίζεται τό ζήτημα μπαίνει έτσι. Μπορούμε νά διδάξουμε κάτι στήν έπανάσταση;» “

Έ νώ ot μενσεβίκοι, δπως πάντα, ήθελαν νά παίξουν τό ρόλο τής άκρας άντιπολίτευσης πού στέκει παράμερα καί περιμένει καί στήν πραγματικότητα τδ μόνο πού κατάφερναν μ’ αύτή τή μορφή Αντι­πολίτευσης ήταν ν’ άφήνουν έλεύθερη τήν άστική τάξη στήν έπι- δίωξη τής δικής της πολιτικής, ot μπολσεβίκοι έδωσαν στό προλε­ταριάτο τό ρόλο ήγέτη στή δημοκρατική έπανάσταση, άφοϋ αύτό ήταν προορισμένο νά τή μετατρέψει στδ μέλλον σέ σοσιαλιστική. Τ ή στιγμή πού ή άστική τάξη έπεδίωκε μιά είρηνική συνδιαλλα­γή άνάμεσα στόν τσάρο καί τδ λαό, τό προλεταριάτο άξίωνε τό δ- λοκληρωτικδ πέρασμα τής έξουσίας στά χέρια μι&ς συντακτικής συνέλευσης πού θά συγκροτούνταν πάνω στή βάση τού γενικού καί Γσου έκλογικού δικαιώματος. Σύμφωνα μέ τήν άνάλυση τού Λένιν ή πραγματοποίηση αύτών τών έκλογών καί ή άντικατάσταση τού καθεστώτος τής αύταρχίας άπδ τή λαϊκή δημοκρατία μπορούσε νά είναι μόνο άποτέλεσμα μιας νικηφόρας λαϊκής έξέγερσης. 'Ωστόσο άν καί τό 1905 θεωρούσε σάν άπαραίτητη τή βίαιη κατάληψη τής έξουσίας, ήταν άκόμα πολύ μακριά άπ’ τό νά άπαιτεΐ τδ άμεσο πέ·* ρασμα στή δικτατορία τού προλεταριάτου. Τήν Γδια έποχή μάλιστα κατάρτισε γ ιά τήν προσωρινή κυβέρνηση Ινα μίνιμουμ πρόγραμ­μα πού πρόβλεπε τδ ξεπέρασμα τής φεουδαρχικής καθυστέρησης καί τή λύση τοϋ άγροτικοΰ προβλήματος. Δηλαδή ή πίεση τοϋ προ­λεταριάτου, κατ’ άρχήν, δέ θά χρησίμευε γ ιά νά έπιβάλλει τά δι­κά του ταξικά συμφέροντα, μ’ δλο — δπως άποδείχνει λόγου χά ­ρη ή άπαίτηση γ ιά τήν καθιέρωση τού δχτάωρου — πού δέ θά πα­ραιτούνταν έντελώς άπ’ αύτά. Έ ξαιτίας τών οίκονομικών δρων πού τότε ύπήρχαν στή Ρωσία, δ Λένιν θεωρούσε άπραγματοποίητη τήν άμεση καί δλοκληρωτική άπελευθέρωση τού προλεταριάτου, δη­

λαδή τήν έφαρμογή ένός μάξιμουμ έπαναστατικοΟ προγράμματος. Πίστευε βέβαια πώς ήταν άναγκαία μιά έπιθετική χρησιμοποίηση τής δύναμης τοΟ προλεταριάτου καί ή διατήρηση τής Ανεξαρτη­σίας τής σοσιαλδημοκρατίας, τάχθηκε δμως ύπέρ μιδς λ ίγο -πολ ύ μακρινής περιόδου άστικής διακυβέρνησης καί Αφηνε Ανοιχτό τό ζήτημα Αν ίπρεπε ή δχι νά πάρουν μέρος στήν προσωρινή κυβέρ­νηση έκπρόσωποι τής έργατικής τάξης. Σχετικά μέ τό θέμα αύτό ή Απόφαση Επρεπε νά παρθεΐ Ανάλογα μέ τή σκοπιμότητα. Ό Λέ­νιν θεωροϋσε δυνατή τή σταθεροποίηση τής έπανάστασης Επειτα άπό τή νίκη της πάνω στόν τσαρισμό μόνο μέ τήν έπιβολή μιας έπαναστατικής δημοκρατικής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου καί τών χωρικών.1* "Γστερα άπ’ το 1905 τόνιζε περισσότερο Από κάθε άλλη φορά τήν Ανάγκη τής σύνδεσης μέ τήν άγροτιά, δχι γιατί άλλαξε γνώμη σχετικά μέ τήν Αστάθεια τών χωρικών, Αλλά γιατί είδε καθαρότερα Από πρίν δτι ή Αγροτιά ήταν Ικανή γ ιά μιά τέ­τοια συμμαχία Ακριβώς έξαιτίας τής Αστάθειας της καί χάρη τών συμφερόντων της μποροϋσε νά συμμαχήσει μέ τό προλεταριάτο καί νά παραλύσει τήν ταλαντευόμενη τακτική τής άστικής τάξης. Ά ντίθετα λοιπόν μέ τούς μενσεβίκους πού έγκατέλειπαν τήν ήγε- σία τοΰ άγώνα στήν Αστική τάξη καί ήθελαν νά τραβηχτοϋν στήν Ακρη γ ιά Απροσδιόριστο χρόνο, ή γνώμη τοΰ Λένιν ήταν νά πιά- σουν τήν άστική τάξη Απ’ τά γκέμια, νά τήν ύποχρεώσουν νά έκ- πληρώσει τήν Ιστορική της Αποστολή κι άφοΰ τελειώσει τό ρόλο της νά τήν Αντικαταστήσουν μέ τή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου. Έ νώ οί μενσεβίκοι ήταν τής γνώμης πώς μιά έπιθετική προλετα­ριακή πολιτική ήταν πρόωρη μέ μοναδικό Αποτέλεσμα νά ρίξει στήν Αγκαλιά τής άστικής τάξης τά μεσαία στρώματα καί Ετσι νά τά Αποξενώσει Από τήν έπανάσταση, ot μπολσεβίκοι θεωροϋσαν άναγκαία αύτή τήν έπιθετική πολιτική Ακριβώς γ ιά νά διαφυλά- ξουν τήν άστική τάξη άπό τήν προδοσία τής ιστορικής της πολιτι­κής καί νά προετοιμάσουν τό προλεταριάτο γ ιά τούς μελλοντικούς του Αγώνες.

Περισσότερο μακριά κι Από τόν Λένιν στά συμπεράσματα του γ ιά τήν έπανάσταση τοϋ 1905 καί τΙς συνέπειες της προχώρησε μέ τήν Ανάλυση του δ Λ. Τρότσκυ, πού στήν μπροσούρα του «Α πο­τελέσματα καί προοπτικές» έξέφρασε τή γνώμη πώς ήτανε δυνατή δχι μόνο μιά έπιθετική πολιτική τοΰ προλεταριάτου καί ή δημο­κρατική δικτατορία τοΰ προλεταριάτου καί τής Αγροτιάς, Αλλά καί ή άμεση, συνδεμένη μέ τήν άστική έπανάσταση κατάκτηση τής έξουσίας Απ’ τό προλεταριάτο. Έ νώ γ ιά τόν Λένιν τό 1905 σέ πρώτο πλάνο βρισκόταν άκόμα ή λύση τών ταξικών προβλημάτων τής Ρωσίας, πού ύποχρέωνε σέ μιά πολιτική συμμαχίας προλετα­ριάτου καί άγροτι&ς, ό Τρότσκυ Εβλεπε κιόλας στό προσκήνιο τή

63

διεθνική προλβταριακή έπανάσταση. Γιά τδν Τρότσκυ ή προλετα- ριακή έπανάσταση στή Ρωσία είχε νόημα μόνο κάτω άπ’ αύτές τΙς προϋποθέσεις πού προσδοκούσε δ μαρξισμός καί φυσικά μέ τήν Εν­νοια αύτή θά μποροϋσε νά είναι περιττή ή μεταβατική μορφή άπδ τήν άστική στήν προλεταριακή κυριαρχία πού είχε συλλάβει δ Λένιν καί ή έπανάσταση νά δώσει άμεσα τήν έξουσία στήν Εργα­τική τάξη. Τ ή θεωρία του γ ιά τή «διαρκή έπανάσταση» δ Τρότσκυ τήν πήρε άπδ τόν ταλαντευόμενο άνάμεσα στή Ρωσία καί τή Δυ­τική Εύρώπη Πάρβους - Χέλφαντ, δ δποίος τήν άνέπτυξε στόν πρό­λογο πού Εγραφε στήν άφιερωμένη στήν έπανάσταση τοϋ 1905 μπροσούρα τοΰ Τρότσκυ «Μέχρι τΙς 9 τοϋ Γενάρη».*0 Ό Πάρβους, τοϋ δποίου τΙς σκέψεις τροποποίησε άργότερα δ Τρότσκυ, έξήγη- σε τά ιστορικά αίτια πού έπέδρασαν στή Ρωσία καί δέν άφησαν νά άναπτυχθεΐ Ενας Ισάξιος τοϋ δυτικοϋ αύτοσυνείδητος καί πολιτικά δραστήριος άστισμός. Ή Ελλειψη κοινοβουλίου Εκανε άδύνατη μιά κατανομή καί άποκρυστάλλωση τών πολιτικών δυνάμεων. Ε ίχε βέβαια άναπτυχθεϊ στή Ρωσία Ενας κεφαλαιοκρατικός μεγαλοαστι­σμός, δμως αύτός δ καπιταλισμός είχε μεταφυτευθεΐ άπ’ τό Εξωτε­ρικό καί δέν είχε γεννηθεί αύτοδύναμα στό Εσωτερικό τής χώρας. - ’Επειδή Ελειπε ή μεσαία άστική τάξη τών πόλεων, πού κατά τά δυτικά πρότυπα θά άποτελοϋσε τή ραχοκοκκαλιά μιάς πολιτικής δημοκρατίας, άναγκαστικά θά προέκυπτ* ή κατάσταση, στήν πο­ρεία τοϋ άγώνα κατά τής άπολυταρχίας νά προβάλει στήν πολιτι­κή σκηνή ή Εργατική τάξη προτοΰ άκόμα συντελεστεϊ ή πολιτι­κή διαμόρφωση τής άστικής. Δέν ήταν δυνατό νά Εξαντληθεί ή ρωσική Επανάσταση στήν άλλαγή τοΰ πολιτικοϋ καθεστώτος. ’Α ­πεναντίας ήταν άνάγκη νά δημιουργήσει Ενα σύγχρονο βιομηχανι­κό κράτος καί νά λύσει τό μπερδεμένο κουβάρι τών άγροτικών σχέ­σεων. Μ’ δλο πού άφετηρία τής έπανάστασης θά ήταν τό γκρέ­μισμα τοϋ άπολυταρχισμοΰ, δέν Επιτρεπότανε στό προλεταριάτο νά σταματήσει σ’ αύτή τήν έπιτυχία. Ή τα ν άνάγκη νά συνεχίσει τόν άγώνα κατά τής άπολυταρχίας σάν άγώνα κατά τής κεφαλαιοκρα- τίας.

Ή δύναμη τής ρωσικής έπανάστασης βρισκόταν στό γεγονός δτι στόν άγώνα γ ιά τό γκρέμισμα τής άπολυταρχίας συνένωνε στίς γραμμές της, παρά τήν έτερογένεια τους, δλες τΙς άντιπολιτευτικές πολιτικές δυνάμεις καί τά μέλη τής κοινωνίας. Μετά τήν έπιτυχία δμως τοϋ βασικού σκοποϋ αύτό θά άποτελοϋσε καί τήν άδυναμία της, γ ιατί τότε θά πρόβαλαν άνοιχτά δλες οί άπωθημένες &ς τότε στό βάθος άντιθέσεις. Μπροστά σ’ αύτή τήν κατάσταση ήταν άνάγ­κη νά διαφυλαχτεϊ ή άνεξάρτητη καί Ενιαία δργάνωση τοϋ προλε­ταριάτου ή όποία θά είχε τό χρέος νά Ενεργεί σύμφωνα μέ τούς κανόνες τής τακτικής καί νά προσέχει, περισσότερο νά Εκμεταλ­λευτεί τήν κατάσταση, παρά νά διατηρήσει τΙς συμμαχίες. Γ ιά δ-

64

λους αύτούς τους λόγους τό προλεταριάτο είχε χρέος νά προχωρή­σει, νά ξεφορτωθεί τήν «πολιτική σαβούρα τής έπανάστασης» 11 καί νά πραγματοποιήσει τό πολιτικό πρόγραμμα τής έργατικής δημο­κρατίας καί σάν τέτοιο δ Πάρβους δέν έννοοϋσε τήν είσαγωγή τοΟ σοσιαλισμοϋ, άλλά τή λύση τοϋ άγροτικοϋ προβλή|ΐατος καί τοϋ προβλήματος τής έκβιομηχάνισης. Ά ν καί δ Πάρβους έπίσης ά- φήνει άνοιχτό τό ζήτημα, σέ ποιά Ικταση αύτή ή δημοκρατία θά ίκανε χρήση τοϋ δπλου τής τρομοκρατίας γ ιά νά πραγματοποιήσει τούς σκοπούς της καί σέ ποιό βαθμό θά ύποτασσδτανε στούς δημο­κρατικούς μηχανισμούς, δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία πώς ή άπο­ψη πού Αναπτύχθηκε ά π ' αύτόν κι άπό τόν Τρότσκυ, πλησίαζε πε­ρισσότερο στή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, πού ζητά τό μαρξι­στικό σύστημα άπ’ δσο ή άντίληψη τοϋ Λένιν πού έδινε περισσότε­ρο βάρος στή συμμαχία έργατών καί χωρικών καί δέν έβλεπε τά καθήκοντα τοϋ ρωσικοϋ προλεταριάτου σέ άμεση διαπλοκή μέ τή διεθνή κατάσταση. Στήν ούσία οί Πάρβους καί Τρότσκυ Εβγαζαν μόνο τά τελικά συμπεράσματα άπό τή θέση τοϋ Λένιν πού διέφερε ούσιαστικά άπ’ τό ντετερμινιστικό σχήμα πορείας πού είχε συλλά- βει 6 μαρξισμός. Τ ά άποτελέσματα τής έπανάστασης, πού έννοεΐ- ται χρειάστηκε νά περιμένει άκόμα 12 χρόνια, ύποχρέωσαν καί τόν Λένιν νά περάσει σέ μιά θέση πού δικαίωσε σέ μεγάλο βαθμό αύτά πού ύποστήριξε τό 1906 ό Τρότσκυ. ’Εννοείται πώς χρειά­στηκε νά πραγματοποιηθούν άπ’ τόν ίδιο θεωρητικές προεργασίες καί έπεξεργασίες τών γεγονότων, πού σάν μαρξιστή θεωρητικό τόν έκαναν περισσότερο εύαίσθητο στίς δυνατότητες πού προσφέ- ρανε στή δράση του οί Αλλαγμένες συνθήκες. Ούσιαστικά πολύ Αρ­γότερα καί μόνο μέσα στά πλαίσια τής Ιδιας του τής πνευματικής έξέλιξης ήταν έτοιμος νά δεχτεί τις προϋποθέσεις έκεϊνες, πού κάτω Από άλλες προϋποθέσεις έβγαλαν κάμποσα χρόνια πρίν τή θεωρία τής διαρκούς έπανάστασης.

Κ ατά τόν Λένιν, τή βάση γ ιά τήν ένταξη τής Ρωσίας στίς έπα- ναστατικές προσδοκίες πού πήραν ισχυρή ώθηση άπό τόν πόλεμο καί τό προβλεπόμενο τέλος του, τήν έδωσε ή άνάλυση τοϋ Ιμπερια­λισμού πού έκανε στή διάρκεια τοϋ πρώτου παγκόσμιου πολέμου στήν μπροσούρα του «Ό Ιμπεριαλισμός τό άνώτατο στάδιο τοϋ κα­πιταλισμού».” Ό Λένιν άνίλυσε τήν πορεία έξέλιξης τού καπιτα­λισμού άπό τήν έποχή πού πέθανε 6 Μάρξ καί δώθε σέ σύνδεση μέ τό κλασικό έργο τού Ά γγλ ο υ οίκονομολόγου Χόμπσον «’Ιμπερια­λισμός», πού κυκλοφόρησε στά 1902 καί βασικά τήν έργασία τοϋ Αύστρομαρξιστή Ροϋντολφ Χίλφερνταμ «Τό χρηματιστικό Κεφά­λαιο». Ό Μάρξ δέν μπορούσε έννοείται νά είχε πιάσει τΙς μορφές έμφάνισης τού νέου καπιταλισμού, πού μόλις μέ τήν έναρξη τού 20οϋ αΙώνα άρχισε τή θριαμβευτική του πορεία άν καί στό βασι­

5 65

κό του Εργο τό «Κεφάλαιο» (τόμος I I I ) βρίσκονται στοιχεία πού προεξοφλούν αύτή τήν Εξέλιξη. Ό Μάρξ Ερμήνευσε τΙς άνερχόμε- νες Ανώνυμες έταιρίες σάν Αναγκαίο σημείο περάσματος στήν έκ νέου μετατροπή τοϋ κεφαλαίου σέ Ιδιοκτησία τών παραγωγών, 8- χ ι δμως π ιά σάν άτομική ιδιοκτησία ξεχωριστών άτόμων, άλλά σάν Ιδιοκτησία ένωμένων παραγωγών, σάν άμεση κοινωνική Ιδιοκτη­σία** κι άκόμα σάν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας μέσα στά δρια δμως τοϋ καπιταλιστικού τρόπου πα ραγω γή ς.4 Μπορού­με νά ποϋμε πώς μέ τόν τρόπο αύτό συνέλαβε τΙς νέες έξελίξεις σάν είσαγωγή σέ μιά νέα βασική έξέλιξη. "Οπως καί νά είναι δ Λένιν μέ τή βοήθεια τής μαρξιστικής μεθόδου είδε τΙς άλλαγές αύτές πού Εκφράζονταν στήν Αντικατάσταση τοΰ παλιοϋ καπιταλι­σμού, πού τόν χαρακτήριζε δ Ανταγωνισμός, άπό τόν καινούργιο καπιταλισμό. Κατά τόν Λένιν τά ουσιαστικά χαρακτηριστικά αύ- τής τής διαδικασίας ήταν: ή συγκέντρωση τής παραγωγής καί ή παρουσία τών μονοπωλίων, καρτέλ, συνδικάτων καί τράστ. Σ ’ αύ­τό τό προτσές συγκέντρωσης, πού προβλέφτηκε Απ’ τόν Μάρξ, οί Τράπεζες γίνονται άπό μεσολαβητές κάτοχοι μονοπωλίων, δ ρόλος τοϋ τραπεζικοϋ κεφαλαίου δλο καί πιό σπουδαίος καί Απαραίτη­τος γ ιά τήν πραγματοποίηση τών πολυδάπανων καί φιλόδοξων προ­γραμμάτων, τό τραπεζικό κεφάλαιο συγχωνεύεται μέ τό βιομηχα­νικό. Χρηματιστικό κεφάλαιο είναι Εκείνο τό τραπεζικό κεφάλαιο πού μετατράπηκε σέ βιομηχανικό. Κατά τόν Λένιν δ χωρισμός τής ιδιοκτησίας Από τή διάθεση, πού στόν παλιό καπιταλισμό δέν ή- τανε συνηθισμένος, Εννοεί τήν οικονομική όλιγαρχία πού Ιχε ι τό κεφάλαιο καί τό παραδίνει γ ιά χρήση στούς τυπικούς ιδιοκτήτες. Χαρακτηριστικό έπίσης γ ιά τό νέο καπιταλισμό είναι δτι στή θέση τής έξαγωγής Αγαθών βάζει τήν έξαγωγή κεφαλαίων. Σύμφωνα μέ τήν Ανάλυση αύτή ή Αναρχία τής καπιταλιστικής παραγωγής πού κυριαρχεί στόν Ανταγωνιστικό καπιταλισμό καί περιγράφηκε Απ’ τδν Μάρξ σάν τό ούσιαστικό γνώρισμα τοϋ καπιταλισμού, μέ τό σχηματισμό τών ισχυρών διεθνικών μονοπωλιακών ένώσεων με­ταφέρθηκε στό διεθνικό πεδίο. Έ ξαιτίας τής μετατόπισης τών Ε­σωτερικών άντιφάσεων στό διεθνικό έπίπεδο πετυχαίνουν ot καπι­ταλιστές νά περιορίζουν στά Εθνικά πλαίσια τΙς συνέπειες αύτών τών άντιφάσεων γ ιά τήν Εργατική τάξη. Μέ τόν τρόπο αύτό, ή κα­λύτερα, έξαιτίας τών διεθνικών Αντιθέσεων στά κράτη πού βρίσκον­ται στήν πρωτοπορία τής καπιταλιστικής Εξέλιξης Ενα μέρος τής έργατικής τάξης Αστικοποιείται, σχηματίζει μιά «Εργατική Αρι­στοκρατία» πού διαφθείρεται Από τούς καπιταλιστές, Εγκαταλείπει τόν ταξικό Αγώνα — πού κΑτω Από τΙς συνθήκες τοϋ Ιμπεριαλι- σμοϋ πρέπει περισσότερο Από κάθε Αλλη φορά νά είναι Αγώνας τής διεθνικής Αλληλεγγύης τής Εργατικής τάξης — καί τακτοποιεί­

ται μέσα σχά πλαίσια τής κατάστασης πού ύπάρχει. Ή άνάλυση τοϋ φαινομένου τής «Εργατικής Αριστοκρατίας» άπδ τδν Λένιν, μιά Εντελώς Απαισιόδοξη Εκτίμηση γ ιά τήν Αντίδραση τής Εργατικής τάξης στίς διεθνικές Αλλαγές πού προκαλοΟσαν τήν ΕπανΑσταση, συμφωνούσε σε μεγάλο βαθμό μέ τΙς παρατηρήσεις τών ρεβιζιονι- στών, μέ τή διαφορά δτι δ Λένιν Εβγαλε άπ’ αύτή Ενα συμπέρα­σμα διαμετρικά Αντίθετο Απ’ τά συμπεράσματα τών ρεβιζιονιστών. Έ νώ ot ρεβιζιονιστές ήθελαν νά δώσουν, μέ τή μορφή θεωρίας, μιά καλή συνείδηση στούς Εργάτες τούς εύνοημένους άπδ τήν Ιδιαί­τερη, μέσα στά πλαίσια τοϋ ίμπεραλισμοϋ, ΑνΑπτυξη τών χωρών τους, δ Λένιν βρήκε στήν κατΑσταση πού Ανέλυσε τήν Αφορμή νά κατηγορήσει τήν εύνοημένη Ακολουθία τών σοσιαλιστών ήγετών γ ιά διαφθορά καί τούς Ιδιους γ ιά προδοσία.

Είναι Αξιοπαρατήρητο πώς δ Λένιν Ακόμα κι Εκεί πού χρησι­μοποιούσε μαρξιστικές κοινωνιολογικές κατηγορίες γ ιά τήν περι­γραφή ένδς φαινομένου, δέ σταματούσε στήν καταγραφή τού φαι­νομένου, οδτε περιοριζόταν στδ νά βγάζει πολιτικά συμπεράσματα άπό τή συμπεριφορά πού Εκρινε, Αλλά συνόδευε τΙς κρίσεις του, πού κατά τή μαρξιστική Εννοια Επρεπε νά είναι πραγματικά φυ­σικά εύρήματα κοινωνικών πραγματικοτήτων, μέ ήθικές καταδί­κες καί Εκφράσεις Επιτιμητικές πού περιείχαν μιά Εντονη Αποδο­κιμασία τών καταγραφομένων φαινομένων. Έ πίσης δέν ήτανε δια­τεθειμένος νά περιοριστεί στό σεβασμό τών συμπερασμάτων γ ιά τά όποία γινότανε λόγος άκόμα καί Εκεί πού μιά, ύποκειμενικά τουλάχιστο, Εντιμη προσπάθεια δέν Αφηνε περιθώρια σέ Ερμηνεία πού νά προσαρμόζεται στό σχήμα του, παρά ύπέθετε Αμέσως πίσω Απ’ αύτά Ενα Απολογητικό τέχνασμα πού είχε σκοπό νά συγκαλύ- ψει τΙς ταξικές Αντιθέσεις καί τΙς Αντιφάσεις τοΟ καπιταλισμού. Μέ τόν τρόπο αύτόν άντίκρυσε καί τή θεωρία τοϋ Κάρλ Κάουτσκυ γ ιά τδν Ιμπεριαλισμό καί αύτό δχι μόνο γ ιατί Αποσιωπούσε βασι­κά χαρακτηριστικά του, σάν τήν κυριαρχία τοϋ χρηματιστικοϋ κε­φαλαίου, Αλλά κυρίως γιατί δ «Ύπεριμπεριαλισμός» τοϋ Κάουτσκυ Ανοιγε τήν αισιόδοξη προοπτική ένός παγκόσμιου κράτους πού θά άπορροφούσε τΙς Αντιθέσεις,” Ενώ ό Λένιν παρουσίαζε τόν Ιμπε­ριαλισμό σάν προϊόν Αποσύνθεσης τοϋ καπιταλισμοϋ καί τόνιζε τήν παρασιτική του λειτουργία ή καλύτερα τήν Ανικανότητα τοϋ Ιμ­περιαλισμού νά λειτουργήσει. Ό καπιταλισμός, στή φάση τής ιμ­περιαλιστικής του ΑνΑπτυξης, Επιδιώκει νά μοιράσει τή γή καί μέ τή μορφή άποικιών καί μισοαποικιών νά ύποτάξει τΐς ξένες χώ ­ρες πού τΙς χρειάζεται γ ιά νά Εξασφαλίσει πρώτες δλες καί σάν Αντικείμενα Εκμετάλλευσης. Κατά τόν Λένιν δ καπιταλισμός μόνο μέ τόν ιμπεριαλισμό Εγινε Ενα Ενιαίο, παγκόσμιο σύστημα πού ξε- περνοϋσε τούς χωρικούς περιορισμούς κι Εκανε διεθνική ύπόθεση

67

τόσο τόν Ανταγωνισμό τών καπιταλιστών δσο καί τδν ταξικό Αγώ­να τοΟ προλεταριάτου κατά τοϋ καπιταλισμού. Ά π ό τή βασική αύ­τή Αλλαγή στίς διαστάσεις καί τΙς περιοχές δράσης τοϋ ταξικοϋ Αγώνα δ Λένιν προχώρησε σ’ έκεΐνον τό νόμο τής συνδυασμένης Α­νάπτυξης ** πού δ Τρότσκυ έβαλε στή βάση τής θεωρίας του τής διαρκούς έπανάστασης. "Αν δ ιμπεριαλισμός καί δ ταξικός Αγώνας συμπαρασύρουν στό στρόβιλο τους καί τΐς καθυστερημένες χώρες, τότε πέφτουν ot θεωρούμενοι Απ’ τό μαρξιστικό σχήμα σάν Αξεπέ­ραστοι περιορισμοί στήν πραγματοποίηση τών σκοπών τοϋ ταξικοϋ Αγώνα καί δίνεται ή δυνατότητα νά σπάσει ή Αλυσίδα τοϋ Ιμπε­ριαλισμού Ακριβώς στόν πιό Αδύνατο κρίκο της. Έ τσ ι, μπορεϊ νά δωθεϊ κι Απ’ τή Ρωσία τό σύνθημα γ ιά τήν παγκόσμια έπανά­σταση. Ή δοκιμή στήν πράξη αύτής τής δυνατότητας, πού θεωρη­τικά τήν άνοιγε ή μελέτη τοϋ ιμπεριαλισμού, έγινε γρηγορότερη άπ’ δ,τι περίμενε 6 Λένιν. Ά κόμα στίς 22 τοϋ Γενάρη τοϋ 1917 σ’ Ινα λόγο του σέ συνέλευση τής έλβετικής έργατικής νεολαίας στό Φόλκσχαους τής Ζυρίχης έξέφρασε τή γνώμη πώς ή γενιά του δέ θά ζούσε νά δεϊ τούς Αποφασιστικούς Αγώνες τής έπανά­στασης.*7 'Ε ξ η βδομάδες Αργότερα μέ τά γράμματα του άπό μα­κριά μποροϋσε δχι μόνο νά ταχθεί Αλληλέγγυος μέ τή φεβρουαρια- νή Αστική έπανάσταση, άλλά καί νά διακηρύξει κιόλας τούς Αγω­νιστικούς σκοπούς τής δεύτερης φάσης της καί νά ζητήσει τή με­τατροπή τής Αστικής σέ προλεταριακή έπανάσταση.” Κατά τόν Λένιν ό παγκόσμιος Ιμπεριαλιστικός πόλεμος έδρασε σάν σκηνο­θέτης ” πού έπιτάχυνε τήν έξέλιξη καί έβαλε στήν ήμερήσια διά­ταξη μιά προοπτική, πού κι ό Γδιος δ έπαναστάτης Λένιν δέν τήν περίμενε γ ιά τό 1917. ‘Οπωσδήποτε δέν τοϋ ήτανε καθόλου δύσκο­λο, έπειτα Από τή σφαιρική θεώρηση τών συναρτήσεων τοϋ ιμπε­ριαλισμού πού βρισκότανε στό στάδιο τής Αποσύνθεσης, νά πραγμα­τοποιήσει μιά Αναθεώρηση καί προσαρμογή τοϋ προγράμματος του στίς διευρυμένες δυνατότητες. Καί σ’ αύτά άκόμα τά γράμματα ά­πό μακριά Αναγνωρίζει πώς οί ιδιαίτερες περιστΑσεις τής πολεμι­κής κατάστασης έδιναν στούς μπολσεβίκους τή δυνατότητα νά γ ί­νουν έκφραστές τής Απαίτησης τών πλατιών στρωμάτων τοϋ πλη­θυσμού γ ιά ειρήνη, ψωμί, έλευθερία καί γή καί πώς τό κύμα τής γενικής δυσαρέσκειας καί τών έπιθυμιών τών διαφόρων δμάδων τοϋ πληθυσμού έδιναν στό προλεταριάτο μιά σημασία, γ ιά τήν δ­ποία δέν τό θεωρούσαν Ικανό πριν άπό τό 1917 Ακόμα καί οί πα­λαιοί μπολσεβίκοι.

Ό Λένιν διέγνωσε τήν πιθανότητα έπιτυχίας καί Αποφάσισε νά γράψει στίς σημαίες τών μπολσεβίκων δλες αύτές τΙς Απαιτή­σεις καί Ακόμα νά χρησιμοποιήσει τά Σοβιέτ, πού παρά τόν ιστο­ρικό τους ρόλο στήν έπανάσταση τοϋ 1905 δέν κατείχαν μιά θέση

κλειδί στούς στρατηγικούς του ύπολογισμούς, τώρα πού αΰθόρμητα σχηματίστηκαν μέσα στήν έπαναστατική κατάσταση σάν έξαλτή- ριο γ ιλ τήν δλοκληρωτική κατάκτηση τής έξουσίας. Έ τ σ ι μπο­ροϋσε νά κλείσει τό πρώτο γράμμα του μέ τά γεμάτα ύποσχέσεις λόγια: «Μαζί μέ τούς δυό αύτούς συμμάχους μπορεΐ τό προλετα­ριάτο τής Ρωσίας, έκμεταλλευόμενο τίς Ιδιαίτερες συνθήκες τής τωρινής μεταβατικής περιόδου νά δδηγήσει πρώτα στήν κατάκτη­ση τής λαϊκής δημοκρατίας καί στήν δλοκληρωτική νίκη τών ά- γροτών σέ βάρος τών γαιοκτημόνων καί Επειτα νά βαδίσει στδ σο­σιαλισμό, πού μόνο αύτός θά δώσει στούς βασανισμένους άπ’ τόν πόλεμο λαούς τής Εόρώπης ειρήνη, έλευθερία καί ψωμί»."* Ε π ί ­σης καί στό Αποχαιρετιστήριο γράμμα του στούς Ελβετούς έργά- τες,“ άν καί περιέγραφε μέ σαφήνεια τίς δυσκολίες τής κατάστα­σης καί τΙς περιορισμένες δυνατότητες τοϋ ρωσικοϋ προλεταριάτου έξαιτίας τής καθυστέρησης τής Ρωσίας, είπε πώς τδ ρωσικό προ­λεταριάτο θά μετατρέψει τήν άστικοδημοκρατική έπανάσταση σέ πρόλογο τής παγκόσμιας σοσιαλιστικής έπανάστασης.”

01 θέσεις τοϋ ’Απρίλη,’* πού τΙς Εκανε γνωστές στούς συναγωνι­στές του άμέσως μέ τήν άφιξη του στή Ρωσία, σήμαιναν Ενα βαρύ σδκ άκόμα καί γ ιά τούς παλιούς μπολσεβίκους πού δέν μποροΰσαν νά καταλάβουν πώς ήτανε δυνατό νά πραγματοποιηθεί τό πέρα­σμα άπδ τήν πρώτη φάση τής έπανάστασης, πού Εφερε στήν έξου- σία τήν άστική τάξη, στή δεύτερη πού κατά τά λόγια τοϋ Λένιν Ιπρεπε νά άποθέσει δλη τήν έξουσία στά χέρια τοϋ προλεταριάτου καί τών φτωχών χωρικών, τή στιγμή πού δέν είχε λυθεί άκόμα τδ Αγροτικό πρόβλημα, πού σύμφωνα μέ τΙς παραδοσιακές Αντιλήψεις Αποτελοϋσε τδ αδσιαστικδ κοινωνικό περιεχόμενο τής Αστικής έπα­νάστασης. ’Αλλά άκριβώς τή λύση αότοϋ τοϋ προβλήματος πού Ε­κανε τβύς πεινασμένους γ ιά γή χωρικούς συμμάχους τών μπολσε­βίκων δέν ήθελβ ν’ Αφήσει δ Λένιν στήν άστική τάξη, Αλλά τή φύλαγε γ ιά τδ προλεταριάτο, δηλαδή τούς μπολσεβίκους πού δια­μόρφωναν τή θέληση του. Σχετικά μ’ αύτό τδ ζήτημα, παρά τή σταθερή έπιμονή του στίς Αρχές, δέν τόν ένόχλησε καθόλου τδ γεγονός δτι ή διανομή τής γής στούς χωρικούς πού διατΑχτηκε στήν πορεία τής μπολσεβικικής έπανάστασης Αντιστοιχοϋσε σέ μιά άπαίτηση τών σοσιαλεπαναστατών καί ήταν Ασυμβίβαστη μέ τΙς μαρξιστικές Αντιλήψεις, πού θεωροϋσαν προοδευτική πολιτική τή δημιουργία μεγάλων Επιχειρήσεων Ακόμα καί στήν Αγροτική οΐ- κονομία. ’Από μαρξιστική Αποψη είχε γενικά δίκιο ή Ρόζα Λού­ξεμπουργκ στήν κριτική πού Εκανε σ’ αύτά τά μέτρα τής νικηφό­ρας δχτωβριανής Επανάστασης.'* Ά π δ τήν Αποψη δμως τοϋ Λέ­νιν, πού πάντα άρνήθηκε συμβιβασμούς σέ ζητή |ΐατα Αρχών, αύ- τή ή παρέκκλιση καί ή παραχώρηση στίς Ελπίδες τών Αγροτικών

μαζών έπιτρεπόταν προκειμένου νά κερδίσει τούς χωρικούς σάν συμμάχους τών έργατών. Τό ζήτημα είναι έννοείται άν ή ύποχώ- ρηση σ’ αύτή τήν άπαίτηση άποτελοϋσε συμβιβασμό καλυμμένο μέ λενινιστική θεωρία ή άντίθετα ήταν μιά διαγραφή άπό τούς προ­γραμματικούς σκοπούς τής προλεταριακής έπανάστασης. Ό π ω ς καί νά Ιχε ι τό πράγμα, δ Λένιν δέ δίστασε νά χρησιμοποιήσει τούς χωρικούς γ ιά τούς ύψηλούς σκοπούς τής μπολσεβικικής έπανάστα­σης, σκοπούς πού αύτοί δέ γνώριζαν καί γ ι’ αύτό δέν μπορούσαν καί νά έπιδοκιμάσουν, πράγμα άλλωστε πού δέν έμπόδισε τό διά­δοχο του, τόν Στάλιν, νά άπογοητεύσει αύτσύς τούς ύποτακτικούς μετά τήν ικανοποίηση τών έλπίδων τους χωρικούς καί άφοϋ πιά είχαν έπιτελέσει τήν καθορισμένη Ιστορική τους ύπηρεσία, νά τούς φέρει άντιμέτωπους μέ τούς άληθινούς σκοπούς καί πραγματικό­τητες μιάς άνελέητης άναγκαστικής οίκονομίας.

Έ νώ σύμφωνα μέ τΙς προηγούμενες άντιλήψεις τοϋ Λένιν καί τών μπολσεβίκων, ή κοινοβουλευτική δημοκρατία, κάτω άπό ά­στική κυριαρχία, ήταν ή κατάλληλη μορφή γ ιά νά λυθοϋν, μέ τήν πίεση τών έργατών καί χωρικών, τά προβλήματα τής άστικής έ­πανάστασης, τώρα άξιώνεται τδ άμεσο πέρασμα τής έξουσίας στά Σοβιέτ καί δ τερματισμός τής διπλής κυριαρχίας, πού ώστόσο ή συγκρότηση της άντιστοιχοϋσε γενικά στδ πρότυπο πού δ Λένιν είχε κατά νοϋ γ ιά τήν έπικείμενη άστική έπανάσταση καί τή βαθ­μιαία έξέλιξη της σέ προλεταριακή, σοσιαλιστική. 'Ο π ω ς καί νά είναι, δ Λένιν κάτω άπδ τήν έντύπωση πού προκαλοϋσαν οΕ δημι- ουργημένες δυνατότητες πέρασε άπδ τδ προηγούμενο μίνιμουμ πρό­γραμμα του σ’ Ινα μάξιμουμ πρόγραμμα, πού ή δυναμική του θά τόν άνάγκαζε νά προχωρήσει καί σέ μέτρα πού παρά τδν ένθου- σιασμό πού δημιουργούσε ή Επαναστατική κατάσταση, γ ιά τά δ- ποΐα προηγούμενα σύστηνε Επιφύλαξη. Έ νώ οΕ θέσεις τοϋ ’Απρίλη δέν άπαιτοϋσαν τήν εϊσαγωγή τοϋ σοσιαλισμού άλλά μόνο τήν ά- νάληψη άπ’ τδ κράτος τής κοινωνικής παραγωγής, κάτω άπδ τήν πίεση τής νικηφόρας όχτωβριανής έπανάστασης προχώρησε λίγο άργότερα σέ μέτρα πού στήν πραγματικότητα φυλάγονταν γ ιά μιά κατοπινή περίοδο. ’Αλλά δ Λένιν δέν άγνόησε μόνο τδ παλιό σχή­μα διαδοχής τής άστικής κυριαρχίας άπδ τήν κυριαρχία τοΟ προ­λεταριάτου, οδτε περιορίστηκε στήν άντικατάσταση τής μιδς δια­πλοκής μέ τήν άλλη, παρά άναγκάστηκε νά Εγκαταλείψει καί τήν άπαίτηση νά Ιχε ι ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου πίσω της τήν τεράστια πλειοψηφία τοϋ πληθυσμού, τήν άπαίτηση νά στραφε! μόνο κατά τών Εξασθενημένων κυρίαρχων τάξεων καί νά Εξασφα­λίσει στδν Εργαζόμενο λαό τή δημοκρατία. 'Ο Λένιν, πού είχε ά- ποφασίσει άπδ τήν άρχή τήν άμεση καί δλοκληρωτική κατάκτηση τής Εξουσίας, δέν μπορούσε νά μήν παίρνει πάντα ύπόψη του τήν

70

τυπική πλειοψηφία κι οδτε νά τά βγάλει πέρα δίχως τήν τρομο­κρατία. Σ’ αύτή άκριβδς τήν άδιάσπαστη σχέση δικτατορίας τοΟ προλε'ταριάτου καί τρομοκρατίας μδς παραπέμπει δ Τρότσκυ μέ τήν άφιερωμένη στήν ύπεράσπιση τής δχτωβριανής έπανάστασης μπροσούρα του «Τρομοκρατία καί Κομμουνισμός».'*

Ά κόμα καί στήν κατακάθαρη, τή διαμορφωμένη γ ιά τΙς προο­δευτικές δυτικοευρωπαϊκές συνθήκες πολιτική θεωρία τοΟ μαρξι- σμοΟ δέν είχε κατορθωθεί Ενας διαχωρισμός, πού νά πείθει, άπδ τδν μπλανκισμό, πού πάνω άπδ τά κεφάλια τής μάζας ένθάρρυνε μιά μειοψηφία σέ Επαναστατικές συνωμοσίες καί τήν τρομοκρατία σάν άπεριόριστη μορφή άσκησης τής προλεταριακής κυριαρχίας. Πολύ λιγότερο φυσικά μποροϋσε νά γίνει αύτδ στήν πράξη καί κάτω άπδ προϋποθέσεις πού δέν Εδιναν τή δυνατότητα στηρίγμα­τος στό μαρξιστικό ντετερμινισμό. Μέ τήν άπδφαση τοϋ Λένιν καί τής κεντρικής Επιτροπής πού αύτός καθοδηγοϋσε νά πραγματο­ποιηθεί ή Εξέγερση καί νά κατακτηθεί δσο τδ δυνατό γρηγορότερα καί μέ τή βία ή Εξουσία, περιορίστηκε ή δυνατότητα νά περιμέ­νουν τήν ώρίμανση τών προϋποθέσεων πού βρίζε ή παραδοσιακή Εννοια καί στή συνέχεια, τουλάχιστο μερικά, ή δυνατότητα νά προσ­διοριστεί ή παραπέρα πορεία.

Καί σ’ αύτό έπίσης τό σημείο δέ μελετοϋν σωστά καί ίσαμε τδ τέλος τή μηχανική μιδς Επανάστασης ot κριτικοί Εκείνοι τοϋ μπολ- σεβικισμοϋ, πού Εγκρίνουν τήν δχτωβριανή Επανάσταση, Επιδοκι­μάζουν ή ξεπερνοϋν σιοιπηλά τή σύλληψη τής προσωρινής κυβέρ­νησης, άλλά καταδικάζουν σάν σύγκρουση μΕ τΙς δημοκρατικΕς άρχές τή διάλυση τής συντακτικής τό Γενάρη τοϋ 1918. Αύτό ά- φορα Επίσης καί τήν περίφημη κριτική τής Ρόζας Λούξεμπουργκ σέ |ΐέτοα μερικά καί τά άρχόμενα φαινόμενα Εκφυλισμοϋ τής νι­κηφόρας Επανάστασης, πού ώστόσο στήν πραγματικότητα προκύ- ψανε μέ άναγκαιότητα άπό τή βασική άπδφαση. Ή ποιητική Εκ­φραση «μΕ τό Ενα είσαι Ελεύθερος, μέ τδ δύο δοϋλος», Επαληθεύε­ται καί στήν περίπτωση τής δχτωβριανής Επανάστασης σάν κλειδί γ ιά τήν κατανόηση τών συναρτήσεων πού χαρακτηρίζουν τήν κρί­ση τών φίλων καί τών Εχθρών. Ό τ α ν λοιπόν γ ιά τήν άντίδραση τής Εξωρωσικής σοσιαλιστικής κοινής γνώμης άφορμή νά τραβή­ξει μιά διαχωριστική γραμμή άνάμεσα σ’ αύτή καί τούς μπολσε­βίκους στάθηκε ή διάλυση τί)ς λαϊκής συνέλευσης πού μόλις είχε Εκλεγεί άλλά δχι καί ή Ενοπλη Εξέγερση τοϋ Όχτιόβρη, πού πιό σωστό θά ήταν νά χαρακτηριστεί πραξικόπημα, δέν μποροϋμε— προπαντός σέ δτι άφοοά τΙς άντιδράσεις τής γερμανικής σο­σιαλδημοκρατίας — νά μήν καταλογίσουμε Ελλειψη λογικής, άν φυσικά δέ θεωρήσουμε σάν Εξήγηση ή αίτια μείωσης τής Εντύπω­σης πού προκλήθηκε, τήν Ελειψη αύθεντικών πληροφοριών.**

71

Στό γράμμα που έστειλε δ Λένιν στίς 24 τοΟ Ό χτώβρη 1917 στά μέλη τής Κεντρικές ’Επιτροπής καί πού δημοσιεύτηκε γ ιά πρώτη φορά τδ 1925 στδ βιβλίο τοΟ Τρότσκυ, έκφράζεται σαφέστατα αύ­τδ πού ϊσαμε τότε έβγαινε καθαρά άπ’ Βλες τΙς πράξεις καί τίς έ- νέργεις του σάν τδ μάξιμουμ τής πολιτικής του δράσης: «θά ή­ταν καταστροφικός ή καθαρά τυπικός τρόπος πλησιάσματος τοϋ ζητήματος, νά θέλουμε νά περιμένουμε τήν άβέβαιη ψηφοφορία τής 25ης τοϋ Ό χτώβρη. Ό λαός Ιχε ι τδ δικαίωμα καί τδ καθήκον ν’ Αποφασίζει γ ιά τέτοια ζητήματα δχι μέ ψηφοφορίες, άλλά μέ τή βία. Ό λαός Ιχε ι τό δικαίωμα καί τδ καθήκον στίς κρίσιμες στιγ­μές τής έπανάστασης νά δείχνει στούς Αντιπροσώπους του, άκόμα καί στούς καλύτερους Αντιπροσώπους του, τήν κατεύθυνση κι δχι νά τούς περιμένει. Αύτό τό Ιχε ι Αποδείξει ή Ιστορία δλων τών έ- παναστάσεων καί θά ήταν Ανυπολόγιστο τδ ϊγκλημα τών έπανα- στατών, άν άφηναν νά περάσει ή στιγμή, μολονότι ξέρουν πώς ή σωτηρία τής έπανάστασης έξαρτ&ται Απ’ αύτή»." 'Ο ταν δ Λένιν Ιβλεπε μέ δυσπιστία, Αναφορικά μέ τήν Αξιοπιστία του νά πραγμα­τοποιήσει τΙς μπολσεβικικές έπιδιώξεις, Ακόμα καί τό Πανρωσικδ συνέδριο τών Σοβιέτ πού είχε συγκληθεΐ γ ιά τΙς 26 τοΟ Ό χτώ βρη, ήτανε λογικό καί Αναπόφευκτο νά διαλύσουν ot μπολσεβίκοι τό σώ­μα έκείνο στό δποΐο Ετσι ή Αλλοιώς ήταν μειοψηφία καί δέν περί- μενάν Απ’ αύτδ τήν ύποστήριξη πού είχαν Ανάγκη.

Γι’ αύτδν τδ λόγο συνεπέστεροι είναι έκεΐνοι ot έπικριτές τοϋ μπολσεβικισμοϋ πού Από τήν Αρχή δέ στήριξαν τήν κριτική τους σέ δρκηιένα μέτρα ή σέ μιά ύστερότερη φάση τής δχτωβριανής έ­πανάστασης, Αλλά καταδίκασαν γενικά καί άπό τίς Αρχές του δλο τό δρόμο πού τράβηξε δ Λένιν. Πρώτος Απ’ δλους λογαριάστηκε μέ τήν μπολσεβικική κυριαρχία, πού τή θεωρούσε καταστροφικό καί προορισμένο νά σβήσει πείραμα, δ Κάρλ Κάουτσκυ μέ τήν μπροσούρα του «Ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου» πού τήν κυκλο­φόρησε στά 1719. Στήν εισαγωγή άκόμα πού Ιγραφε πλησιάζει ένεργητικά τό κύριο πρόβλημα πού Αφοροϋσε στήν έκτίμηση τών ρωσικών γεγονότων. «Ή τωρινή ρωσική έπανάσταση, γ ιά πρώτη φορά στήν Ιστορία Ικανέ Ινα σοσιαλιστικό κόμμα κυρίαρχο σ’ Ινα μεγάλο κράτος. Αύτδ τδ γεγονός Ιχε ι πολύ πιό σπουδαία σημασία άπδ τήν κυριαρχία τοϋ προλεταριάτου στδ Παρίσι τδ Μάρτη τοϋ 1871. 'Ωστόσο ή παρισινή Κομμούνα ήταν πιό πάνω άπδ τή σο­βιετική δημοκρατία σ’ Ινα ζήτημα πολύ σημαντικό. Ε κείνη ήταν Ιργο δλου τοϋ προλεταριάτου. Ό λ ες ot σοσιαλιστικές κατευθύνσεις πήρανε μέρος σ’ αύτή καί καμιά δέν Αποκλείστηκε. Ά ντίθετα τδ σοσιαλιστικό κόμμα πού κυβερνά σήμερα τή Ρωσία Ανέβηκε στήν Ιξουσία μέ πάλη έναντίον τών άλλων σοσιαλιστικών κομ|ΐάτων. *Β άντίθεση τών δυό σοσιαλιστικών κατευθύνσεων δέ στηρίζεται σέ

72

μικρές, προσωπικές Αντιζηλίες, άλλά είναι άντίθεση δυό βασικά διαφορετικών μεθόδων, τής δημοκρατικής καί τής δικτατορικής»."

Κατά τόν Κάουτσκυ μιά σοσιαλιστική όργάνωση τής Εργασίας κάτω άπό Αναπτυγμένους παραγωγικούς δρους προϋποθέτει δημο­κρατία καί μέ τόν 8ρο αύτόν Εννοούσε τήν κυριαρχία τής πλειοψη- φίας πού Εκφράζεται μέ Ελεύθερες έκλογές. Σάν παράδειγμα μιδς μή δημοκρατικής όργάνωσης πάνω σέ συλλογική βάση Εφερνε τό πατριαρχικό κράτος τών ’Ιησουιτών τής Παραγουάης. «Ωστόσο ί- να τέτοιο πατριαρχικό καθεστώς θά ήταν Ανυπόφορο γ ιά τούς σύγ­χρονους Ανθρώπους. Γιά μάς λοιπόν είναι Αδιανόητος 6 σοσιαλι­σμός δίχως τή δημοκρατία.. . 'Ωστόσο τό δίχως άλλο μπορεί νά Αναποδογυριστεί ή πρόταση. Ή δημοκρατία είναι δυνατή καί δί­χως τδ σοσιαλισμό. Έ ν πάση περιπτώσει μπορεί νά πεΐ κανείζ πώς ή δημοκρατία είναι δυνατή δίχως τό σοσιαλισμό καί πρίν Απ’ τό σοσιαλισμό»." Μέ βάση αύτή τήν Αντίληψη γ ιά τό Απαραίτη­το τής δημοκρατίας, πού κάτω Από δρισμένους δρους δ σοσιαλισμός μπορεί νά τήν Ακολουθήσει, Αλλά πού Εχει τήν Ιννοια καί τήν Αξία της καί δίχως τό σοσιαλισμό, τδ μόνο λογικό ήτανε νά θεωρεί δ Κάουτσκυ σάν κανόνα τήν ειρηνική κατάκτηση τής έξουσίας καί τήν προσφυγή στή βία σάν έξαίρεση, δηλαδή στήν περίπτωση πού οΐ κυρίαρχες τάξεις θά Αντιστεκότανε στήν κατάληψη τής έξου­σίας άπ’ τό προλεταριάτο, δηλαδή άπ’ τδ κόμμα του. Ύστερα άπό λίγο καιρό δ Κάουτσκυ ύποχρεώθηκε νά προχωρήσει πιδ πέρα καί νά θεωρεί τήν κυβέρνηση συνασπ'.σμοϋ Αστικών καί σοσιαλιστικών κομμάτων σάν κανόνα γ ιά τή μεταβατική έκείνη μορφή περάσμα­τος άπό τήν Αστική στήν Αταξική κονωνία, πού ό Κάρλ Μάρξ χαρακτήρισε «δικτατορία τοϋ προλεταριάτου». Γιά τόν Κάουτσκυ ή παραξηγημένη Εκφραση δικτατορία πού διάλεξε δ Κάρλ Μάρξ δέν ήτανε χαρακτηρισμός μιάς μορφής διακυβέρνησης, άλλά μιάς κατάστασης, ένός κοινωνικού περιεχομένου».40 Μέ δλα αύτά τά Ε- πιχειρήματα ήθελε νά Απαλύνει αύτή τήν Εννοια καί νά τήν Απαλ­λάξει άπδ τή μυρουδιά τής κυριαρχίας τής μειοψηφίας καί τής τρομοκρατίας. Ε πε ιδ ή γ ι’ αύτόν ή δικτατορία τού προλεταριάτου δέ σήμαινε Αναστολή τών κανόνων τής δημοκρατίας, Αλλά μόνο τήν κοινωνική κατεύθυνση έξέλιξης μιας δημοκρατίας ιδιαίτερης μορφής, καταλάβαινε τή δικτατορία αύτή μόνο σάν κυριαρχία τής πλειοψηφίας πού ήταν Υποχρεωμένη καί τΙς μειοψηφίες νά προ­στατεύει καί τήν Αντιπολίτευση νά Ανέχεται.

Δέν ύπάρχει Αμφιβολία δτι ή δύναμη τής έπιχειρηματολογίας τού Κάουτσκυ δφείλονταν στδ γεγονός πώς είχε στήριγμα του τδ ντετερμινισμό τού μαρξιστικού συστήματος, σύμφωνα μέ τόν ό­ποιο προϋπόθεση γ ιά τήν Εγκαθίδρυση μιάς σοσιαλιστικής κοινω­νικής τάξης ήτανε τό τέλειο ώρίμασμα τού καπιταλιστικού τρόπου

73

παραγωγής. Γ ι’ αύτό λοιπόν μποροϋσε μέ τό δίκιο του νά Επικα­λείται τόν Μάρξ τοϋ κλασικοϋ συστήματος καί Απευθυνόμενος στούς μπολσεβίκους νά λέγει: «Γι’ αύτόν (Μάρξ) ή σχέση άνάμεσα στήν οίκονομία καί τήν πολιτική ήτανε τό νά μελετδ τΙς οικονομικές συνθήκες καί τάσεις καί νά προσαρμόζει σ’ αύτές τούς κάθε φορά πολιτικούς σκοπούς καί μεθόδους. ’Αντίθετα, ot μπλανκιστές καί ot προυντονιακοΐ παρέβλεπαν Εντελώς αύτή τήν Ιστορική άντίλη- < ψη. Γ ι’ αύτούς τό καθήκον δέν ήτανε νά βρίσκουν τήν κάθε στιγ­μή τό άναγκαίο καί δυνατό μέ βάση ττίς οικονομικές άπόψεις, άλ­λά νά βρίσκουν Ενα μέσο πού μέ δποιαδήποτε κατάσταση, κάτω άπό δποιουσδήποτε οίκονομικούς καί Ιστορικούς δρους θά έδινε τό Επιθυμητό άποτέλεσμα. Ά ν λοιπόν οί σοσιαλιστές Ιβρισκαν αύτό τό σωστό μέσο, θά μποροϋσαν νά πραγματοποιήσουν τό σοσιαλισμό δπου ήθελαν. Πιστεύαμε πώς χάρη στό μαρξισμό είχαμε ξεπερά- σει αύτόν τόν τρόπο σκέψης, μά σήμερα βλέπουμε νά Απλώνεται * ξανά. "Ετσι, στή Μόσχα καί τή Βουδαπέστη δέ ρωτοϋν ποιά πο­λιτική είναι Αναγκαία καί κατορθωτή κάτω άπό τούς δοσμένους οίκονομικούς δρους, άλλά ξεκινοϋν άπό τήν άντίληψη πί>ς άφοϋ δ σοσιαλισμός είναι Επιθυμητός άπδ τό προλεταριάτο, ot σοσιαλιστές Εχουν τό καθήκον παντοϋ δπου Ερχονται στήν Εξουσία νά τόν πραγ­ματοποιήσουν άμέσως. Τό καθήκον τους δέν είναι νά μελετήσουν άν καί σέ ποιό βαθμό είναι κατορθωτό κάτι τέτοιο, άλλά νά βροϋν τήν πέτρα τής σοφίας, τό γενικό φάρμακο πού παράγει σοσιαλι- ν σμδ κάτω άπό δλους τούς δρους».41

*0 Κάουτσκυ κατηγόρησε τούς μπολσεβίκους δτι άπίστησαν στό μαρξισμό, σύμφωνα μέ τήν περιοδολόγηση τοϋ δποίου ή έπανά­σταση στή Ρωσία μόνο άστικό περιεχόμενο μποροϋσε νά Εχει, καί τόν σκότωσαν στήν ψυχή τών μαζών. «Δέν ύπάρχει καμιά άμφι- βολία πώς Ετσι Εγιναν κυρίαρχοι τής Ρωσίας. "Αλλο είναι τό ζή ­τημα. Τ ί θά βγει ή τί πρέπει νά βγει στό τέλος άπ’ αύτό».** Καί δ Κάουτσκυ συγκεκριμενοποίησε αύτόν τδν ύπαινιγμδ μέ τήν πα­ρακάτω σκοτεινή προφητεία. «Τήν κυβέρνηση τοϋ Λένιν τήν ά- πειλεΐ μιά ένάτη θερμιδώρ. ’Αλλά μπορεΐ καί νά συμβεΐ άλλοιώς. Ή Ιστορία δέν έπαναλαμβάνεται. Μιά κυβέρνηση ή όποία καθορί­ζει Ενα σκοπό πού είναι άπραγματοποίητος κάτω άπό τΙς δοσμένες συνθήκες, μπορεΐ νά άποτύχει μέ δυό τρόπους: Τελικά θά άνατρα- πεΐ δν πέφτει ή στέκει μαζί μέ τό πρόγραμμα της. Μπορεΐ νά στα­θεί δν άλλάξει άνάλογα τό πρόγραμμα της καί τελικά τδ Εγκατα- λείψει».** Είναι άξιοπρόσεχτο πώς στήν μπροσούρα αύτή στήν δ- ποία άπάντησε δ Λέων Τρότσκυ μ’ Ενα κείμενο πολεμικής πού Ε­φερε τδν ίδιο τίτλο, δ Κάρλ Κάουτσκυ μίλησε κιόλας γ ιά Ενα θερ- μιδώρ τής ρωσικής έπανάστασης, δρο πού δ Τρότσκυ, δ δποΐος τό­τε ύπερασπιζότανε τήν έπανάσταση, ύποχρεώθηκε νά χρηαιμο-

74

ποιήσει Αργότερα γ ιά νά μαστιγώσει τδν τύπο τοϋ αύτοΓκανοποιη- μένου γραφειοκράτη, πού Αντιπροσώπευε δ Στάλιν, πού είχε κου­ραστεί άπδ τήν έπανάσταση χαΐ τάχτηκε ένάντια στή συνέχιση της. Βέβαια άνάμεσα στά Αλλα ή προσπάθεια αύτή τοϋ Τρότσκυ πε­ριείχε καί μιά Ιστορική Ανακρίβεια. Έ πτώση τοϋ Ροβεσπιέρου Ε­φερε τδ τέλος τής τρομοκρατίας, ένώ δ ρωσικδς θερμιδώρ Εμπασε στήν Ιποχή τοϋ τρόμου, μπροστ4 στήν δποία χλωμιάζει ή τρομο­κρατία τοΰ πολεμικοϋ κομμουνισμοΰ πού ώστόσο ήταν Απαραίτητη στδν Αμυντικδ Αγώνα τοϋ σοβιετικοΰ κράτους. Τδ παράδειγμα δ­μως τής προβολής τοϋ θερμιδώρ άπδ τόσο διαφορετικές θέσεις δεί­χνει πόσο Αμφισβητήσιμες είναι οΐ Ιστορικές Αναλογίες κι Ακόμα κάνει φανερδ πόσο εδκολο είναι νά χρησιμοποιηθοϋν αύτές ot Α­ναλογίες στΑ πλαίσια τής μαρξιστικής θεωρίας γ ι4 νά Εφοδιάσουν τούς φόβους ή τΙς έλπίδες τοϋ καθενδς μέ μιά άκαταμάχητη Ιστο­ρική έπιβεβαίωση.

Έ ν πάση περιπτώσει ή κατηγορία πού μέ δξύ τόνο διατύπωσε δ Κάουτσκυ κατά τών μπολσεβίκων Ελεγε: «Άφοϋ κάνατε τήν Α­πλή θέληση κινητήρια δύναμη τής έπανάστασης, ρίξατε στή θά­λασσα τδ μαρξιστικό τρόπο σκέψης, έσεΐς ot ίδιοι πού προηγούμε­να είχατε σύμβάλει σέ τόσο ύψηλδ βαθμδ στή νικηφόρα Ανοδο της. Πιστέψατε πώς μέ τδ νά σφετεριστείτε μιά λέξη μαρξιστική, τή λέξη δικτατορία τοΰ προλεταριάτου, μπορούσατε νά συμβιβα­στείτε jii τήν έπιστημονική σας συνείδηση καί τή δημοτικότητα τοϋ δνόματος τοΰ Μάρξ. Πιστέψατε πώς μέ τή χρησιμοποίηση αύ- τής τής λέξης μποροϋσε νά Απαλλαγεΐται Απδ τΙς Αμαρτίες πού διαπράξατε ένάντια στδ πνεϋμα τοΰ μαρξισμού».44

Καί δμως, Αν βγει κανείς μέσα Απδ τά πλαίσια τοΰ ίστορικοϋ ντετερμινισμοϋ δπου τοποθέτησαν ot Μάρξ καί Έ νγκελ ς τή θεω­ρία τους γ ιά τδ κράτος καί τήν προλεταριακή έπανάσταση, ή δι­κτατορία τοϋ προλεταριάτου θά ήταν άπλά καί μόνο μιά κατάλ­ληλα έπεξεργασμένη λέξη πάνω στήν δποία μποροΰσαν νά στηρι- χτοΰν ot Λένιν καί Τρότσκυ γ ιά τούς δικούς τους σκοπούς. Ά ν δοϋμε σά νόμιμη τήν ύπερπήδηση μιδς περιόδου, πού τδ μαρξιστι­κό σύστημα τήν προλέγει σάν άπαραίτητη, Απδ τήν Ανάλυση τοϋ ίμπεριαλισμοΰ τοϋ Λένιν ή τήν πραγματικότητα τής Ιδιαίτερης ρωσικής έξέλιξης πού δ Τρότσκυ Εθεσε στή βάση τής θεο>ρίας του γ ιά τή διαρκή έπανάσταση καί δέν τή θεωρήσουμε σάν Αθερά­πευτη Ελειψη πού άκρωτηριάζει δλόκληρο τδ σύστημα, τότε ή πλάστιγγα κλίνει Αποφασιστικά πρδς τδ μέρος τών Αντιλήψεων τών Λένιν καί Τρότσκυ. Στδ θεωρητικό του Εργο «Κράτος καί έ­πανάσταση»,** πού τδ Εγραφε στδ διάστημα άνάμεσα στή φεβρουα- ριανή καί τήν δχτωβριανή έπανάσταση καί τδ δποΐο έξυπηρετοϋ- σε δλοφάνερα τδ σκοπδ τής έπικείμενης δράσης, δ Λένιν καταπιά­

76

στηκε ν’ Αποδείξει πώς οΐ Μάρξ καί Έ νγκελ ς θεωρούσαν σάν κα­νονική περίπτωση τή βίαιη μορφή κατάχτησης τής έξουσίας άπ’ τό προλεταριάτο, πού τώρα, στήν έποχή τού Ιμπεριαλισμού, μέ τήν βξυνση τών ταξικών άντιθέσεων είχε γίνει ή μοναδικά δυνατή πε­ρίπτωση. Μ’ δλο πού δ Λένιν άποσιώπησε ή πήρε Αψήφιστα τΙς I- ξωτερικεύσεις τών Μάρξ καί Έ νγκελ ς πού παραδεχόταν τή δυ- ι̂ νατότητα μιδς είρηνικής κατάχτησης τής έξουσίας, είναι Αναμφι­σβήτητο πώς μποροΟσε νά έπικαλεστεϊ περισσότερα σάν ούσιαστι- χώτερα κείμενα γ ιά νά Ινισχύσει τήν άποψη του, Απ’ δσα μπορού­σαν νά προσκομίσουν γ ιά νά θεμελιώσουν τή δική τους δ Κάουτσκυ κι δλοι ot άλλοι πού ΘεωροΟσαν σύμφωνη μέ τό μαρξισμό τήν πα­ραίτηση άπδ τήν έπανάσταση σάν τρόπου κατάληψης τής έξου­σίας άπ’ τό προλεταριάτο.

Ό Κάουτσκυ Αντέταξε στούς μπολσεβίκους σάν παράδειγιια πού τιμωρεί τήν τακτική τοΟ ψεύδους, τήν παρισινή Κομμούνα. Μά καί δ Λένιν στό «Κράτος καί Έπανάσταση» έπικαλέστηκε άκοιβώς τήν Κο|ΐμούνα καί τή φράση τοΟ Μάρξ, «δτι ή Κομ|ΐούνα Ιδωσε τήν Απόδειξη πώς δέν είναι Αρκετό νά πάρει άπλώς ή έργατική τάξη στήν κατοχή της τήν Ιτοιμη κρατική μηχανή γ ιά νά τήν κινήσει γ ιά τούς δικούς της σκοπούς».** Έ νώ δ Κάουτσκυ Ικανέ άπόλυτη τήν Αντίθεση δημοκρατίας - δικτατορίας, δ Λένιν τή σχετικοποίη- σε μ’ Ιναν τρόπο πού γενικά τήν Ιφερνε σέ συμφωνία μέ τή θεω­ρία τού μαρξισμού γ ιά τό κράτος. Αύτός είναι δ λόγος πού Ινας τόσο Απομακρυσμένος άπό τΙς φιλονεικίες τών κομμάτων παρατη­ρητής καί κριτικός σάν τόν Χάνς Κέλζεν, παρά τήν προσωπική του προτίμηση στόν Αναθεωρητισμό τού Κάρλ Ρέννερ, πιστοποιεί δτι δ Λένιν άπέδωσε μέ πιστότερο τρόπο τΙς άντιλήψεις τών Μάρξ καί Έ ν γκ ελ ς κι άκόμα δτι ή τελειοποίηση τους άπ’ αύτόν Απο- τελεΐ Αναμφισβήτητη φιλολογικοΐστορική Υπηρεσία." Ά κόμα καί δ Μάξ Ά ντλερ , πού μέ τδ βιβλίο του «Ή Αντίληψη τοϋ μαρξισμού γ ιά τό κράτος» πού κυκλοφόρησε τδ 1922 χτύπησε τΙς άπόψεις τοϋ Χάνς Κέλζεν πού περιέχονται στό Ιργο του «Σοσιαλισμός καί κρά­τος», συμφώνησε μέ τόν τελευταίο πώς ή θεωρία τοϋ Λένιν καθιέ­ρωσε ένεργητικά τή μαρξιστική άποψη».** Εννοείται δέν παρέ- λειψε νά προσθέσει λίγο παρακάτω πώς δ Λένιν Εκανε στήν πρά­ξη τέτοια χρήση τής θεωρίας του γ ιά τδ κράτος πού άντιφάσκει σ’ δλες τΙς άρχές της* ' καί συνέχισε: Τδ κύριο χαρακτηριστικό τής μαρξιστικής θεωρίας γ ιά τδ κράτος είναι δτι κάνει τδ προλε­ταριάτο κυρίαρχη τάξη. Μέ τήν Ιννοια τοϋ μαρξισμού αύτό σημαί­νει τήν τάξη πού οικονομικά είναι ή άποφασιστικότερη δύναμη στήν κοινωνία. Ή έφαρμογή αύτής τής θεωρίας είναι άπλούστατα Αδύνατη στήν Ιδιαίτερη ρωσική κατάσταση πού δημιουργήθηκε χάρη σέ Ανήκουστες ιστορικές συμπτώσεις, δπου δχι τό προλετα­

76

ριάτο, άλλά μιά μερίδα αύτοϋ χρατΛ στά χέρια της τήν Εξουσία. Ά π ό αύτή τήν Αντίφαση τών γεγονότων καί δχι άπό άντιφάσεις τών μαρξιστικών Εννοιών γεννιοΟνται δλα τά τεχνητά καί βίαια κατασκευάσματα μέ τά δποΐα ή μπολσεβικική θεωρία καί πολε­μική θά πιστεύει καί θά ύπερασπίζεται τή θέση της πού θά Απο­καλύπτεται δλοένα σάν αύταπάτη πώς τό σοβιετικό σύστημα είναι ή άληθινή πραγματοποίηση τής μαρξιστικής θεωρίας τής δικτα­τορίας τοϋ προλεταριάτου καί τής σχέσης της μέ τή δημοκρατία».'w

'Ολόκληρο τό ιστορικό δίλημμα τοϋ μπολσεβικισμοϋ, πού Ιστο­ρικά τόν κάνει λυδία λίθο τής δύναμης καί άτυχώς τής μαρξιστι­κής θεωρίας, βρίσκεται σ’ αύτή τή διαπίστωση τοϋ Μάξ Ά ντλερ πώς δ Λένιν καθιέρωσε τή μαρξιστική άποψη άλλά Εκανε λαθε- μένη χρήση της. Στή φιλονεικία Λένιν καί Κάουτσκυ δέν Εκφρά­ζεται μόνο ή διαφορά άνάμεσα στήν αυτογνωσία τοϋ μπολσεβικι- σμοϋ, πού Αναγκαστικά βρίσκεται σέ Αμηχανία καί είναι Απολογη­τική, καί τήν πολεμική Ακατανοησία μιδς Αντίληψης δρθοδοξίας, Αλλά φανερώνεται καί τό Αδιέξοδο στό όποιο δδηγεΐ μιά τέτοια Αντίθεση, Αφοϋ δλα τά Επιχειρήματα πού προβάλλονται γ ιά τήν ύπεράσπιση τής κάθε άποψης παίρνονται μέσα άπό τό μαρξιστικό πλαίσιο καί δέν μπορεΐ νά γίνει διαφορετικά γιατί ή Απόσπαση άπ’ τόν μαρξισμό θά είχε σάν συνέπεια δχι μόνο τήν Εγκατάλειψη τής ύποστηριζόμενης θέσης, άλλά καί τή συνθηκολόγηση μπροστά στήν πολιτική τοϋ Αντιπάλου. Σέ -ο ιά άπό τις δυό πλευρές βρισκόταν· ή λογική καί ή βαρύτητα τής μαρξιστικής δρθοδοξίας ή μήπως 6 μαρξισμός είχε κιόλας διασπαστεΐ σέ πολλά Ασυμβίβαστα μεταξύ τους συστήματα καί δέν ήταν πιά δυνατό νά κλείσει τό ρήγμα μ ΐ μιά Επιστροφή στήν προστατευτική ένότητα; ΔΕ θά Επρεπε νά ύ- ψωθεΐ ή μαρξιστική δρθοδοξία πάνω άπό τις Υποκειμενικές Αμαυ­ρώσεις τής Αληθινής θεοφίας, νά δείξει στά δυό άντιμαχόμενα μέ­ρη τά Ελαττώματα τους καί νά τά Ανακαλέσει στήν τάξη άφοϋ τά Εθετε Αντιμέτωπα τοϋ συστήματος στό όποιο καί τά δυό Ενιωθαν 6- ποχρεωμένα; Καί μπροστά στίς σαφείς δδηγίες τοϋ μαρξιστικού συστήματος καί τό σεβασμό τών συγκεκριμένων περιστάσεων δέ θά Επρεπε ή Απόφαση αύτής τής Ανώτερης ιεραρχίας νά λέγει, νά Ε- πιχειρηθεΐ παρά τις δυσκολίες ή Επανάσταση στή Δύση άφοϋ αύ­τοϋ δ τρόπος παραγωγής τής Εξασφάλιζε μιά Επαρκή μαζική βά­ση καί νά παραμείνει στή Ρωσία, παρά τή δελεαστική κατάσταση, άφοϋ αύτοϋ Ελειπαν ή μαζική βάση καί δ Απαιτούμενος κατά τόν Μάρξ βαθμός ώριμότητας;

Καί μπροστά σΕ μιά άνίκανη ή άπρόθυμη νά κάνει τήν Επανά­σταση στή Δύση σοσιαλδημοκρατία καί Ενα Επαναστατικό κίνημα Εκλεκτών στή Ρωσία πού στήριζε τΙς Ελπίδες του σέ μιά Επανα­στατική Εξέλιξη στή Δύση, άλλά καί ήταν ΑνεξΑρτητο Απ’ αύτές,

77

ποιά δύναμη θά στεκόταν πίσω άπ’ αύτή τήν Ιεραρχία γ ιά νά δώ­σει κύρος στήν άπόφαση της καί νά τήν έκτελέσει Ιστορικά; ΠοΟ ήταν δ έπαναστατικός μαρξισμός, δταν έκεΐ πού ίφτασε στήν έξου- σία δέν έπρεπε καί δέν τοΰ έπιτρεπότανε νά φτάσει καί κβΐ πού έπρεπε καί τοΰ έπιτρεπότανε δέν έκπλήρωνε τδν προορισμό του; ’Αλλά άν δ μαρξισμός δέν ίχ ε ι καμιά δύναμη μέ έκτελεστική έξου- σία, γ ιά νά παροτρύνει αύτούς πού μένουν πίσω καί νά συγκρατεΐ αυτούς πού ξετινάζονται μπροστά, τί γίνεται τότε μέ τδ κεντρικό του αίτημα γ ιά τήν ένότηα θεωρίας καί πράξης; Μήπως τδ αίτη­μα αύτδ πρέπει νά έννοεϊται μόνο μέ τήν ίννοια πού ξαναγυρνά στή σχέση τοΰ συστήματος, άλλά καί πού δδηγεί τδ αίτημα στδν παραλογισμό, δτι δηλαδή κάθε πράξη δημιουργεί τή θεωρία της, μέ άποτέλεσμα νά μήν ύπάρχει π ιά μαρξιστική θεωρία μέ γενική έγκυρότητα, ούτε — δπως στήν περίπτωση τοΰ μπολσεβικισμοϋ — σέ σχέση πρδς ίνα καί τδ αύτδ φαινόμενο; Δέν είναι σιωπηρή δ- μολογία τής χρεωκοπίας τής μαρξιστικής θεωρίας καί μεθόδου δ­ταν αύτοί πού συμμετέχουν στή φιλονεικία δέν προσπαθούν νά έ- ξηγήσουν τή συμπεριφορά τών άντιπάλων τους άντικειμενικά, μέ βάση αιτιοκρατικά αίτια καί σύμφωνα μέ τΙς κατηγορίες αότοΰ τοΰ συστήματος άναφοράς πού είναι δεσμευτικό καί γ ιά τούς δυό, άλλά καταφεύγουν άπδ τή μιά μεριά στή μορφή τής άποστασίας κι άπδ τήν άλλη στήν άνεύθυνη έλαφρότητα; "Η μήπως αδτή ή άπομάκρυνση άπδ τδ σύστημα δέν είναι πολύ περισσότερο μιά δ- μολογία δτι παρ’ δλα αύτά καί άντίθετα σέ κάθε προσπάθεια άν- τικειμενοποίησης άναγνωρίζεται σάν ίσχυρδς παράγοντας τοΰ Ιστο- ρικοΰ γίγνεσθαι δ ύποκειμενικδς παράγοντας, ίστω καί μόνο στή μορφή δτι δ καθένας τδν φορτώνει σάν παρέκκλιση στδν άντίπα- λο, ένώ δ ίδιος άναπαύεται κάτω άπδ τή λάμψη τοΰ συστήματος; Καί στήν περίπτωση πού άξιολογεΐ κανείς τή σχέση πού έκφρά- ζεται στδ άρνητικό, δηλαδή στήν πολεμική θεώρηση τής άντίπα- λης πλευράς σά στοιχείο άθέλητης άναγνώρισης ένδς παράγοντα πού δέν άντανακλάται στά δικά του συμπεράσματα δέ γίνεται έ- πίμονη ή ύποψία δτι τδ θετικό, δηλαδή ή εΙκόνα πού σχηματίζει γ ιά τδν ίδιο τδν έαυτό του είναι άκριβώς γ ι’ αύτούς τούς λάγους ά- παλλαγμένη άπδ κείνον τδν παράγοντα πού έμφανίζεται στήν κρίση τοΰ άντιπάλου; Μπορεΐ έπίσης νά έξηγήσει άντικειμενικά τΙς πραγματικές παρεκκλίσεις άπ* τδ άντικειμενικδ σχήμα ή μή­πως πολύ περισσότερο πρέπει νά τίς άντιλαμβάνεται άπδ ύποκει- μενική άποψη;

Ό καθιερωμένος μαρξιστικός τρόπος θεώρησης, σύμφωνα μέ τδν δποΐο δέν καθορίζει ή συνείδηση τών άνθρώπων τό Είναι τους, άλλά άντίθετα τδ κοινωνικό Είναι τή συνείδησή τους, ύποχρέωνε κάθε άνάλυση πού στηριζότανε σέ μαρξιστικές κατηγορίες νά στρι­

78

μώχνει τδν ύποκειμενικό παράγοντα τού Ιστορικού γίγνεσθαι στδ κρεβάτι τοϋ Προκρούστη ένδς άντικειμενισμού πού περιόριζε τόν ύποκειμενικό παράγοντα τόσο δσο φαινότανε σκόπιμο στούς έρ- μηνευτές πού διαχειρίζονται καί διαμορφώνουν τό μαρξιστικό σύ­στημα. Ά λ λά ή ύποχρέωση νά έξηγεΐται ή πραγματικότητα μέ τΙς κατηγορίες αύτού τοΟ άντικειμενισμοϋ πού μεταθέτει τό κύριο βάρος στίς συνθήκες καί τούς δρους, δέν πήγασε μόνο άπό τΙς Α­παιτήσεις τού συστήματος Αναφοράς (πού μέ τήν άναστροφή τής αΐτιώδους συνάρτησης στήν όποία έπιμένει θά είχε πάψει νά είναι καθοριστική γραμμή φυσικής αναγκαιότητας), άλλά Αντιστοιχού­σε καί στίς άνάγκες έκείνων τών προσώπων καί δμάδων πού δέν ήθελαν νά φέρουν μπρός στούς έαυτούς καί τούς όπαδούς τους τήν εύθύνη τών άποφάσεών τους καί προτιμούσαν νά έξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη στό άκαταμάχητο τών δρων. Κατά συνέπεια κρατού­σαν γ ιά τόν έαυτό τους τή δυνατότητα νά χαρακτηρίσουν σάν ύ- ποκειμενιστή τόν Αντίπαλο πού καταπολεμούσαν, ό όποιος, Από κα­κία ή Ανεπάρκεια, μέ τήν καταστροφή τών άντικεμενικών δέν Αν- ταποκρινόταν στήν έντολή πού τού δινόταν άπό πλευρδς Αντικει­μένου. Ό ϊδιος ό Λένιν πού μέ τΙς πρΑξεις του ταλαιπώρησε τόν Αντικειμενικό παράγοντα μέ τρόπο πού δέν δικαιολογούσε οδτε ή θεωρία του γ ιά τόν Ιμπεριαλισμό, παρά τΙς κατά περιστάσεις έξω- τερικεύσεις του πού πρόδιναν τή γνώση πού είχε γ ιά τή δύναμη τοϋ ύποκειμενικού παράγοντα, άπέφυγε νά προχωρήσει μακρύτε- ρα καί νά άμφισβητήσει τή βάση τής μαρξιστικής του νομιμότητας στή μορφή πού ή θεωρητική του συνείδηση ϊφτασε στό έπίπεδο τής πράξης. Απεναντίας έκανε δτι τού ήτανε δυνατό νά Αναγνωρι­στεί φύλακας τής καθαρής θεωρίας καί προστΑτης τής μαρξιστι­κής όρθοδοξίας, άπαίτηση πού Αμφισβήτησαν δ Κάουτσκυ καί ot άλλοι θεωρητικοί τοϋ μαρξισμού.

Ή προσπάθεια νά Αποκατασταθεΐ ό ύποκειμενικός παράγοντας Απέναντι στήν πραγματικότητα, τούς δρους καί τΙς συνθήκες, πού έννοοϋνται σάν δρια καί δρίζοντες τής δράσης καί νά κατακτήσει καί στή θεωρία τή θέση πού είχε καταλάβει στήν πράξη προκά- λεσε σέ άκόμα μεγαλύτερη έκταση τή δυσαρέσκεια τών διαδόχων τού Λένιν, Αλλά καί τών διαχειριστών άλλων μαρξιστικών όρθο- δοξιών. Γιατί ή Αναγνώριση αύτής τής τάσης θά τούς Ανάγκαζε νά πάρουν θέση σέ σχέση μέ τΐς Αποφάσεις τους καί θά τούς Αφαιροϋ- σε τή βολική δυνατότητα νά τΙς έντάσσουν στό σύστημα πού άποτε- λοϋσε τήν πρόσοψη ·ςής δύναμης τους καί νά τΙς παίρνουν Ιπειτα άπ’ αύτό σάν έτοιμη δδηγία χρήσης.

Έ τ σ ι έξηγεΐται τό γεγονός δτι ή προσπάθεια πού Ανέλαβε ό μαρξιστής θεωρητικός Γ. Λούκατς μέ τό βιβλίο «Ιστορία καί ταξι­κή συνείδηση» πού κυκλοφόρησε τό 1923, νά σπάσει τό μονόπλευ·

79

ρο τονισμό τοϋ άντικειμενικοϋ στοιχείου βρήκε πολύ μικρή συμπά­θεια κι άκόμα προκάλεσε τή ζωηρή άντίθεση τών καρπωτήν “ μιάς έπανάστασης, πού άν κρίνουμε άπό τό βιβλίο τοϋ Λούκατς δέ θά Εφταναν σ’ αότή τή θέση δίχως μιά τέτοια πρακτική διαφύλαξη τής δύναμης τοΟ ύπ&χειμενικοΟ παράγοντα. Ό Λούκατς στήν προσ­πάθεια του πού πρόδινε τήν ισχυρή άκόμα έπίδραση τοΟ Ιδεαλι­στή διαλεκτικοϋ Χέγκελ, νά Ανακαλύψει σ’ Ιναν κοκκαλιασμένο σέ δόγμα ύλισμό πού άφηνε πάρα πολύ λίγο χώρο στήν πρακτική άλλαγή τή διαλεκτική σχέση ύποκειμένου άντικειμένου καί τή ση­μασία πού Εχει γ ιά τό ιστορικό προτσές, στράφηκε Εναντίον του, καθώς καί έναντίον τοϋ βολουνταρισμοϋ, γ ιατί θεωροϋσε καί τούς δυό σάν άντιδιαλεκτικές άπολυτοποιήσεις ένός μερικοΰ στοιχείου πού στήν πράξη δέν παρουσιάζεται άπομονωμένο. 'Ωστόσο αύτός ό διμέτωπος άγώνας δέν ξεγέλασε τούς έπικριτές τοϋ Λούκατς, πού κατάλαβαν πώς είχαν νά κάνουν μέ μιά προσπάθεια πού άπό τόν πλάγιο δρόμο ένός φιλοσοφικού κατασκευάσματος ύποβοηθοϋσε κυ­ρίως τό άνοιγμα στήν Υποκειμενικότητα έκείνη, πού βέβαια στόν Λούκατς ήταν άξεχώριστα ταυτόσημη μέ τήν ταξική συνείδηση τοϋ προλεταριάτου, άλλά δχι τό ϊδιο άξεχώριστες μέ τήν κάθε φο­ρά κατάσταση συνείδησης τοϋ κόμματος. Ό Λούκατς Εκοψε στή μέση μέ τά παρακάτω λόγια τόν τρόπο άναγωγής στά γεγονότα πού κυριαρχοϋσε στήν πρακτική τοϋ κομμουνιστικού κόμματος καί πού στό φώς τής μαρξιστικής θεώρησης μόνο σ’ Ενα άποτέλεσμα μποροϋσε νά δδηγήσει, σ’ αύτό πού προερχόταν άπό τό χέρι τοΰ κόμματος: «Δέν Εχει ύπάρξει καί δέν πρόκειται νά ύπάρξει μιά κατάσταση, δπου τά γεγονότα νά συνηγοροϋν μονοσή|ΐαντα ύπέρ ή κατά μιάς δρισμένης κατεύθυνσης τής δράσης. Καί δσο συνειδη- τότερα έρευνηθοϋν τά γεγονότα σ’ αύτή τους τήν άπομόνωση, δη­λαδή τις άνακλαστικές τους συναρτήσεις, τόσο λιγότερο μονοσή­μαντα δείχνουν σέ μιά όρισμένη κατεύθυνση».“

Έ διαμαρτυρία τοϋ Γ. Λούκατς κατά τοϋ προτσές πού άνέλυσε ό Ί ρ ιν γ κ Φέτσερ (στό βιβλίο του) «Άπό τή φιλοσοφία τοϋ προ­λεταριάτου στήν προλεταριακή κοσμοαντίληψη» * στήν πορεία τοϋ όποίου αύτή ή φιλοσοφία, ένώ δφειλε νά σταθεί στό πλευρό τοϋ προλεταριάτου σάν Εκφραση τής ουσίας καί τής διάθεσης του γ ιά δημιουργική δράση, Εγινε μιά άντικειμενοποιημένη κοσμοαντίλη­ψη καί θεωρία έξέλιξης άντικειμενιστικοϋ χαρακτήρα πού τοϋ δώ- θηκε άπ’ Εξω, άπό τήν ιεραρχία τής κυριαρχίας, στράφηκε κυρίως κατά τής Αποστασιοποίησης τών φερομένων ώς άντικείμενο γεγο­νότων καί, άντίθετα στήν άντίληψη αύτή, τόνισ* τήν άδιαχώριστη δμοιογένεια άντικειμένου καί ύποκειμένου στό προτσές τής Ιστο­ρίας. Ά ν καί μπορεΐ νά Επιδοκιμάσει κανείς τόν Λούκατς γ ι’ αύ­τή του τήν προσπάθεια πού κράτησε δεκαετίες καί νά τόν χαιρε­

τήσει σάν πρόμαχο τοϋ Ιστορικοϋ Αντιχτυπήματος κατά τής προ- παρασκευασμένης Αποκοπής καί Απάρνησης τοϋ ύποκειμενικοϋ πα­ράγοντα, δέν έπιτρέπεται ώστόσο νά παραβλέψει πώς ή Απομόνω­ση τοϋ ύποκειμενικοϋ άπό τόν Αντικειμενικό παράγοντα στό Ιστο­ρικό προτσές, δέν μπορεΐ νά Ιχε ι τήν άξια δριστικής δμολογίας κι άκόμα δτι γίνεται έπικίνδυνη δταν μπαίνει στήν ύπηρεσία δρι- σμένων συμφερόντων πού θέλουν νά νομιμοποιηθούν μέ τήν Απο­μόνωση τοϋ ένός παράγοντος άπό τόν άλλο, άλλά, παρ’ δλα αυ­τά είναι μιά διαδικασία μεθοδολογικά Αναμφισβήτητη καί μάλι­στα άπαραίτητη, δταν πρόκειται νά έξακριβωθεί ό βαθμός συμμε­τοχής τοϋ κάθε αιτιώδη παράγοντα στήν πραγματοποίηση τής Ι­στορικής έπιτυχίας. Στερείται κανείς τή δυνατότητα νά ξεμπερδέ­ψει καί νά κατανοήσει καλύτερα τΙς καταχωνιασμένες συναρτή­σεις, δταν βιάζεται νά ικανοποιηθεί μέ τήν πληροφορία πώς σχε­τικά μέ τό ζήτημα αύτό ύπάρχει Ινα Αδιαπέραστο μπλέξιμο. Καί Ακριβώς, δταν θέλει νά φτάσει σ’ Ινα άπό τά τελικά στοιχεία πού ό συνδυασμός τους στό Ιστορικό προτσές είναι δυνατός μόνο στά πλαίσια μιδς φιλοσοφίας τής ιστορίας καί μιας δλοκληρωτικής έρ- μηνεϊας τής συνδιαλλαγής καί τής άντιστοιχίας τους, δέν μπορεΐ νά παραιτηθεί άπό τήν προσπάθεια νά έξετάσει προηγουμένως αύ- τά τά στοιχεία χωριστά τό 2να άπ’ τό άλλο.

Ή Αρχή τής Αντιπαράθεσης τών Αντικειμενικών δρων καί τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα είναι βέβαια τό ίδιο προβληματική, δ­μως σάν έρμηνευτικό σχήμα τό ίδιο Αποδοτική δπως καί τό σχή­μα βάση καί έποικοδόμημα, μέ τό όποιο βέβαια δέν έξισώνεται, άλλά μπορεΐ νά είσαχθεΐ στήν Sρευνα παράλληλα. "Οπως είναι δυνατό, στό σχήμα βάση καί έποικοδόμημα, στοιχεία τοϋ Εποικο­δομήματος νά βρεθοϋν στή βάση καί ϊτσι νά κάνουν άμφισβητή- σιμη τήν Αξία τής διάκρισης, είναι δυνατό έπίσης ν’ Αποδειχτεί δτι στούς δρους τής δράσης του ό ύποκειμενικός παράγοντας είναι Αξεχώριστα δεμένος μέ τόν Αντικειμενικό κόσμο. Ά π ό τό άλλο μέρος είναι δυνατό νά φανερωθεί δτι δίχως μιά όρισμένη σύμπρα­ξη τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα ή μιά άντεπίδραση τοϋ έποικο- δομήματος στή βάση, αύτή, δηλαδή ot άντικεμενικοΐ δροι δέ θά ήτανε σέ θέση νά Ασκήσουν έκείνη τήν προσδιοριστική έπιρροή πού ή Αντικειμενική θεώρηση κρατά Απομονωμένη, δτι έντελώς Ανεξάρτητα άπ’ αύτό ot δροι τοϋ άντικειμενικοϋ κόσμου, γ ιά νά γίνουν Αποτελεσματικοί, πάντα πρέπει νά διέλθουν Από τό ύπο- κειμενικό μέντιουμ ένός βρισμένου σχήματος έπεξεργασίας καί τα­ξινόμησης τών παρατηρήσεων. "Αν δμως Ακριβώς μπροστά σ’ αύ­τή τήν κατάσταση πραγμάτων πού διευκολύνει μιά όριστική Ανα­γω γή ένός παράγοντα στόν άλλο, δέ θέλει νά μετατοπιστεί κατά λάθος στήν πλευρά έκείνης τής διαλυμένης σ’ ενα άθροισμα μή

Υποχρεωτικών λεπτομερειών πληροφορίας πού άναστέλλει τήν πρόοδο τής γνώσης, είναι Αναγκασμένος νΑ πραγματοποιήσει, του­λάχιστο προσωρινά, μιά Απομόνωση τών στοιχείων καί ν’ Αντιστα- θεΐ στόν πειρασμό νά τά μειώσει τό Ινα δστερα Απ' τό Αλλο γ ιά νΑ δώσει Ετσι ένα σχήμα έρμηνείας πού, παρΑ κάθε, μονομέρεια, ίχ μ τό πλεονέκτημα δτι Αφήνει νά φανεί καθαρΑ τό περίγραμμα τής πραγματικότητας.

Ό κίνδυνος νά γίνει τό Υποκείμενο δημιουργός τής πραγματικό­τητας είναι πολύ μικρότερος στά πλαίσια τής καταπνιγμένης άπό Ενα σύστημα φυσικοϋ νόμου |μαρξιστικής θεωρίας καί παράδοσης άπό δσο είναι στήν Αντίθετη, αύτή πού πραγματοποιείται καθημε- ρινΑ στήν πρΑξη- τή θεωρητική έξαφάνιση καί κηδεμόνευση τοϋ Υποκειμενικού παράγοντα πού στηριζόμενος στή μαρξιστική θεω­ρία τής Αντανάκλασης συλλαμβάνεται σΑν Απλό Αντικαθρέφτισμα τής πραγματικότητας πού Υπάρχει άντικειμενικά καί τοποθετεί­ται Ανάλογα στόν Υπηρετικό ρόλο ένός βοηθοϋ. Βέβαια ή Αποκα- τΑσταση τοϋ Υποκειμενικοϋ παρΑγοντα δέ σημαίνει πώς πρέπει νά έννοηθεΐ σΑν κΑτι τό Απολύτως έλεύθερο καί ΑνεξΑρτητο, ΑλλΑ δτι ΘΑ τοϋ Αναγνωριστεί μιΑ σχετική αύθυπαρξία Απέναντι στίς συνθήκες, πού Από πολλές Απόψεις θεωρούνται σΑν καθοριστικές. Ό Υποκειμενικός παρΑγοντας πρέπει νΑ έννοηθεΐ σΑν ή διΑθεση, ή τΑση μέ τήν όποία τΑ δρώντα Υποκείμενα, πρόσωπα καί όμάδες πλησιΑζουν τίς έμπειρίες πού θέτει στή διΑθεση τους ό Αντικειμε­νικός κόσμος. Αύτή ή Υτίόθεση πού Ινεργεί σά σχήμα αίτιολόγη- σης τής δράσης καί έπεξεργασίας καί ταξινόμησης τής σύλληψης καί έρμηνείας τής πραγματικότητας, καθορίζεται μέ τή σειρά της Από όρισμένους παράγοντες οί όποϊοι συνυπολογίζονται στήν Υπο­κειμενική πλευρΑ τής Ιστορικής κατΑστασης πραγμάτων καί δέν Ανάγονται στούς Αντικειμενικούς δρους.

Παρ’ δλες τΙς διαφορές πού ΥπΑρχουν Ανάμεσα στό Ατομο καί τήν κοινωνία καί πού πρέπει νΑ παρθοϋν Υπόψη μπορεί ώστόσο, γιΑ νΑ Αποσαφηνιστούν δλα δσα έκθέσαμε μέχρις έδώ σχετικά μέ τό θέμα μας, νά χρησιμοποιηθεί ή άναλογία μέ τό Ατομο. Ό ­ταν έρευνούμε τή συμπεριφορά τοϋ άτόμου δέν περιοριζόμαστε στό νά τή θεωρούμε μόνο σάν Αντίδραση στίς έπιδράσεις τοϋ περιβάλ­λοντος, ΑλλΑ κάνουμε καί διάκριση |ΐεταξύ Αντικειμενικών καί Υ­ποκειμενικών στοιχείων τής συγκεκριμένης κατΑστασης. Δέ θεω­ρούμε τήν πραγματική συμπεριφορΑ τοϋ άτόμου μόνο σΑν έπεξερ- γασία τών Αντικειμενικών στοιχείων πού τού διαδιβάζονται Από μιΑ δρισμένη κατΑσταση, ΑλλΑ συνυπολογίζουμε στή θεώρηση μας, τουλΑχιστο στήν ίδια έκταση, τά αίτια πού όλοκάθαρα Υπάρχουν στήν πλευρΑ τού άτόμου. Τό πολύ - πολύ νά μάς παρουσιαστεί ή πραγματική συμπεριφορά σάν συνισταμένη μιας σειράς αίτίων πού

συνδυάζονται μεταξύ τους καί τά όποια Εκπορεύονται έν μέρει ά­πό τόν Αντικειμενικό κόσμο καί έν μέρει είναι ριζωμένα στόν κό­σμο τοϋ άτόμου. Ά λλά , άκόμα καί άφοϋ έξαντληθοϋν ot δυνατό­τητες νά διαπιστωθούν δλοι ot παράγοντες πού βαρύνουν στό ά­τομο καί ώστόιο καταλογίζονται στό άντικείμενο, πάντα θά μένει τό Ερώτημα άν Εχει Επιτευχθεί ή τελική Εξήγηση γ ιά τήν πραγ­ματική συμπεριφορά, πού ώστόσο μπορούμε, κυττώντας Εμπειρικά πρός τά πίσω, νά τήν άνακαλέσουμε στή μνήμη. ’Εδώ χωρίζονται τά πνεύματα σέ δτι άφορα τήν άτομική ψυχολογία.

Ά ν ύπάρχουν στίς ντετερμινιστικές άντιλήψεις διαφορές άνά- λογα σέ ποιόν άπό τούς παράγοντες πού βρίσκονται στήν άλυσίδα τών αίτιών παραχωρεΐται ή προτεραιότητα, ύπάρχει καί ή δυνα­τότητα νά προκαλεΐται άπό Εσωτερικά καί Εξωτερικά αίτια 6 προσδιορισμός πού Εκπορεύεται άπ’ τό άτομο καί τελικά, μπροστά στίς δρίζουσες πού προσφέρονται, νά θεωρείται σάν Ελεύθερη καί κυ­ρίαρχη κρίση. Πάνω στή βάση αύτή ή άτομική ψυχολογία τοΰ Ά λφ ρεντ Ά ντλερ θεωρεί τήν πρώτη άπόφαση τού άτόμου νά δια­λέξει Ενα δρισμένο σχήμα Επεξεργασίας καί ταξινόμησης καί νά προτιμήσει Ενα δρισμένο πρόγραμμα ζωής σάν πράξη πού δέν προσδιορίζεται οδτε άπό τήν κατάσταση τοΰ περιβάλλοντος, οδτε άπό Εσωτερικές παρορμήσεις, άλλά βασικά σάν έλεύθερη Ενέργεια, πού χρησιμοποιεί τά άντικειμενικά άντιληπτά στοιχεία άποκλει- στικά σάν πρώτη δλη.’* Αύτό δέ θέλει νά πει πώς ή Εκλογή αύ- τοΰ τοΰ σχήματος Επεξεργασίας καί ταξινόμησης πραγματοποιεί­ται μέ συνείδηση δλων τών συνεπειών, δτι δηλαδή περιέχει τήν έλευθερία μέ τήν Εννοια τής γνώσης μιάς ύπέρτατης άναγκαιότη- τας, άλλά δτι άναγνωρίζεται σ’ αύτή μιά σχετική άνεξαρτησία ά- πέναντι στούς παράγοντες πού μπορεΐ νά θεωρηθούν καθοριστικοί. Παρά τό γεγονός δτι ot κοινωνικοψυχολογικοΐ μηχανισμοί είναι περισσότερο περίπλοκοι σέ σχέση μέ τούς άτομικούς, φαίνεται πώς συγχωρεΐται νά παραδεχτούμε, στήν ιστορική θεώρηση, τήν δπαρ- ξη τάσεων καί άντίθετα νά άμφισβητήσουμβ τήν δπαρξη αιτιοκρα­τικών νόμων. Τό ζήτημα είναι μήπως αύτή ή μή αιτιοκρατική άν- τίληψη, πού θεωρεί άκόμα καί τήν έλευθερία στήν Ιστορία σάν μυστήριο δέν είναι καί άπό τήν άποψη τής Επιστήμης τής σκέψης ή άνώτερη. Κι αύτό δχι άπλώς γιατί τΙς πιό πολλές φορές δέν εί­μαστε σέ θέση νά κατασκευάσουμε Εναν αΐτιοκρατικό μηχανισμό πού νά μήν Εχει κενά, άλλά καί γιατί ή άποψη πού Ικανοποιείται μέ τήν Εξήγηση τοΰ Εξηγήσιμου κι άπ’ αύτό δέ βγάζει καθόλου συμπεράσματα, ή άποψη πού σέβεται τά δοσμένα άποτελέσματα, άλλά φράζει τό δρόμο στίς μεταφυσικές ή θεολογικΕς Ερμηνείες πού βγαίνουν Εξω άπό τά δρια τών άποτελεσμάτων είναι ή μετριο­παθέστερη, γ ι’ αύτό καί μπορεΐ νά Ελπίζει πώς θά Εξασφαλίσει

83

τήν άμοιβή της μέ τή μορφή πρόσθετων κατανοήσεων.Έ ν πάση περιπτώσει δποία θέση κι άν παίρνει κανείς άπέναντι

στό φιλοσοφικό ζήτημα τοϋ ντετερμινισμοϋ, σέ σχέση μέ τό άτομο καί τήν Ιστορία φαίνεται πώς είναι μεθοδικά άκίνδυνο ή καλύτερα άναγκαίο νά ξεχωρίζει κατ’ άρχήν τό Είναι άπ’ τό Δέον καί νά κάνει αύτή τή διάκριση γόνιμη γιά τή σύλληψη τών ιστορικών συναρτήσεων. Ό δυαδισμός Γνώσης καί θέλησης, πού διαπερνά δλόκληρο τό Ιστορικό προτσές, έντάσσεται άνάμεσα στό Είναι καί τό Δέον καί μαρτυρεί πώς ή θέληση τοϋ Ιστορικοϋ πρωταγωνιστή πού έκδηλώνεται στή δράση του δέ μειώνεται άπό τό μετασχημα­τισμό πού παθαίνει έξαιτίας τών άπόψεων πού τοϋ προμηθεύει ή γνώση τοϋ Είναι άλλά ίχ ε ι μιά δρισμένη αύθυπαρξία. Βέβαια θ έ ­ληση καί Δέον δέχονται παρορμήσεις καί έρεθισμούς άπό τό Είναι καί στίς συνέπειες τους σχετίζονται πρός τό Είναι, άλλά δέν Αφή­νονται σ’ αύτό καί γ ι’ αύτό τό λόγο πρέπει νά διαχωρίζονται. -

Τ ί σχέση Εχουν αύτοί ot Ακαδημαϊκοί κα'ι φαινομενικά τόσο μα­κριά άπ’ τό θέμα μας συλλογισμοί μέ τόν μπολσεβικισμό, πού σάν ή πιό πετυχημένη μορφή ιστορικής έφαρμογής τοϋ μαρξισμοϋ έ- νεργεϊ έδώ σάν λυδία λίθος τής μαρξιστικής θεωρίας; Παρά τό γεγονός δτι προχωροϋν πέρα άπό τΙς άντιφάσεις τοΰ Αντικειμένου πού μάς Απασχολεί, Ανήκουν σ’ αύτό, έφόσον ή νίκη τοϋ μπολσε- βικισμοϋ, περισσότερο Από κάθε Αλλο Ιστορικό φαινόμενο, προσκα- λεΐ νά σκεφτοϋμε τή δύναμη καί τήν αύθυπαρξία τής θέλησης. Καί Επειδή στήν περίπτωση τοϋ μπολσεβικισμοϋ αύτή ή θέληση ήτανε μιά θέληση έπαναστατική πού κατευθυνόταν στή βίαιη Ανατροπή τών συνθηκών πού έπικρατοϋσαν, ίχ ε ι ιδιαίτερο ένδιαφέρον γ ιά τή θεώρηση πού μελετά αύτή τήν ιστορική Επιτυχία τοΰ μαρξισμοϋ, δπως Εχουν ένδιαφέρον καί ot λόγοι αύτής τής έπιτυχίας. Σύμ­φωνα μέ τήν έννοια τών δσων εΙπώθηκαν προηγουμένως Αναφορι­κά μέ τή μϊθοδο είναι δυνατό καί άναγκαίο νά άναζητήσουμε τίς όρίζουσες αύτής τής θέλησης στούς δρους κάτω άπό τούς δποίους Ιδρασε τό ιστορικό ύποκείμενο. Μιά τέτοια Ερευνα, πού έδώ δέν μπορεΐ νά γίνει παρά μόνο χοντρικά, σίγουρα θά άπόδειχνε τό λε- νινιστικό όργανωτικό σχήμα σάν Εναν παράγοντα, πού μέ τήν Εν­νοια τών βασικών έπαναστατικών έπιδιώξεων δδηγεΐ στό σκοπό. 'Ο τ ι αύτός δ παράγοντας δέν ήταν καθόλου Ενα αύτονόητο άπο­τέλεσμα πού Εβγαινε άπό τούς Αντικειμενικούς δρους Αλλά κατόρ­θωμα μιάς δημιουργικής δύναμης, φαίνεται άπ’ τό γεγονός δτι 6 άγώνας γ ιά τήν καλύτερη όργανωτική μορφή Εγινε πάνω στό Ε­δαφος τής ίδιας πραγματικότητας πού δμως δχι μόνο σ’ αύτή τήν περίπτωση άλλά τΙς περισσότερες φορές έπιτρέπει δυό τουλάχιστο λύσεις καί δέν άπαγορεύει σ’ αύτόν πού Ενεργεί νά τραβήξει πρός τή μιά άπό τΙς πιθανές λύσεις. 'Ωστόσο δποια κι άν είναι τά συ­

84

στατικά πού δημιουργούν τήν έπαναστατική θέληση, δταν αότή Υπάρχει καί Εχει Αποκτήσει σταθερή μορφή άντιπαρατάσσεται στδν Ιξω κόσμο δ δποΤος βρίσκεται στή διάθεση τού Υποκειμένου σάν Αντικείμενο γ ιά διαμόρφωση, σάν αύθύπαρκτος καί κινητήριος πα­ράγοντας. Έ ν πάση περιπτώσει αύτδ πού, Εστω καί σέ θεωρητικά Ορθολογική μορφή, είχαν κοινδ ot μπολσεβίκοι μέ τδ μαρξισπκδ σύστημα ήταν ή έπαναστατική θέληση. Μέ τήν Εννοια τής μαρξι­στικής θεωρίας ίσως νά καταλογίζονται πολλές Ελλείψεις στούς μπολσεβίκους, μά είτε γ ιά καλό, είτε γ ιά κακό, σέ καμιά περί­πτωση δέν είναι δυνατδ νά κατηγορηθοΟν γ ιά Ελλειψη Επαναστα­τικής θέλησης καί Ενεργητικότητας. -

Αύτδς πού θά Αποκαταστήσει μιά συνάρτηση Ανάμεσα στήν έ­παναστατική θέληση τών μπολσεβίκων πού μεσουράνησε μέ τήν όχτωβριανή Επανάσταση καί τδν Επαναστατικό προβληματισμό γε ­νικά, θά φτάσει στδ συμπέρασμα, δτι αότή ή θέληση πολύ περισ­σότερο δημιουργεΐται άπό τΙς Απελπιστικές συνθήκες τής καθυστέ­ρησης πού δέν Αφήνουν πολλά περιθώρια στήν Ελπίδα καί γ ι’ αό- τό προκαλοΟν μιά ύπερένταση τής θέλησης γ ιά νά Υπερψηφιστεί ή Ελλειψη τών Αντικειμενικών προϋποθέσεων καί πολύ άργότερα βρίσκει τή δύναμη νά άντιληφτεί τήν εόνοΐκότητα τών περιστά­σεων πού προκύπτουν στήν πορεία τής έξέλιξης, παρά κάτω άπδ συνθήκες πού φαίνονται ώριμες άπό τΙς Αναλύσεις Εκείνων πού στέκονται μακριά άπό τά γεγονότα. Έ ν πάση περιπτώσει είναι πολύ Αμφίβολο άν είναι κοινωνικοψυχολογικά δυνατδ νά κονσερ- βαριστεί ή έπαναστατική θέληση γ ιά τήν κατάλληλη χρονική στιγ­μή, δπως Υπέδειχνε δ Κάρλ Κάουτσκυ. Γενικά προκύπτει τδ Ερώ­τημα άν μπορεί, μέ τήν άνάλυση τών Αντικειμενικών δρων, νά κρι- θεΤ τδ ζήτημα δν ύπάρχει ή δχι ή έπαναστατική κατάσταση μέσα στήν δποία Επιτρέπεται νά δράσει νόμιμα ή Επαναστατική θέληση. Ό Κάρλ Κάουτσκυ παραδέχτηκε τήν προβληματικότητα Ενός πα­ρόμοιου καθορισμού στήν ίδια Εκείνη μπροσούρα μέ τήν δποία κα­ταπολέμησε τή δικτατορία τού προλεταριάτου. «Ή ώριμότητα γ ιά τό σοσιαλισμό είναι κάτι πού δέν μπορεί νά διαπιστωθεί καί νά Υ- πολογιστεί μέ βάση τΙς στατιστικές, προτού Εμείς νά Εχουμε προ­χωρήσει τόσο ώστε νά τή δοκιμάσουμε στήν πράξη, μέ τό παρά­δειγμα. Έ ν πάση περιπτώσει κάνει λάθος αότδς πού στή συζή­τηση προβάλλει πάντα τό ζήτημα τών ύλικών δρων, δπως γίνεται τόσο συχνά».** Καί παρακάτω πρόσθεσε: «Επαρκής δύναμη καί ικανότητα είναι Εννοιες πολύ σχετικές»." Μέ τήν Αναγνώρισή του δμως αύτή δ Κάουτσκυ έξασθένησε τό μεγαλύτερο μέρος τής προη­γούμενης κριτικής του, τόσο σέ δτι άφορούσε τήν Ανωριμότητα τών Αντικειμενικών δρων στή Ρωσία, δσο καί τήν Ελλειψη Υποκειμενι­κής διάθεσης τού προλεταριάτου. Γ ιατί, άν ή πράξη είναι ή λυδία

λίθος τής ώριμότητας ποιό άλλο κριτήριο μπορεΐ νά ύπάρχει άπδ τήν Ιδια τήν έπιτυχία; Καί ποιά προφύλαξη ύπάρχει έναντίον της άπδ μαρξιστική άποψη, δταν νομιμοποιείται άπδ τή βασική έπα­ναστατική θέληση κι άπό τήν προοπτική τών τελικών Επιδιώξεων; Μήπως κάθε έπαναστατική δράση δέ διαδραματίζεται περίπου σύμφωνα μέ κείνο τδ σχήμα πού δ Μάρξ σκιτσάρησε στδ βιβλίο του «0£ ταξικοί άγώνες στή Γαλλία» μέ τδν παρακάτω τρόπο; «Μιά τάξη, πού στδ πρόσωπο της συγκεντρώνονται τά Επαναστα­τικά συμφέροντα τής κοινωνίας, μόλις ξεσηκωθεί, θά βρει 5|ΐεσα, μέσα στήν Ιδια τήν κατάσταση της τδ περιεχόμενο καϊ τδ ύλικδ τής έπαναστατικής της δραστηριότητας: Νά τσακίσει τούς έχθρούς, νά πάρει τά δοσμένα άπδ τΙς άνάγκες τοϋ άγώνα μέτρα, καί ot συνέπειες τών πράξεων της τήν δδηγοΟν πιδ πέρα. Δέν καταπιά­νεται μέ θεωρητικές Ερευνες άναφορικά μέ τήν άποστολή της»." Ή δήλωση αύτή μπορεΐ νά χρησιμοποιηθεί τόσο άπδ τήν Επανα­στατική ήγεσία, πού καναλιζάρει τή βουβή θέληση τών μαζών, δσο καί άπδ τΙς μάζες πού ΕνεργοΟν μέσα στά πλαίσια αύτής τής ήγεσίας, άλλά καί μέ τή δράση τους ξεπερνούν αύτά τά πλαίσια καί τΙς προσδοκίες τής ήγεσίας, πού Εχουν άφυπνιστεΐ βέβαια ά­πδ τήν ήγεσία, άλλά άπδ τήν πλευρά τους έπηρεάζουν τήν πορεία τών γεγονότων. Ό Λένιν, Ενεργώντας σύμφωνα μέ τδ πνεϋμα τοϋ Μάρξ, μποροϋσε νά στηρίζεται στή φράση τοϋ Ναπολέοντα. «Κατ’ άρχάς μπαίνουμε στδν άγώνα, τά παρακάτω θά τά βροϋμε»."

Τδ δτι τδ έπιχείρημα πώς μιά δρισμένη κατάσταση ή ot μάζες πού συμμετέχουν σ’ αύτή δέν είναι ώριμες γ ιά έπαναστατικές λύ­σεις, είναι ψεύτικο έπιχείρημα πίσω άπ’ τδ δποΐο κρύβεται ή πραγ­ματικότητα τής Ελλειψης έπαναστατικής θέλησης, φαίνεται άπ’ τά παρακάτω λόγια τής Ρόζας Λούξεμπουργκ. «’Επειδή δμως τδ προ­λεταριάτο γενικά δέν είναι σέ θέση νά κατακτήσει άλλοιώς, παρά πρόωρα τήν κρατική έξουσία ή, μέ άλλα λόγια, έπειδή μιά ή πολ­λές φορές είναι άπαραίτητο νά τήν κατακτήσει πρόωρα καί νά τήν κατακτήσει γ ιά πάντα, γ ι’ αύτδ ή άντίθεση κατά τής πρόω­ρης κατάκτησης δέν είναι τίποτε άλλο άπδ άντίθεση στίς προσπά­θειες τοϋ προλεταριάτου γενικά νά έξουσιάσει τδ κράτος»." Μέσα στά πλαίσια δμως Ενδς άντικεμενικοϋ συστήματος άναφορδς δέν μπορεΐ νά Ικανοποιούνται μ’ αύτή τήν έξήγηση τών προθέσεων τους οδτε αύτοί πού θέλουν οδτε αύτοί πού δέ θέλουν τήν έπανά­σταση. ΑύτοΙ χρειάζονται μιά θεωρητική έπένδυση πού δέ θά Ε­ξαντλείται στήν προοπτική τών τελικών σκοπών, άλλά θά περιλα­βαίνει καί τά βήματα πού Εχουν πραγματοποιηθεί Εδώ καί τώρα.

Ά ν ot θεωρητικές τοποθετήσεις τοϋ Λένιν καί τοϋ Κάρλ Κ ά­ουτσκυ δρθολογοποιοϋσαν τΙς άκραΐες θέσεις, τής ύποχρεωτικής συνταύτισης καί αύτοϋπεράσπισης άπδ τδ Ενα μέρος, τής άντεπα-

ναστατικής συμπεριφοράς άπδ τδ άλλο, πού Ιβλεπε νά κινδυνεύουν άπ’ τδ ρωσικό πείραμα ot ίδιες ot πολιτικές καί θεωρητικές θέσεις της, στήν τοποθέτηση τοϋ Ό ττο Μπάουερ άπέναντι στδν μπολσε- βικισμδ έκφράζεται ή έπιδίωξη, νά ύψώσει τήν έπαναστατική ση­μαία, άλλά νά άποφύγει στή δική του περιοχή τΙς έπαναστατικές συνέπειες. Χαρακτηριστικές γ ιά τή στάση αύτής τής ήγετικής προσωπικότητας τοϋ κεντριστικοϋ αύστρομαρξισμοϋ είναι ot τα- λαντεύσεις δπως καί ot συγκρούσεις συνείδησης τοϋ ντετερμινιστή, πού ύπάρχει μέσα σέ κάθε μαρξιστή, καί τοϋ έπαναστάτη, πού ά- ποτελεΐ τδ ύποχρεωτικδ Ιδανικδ γ ιά πολλούς μαρξιστές, τδ δποΐο θέλουν νά έκπληρώσουν, τουλάχιστο, μέ τήν έπιδοκιμασία ξένων έπαναστάσεων.

Στήν μπροσούρα του «Ή ρωσική έπανάσταση καί τδ εύρωπαΐκδ προλεταριάτο» πού τήν κυκλοφόρησε μέ τδ ψευδώνυμο Χάινριχ Βέμπερ καί στήν δποία ή έξιστόρηση τών γεγονότων φτάνει ίσα­με τΙς 10 τοϋ Ό χτώβρη 1917, δηλαδή πρίν άπδ τή συμπλήρωση τής δλοκληρωτικής κατάληψης τής έξουσίας άπδ τούς μπολσεβί­κους, έκφράζεται ώς έξής γ ιά τΙς πιθανότητες έπιτυχίας τής ρω­σικής έπανάστασης: « Έ Ρωσία είναι μιά άγροτική χώρα, δπου ot έργάτες άποτελοϋν μιά μικρή μειονοψηφία τοϋ πληθυσμού. Έ ρωσική έπανάσταση δέν μπορεΐ νά καταλήξει στή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, είναι άδύνατο νά έγκαθιδρύσει τή σοσιαλιστική κοι­νωνική τάξη. Ά κόμα κι άν ή ρωσική έπανάσταση ξεπεράσει δ- λους τούς κινδύνους πού τήν άπειλοϋν, τδ άποτέλεσμα της δέ θά είναι άλλο άπδ μιά άστική δημοκρατία .. . Ά λ λά μιά άστική δη­μοκρατία δπου ή άστική τάξη δέν μπορεΐ νά στηρίζεται πάνω σέ μιά άγροτική μάζα, πού ίχ ε ι τΙς δικές της έπαναστατικές παρα­δόσεις, μιά άστική δημοκρατία μέσα στήν δποία θά έξασφαλιστοϋν στούς έργάτες ή τέλεια πολιτική Ισότητα, τδ δικαίωμα τής δργά- νωσης καί ή δχτάωρη έργασία, μιά άστική δημοκρατία δπου ή γή δέ θά είναι Ιδιωτική ιδιοκτησία, παρά Ιδιοκτησία δλου τοϋ λαοϋ».* Εννοείται πώς άπ’ αύτή τή νίκη τής ρωσικής έπανάστασης δ Μπά­ουερ περίμενε εύεργετικά άποτελέσματα δχι μόνο γ ιά τδ ρωσικό, άλλά καί γ ιά τδ εύρωπαΐκδ προλεταριάτο: «Έ τσι ή ρωσική έπα­νάσταση ξετυλίγει δλα τά μεγάλα κοινωνικά καί πολιτικά προβλή­ματα καί γ ιά τήν κεντρική Εύρώπη. Ά ν νικήσει ή έπανάσταση στή Ρωσία, τότε θά σημάνει καί γ ιά τήν κεντρική Εύρώπη ή ώρα τοϋ άποφασιστικοϋ άγώνα κατά τής κυριαρχίας τοϋ έργοστασια- κοϋ φεουδαρχισμοϋ καί τοϋ άγροτικοϋ καπιταλισμού. Έ νίκη τής. ρωσικής έπανάστασης έγγυάται έπίσης τή νίκη τής δημοκρατίας στή Γερμανία καί τήν Αύστροουγγαρία. Γι* αύτδ ζωτικδ συμφέ­ρον δλου τοϋ «ύρωπαϊκοϋ προλεταριάτου είναι νά συμπαρασταθεί τή ρωσική έπανάσταση. Ό λ ο τδ μέλλον τοϋ εύρωπαΐκοϋ προλε­

87

ταριάτου έξαρτΑται άπό τή νίκη τής ρωσικής έπανάστασης».'1Τόν Ό χτώ βρη κιόλας τοΟ 1919 |ΐέ Αρθρο του στόν «’Αγώνα»,

τό θεωρητικό δργανο τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας 6 Μπά- ουερ, άναφορικά μέ τόν μπολσεβικισμό, προσχώρησε στήν Αρνη­τική Αποψη τοϋ Κάρλ Κάουτσκυ καί, έντελώς στό πνεϋμα τοϋ πα­ραδοσιακού μαρξιστικού δόγματος, τόνιζε τήν προτεραιότητα τής οίκονομικής πραγματικότητας Απέναντι στή θέληση τδ ν πρωτα­γωνιστών τής Ιστορίας. «Ό μπολσεβικισμός βλέπει μόνο τό πρό­βλημα τής έξουσίας, δχι τό οικονομικό πρόβλημα. Ε πε ιδ ή δ πό­λεμος τράνταξε δυνατά τό μηχανισμό κυριαρχίας τοϋ καπιταλι­σμού, δηλαδή έπειδή τώρα μπορεί τδ προλεταριάτο νά παλαίψει εύκολα γ ιά τήν έξουσία, αύτός πιστεύει πώς ή κοινωνικοποίηση πρέπει νά πραγματοποιηθεί τώρα, Αμέσως κΑτω Από τήν Αμεση 6- πίδραση τού πολέμου, δτι ό σοσιαλισμός θά έγκαταλειφθεΐ άν πε- ράσει Ανεκμετάλλευτη αύτή ή εύνοΓκή ευκαιρία, άν τόν παγκόσαιο πόλεμο δέν τδν Ακολουθήσει Αμεσα ή παγκόσμια έπανΑσταση. * Αν­τίθετα δ Κάουτσκυ θεωρεί τήν κοινωνικοποίηση δχι Απλό πρόβλη- μα έξουσίας, άλλά πρόβλημα κυρίως οίκονομικό καί γ ι’ αύτδ φτά­νει σέ τελείως διαφορετικά συμπεράσματα»." Καί έκλεινε τήν προσχώρηση του στήν έξοντωτική γ ιά τόν μπολσεβικισμό κριτική τοϋ Κάουτσκυ μέ τά λόγια: « . . . Ετσι, γ ιά μΛς σάν εύγνώμο- να μαθητή, είναι μιά άνάγκη νά Ομολογήσουμε Ανοιχτά τήν πίστη στό γέρο δάσκαλο, δδηγό καί φίλο»." Ή τήρηση μιδς καθαρής Α­πόστασης Απ’ τόν μπολσεβικισμό τοϋ φαινόταν τότε σάν έπιβαλ- λόμενη κι δχι μόνο άπό τή μαρξιστική θεωρία, άλλά καί άπό Α­ποψη πρακτική . . . » Καί Ετσι πολλοί σοσιαλδημοκράτες, πού Εσω­τερικά δέν τάσσονταν άπέναντι στόν μπολσεβικισμό διαφορετικά άπό τόν Κάουτσκυ, διστάζουν νά πάρουν μέρος στόν Αγώνα του κατά τοϋ μπολσεβικισμοΰ γιατί φοβούνται τήν έντύπωση πώς στδν άγώνα αύτόν στέκονται στό πλευρό τού καπιταλισμού».*4 Καί δ­μως δ Μπάουερ πού στό μέλλον θά προβάλλει πολλές φορές αύ­τόν τόν ισχυρισμό γ ιά νά έμποδίσει τέτοιου είδους Επιθέσεις κατά τής Σοβιετικής Έ νω σης, τότε τόν άπέρριπτε μέ τά λόγια: «Έ νας τέτοιος φόβος είναι Ανύπαρκτος. Ό μπολσεβικισμός δέν μπορεί νά καλυτερέψει τή θέση τοϋ προλεταριάτου, γιατί δέν είναι σέ θέση νά Ανεβάσει τήν παραγω γή παρά μόνο νά τήν καταστρέφει, γι* αύ­τό καί θά άπογοητεύσει τό προλεταριάτο. Τέλος, ή δικτατορία τοΟ προλεταριάτου θά μετατραπεΐ σέ άντίθεση πρός τό προλεταριάτο καί γ ι’ αύτό θ’ άποτύχει. Κ αί γ ι’ αύτό, άν δ σοσιαλισμός δέν ξε­χωρίσει καθαρά άπό τόν μπολσεβικισμό, ή ήττα τοϋ τελευταίου θά είναι ήττα τοϋ σοσιαλισμού γενικά. Καί άν οί έπαναστάτες σο­σιαλδημοκράτες έγκαταλείψουν στούς δεξιούς σοσιαλιστές τόν Α­γώνα κατά τοϋ μπολσεβικισμοΰ, ή ήττα τοϋ μπολσεβικισμοΰ θά εϊ-

ναι νίκη τοϋ ρεφορμισμού πάνω στόν Επαναστατικό σοσιαλισμό. Αδ- τδς είναι δ ζωτικός λόγο; νά ξεχωρίσει καθαρά καί Απερίφραστα δ Επαναστατικός σοσιαλισμός άπό τόν μπολσεβικισμό καί γ ι’ αύτό δ Κάουτσκυ, άναλαβαίνοντας τήν ήγεσία τοΰ άγώνα κατά τοΰ μπολσεβικισμοΰ προσφέρει Ανεκτίμητη ύπηρεσία στδ μέλλον τοΟ Επαναστατικού σοσιαλισμού»

'Ωστόσο στήν μπροσούρα του «Μπολσεβικισμός καί σοσιαλδημο­κρατία», πού Εμφανίστηκε κιόλας τό 1920, τροποποίησε τόσο πολύ τήν άρνηση τοΰ μπολσεβικισμοΰ, ώστε παρά κάθε Επίκριση τών συγκεκριμένων μορφών Εμφάνισης του καί παρά τήν Εναντίωση του στήν προσπάθεια άπομίμησης του κάτω άπδ τΙς διαφορετικές εύρωπαΐκΕς συνθήκες, ή άρχική θέση του μετατράπηκε σχεδόν στδ άντίθετο της. Έ τσ ι στόν πρόλογο αύτής τής βασικής τοποθέτησης του γράφει μέ πολύ Ενθουσιασμό: «Γιά πρώτη φορά πήρε τδ προ­λεταριάτο στά χέρια του τήν Εξουσία Ενός μεγάλου κράτους»." «’Αντίθετα μέ τήν κεφαλαιοκρατία πού διεξάγει τδν πόλεμο της κατά τής προλεταριακής Επανάστασης, ot καρδιΕς τών προλετα­ρίων δλων τών χωρών χτυποΰν γ ιά τό ρωσικό προλεταριάτο»." Ή ιδέα τοΰ «δλοκληρωμένου σοσιαλισμού»," πού άνέπτυξε Αργότερα δ Μπάουερ, φαίνεται πώς προεξοφλεΐται άκόμα σ’ αύτόν τόν πρό­λογο. «’Από τή γνώση τής βασικής διαφοράς τών δρων τοΰ άγώνα, καταλαβαίνουμε πώς πρέπει νά είναι βασικά διαφορετικές καί ο£ μέθοδοι διεξαγωγής τοΰ άγώνα, μ’ δλο πού παντοΰ Αγωνιζόμαστε γιά τήν ίδια ύπόθεση, τήν ύπόθεση τοΰ προλεταριάτου, τόν ίδιο σκοπό, τό σοσιαλισμό»." Έ νώ στδ άρθρο του πού Αναφέραμε, στόν «Άγώνα», σέ όμοφωνία μέ τόν ΚΑουτσκυ, δ ΜπΑουερ Εκρινε Αρ­νητικά τόσο τήν Εσωρωσική δσο καί τήν Εξωρωσική Επίδραση τοϋ μπολσεβικισμοΰ, στήν μπροσούρα του αύτή παρέταξε μιά καθαρά μαρξιστική Επιχειρηματολογία αΐτιολόγησης καί δικαιολόγησης τοΰ μπολσεβικισμοΰ καί Εδειξε μεγάλο θαυμασμό γ ιά τδ πρότυπο Επίδρασης τοΰ μπολσεβικικοΰ παραδείγματος, Εννοείται μέ τήν Ε­πιφύλαξη, πώς κάτω άπδ διαφορετικές συνθήκες δέν μπορεΓ νά προχωρήσει κανείς σέ ταυτόσημες μορφές δράσης.

Μά καί σ’ αύτό του τδ κείμενο δ Μπάουερ δέν παραδόθηκε σέ αύταπάτες σέ σχέση μέ τή μορφή κυριαρχίας καί τήν πιθανή Εξέ­λιξη τοΰ σοβιετικού συστήματος. Ε ξήγησε πώς ή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου στή Ρωσία στηρίζεται δχι μόνο στόν «άπροκάλυ- πτο βιασμό» τής κεφαλαιοκρατίας, Αλλά σέ μεγαλύτερο Ακόμα βαθ­μό στή «σκεπασμένη Αποστέρηση τών δικαιωμάτων τής Αγροτιάς»,’* πού ή βουλιμία της γ ιά τή γή χρησιμοποιήθηκε γ ιά νά τή θέσει στήν ύπηρεσία μιάς ξένης κι άργότερα μισητής πολιτικής Επιδίω­ξης. *0 Μπάουερ πρόβλεψε Επίσης πώς ή δικτατορία τοΰ προλε­ταριάτου θά γινότανε μιά γραφειοκρατική δικτατορία. «Ή προλί-

ταριακή βάση Απειλείται άπδ τδν κίνδυνο νά γίνει πάρα πολύ Ανί­σχυρη Απέναντι στδ μηχανισμό κυριαρχίας πού οίκοδομεΐται πά­νω της. Στδ βαθμδ πού θά συμβαίνει κάτι τέτοιο, τδ προλεταριάτο θά χάνει τή δύναμη νά διευθύνει καί νά έλέγχει τδ μηχανισμδ κυριαρχίας πού τδ Γδιο δημιουργεί. Ή δργάνωση τής σοβιετικής γραφειοκρατίας καί τοϋ κόκκινου στρατού Αρχίζει νά άνεξαρτητο- ποιεΐται, νά Αποδεσμεύεται άπδ τήν προλεταριακή μήτρα. Ά ν καί Απειλεί νά γίνει μιά Ανεξάρτητη καί πάνω άπδ τάξεις δύναμη, πού μόνο κατά τήν Ιδέα Αντιπροσωπεύει τδ προλεταριάτο, ένώ στήν πραγματικότητα Ασκεί τή δεσποτική της έξουσία δχι μόνο πάνω στήν κεφαλαιοκρατία καί τήν Αγροτιά, Αλλά καί στήν ίδια τή μάζα τών προλετάριων».71 Στή συνέχεια σκιτσάρησε τήν Ιδέα I- νδς «δεσποτικού σοσιαλισμού» μέ τήν δποία, μέ τδν δρο σοσιαλι­σμός Ιξέφραζε τήν έπιδοκιμασία του γ ιά τδ μπολσεβικικδ πείρα­μα καί μέ τήν Αξιολόγηση αύτοϋ τού σοσιαλισ|ΐοΰ σάν δεσποτικού τήν έπιφύλαξη του Απέναντι στίς προσπάθειες τών μπολσεβίκων: «Ή Απεριόριστη παντοδυναμία ένδς κράτους πού κυριαρχείται ά­πδ μιά μειοψηφία τοΰ προλεταριάτου — πού καί τδ Γδιο είναι μιά μικρή μειοψηφία τοΰ σοβιετικού πληθυσμού — βάζει τή σφραγί­δα της στδ ρωσικδ σοσιαλισμό. Αύτδ πού γεννιέται έκεΤ πέρα εί­ναι μιά σοσιαλιστική κοινωνία, γ ιατί ή σοβιετική έξουσία άπέσπα- σε άπδ τούς καπιταλιστές τά μέσα έργασίας, Απελευθέρωσε τδ προ­τσές τής έργασίας άπδ τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου, άφαίρεσε άπδ τούς καπιταλιστές τδ δικαίωμα νά διαθέτουν τδ είσόδημα τοϋ κεφαλαίου. Έ σοβιετική έξουσία, πού διαθέτει τΙς έργατικές δυ­νάμεις καί τά μέσα έργασίας τής χώρας σύμφωνα μέ τδ σχέδιο, δργανώνει μιά προγραμματισμένη καί άμεση κατανομή τοΰ προϊ­όντος τής έργασίας. Ά λλά , άν καί αύτδ είναι σοσιαλισμός, είναι ώστόσο Ινας σοσιαλισμός διαφορετικής μορφής, Ινας δεσποτικδς σ οσ ια λ ισ μ ός»Μ έ τή σολωμόντεια αύτή κρίση, πού άντίθετα άπδ τδν Κάουτσκυ θεωροϋσε πώς ήταν δυνατό νά συμβιβαστούν δ σο­σιαλισμός καί ή διεύθυνση τής μάζας σάμπως νά έπρόκειτο γ ιά μάζα «Ανήλικων», άπέκρουσε δ Μπάουερ τΙς άντιρρήσεις τοΰ Κ ά­ουτσκυ, πού καί γ ι’ αύτδν ήταν ύποχρεωτικές πρίν άπό λίγο και­ρό, καί ύπέδειξε πώς άκόμα καί ο! άρχές τής δημοκρατίας δέν εί­ναι αΙώνιες Αλήθειες. «Καί ή δημοκρατία είναι προϊόν τής Εξέλι­ξης, μιά φάση στήν πορεία τής έξέλιξης. Ή δημοκρατία είναι δυνατό νά πραγματοποιηθεί μόνο σέ δρισμένη βαθμίδα άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, τών ταξικών άγώνων, τής πολιτικής ώριμότητας τών μαζών. Ό π ο υ δέν ύπάρχουν αΰτές ot προϋποθέ­σεις ό δεσποτισμδς μιάς προοδευτικής μειοψηφίας είναι μιά μετα­βατική Αναγκαιότητα. Ινα Απαραίτητο προσωρινά έργαλεΐο τής Ιστορικής προόδου».** Ά ντΙς άπδ τήν Ελλειψη τών προϋποθέσεων

90

γιά τή δημοκρατία νά καταλήξει στδ συμπέρασμα πώς δέν ύπάρ- χουν οί προϋποθέσεις καί γ ιά τδν Εμφυτευόμενο στήν περιοχή τής οικονομίας σοσιαλισμό, ό Μπάουερ προσπάθησε μέ τή βοήθεια μαρ­ξιστικών κατηγοριών νά κάνει Ινα περίπλοκο κατασκεύασμα πού δφειλε νά δικαιολογήσει τήν μπολσεβικική δικτατορία μπροστά στδ Φόρουμ τοϋ άπαιτητικοϋ συστήματος.

Φυσικδ ήτανε νά κληθεί καί ή γαλλική έπανάσταση νά προσ­φέρει τήν άμφισβητήσιμη καί άμφίβολη άναλογία της στήν προσ­πάθεια νά δικαολογηθεΐ ό μπολσεβικισμός. «Ή Ρωσία βρίσκεται σήμερα στήν κατάσταση τής μεγάλης γαλλικής έπανάστασης. Τδ προλεταριάτο σάν πρόμαχος 8λου τοϋ Εργαζόμενου λαοϋ μπορε! νά έγκαθιδρύσει αύτοϋ τή δικτατορία του στδ κράτος. Λύτοϋ (στή Ρ ω σ ία), ή δικτατορία μι&ς μικρής μειοψηφίας πάνω σ’ δλο τδ λαδ είναι μιά Ιστορική άναγκαιότητα. δπως καί στή Γαλλία τήν έπο- χή τής Συμβατικής. ’Αντίθετα ot χώρες τής κεντρικής καί δυτι­κής Εύρώπης, δπου δ φεουδαρχισμδς Ιχε ι συντρίβει άπδ προηγού­μενες έπαναστάσεις, βρίσκονται στήν κατάσταση τής γαλλικής Ε­πανάστασης τοϋ 1848. ’Εδώ τδ προλεταριάτο θά μπορεί νά Επι­βάλλει τήν κυριαρχία του δταν θά είναι μόνο του άρκετά Ισχυρό, δταν δηλαδή θά είναι σέ θέση νά έπιβληθεΐ δχι μόνο στήν κεφα- λαιοκρατία, άλλά καί στίς πλατιές μάζες τοϋ Εργαζόμενου λαοϋ καί πρώτ’ άπ’ δλα στούς άγρότες καί μικροαστούς. Ό μ ω ς τδ προ­λεταριάτο θά είναι ίκανδ γ ιά Ενα τέτοιο Εγχείρημα, δταν τδ ϊδιο θά άποτελεΤ τήν κύρια μάζα τοϋ Εθνους».’* Ή άναλογία λοιπδν τοϋ Μπάουερ στδ παράξενα θελκτικδ γιά τήν Ιστορία καί τδ μαρ- ξισμδ συμπέρασμα δτι τδ προλεταριάτο βρίσκει καλύτερες προϋπο­θέσεις γ ιά τήν κατάχτηση καί διατήρηση τής έξουσίας έκεϊ πού είναι λιγότερο καί πιδ άδύνατα άναπτυγμένο, παρά Εκεί πού είναι κιόλας πολύ κοντά νά γίνει πλειοψηφία τοϋ πληθυσμοϋ. Γιά νά Υποστηρίξει αύτή του τήν Εκτίμηση δ Μπάουερ Επικαλείται τΙς Ελπίδες πού δ Μάρξ έξέφρασε στδ IV άπόσπασμα τού Κομμουνι­στικού Μανιφέστου, πώς ή άστική έπανάσταση στή Γερμανία μπο- ρεί νά μετατραπε! σέ προλεταριακή. «Αύτδ πού τότε οί Μάρξ καί "Ενγκελς Ελπιζαν γ ιά τή Γερμανία πραγματοποιήθηκε σήμερα στήν πράξη στή Ρωσία. Ή πορεία τής ρωσικής Επανάστασης Επιβε­βαίωσε τή μεγαλοφυία τής μαρξιστικής άντίληψης τού 1848».” Μ* αύτδ τδ Επιχείρημα λοιπδν δ Μπάουερ βρήκε μιά γνήσια μαρ­ξιστική λαβή γ ιά νά Ενσωματώσει στδ σύστημα, στδ δποΐο δπωσδή- ποτε άντίφασκε, τήν Εξέλιξη Εκείνη πού σάν σύγχρονος της δέν τή θεωρούσε δυνατή καί. μαζί μέ τδν Κάουτσκυ, τήν καταδίκασε μετά τήν πραγματοποίηση της σάν σφάλμα. Ό Μπάουερ μετέφερε τις προσδοκίες τοϋ Μάρξ άπδ τή Γερμανία τοϋ 1848 στή Ρωσία τοϋ 1917' άπδ τήν 4ποψη τοϋ μαρξισμού μιά πολύ Επικίνδυνη Ε­

91

πιχείρηση πού άγνοοΟσε γενναιόδωρα τις μεγάλες διαφορές τδν ιστορικών προϋποθέσεων.

Ή αίσιοδοξία τοϋ Μπάουερ θεμελιωνότανε στή βεβαιότητα, πού τήν έξέφρασε κιόλας στήν μπροσούρα του «Μπολσεβικισμός ή σο­σιαλδημοκρατία», πώς ή δικτατορία δέν ήταν παρά μιά μεταβα­τική κατάσταση πρός τή δημοκρατία, δτι λίγο - λίγο θά γινόταν περιττή καί θά καταργοΰνταν. «Ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου στή Ρωσία δέν άποτελεϊ ξεπέρασμα τής δημοκρατίας, άλλά μιά φάση στήν έξέλιξη πρός τή δημοκρατία. Ό δεσποτισμός Εχει τήν ιστορική Αποστολή νά βγάλει τΙς Αγροτικές μάζες τοϋ ρωσικοϋ λαοϋ Από τή βαρβαρότητα στήν όποία τΙς κρατοϋσε δ τσαρικός δε- σποτισμός καί Ετσι νά δημιουργήσει τΙς προϋποθέσεις γ ιά τή δη­μοκρατία στή Ρωσία. Λοιπόν ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου δέν είναι, δπως δέχεται Αλλωστε καί ή θεωρία τοϋ μπολσεβικισμοΰ, ή τελική, ή δριστική μορφή τοϋ ρωσικοϋ κράτους πού θά διατηρηθεί μέχρι νά άπονεκρωθεΐ γενικά τό κράτος, άλλά άντίθετα μιά με­ταβατική φάση τής ρωσικής έξέλιξης πού θά βαστάξει δσο χρειά­ζεται γ ιά νά γίνουν οί μάζες τοΰ ρωσικοϋ λαοΰ ώριμες γ ιά τό δη- |ΐοκρατικό κράτος».” Καί γ ιά νά δικαιολογήσει τήν αισιοδοξία του, δέχτηκε σάν άναπόφευκτη μιά άκόμα παρέκκλιση Απ’ τό μαρ­ξιστικό σχήμα Εξέλιξης: Έ νώ κατά τόν Μάρξ ή δικτατορία τοΟ προλεταριάτου κληρονομεί τήν τυπική δημοκρατία καί τή μετα­βιβάζει στήν κομμουνιστική κοινωνία, στόν Μπάουερ ή δικτατο­ρία αύτή παίζει τό ρόλο ένός έκπαιδευτικοΰ πειρΑματος πού θά κάνει ώριμες τΙς μΑζες γ ιά μιά κατάσταση πού ή δπαρξη της θά άποτελοϋσε τήν προϋπόθεση γ ιά τή δικτατορία τοΰ προλεταριά­του σέ μιά χώρα Απαλλαγμένη Από τήν καθυστέρηση. Μέ τή θέση του αύτή δ ΜπΑουερ βρέθηκε σέ δμοφωνία μέ τδν Λένιν, πού δέν έννοοΰσε τή δικτατορία σάν Αποτέλεσμα τών συμπαθειών τής πλειο­ψηφίας τών έργαζομένων, Αλλά σάν βάση γ ιά τήν κατάκτηση αύ­τής τής πλειοψηφίας καί τών συμπαθειών της. «Τό προλεταριάτο όφείλει νά άνατρέψει πρώτα τήν κεφαλαιοκρατία καί ύστερα νά μεταχειριστεί αύτή τήν έξουσία, δηλαδή τή δικτατορία τοΰ προλε­ταριάτου, σάν δργανο γ ιά νά κερδίσει γ ιά λογαριασμό του τΙς συμ­πάθειες τή πλειοψηφίας τών Εργαζομένων»." Ά κόμα καί τδ 1920 δ Μπάουερ συμμεριζόταν τήν αύταπάτη τοΰ Λένιν δτι θά πραγμα­τοποιηθεί ή προλεταριακή έπανάσταση καί στή Δόση καί δτι κα­τά συνέπεια ήτανε δικαιολογημένη αύτή ή έκπαιδευτική δικτατο­ρία τών μπολσεβίκων. «Στή Ρωσία, δηλαδή πάνω στή βάση ένός μισοφεουδαρχικοϋ άκόμα πολιτιστικοΰ ίπ ιπέδου τών λαϊκών μα­ζών, ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί μόνο σάν δεσποτικός σοσιαλισμός. Στή βιομηχανική δύση, δηλαδή πάνω σέ άσύγκριτα ύψηλότερο πολιτιστικό έπίπεδο τών μαζών,

ή κυριαρχία τοΟ προλεταριάτου θά βρει τήν πραγμάτωση της στή δημοκρατική αύτοδιοίκηση δλων τών κλάδων παραγωγής καί κα­τανομής τών άγαθών. Ή εφήμερη κυριαρχία τοΰ βιομηχανικού σοσιαλισμού στήν άγροτική Ρωσία δέν είναι παρά μόνο τδ φωτει­νό σήμα που καλεΐ τδ προλεταριάτο τής βιομηχανικής Δόσης στδν άγώνα. Ή διαρκής κυριαρχία τοΰ βιομηχανικού σοσιαλισμού θά στερεωθεί μόνο μέ τήν κατάκτηση τής έξουσίας άπ’ τδ προλετα­ριάτο τής βιομηχανικής Δύσης».7' Ωστόσο, έπειδή δ Μπάουερ ά- πέφευγε νά βγάλει άπ’ αύτή τήν έπιδοκιμασία τής έπανάστασης τά πρακτικά συμπεράσματα γ ιά τή βιομηχανική δύση, μάλιστα ή Ανάλυση καί ή πολιτική του άποτελοΰνταν άπδ φανερή άρνηση παρόμοιων έλπίδων, ή έπαναστατική του διαβεβαίωση είχε μόνο τήν άξια ρητορικοΰ σχήματος πού άπλώς προσθετόταν στή συνολι­κή είκόνα μιας πολιτικής, πού καλλιεργούσε τήν έπαναστατική φράση ένώ στήν πραγματικότητα δέ θεωρούσε δοσμένες στή Δύση τίς έπαναστατικές δυνατότητες.

Ά ν δ Μπάουερ είχε ύποστηρίξει τή δυνατότητα νά οίκοδομη- θεϊ δ σοσιαλισμός δίχως δημοκρατία καί κάτω άπδ συνθήκες άνω- ριμότητας, θά ήταν ύποχρεωμένος νά δικαιολογήσει — μέ τή βοή­θεια ένδς μαρξιστικού σοφίσματος — τήν περιφρόνηση θεμελιακών νόμων τοΰ κλασικού μαρξισμού. Σέ μιά τέτοια περίπτωση θά έ­πρεπε νά έφαρμόσει καί γ ιά τήν παραπέρα έξέλιξη τοΰ σοβιετικού συστήματος τδν τραυματισμένο καί ταυτόχρονα έπιβεβαιωμένο ά­πδ τδ δεσποτικδ σοσιαλισμό μαρξισμό. Τότε ή νέα οικονομική πο­λιτική μέ τή μερική έπάνοδο στήν οικονομία τής άγορ&ς καί στήν έπιχειρηματική πρωτοβουλία θά τοΰ φαινότανε νίκη τής «περι- φρονημένης άντικεμενικής έπίδρασης σέ βάρος τών ύποκειμενικών σκοπών τή δικτατορίας»,7* δίχως γενικά νά έξηγείται άρκετά, γ ια ­τί κάτω άπ’ αύτούς τούς δρους θά έπρεπε νά πραγματοποιηθεί ή έγκαθίδρυση ένδς' παρόμοιου δεσποτικοΰ σοσιαλισμού. Τδ «εύτυχές άμάρτημα» (felix culpa) τής άπόκλισης άπδ τήν εύθεία πορεία παύ καθόριζε τδ μαρξιστικό σχήμα δέν μπορούσε νά μείνει δί­χως άρνητικές συνέπειες πού νά έπιβεβαιώνουν τδ σχήμα, άλλά ούτε καί νά βλάψει τδ γενικδ πλάνο τής κοινωνικής έξέλιξης, μά­λιστα δούλευε έστω κι άπδ πλάγιους δρόμους γ ι’ αύτή.

ΟΕ άναλύσεις τού Μπάουερ ξαναδόθηκαν μέ τόσες λεπτομέρειες γιατί προδίνουν χειροπιαστά καί κατά τρόπο Ιδανικδ τήν προσπά­θεια νά άντικειμενικοποιηθεΐ, νά έξαφανιστεί καί νά καθιερωθεί σάν άπλή έτυμολόγηση άπδ μιά κατάσταση δ άποφασιστικδς πα ­ράγοντας άπόφαση, πού στήν πραγματικότητα δέν ήτανε ή μο­ναδική δυνατότητα άντίδρασης, άλλά μιά άπό τΙς πολλές δυνατές άντιδράσεις στούς άντικειμενικούς δρους τού ρωσικού περιβάλλον­τος. Ό τ α ν 6 Λούκατς λέγει πώς δέ δόθηκε καί δέν πρόκειται νά

93

δοθεί ποτέ μιά κατάσταση, δπου τά γεγονότα νά μιλούν μονοσή­μαντα γ ι’ αύτή ή έκείνη τήν κατεύθυνση δράσης, δ Ισχυρισμός αυτός άφορδ κυρίως τήν πριν άπδ τήν όχτωβριανή έπανάσταση κατάσταση. Ά λ λά άκριβώς αύτή τήν έπιδεκτικότητα τών άντι- κειμενικών δρων, αύτή τή δυνατότητα γ ιά διάφορες λύσει'ς, πού νά δικαιολογούνται έξίσου καλά άπδ τδ μαρξισμό, δέ θέλουν νά παραδεχτούν οδτε ot θεωρητικοί πού δικαιολογούν άμεσα τήν έ­πανάσταση, οδτε έκεΐνοι πού άπλώς τή σκέφτονται. Ή δμολογία αύτή θά περιείχε τήν άναγνώριση έκείνου τού παράγοντα πού ά-Ν σχετα σέ ποιές άποφάσεις καταλήγουν θά ήθελαν νά τόν άποδώ- σουν στδν αντικειμενικό κόσμο. Γιατί ή άναγνώριση τής δύναμης τού Υποκειμενικού παράγοντα νά κάνει έπιλογή άνάμεσα στίς διά-

/ φορές δυνατότητες πού δημιουργεί άλλά δέν αίτιοκρατεΐ τό άν- ίτικείνο, θά άφαιροϋσε άπδ τήν άπαίτηση τής ένότητας θεωρίας1 καί πράξης τδν καθοδηγητικδ ρόλο στή μαρξιστική θεωρία καϊ έτσι θά έξέθετε στή σχετικοποίηση καί τή δική της έπιδοκιμαστι- κή ή έπικριτική στάση, πράγμα πού θέλουν νά τδ άποφύγουν προσφεύγοντες στή μαρξιστική θεωρία.

Ωστόσο στό παράδειγμα τών διαφορετικών άπόψεων πού δόθη­καν άπδ έξέχοντες μαρξιστές θεωρητικούς γ ιά τήν κατάταξη τού Ιδιου Ιστορικού φαινομένου στδ κοινό σύστημα άναφορδς γίνεται φανερό δτι τό μόνο πού κατάφερε ή έρμηνεία του ήταν νά τροπο­ποιήσει μιά αύταπάτη καί νά προσαρμοστεί στίς άνάγκες τής δι­κής τους δράσης, τήν αύταπάτη πώς μπορούν μέ τή βοήθεια τής θεωρίας νά άποσπάσουν μιά μονοσήμαντη όδηγία γ ιά τό ξεπέρα­σμα αύτής τής κατάστασης καί Ινα άκαταμάχητο στήριγμα πού νά άφαιρεί άπό τά πρόσωπα πού δρούν τήν εύθύνη καί τούς κιν­δύνους τής δράσης, θ ά ήταν άσκοπο νά έπιχειρηθεΐ νά δοθεί ά- πάντηση στό έρώτημα άν ή λενινιστική ή ή καουτσκική ή ή μπα- ουερική παραλλαγή έρμηνείας τού μαρξισμού είναι ή άληθινά μαρ­ξιστική. Πολύ πιό διδακτικό είναι νά δεχτούμε δτι τόσο στήν περί­πτωση πού άπολογοΰνται αύτοί πού δρούν, δσο καί στήν περίπτω­ση πού κάνουν κριτική αύτοί πού κυττούν άπό μακριά, αύτό πού στήν πραγματικότητα συμβαίνει είναι πώς στολίζονται μαρξιστι­κά Ορισμένες θελήσεις καί συμφέροντα, παρά τδ άντίθετο, δτι δη­λαδή ώριμάζει άνάλογα ή ένδοσκόπηση στή μαρξιστική θεωρία καί δδηγεί στή σωστή συμπεριφορά κατά τή συγκεκριμένη άντί- δραση. ’Επειδή στήν πραγματικότητα ή γνώση μόνο μδς διευκο­λύνει στήν παρατήρηση τών συναρτήσεων τών συνθηκών, άλλά δέ μάς άπαλλάσσει άπδ τήν άνάγκη νά κρίνουμε ύπέρ μι&ς δυ­νατότητας, πού κατόπιν θά καθοριστεί άπό άλλα στοιχεία καί θά έκδηλωθεί έλεύθερα, δέν είναι παρά μιά σύντομη περιγραφή τού αΐτιολογικοΰ προτσές ή, τό πιό πιθανό, τό ιδεολογικό άναποδογύ-

94

ρισμα στό Αντίθετό του μέ σκοπό νά παρουσιαστεί ή δική μας ή ή ξένη δράση άπλώς σάν κάρπωση καί μετασχηματισμός μιάς γνώ­σης, Αντί νά περιγράφει έμπειρικά σάν χύσιμο μιάς δρισμένης θέ­λησης σέ μιά δρισμένη μορφή γνώσης. Καί δμως σχεδόν δλοι οΐ μαρξιστές θεωρητικοί προσπάθησαν νά συσκοτίσουν τήν άληθινή αίτιοκρατική συνάρτηση, που θά τούς άφαιροΟσε Ινα άπό τά σπου­δαιότερα στηρίγματα τής δράσης τους καϊ θά στέρευε μιά πηγή χειραγώγησης καί προτίμησαν — δπως στήν περίπτωση τοϋ *Οτ- το Μπάουερ — νά καταφύγουν σέ σπασμωδικά κατασκευάσματα γ ιά νά μήν ύποχρεωθοΰν νά καταλήξουν στήν άναγνώριση τής Α- νεξαρτησίας έκείνου τοϋ παράγοντα πού δέ θέλουν νά άποσπάσουν άπό τόν Ιδεολογικό κατευθυντικό μηχανισμό. Ή άπάρνηση ένός ντετερμνισμοϋ πού θεωροϋσε τήν ίσαμε ένα δρισμένο έπίπεδο άνά­πτυξη τών Αντικειμενικών παραγωγικών δυνάμεων μέσα στά πλαί­σια όρισμένου κοινωνικοϋ μετασχηματισμού σάν ύποχρεωτική Α­παίτηση γιά τήν έπανάσταση μι&ς τάξης, δηλαδή σάν άπαίτηση καί γ ιά τήν προλεταριακή έπανάσταση, άπάρνηση πού πρακτικά όλοκληρώθηκε μέ τήν όχτωβριανή έπανάσταση, στολίστηκε κατά κανόνα μέ τή μαρξιστική ορολογία καί δέν δμολογήθηκε άνοιχτά παρά μόνο άπό τόν Τρότσκυ σέ μιά συνοπτική άναδρομική θεώρη­ση τών γεγονότων. «Ά λλά ή μέρα καί ή ώρα, δηλαδή τό πότε θά περάσει ή έξουσία στά χέρια τΐ)ς έργατικής τάξης δέν έξαρτδται άμεσα Απ’ τό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνΑμεων, Αλλά Από τΐς συνθήκες τοϋ ταξικού άγώνα, άπό τή διεθνική κατάσταση καί τέ­λος άπό μιά σειρά Υποκειμενικά στοιχεία, τήν παράδοση, τήν πρω­τοβουλία καί τή διΑθεση γιά Αγώνα».'4

Πλησιέστερα στήν Αλήθεια, πού δλοι Απέφυγαν μέ φόβο, ϊφτα- σε δ Ιτα λ ός μαρξιστής θεωρητικός Άντόνιο ΓκρΑμσι, πού έγρα­φε τόν Νοέμβρη τοΰ 1917 γ ιά τήν όχτωβριανή έπανάσταση: «Ή έπανάσταση τών μπολσεβίκων είναι περισσότερο άποτέλεσμα Ιδεο­λογιών παρά παραγόντων. (Γι’ αύτό βασικά δέν είναι σπουδαίο νά ξέρουμε γ ι’ αύτή περισσότερα άπ’ δσα ξέρουμε κιόλας). Είναι ή έπανάσταση ένάντια στό «Κεφάλαιο» τοϋ Κάρλ Μάρξ. Στή Ρω ­σία τό «Κεφάλαιο» τοϋ Μάρξ ήταν περισσότερο βιβλίο τής κεφα- λαιοκρατίας καί λιγότερο τών προλετάριων. Ή τα ν ή κριτική έκ­φραση τής μοιραίας άναγκαιότητας πώς στή Ρωσία θά άναπτυσ- σόταν Ινας καπιταλισμός, πώς θ’ Αρχιζε μιά κεφαλαιοκρατική έ- ποχή, πώς θά γεννιόταν Ινας πολιτισμός δυτικοϋ τύπου πρίν γενι­κά τό προλεταριάτο μπορέσει νά σκεφτεϊ τΙς άπαιτήσεις του σάν τάξη, μιά έξέγερση, τήν έπανάσταση του. Τ ά γεγονότα έσπασαν τό κριτικό σχήμα μίσα στό όποιο θά ίπρεπε, σύμφωνα μέ τούς κα­νόνες τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοϋ, νά διαδραματιστεί ή ιστορία τής Ρω­σίας. Οί μπολσεβίκοι διαψεύδουν τόν Κάρλ Μάρξ. Μέ τήν Από­

δειξη τής συγκεκριμένης δράσης Ισχυρίζονται δτι ot κανόνες τοΟ Ιστορικού όλισμοΰ δέν είναι τόσο άκαμπτοι δσο θά μπορούσε νά νο­μίσει ή νόμισε κανείς».*1 ΕΓναι ένδιαφέρον δτι δ Γκράμσι, πού I- φτασε στήν άνοιχτή δμολογία πώς πρόκειται γ ιά έπανάσταση έ- νάντια στδ «Κεφάλαιο» τού Μάρξ, άλλά έξβτίμησε διαφορετικά ά­πδ τόν Κάουτσκυ αύτή τήν παρέκκλιση άπ’ τδ μαρξιστικό σχήμα, λέγει άπδ τό Ινα μέρος δτι ή έπανάσταση τών μπολσεβίκων προήλ­θε περισσότερο άπδ Ιδεολογίες παρά άπδ παράγοντες καί άπό τό άλλο δτι τά γεγονότα ξεπέρασαν τΙς Ιδεολογίες. Αύτή ή φαινομε­νική άντίφαση λύνεται δταν άπδ τή συνάρτηση τών δσων λέγει δ Γκράμσι φτάνουμε στδ συμπέρασμα δτι στήν πρώτη περίπτωση μέ τδν δρο ιδεολογίες έννοεϊ τδν έκτιμούμενο θετικά ύποκειμενικό πα­ράγοντα πού έναντιώνεται στό βάρος τών άπλών γεγονότων, στή δεύτερη τδ έκτιμούμενο άρνητικά μαρξιστικό τυπικό καί μέ τόν δρο γεγονότα, στήν πρώτη περίπτωση τούς δρους τοΰ έξωτερικού κόσμου, δηλαδή τούς παράγοντες πού δέν Ιχουν Ερθει άκόμα σ’ έ- παφή μέ τή δημιουργική έπαναστατική ένεργητικότητα καί στή δεύτερη τήν ένεργητικότητα τού άνθρώπου πού είναι τδ πιό σπου­δαίο γεγονός.

Στή συνέχεια τών παραπάνω δ Γκράμσι έπικαλεΐται άντί γ ιά τόν Μάρξ τοΰ συστήματος, τόν Μάρξ τοϋ έπαναστατικού ένθουσια- σμοΰ. «Κι ώστόσο καί σ’ αύτά έπίσης τά γεγονότα ύπάρχβι κάτι τό μοιραίο καί δταν άκόμα ot μπολσεβίκοι άμφισβητούν μερικές φράσεις τοΰ «Κεφαλαίου», δέ διαψεύδουν τή ζωντανή σκέψη πού ύπάρχει σ’ αύτό. Δέν είναι μαρξιστές, αύτό είναι δλο. Δέν Εστη­σαν πάνω στδ Εργο τοΰ δασκάλου μιά έπιφανειακή θεωρία άπδ δογματικούς Ισχυρισμούς πού δέν έπιδέχονται άμφισβήτηση. Ζούν τή μαρξιστική σκέψη, μιά σκέψη πού δέν πεθαίνει, πού είναι ή συνέχεια τής ιταλικής καί γερμανικής Ιδεαλιστικής σκέψης, ή δ­ποία στόν Μάρξ καλύφτηκε μ ϊ μιά ίδεαλιστική καί θετικιστική κρούστα. Ή σκέψη αύτή άναγνωρίζει σάν κύριο παράγοντα τής ιστορίας δχι τά δυσκολοχώνευτα οικονομικά γεγονότα, παρά τόν άνθρωπο, τήν κοινωνία τών άνθρώπων, τούς άνθρώπους πού πλη­σιάζουν ό Ινας τόν άλλον, καταλαβαίνονται μεταξύ τους καί μέ μέ­σο αύτές τΙς έπαφές (πολιτισμός) ά ν α π τ ό σ σ ο υ ν μ ι ά ό μ α δ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή θ έ λ η σ η , σ υ ν ε ι δ η ­τ ο π ο ι ο ύ ν τ ά ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά γ ε γ ο ν ό τ α , τ ά κ ρ ί ν ο υ ν κ α ί τ ά π ρ ο σ α ρ μ ό ζ ο υ ν σ τ ή θ έ ­λ η σ η τ ο υ ς , μ έ χ ρ ι π ο ύ α ύ τ ή ή θ έ λ η σ η γ ί ν ε τ α ι κ ι ν η τ ή ρ ι α δ ύ ν α μ η τ ή ς κ ο ι ν ω ­ν ί α ς , δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ε ι τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η ­τ α ή δ π ο ί α ζ ε Τ , κ ι ν ε ί τ α ι κ α ί ά π ο κ τ ά τ δ χ α ρ α κ τ ή ρ α μ ι α ς χ θ ό ν ι α ς ΰ λ η ς , π ο ύ

96

μ π ο ρ ε ί ν ά δ ι α μ ο ρ φ ω θ ε ί μ έ τ ό ν τ ρ ό π ο κ α I σ τ ή ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η π ο ύ ά ρ έ σ ε ι σ τ ή θ έ λ η σ η » " (Υπογραμμισμένο άπ’ τδ συγγραφέα).

Μέ τήν έρμηνεία του αύτή δ Γκράμσι προχώρησε πολύ πιδ πέ­ρα άπδ τήν δμολογημένη αύτογνωαία τών μπολσεβίκων καί πρό­βαλε στήν έπιφάνεια έκεΐνον τδ παράγοντα πού δ Κάρλ Κάουτσκυ δίχιος νά παρακολουθήσει τΙς μαρξιστικές του ρίζες συκοφάντησε σάν πλάνη, τδν παράγοντα πού άλλοι κριτικοί έξαφάνισαν έντε- λώς: τδν Υποκειμενικό παράγοντα πού σάν «θέληση» ϊχ ε ι μιά σχε­τική αύθυπαρξία καί μπορεί νά άντιπαραβληθεΐ στά γεγονότα σάν ισότιμο μέγεθος πού δέν άνάγεται σ’ αύτά. "Αν οΐ ντετερμινιστές μποροΟν νά έπικαλοΟνται τή σιδερένια κανονικότητα τής περιοδο- λογημένης άπ’ τδν ϊδιο τδν Μάρξ ιστορικής πορείας, μπορεί έπί- σης νά προβληθεί σ’ αύτή τή μηχανιστική έρμηνεία τοϋ μαρξι- σμοϋ ή φράση τοϋ Μάρξ: «’Α π’ δλα τά έργαλεΐα παραγωγής ή μεγαλύτερη παραγω γική δύναμη είναι ή ίδια ή έπαναστατική τάξη»."

Ή όχτωβριανή έπανάσταση προβάλλει δχι μόνο τδ πρόβλημα τής σχετικής αύθυπαρξίας τοϋ Υποκειμενικού παράγοντα πού θέ­τει ύπδ άμφισβήτηση τήν παραδοσιακή μαρξιστική αύτογνωσία, άλλά σέ συνάρτηση μ’ αύτδ καί τδ πρόβλημα δτι, στήν περίπτωση τών μπολσεβίκων, αύτδς δ Υποκειμενικός παράγοντας δέν περιλα­βαίνει μόνο τήν έπαναστατική θέληση μι&ς τάξης, άλλά καταλή­γει σέ μιά Ιστορική προσωπικότητα, πού ή παρεμβολή της στά γ ε ­γονότα δέν είχε μικρή σημασία γ ιά τήν έπιτυχία τής Επαναστα­τικής Υπόθεσης στή Ρωσία. Ό σ ο κι άν ή λατρεία τοϋ προσώπου Λένιν άντιφάσκει στδν Ιστορικό Υλισμό, πού τοποθετεί τδ κέντρο βάρους τής ιστορίας στούς κοινωνικούς σχηματισμούς κι δχι στίς προσωπικότητες, άποτελεΐ στήν ούσία Ινα φόρο στά γεγονότα πού δέν άντανακλώνται θεωρητικά κι ούτε έχουν έξαντληθεϊ στδ μαρ­ξιστικό σύστημα. Βέβαια άπό μιά πλευρά ή όχτωβριανή έπανά­σταση άντικειμενοποιεΐται σάν Ικφραση μι&ς Ιστορικής άναγκαιό- τητας, σύγχρονα δμως άναγνωρίζεται μέ άπειρο σεβασμό ή Εξο­χη σημασία τής προσωπικότητας τού Λένιν.

Είναι δύσκολο στόν άπροκατάληπτο παρατηρητή τών Ιστορικών γεγονότων πού δέν £χει δεσμευθεΐ μέ καμιά θεωρία τής ιστορίας νά βγάλει άπδ τδ μυαλό του τή συνεισφορά τού Λένιν στήν Ιστορι­κή έπιτυχία κι ώστόσο νά περιμένει τό Γδιο Ιστορικό άποτέλεσμα πού είναι γνωστό σ’ έμ&ς σάν έπιγόνους τής γνωστής ιστορικής έξέλιξης. Ot πραγματικότητες γύρω στά γεγονότα καί ή θέληση πού δδήγησε σ’ αύτά τά γεγονότα μιλούν μιά γλώσσα πού δέν ά- φήνει καμιά άμφιβολία γ ιά τήν έξοχη σημασία τοϋ Λένιν. Δ ίχως τήν άφιξη τού Λένιν στή Ρωσία, δίχως τϊς θέσεις τού ’Απρίλη μέ

7 07

τΐς όποΙες στήν άρχή αίφνηδιάστηκαν ot ίδιοι ot παλιοί μπολσεβί­κοι γ ιά νά συγκεντρωθούν έπειτα στό πλευρό του, κατά πάσα π ι· θανότητα ή ρωσική έπανάσταση θά προχωροΟσε μ’ έκείνη τή με­τριοπαθή σοσιαλιστική έννοια, πού άκόμα καί ή μπολσεβικική συν­διάσκεψη τής 29 τοϋ Μάρτη θεωροϋσε κατάλληλη γ ιά τήν περί­σταση. Μόνο ή στρατηγική μεγαλοφυία τοΟ Λένιν άντιλήφθηκ* καί έκμεταλλεύθηκε μέ σκληρή Αποφασιστικότητα τήν Ανεπανά­ληπτη δυνατότητα όλοκληρωτικής κατάληψης τής έξουσίας πού πρόσφερνε ή ΑστΑθεια τής κατάστασης έπειτα άπό τήν έπανάστα­ση τοΟ Φλεβάρη.

Καί ό Λέων Τρότσκυ, μολονότι δεμένος στόν Ιστορικό ύλισμό, ύποχρεώθηκε δχι μόνο νά ξεκόψει άπό τήν περιοδολόγηση τής Ι­στορικής πορείας πού πρόβλεψε ό Μάρξ, άλλά καί σχετικά μ’ ίνα τέτοιο ζήτημα πού πλησιάζει τόσο στενά τό σώμα τοϋ ίστορικοΟ ντετερμινισμού ύποχρεώθηκε νά κάνει μιά δμολογία πού έχει με­γάλες συνέπειες γ ιά τό σύστημα. Ά πό τήν Ιστορία τής «Ρωσικής έπανάστασης»** .τοϋ Τρότσκυ, πού συγκαταλέγεται στά κλασικά Ερ­γα τής ιστορικής καί άπομνημονευματικής φιλολογίας καί άπό τά βιογραφικά ύλικά πού παραθέτει γ ιά τόν Λένιν, βγαίνει δτι ή ό- χτωβριανή έπανάσταση, μέ τή γνωστή σέ μάς Ιστορική φυσιογνω­μία, δέ 'θ ά πραγματοποιούνταν δίχως τή δύναμη ύποβολής καί τήν Ικανότητα τύΰ Λένιν, δτι δηλαδή κι ό Γδιος ό Τρότσκυ, πού σάν στρατιωτικός ήγέτης καί όργανωτής τοΰ Κόκκινου Στρατού έχει δίχως άμφιβολία σημαντικό μερίδιο στήν έπιτυχία τής όχτωβρια- νής έπανάστασης, δέ θά ήτανε σέ θέση νά παρεμβάλει τίς Ικανό- τητές του σ’ έκεΐνο τό ρεύμα τών γεγονότων πού έξαπέλυσ» ή τι­τάνια θέληση τοΰ Λένιν. Ό Τρότσκυ δχι μόνο άπέδωσ· τόν όφει- λόμενο σεβασμό στή δυναμικότητα τοΰ Λένιν, 6 όποιος έπέβαλε τή θέληση του ένάντια στίς παραδοσιακές άπόψεις καί τήν Αντίστα­ση τοϋ στενοϋ κύκλου τής ήγεσίας, άλλά Αναπολώντας τά περα­σμένα φτάνει στό συμπέρασμα πώς ή χρονική στιγμή πού διαλέ- χτηκε άπό τόν Λένιν γ ιά τήν έξέγερση ήταν ή μοναδικά δυνατή. Ό τ α ν ό Τρότσκυ λέγει σχετικά: « Ά ν δέν παίρναμε τήν έξουσία τόν Ό χτώ βρη, δέ θά τήν παίρναμε ποτέ»,** γ ιά νά βρει κανείς π ι­θανό αύτό τό συμπέρασμα δέ χρειάζεται παρά νά θυμηθεί τόν έ- ξορκιστικό τόνο τοϋ γράμματος πού έστειλε ό Λένιν στά μέλη τής κεντρικής έπιτροπής στίς 24 τοϋ ’Οχτώβρη καί δτι στό γράμμα αύτό έξέφρασε τή γνώμη «πώς κάθε άναβολή τής έξέγερσης ση­μαίνει θάνατο καί δλα κρέμονται άπό μιά κλωστή».**.

Ό π ω ς δείχνει δηλαδή μιά πλησιέστερη έξέταση τών γεγονό­των ή ιστορική άναγκαιότητα τής δχτωβριανής έπανάστασης συνί- σταται στό δτι μιά όρισμένη προσωπικότητα σέ μιά όρισμένη κα­τάσταση έκμεταλλεύτηκε μιά όρισμένη κατάλληλη στιγμή γ ιά νά

98

Επιβάλει μιά πολιτική πού ή άναγκαιότητα της δένεΓχε συνειδη­τοποιηθεί ούτε άπό τό μεγαλύτερο μέρος τών όπαδών της. Ή ά- πόφαση τοϋ Λένιν παρουσιάζεται άπό τό Ενα μέρος ώς μεγαλοφυής συνδυασμός δλων τών δυνατοτήτων πού σάν λανθάνοντα στοιχεία ύπήρχαν μέσα στήν κατάσταση, άλλά κι άπό τό άλλο σάν μιά πρά­ξη βίας πού Επέβαλε στούς άντιστεκόμενους άντικειμενικούς δρους μιά λύση καθ’ έαυτό άπίθανη. Ή λύση πού Επειτα κατορθώθηκε στήν πράξη Εγινε πιθανή κι άκόμα πραγματική μόνο μέ τήν πα­ρεμβολή ένός ύποκειμνεικοϋ παράγοντα καί μόνο στήν Ενεργο­ποίηση αύτοΟ τοϋ παράγοντα όφείλουμε τό δτι, άναπολώντας τά γεγονότα τά βρίσκουμε λογικά καί άναγκαία. Πραγματικά αύτή ή προοπτική τοϋ χρόνου σκεπάζει τόν άποφασιστικό ρόλο πού παί­ζει ή άνθρώπινη θέληση, πού στή συγκεκριμένη αύτή περίπτωση Εκφράστηκε άπό Ενα πρόσωπο, καί Επιτρέπει τήν ύπϊθεση πώς καί δίχως τή μεσολάβηση τοϋ Λένιν τά γεγονότα θά Ιπαιρναν πε­ρίπου τήν Γδια κατεύθυνση. Έ τ σ ι λοιπόν σ’ Ενα τέτοιο τρόπο διείσ­δυσης στό Ιστορικό γεγονός προσθέτεται καί ή άντίληψη τής Ι­στορικής άναγκαιότητας, δίχως ώστόσο κατά τήν Εξέταση τοϋ ζη ­τήματος νά μπαίνει καί τό Ερώτημα, ποιοί είναι Επιτέλους ot πα­ράγοντες πού άποτελοϋν αύτή τήν άναγκαιότητα. Ή Εννοια τής Ιστορικής άναγκαιότητας πού μ’αύτή, σάν Ενα τελικό μέγεθος, Ε­νεργούν ot όπαδοί τοϋ (στορικοϋ ύλισμοϋ, άλλά καί ot όπαδοί άλ­λων ιστορικών άντιλήψεων, δέ μάς λέγει λοιπόν τίποτε πάνω σ’ αύτό, παρά μόνο περν& στή διαπίστωση πώς δτι συνέβη είχε Επαρ­κή αίτια μέσα στό Ιστορικό προτσές καί άφήνει άνοιχτό τό ζήτη­μα άπό τί άποτελοϋνται στίς λεπτομέρειες τους αύτά τά Επαρκή αίτια. Ή Εννοια τής Ιστορικής άναγκαιότητας πού συνδέεται μέ μιά μονόπλευρα άντικειμενιστική άντίληψη τοϋ ιστορικοϋ προτσές, άντιστρέφεται άπό μαρξιστικής πλευράς στίς λεπτομέρειες τοϋ Ι­στορικού προτσές μέ τρόπο πού νά τήν κάνει κατάλληλη γ ιά τΙς μορφές τής Ιστορικής πραγματικότητας πού Εχει νά Εξηγήσει.

Α κριβώ ς στήν περίπτωση τής δχτωβριανής Επανάστασης γ ιά τήν δποία κάνουμε λόγο, είναι άνάγκη νά συγκαλυφθεΐ τό πόσο λίγο δικαιώνεται ή περίφημη σχηματοποίηση τών γεγονότων, πού ώστόσο δφείλει νά Εξηγήσει. Γιατί άκόμα καί τά προφορικά σοφί­σματα καί ot τερμινολογικοΐ δρισμοί, πού στήν πραγματικότητα έρμηνεύονται λαθραία, άντί νά προσφέρουν μιά άνάλυση, δέν μπο­ρούν μέ μιά άκριβέστερη παρατήρηση νά Εξαπατήσουν κανέναν σχετικά μέ τό δτι ό αιτιώδης παράγοντας τής λενινιστικής σοφίας καί άποτελεσματικότητας, πού πρέπει νά διαλυθεί στήν ιστορική άναγκαιότητα, τό πολύ - πολύ κατασκευάζει δ Γδιος αύτή τήν ά­ναγκαιότητα. Βέβαια δέν ήταν άρκετή ή θέληση τοϋ Λένιν γ ιά νά φέρει τήν Ιστορική Επιτυχία. Ή θέληση αύτή μποροϋσε νά άπο-

κτήσει ύπόσταση μόνο μέσα σέ δρισμένα πλαίσια καί σέ σύμπραξη μέ δρισμένα περιστατικά, ένώ άντίθετα τά Γδια άντικειμενικά γ ε ­γονότα σέ σύμπραξη μέ τδ ίδιο ύποκειμενικδ έπαναστατικδ δυναμι­κό, στήν περίπτωση διαφορετικής διαμόρφωσης πρδς άλλη κατεύ­θυνση θά είχαν έπιτρέψει μιάν άλλη λύση. ΕΓναι δυνατδ νά έν- νοεϊ κανείς τή δράση τοϋ Λένιν σάν έκδήλωση τής Ιστορικής ά- ναγκαιότητας, δηλαδή νά ισχυρίζεται αύτδ πού πρέπει νά άπο- δείξει καί έτσι νά πραγματοποιεί μιά άνεπίτρεπτη προεξόφληση αύτοϋ πού μόνο μέ τή βοήθεια τοϋ ιστορικού ύλικοϋ πρέπει νά ά- ποδείχνεται, μόνο άν δέ θέλει νά τήν άποδεχτεΐ σάν αύτό πού έ- πιβάλλεται στδ νηφάλιο παρατηρητή τοϋ αίτιακοϋ μηχανισμού: δηλαδή σάν τδν άποφασιστικδ παράγοντα πού έδωσε στήν έξέλι­ξη, ή δποία καθ’ έαυτή άφηνε άνοιχτδ τδ δρόμο σέ διάφορες δυ­νατότητες, μιά δρισμένη κατεύθυνση καί πήρε μιά άπόφαση πού) δημιούργησε μιά άνέκλητη συνάρτηση δρων. Αύτή ή συνάρτηση διαφέρει έντελώς (toto coelo) άπδ τήν κατάσταση πού ύπήρχε πρίν άπό τήν παρεμβολή τής ένεργητικής δύναμης πού κινητο- ποιήθηκε άπό τδν Λένιν καί πού προήλθε άπό έκείνη μόνο γιατί ή άπόφαση πραγματοποιήθηκε στό χώρο καί τδ χρόνο. Ή άπόφα­ση αύτή στάθηκε καθοριστική γ ιά τδ μέλλον κι άκόμα σφράγισε καί τδ παρελθόν πού τδ παρουσίασε κάτω άπδ ϊνα έντελώς νέο φώς. Γιατί άπό τήν Ολοκλήρωση τής έπιτυχίας καί δστερα δλα τά στοιχεία τής λενινιστικής θεωρίας καί πράξης, πού άλλοιώς δέ θά ήταν περισσότερο ένδιαφέροντα άπδ πολλά άλλα, παρουσιάζον­ται στήν πορεία τής έξέλιξης σάν συλλογισμοί καί προθέσεις πού μας δδηγοΰν μέ έσωτερική συνέπεια στό γνωστό σέ μάς άποτέλε- σμα, ένώ στήν πραγματικότητα αύτδ τδ άποτέλεσμα είναι συνέ­πεια τής δράσης ένός άτόμου - έρμηνευτή, πού γνώριζε νά διαμορ­φώνει τήν πραγματικότητα μέ τόν τρόπο πού έπιθυμοΰσε καί νά μεταβάλλει τΙς άπλές δυνατότητες σέ δρους ot δποΐοι μαζί μέ τδν ύποκειμενικό έπαναστατικδ παράγοντα έπαρκοΰσαν γ ιά νά έξα- σφαλίσουν τήν ιστορική έπιτυχία. Ά ν δέν είχε παρεμβληθεί ή θέ­ληση τοϋ Λένιν στή συνάρτηση τών δρων, πού αύτός άπομόνωσε, ή γνωστή σέ μάς ιστορική έξέλιξη θά έμενε μιά άπλή καί έπι- πλέον άρκετά άπίθανη, άπδ τήν άποψη ένός πού είναι Εξω άπδ τά πράγματα, δυνατότητα.

Ή έκ τών ύστέρων άναστήλωση μιας ιστορικής πραγματικότη­τας, πού δίχως τή δράση τού Λένιν θά έπαιρνε ούσιαστικά έναν άλλο δρόμο, άπλώς πάνω στή βάση τών ιδεατών δυνατοτήτων καί πού έπιπλέον δέ θά είχε στήριγμα της τήν άπόδειξη τών άκατα­μάχητων γεγονότων, θά φαινότανε σάν ώχρό καί γελοίο διανοου- μενίστικο κατασκεύασμα. Ά ν έπειτα άπ’ αύτό ένας ύπεραριστερδς κριτικός τού ιστορικού γεγονότος, πού δίχως άμφιβολία δέ θά I-

100

παίρνε μιά τόσο δρμητική έξέλιξη πρός τή μορφή τής σοσιαλιστι­κές δεσποτείας, άντέτασσε σ’ αύτό τό κατασκεύασμα τήν παρα- μεληθεΐσα δυνατότητα τής έξέγερσης τοϋ Ό χτώ βρη, οί Απολογη­τές τών γεγονότων, πού κι αύτά δέ διαφημίζονται λιγότερο σάν Ιστορική άναγκαιότητα, θά τόν κατηγοροΰσαν δτι Ανέχεται μιά περιπετειώδη θέα τών ιστορικών δυνατοτήτων καί Αφήνεται νά παρασυρθεΐ μακριά Από τήν έπαναστατική του Ιδιοσυγκρασία. Σέ μιά τέτοια περίπτωση τίποτε δέν είναι εύκολότερο Από τό στο­χασμό τών τερΑστιων δυσκολιών καί κινδύνων μι&ς έπιχείρησης πού Απατήθηκε έκ τών όστέρων καί σύγχρονα Από τή μετάσταση στό βασίλειο τής έπιθυμητής σκέψης καί Ασυναρτησίας.

Ά λ λά ή Ιννοια τής ιστορικής Αναγκαιότητας είναι δυνατό νά συμβιβαστεί μέ τόν τόσο Αποφασιστικό στό αΐτιακό προτσές ρόλο τοϋ Ατόμου, μόνο μέ τήν Αποδοχή έκείνης τής ΙδεαλισίΤκής, τής ξένης στόν Ιστορικό ύλισμό Αποψης δτι αύτό τό Ατομο δέν ήταν παρά βργανο τής πρόνοιας ή τοΟ παγκόσμιου πνεύματος καί δτι καϊ στους ψυχολογικούς του περιορισμούς, πού δχι σπάνια τό φέρ­νουν σέ Αντίθεση μέ τόν Ιστορικό του ρόλο, κυριαρχεί καί έκφρά- ζεται ή χεγκελιανή «πονηριά τής λογικής» πού κάνει χρήσιμη γ ιά τούς σκοπούς της Ακόμα καί τήν αύταπάτη αύτοϋ πού δρδ καί Α­κόμα προξενεί αύτή τήν αύταπάτη γ ιά νά έπιτύχει τήν πραγμα­τοποίηση τών σκοπών της. Σέ μιά ίδεαλιστική θεώρηση τής Ιστο­ρίας θά μποροϋσε σ’ αύτή τήν περίπτωση, τόσο ot κύριοι τοϋ γερ­μανικού γενικοϋ έπιτελείου πού μυωπικά καί σκεφτόμενοι μόνο τήν έξοδο τής Ρωσίας Απ’ τόν πόλεμο διευκόλυναν τήν έπιστροφή τοϋ Λένιν στή Ρωσία μέ τό διαβόητο σφραγισμένο βαγόνι, δσο καί δ ίδιος δ Λένιν νά είναι ίργανα μιάς Ιστορικής προόδου τής όποίας ή τελειωμένη Ιστορική φυσιογνωμία διέψευσε τΙς ύποκειμεν’.κές προσδοκίες τών πρωταγωνιστών της. Στήν περίπτωση αύτή el ναι βέβαια δυνατή μιά δαιμονοποίηση καί Αποκαλυπτική θέα τοϋ συμ- βΑντος πρός τήν όποία Ικλινε, Από τή θρησκευτική του σκοπιΑ, π .χ . ό ΝικολΑι Μπερντιάεφ," Αλλά τότε τά Ιστορικά γεγονότα δέν παρουσιάζονται σάν Αγγελιαφόροι μιδς προοδευτικής πορείας, Αλ­λά σάν σταθμοί ένός σταυροδρομιού ή ένός θεΓκοϋ δικαστηρίου.

"Αν θέλει ν’ Αποφύγει κανείς Ινα τέτοιο Ιδεαλιστικό συμπέρα­σμα, Αλλά καί νά μή φτάσει σέ μιά περσοναλιστική θεώρηση τής ιστορίας μέ τήν Ιννοια τής λατρείας τών ήρώων τοΰ Τόμας Κάρ- λαϋλ ή ν’ Αφήσει Αγνωστικιστικά Ασχολίαστη τή συμμετοχή τών Ιδιαίτερων παραγόντων στήν πραγματοποίηση τής Ιστορικής έπι- τυχίας, Αλλά καί νά μείνει πιστός στόν ιστορικό ύλισμό πού ισχυ­ρίζεται δτι είναι έπιστημονική θεωρία καί μάλιστα ή μοναδικά κα­τάλληλη γ ιά τήν έξήγηση τοΰ Ιστορικοϋ προτσές, στήν περίπτωση άκριβώς τής ρωσικής έξέλιξης σκοντάφτει σέ μεγάλη δυσκολία ή

101

προσπάθεια του νά φέρει σέ συμφωνία τή δράση τής μεγάλης προ­σωπικότητας μέ τήν άξίωση του δτι Ιχε ι στή διάθεση του μιά Ιπι- στημονική θεωρία πού τοΟ έπιτρέπει δχι άπλώς νά έρμηνεύει τό ιστορικό προτσές έκ τών ύστέρων, άλλά καί νά τό κάνει γνωστό μέ τήν πρόβλεψη. Τό πρόβλημα δέν ήταν τόσο δξύ δσο έπρόκειτο γ ιά τή δράση προσωπικοτήτων πού Ιζησαν πρίν άπό τήν έποχή τής έπεξεργασίας τοΟ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ σάν συστηματικής θεω­ρίας πού δφείλει νά παράγει δρισμένη πράξη, δταν δηλαδή κατα­πιάστηκε δ ’’Ενγκελς νά ξεμπερδέψει μαρξιστικά ιιέ τδ φαινόμενο Ν απολέω ν" καί 6 Πλεχάνωφ στδ δοκίμιο του «Γιά τδ ρόλο τής προσωπικότητας στήν Ιστορία» θέλησε νά προσθέσει στίς έπιτυχίες τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ δχι μόνο τδν Ναπολέοντα, άλλά καί τδν I- παναστάτη Ροβεσπιέρο.” Ά π δ μαρξιστική άποψη τδ πρόβλημα γ ί­νεται καυτό γ ιά πρώτη φορά μέ τδν άντίπαλο τοϋ Πλεχάνωφ, Λέ­νιν, γ ιατί έδώ έμφανίζεται fvac Ιστορικός πρωταγωνιστής πού Βχι μόνο δέν μπορεί νά έξηγηθεΐ άπδ τΙς άντιφάσεις άνάμεσα στήν κα­τάσταση τής συνείδησης του καί τΙς πραγματικές λειτουργικές σχέ­σεις τής έπίδρασης του, άλλά πρέπει νά άντιπαραβληθεΐ κιόλας μ* έκεΐνο τδ σύστημα άναφοράς, πού μέ τή συνειδητή πράξη, τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης δφειλε νά Ιλέγξει τήν άσυνείδητη δράση τ©ν προηγούμενων γενεών καί τών Ικθετών τους.1 Βέβαια καί στήν περίπτιοση τοϋ Ναπολέοντα καί τοϋ Ροβεσπιέρου γεννιέ­ται τό έ ρώτημα άν ή κατάταξή τουΰ άπ’ τούς "Ένγκελς καί Πλε­χάνωφ δικαιώνεται άπό τήν Ιστορική τους δράση ή άν ot δυδ συγ­γραφείς καί σ’ αύτές τΙς περιπτώσεις άπλοποίησαν τά πράγματα καί Ιτσι ξέφυγαν άπό μιά δυσκολία πού μόνο μέ τδν περιορισμό τής περιοχές έφαρμσγής τοϋ ιστορικοϋ ύλισμοϋ μπορεί νά άναι- ρεθεΐ. ’Εντελώς προβληματική δμως γίνεται ή λύση πού τ^οσφέ- ρουν ot Έ νγκελ ς καί Πλεχάνωφ δτι ot μεγάλες προσωπικότητες εΤναι Γσα - Γσα έκτελεστικά δργανα τί)ς Ιστορικής άναγκαιότητας, πού προκύπτει, άνεξάοτητα άπδ τή θέληση τους, άπδ τήν άνάλυ- ση τών οικονομικών δρων, δταν έφαρμόζεται σέ προσωπικότητες πού σύμφωνα μέ τήν αδτογνωσία τους καί τήν άξιακή τους θέση στά πλαίσια τής μαρξιστικής θεο>ρίας, πρέπει νά είναι Ικτελεστι- κά δργανα δχι μι&ς κρυμμένης, άλλά Τσα - Γσα, χάρη στδ μαρξι­σμό, φανερής Ιστορικής άναγκαιότητας.

Μιά Ιπιστημονική θεωρία πού Ισχυρίζεται πώς μπορεί νά λύσει τό αίνιγμα τοϋ ίστορικοϋ προτσές καί παραδίνεται σέ μιά διιάδα γ ιά πρακτική έφαομογή, στέκεται ή πέφτει μαζί μέ τήν άπαίτηση δχι νά μπορεί νά έπιτύχει Ικ τών ύστέρων μιά κατάταξη τών συμ­βάντων, άλλά νά δίνει έκ τών προτέρων στά πρόσωπα πού δροϋν Ιναν προσανατολισμό πού νά Ιγγυ&ται τήν δρθότητα τ?)ς δράσης τους. Βέβαια ή γνώση πού προμηθεύει δ μαρξισμός συνδέεται μέ

102

τάξεις καί γι* αύτό δέν είναι προσιτή στδν καθένα, ώστόσο θά πρέ­πει νά είναι προσιτή καί γνωστή τουλάχιστο στά προοδευτικά στοι­χεία τής τάξης πού Ιχε ι κληθεί νά πραγματοποιήσει τήν Ενότητα θεωρίας καί πράξης. Στήν άντίθετη περίπτωση ή θεωρία αύτή καί ή πράξη της, πού πέφτει στά πλαίσια μιδς τάξης δηλαδή τής Εμπροσθοφυλακής της, προστατεύονται έλάχιστα άπ’ τόν κίνδυνο έκείνων τών ύποκειμενικών παραστρατημάτων, πού μπορεΐ ν’ ά- ποδειχτοΟν βήμα στό βήμα, σ’ Εκείνους πού ένεργοΟν Ιστορικά Εξω άπό τήν Εξηγηματική συνάρτηση αύτών τών σχέσεων καί ποοκα- λοΰν τήν κριτική τών μαρξιστών. Ά ν είναι προβληματική, άπό μαρξιστική άποψη, τό νά άποδωθεϊ στή θέληση, δηλαδή στήν ύ- στέρηση τής θέλησης σέ σχέση μέ τΙς Ιστορικές άναγκαιότητες, ή Ικανότητα νά ματαιώσει τό προκαθορισμένο σχέδιο τής Ιστορίας— δπως συμβαίνει μέ τήν κατηγορία τής προδοσίας πού Εκτόξευ- σαν ot κομμουνιστές κατά τής σοσιαλδημοκρατίας — είναι άκόμα προβληματικότερο, μάλιστα Εγκαταλείπεται ή βασική άπαίτηση τής προόδου πού πραγματοποιήθηκε χάρη στό μαρξισμό, δταν άμ- φισβητεΐται ή δυνατότητα πρόσφορης κρίσης τών άντικειμενικών συναρτήσεων. Ά ν άπό ύποκειμενικά αίτια παραλειφθίΐ ή όρθή πράξη, ή κατηγορία πού άπευθύνεται πρός τή διεύθυνση τών άπο- τυχόντων ξεκινδ άκριβώς άπό τήν άντίληψη δτι ή εύκαιρία πού χάθηκε είναι άναγνωρίσιμη καί παριστάνεται σάν Εκκληση τής προοδευτικής τάξης πού ή περιφρόνηση της Επισύρει Ιστορικές κυ­ρώσεις.

Ά λ λά πώς μπορεΐ νά συμφωνήσει ή πεποίθηση πού Επικρατεί στό μαρξισμό δτι βασικά είναι δυνατό νά γνωστεΐ καί νά σχεδια­στεί τδ Ιστορικό γίγνεσθαι, πού άπό μόνο του φτάνει στή συνείδηση τής Επαναστατικής τάξης, μέ τό Εμπειρικό γεγονός δτι ή Εκτίμη­ση τής κατάστασης άπό τόν Λένιν ήτανε μοναδικοϋ Οφους καί μό­νο βαθμιαία υίοθετήθηκε άκόμα κι άπδ τούς πιό στενούς συναγωνι­στές του; Ά ν ot διαφορές γνωμών Επηρεάζουν καί θολώνουν δχι

'μόνο τήν τακτική τής καθημερινής πάλης, άλλά καί τήν κρίσιμη ώρα τής άπόφασης καί μόνο Ενα άτομο δείχνει τδ σωστό δρόμο πού Εκ τών ύστέρων διασαφηνίζεται σάν άναγκαΐος, πώς μπορεΐ τότε νά έπικυρωθεΐ ή άξία μιδς Επιστημονικής θεωρίας γ ιά τή δράση; Ή πίστη σέ μιά Ιστορική άναγκαιότητα πού δέν ήτανε γνωστή οδτε στούς πιό άφοσιωμένους όπαδούς τής έπανάστασης δέ διαλύε­ται σέ άπολογία τοΰ πραγματικού, μέ τήν δποία συσκοτίζεται Επί πλέον τδ ζήτημα, ποιό άποφασιστικό ρόλο Επαιζαν μερικοί γ ιά νά διευκολυνθεί αύτή ή πραγματικότητα.

Ή Εξέχουσα σημασία τής προσωπικότητας τοϋ Λένιν είναι σα­φής δχι μόνο στήν περίπτωση τής προετοιμασίας καί τής Επιτυχη­μένης Εκλογής τοϋ χρόνου πραγματοποίησης τής Εξέγερσης. Μιά

108

άλλη πλευρά τών γεγονότων κάνει άκόμα σαφέστερο τό ρόλο τοΟ Λένιν. Έ νώ στήν περίπτωση τής δχτωβριανής έπανάστασης μπό­ρεσε σχετικά εύκολα νά πάρει μέ τό μέρος του τήν πλειοψηφία τών μελών τής κεντρικής έπιτροπής καί νά άπομονώσει τούς Ζη- νόβιεφ καί Κάμενεφ, πού ήταν Αντίθετοι καί καταδίκαζαν τό έγ- χείρημα σάν περιπέτεια, στήν περίπτωση τοϋ Μπρέστ - Λιτόφσκ, παρά τήν Επιστράτευση τοϋ άφάνταστου κύρους του, μπόρεσε νά έπιβάλλει στήν κεντρική έπιτροπή μόνο μέ τήν πλειοψηφία μιάς ψήφου τήν άπόφαση νά δεχτεί τούς γερ|ΐανικούς δρους καί νά ύ- πογράψει τήν εΐρήνη. Κ αί δπως δέν ύπάρχει ή παραμικρή άμφίτ βολία, πώς δίχως τήν παρεμβολή, στά γεγονότα, τοϋ Λένιν δέ θά γινότανε μετά φεβρουαριανή ή όχτωβριανή έπανάσταση, Ιτσι δέν ύπάρχει καί καμιά άμφιβολία πώς δίχως τήν ύπογραφή τής ειρήνης ή μπολσεβικική έπανάσταση θά έπαιρνε Ινα δρόμο άλ- λοιώτικο άπ’ αύτόν πού ξέρουμε.

Ή λύση πού προσπάθησε νά δώσει ό Πλεχάνωφ γιά νά σώσει τόν Ιστορικό ύλισμό, κατά τήν δποία άποτελεΐ πλάνη νά θεωρείται άπαραίτητη ή παρουσία τοϋ συγκεκριμένου πρωταγωνιστή τής Ι­στορίας, έπειδή ή θέση πού καταλήφθηκε άπό ένα άτομο Αποκλεί­στηκε γ ιά άλλα, πού θά είχαν προβάλλει όπωσδήποτε στή σκηνή, άν άπό τυχαία περιστατικά αύτή ή θέση δέν είχε καταληφθεί άπ’ τό συγκεκριμένο Ιστορικό πρόσωπο, άποτελεΐ αύθαίρετο ισχυρισμό άπό τόν όποίο άπουσιάζει τό έμπειρικώς πρόδηλο. Γ ιατί ή εύθύνη νά βρεϊ μέσα στόν ύπό θεώρηση κύκλο τέτοια άτομα καί νά πείσει γ ιά τήν πιθανότητα νά πραγματοποιήσουν μιά παρόμοια ιστορική έπιτυχία βαρύνει τή θεώρηση πού χωρίζει τήν Ιστορική άναγκαιό­τητα άπό τή στράτευση τοϋ συγκεκριμένα άντιληπτοϋ ΙστορικοΟ άτόμου. ’Ακριβώς στή συγκεκριμένη περίπτωση τής δχτωβριανής έπανάστασης δέν μπορεΐ νά προσκομιστεί μιά παρόμοια άπόδβ*Εη, ένώ άντίθετα είναι δυνατό ν’ άποδειχτεΐ πώς ή παρεμβολή τοϋ Λέ­νιν Επαιξε Ινα ρόλο πού δέν μπορεΐ νά διαχωριστεί άπό τόν αΐτια- κό μηχανισμό. Ή θεωρία τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ — τουλάχιστο στήν παραδοσιακή άντικειμενική έρμηνεία της — δέν ικανοποιεί τήν έπιστημονική άπαίτηση νά έξηγήσει τΙς καταστάσεις πού ύ- πάρχουν μ’ Ινα μίνιμουμ άποδοχών, άλλά άντίθετα, γ ιά νά άπο- φύγει, δίχως νά ζημιώσει ή θεωρία τήν έπιβαλλόμενη έξήγηση ένός άδιάψευστου γεγονότος, είσάγει ύποθέσεις. 'Ο τα ν δ Πλεχά- νωφ θεωρεί πλάνη τήν παραδοχή τοϋ άναντικατάστατο^ ένός άτό­μου σέ μιά δρισμένη ιστορική έξέλιξη μέ τόν Ισχυρισμό πώς κατά λάθος άποδίδονται σ’ αύτό τό άτομο δλες έκεΐνες ot Ιδιότητες, πού στήν πραγματικότητα τΙς κατέχει μόνο σάν έκφραστής δρισμένων Ιστορικών δυνάμεων, σωστό είναι νά άντιταχτεΐ σ’ αύτή τήν Ιστο­ρική θεώρηση πού ύποτιμά τό ρόλο τής προσωπικότητας, πώς κά­

104

νει τδ λάθος νά μεταβιβάζει μιά Ιστορική άναγκαιότητα πού έκτι- μάται θετικά καί είναι άποδεκτή άπό τήν έμπειρική άντίληψη, στή συμπεριφορά ένός συγκεκριμένου άτόμου καί Επειτα τήν άφαι- ρεί άπ’ αύτή σάν προϋπόθεση πού έπιβεβαιώνει τήν άφετηρία της.

Βέβαια ή άποψη πώς δίχως όρισμένα πρόσωπα καί τήν ύποκει- μενική τους διάθεση, άδιάφορο άπό ποιά έλατήρια κινείται, ή Ι­στορία θά έπαιρνε Ιναν άλλο δρόμο καί θά έμεναν άνεκπλήρωτες βρισμένες Ιστορικές προσδοκίες δέ σημαίνει πώς Ινα άτομο ή μιά όμάδα είναι άπόλυτα έλεύθερα νά δράσουν κατά τΙς έπιθυμίες τους κάτω άπό όποιεσδήποτε περιστάσεις. Ό Ιστορικός ύλισμός, γ ιά νά δείξει τά πλαίσια καί τούς δρους τής δράσης στόν Ιστορικό χώρο, πρέπει νά ένεργοποιεΐται, μέ τήν άνάλυση του τών δρων τής συνάρ­τησης, σέ δλες τις περιπτώσεις, έφόσον ή δράση θέλει νά διαμορ­φώνει τήν πραγματικότητα κι δχι νά περάσει ξυστά δίπλα άπ’ αό- τή. Ά λ λά ή παραδοσιακή έρμηνεία τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοΟ τόν με­τέτρεψε σέ δργανο δικαιολόγησης αύτοΟ πού Ιγινε πραγ]ιατικά. Κατά τίς άνάγκες ή θεωρία έκτάθηκε σέ μάκρος άπό τούς μπολσε­βίκους, κουτσουρεύτηκε άνάλογα καί κατά κύριο λόγο θεωρήθηκε σάν ύπόμνηση τών δρων τής δράσης άπό τούς σοσιαλδημοκράτες. Τόσο ή έντονη ένεργητικότητα τοϋ Λένιν, δσο καί ή πολιτική τών άντιπάλιον του πού αύτός τήν καυτηρίασε σάν πολιτική ούράς, δέν τόλμησαν νά δμολογήσουν τις άποφάσεις τους ή τουλάχιστο νά στο­χαστούν τό περιορισμένο αύτής τής άπόφασης άπό τήν όργανωτι- κή πραγματικότητα καί τά βιώματά τους, άλλά έξασφάλισαν τήν ύποστήριξη μιάς θεωρίας πού στήν πραγματικότητα προσφέρεται σάν μηχανισμός Απολογίας σέ καθέναν πού ένεργεΤ.

Ά ν 6 ιστορικός ύλισμός δέν κατόρθωσε αύτό πού είχε κατά νοΟ, δέν είναι, άπό τό άλλο μέρος, ύποχρεωμένος νά συνθηκολογήσει 4λοκληρ<γτικά μπροστά στόν ύποκειμενισμό. 'Ο χώρος τής σχετι­κής ή άπόλυτης άτομικής καί συλλογικής έλευθερίας. σάν Αντί­δρασης στίς προβαλλόμενες Αντικειμενικές συναρτήσεις, είναι βέ­βαια μεγαλύτερος άπ’ δσο δέχεται δ ιστορικός ύλισμός — καί τοϋ- το γιατί ο! Αντικειμενικές συναρτή*εις δέν Απεικονίζονται στή συνείδηση, άλλά μεταμορφώνονται μέσω τής συνείδησης ή τοΟ σχή­ματος κατανόησης καί έρμηνείας πού δρ& μέσα σ’ αύτή — δμως δέν είναι καί άπεριόριστα μεγάλος. Κ αί, δσο σπουδαίο είναι, γ ιά νά μήν περιοριστεί ό χώρος τής πιθανής έλευθερίας, νά ύποδεί- χνεται ένάντια σέ κάθε Ιδεολογοποίηση τών δικών καί τών ξένων άποφάσεων τό ύποκειμενικό τους περιεχόμενο, άλλο τόσο είναι ά- ναγκαίο άπό τό άλλο μέρος νά συλλαμβάνεται τό πραγματικό δσο τδΎυνατό πιό καθαρά, γ ιατί άποτελεΤ, τουλάχιστο, τό ύλικό μέσα στό όποιο πρέπει νά πραγματοποιηθεί δ ύποκειμενικός παράγον­

105

τας. Ό Ιστορικός ύλισμός Εχει Αδικο έκεΤ πού παραγνωρίζει τήν αυθυπαρξία τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα καί θέλει νά τόν Εξαφα­νίσει μέσα στή δική του έννοιολογία, δμως εΙσέρχεται στό χώρο τών δικαιωμάτων του, έκεΐ πού δείχνει τά δρια τής δυνατότητας νά άποσπαστεί άπό μιά συνάρτηση δρων πού ήδη Εχει γεννηθεί. "Ετσι, μιά Ιστορική θεώρηση πού Επικαλείται τήν ιστορική άναγ- καιότητα καί τή συλλαμβάνει σέ άντικειμενικές κατηγορίες, δέν μπορεί νά πλησιάσει δρισμένα προβλήματα, άλλά οδτε καί νά πε­ριοριστεί στό χώρο Εφαρμογής της δίχως νά πλουτιστεί καί μέ τόν ύποκειμενικό παράγοντα" δμως είναι Οπωσδήποτε σέ θέση νά δεί­ξει δτι μιά άπόφαση πού κάποτε πάρθηκ* άπό δρώντα πρόσωπα Ε­χει συνέπειες πού δέν προβλέφτηκαν καί πού ξεφεύγουν άπό τήν Ελεύθερη προτίμηση τους. Βέβαια ή άπαίτηση αύτών πού δροϋν στό δνομα τοϋ μαρξισμοϋ νά πραγματοποιήσουν μιά ένότητα θεω­ρίας καί πράξης πού νά βλέπει μακριά δέν Εχει κανένα στήριγμα σέ μιά θεώρηση πού άποκαλύπτει τΙς αύταπάτες τδ ν δρώντων προ­σώπων, δμως δ Ιστορικός ύλισμός μπορεί νά Επαληθευτεί, τουλά­χιστο, στό δτι άποδείχνει τήν άντικειμενική δέσμευση τής κοινω­νικής δράσης.

Ot δπαδοί τοϋ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ, γ ιά τούς δποίους περισσότερη σημασία Εχει μιά άπολογητική Υπεράσπιση ή μιά συνολική κατα­δίκη παρά ή άντικειμενική Εξήγηση μιδς δρισμένης Ιστορικής πραγματικότητας, Εχουν δράσει, δχι λίγες φορές, μ’ Εναν τρόπο πού είναι άντίθετος στίς σκέψεις πού άναπτύσονται Εδώ. Ά π ό τό Ενα μέρος Εξαφανίζουν μέσα στούς άντικειμενικούς δρους άποφά- σεις μεγάλης ιστορικής σημασίας πού άποδεδειγμένα ήταν καρποί σκληρής πάλης ή Επιτυχίας μιάς προσωπικότητας πού Επεβλήθη στήν πάλη αύτή, γ ιά νά μποροϋν Ετσι νά προικίζουν τά θετικά ά- ποτελέσματα αότών τών άποφάσεων μέ τό στήριγμα τής Ιστορικής άναγκαιότητας, άπό τό άλλο, άποστασιοποιοϋνται άπό φαινόμενα πού είναι ώστόσο άποτελέσματα άποφάσεων καί άρνοϋνται στίς τε­λευταίες τό χαρακτήρα τής Ιστορικής άναγκαιότητας. Έ νώ δ Τρότσκυ στήν κριτική του γ ιά τό σταλινισμό άπέδωσε τό γραφειο­κρατικό Εκφυλισμό στίς άνάγκες μιάς δρισμένης όμάδας πού Επι­δίωκε τή σταθεροποίηση, ή κριτική τοϋ Κροϋτσεφ ξέφυγε Εντε­λώς άπό τό μαρξιστικό σχήμα καί φόρτωσε τήν εύθύνη γ ιά τόν τραυματισμό τής σοσιαλιστικής νομιμότητας δχι στούς άντικειμενι- κούς δρους, άλλά στόν προσωπικό χαρακτήρα Ενός άνθρώπου.** Ή άποσταλινοποίηση, άφοϋ δέν άπέβλεπε στό νά φτάσει Τσαμε τήν καρδιά τών διαρθρωτικών Ελλείψεων τοϋ συστήματος καί τών άν- τικειμενικών αιτίων πού προκάλεσαν τό φαινόμενο τοϋ σταλινι­σμού γ ιατί Ετσι θά συμπαρέσυρε στήν καταδίκη καί τόν Ιερό καί

106

Απαραβίαστο λενινισμό, ήταν Υποχρεωμένη νά άπαλλαγεΐ άπό τίς δυσκολίες μέ μιά θεωρία Υποκειμενική καί νά βάλει τέρμα στίς προσπάθειες νά άναζητηθοϋν ot βάσεις τών φαινομένων πού τε­λούσαν ύπδ κατηγορία στήν Γδια τή σοβιετική κοινωνία.

Ό τ α ν ό Παλμίρο Τολιάτι στή συζήτηση γ ιά τδ σταλινισμό, πού πήρε μιά Απειλητική γ ιά τήν άξιοπρέπεια τού σοβιετικού κρά­τους καί τήν καθοδηγητική Ικανότητα τής μαρξιστικής θεωρίας στροφή καί γ ι’ αύτδ άλλωστε σταμάτησε δστεοα άπδ λίγο, ΕΕέ- φρασε τή γνώμη πώς ϊ χ ι 6 Στάλιν καί ή προσωπολατρία, άλλά τό κόμμα Υπήρξε ή Αφετηρία γ ιά τούς Επιβλαβείς περιορισμούς τής δημοκρατίας καί τήν Επικράτηση τών γραφειοκρατικών μορφδν όρΥάνιοσης,*1 ή άποψη του αύτή άποκρούστηκε, δπως ήταν φυσικό, άπδ τή σοβιετορωσική πλευρά μέ τδ έπιχείρημα πώς. δν τδ σοβιε­τικό καθεστώς σάν τέτοιο καί 8γι σάν άποτέλεσμα τού Εκφυλισμού, δέν προσφέρει καμιά Εγγύηση Εναντίον πλανών καί κινδύνων, άλ­λά Αντίθετα εύνοεΐ τέτοιες πλάνες καί τέτοιους κινδύνους, ποιόζ θά μπορούσε τότε. μέ καθαρή τή συνείδηση, νά Ισγυρ:στεΐ πώς βρί­σκεται στδ σωστδ δρόμο τής κοινοτικής Ανάπτυξης: Ό π ω ς καί νά Εχει τδ πράγμα, δν παραβλέψουμε τά μειονεκτήματα τίΐζ δλο- γης σταλινικοί ύποκειμενικότητας, τά μέτρα πού πήρε δ Στάλιν ήτανε σέ ιιεγάλο βαθμδ συνέπειβ τίΐς Απόφασης νά οίκοδομηθεΤ δ σοσιαλισμός σέ μιά μόνη γώοα. Αύτί) δικός ή Απόφαση ήτανε συνέ­πεια τής Απόφασης πού Επέβαλλε δ Λένιν, νά Υπογράφει ή : συν­θήκη τοΰ Μποέστ - Λιτδφσκ καί νά μπεΤ πάνω Απ’ δλους τούς στό­χους ή διαφύλαξη τής ύπαρξης τοΰ νέου σοβιετικού κράτους. Μ* δ­λο πού δ Λένιν ήτανε πολύ μακριά άπδ τήν Ιδέα τού σοσιαλισμού σέ μιά χώρα καί πάντα σταθερός στή σκέψη τής παγκόσμιας Επα­νάστασης, μπόρεσε δ Στάλιν καί μάλιστα μέ τδ δίκιο τςυ νά τδν Επικαλείται, δταν μέ τήν άπόφαση του γ ιά τήν οίκοδόμηση τού σοσιαλισμόύ σέ μιά μόνη χώρα δέ σύνδεσε π ιά ΑδιΑσπαστα τή μοί­ρα τής ρωσικής Επανάστασης μέ τίς Εξωρωσικές Επαναστάσεις, άλ­λά άντίθετα Ενδιαφερότανε γ ιά τήν Επιβίωση τοΰ σοβιετικού κρά­τους καί τή διατήρηση του σάν θρυαλλίδας τής Επανάστασης. Τδ τμή|ΐα τής κεντρικής Επιτροπής πού ύποστήριξε τήν Εξακολούθη­ση τοΰ πολέμου καί τή μετατροπή του σέ Επαναστατικό πόλεμο τών Εργατών τής Ρωσίας γ ιά τήν Απελευθέρωση τοΰ κόσμου, ήταν πρόθυμο νά διακινδυνέψει τήν ύπαρξη τοΰ σοβιετικού κράτους στήν περίπτωση πού δέ θά Εκπληρώνονταν ot Επαναστατικές προσδο­κίες. Στή βάση τής Απόφασης τοΰ Λένιν ήταν τοποθετημένη, σάν Εν δυνάμει κίνδυνος, ή πολιτική τής πραγματοποίησης τοΰ σοσια­λισμού σέ συνθήκες άπομόνωσης, μιά πολιτική πού κατόπι τήν Επέβαλε μέ σιδερένια γροθιά δ Στάλιν. Κάθε πρόσωπο τής δράσης

107

Ιστορικά φέρνει τΙς εύθύνες γ ιά τούς κινδύνους πού περιέχει μιά Απόφαση του, άκόμα κι δταν δ κίνδυνος αυτός πολύ άργότερα θά άποκτήσει έπικαιρότητα.

Ά π ό τήν ίδια άδυναμία Επασχε καί ή κριτική τοϋ Τρότσκυ, πού βέβαια άνέλυε μέ Αδυσώπητη ειλικρίνεια τά φαινόμενα πού ά- ποσιωποϋσαν καί Εξιδανίκευαν ό Στάλιν καί ot δικοί του, άλλά στήν πραγματικότητα μετά τόν Ό χτώ βρη τοϋ 1917 καί τήν ε?ρή- νη τοϋ Μπρέστ - Λιτόφσκ δέν είχε καμιά βάση γ ιά άλλη έναλλα- κτική λύση. Γιατί ή λύση πού είσηγήθηκε δ Τρότσκυ θά Εβαζε σέ κίνδυνο τήν δπαρξη τοϋ σοβιετικοϋ κράτους σ’ Ενα στάδιο προ­χωρημένο καί μάλιστα κίνδυνο πού δέν είχε παρουσιαστεί τόσο τρο)ΐερός οδτε στό πολύ πρώιμο στάδιο τής σοβιετικής Εξουσίας. Κατά τά άλλα ή βιομηχανική πολιτική πού Ακολούθησε δ Στά­λιν, παρά κάθε άντίθεση στήν πολιτική τοΰ Τρότσκυ, πήρε δπόψη της τή βασική τάση πού άπαιτοϋσε δ τελευταίος καί τήν δποία κα- ταπολεμοϋσε ή δεξιά Αντιπολίτευση. Ό Στάλιν πέτυχε νά συνδυά­σει τούς σκοπούς έκείνους πού θεωροϋσαν Ασυμβίβαστους ot Επικρι­τές του, τόσο τής δεξιάς δσο καί τής Αριστερής πτέρυγας τοϋ Κ. Κόμματος. Πήγε μέ τή δεξιά Αντιπολίτευση Εφόσον Επρόκειτο γ ιά τό ζήτημα τής δπαρξης τής άπο|ΐονωμένης ρωσικής έπανάστασης, άλλά στά πλαίσια αύτής τής λύσης τής αύτάρκειας άσκησε τήν πο­λιτική πού ή Αριστερή Αντιπολίτευση θεωροϋσε λογική μόνο σέ σύνδεση μέ τήν ίδέα νά Εξακολουθήσει ή άνάπτυξη τής ρωσικής έπανάστασης σέ παγκόσμια κλίμακα.” 'Ο πω ς καί νά είναι ύπάρ- χουν περισσότερες καί πιό δικαιολογημένες αΙτίες γ ιά τή λογική καί τήν περιοριστικότητα τών Αποφάσεων τοϋ Στάλιν, παρά γ ιά τΙς δυνατότητες διακλαδώσεων πού Εστρωσε δ Λένιν.

Βέβαια δέν μπορεΐ νά σκιαγραφηθοΰν ot Εναλλακτικές λύσεις πού προσφέρει ή πολιτική τοϋ Λένιν γιατί μάς λείπει κάθε γνώση γ ιά τΙς συναρτήσεις τών δρων πού θά ύπήρχαν άν Ελειπαν ot πρά­ξεις τοϋ Λένιν, δπωσδήποτε δμως μπορεΐ νά σχολιαστοϋν μιά σει­ρά άπό δυνατότητες πού ύπήρχαν μέσα στήν κατάσταση καί πού θά μποροΰσαν νά φτάσουν στήν πραγματοποίηση άν δέν ύπήρχε δ Λένιν. Έ νώ άργότερα, γ ιά τήν Εγκαταλειμμένη άπό τούς προλε­τάριους τών άλλων χωρών στήν τύχη της Σοβιετική Έ νω ση προέ- κυψε δραματικά όξυμένη ή διέξοδος πού γ ιά τήν Εξασφάλιση τής δπαρξης της τήν ώθοϋσε σέ μιά δρισμένη τροχιά, είναι Ανάγκη νά Αντΐ|ΐετωπισθεΐ μέ περισσότερο σκεπτικισ|ΐό ή μπολσεβικική ύπερα- πλούστευση τής πρώτης περιόδου σύμφωνα μέ τήν δποία στή θέση τής όχτωβριανής έπανάστασης, άν δέ γινότανε, θά Εμφανιζότανε μιά στρατιωτική δικτατορία ή ή λευκή παλινόρθωση. Στήν προ­κειμένη περίπτωση αύτή ή τραχιά Αντιπαράθεση τών δυνατοτή­

109

των μοναδικό σκοπό έχει νά παρουσιάσει τήν όχτωβριανή έπα­νάσταση σάν τή μοναδική δυνατότητα καί άκόμα, μέ τή διαδήλω­ση τών συνεπειών πού θά είχε ή μή πραγματοποίηση της, νά τή δικαιολογήσει. 'Ωστόσο ή πιθανότητα μιάς δεξιάς στρατιωτικής δι­κτατορίας, πού δέ θά συνέχιζε άλλά θά κατέπνιγε τις προσπάθειες τής φεβρουαριανής έπανάστασης ύπάρχει μόνο στό βαθμό πού κα­νείς είναι πρόθυμος νά άναγνωρίσει τήν πιθανότητα τής Ό χτω - βριανής έπανάστασης καί άνεξάρτητα άπό τήν έπέμβαση τοΟ Λέ­νιν. Στήν περίπτωση αύτή, άν δέν ύποκύπτει στήν έπιβολή του πραγματικού, τότε θά είναι άρκετά προσεκτικός καί θά άποδώσει καί στήν πιό άκρινή άκόμα έναλλακτική λύση μιά δρισμένη δυ­νατότητα, άλλά καθόλου μιά βεβαιότητα ή άπλώς μιά μεγάλη π ι­θανότητα. Ακριβώς ή σταθερή στάση τοϋ Κερένσκυ στήν άπόπει- ρα πραξικοπήματος τοϋ στρατηγού Κορνίλωφ τό Σεπτέμβρη τού 1917, έπιτρέπει νά φανεί σάν μεσαία δυνατότητα ή άργή άνάπτυ- ξη τής Ρωσίας πάνω σ’ Ινα δρόμο άστικοδημοκρατικό, πού γενικά άντιστοιχοΰσε στήν παραδοσιακή μαρξιστική θεωρία. Σέ μιά τέ­τοια περίπτωση ή συνέχιση τού πολέμου θά προκαλοϋσε άσφαλώς μιά τέτοια πολυπλοκότητα στούς δρους συνάρτησης, πού κάνει έν­τελώς περιττό τό νά θέλουμε νά βαθύνουμε τό συλλογισμό ώς τις λεπτομέρειες. 'Ωστόσο τδ γεγονός δτι μιά άπόφαση μεγάλης ση­μασίας πού επεμβαίνει σέ δλες τις αίτιακές σχέσεις ?χει τή δυνα­τότητα νά έμποδίζει τό μάτι νά δεϊ τήν αίτιακή συνάρτηση πού θά ύπήρχε δίχως τήν παρέμβαση αύτής τής άπόφασης καί νά κάνει άδύνατη τή μελέτη μιάς άλλης πιθανής έναλλακτικής λύσης, δέν έκφράζει τήν άπιθανότητα αύτής τής λύσης άλλά μόνο τή σημα­σία τής άπόφασης. Αύτό δμως άναγνωρίζεται μόνο δταν παραδε­χτε ί κανείς τή συγκεκριμένη δυνατότητα τής άλλης λύσης, πού βέβαια χάνει <& πλαστικότητα έξαιτίας τοϋ παράγοντα πού παρεμ­βάλλεται μά δχι καί σέ άξιοπιστία. Ή καλύτερη άπόδειξη τού γε ­γονότος δτι τό ίδιο τό Ιστορικό ύλικό έπιβάλλει τήν άναγνώριση τής δυνατότητας νά έχουν δοθεί λύσεις διαφορετικές άπ’ αύτές πού πραγματοποιήθηκαν είναι πώς καί οί σοβιετικοί ιστορικοί, παρά τό δτι βρίσκονται κάτω άπό ισχυρή πολιτική πίεση καί τήν άπα- γόρευση νά θέτουν έρωτήματα, δέν μπορούν, δταν τούς δίνεται ή εύκαιρία, νά μή φωτίσουν κριτικά τή θέση γ ιά τό άναπόφευκτο τής όχτωβριανής έπανάστασης, άν καί γ ιά εύκολονόητους λόγους δέν τολμούν νά φέρουν τούς συλλογισμούς τους Ισαμε τήν τελική συνέπεια τους.** Τό γεγονός δτι οί έπίσημες κομματικές θέσεις καί έξηγήσεις γ ιά τήν πεντηκοστή έπέτειο τής όχτωβριανής έπανά­στασης παραλείπουν κάθε διείσδυση στήν προβληματική τής έξέ­λιξης πού Ιφερε ή έπανάσταση καί κάθε κριτική συζήτηση τών

109

προϋποθέσεων της δέν προκαλεϊ έκπληξη, άφοΟ γενικά ή κριτική Απουσιάζει στό σοβιετικό σύστημα.

Ή ιστορική έκτίμηση τής δχτωβριανής έπανάστασης πού γ ί­νεται πρόβλημα σέ σχέση μέ συλλογισμούς αύτοϋ τοϋ είδους, λο­γ ικά πρέπει νά χωρίζεται άπ’ τό ζήτημα σέ ποιό βαθμό τής Ανα­γνωρίζεται τό άναπόφευκτο. Πίσω άπό τΙς σπασμωδικές προσπά­θειες νά στηριχθεί ή θέση τοϋ Αναπόφευκτου καί νά συμβιβαστεί μέ τό ιστορικό ύλικό πού τήν κάνει Αμφίβολη κρύβεται δχι μόνο ό φόβος πώς μέ τήν έγκατάλειψη τής θέσης γ ιά τό άναπόφευκτο τής έπανάστασης άποδυναμώνει ή θεωρία πού χρησιμοποιήθηκε καί χρησιμοποιείται άκόμα γ ιά νά στηρίξει μιά όρισμένη. πολιτική σέ άλλες συναρτήσεις, άλλά στή συνέχεια καί ή άνησυχία πώς μέ τόν τρόπο αύτό Οά άμφισβητηθεί δλη ή Ιστορική πρόοδος πού στή συνείδηση πολλών συνδέεται μέ τήν όχτωβριανή έπανάσταση καί θά άφαιρεθεϊ άπ’ αύτό τό Ιστορικό γεγονός ή βασική σημασία πού τοϋ άποδίδει ή προσανατολισμένη λενινιστικά θεώρηση τής ιστο­ρίας. 'Ωστόσο ό σκεπτικισμός άπέναντι στή θέση τοϋ άναπόφευ- κτου, πού άπελευθερώνει τήν όχτωβριανή έπανάσταση άπό τή σύν­δεση της μέ τή ντετερμινιστική θεωρία, άφήνει καί πρέπει ν’ άφή- νει έξαιτίας τών δικών της προϋποθέσεων, άνοιχτό τό ζήτημα τής έκτίμησης της. Καί άκριβώς δταν θεωροϋμ< τό Ιστορικό προτσές δχι σάν πορεία προκαθορισμένη άπό άντικειμενικούς νόμους άλλά σάν μιά συνάρτηση δυναμική καί Ανοιχτή σέ διάφορες δυνατότητες πού φέρνουν σέ διαφορετικές κατευθύνσεις, δέν μποροϋμε άπό τήν άναγνώριση δτι σ’ ?να Ιστορικό γεγονός δέν ταιριάζει ή θέση πού άπαιτεί κάτω άπό τόν ήλιο τής Ιστορικής άναγκαιότητας νά κα­ταλήξουμε στό συμπέρασμα δτι γ ι’ αδτό τό λόγο δέν ϊχ ε ι καί κα­μιά άξία. Τό γεγονός δτι θεωροϋμε τΙς ένέργειες μιάς όρισμένης συνάρτησης δρων ώς προσδιοριζόμενες άπό προηγούμενα αίτια, δέν είναι Ισοδύναμο μέ τήν ήθική έπιδοκιμασία καί τή συγκινησιακά θετική κρίση τών φαινομένων πού άκολουθοϋν. ’Αντίθετα τό δτι βλέπουμε £να δρισμένο γεγονός ώς μή έπαρκώς αΐτιολογημένο άπό πλευράς Αντικειμενικών δρων καί κατά συνέπεια ώς σχετικά έλεύ- θερο καί αόθύπαρκτο, δέ σημαίνει καί πώς τοποθετούμαστε άρνη- τικά άπέναντι του. *Ενα τέτοιο συμπέρασμα θά ήταν ύπέρβαση τών δρίων καί μεθοδολογική λαθροχειρία παρόμοια μ’ αύτή, πού μέ άντίθετη ιννοια βγάζει άπό μιά διαπιστωμένη έλευθερία μιά ήθι­κή δικαιολόγηση. Ή διαπίστωση δτι στήν περίπτωση τής όχτω- βριανής έπανάστασης έχουμε νά κάνουμε μ’ ένα Ιστορικό γεγονός στήν πραγματοποίηση τοϋ δποίου συνέβαλαν Υποκειμενικοί παρά­γοντες πού ή συμμετοχή τους δέν είναι δυνατό νά άναχθβΐ στούς άντικειμενικούς δρους, δέν προεξοφλεί κατ’ άνάγκην καί τήν ά-

110

πάντηση στό έρώτημα πώς τοποθετείται κανείς άπέναντι στό γε­γονός ώς παρατηρητής καί έπίγονος πού Ιχε ι γνώση τών μετέπει- τα έξελίξεων του. ’Αντίθετα ή διαπίστωση αύτή γ ιά πρώτη φορά τή φέρνει μέ άπόλυτη σαφήνεια πρός συζήτηση καί πέρα άπό δλες τΙς αύταπάτες πού προεξοφλούν τήν κρίση θέτει στή διάθεση δλων τήν κρίση έκείνων πού εύτυχώς ή δυστυχώς είναι σέ θέση νά μπο- ροϋν κι άκόμα νά όφείλουν νά παρακολουθήσουν τό γεγονός δχι ά­πλώς σημείο πρός σημείο κι άπομονωμένο, άλλά στίς Αλληλοδιά­δοχες έπιδράσεις καί συναρτήσεις του. "Αν ή άπάντηση στό έρώ­τημα τό σχετικό μέ τήν Ιστορική άξιολόγηση τής δχτωβριανής έ­πανάστασης δέν προεξοφλεϊται μέ τήν Αναγνώριση τοϋ σχετικά έ- λεύθερου χαρακτήρα της σάν γνήσιας διακλάδωσης, δέν είναι σέ καμιά περίπτωση καί περιττή: γιατί Ακριβώς δταν Αντιλαμβανό­μαστε τήν Ιστορία σάν πεδίο άσκήσεων διαφόρων δυνατοτήτων εί­μαστε Αντιμέτωποι μέ τήν ύποχρέωση νά πάρουμε Αξιολογική θέ­ση τόσο Απέναντι στίς Ιστορικές δυνατότητες πού πραγματοποιή- θηκαν, δσο καί Απέναντι σ’ έκεΐνες πού ίμειναν Απραγματοποίη­τες. 'Ο πω ς καί νά είναι αύτή ή ύποχρέωση ύπάρχει άναφορικά μέ γεγονότα καί φαινόμενα πού έχουν μιά, ϊστω καί Εμμεση, σχέ­ση μέ τήν πραγματικότητα τήν όποία πρέπει νά Αναλύσουμε καί νά διαμορφώσουμε οΐ ίδιοι. "Οταν πρόκειται γ ιά μακρινές έποχές καί πολιτισμούς πού δέν ϊχουν καμιά έπαφή μέ τό Ιστορικό μας πε­πρωμένο ώς συγχρόνων άνθρώπων μποροϋμε νά τά καταφέρουμε νά εί|ΐαστε Απαθείς, άπλοΐ παρατηρητές. "Οσο δμως κοντύτερα στήν ύπαρξη μας πλησιάζει Ινα φαινόμενο κι δσο περισσότερο συν­ταράζει τή διάσταση μας σάν Ιστορικά πλάσματα, τόσο λιγότερο μποροϋμε νά άποτραβηχτοϋμε στήν ψυχρή σφαίρα τής Αριστοκρα­τικής Αδιαφορίας.

"Οταν θεωρεί κανείς τήν Ιστορία σάν Ανοιχτό προτσές, Ασφαλώς τό καθήκον νά τοποθετηθεί Αξιολογικά άπέναντι στά καταχωρη- μένα Ιστορικά γεγονότα καί έξελικτικές τάσεις, δέν περικλείνει καί τήν ύποχρέωση νά σχηματίσει γ ι ’ αύτά μιά τελική καί άνεπι- φύλακτη κρίση' μάλιστα κάτω άπό όρισμένες περιστάσεις Αποκλείει μιά τέτοια κρίση, γ ιατί μιά τέτοια κρίση θά στεκόταν Αντιμέτωπη στήν έλεύθερη έξέλιξη τής τάσης έκείνης πού άναιρεί ή καί τροπο­ποιεί τή μέχρι τώρα κρίση, γ ιά χάρη τής δποίας, έξαιτίας τών δι­κών του προϋποθέσεων, πρέπει νά μείνει κανείς ειλικρινής. Δέν έ- πιτρέπεται ή δική του άξιολσγική τοποθέτηση νά είναι άδέσμευτη Αλλά ούτε καί ύπεκφυγή, παρά προσεκτική καί πολυσήμαντη, άφοϋ άπαιτεί τήν Αξιολογική συνάρτηση δρων πού βρίσκονται σέ κοινή διάθεση. ’Αλλά, Ακριβώς κατά τήν Ιστορική έκτίμηση τής όχτω- βριανής έπανάστασης, αύτός πού νιώθει ύποχρεωμένος Απέναντι

111

στή νίκη τών σοσιαλιστικών ιδεών σέ παγκόσμια κλίμακα, πρέπει νά ξεκινήσει άπό μιά άποψη πού άντανακλΛ διάφορους συλλογι­σμούς καί νά τούς συγκρίνει μεταξύ τους.

Άπό τήν πλευρά τών τάσεων τού ούμανισμοϋ καί τοϋ ντετερμι­νισμού τοϋ Μάρξ μπορεί έδκολα νά θεμελιωθεί μιά άρνητική κρίση γιά τις πράξεις τοϋ Λένιν πού ώθησαν τήν παραπέρα έξέλιξη σέ μιά δρισμένη κατεύθυνση. Ό ούμανιστής πού ίχει μπροστά στά μάτια του τά θύματα τής ρωσικής έπανάστασης καί τής έκβιαστι- κής έξέλιξης τοΰ κοινωνικού προτσές πού τήν άκολούθησε, δέν μπορεϊ νά πάρει άπέναντι σ’ αύτά τήν ίδια θέση πού κρατά άπέ- ναντι στά θύματα πού κόστισε τό χτίσιμο τών πυραμίδων, πού ή μοίρα τους δέν έκτείνεται ίσαμε τή δική μας έποχή. Άκόμα κι δ­ταν δέν είναι κανείς πατσιφιστής, ούτε άπό άποψη άρχών, άντίπα- λος τής πολιτικής βίας, άλλά θεωρεί χρησιμοποιήσιμη καί στό χώ­ρο τής πολιτικής διαμόρφωσης τών άνθρώπινων πεπρωμένων τή σχέση άνάμεσα στά μέσα καί τό σκοπό, πάλι θά πρέπει νά προ­βάλει τό έρώτημα, άν τό άποτέλεσμα δικαιολογεί τά θύματα. Άπό τό έρώτημα αύτό δέν μπορεί νά ξεφύγει μέ τή γενική διαπίστωση δτι καί οί άλλες έπαναστάσεις καί τό προτσές τής καπιταλιστικής συσσώρευσης έχουν άπαιτήσει τά δικά τους θύματα, γιατί δ τίτλος τής ύπεροχής πού άξιώνει 6 σοσιαλισμός γιά τήν ιστορική του πραγματοποίηση θεμελιώθηκε δχι λιγότερο στήν ιδέα δτι άνοίγει τό δρόμο σέ μιά νέα άντίληψη καί διαμόρφωση τών άνθρώπινων σχέσεων. Ό ούμανισμός καί δ ντετερμινισμός θά μπορούσαν νά συν- δεθοΰν στό έρώτημα, άν πραγματικά ήταν έπιτρεπτό καί σκόπιμο νά άπαιτηθεΐ άπό μιά καθυστερημένη χώρα μιά βίαιη πορεία δια­μέσου τής ιστορίας- καί νά έπιβαρυνθεΐ ό σοσιαλισμός μέ δλες έ- κεΐνες τις δυσκολίες καί φρικαλεότητες πού ιστορικά βάραιναν τόν καπιταλισμό. Ά ν αύτό τό έρώτημα προβάλλεται σέ σχέση μέ τήν έξέλιξη τής ίδιας τής Ρωσίας, πού στά πλαίσια μιας άργότερης σέ ρυθμό βιομηχανικής καί πολιτικής έξέλιξης θά πετύχαινε πιθανό­τατα τόν έκσυγχρονισμό της μέ λιγότερα θύματα, μέ πολύ περισ­σότερο δίκιο τό ίδιο έρώτημα μπαίνει γιά τόν έξωρωσικό κόσμο.

Ή πορεία πού άρχισε ή Ρωσία μέ τήν οίκοδόμηση τού σοσια­λισμού σέ μιά μόνη χώρα, δέν ήταν μόνο μιά άνεπιείκεια άπέναν- τι στό σοβιετικό λαό καί δυσφήμηση τού σοσιαλισμού — πού λει­τούργησε σάν ύποκατάστατο πρώιμου καπιταλισμού'* καί φορτώ­θηκε τό μίσος πού κι ό καπιταλισμός είχε έπισύρει έναντίον του έξαιτίας τών έκμεταλλευτικών του μεθόδων — άλλά καί αιτία γιά μιά διεθνή μετατόπιση τών δυνάμεων, γιά τήν δποία δέν μπορεί νά πει κανείς έκ τών προτέρών δτι πολλαπλασίασε σέ παγκόσμια κλίμακα τήν κοινωνική πρόοδο καί τήν άνθρώπινη εύτυχία. Σέ συνάρτηση μέ δλα αύτά άποκτούν οί προειδοποιήσεις καί παραινέ­

112

σεις τοΟ Κάουτσκυ μιά σημασία τό δίχως άλλο χειροπιαστή, άκό­μα κι άν Αναγνωρίζει καί παραδέχεται κανείς πώς 6 Κάουτσκυ πήρε μιά όρισμένη θέση άπέναντι στή ρωσική έπανάσταση καί τήν όρθολογοποίησε μέ τή βοήθεια τής μαρξιστικής θεωρίας. Τά έπι- χειρήματα πού προβλήθηκαν κατά τήν Ανάπτυξη αύτών τών συλ­λογισμών κατά τοΟ άγκιστρωμένου στίς περιοδολογήσεις ιστορικοϋ ύλισμοΟ μαρτυρούν μόνο δτι αύτή ή θεώρηση παραγνώρισε τήν αό- τοδυναμία τής έπαναστατικής θέλησης, πού τή θρέφουν ύποκειμε- νικά στοιχεία καί δείλιασε μπροστά στήν έφαρμογή, στή δική της πραγματικότητα, τής όρθολογοποίησης τής δικής της θέσης πού Α­ποδίδεται στούς μπολσεβίκους, ΑφοΟ έπέμενε στήν προτεραιότητα τής θεωρίας καί τόν καθοδηγητικό της ρόλο γιά τήν πράξη. Τό γεγονός δτι στή μαρξιστική θεωρία Αναποδογυρίστηκε ιδεολογικά ή έξέλιξη τής πραγματικότητας, τών Αντικειμενικών καί ύποκει- μενικών δρων, ή πραγματική συνάρτηση γνώσης καί θέλησης, δέ σημαίνει δτι ή πραγματική έξέλιξη είναι κάτι τό Ανώτατο π ώ δέν έπιδέχεται διευθέτηση καί δέν Αποκλείει δτι μιά θεώρηση πού Αν­τιτάσσεται στό μαρξισμό, Αλλά τοποθετείται Εξω Από τήν προβλη­ματική τών άλυτων Αντιφάσεων του μπορεΐ νά Εχει καλύτερες προ­ϋποθέσεις νά συλλάβει τό πρόβλημα. ’Ακριβώς έπειδή ot χειριστές τής μαρξιστικής θεωρίας καί δστερα άπό τήν τέλεια έξήγηση μιάς κατάστασης πραγμάτων Αρνήθηκαν καί συγκάλυψαν τήν αύτοτέ- λεια τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα καί τή φανερή δπαρξη διαφο­ρετικών δυνατοτήτων καί δημιούργησαν τήν αύταπάτη, πώς μαζί μέ τή γνώση τής πραγματικότητας μποροϋν νά προμηθευτοϋν καί τήν όδηγία γιά τή διαμόρφωση τών γεγονότων, κατέπνιξαν τήν πιθανότητα νά έκφράσουν διαφορετικές δυνατότητες καί μέ μιά σαφέστερη Απόδειξη τών συνεπειών μιας Απόφασης νά μποροϋν νά θυμίζουν τήν προβληματική αύτών τών δυνατοτήτων. Ό έμ- πειρικά διαπιστωμένος αίτιακός μηχανισμός, πού Αντιπαραβάλλε- ται στή μαρξιστική θεωρία, πού καθαρίζει θέληση καί γνώση καί Αφήνει τόν ύποκειμενικό παράγοντα νά διαμορφώνει τούς Αντικει­μενικούς δρους, δέν Αποκλείει νά κατακτήσει ή καθαρή Αντανά­κλαση τών άντικειμενικών δρων στό αΐτιακό προτσές τή θέση έκεί- νη πού Απερίσκεπτα παραχώρησε ή μαρξιστική θεωρία δίχως νά νιώθει πώς Ετσι άνοιγε διάπλατα τΙς πόρτες σέ μιά Ανεξέλεγκτη άντίστροφη έξέλιξη, πού θά μποροϋσε νά εύδοκιμήσει Ακριβώς κά­τω άπό τήν προστασία αότοϋ τοϋ πλάσματος.

Μέ τήν Εννοια αύτή μπορεΐ κανείς, δίχως νά ρθεΐ σέ Αντίφαση μέ τή γνώση δτι ή ύποκειμενική θ'έληση προσδιορίζει ντέ φάκτο τήν πραγματικότητα καί δτι πάντα ή τελευταία λέξη Ανήκει στή θελημένη Απόφαση, νά λυπάται πού δέν προσέχτηκαν ot έξαγόμ*- νες άπό τήν Ανάλυση τών Αντικειμενικών δρων ύπομνήσεις καί

8 113

παραινέσεις xal δέν κατευθύνθηκε Εξελικτικά τό αΐτιακό προτσές. ’Ακριβώς δταν Εμπιστεύεται κανείς στόν ύποκειμενικό παράγοντα Αποφάσεις πού έχουν πολύ μεγάλες συνέπειες, πρέπει καί νά συνη­γορεί γιά τήν ίαο τδ δυνατό μεγαλύτερη προώθηση τής γνώσης τών Αντικειμενικών συναρτήσεων καί νά Αντανακλά σαφώς τίς προϋποθέσεις τοϋ δικοΟ του πλησιάσματος στήν πραγματικότητα. Άκριβώς δταν δμολογεί κανείς δτι καί μέ τή διαφύλαξη τής δι­κής του Αξιολογικής Αποψης καί τοϋ συστήματος του Αναφοράς, ύ- πάρχουν διαφορετικές δυνατότητες γιά τή δράση, δέν τοϋ Επιτρέ­πεται νά μήν προσπαθήσει νά κάνει Απολογισμό τών συνεπειών πού προβλέπεται πώς θά έχει ή κάθε φορά διαφορετική δράση. Τό σχήμα σύμφωνα μέ τό δποίο ή γνώση καθορίζει τή θέληση δέν el- ναι βέβαια Αναπαραγωγή τής πραγματικότητας πού συλλαμβάνε- ται έμπειρικά καί δέν Εχει καμιά έλπίδα νά προεξοφλήσει τΙς διαρ­θρώσεις τών μελλοντικών μηχανισμών Απόφασης, θά μποροϋσε 8- μως καί θά δφειλε, στό μέτρο πού πλησιάζεται Από μιά θέληση πού ξέρει τή δύναμη της καί κατά συνέπεια είναι διαφωτισμένη, δταν βλέπει νά προκαλεϊται Απ’ αύτή, νά δώσει στή γνώση δσο τό δυνατό περισσότερο χώρο καί νά συνειδητοποιήσει δσο τό δυνατό πιό έντατικά τήν Απόφαση, πού πάρθηκε. Ά ν άντίθετα βαυκαλίζε- ται κανείς μέ τήν αύταπάτη πώς ή γνώση μπορεΐ, Ετσι ή άλλοιώς, νά βγάλει Από τή γνώση Ενα μοναδικό συμπέρασμα, τότε τό ά­ποτέλεσμα θά είναι νά είσχωρήσουν οί όρθολογοποιήσεις άκόμα κι έκεΐ πού νόμιμα έχει θέση μόνο ή λογική στάθμιση. Έτσι, ή έρ- μηνεία τοϋ αίτιακοϋ προτσές μπορεΐ νά προκαλέσει άντίθετες κά­θε φορά έπιδράσεις' ή αύταπάτη νά μετασχηματιστεί |ΐόνο αύτό πού είναι γνωστό δίνει στήριγμα στήν αύθαίρετη' θέληση, ή όμο- λογία πώς μιά άπόφαση πρέπει νά παίρνεται ύπό Ιδίαν εύθύνην δέν καταργεί τό προηγούμενο στή σφαίρα τής άντανάκλασης αίτια- κό προτσές, άντίθετα τοΰ παραχωρεί νέες δυνατότητες.

Ό Κάρλ Κάουτσκυ είχε βέβαια άδικο πού θεωροΰσε τήν άκαμ­πτη περιοδολόγηση τοϋ μαρξιστικού συστήματος σάν άμετάκλητη κανονικότητα καί παραγνώριζε δτι ό έπαναστατισμός ήταν Ενα Ι­σότιμο συστατικό τοΰ μαρξισμοΰ, δμως, Αν παραβλέψουμ* τίς ά- παιτήσεις του, είχε δίκιο δταν στά πλαίσια μιάς Ενσωματωμένης στό μαρξισμό καί ύπερβολικής θεώρησης Εριξε στή συζήτηση τό έρώτημα τί θά μποροϋσε, κάτω άπό τούς δρους τής φεουδαρχικής καθυστέρησης, νά προκύψει άπό τή ρωσική έπανάσταση. Ά ν καί ή επιχειρηματολογία τοϋ Κάουτσκυ δέν είναι κατάλληλη νά μπει σάν τίτλος σέ μιά Ιστορική κρίση καταδίκης τοϋ μπολσεβικισμοΰ, άξίζει ώστόσο νά είσαχθεΐ σάν σκέψη στή συζήτηση γιά τή σκοπι­μότητα αύτοϋ πού Εγινε στή Ρωσία, άν δέν είχε είσαχθεΐ κιόλας άπό τούς ίδιους τούς πρωταγωνιστές τής Επανάστασης στούς συλ­

114

λογισμούς τους. Τό γεγονός 8τι δ Λένιν καί ot μπολσεβίκοι ποό κα- θοδηγοΟσε δέν έπηρεάστηκαν άπό τΙς άμφιβολίες πού γεννοΟσε I- νχς ντετερμινισμός, πού δέν πρέπει νά θεωρείται σάν γενική έξου- σιοδότηση γιά έπαναστατική δράση άλλά σάν περιορισμός της, δέν μπορεί νϊ έμποδίσει τόν παρατηρητή τών γεγονότων νά συνοπολο- γίσει κατά τή στάθμιση τών ύπέρ καί κατά τής έπαναστατικής δράσης τΙς σκέψεις πού έξαιτίας τών φανταστικών προσδοκιών δέν έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στό αΐτιακό προτσές. Καμιά μελλοντική έπαναστατική δράση δέν έμποδίζεται νά έχει μπροστά στά μάτια της δχι μόνο τΙς άμεσες πιθανότητες τής δικής της έπιτυχίας, άλ­λά, μέ βάση ένα έλεγμένο άπό τήν πείρα ύλικό, καί τΙς μακροπρό­θεσμες προοπτικές τής έξέλιξης της. Πέρα άπό τό ντετερμινισμό καί τόν έπαναστατισμό, τά βιασμένα μέ τή βοήθεια αδτών τών κα­τηγοριών στοιχεία τής πραγματικότητας άποκτοϋν μιά νέα, άν καί καθόλου δριστική άξία. Ά ν 6 Λένιν ήταν σωστά πληροφορημένος γιά τό πραγματικό μέτρο έπαναστατικής προθυμίας τής έργατι­κής τάξης τών μεγάλων βιομηχανικών έθνών, πιθανότατα, παρά τΙς εύνοίκές δυνατότητες πού πρόσφερε ή κατάσταση τής Ρωσίας τοϋ 1917, δέ θά είχε τολμήσει νά πραγματοποιήσει μιά καταδικα­σμένη στήν άπομόνωση έπανάσταση. Σέ. μιά τέτοια περίπτωση ά- σφαλώς δέ θά Βάθαινε καί Ισως νά γεφυρωνόταν ή διάσπαση τοϋ έργατικοϋ κινήματος, πού δημιουργήθηκε στή διάρκεια τοϋ πρώ­του παγκόσμιου πολέμου έξαιτίας τής διαφορετικής στάσης άπέ- ναντι στόν πόλεμο. Άλλά ίνα ένωμένο έργατικό κίνημα δέ θά γι­νόταν είκολα λεία τοϋ φασισμοϋ, κυρίως στή Γερμανία δπου ή διάσπαση τοϋ άφαίρεσε κάθε δυνατότητα άντίστασης. ’Εκτός άπ’ δλα αύτά. δ εόρωπαϊκός σοσιαλισμός δέ θά είχε — δπως είπε μιά φορά δ Κάρλ Ρέυνερ " — νά πληρώσει τά Ιξοδα τοϋ ρωσικοϋ πει­ράματος, άλλά θά ήτανε σέ θέση νά έπεκταθεί πρός τό κέντρο καί νά σταματήσει τΙς τάσεις πού έφερναν στό φασισμό καί τόν πό­λεμο.

Ωστόσο σ’ Ιναν παρόμοιο όπολογισμό εΤναι πολύ μεγάλοι ot πα­ράγοντες αβεβαιότητας καί γι’ αύτό δέν μπορεί νά φτάσει κανείς σ’ ένα Ολοκληρωμένο άποτλεσμα δίχως μιά παραπομπή καί στίς άντίθετες σκέψεις. Είναι δυνατό — άν καί καθόλου βέβαιο — μιά ύποχώρηση τής έπαναστατικής ΰπόθεσης στή Ρωσία, νά δδηγοϋ- σε δχι μόνο στή χαλάρωση τής πίεσης πού άσκοϋσε ή άπειλή ένός προλεταριακοϋ κράτους στήν άστική τάξη τών δυτικών χωρών καί τήν έξανάγκαζε νά προβαίνει σέ παραχωρήσεις πού άλλοιώτικα δέ θά δεχόταν, άλλά καί στήν ένίσχυση τών συντηρητικών, άκόμη καί τών άντιδραστικών πολιτικών δυνάμεων, πράγμα πού έκανε δυνα­τό νά έγκατασταθεί ή κατάσταση πού άντιπροσώπευε δ φασισμός καί δίχως τή διάσπαση τοϋ έργατικοϋ κινήματος, μόνο μέ τήν έ-

116

ξουδετέρωση του σάν παράγοντα δύναμης. Τδ έρώτημα, δν ό εύ- ρωπαϊκός σοσιαλισμός καί ή δημοκρατία πού ύποστηρίζει έπιβα- ρύνθηκε μέ τά έξοδα ή έπωφελήθηκε άπό τά πλεονεκτήματα τού ρωσικού πειράματος έξακολουθεΐ νά μένει Αναπάντητο καί ύπάρ- χουν έξίσου καλά έπιχειρήματα γιά μιά Απάντηση μ’ αύτή ή τήν άλλη ίννοια. Έν πάση περιπτώσει ήτανε μιά άπό τΙς τραγο)5ίες της, πιθανότατα ή τραγωδία τής ρωσικής έπανάστασης, δτι φορ­τώθηκε σύγχρονα δυό τεράστια καθήκοντα πού φαινόνταν δτι βρι­σκόντανε σέ άξεδιάλυτη μεταξύ τους συνάρτηση: τό ξεπέρασμα τής ρωσικής καθυστέρησης καί μέ μιά άποφασιστική προώθηση, τήν ένεργητι/ή προαγωγή τής παγκόσμιας έπανάστασης. Στό βαθμό πού Ιξαιτίας τής έλλειψης άπήχησης στίς δυτικές χώρες άποδει- χνόταν απραγματοποίητη ή έκπλήρωση τοϋ δεύτερου καθήκοντος, δφειλε νά γίνεται δυσκολότερη κι δχι εύκολότερη ύπόθεση καί ή έκπλήρωση τοΟ πρώτου. Στή συνέχεια, ή συγκέντρωση τών προσ­παθειών σέ μιά λύση, πού άρχικά τή φαντάστηκαν δυνατή μόνο στά πλαίσια μιας παγκόσμιας έπαναστατικής έξέλιξης, δδήγησε στήν άνάγκη νά έπιδιωχθεϊ τό ξεπέρασμα τ^ς τεχνικής καί βιομηχανι­κής καθυστέρησης μέ τήν άποκατάσταση άλλων στοιχείων τής ρω­σικής καθυστέρησης, στήν .ξίνάγκη νά διατηρηθεί στή σοσιαλιστι­κή οίκοδόμηση ένα τμήμα τοϋ τσαρικοϋ δεσποτισμοϋ, πού μέ τή σειρά του άρχισε νά έπιδρδ Ισχυρότατα πάνω σ’ αύτή.Μ

Δέν είναι εύκολότερο, άλλά πολύ πιό δύσκολο νά δοθεί άπάν- τηση στό έρώτημα, δταν παίρνε; κανείς ύπόψη του δχι μόνο τίς έσωρωσικές συνέπειες τοϋ μπολσεβικισμοϋ καί τΙς έπιδράσεις του στήν εύρωπαϊκή κατάσταση, άλλά καί τή γενική κατάσταση, πού δ μαρξισμός, σάν παγκόσμιο σύστημα γιά τήν ύπερνίκηση τοΰ κα­πιταλισμού, πρέπει νά έχει μπροστά στά μάτια του. Άπό τή μιά μεριά είναι άναπότρεπτη ή διαπίστωση δτι ή δχτωβριανή έπανά­σταση δέν έφερε τή χώρα σ’ έκείνη τήν έλεύθερη κοινωνική κα­τάσταση πού όνειρεύτηκε ό Λένιν καί χέρι μέ χέρι μ’ αύτό τό εύ­ρημα πρέπει νά άναφερθεϊ καί ή έπόμενη δμολογία δτι αύτό τό κράτος έδώ καί χρόνια δέν είναι πιά ή έμπροσθοφυλακή καί ό ά- νιδιοτελής βοηθός τών έπαναστατικών προσπαθειών στ’ άλλα τμή­ματα τής γής, άλλά φροντίζει στά πλαίσια τοϋ διεθνικοϋ παιχνιδιού γιά τά συμφέροντα του σάν μεγάλη δύναμη καί κοινωνιολογικά γιά τίς άνάγκες ένός σταθεροποιημένου κοινωνικού στρώματος. Σή­μερα ό κινεζικός κομμουνισμός στολίζει τό ρωσικό μέ τΙς ίδιες κα­τηγορίες πού πρίν άπό δεκαετίες άπόδιναν ot σοβιετικοί κομμουνι­στές καί ot Εύρωπαΐοι δορυφόροι τους στή σοσιαλδημοκρατία." Άπό δλα αύτά μπορεΐ εύκολα κανείς νά βγάλει τό συμπέρασμα πιος ή μοίρα κάθε έπανάστασης είναι νά προδίνεται καί ν’ άρνιέται μέ τόν καιρό τΙς άρχικές της έπιδιώξεις. Σέ μιά παρόμοια, καθα-

116

p i πεσσιμιστική Ικτίμηση βρίσκεται Αντιμέτωπη ή έπίσης Αδιά­ψευστη Αλήθεια δτι ή ρωσική έπανάσταση, παρά τό γεγονός δτι έδώ καί πολύν καιρό μπήκε στό στάδιο τής σταθεροποίησης, Α­σκησε ισχυρές έπαναστατικές έπιδράσεις καί μάλιστα δτι δίχως τήν όχτωβριανή έπανάσταση, πού μετά τή γαλλική Απετέλεσε τό πρώτο παράδειγμα νικηφόρας έπανάστασης, πιθανότατα καί οί Αλ­λες έπαναστάσεις δέ θά έβρισκαν τή δύναμη νά νικήσουν. Έτσι λοιπόν, άν θειορεΐ κανείς σάν σκοπό καί Αξία τήν έπαναστατική Αλλαγή τής πραγματικότητας, σέ σχέση μέ τήν ύπερνίκηση τοϋ καπιταλισμού καί κάθε μορφής έκμετάλλευσης σέ παγκόσμια κλί­μακα, θά θεωρήσει δικαιολογημένη τήν όχτωβριανή έπανάσταση, άκόμα καί Αν είναι τής γνώμης, δτι έσπασε τόν πάγο πολύ νωρίς κι δχι στο σωστό μέρος.

Πέρα άπό τά παραδοσιακά μαρξιστικά σχήματα γιά τή δικαιο- λόγηση τής όχτιοβριανής έπανάστασης συνηγορεί κι ό πραγματι­στικός συλλογισμός δτι άντίθετα πρέπει νά έννοήσει κανείς τό με­γαλύτερο μέρος τής έξέλιξης τών τελευταίων πενήντα χρόνων σάν τραγωδία καί διαρκή καταστροφή, όπότε καί έχει λιγότερες δυ­νατότητες νά εισχωρήσει στά γεγονότα. "Αν δμως τοποθετηθεί στό έδαφος τών γεγονότων, δέν Αποχωρίζεται βέβαια άπό τήν Ιδεατή Αναγωγή σέ μιά αίτιακή πορεία που παρεκκλίνει Από τήν πραγ­ματικότητα, Αλλά τουλάχιστο ξεκινά Από τήν έλπίδα πώς είναι δυνατό νά ξαναλειτουργήσει θετικά δ μηχανισμός τοϋ ίστορικοϋ προτσές πού τόν έβλαφταν οί λαθεμένες Αποφάσεις. "Αν δμως άν­τίθετα θεωρεί σάν δριστικά Αναποδογυρισμένη καί παραμορφωμέ­νη τή λογική συνάρτηση τών δρων, ώς τό σημείο πού νά είναι Α­γνώριστη, τότε δέν τοϋ Απομένει τίποτε Αλλο Από τήν Απάθεια, τόν κυνισμό καί τήν Αδιάφορη γιά τίς παγκόσμιες προοπτικές συγκέν­τρωση σ’ ένα μικρό μέρος τής καθημερινής πραγματικότητας. ’Αλ­λά θά είναι πολύ προσεκτικός γιά νά δεχτεί σάν Ανέκλητα πα- ραπλανημένο τό ρεϋμα τής έξέλιξης καί θά συμπράξει σέ μιά έ­ξέλιξη πού περικλείνει δχι μόνο τό συμβιβασμό μέ δ,τι έγινε, άλλά καί κάτω άπό δρισμένους δρους τήν Αποδοχή του στό δικό του σύ­στημα Αναφοράς, Ακριβώς άν δέν είναι ντετερμινιστής.

Μ’ αύτή τήν έννοια κάθε δρΑση πού νιώθει Υποχρεωμένη στά Ιδανικά τής δχτωβριανής έπανάστασης μπορεί νά συμβάλλει έκ τών ύστέρων νά δωθεΐ σ’ αύτό τό γεγονός έκεΐνο τό νόημα πού φαίνεται πώς τοΰ λείπει ή πού έν πάση περιπ-ίώσει δέν παρουσιά­ζεται σάν καθαρός λογαριασμός. Μιά τέτοια προσπάθεια ήταν ή τσεχοσλοβακιή Ανοιξη πού προσωρινά άπέτυχε. Σκόνταψε πάνω στήν πραγματική μορφή καί προϊόν έκείνης τής έπανάστασης πού ήταν τό πρότυπο καί ή άφορμή γιά πολλές έπαναστατικές προσ­πάθειες, τής έπανάστασης πού ή παραμόρφωσή της πρέπει νά Α-

117

ποτελέσει 2να παράδειγμα προειδοποίησης καί νουθεσίας: Νά *1- σαχθοΟν στά σχέδια μας τά στοιχεία τής πραγματικότητας πού στήν περίπτωση τής όχτωβριανής έπανάστασης παραμελήθηκαν, γιατί άλλοιώτικα ή μοίρα θά διαψεύσει καί τήν καλύτερη θέληση καί μάλιστα μέ τίς δικές της πράξεις.

118

Κεφάλαιο 3

MAPS ΚΑΙ ΚΑΡΛ ΚΑΟΥΤΣΚΥ

"Αν καί τδ κεφάλαιο «Μάρξ καί Λένιν» έδωσε άφορμή νά σχολια­στεί ή λειψή άντανάκλαση, θά Ελεγα, ή παραποιητική έκτόπιση καί ύπόκρυψη τοΟ ύποκειμενικοΟ παράγοντα άπδ τήν κομμουνιστι­κή Ιστοριογραφία, είναι άκόμα πιό Απαραίτητο νά άναφερθοϋμ· στήν παραγνωρισμένη καί άγνοημένη δύναμη αύτοΟ τοϋ παράγον­τα κατά τήν είσοδο μας στήν Ιστορία τής κεντροευρωπαΓκής σο­σιαλδημοκρατίας καί τήν αότοπαρουσίαση αύτής τής Ιστορίας ά­πό τή φιλική της φιλολογία. Σέ σχέση μέ τήν κομμουνιστική Ι­στοριογραφία, π ώ Ιχει χρέος νά δικαιώσει Ιστορικά κι άκόμα νά Υμνολογήσει τήν όχτωβριανή έπανάσταση, ή άπολογητική Ιστορι­κή θεώρηση τής σοσιαλδημοκρατίας βρίσκεται, άπδ τδ Ινα μέρος, σέ καλύτερη, άπδ τδ άλλο, σέ χειρότερη θέση. Ή άπολογητική αύτοπαρουσίαση τοΟ κομμουνισμοΟ άναλαβαίνει Ινα πιδ εύχάριστο καθήκον έφόσον τής πέφτει νά προβάλλει στδ φώς Ινα πετυχημέ­νο Ιστορικό γεγονός μέ διαρκείς έπιδράσεις καί άνυπολόγιστες συ­νέπειες, ένώ ή έρμηνεία τής σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής Ιχει νά σκεπάσει μιά όλοφάνερη άποτυχία, Ινα ναυάγιο πολιτικών φι­λοδοξιών. 'Ωστόσο αύτδ πού άπδ τήν άποψη τής Ιστορικής άξιολό- γησης παριστάνεται σάν έλκυστικδ καθήκον, είναι, στίς κατηγο­ρίες τής μαρξιστικής κατανόησης τής Ιστορίας πού βρίσκεται κά­τω άπδ τή γοητεία τοΟ κλασικοΟ ντετερμινισμού, τό πιό δύσκολο καί, σύγχρονα, θεωρητικά, πολύπλοκο. Στήν περίπτωση αύτή ή τέχνη τής έρμηνείας είναι νά ξαναφέρει άπδ πλάγιους δρόμους καί μέ τή βοήθεια έπικουρικών κατασκευών τήν όρμή καί τήν αύ- τοδύναμη δράση τοΟ ύποκειμενικοΟ παράγοντα στούς άντικεΐ|ΐενι- κούς δρους καί νά διαφυλάξει Ιτσι τήν ένότητα καί τήν πρόσοψη τής θεωρίας πού έννοεΤται άντικειμενικά. *Η άνάγκη νά μήν άν- τιλαμβάνονται ο! άπολογητικοΐ παρατηρητές τής περιοχής τής κομμουνιστικής έξουσίας τδ μαρξισμό σάν πεδίο άντίθετων καί δια­φορετικών δυνάμεων καί στοιχείων πού είναι άδύνατο νά άνα- χθοΟν σέ κοινό παρονομαστή, άλλά σάν θεωρία άντικειμενικά χει­ροπιαστή πού γιά χάρη τών δικών τους σκοπών κυριαρχίας προσ­διορίζει τήν πράξη, τούς έμποδίζει νά φέρουν τή θεωρία τους στό έπίπεδο πού άπαιτοΟν ο! πηγές τής δικής τοος πράξης.

119

ΤΙ κομμουνιστική Ιστοριογραφία είναι βέβαια στήν ευχάριστη θέση νά μπορεΐ νά περιστρέφεται γύρω άπδ μιά άστραφτερή Ιστο­ρική έπιτυχία καί νά κινείται πάνω στά ίχνη τών μεταγενέστερων έπιτυχιών, άλλά φαίνεται άνίκανη νά παρουσιάσει αύτή τήν Επι­τυχία σά; κάτι πού δέν άποτελεΐ μιά άναγκαστική θεώρηση, προσ­αρμοσμένη στό κρεβάτι τοϋ Προκρούστη - ντετερμινισμού. Απέναν­τι της ή σοσιαλδημοκρατική ιστοριογραφία Ιχει τό θλιβερότερο καθήκον νά είναι Υποχρεωμένη, νά Εκφωνεί έπιτάφιους λόγους σέ θαμμένες Ιστορικές δυνατότητες. Ό μως έπιτέλεσε καί έπιτελεΐ αύ­τδ τδ καθήκον μέ τδν τρόπο τών έπιτάφιων δμιλητών, δέν άφήνουν νά πέσει καμιά σκιά στή ζωή τοΰ μακαρίτη καί άναζητοϋν τήν εύθύνη γιά τδ δχι καί τόσο δοξασμένο τέλος του, δχι άνάμεσα στούς έπιζήσαντες, άλλά στούς άλλους ή ξεφεύγουν γενικά άπ’ τδ ζήτημα τής εύθύνης, ένώ μπροστά σ’ αύτδ πού φαίνεται δπωσδή- ποτε άναπόφευκτο άποδίνουν τήν άτομική άποτυχία στδ πάθος καί τήν τραγική μοίρα. Μέ τδν τρόπο αύτδ δέ μετατρέπεται μόνο ή ήττα σέ νίκη, άλλά καί, σέ δμοφωνία μέ τδ άναπαραγόμενο ιστο­ρικό συμβάν, παραλείπεται ή άντανάκλαση τοΟ Υποκειμενικού πα­ράγοντα πού ή μή παρέμβαση του στά γεγονότα Εφερε τά Ιστορικά δεδομένα στή γνωστή κατάληξη καί Ετσι δλοκληρώνεται ή άρχι- κή άποτυχία. Ένώ στήν κομμουνιστική Ιστοριογραφία πέφτει τδ Επαινετικότερο άλλά θεωρητικά δυσκολότερο καθήκον νά φέρει στά σωστά μέτρα τόν άγρια φουσκωμένο Υποκειμενικό παράγοντα καί νά τδν παρουσιάσει σάν ύποτακτικδ έκτελεστή τοϋ συστήματος, δηλαδή νά στρέψει τήν Υποκειμενικότητα όρθά, άντικειμενικά, ή άπολογητική Ιστορική θεώρηση τής σοσιαλδημοκρατίας1 (μόλις πού Υπάρχει πιά σήμερα) δέ χρειάζεται νά στηριχτεί σέ άλλο μο­χλό παρά στδ βεβαιωμένο Ιστορικά καί νά έπαναλάβει τδ λάθος πού Εγινε στόν άρχικδ κιόλας λογαριασμό καί Ιτσι νά Επιβεβαιώ­σει τήν αύταπάτη τών προσώπων πού Εδρασαν Ιστορικά νά θέλουν νά πείσουν τόν έαυτό τους καί τούς άλλους δτι δέν ήταν παρά θύ­ματα τής παγκόσμιας Ιστορίας, καί μέ τήν άνοσοποίηση Εναντι τής κριτικής πού άποκαλύπτει τήν πηγή τών λαθών νά τήν τελειοποιή­σει. "Αν ή κομμουνιστική ιστοριογραφία συμβιβάζεται μέ τδν άν- τικειμενισμδ πού απαιτεί τδ σύστημα, άφοϋ μέ τήν άντικειμενική ερμηνεία παραλύει καί καθησυχάζει τόν πληθωρισμδ τοϋ Υποκει­μενικού παράγοντα, ή σοσιαλδημοκρατική Επιτυγχάνει τδν προκα­θορισμένο σκοπό νά άποδείξει Εκ τών Υστέρων τΙς άντικειμενικές περιστάσεις καί συνθήκες σάν τά μοναδικά καθοριστικά μεγέθη παραμένοντας στδ πεδίο τής άρνησης καί καταδίκης τοϋ Υποκει­μενικού παράγοντα καί μειώνοντας τον θεωηρτικά τόσο δσο προη­γούμενα τδν είχε άποσύρει άπδ τήν πολιτική πράξη.

Γιά τούς λόγους πού άναφέραμε στδ προηγούμενο κεφάλαιο αό-

120

τή ή αύτογνωσία δέ φτάνει ν4 έγγυηθεΐ μι4 δλοκληρωμένη άντί­ληψη τής πραγματικότητας πού προσφέρεται γι4 στοχασμό. Ά κό­μα κι άν ήταν άληθινδ βτι βρισμένες συνθήκες καί έναντιότητες άσκησαν μιά πιεστική έπίδραση καί κατεύθυναν τδ ίστορικδ γίγνε­σθαι πρδς μιά δρισμένη κατεύθυνση, πράγμα πού θά γινόταν πάν­τα πρός τήν πλευρά τών ύποκειμένων πού δροϋν, πάλι δέ θά ήταν περιττδ νά ανατρέξουμε στίς διαθέσεις τών δρώντων προσώπων. Άκόμα καί στήν περίπτωση πού κατά τ4 φαινόμενα πανίσχυρα περιστατικά έκβιάσανε μι4 λύση δρισμένη, πάλι δέ Θ4 ήτανε δίχως ένδιαφέρον ν4 πληροφορηθοϋμε, άν αύτά τ4 περιστατικ4 μπήκαν έμπόδιο στδ δρόμο μιάς θέλησης πού έπιθυμοΟσε νά κατευθύνει τήν πραγματικότητα σέ άλλο δρόμο ή άπλώς προσφέρθηκαν σάν εύ- πρόσδεκτη πρόφαση καί άλλοθι σέ μιά θέληση κατασκευασμένη. Άκόμα κι άν γιά λόγους άντικειμενικούς άμφιβάλλει κανείς γιά τήν άποτελεσματικότητα τοΰ ύποκειμενικοϋ παράγοντα, καί πάλι δέν είναι περιττό, άλλά Ιστορικά άναγκαίο νά τδν έξετάσουμε καί νά τδν άναλύσουμε κριτικά. Ή άνάγκη αύτή ύπάρχει κατ’ άρχήν γιά τήν ιστορική θεώρηση πού άποκρούει τδν μονόπλευρο καί μο­νοσήμαντο προσδιορισμό τοϋ ιστορικοϋ γίγνεσθαι άπδ άντικειμενι- κά περιστατικά, άλλά καί θεωρεί τήν ίδια τήν παραδοχή μιδς τέ- τοιας άποψης σάν άποτέλεσμα μι«ς έρευνας πού γενικά διεξάγε­ται γιά λόγους άμφισβητήσιμους. Ό σκεπτικισμός σχετικά μέ τδ δτι κατά τήν άναφορά στίς Αντικειμενικές καταστάσεις καί σχέ­σεις δέν πρόκειται μόνο γιά μιά άφοσίωση, πού διατηρείται άκλό- νητη σ’ ένα μαρξιστικό σύστημα τδ δποΤο εύνοεΐται άντικειμενιστι- κά, άλλά συνάμα καί γιά μιά έπίθεση άνακούφισης γιά τή σωτη­ρία τής δικής αύτογνωσίας, άποδείχνεται γενικά άπδ μι4 πλη- σιέστερη έξέταση πολυβεβαιωμένων γεγονότων δικαιολογημένος.

"Αν θέλει λοιπδν κανείς ν4 μή σφαλίσει τ4 μάτια μπροστ4 στήν άλληλεπίδραση πού άσκεΐται άνάμεσα στούς άντικειμενικούς δρους καί τΙς ύποκειμενικές διαθέσεις καί πράξεις, δφείλει νά κρατήσει μιά κριτική άπόσταοη καί νά σταθεί μέ Ιδεολογική ύποψία Απέ­ναντι στή θέση, δτι δλα ήρθαν έτσι δπως Ιπρεπε νά ρθοϋν κι δτι ή δράση τών ιστορικών ύποκειμένων είχε δευτερεύουσα σημασία σέ σχέση μέ τούς άντικειμενικούς δρους. Ό σεβασμός δμως πού όφείλεται στδν 'Υποκειμενικό παράγοντα δχι μόνο έπιβάλλεται άπδ γνωσιοθεωρητικά καί μεθοδικά αίτια, καθώς καί άπδ τής πλευράς τής θεώρησης τοϋ Ιστορικοϋ γεγονότος, άλλά καί προκύπτει άπδ τήν ύποκρυπτόμενη λογική έκείνης τής κατανόησης τής Ιστορίας, πού δπως πιστεύεται άποφεύγεται μέ τή βοήθεια της ή Ιρευνα τής συνείδησης. Δηλαδή δέν μποροϋμε νά μετροϋμε μέ δυδ διαφορετι­κά μέτρα. Όταν άναφερόμαστε στούς πανίσχυρους δρους καί πε­ριστάσεις γιά νά δικαιολογήσουμε τούς έκπροσώπους τοΟ δικοϋ

121

μα< παρελθόντος, δφείλουμε κατά τδν ίδιο τρόπο νά δώσουμε γε­νική άφεση άμαρτιών καί σέ κείνους πού Εστρεψαν τήν Ιστορία στήν καθορισμένη κατεύθυνση. Γιατί οί ίδιοι Spot καί συνθήκες πού έμπόδισαν τούς ήγέτες τής δικής μας ύπδθεσης νά κινηθοΟν, άνοιξαν στούς Εκπροσώπους τής πετυχημένης ύπόθεσης δυνατότη­τες πού αύτοί δφειλαν νά πραγματοποιήσουν σύμφωνα μέ τή λο­γική τής δικής τους έξέλιξης. 'Ωστόσο, δπως διδάσκει ή πείρα, ή διαπίστωση πώς δρισμένα πρόσωπα καί δμάδες Επλευσαν πάνω στή γραμμή πού καθορίζει ή Ιστορική άναγκαιότητα, δέν Εμποδίζει γενικά Εκείνους πού Εκαναν τήν Ιστορική άναγκαιότητα δρο τής ύποκειμενικής θέλησης νά προβάλλουν ήθικές Επιτιμήσεις καί κεί­νους πού άκολούθησαν τδ άναγνωρισμένο σάν άναγκαΐο δρόμο, νά Εκδόσουν γιά τούς άλλους μιά Εξοντωτική Ετυμηγορία. Τδ δτι γιά νά μή φανεί σ’ δλη της τήν καθαρότητα ή άποτυχία τών δυνά­μεων τής άριστερδς στή δημοκρατία τής ΒαΤμάρης, ύποχρεώνει στδ νά θεωρείται άδύνατη ή άποτροπή τής κατάληψης τής Εξου­σίας άπδ τδν Χίτλερ, δέν Εμποδίζει καθόλου τούς δπαδούς τής Ι­στορικής άναγκαιότητας νά τδν καταδικάζουν, νά τδν άπεχθάνον- ται καί, άπδ πολλές άπόψεις, νά τδν δαιμονοποιοΟν.

Αύτή ή άντίφαση θά Ιπρεπε νά γίνει άφορμή, νά στοχαστούμε μήπως θά ήτανε πιδ σωστδ νά καταγράφουμε τά πάντα σύμφωνα μέ τούς φυσικούς νόμους καί νά στεκόμαστε σέ άπόσταση άπδ ά- ξιολογικές κρίσεις ή, άν αύτδ άποδείχνεται άδόνατο μπροστά στά γεγονότα, μέ δλη τή φρίκη πού προκαλεΐ, νά άναθεωρήσουμε αύτή τήν άντίληψη γιά τήν Ιστορική άναγκαιότητα, πού καταπίνει κάθε άτομική Ενοχή. Ό συνειδητδς ή άσυνείδητος, άλλά σάν κίνητρο πολύ άποτελεσματικός, φόβος πώς Ετσι θά ρθοΟμε σέ ρήξη |ΐέ τΙς γνήσιες άξίες καί ύπηρεσίες τοϋ δικοΟ μας παρελθόντος είναι ά- δικαιολόγητος καί μαρτυρΛ τήν δπαρξη Ινδς φρονήματος μικρο­πρέπειας, τής θέλησης γιά ήρωοποίηση καί ύπεραπλούστευση τής Ιστορίας. Άκόμα καί στήν περίπτωση πού θά άναιρεθεΐ ή μονό­πλευρη τοποθέτηση άξιολογικών κανόνων, πάλι δέν ύπάρχει κα­νένας κίνδυνος νά πέσουν αύτά πού θέλει κανείς νά Υπερασπιστεί στήν ίδια γειτονιά μ’ Εκείνους πού, γιά εύκολονόητους λόγους, δέ θέλει νά τούς άφαιρεθεΐ οδτε μιά σταλιά άπδ τήν άνατριχιαστική τους εύθύνη. Άκόμα κι άν προβληθεί άλύπητα στδ φώς ή άποτυχία τών σοσιαλδημοκρατών ήγετών, πού ή άφρόντιστη καί άσυνεπής πολιτική τους διευκόλυνε τδ φασισμδ νά κατακτήσει τήν Εξουσία, πάλι αύτδ δέ θά άποτελεΐ λόγο νά μετριαστοΟν οί εύθύνες έκείνων πού Επωφελήθηκαν άπ’ αύτή τήν άδυναμία γιά νά Ικανοποιήσουν τήν άλαζονική τους δίψα γιά Εξουσία. Ανάμεσα στή θέληση καί τή δράση τών ύπερασπιστών τής δημοκρατίας καί τή θέληση καί δράση τών καταστροφέων της ύπάρχει Ινα χάσμα ήθικής φύσης,

123

πού καμιά, άκόμα καί ή πιό καλοζυγιασμένη θεώρηση, δέν μπο­ρεΐ νά κλείσει. Εννοείται αύτό πού ένδιαφέρει δέν είναι νά προ­βληθούν σάν ιστορικές άποφάσεις μόνο ot κακές πράξεις καί δχι καί ot παραλείψεις ot όποιες γενικά έκπορεύτηκαν άπό εδγενή κίνητρα. Γιά τά άτομα καθώς καί γιά τίς δμάδες Ιστορικά Ισχύει ή ποινική άρχή, σύμφωνα μέ τήν όποία τά έγκλήματα (πού καί μέ τή δικαιολογία έξαιρετικών αιτίων παραμένουν έγκλήματα) μπορεΐ νά διαπραχτοϋν δχι μόνο μέ θετική δράση, άλλά, δταν ύ- πάρχει καθήκον γιά δράση, καί μέ τήν παράλειψη τής δράσης. Ή άναφορά στό άνθρωπιστικδ κίνητρο πού δδήγησε στήν παρά­λειψη τής έπιβαλλόμενης άπ’ τό καθήκον δράσης, παίρνεται βέβαια ύπόψη κατά τήν άξιολόγηση τοΰ γεγονότος σάν αίτιο μετριασμοϋ τής εύθύνης, άλλά δέν μπορεΐ σέ καμιά περίπτωση νά δδηγήσει στήν άθώωση.

Γιά νά ύποστηριχτεΐ ή θέση πώς ήταν άναπότρεπτος δ δρόμος στό φασισμό καί πώς άκόμα καί ή καλύτερη έπιβεβαίωση τών δη­μοκρατικών, Ιδιαίτερα τών άριστερών δυνάμεων τοϋ έργατικοϋ κι­νήματος δέ θά άλλαζε κατά τίποτε τό μοιραίο άποτέλεσμα γίνεται μέ εύχαρίστηση ή ύπόμνηση δτι γενικά ot δρόμοι τών σοσιαλδημο­κρατικών κομμάτων, παρά τΙς διαφορές στήν Ιδεολογία καί τήν τακτική, έφεραν στήν άποτυχία. Έτσι βγαίνει τδ συμπέρασμα πώς κάτιο άπό τούς δρους πού ύπήρχαν, δλοι ot δρόμοι θά δδη- γοϋσαν στήν άβυσσο. Στό συμπέρασμα αύτό καταλήγει λόγου χάρη δ Ό ττο Μπάουερ, ήγέτης τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας στδ διάστημα τοΰ μεσοπολέμου, στήν μπροσούρα του «Ή έξέγερση τών Αύστριακών έργατών» πού τήν Εγραψε άμέσως δστερα άπδ τά γεγονότα τοϋ Φλεβάρη τοΰ 1934. 'Ομολόγησε πώς Εγιναν βέβαια «άριστερά» καί «δεξιά» λάθη, άλλά .. . Αύτό τό άλλά πού πρόσθε- σε σοΰ φάνηκε πώς ήταν κατάλληλο γιά νά στερήσει άπ’ τά λάθη πού μόλις παραδέχτηκε τόν καθοριστικό χαρακτήρα γιά τό άπο­τέλεσμα. «Είναι δλοφάνερο δτι οί λόγοι τής ήττας τής έργατικής τάξης βρίσκονται βαθύτερα άπό τήν τακτική τών κομμάτων, δλο- φάνερα πιό βαθιά άπδ τά Ιδιαίτερα τακτικά λάθη».* Τδ συμπέρα­σμα δτι άκριβώς σ’ αύτή τήν περίπτωση δέν ήταν ύπεύθυνα τά με­ρικά λάθη, άλλά Ινα σύστημα άπό λάθη πού ύπήρχαν, δπως δέ­χτηκε δ Μπάουερ, καί δέν άλληλοεξουδετερώνονταν, άλλά δλα μαζί ύψώνονταν σέ δύναμη ή δποία καί έφερε τδ έργατικό κίνημα στήν άποτυχία, τδ άπέφυγε μολονότι θά ταίριαζε καλύτερα στή διαπίστωση του νά άναζητήσει τδ γενικό στρατηγικό παρονομα­στή τών τακτικών λαθών πού άπαρίθμησε. Ό Μπάουερ δέν άνα- φέρθηκε στά Ιδιαίτερα τακτικά λάθη, γιατί είχε τήν πρόθεση νά έρευνήσει καί νά βρει τά ίχνη τής βαθύτερης αίτιας τών λαθών μέσα στά πλαίσια τής ίδιας τής πραγματικότητας, άλλά γιά νά

ύποστηλώσει τό συμπέρασμα δτι ναί, βέβαια, Εγιναν αύτά τά λά­θη, άλλά δέν ήταν πραγματικά άποφασιστικά, δτι πολύ περισσό­τερο αίτία τής Αποτυχίας είναι ot άντικεμενικοΐ δροι καί ot νόμοι τής άνάπτυξης. ’Ακριβώς στό σημείο πού άρχισε ή Αντανάκλαση νά γίνεται κριτική καί δφειλε στή συνέχεια νά μετατραπεΐ σέ αύ- τοξεσκέπασμα, Επιστρατεύτηκε ό μηχανισμός καί δχι μόνο Εκανε Αδύνατο πράγμα τή διεύρυνση τής κατανόησης τών λαθών, άλλά βασικά ξαναπήρε πίσω τή γνώση πού πρίν άπδ λίγο πραγματο- ποιήθηκε. Ή βιαστική ύποχώρηση μπροστά στή δήθεν Ιστορική άναγκαιότητα, πού στδ δνομα της άφησαν στήν ιστορική πράξη έλεύθερο τδ δρόμο στδ φασισμό, άναπαράχθηκε καί άνοσοποιήθηκε μέ τή φοβία μπροστά στδ συμπέρασμα πού Εβγαινε καί έπιβαλλό- ταν άπδ δλοφάνερες προϋποθέσεις καί πού ήταν τόσο κοντινδ ώστε μποροϋσε νά γίνει εύκολα άντιληππτό. ’Αντί λοιπδν νά όργώσουν βαθύτερα καί έτσι νά εισχωρήσουν ίσαμε τή ρίζα τών δικών τους λαθών, προτίμησαν νά κυττάξουν πρός τά Εξω καί παρατηρώντας τΙς άλλες πολιτικές δυνάμεις νά έξασφαλίσουν τή δικαιολογία άπό τήν όποία δέν ήθελαν νά παραιτηθοϋν γιά κανένα λόγο.

Ό Μπάουερ δικαιολόγησε αύτό τδ συμπέρασμα, του πού άνα- ζητοϋσε τήν πηγή τών λαθών στά πανίσχυρα έξωτερικά γεγονότα, άναφερόμενος στούς διάφορους δρόμους, πού ώστόσο παρ’ δλο πού ήτανε διαφορετικοί δδήγησαν στήν ίδια άποτυχία, πού πρέπει συνεπώς νά τή θεωρήσουμε άναπόφευκτη. «Ή ούγγρική σοσιαλδη­μοκρατία τά 1919, ή Ιταλική ίσαμε τδ 1922 είχανε μιά Επανα­στατική Αριστερά πού άκολουθοϋσε μιά πολιτική συγγενική μέ τήν κομμουνιστική καί πού Εληξε καί στίς δυδ χώρες μέ τήν καταστρο­φή. ’Αντίθετα ή γερμανική σοσιαλδημοκρατία προτίμησε μιά πο­λιτική κατεύθυνση πολύ έθνική, πολύ δεξιά καί συντρίφτηκε έπί- σης. Στήν Αύστρία προσπαθήσαμε νά άκολουθήσουμε Ενα μεσαίο δρόμο άνάμεσα στδ Ιταλοουγγρικδ καί γερμανικό άκρο καί έπίσης νικηθήκαμε».' ’Αντί νά άναρωτηθεΤ μήπως ύπήρχε μιά κοινή πη­γή λαθών πού καθόριζε τή στάση τών σοσιαλδημοκρατικών κομμά­των πού άναφέρει, κι άκόμα, μήπως ή άντίστοιχη άποτυχία τών κομμουνιστικών κομμάτων είχε κάποια σχέση μ’ αύτή τήν άπο­τυχία τής σοσιαλδημοκρατίας, άντί δηλαδή νά άναζητήσει στήν παραπλανητική πολλαπλότητα τών φαινομένων μιά σύμφωνη σ’ αύ­τά νομοτέλεια, δ Μπάουερ προτίμησε, δίχως νά χάνει κουβέντες, νά βλέπει τή λύση τοϋ αΙνίγματος στίς άντικεμενικές συνθήκες καί περιστάσεις πού μπροστά τους, τά δικά του λάθη ξεθώριαζαν καί βούλιαζαν ίσαμε τήν άσημαντότητα. ’ Ιδιαίτερα βολικό γιά τδν Μπάουερ καί τούς άλλους άπολογητές τοϋ αύστοομαρξισ;ιοϋ ήτανε νά παρουσιάζουν σάν παράδειγμα καί άλλοθι τό γερμανικό κόμ­μα κι αύτό δχι μόνο έξαιτίας τών παραδοσιακών δεσμών πού Ενω­

124

ναν τή γερμανική καί τήν αύστριακή σοσιαλδημοκρατία, δεσμών πού έκφράστηκαν Ανέκαθεν στό κοινό αίσθημα καί μετά τό 1918 στήν Επιδίωξη τής ένωσης μέ τή Γερμανία, άλλά καί γιατί τό γει­τονικό κόμμα, πού δροΰσε σ’ Ενα χώρο μεγαλύτερο άπ’ αύτόν πού είχε στή διάθεση του τό αύστριακό, ήταν έπίσης Αποτυχημένο καί μάλιστα δίχως νά Εχει στό Ενεργητικό του τήν ήρωική προσπά­θεια Εξέγερσης πού άνέλαβε στίς 12 Φλεβάρη τοϋ 1934 στή Βιέν­νη καί μερικές άλλες πόλεις τής Αύστρίας, μιά πιστή στό κόμμα μειονότητα έργατών. ’Ακριβώς τό γεγονός δτι Ενα κόμμα, πού τό1918 είχε στή διάθεση του περισσότερο χώρο καί μιά εύνοϊκή θέ­ση άπό τήν όποία μποροΟσε νά προχωρήσει Ανεμπόδιστα, Εχασε έπίσης αύτά τά πλεονεκτήματα, Επρεπε νά γίνει άφορμή γιά νά έρευνηθεΐ κριτικά μήπως καί στίς δυό περιπτώσεις έπρόκειτο γιά άποτυχίες πού οί ρίζες τους ήταν κοινές. "Οπως καί νά είναι τό αύστριακό κόμμα είχε περισσότερο δίκιο καί μποροΟσε νά Επικα­λείται έξωπολιτικές καταστάσεις άνάγκης καί περιορισμούς άπό άλλες δυνάμεις μέ ύψηλότερο βαθμό εύλογοφάνειας άπ’ τό γερμα­νικό. "Αν κατά τήν Ανασκόπηση δέ χρησιμοποιήθηκε ή σύγκριση γιά νά ξεπλύνει τό αύστριακό σέ βάρος τοΟ γερμανικοΟ κόμματος, αύτό Εγινε γιατί Επρεπε καί ο: δυό άποτυχίες, γερμανική καί αύ- στριακή, νά καταποντιστοΰν στήν άναπόφευκτη κοινή καταστρο­φή, νά χαθούν μπροστά στή μεγαλειότητα τής άδυσώπητης Ιστο­ρικής άναγκαιότητας. Καί φυσικά, άν θεωροΟσε τήν Αποτυχία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας σάν κάτι πού καθορίστηκε κοσμοϊ- στορικά, τότε ή αύστριακή άποτυχία ήταν κάτι παραπάνω Από Αναπότρεπτη καί μοιραία. "Αν δμως μέ τήν εύκαιρία αύτή — δπως καί μέ προηγούμενες, πού δέ βρισκόταν άκόμα στό προσκήνιο ή Απολογητική — προχωρούσε στήν Ερευνα τών αΙτίων τής γερμα­νικής Αποτυχίας, θά Εβαζε σέ Αμφιβολία τήν Αξία τής δικής του Υπεράσπισης. ’ Ετσι 6 Μπάουερ, Αφού τοποθέτησε σέ μιά γραμμή τήν άποτυχία τής γερμανικής καί τής αύστριακής σοσιαλδημοκρα­τίας, κάλυπτε τήν άποτυχία τής αύστριακής μέ τήν άποτυχία τής γερμανικής καί άφησε καί στίς δυό νά ξεπροβάλλουν καί νά κα- ταποντιστοϋν μέσα στή σιδερένια φυσική νομοτέλεια πού καταπί­νει κάθε εύθύνη.

"Αν συνεχίσουμε τήν κριτική άνάλυση άπ’ τό σημείο πού στα­μάτησε δ ’ Οττο Μπάουερ, άλλά στήν κατεύθυνση πού δέν Ακολού­θησε αυτός, βρισκόμαστε Αμέσως καθαρώς μεθοδολογικά σέ μιά πλεονεκτική θέση. Ή Υπόδειξη δτι ή γερμανική σοσιαλδημοκρα­τία τράβηξε διαφορετικό δρόμο Από τήν αύστριακή κι δμως άπέ- τυχε, συνηγορεί ούτε γιά τήν όρθότητα τοϋ αύστριακοΰ οδτε γιά τό Αναπόφευκτο τοϋ γερμανικού δρόμου. ’Αλλά άν δεχτούμε μιά παρόμοια θεώρηση πού ένσωματώνει τΙς διαφορές σ’ Ενα συνολικό

125

πανόραμα, αύτδ θά μάς φέρει δχι μόνο στήν άφηρημένη συζήτηση μιάς θεωρητικής, άλλά στή διαπίστωση καί σύλληψη μιδς πραγ­ματικής ιστορικής έναλλακτικής λύσης, ή δποία τελικά χάθηκε δχι μόνο γιατί τά ένδιαφερόμενα κόμματα πλησίασαν τά προβλή­ματα τοϋ έξωτερικοΟ κόσμου μ’ Ινα μηχανισμό καί δέν ήταν* σέ θέση νά δοΟν καί νά ξεπεράσουν τΙς έλλείψεις καί τούς περιορι­σμούς τοΟ μηχανισμοΟ αύτοΟ' πολύ περισσότερο βαυκαλίστηκαν μέ τήν ίδεα δτι ή Ιδεολογία καί ή δργάνωση τους είναι πάνω άπδ δ- ποιαδήποτε διόρθωση καί Ιτσι δέν ήταν πιά σέ θέση νά διευθετή­σουν άναγκαΐες πραγματικότητες.

Μιά άπδ τίς αιτίες τής άποτυχίας τοΟ ΙργατικοΟ κινήματος ή­ταν δτι ή ιδεολογική κριτική καί ή κοινωνιολογική σχετικοποίηση πού πήρε άπ’ τδ μαρξισμό καί τή χρησιμοποιοΟσε γιά τούς πολι­τικούς άντιπάλους κρατήθηκαν ?ξω άπδ τΙς πύλες τής δικής τοο περιοχής καί γι’ αύτό τό λόγο τό κίνημα — γιά νά χρησιμοποιή­σουμε μιά σύγκριση άπό τή σφαίρα τής φιλοσοφίας — έπέμενε σ’ Ινα είδος άπλοΐκοϋ ρεαλισμοϋ. 'Οπως — κατά τή γνωσιολογική θεωρία τοΟ Κάντ — δ άπλοΐκός ρεαλιστής δέν ύπολογίζει τόν πε­ριορισμένο καί ύποκειμενικό χαρακτήρα τών δικών του γνωστικών δρων καϊ μορφών άντίληψης καί γι’ αύτό, λαθεμένα, πιστεύει πώς γνωρίζει τό «πράγμα καθ’ έαυτό» ένώ στήν πραγματικότητα Αν­τιλαμβάνεται μόνο φαινόμενα πού Ιχουν περάσει άπ’ τδ φίλτρο τής δικής του όργάνωσης σκέψης, Ιτσι καί τό δργανωμένο έργα- τικό κίνημα παραδόθηκε στήν αύταπάτη δτι μέ τήν Ιδεολογία του κατέχει Ινα μέσο γιά μιά Ιδανική καί άπαλλαγμένη άπό λάθη άν- τανάκλαση τών προβλημάτων τοΟ έξωτερικοΟ κόσμου καί μέ τήν δργάνωση του Ινα δργανο άπολύτως Ικανό γιά τήν έπίλυση τους— δίχως νά καταγράφει, νά κατευθύνει καί νά ούδετεροποιεΐ τή δική του νομοτέλεια πού Αναπτυσσόταν στά πλαίσια τών δικών του βιωμάτων. Είναι βέβαιο δτι αύτός πού σταματά τδν κριτικό συλ­λογισμό μπρδς στή δική του Ιστορία, Ιδεολογία καί δργάνωση καί άπλώς τίς θεωρεί σάν φαινόμενα καί άναλογίες πού συνοδεύουν τό Ιστορικό προτσές καί δχι σάν μεγέθη (κανά νά διαμορφώσουν τή δική του τάξη, στή συνέχεια καί στήν πορεία τών γεγονότων θά πέσει στήν αύταπάτη δτι ύπήρξε θύμα τών συνθηκών. ’Αντίθετα αύτός πού δέ θεωρεί τό ύποκειμενικό σχήμα άπλώς σάν Αντανά­κλαση τών δρων τοϋ έξωτερικοΟ κόσμου, άλλά άντίθετα καθρέφτη μέ δική του όπτική, θά μπορέσει νά σκεφτεΐ καί δέ θ’ Αποκλεί­σει δτι δ καθρέφτης αύτός παρουσίασε καί παρουσιάζει μπροστά στά πνευματικά του μάτια μέ δρισμένο, σπασμένο τρόπο τΙς άνα­λογίες τοΟ έξωτερικοΟ κόσμου, έφόσον φυσικά δέν άντανακλδ σ’ αύτόν τή δική του ποιότητα.

Ή σύγκριση λοιπόν άνάμεσα στή γερμανική καί τήν αύστοια-

126

κή σοσιαλδημοκρατία είναι Ενα άρκετά καλό παράδειγμα πού δί­νει μιά σωστή ίδέα γιά τήν κυριαρχία αύτοϋ τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα καί τίς συνέπειες που προέκυψαν άπό τήν έλαττωματι- κή κριτική του Αντανάκλαση. Δέν «ίναι άνάγκη νά ποϋμε πολλά λόγια γιά τή σημασία πού είχε γιά τήν πορεία τής παγκόσμιας Ι­στορίας ή άποτυχία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. 'Ωστόσο, παρά τή διαφορά μεγέθους τών δύο χωρών, καί τό αύστριακό πα­ράδειγμα ίχει σημαντική άξία γιά τό σύστημα, άφοϋ ή αύστριακή σοσιαλδημοκρατία κατά τήν πρώτη δημοκρατία ύπεισήλθε στήν κλη­ρονομιά ένός μεγάλου κράτους πού έπεσε θύμα τών καταιγίδων τής παγκόσμιας ιστορίας ή καλύτερα, πού ναυάγησε έξαιτίας τής άνι- κανότητας τών ήγετικών του στρωμάτων. Τά λόγια τοΟ ποιητή Φ. Χέμπελ: «ή Αύστρία είναι Ινας μικρός κόσμος δπου τό μέγεθος ύ- ποβάλλεται σέ δοκιμασία», άφοροϋν άπολύτως στή μοίρα τής αύ- στριακής σοσιαλδημοκρατίας. 'Ωστόσο αύτό τό κόμμα προσπάθησε νά δοκιμάσει Ινα είδος σοσιαλισμοϋ πού Ινιωθε Υποχρεωμένος στίς βασικές άρχές τοϋ μαρξιστικοΟ κέντρου καί ήταν μακριά άπό τόν μπολσεβικισμό καί τόν ρεμφορμισμό. Παρ’ δλες τΙς διαφορές πού προκύπτουν άπό τή σύγκριση τής γερμανικής καί τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας, είναι δυνατόν νά μελετηθοΟν τά κοινά στοι­χεία ένός μηχανισμοΟ, πού δέν έξηγείται μόνο άπό τήν δμοιότητα τών άντικειμενικών δρων πού είχαν νά ύπερνικήσουν, άλλά καί κυ­ρίως άπό τά κοινά στοιχεία τής κάθε ξεχωριστής κομματικής πρα­γματικότητας. Βέβαια δέν είναι σωστό νά παραγνωρίζονται καί νά παραμελοϋνται οί διαφορές, γιατί, έξαιτίας τών διαφορετικών συν­θηκών, πολύ περισσότερο ot διαφορές παρά τά κοινά στοιχεία μπο­ρούν νά έξηγήσουν τούς διαφορετικούς τρόπους άντίδρασης καί τΙς παραλλαγές δυό μηχανισμών πού βασικά ήταν Ινας.

Τό πιό σημαντικό στοιχείο ιδεολογικής κοινότητας, αύτό πού μάλιστα έπέτρεψε νά συμπεριληφθοΟν ή γερμανική καί ή αύστρια- κή σοσιαλδημοκρατία σέ μιά κοινή γενική ίννοια καί νά ένταχθοϋν άπό τόν Κάρλ Κάουτσκυ σ’ Ινα κοινό σύστημα σκέψης, είναι αύτό πού ό Ό ττο Μπάουερ, συνήγορος ό ίδιος αύτής τής κατεύθυνσης στά πρίν καί μετά άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χρόνια, Ανα­πολώντας τά γεγονότα χαρακτήρισε σάν άττεντισμό»4. Καί τόν Κάουτσκυ σάν τόν «σημαντικότερο έκπρόσωπο αύτής τής βαθμίδας άνάπτυξης τοΟ μαρξισμοΟ» ’ . Κατάλληλα έπίσης γιά νά χαρακτη­ρίσουν αύτή τήν πνευματική στάση πού κυριάρχησε σέ μιά όλό- κληρη έποχή είναι τά συνώνυμα «ντετερμινισμός» καί «φαταλι­σμός» πού τό ίδιο δπως καί ό άττεντισμός τονίζουν σά βασικό χα­ρακτηριστικό αύτοΟ τοϋ ρεύματος τοϋ μαρξιστικοΟ κέντρου τήν ά- δράνεια καί τήν άναμονή. Ό καουτσκυσμός * καί ή κυριαρχία τών καουτσκυκών’ χαρακτηρίζουν μιά σύνθετη πολιτική πραγματικό­

127

τητα πού διαποτίζει τήν αύστριακή καθώς καί τή γερμανική σο­σιαλδημοκρατία, άλλά πού ή Ακτινοβολία της έπιδρά καί Εξω Από τό χώρο αύτών τών δυό κομμάτων πού βασικό τους γνώρισμα εί­ναι ή φαταλιστική έρμηνεία τοϋ μαρξισμοΰ.

Ή πορεία τών Ιστορικών γεγονότων πού μάς είναι γνωστά, δια­μορφώθηκε βασικά μέ τή σύμπραξη τών Αντικειμενικών δρων, τής διάθεσης τής Υποκειμενικής πραγματικότητας καί μιάς δυνατότη­τας πού ήταν τοποθετημένη στό ίδιο τό μαρξιστικό σύστημα καί δέν περίμενε παρά νά προβάλλει στήν έπικαιρότητα. Μπορεί νά είναι Αδύνατο νά καθοριστεί μέ άκρίβεια ή συμβολή τοϋ καθενός άπ’ αύτούς τούς παράγοντες στή δημιουργία τής Ιστορικής έπιτυχίας ή άποτυχίας. 'Οπωσδήποτε δμως ό φωτισμός δλων αύτών τών πα­ραγόντων καί, πέρα άπ’ αύτόν, τό κομμάτιασμα τοϋ ύποκειμενικοΟ παράγοντα στίς όργανωτικές του προϋποθέσεις άποτελεϊ δρο γιά τήν κατανόηση δλης τής συνάρτησης. Φαίνεται Αναγκαίο, δχι μό­νο νά διαφυλαχτεΐ ή μεθοδική άνεξαρτησία τοΟ ύποκειμενικοΟ πα­ράγοντα έναντι τών Αντικειμενικών δρων, άλλά καί άπό τή στιγμή πού τό μέγεθος αύτό θά παρεμβληθεί σάν Ανεξάρτητος παράγοντας, πρέπει νά θεωρείται ή πραγματικότητα τοΟ ύποκειμενικοΟ παρά­γοντα έξίσου διαφοροποιημένη, δσο διαφοροποιημένη είναι καί ή πραγματικότητα τών άντικειμενικών δρων. Γιά τήν έξήγηση τών όργανωτικών δρων πού έπέτρεψαν τήν άποδοχή τοϋ καουτσκυσμοϋ, άκριβώς γιά τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία Ιχει πραγματοποιη­θεί άπό τόν Ρόμπερτ Μίχελς' καί άλλους μιά έργασία πού Ανοίγει νέους δρίζοντες στήν έρευνα. Ωστόσο, δπως είναι λάθος νά άποδί- νονται οί ύποκειμενικές διαθέσεις τών Ιστορικών πρωταγωνιστών καθολοκληρία στούς έξωτερικούς δρους, είναι έπίσης λάθος νά θεω­ρείται πώς ό Υποκειμενικός παράγοντας προσδιορίζεται άποκλει- στικά άπό τΙς όργανωντικές άνάγκες, νά προβάλλεται τό βασικό φαταλιστικό γνώρισμα Απλώς σάν όρθολογοποίηση μιάς όργανω- τικής πραγματικότητας καί τών άναγκών της, άλλά καί νά παρα­γνωρίζεται σύγχρονα, δτι αύτός δ φαταλισμός, άν καί γεννήθηκε πάνω στό θεμέλιο τής όργάνωσης καί στηρίχτηκε σ’ αύτήν, Ανά­πτυξε στό έξής μιά δική του νομοτέλεια πού δέν περιοριζόταν στίς άνάγκες τής όργάνωσης, πού κι αύτή τείνει μέσα στόν ύποκειμβ- νικό παράγοντα πρός τήν άνεξαρτησία, δπως γενικά κι ό Υποκει­μενικός έναντι τοϋ άντικειμενικοϋ. (Δίχως αύτό πάλι νά σημαίνει, δτι άρνείται κανείς τήν άλληλεπίδραση τών διαφόρων παραγόν­των, ή όποία δμως δέν άντανακλάται μόνιμα, άλλά είναι άνάγκη νά συμπληρώνεται μέ τή μεθοδική Απομόνωση, άν φυσικά δέν πρέπει νά διαλυθεί ή πραγματικότητα σέ ένα άσαφές σύνολο μή διαφοροποιήσιμων μεγεθών πού κάνει άδύνατη κάθε διαπίστωση μέσω ένός περάσματος άπ’ τό Ενα στό άλλο, μιάς συνάρτησης Αντι­

128

προσωπευτικής). ’Επειδή στίς μέχρι τώρα Ιστορικές θεωρήσεις δέ μελετήθηκε, οδτε κατά προσέγγιση, ή εισβολή τοϋ φαταλισμοΟ στή γερμανική καί τήν αύστριακή σοσιαλδημοκρατία, δσο ot άλλοι Υπο­κειμενικοί δροι, πρέπει νά είναι σωστό νά έξεταστεί κι άπό αύτήν τήν άποψη τό ζήτημα τής άποτυχίας τής γεμανικής καί αΰστρια- κής σοσιαλδημοκρατίας. Ot έργασίες τοϋ ’ Εριχ Ματτίας * xal τής Χέλκα Γκρέμπινγχ10 γιά τή γερμανική καί τό δικό μου Εργο « Α ­νάμεσα στό ρεφορμισμό καί τό μπολσεβικισμό» " γιά τήν αύστριακή σοσιαλδημοκρατία άποτελοϋν μιά χαλή βάση γιά τήν έπεξεργασία έκείνων τών κοινών σημείων, δίχως τήν άνάλυση τών όποίων κάθε Ιρευνα τών αιτίων τής άποτυχίας τής εύρωπαϊκής σοσιαλδημοκρα­τίας μπροστά στό φασισμό θά παραμένει, τουλάχιστο, άνολοκλή- ρωτη.

Τό πρόγραμμα τής Έρφούρτης τής γερμανικής σοσιαλδημοκρα­τίας, ή όποία τό 1881 είχε ξεπεράσει τΙς συνέπειες τών άγώνων σχετικά μέ τήν κατεύθυνση τού κόμματος, συνέπειες πού μέ τή μορφή συμβιβασμού τών μαρξιστικών καί λασσαλιχών άντιλήψεων είχαν Εκφραστεί άκόμα καί στό πρόγραμμα τής Γκότα, τό πρό­γραμμα τής ’Ερφούρης πού Εδωσε Εκφραση στήν αύτογνωσία τοϋ κόμματος πού μϊόλις είχε άπαλλαγεΐ άπό τήν πίεση τών άντισοσια- λιστικών νόμων τοΰ Βίσμαρκ καί έπιστρέψει στή νομιμότητα καί στίς προσδοκίες του γιά τό μέλλον, πρόδινε στό θεωρητικό του μέ­ρος άπό τήν άρχή μέχρι τό τέλος τό πνεύμα καί τΙς άντιλήψεις τού ίδεολόγου τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας Κάρλ Κάουτσκυ. Ή πρώτη κιόλας παράγραφος τοΰ προγράμματος ήχεϊ σάν τυμπανο­κρουσία πού δίνει τό σύνθημα μέ τήν Εναρξη έκείνου τοϋ τελικού άγώνα, πού, σύμφωνα μέ τήν άνάλυση τοϋ προγράμματος, στό Ε­ξής όφείλει νά κινείται ή κοινωνία έξαιτίας τής δξυνσης τών άντι- φάσεων της. «Ή οίκονομική έξέλιξη τής άστικής κοινωνίας δδη- γεΐ μέ φυσική άναγκαιότητα στήν καταστροφή τής μικρής έπιχεί- ρησης πού βάση της είναι ή άτομική ιδιοκτησία τοΰ Εργάτη στά παραγωγικά του μέσα»1*.

Ή πεποίθηση πώς ή κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, πού θά πραγματοποιηθεί μέ τόν πολιτικό άγώ­να, είναι ταυτόχρονα καί άποτέλεσμα μι&ς Ιστορικής άναγκαιότη- τας πού βέβαια χρειάζεται γιά τήν πραγματοποίηση της τή συν­δρομή τών άνθρώπων, δμως βασικά περικλείνεται στό Ιστορικό προ­τσές τό όποΙο εύνοεΐται σάν ένότητα φύσης καί κοινωνίας, κυριάρ­χησε έπίσης καί στό πρόγραμμα πού σύνταξε ό Βίκτωρ Άντλερ καϊ πού στό συνέδριο τοΰ Χένφελντερ τοΰ 1888)89 άποτέλεσε τήν πνευματική βάση τοϋ Ενωμένου αύστριακού κόμματος. Ά ν καί έδώ δέ γινόταν λόγος άκριβώς γιά φυσική άναγκαιότητα, ώστόσο ή «αύστριακή άναγκαία έξέλιξη» πού άπαιτοϋσε, δέν ήταν πολύ μα­

9 129

κριά άπδ τήν τυπική στδ περιεχόμενο της σημασία πού φανέρωνε τήν έπίδραση τοϋ Κάουτσκυ. «Ή μετατροπή λοιπόν τών μέσων έρ­γασίας σέ κοινή ιδιοκτησία δλου τοϋ έργαζόμενου λαοϋ, δέ σημαί­νει μόνο τήν άπελευθέρωση τής έργατικής τάξης, άλλά καί τήν πραγματοποίηση μιας έξέλιξης Ιστορικά Αναγκαίας».1*

Στδ πρόγραμμα τοϋ Χένφελντερ δέν καθορίζεται δ τρόπος πραγ­ματοποίησης τής ιστορικής άναγκαιότητας. Άναφέρεται μόνο ή διαβεβαίωση δτι τδ κόμμα θά χρησιμοποιήσει γιά τήν πραγματο­ποίηση τοϋ προγράμματος του «κάθε σκόπιμο καί άντίστοιχο στήν περί φυσικοϋ δικαίου συνείδηση τοϋ λαοϋ μέσο».11 Τδ βασικδ πρό­βλημα τής πολιτικής έξουσίας καί τοϋ τρόπου τής κατάκτησης της έμεινε άποδεσμευμένο άπδ κάθε συνάρτηση, σέ κατάσταση πολυ­σήμαντης έκκρεμότητας πού άφηνε άνοιχτδ τδ δρόμο σέ διάφορες δυνατότητες, άλλά καί παραχωροϋσε στήν ήγεσία εύρύτατο τακτι­κό χώρο έναντι τών πολιτικών άντιπάλων κι άκόμα εύρύτερο προ­παγανδιστικό έναντι τών όπαδών. 'Οταν τδ 1901 έπιχειρήθηκε μιά άναθεώρηση τοϋ προγράμματος τοΰ Χένφελντερ καί μερικοί άντιπρόσωποι τόνισαν τήν έλλειψη μιας καθαρής τοποθέτησης σ’ αύτδ τδ ζήτημα, ό Βίκτωρ Άντλερ, άπαντώντας σ’ αύτή τήν κα­τηγορία, είπε: «ΤΙς τελευταίες μέρες πού σκέφτηκα πολύ τΙς Α­μαρτίες μου, έξέτασα καί τό πώς δέν Ιχει γραφτεί τίποτε στό πρό­γραμμα τοϋ κόμματος γιά τήν πολιτική έξουσία. Λοιπόν, έπειδή είναι αύτονόητο πώς Ινα πολιτικό κόμμα θέλει νά κατακτήσει μέ πάλη τήν έξουσία, γι’ αύτό δέν τό βάζει καί στό πρόγραμμά του».1' Δέν ύπάρχει άμφιβολία πώς αύτή ή έξήγηση τοϋ Βίκτωρ Άντλερ δέν μπορεΐ νά θεωρηθεί σάν τέλειος φωτισμός τής προβληματικής πού άποκάλυπτε αύτή ή παράλειψη, άλλά πολύ περισσότερο σάν προσπάθεια νά συσκοτιστεί ή προβληματική αύτή καί νά δικαιο­λογηθεί ή έλαττωματική άντανάκλαση της. Τά κομματικά προ­γράμματα δέν είναι φτωχά σέ κοινοτοπίες πού άρθρώνουν τά αύ- τονόητα. Γιατί ειδικά αύτό τό βασικό γιά τή σημασία του αύτο­νόητο Ιπρεπε νά ξεφύγει άπό τήν προσοχή τών συντακτών τοΰ προγράμματος; Τό πρόγραμμα τής Έρφούρτης περιείχε βέβαια μιά πρόταση πού Ιμπαζε τήν κατηγορία τής έξουσίας καί δήλωνε πώς ή κατάκτηση της άποτελοϋσε προϋπόθεση γιά τήν πραγματο­ποίηση τοΰ κύριου πολιτικοϋ σκοποΰ. «Ή έργατική τά ξη .. . δέν μπορεΐ νά πραγματοποιήσει τή μετατροπή τών παραγωγικών μέ­σων σέ κοινή ιδιοκτησία, δίχως νά έξασφαλίσει προηγουμένως τήν κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας».1* 'Ωστόσο καί στό πρόγραμ­μα αύτό δέ βρίσκεται οδτε μιά λέξη δεσμευτική γιά τόν τρόπο κα­τάκτησης τής πολιτικής έξουσίας καί μάλιστα δέν έπέτρεπε οδτε . συζήτηση ή συνδυασμό τών προσφερομένων έναλλακτικών δυνατο­τήτων. Υποδείξεις σχετικές μέ τόν τρόπο κατάκτησης τής έξου-

130

σιας άποτελούσαν καί φυσική άναγκαιότητα μέ τήν δποία ή έργα- τική τάξη Αγωνιζότανε γιά τούς σκοπούς της καί ή άπαίτηση πού έμφανίστηκε σάν πρώτο σημείο γιά τήν καθιέρωση τοϋ γενικοϋ, ίσου καί άμεσου έκλογικοϋ δικαιώματος γιά δλους τούς πάνω άπό 20 χρονών πολίτες τής αύτοκρατορίας.” Τά στοιχεία πού δδηγοϋ- σαν στήν πραγματοποίηση τών σκοπών, δηλαδή ή Ιστορική άναγ­καιότητα καί ή έκλογική προοπτική πού δημιουργούντανε σάν Α­ποτέλεσμα τοϋ γενικοϋ έκλογικοϋ δικαιώματος, Αντιπροσωπεύον­ταν τόσο στό πρόγραμμα τής Έρφούρτης, δσο καί τοϋ Χένφελντερ, στό πρώτο καθαρότερα Από τό δεύτερο, δίχως δμως νά Ιχει κα­ταβληθεί καί καμιά προσπάθεια νά έναρμονιστοϋν μεταξύ τους ή νά σχετικοποιηθοϋν μέ τήν Αναφορά σ’ Ινα σημείο σύγκρισης. Ό λόγος ήταν δτι μποροϋσε, άπό τΙς όμολογίες τοϋ Γδιου τοϋ προ­γράμματος, καί Ιπρεπε νά προβληθεί τό έρώτημα πού καί στήν Ι­στορική πραγματικότητα έμφανιζόταν πάντα σέ Αντιπαράσταση μέ πραγματικά προβλήματα καί καθήκοντα: έξαντλοϋνταν ή Ιστορική άναγκαιότητα στήν αύτόματη αύξηση τοϋ Αριθμοϋ τών ψήφων, γιά τήν όποία πίστευαν πώς έξαιτίας τών κοινωνιολογικών προοπτικών ΑνΑπτυξης μπορούσαν νά είναι βέβαιοι, δηλαδή συμπέφτανε ή έκ­λογική έπιτυχία μέ τήν Αρχή τής ιστορικής Αναγκαιότητας ή ή πρόοδος στίς έκλογές ήτανε μιά, Γσως δχι καί ή σπουδαιότερη, μορ­φή έκδήλωσης τής Ιστορικής άναγκαιότητας; Σύμφωνα μέ τήν προγραμματισμένη γνώση οί όπαδοί δφειλαν νά κατευθύνουν τά βλέμματά τους σέ δυό σημεία τού δρίζοντα γιά τή μεταξύ τών δ- ■ποίων σχέση δέν ύπήρχε καμιά έξήγηση. Καί τά δυό έπαιξαν τό ρόλο φωτεινών σημάτων πού διευκόλυναν τόν προσανατολισμό μέ­σα στό σκοτεινό παρόν καί έτσι έπαιρναν μιά θέση διφορούμενη* κάτι μεταξύ δδηγοΰ πού φώτιζαν Ινα καλύτερο μέλλον καί παρα­πλανητικών σημάτων πού κορόιδευαν μέ μιά Αμφίβολη ύπόσχεση γιά μιά κοντινή ή μακρινή ικανοποίηση.

Κατά τρόπο χαρακτηριστικό έλειπε άπό τΙς προγραμματικές δηλώσεις έκείνη ή ρυθμιστική παράσταση πού μέ τή βοήθεια της κατορθώθηκε φαινομενικά στήν πράξη, νά κυριαρχήσουν στή δυ­σκολία πού παρουσιάστηκε. Βέβαια κα! τήν παράσταση αύτή τή βάρυνε μιά σφαλερή Απροσδιοριστία, τή χαρακτήριζε μιά διπλή ύπόσταση, δμως παρ’ δλα αύτά ή Ακριβώς έξαιτίας αύτών τών χα­ρακτηριστικών της, φαινότανε κατάλληλη νά προσφέρει τΙς καλές της ύπηρεσίες γιά τήν άρση τών δυσκολιών μιας προβληματικής πού τή χαρακτήριζε ή διάσταση Ανάμεσα στή φυσική άναγκαιό­τητα καί τήν έκλογική μηχανική. Έ έννοια τής έπανάστασης, δη­λαδή ή έκτίμηση ορισμένων ένεργειών καί σκοπών σάν έπαναστα- τικών πού πάρθηκε άπό τή μαρξιστική θεωρία καί καθιερώθηκε στό λεξιλόγιο τών Ιδεολόγων καί προπαγανδιστών τού κόμματος,

131

έπέτρεπε άπδ τδ Ινα μέρος τήν έξίσωση τής φυσικής Αναγκαιότη­τας μέ τήν έξασφάλιση τής έκλογικής έπιτυχίας, δπου αύτή ή έξίσωση φαινόταν χρήσιμη, άλλά καί άνοιγε άπό τδ άλλο τή δυ­νατότητα νά χωρίζονται ή φυσική άναγκαιότητα άπδ τήν έκλογι- κή έπιτυχία καί νά είσαχθεΐ Ινα κριτήριο πορβίας, πού μπορούσε νά άντιστρατεύει κάθε πραγματικότητα καί νά τοποθετηθεί τόσο ψηλά, ώστε ούτε ή έγκυρότητα του νά μπορεΐ νά άμφισβητηθεΐ ά­πό τήν πραγματικότητα, ούτε οΐ δημιουργοί του νά Υποχρεώνον­ται νά τό καθορίσουν μέ άκρίβεια. Άκόμα καί άν δέν μπορεΐ νά σταθεί δ Ισχυρισμός δτι αύτή ή συμπαιγνία τών στοιχείων χρηαι- μοποιήθηκε συνειδητά μέ τήν Ιννοια ένός μηχανισμού σκόπιμα πα­ραπλανητικού, δέν μπορεΐ καί νά άμφισβητηθε! πώς στήν πράξη δέν Ιπαιζε τό ρόλο ένός μηχανισμού ύποσχέσεων πού πολλαπλα­σίαζε τήν τακτική άνασφάλεια καί άπροσδιοριστία. Στή συνέχεια οί πολυσημαντότητες καί οί άσαφεΤς προοπτικές τής γενικής στρα­τηγικής άντίληψης μεταδόθηκαν στίς παραφυάδες καί τά μερικά στοιχεία τής τακτικής. Άπό σχήμα άντίδρασης, πού τουλάχιστο μερικά πρέπει νά κατανοηθεΐ σάν άντανάκλαση τών Αντικειμενι­κών δυσκολιών πού παρουσίαζε ή ύπάρχουσα κατάσταση, Ιγινε I- να συνηθισμένο άρνητικό πού δχι μόνο δέ βοηθούσε νά διατηρηθεί καί νά διευρυνθεΐ δ χώρος τής Ιστορικής δράσης, άλλά συνέβαλε στδ στένεμα του καί τελικά δδήγησε στδ άδιέξοδο.

Ή άκλόνητη πεποίθηση δτι έξαιτίας τών άγεφύρωτων άντιθέ­σεων ή κοινωνική έξέλιξη Ιφερνε στδ σοσιαλισμό έκφράζεται κα­θαρά άπδ τδν Κάουτσκυ στό περίφημο σχόλιο του γιά τδ πρόγραμ­μα τής Έρφούρτης: «Σήμερα δέν άναρωτιέται πιά κανείς άν θά διατηρηθεί ή δχι ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Τδ τέλος της είναι βέβαιο. Τό μόνο έρώτημα πού ύπάρχει είναι άν πρέπει ή κοινωνία νά τραβήξει μαζί μέ τήν άτομική ιδιοκτησία στδ γκρεμό ή νά άπαλλαγεΐ άπό τδ καταστροφικό βάρος της, γιά νά μπορέσει έλεύθερη καί ξαναγεννημένη νά προχωρήσει στδ δρόμο πού προδιαγράφουν οί νόμοι τής έξέλιξης.1* Ή κύρωση λοιπόν γιά τή μή έκπλήρωση τής Ιστορικής άναγκαιότητας θά ήτανε μιά κοι­νωνική καταστροφή πρός τό κακό, άπό τήν δποία ξεχώριζε ή κοι­νωνική καταστροφή πρός τό καλό, άπ’ δπου προβάλλει νικητής δ σοσιαλισμός.

Οί κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, πού άπαιτήθηκαν μέ τό συγκε­κριμένο κατάλογο αΐτημάτων πού κατέστρωσε τδ πρόγραμμα τής Έρφούρτης καί πού σταδιακά έπιβλήθηκαν, κατά τήν έπικρατέ- στερη άποψη πού άντιπροσώπευε δ Κάουτσκυ δέν ήταν σέ θέση νά καταργήσουν τΙς άντιφάσεις τής κοινωνίας πού τραβούσαν στήν πόλωση καί τήν τελική άντιπαράθεση, οδτε βασικά νά δώσουν μιά άλλη στροφή στή γενική κατεύθυνση τής πορείας. «Χαρακτηρίζου­

182

με τϊς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, στδ βαθμδ πού Εχουν τήν Αποστο­λή νά παραμερίσουν τήν άντίφαση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυ­νάμεις καί τή μορφή τής τωρινής Ιδιοκτησίας, πού μεγαλώνει στήν πορεία τής οικονομικής έξέλιξης καί ταυτόχρονα νά διατηρήσουν καί νά ένισχύσουν τήν τελευταία, Αναποτελεσματικές».1' Ό Κάρλ Κάουτσκυ, Αναπτύσσοντας τΙς Απόψεις του σχετικά μέ τήν Αξία τών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, πήρε πολλές φορές θέση τόσο ένάντια στήν προσπάθεια πού ΑρνοΟνταν κάθε Αξία στή μεταρρύθμιση καί τήν τοποθετούσε σέ μιά Αγεφύρωτη Αντίθεση πρδς τήν κοινωνική έ­πανάσταση, πρδς τή μετατροπή τής Ατομικής Ιδιοκτησίας σέ κοινω­νική Ιδιοκτησία, δσο καί ένΑντια στήν προσπάθεια πού Απέβλεπε στδ χαρακτηρισμό της σάν ύποκατάστατο τής έπανάστασης, σάν μέσο πού μπορούσε ν’ Αλλάξει τήν κατεύθυνση πρδς τήν δποία κινούνταν ή καπιταλιστική οικονομία καί κοινωνία. Είναι δλοφάνερο καί σ’ αύτδ Ακόμα τδ πρώιμο θεωρητικό κείμενο δτι δ Κάουτσκυ είχε συνεί­δηση τών δυσκολιών καί τών συνεπειών πού περιέκλειε ή θέση του, γι’ αύτδ καί ύποχρεώθηκε νά Αντιταχθεϊ κατηγορηματικά σ’ ένα συμπέρασμα πού εύκολα μπορούσε νά βγει Απδ τήν έναρμόνι- ση τής φυσικής Αναγκαιότητας, τής μεταρρύθμισης καί τής έπα- νΑστασης καί τδ δποϊο βγήκε πλούσιο Ιπειτα Απδ λίγα χρόνια καί μάλιστα |)1 τή δική του ένεργητική συμμετοχή. Έν πάση περι- πτώσει τήν έποχή έκείνη δ Κάουτσκυ θεωρούσε πώς ήταν Ανάγκη νά έκθέσει τδ παρακάτω συμπέρασμα πού Ακολουθούσε Αμεσα τήν Αμυντική συμβιβαστική του δράση. «Ή δίχως δράση έγκατάλειψη στδ φαινομενικά Αναπόφευκτο δέ σημαίνει δτι Αφήνουμε τήν κοι­νωνική έξέλιξη ν’ Ακολουθήσει τδ δρόμο της, Αλλά δτι τήν δδη- γούμε στήν Ακινησία. Ό ταν θεωρούμε σάν Αναπόφευκτη τήν κα­τάργηση τής Ατομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, δέν έν- νοούμε μ’ αύτδ δτι θά ξημερώσει μιά ώραία μέρα πού τά ψημένα περιστέρια τής κοινωνικής έπανάστασης θά πέσουν μοναχά τους στά στόματα τών έργαζομένων δίχως αύτοί νά κάνουν τίποτε, θεω­ρούμε Αναπόφευκτη τήν κατάρρευση τής σημερινής κοινωνίας, για­τί ξέρουμε δτι ή οίκονομική έξέλιξη γεννά μέ φυσική άναγκαιό­τητα καταστάσεις πού έξαναγκάζουν τά θύματα τής έκ|ΐετάλλευ- σης νά Αγωνιστούν κατά τής Ατομικής ιδιοκτησίας»."

Είχε ιδιαίτερη σημασία Ακόμα τότε γιά τδν Κάουτσκυ νά τονί­ζει τήν ένεργητική έπέμβαση στδ φυσικά Αναγκαίο προτσές τής κοινωνικής έξέλιξης, μ’ δλο πού σέ πολλά κείμενα τής έποχής προερχόμενα Απδ τήν πέννα του ύπάρχουν θέσεις λόγου χάρη σάν τήν παρακάτω, πού παρουσιάζουν αύτή τήν έπέμβαση άληθινά σάν περιττή δραστηριότητα. «Ά ν ή έργατική τάξη όργανώνεται σέ άνεφάρμοστο κόμμα είναι γιατί αύτδς δ σκοπδς τής δόθηκε Απδ τή φυσική Αναγκαιότητα. Ή ίδια ή φυσική Αναγκαιότητα φέρ­

133

νει στήν οίκονομική έξέλιξη, στήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοϋ σκο- ποϋ».*1

Ό Κάουτσκυ πού γιά νά θεμελιώσει τήν άποψη του ήταν Υπο­χρεωμένος νά Υποστηρίξει τή μεταρρύθμιση ένάντια στίς προσπά­θειες νά Υποτιμηθεί δσο καί νά Υπερτιμηθεί ή σημασία της, γιά νά συμπληρώσει τή θέση του δφειλε έπίσης νά Ασφαλίσει καί νά δρο- θετήσει άπδ δυό μεριές καί τήν έννοια τής έπανάστασης. Καί φυ­σικά γιά νά διατηρήσει Ινα μεγάλο μέγεθος άπροσδιοριστίας καί νά μήν τής ίπιτρέψει νά έμφανιστεΐ σέ τέλεια άντίθεση μέ τή με­ταρρύθμιση Επρεπε, άπδ τδ Ινα μέρος νά τήν προφυλάξει άπδ μιά Απροκάλυπτη συνταύτιση μέ τήν αιματοχυσία καί τδν Εμφύλιο πό­λεμο κι άπδ τδ άλλο, γιά νά μήν άπαρνηθεΐ τδ άναγνωριζόμενο σ’ αδτή ποιοτικδ άλμα, νά τήν Απομακρύνει τόσο πολύ άπδ τήν καθημερινότητα τής κοινωνικής μεταρρύθμισης, ώστε νά μπορεί νά παρουσιάζεται σάν Ανεξάρτητη πράξη πού τοποθετείται πάνω άπ’ δλα καί Αφήνει δλα τά προκαταρκτικά στάδια πίσω της σάν προϊστορία. «Μιά τέτοια Ανατροπή μπορεί νά προσλάβει τίς πιδ διαφορετικές μορφές, ΑνΑλογα μέ τΙς συνθήκες κάτω άπδ τΙς δ- ποίες πραγματοποιείται. Δέν είναι καθόλου Αναγκαίο νά συνδεθεί μέ βιαιότητες καί αίματοχυσίες. . . ’Αλλά, δσο διαφορετικές καί άν είναι οί μορφές πού μπορεί νά πάρει μιά Επανάσταση, ποτέ μιά έπανάσταση κοινωνική δέν πραγματοποιήθηκε Απαρατήρητα καί δίχως τήν Ενεργητική παρέμβαση αύτών πού πιέζονται περισσό­τερο Απδ τήν ύπάρχουσα κατάσταση».'*

Έν πάση περιπτώσει δ Κάρλ Κάουτσκυ δέν άφηνε καμιά Αμφι­βολία σχετικά μέ τδν χαρακτήρα τής κοινωνικής έπανάστασης. Ή κοινωνική έπανάσταση δέν είναι ταυτόσημη μέ τήν έξέλιξη τών παραγωγικών δυνΑμεων πού πραγματοποιείται μόνη της στή 6Α- ση τών οίκονομικών σχέσεων πού Υπάρχουν, άλλά Ιχει περιεχόμε­νο της μιά βαθιά Αλλαγή στδ έποικοδόμημα πού πάλι προϋπόθεση της είναι ή κατάχτηση τής πολιτικής έξουσίας, δηλαδή ή πολιτική έπανάσταση. Στήν μπροσούρα του «Ή κοινωνική Επανάσταση» συγκρίνει τήν Επανάσταση μέ τή γέννηση. «'Οπως τά δργανα τοϋ άνθρώπου Αναπτύσσονται Αργά Αλλά σταθερά καί μέ τδν Αποχω­ρισμό τοϋ έ|ΐβρύου Απ’ τδ μητρικό σώμα Αστραπιαία Αρχίζουν μιά νέα λειτουργία, Ετσι, κατά τδν Κάουτσκυ, καί ή Επανάσταση είναι Αποτέλεσμα Αργών καί σταδιακών ξελίξεων, πού δμως δέ Φτάνουν στήν τέλεια ώριμότητα δίχως Ινα φανερδ ποιοτικδ άλμα».’ * Άπδ τή σύγκριση αύτή ίσως νά βγαίνει ζημιωμένη ή βία σάν βοηθδς στή γέννηση τής καινούργιας κοινωνίας, μά δπως καί νά Εχει τδ πράγιια άφήνει Εξω άπδ κάθε Αμφιβολία δτι γιά τδν Κάουτσκυ ή έπανάσταση είναι Ινα περιστατικό συμπιεσμένο χρονικά πού ξε­περνά τδ παρελθόν καί Αντικειμενικά, στή συνείδηση δλων αύτών

134

πού τή ζοϋν, ξεχωρίζει άπδ τήν προϊστορία.Καί σ’ αύτό τδ κείμενο δ Κάουτσκυ δέν άφήνει νά ζημιωθεί ή

συνηθισμένη στήν έπαναστατική άποψη έννοια αύτής τής ξαφνι­κής άλλαγής. "Οσο κι άν άντιτάχθηκε στή συνταύτιση τής έπα­νάστασης μέ τή βία, ή έπανάσταση έξακολουθοϋσε νά συνδέεται κανονικά μέ τή βίαιη ύπερνίκηση τής άντίστασης τών κυρίαρχων τάξεων πού έμποδίζει τδ προλεταριάτο νά πάρει τήν έξουσία. Σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Μάρξ, δταν δξύνεται ή άντίθεση δέν αύξάνεται μόνο ή δύναμη τοϋ προλεταριάτου. Καί ή κεφαλαιοκρα- τία αδξάνει τή δύναμη τής άντίστασης της, κεντρίζεται άπδ τήν αύξανόμενη δύναμη τοϋ προλεταριάτου καί άναπτύσσει νέες δυνά­μεις.** Ή προσδοκία μιάς είρηνικής μετεξέλιξης τής καπιταλιστι­κής σέ σοσιαλιστική κοινωνία, δίχως κλονισμδ τής καπιταλιστι­κής κοινωνίας καί δίχως έπαναστατική κατάληψη τής έξουσίας, φαινόταν τότε, άκόμα καί στδν Κάουτσκυ, σάν Ινα έλκυστικδ et- δύλλιο.**

Ή έπιμονή σέ μιά έννοια έπαναστατική φορτωμένη μ’ Ινα μίνι­μουμ θεαματικής άνάπτυξης δύναμης προέκυψε γιά τδν Κάουτσκυ δχι μόνο σάν συνέπεια τής θέσης του πού άντιτασσόταν στά άκρα καί άπδ τήν έσοηερική συνέπεια τοϋ μαρξιστικοϋ συστήματος (πού άπαιτεϊ τήν έπανάσταση σάν βίαιη άλλαγή μέ τδν Τδιο τρόπο πού τήν άπαιτοϋσε καί τήν περίμενε καί τδ άτομο Κάρλ Μάρξ), άλλά καί σάν άνάγκη, γιατί αύτή ή έννοια τής έπανάστασης έδινε Α­νεκτίμητα πλεονεκτήματα στήν προπαγάνδα καί τή ζύμωση καί έδινε τή δυνατότητα νά διατηρηθεί μέ τή βοήθεια της ή δρμή καί δ ένθουσιασμδς τδν μαζών. «Ή ιδέα τής έπανάστασης είναι πού ϊφερε τήν άνύψωση τοϋ προλεταριάτου άπδ τή βαθιά ταπεινωτική θέση του, πράγμα πού άποτέλεσε τδ μεγαλοπρεπέστερο γεγονδς τοϋ δεύτερου μισοϋ τοϋ δέκατου Ινατου αΙώνα. Πάνω άπ’ δλα πρέπει νά έπιμένουμε σ’ αύτδν τδν έπαναστατικδ Ιδεαλισμό. Ό ,τι κι άν συμβεΐ, θά έπιτύχουμε τά πιδ ύψηλά κατορθώματα γιά νά γίνουμε άξιοι τών ιστορικών καθηκότων πού μάς περιμένουν».**

Ό ρόλος τής έπαναστατικής έννοιας στή διατήρηση τής ταυτό­τητας τόσο πρδς τδ έσωτερικδ δσο καί πρδς τδ έξωτερικδ τοϋ έρ- γατιν.οϋ κινήματος καί στή στερέωση τοϋ θετικοϋ καί άρνητικοϋ έκφράζεται μέ άκόμα πιδ σαφή τρόπο στήν άκόλουθη θέση τοϋ Βί- κτιορ Άντλερ, πού ταυτόχρονα άποσαφηνίζει δτι ή προσμονή τής Ιστορικής μεταβολής άποτελοϋσε μιά δύναμη πού συγκέντρωνε δλη τήν προσοχή σ’ Ινα σημείο, άλλά καί τήν παρεξέκλινε μέ τδν Γ- διο τρόπο. Ό "Αντλερ, άπαντιδντας τδ 1892 στδ Βερολίνο κατά τδ συνέδριο τής γεριιανικής σοσιαλδημοκρατίας στδν πρωτοπόρο ρεβιζιονιστή Γκέοργκ φδν Φόλμαρ, πού στδν δνομαζόμενο λόγο τοϋ Ελντοράντο" στδ Μόναχο πρόλαβε τδ 1891 καί 1892 τΙς σκέ­

136

ψεις πού θά Αναπτύξει άργότερα δ Μπέρνσταΐν, είπε: «Ή σκέψη δτι κατά τήν ίδια ώρα, τήν ίδια έποχή καί έφόσον κυριαρχεί ή καπιταλιστική τάξη, δλοι ot προλετάριοι έμφορούνται άπό μιά Ι­δέα πού είναι πολύ βαθύτερη καί έπαναστατικότερη άπό κείνη πού ϊχει δωθεΐ άπλώς μέ τήν προστασία τοϋ έργάτη. Δέ μάς έπιτρέ- πεται νά παραβλέψουμε τό, άς τό ποΰμε, θρησκευτικό στοιχείο πού βρίσκεται σ’ αύτή. Πέρα άπ’ αύτό θά έπιθυμούσα νά σάς παρακα- λέσω νά κυττάξεται τούς άντιπάλους μας. ΑύτοΙ πραγματικά δέν ύποτιμοϋν μιά τέτοια κατάσταση αισθημάτων».”

Μπορεΐ νά προχωρήσει κανείς τόσο μακριά καί νά πεΐ δτι ή πρακτική έπίδραση τής έπαναστατικής Ιννοιας ζοϋσε χάρη στό γεγονός δτι άνάμεσα στά στοιχεία βεβαιότητας πού περιείχε αύτή ή Ιννοια καί τή συγκινησιακή προπαγανδιστική της δύναμη ύπήρ- χε μιά σχέση άντιστρόφως άνάλογη. ΤΗταν άρκετό τό δτι αύτή ή Ιστορική άναγκαιότητα πατοϋσε γερά στή βάση άκλόνητων φυσι­κών νόμων καί στή συνέχεια δτι ήτανε δοσμένη ή βεβαιότητα πώς ή άναγκαιότητα αύτή θά παρουσιαζότανε σ’ Ινα σύντομο χρονικό διάστημα, πού θά έκτεινόταΦε σέ μέρες άλλά θά μεσουρανούσε σέ ώρες ή καί μποροϋσε νά έπιφυλάσσεται άκόμα γιά μιά μοναδική ώρα. Τό άκαθόριστο τοϋ πότε καί πώς βοηθούσε στή δημιουργία δνείρων μακάριας προσμονής καί έξασφαλίστηκε έναντίον κάθε άμ- φιβολίας πού μποροϋσε νά παρουσιαστεί μέ τή θεωρητική έξήγη- ση δτι δέν είναι δυνατό νά γίνουν λεπτομερείς έκθέσεις σχετικά μέ τό μέλλον ή νά δωθοϋν άκριβεΐς συνταγές γιά τή διάρκεια τής ζύ­μωσης τών γλυκισμάτων τοϋ μέλλοντος. Στό σχόλιο του γιά τό πρόγραμμα τής Έρφούρτης ό Κάουτσκυ λέγει, «Ινας διανοούμε­νος μπορεΐ βέβαια νά γνωρίζει τΙς τάσεις τής οικονομικής έξέλι­ξης τής έποχής του, άλλά τοϋ είναι άδύνατο νά προβλέψει τΙς μορ­φές μέ τΙς όποιες θά έκφραστεΐ αύτή».**

Έτσι ή άκλόνητη βεβαιότητα γιά τή νίκη βρισκότανε σέ τρα- χειά άντίθεση μέ τήν άνικανότητα νά έντοπιστεΐ αύτή ή νίκη στό χώρο καί τό χρόνο. *0 Κάουτσκυ έξέθεσε πολύ παραστατικά αύτή τήν αίσθηση παρηγοριάς, πού δφειλε νά γεννηθεί άπό τήν άντί­θεση, άν γενικά δέ χρωστούσε τήν ύπαρξη της στήν άντίθεση, κα­τά τρόπο χαρακτηριστικό σ’ Ινα άρθρο πού είχε τόν τίτλο «Σοσιαλ­δημοκρατική κατήχηση», μέ τό όποιο γιά πρώτη φορά ύπέβαλε τούς συνδυασμούς μέ θρησκευτικές τεχνικές παρηγοριάς. «Ή σο­σιαλδημοκρατία είναι Ινα έπαναστατικό κόμμα, άλλά δχι Ινα κόμ­μα πού κάνει έπαναστάσεις. Γνωρίζουμε δτι ot σκοποί μας μόνο μέ μιά έπανάσταση μπορεΐ νά πραγματοποιηθούν, άλλά γνωρίζου­με έπίσης δτι έξίσου λίγο έξαρτδται άπό μάς νά κάνουμε αύτή τήν έπανάσταση, δσο κι άπό τούς άντιπάλους μας νά τήν έμποδίσουν, γι’ αύτό καθόλου δέ μάς έρχεται στό νού νά προκαλέσουμε ή νά

13β

προετοιμάσουμε μιά έπανάσταση. Καί έπειδή δέν μπορεί νά γίνει αύθαίρετα άπό |ΐ4ς ή έπανάσταση, δέν μπορούμε νά ποΟμε καί τδ παραμικρό κάτω άπό ποιούς δρους καί ποιές μορφές θά έμφανι- στεί».,(>

Κάτω άπό τό φώς αύτής τής έρμηνείας ή προσδοκία τί}ς έπανά­στασης μειώνεται σέ παθητική άναμονή, σέ προπαρασκευή έν δψει μιδς δρισμένης, άλλά χρονικά Απροσδιόριστης διαταγής γιά δρά­ση. Ή παρακάτω δήλωση τοΟ Βίκτωρ Άντλερ στό πρώτο συνέδριο τής δεύτερης διεθνούς πού συνήλθε τό 1889 στό Παρίσι κάνει Ι­διαίτερα σαφή τήν έφησυχαστική καί καταλυτική έπίδραση τής Αναμονής τής έπανάστασης δπως τήν έννοοΟσαν Από τήν άποψη τοϋ χρόνου. «Τήν τελευταία ώρα, δταν θά γκρεμίζεται ή καπιτα­λιστική κοινωνική τάξη — καί θά γκρεμιστεί Από μόνη της, δί­χως νά χρειαστεί νά συμπράξει κανείς — τότε θά άποφασιστεί ή μοίρα τοϋ προλεταριάτου, Ανάλογα μέ τό δψος τής πνευματικής του Ανάπτυξης. “Εχουμε πολύ λίγη δυνατότητα νά έπιδράσουμβ στά γεγονότα καί νά προκαλέσουμβ τήν έμφάνιση αύτής τής στιγμής, λιγότερη άπ’ δσο παραδεχόμαστε οί Ιδιοι, πολύ λιγότερη Απ’ δσο ύποψιάζονται ο! έχθροί μας. Άλλά ένα πράγμα βρίσκεται στά χέ­ρια μας. Νά προετοιμαστούμε γι’ αύτή τή στιγμή.. . Νά είμαστε έτοιμοι. Λύτό είναι δλο πού μποροϋμε νά κάνουμε».*1 Τό δτι ή έ- πιχείρηση τής μετατροπής, πρός τήν όποία κινούνται τά πάντα καί προσβλέπουν σάν μαγεμένοι οί πάντες μποροϋσε νά χρησιμοποιηθεί δχι μόνο σάν μακρινή προσδοκία, άλλά, δταν τό έπέβαλε ή άνάγ- κη, νά Αντιμετωπιστεί ή άριστερή κριτική καί ή άνυπομονησία πού ήθελε νά έπισπεύσε·. τόν έρχομό αύτής τής στιγμής καί σάν κοντινή χρονικά προσδοκία συμπεραίνεται άπό τόν περίφημο λόγο τοϋ Μπέμπελ στό συνέδριο τής Έρφούρτης τό 1891. 'Οπως καί 6 Άντλερ στήν παραπάνω περικοπή, έτσι καί δ Αύγουστος Μπέ­μπελ στό λόγο του αύτό ένεργοΰσε μέ τήν προσδοκία τής |ΐετατρο- πής. «Ή άστική κοινωνία άπεργάζεται τόσο δραστήρια τήν κα­ταστροφή της, πού δέ χρειάζεται παρά νά περιμένουμε τή στιγμή πού θά πάρουμε τήν έξουσία ή δποία θά πέφτει άπό τά χέρια της». Καί μέ τήν εύκαιρία αύτή, ή χρονική στιγμή δέ μετατέθηκε στό άπροσδιόριστο |ΐακρινό, άλλά στό πολύ κοντινό μέλλον. «'Οπως στή Γερμανία. Ετσι καί σ’ δλη τήν Εύρώπη, τά πράγματα διαμορ­φώνονται κατά Ινα τρόπο πού μποροΟμε νά είμαστε εύχαριστημέ- νοι. Μάλιστα είμαι βέβαιος δτι ή πραγματοποίηση τών τελικών μας σκοπών είναι τόσο κοντά, πού λίγοι είναι μέσα σ* αύτή τήν αίθου­σα πού δέ θά ζήσουν αύτή τή μέρα».'* Όταν ατό σημείο αύτό τοϋ λόγου τού Μπέμπελ τά πρακτικά σημειώνουν «χειροκροτήματα», τό γεγονός αύτό έπιβεβαιώνει γιά μδς τήν έπίδραση πού βρίσκου­με σέ πολλές ιστορικές έλπίδες συνδεμένες μέ τήν προσμονή μιδς

137

κοντινής σωτηρίας.Ά ν θέλει νά παρακολουθήσει κανείς αύτδ τδ συνδυασμδ πού δέν

προκλήθηκε μόνο άπδ τή σοσιαλδημοκρατική κατήχηση, θά βρεθεί πιδ κοντά στή θέση νά μπορεΐ νά συγκρίνει αύτές τΙς δυδ μορφές τής σωτήριας προσδοκίας μ’ έκείνη πού έπιδροΟσε πάνω στήν πρώ­τη χριστιανική κοινότητα. Ένώ ή άποψη τοΟ Άντλερ Αντιπρο­σωπεύει τήν έσχατολογική καί μακρινή χρονικά άναμονή τής μέ­ρας καί ώρας τής σωτηρίας, πού κανένας δέν τήν ξέρει, άλλά δ- λοι τή ΘεωροΟν άναπότρεπτη, ή θέση τοΟ Μπέμπελ μπορεΐ νά συγ- κριθεΐ μέ τήν πίστη στή λύτρωση τής πρώτης χριστιανικής κοι­νότητας, πού άρχισε νά κλονίζει καί νά κάνει τόπο σέ Υποκατά­στατα σχήματα, μόλις άρχισαν νά πεθαίνουν οί πρώτοι χριστιανοί δίχως νά Εχουν δει τήν Ιναρξη τής σιοτηρίας. Μέ τή βοήθεια αύ- τοΟ τοΟ σχήματος ήτανε δυνατδ νά συλληφθεΐ καί νά καναλιζαρι- στεϊ ή Εντονη έπιθυμία πρδς, δυδ κατευθύνσεις. Τή μιά φορά μέ τήν παραπομπή σ’ Ινα κατά τδ δυνατδ μακρινδ μέλλον καί τήν άλλη σ’ Ινα τόσο κοντινδ παρόν, δστέ νά γίνεται πρακτικά άκα- τόρθωτο νά προεξοφληθεΐ αύτοδύναμο καί μέ κινδύνους αύτδ πού δπωσδήποτε στεκότανε μπροστά στήν πόρτα.

Ωστόσο δσο κοντά ή μακριά στδ μέλλον κι άν μετατοπιζόταν αύτή ή σωτήρια μεταστροφή βάδιζε πάντα χέρι μέ χέρι μέ τήν κα­πιταλιστική κατάρρευση, μέ μιά δλοκληρωτική άνατροπή καί κα­ταστροφή. Έτσι δ Μπέμπελ στή συνέχεια τοΟ λόγου του πού άνα- φέραμε λέγει: «Έ έξέλιξη τδν οίκονομικδν σχέσεων καί ot έν- τεινό|ΐενοι πολεμικοί Ιξοπλισμοί, πού κάνουν τδν καθένα νά πει δ- τι άν δ πόλεμος δέν Ιρχεται σήμερα ή αδριο, τότε σίγουρα Ιρχεται μεθαύριο καί ή βεβαιότητα δτι δλα αύτά θά καταλήξουν στήν κα­ταστροφή τής σημερινής κοινωνίας, Ιχουν φέρει στδ σημείο νά μήν άρνιέται πιά κανένας δτι τραβοΟμε στήν καταστροφή».'*

Ό Γκεδργκ φδν Φόλλμαρ στή διάρκεια τής συζήτησης χαρα­κτήρισε μέ μιά λεπτή καί πετυχημένη εΙρωνεία τήν τεχνική τοΟ Μπέμπελ. «Άπδ διάφορες πλευρές καί δνομαστικά άπ’ τδ φίλο μου τδν Μπέμπελ, προβάλλεται σέ αύξανόμενη κλίμακα καί μέ διαρ- κδς άνερχόμενο ένθουσιασμδ στίς μάζες τδ παρηγορητικά σύνθημα "δτι άπροσδόκητα δ στόχος τδν έπιδιώξεων μας Εχει Εμφανιστεί Ιντελδς μπροστά στά μάτια μας” . Αύτδ τδ διατύπωσε γθές μέ τή φράση δτι πολύ λίγοι είμαστε σ’ αύτή τήν αίθουσα πού δέ θά ζοϋ- σαν γιά νά δοΟν. Ό παγκόσμιος πόλεμος είναι άναπότρεπτος καί σ’ αύτδν ή παλιά κοινωνία θά χύσει τόσο πολύ αί|ΐα πού θά προ- καλέσει τή χρεωκοπία, τήν καταστροφή, τή μεγάλη συντριβή. Ή προφητεία Εγινε τελευταία μόδα στδ κόμμα»."

Ot δηλώσεις τοΟ Μπέμπελ δείχνουν πώς δ πόλεμος, πού βασικά φόβιζε δλους καί κανένας δέν τδν έπιθυμοΟσε, Εξεταζόμενος ώστό-

138

σο άπό τήν άποψη τής έπίσπευσης τής έπαναστατικής καταστρο­φής, άρχισε μέ μιά δρισμένη Εννοια νά τούς γίνεται συμπαθής, δη­λαδή νά συμβιβάζονται στή σκέψη μαζί του, μ’ δλο πού δ Κάουτσκυ, δ δποϊος τδν έκτιμοΟσε σάν έπαναστατικό παράγοντα,” δέν Απέ- κρυβε δτι μιά έπανάσταση πού θά πήγαζε άπ’ αύτδν θά βαρυνό- ταν μέ τεράστιες ύποχρεώσεις πού θά μποροϋσαν νά δδηγήσουν στόν ήθικό καί πνευματικό έκφυλισμδ τής έπαναστατικής τάξης.*’ 'Ωστόσο, μέ πόλεμο ή χωρίς πόλεμο, μέσα σέ μιά είρηνική καθη­μερινότητα πού κανένας δέ σκέφτηκε νά τή διαταράξει μέ Από­πειρες φθοράς καί σοβαρούς άγώνες, δέν ήθελαν νά παραιτηθοϋν άπό τήν προοπτική τής καταστροφής. Έτσι δ Βίκτωρ Άντλερ, πρίν άκόμα άπ’ τό ένοποιητικό συνέδριο τοΟ Χένφελντερ, Εγραφε σ’ Ενα προγραμματικό άρθρο πάνω στό θέμα «σκοπός καί δρόμος». «Σκοπός τοϋ έργατικοΰ κινήματος είναι ή χειραφέτηση τοϋ προ­λεταριάτου, ή κατάργηση τής μισθωτής έργασίας καί τής ταξικής κυριαρχίας πού προσδιορίζεται άπ’ αύτή, ή Αντικατάσταση τής Α­στικής μέ τή λαΓκή Ιδιοκτησία... Δέ χρειάζεται καί δέν είναι δική μας φροντίδα νά δημιουργήσουμε τούς οίκονομικούς δρους. Ή παλιά κοινωνία προχωρεί μέ γιγάντια βήματα στό πεπρωμένο της. Ή τεχνική πρόοδος, ή τελειοποίηση τδν παραγωγικών μέ­σων, ή αύςανόμενη άποδοτικότητα τής έργασίας καί ή παράλληλη δξυνση τών ταξικών άντιθέσεων, ή μυθική συγκέντρωση κεφαλαί­ων σέ λίγα χέρια, ή διαρκώς αύξανόμενη άθλιότητα τής ζωής τών μαζών, ή Ανακοπή τοΰ έμπορίου Ιγιναν ot μόνιμοι θεσμοί πού χα­ρακτηρίζουν τήν έποχή μας σάν έποχή ώριμότητας τοϋ καπιταλι- σμοΰ»."

Επειδή δέν ήτανε δουλειά τοϋ έργατικοΰ κινήματος ή δημιουρ­γία τών δρων τής κατάρρευσης, τής καταστροφής καί τής μετα­τροπής, γιατί Ετσι ή άλλοιώς αύτή ή φροντίδα άναλήφθηκε Από τήν ιστορία, μποροϋσε αύτό νά άφοσιωθεΐ κατά τΙς έργάσιμες μέ­ρες στούς πρακτικούς σκοπούς τής μεταρρυθμιστικής έργασίας καί Ανενόχλητο νά συνεχίσει τή δράση του στή Βουλή. Ή θεωρητική σκέψη φρόντιζε, σάν τήν προφητεία τής Αποκάλυψης, τήν πνευ­ματική εξασφάλιση καί τήν κυριακάτικη ήθικοπλαστική οίκοδό- μηση, άλλά καί γιά τήν καθαρή συνείδηση τής καθημερινής, πού κάτω άπ’ αύτά τά σήματα συνέβαλε δχι στήν Ανησυχία, Αλλά στήν καθησύχαση ήγεσίας καί δπαδών. Γιά νά χαρακτηριστεί σωστά αύτή ή κατανομή έργασίας άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη, πού στό γερμανικό κόμμα Εγινε σαφές μέ τό χωρισμό τοϋ ρόλου τοΰ κομματικοΰ ήγέτη άπ’ τό ρόλο τοϋ κομματικοΰ Ιδεολόγου (ένώ στήν Αύστρία καί ot δυό λετουργίες συγκεντρώνονταν στό πρόσω­πο τοΰ κομματικοΰ ήγέτη Βίκτωρ Άντλερ) πρέπει νά συμφωνή­σει κανείς μέ τήν καθαρή κρίση τοΰ Έ ριχ Ματτίας: «*Ισως ή

σπουδαιότερη προϋπόθεση γιά τή γενική άναγνώριση τοΟ καουτσκι- κοϋ μαρξισμού σάν Επίσημης κομματικής ιδεολογίας ήταν τό γεγο­νός δτι ή φαταλιστική έρμηνεία τοΟ μαρξισμού στό πρόγραμμα τής Έρφούρτης πρόσφερε εύρύτατο χώρο γιά τή συνέχιση τής πα­λιάς τακτικής πού βέβαια Εξακολουθούσε νά χειρονομεί Επαναστα­τικά, δμως σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο της δέν ήταν παρά νόμιμη- κοινοβουλευτική»."*

'Ενας παράγοντας άνωμαλίας καί άνησυχίας πού Εφερε στό φώς τήν άντίθεση άνάμεσα στήν έπαναστατική θεωρία καί τήν είρηνι- στική πράξη, πού μάλιστα παρουσιάστηκε στή ζωή έξαιτίας αύ­τής τής άντίθεσης, ήταν ή ρεβιζιονιστική κριτική τού Έντουαρντ Μπέρνσταΐν. Άπό σκόρπιες παρατηρήσεις καί προσθήκες πού ή- τανε στήν άρχή συμπυκνώθηκε κριτά τά τελευταία χρόνια τής δε­καετίας τού ’90 σέ μιά σχετικά δλοκληρωμένη κήρυξη πολέμου κατά τής θεωρητικής σύλληψης τού μαρξισμού καί τού τρόπου μέ τόν όποιο τόν μεταχειριζόταν ή ήγεσία τού κόμματος, πού άπα- σχόλησε τό κομματικό συνέδριο τής Στουτγάρδης τού 1898, άλλά στή συνέχεια καί πολλά άκόμα συνέδρια τού κόμματος. Ή τερά­στια άπήχηση πού είχαν μέσα καί Εξω άπό τή σοσιαλδημοκρατία τά άρθρα τού ΜπέρνσταΓν καί τό βιβλίο του «Οί προϋποθέσεις τοϋ σοσιαλισμού καί τά καθήκοντα τής σοσιαλδημοκρατίας» δπου τά συνόψιζε καί πού κυκλοφόρησε τό 1899, δέν έξηγεΐται άπό τό θεωρητικό τους βάρος ή τήν έντυπωσιακή άρχιτεκτονική τού μπερ- νσταντικοϋ οίκοδομήματος, γιατί συγκρινόμενες οί άντιρρήσεις τοϋ Μπέρνσταΐν μέ τή δημιουργία τού Επικρινόμενου άπ’ αύτόν Κάρλ Μάρξ ήταν πολύ φτωχές καί μέ τό δίκιο του ό Κάουτσκυ μπορούσε νά τοϋ καταλογίσει μιά σειρά άπό βαριές παραλείψεις καί Επιπο­λαιότητες.

*0 Μπέρνσταΐν στράφηκε πρώτ’ άπ’ δλα κατά τής θεωρίας τής καταστροφής καί τής κατάρρευσης πού προσδιόριζε τή σκέψη καί τά λόγια, άλλά δχι καί τή δράση τής γερμανικής σοσιαλδημοκρα­τίας. Ή άντίθεση του στήν κομματική ήγεσία δέν πήγαζε άπό β­ρισμένες φιλοσοφικές καί Επιστημονικές παρεκκλίσεις. Ή νεοκαν- τιανή φιλοσοφική του θέση καί οί ιδιαίτερες γνώμες του σχετικά μέ δρισμένες θεωρίες δέ θά κακοφαινότανε σέ κανέναν, άν δέν προκαλοϋσαν άνωμαλίες στήν ειδική σύνδεση μι&ς σοσιαλρεφορμι- στικής άττεντιστικής πράξης μέ μιά θεωρία πού ύπερύψωνε καί παρερμήνευε αύτή τήν πράξη. *Η κομματική ήγεσία δμως δέν ή­θελε νά παραιτηθεί άπό κανένα άπ’ αύτά τά στοιχεία Επειδή μόνο ή σύνδεση τους ήταν πού Εξασφάλιζε τή διατήρηση τού μηχανι­σμού τής κυριαρχίας της, τήν Επιδίωξη τών πρακτικών άπαιτή- σεων καί σκοπών, καθώς καί τή διαφύλαξη προθέσεων πού Εβγαι­ναν πάνω άπ’ αύτούς. 'Ολα αύτά δέν ήθελαν νά τά άπαρνηθοϋν

140

μπροστά στό Φόρουμ τής συνείδησης τους οδτε ή ήγεσία, οδτε οΐ όπαδοϊ.

"Αν έπρόχειτο μόνο γιά τήν πράξη, ή προστατευτική βοήθεια τοΟ ρεβιζιονισμοϋ θά ϊπρεπε νά γίνει μερικώς εύπρόσδεκτη άπδ τήν ήγεσία. Άλλά, καί δίχως τήν Αναμενόμενη άπδ τ’ άριστερά κριτική, ή έπιβεβαίωση μιάς ρεφορμιστικής πράξης άπό τδ θεω­ρητικό ρεβιζιονισμό Αποδειχνόταν σάν κάτι χειρότερο καί άπό δώρο τών Δαναών, έφόσον ή έπιμονή στή ρεβιζιονιστική προοπτική άφαιροΰσε άπό τήν κομματική ήγεσία τή δυνατότητα νά παλαν­τζάρει άνάμεσα στήν έπανάσταση καί τή μεταρρύθμιση καί νά ά- ποδέχεται κάθε φορά αύτό πού τής φαινότανε κατάλληλο νά θε­μελιώσει τή δική της θέση. Έν πάση περιπτώσει δλα τά έπίμαχα ζητήματα άνάμεσα στόν Μπέρνσταΐν άπό τό 2να μέρος καί τούς Μπέμπελ καί Κάουτσκυ άπό τό άλλο πού δέν ίθιγαν τήν πολιτική στρατηγική καί τακτική τοϋ κόμματος, ήτανε δευτερότερης σημα­σίας, ζητήματα περιθωριακά καί παρουσίαζαν ένδιαφέρον μόνο στό βαθμό πού χρησίμευαν σάν στήριγμα στίς άληθινά συντριπτι­κές διαπιστώσεις τοϋ Μπέρνσταΐν. Ή φιλοσοφική θεμελίωση τοϋ σοσιαλισμοϋ, ή οικονομική θεωρία τής άξίας τοϋ Μάρξ, άκόμα κι ό ίδιος ό ιστορικός ύλισμός σάν γενική άρχή τής έξήγησης τής Ι­στορίας, δλα θά μποροϋσε νά θιγοϋν δίχως νά προκληθεΐ θόρυβος καί δίχως άξιοσημείωτη Αντίδραση άπό μέρους τής ήγεσίας, άν ϊμενε άθικτη ή ειδική συμπαιγνία θεωρίας καί πράξης. Άλλά 6 Μπέρνσταΐν Αμφισβητούσε Ακριβώς αύτή καί γι’ αύτό έπίσης I- πεσαν μέσα στά διασταυρούμενα πυρά τής κριτικής ot θεωρίες έ- κεΐνες καί ot Ιδιαίτερες γνώμες του, γιά χάρη τών όποίων οδτε ινας σκύλος δέ θά καταδεχόταν νά έγκαταλείψει τό χουζούρι του δί­πλα στήν Αναμμένη σόμπα, οδτε φυσικά ot Μπέμπελ καί Κάουτσκυ θά κατέβαιναν στά έσωκομματικά όδοφράγματα. Μέ τή δήλωση πού ίστειλε στό συνέδριο τής Στουτγάρδης ό Μπέρνσταΐν άντέκρου- σε τό συμπέρασμα πού τοϋ Απέδιναν, δτι δηλαδή ή πρακτική συνέ­πεια τών θέσεων του θά σήμαινε τήν παραίτηση τοϋ όργανωμένου πολιτικά καί οίκονομικά προλεταριάτου άπό τήν κατάκτηση τής έξουσίας. 'Ομως, έπειτα άπό τήν Απόρριψη αύτής τής κατηγορίας δέν μποροϋσε καί δέν ήθελε νά άρνηθεΐ τΙς θέσεις πού Υποστήριζε. «Άντιτάχθηκα στήν Αντίληψη δτι βρισκόμαστε μπροστά στήν κα­τάρρευση τής άστικής κοινωνίας, πού άναμένεται σύντομα, καί δ- τι ή σοσιαλδημοκρατία όφείλει νά καθορίζει τήν τακτική της μέ βάση τήν προοπτική αύτής τής έπικείμεν^ς μεγάλης κοινωνικής καταστροφής, δηλαδή νά τήν έξαρτά άπ αύτή τήν καταστρο­φή . . . »*° «’Αλλά δσο περισσότερο Εκδημοκρατίζονται οί πολιτικοί θεσμοί τών σύγχρονων έθνών, τόσο περισσότερο περιορίζονται ο( Α­νάγκες καί ot εύκαιρίες γιά μεγάλες πολιτικές καταστροφές»/1

141

«Καί γιατί Εχω τή βαθειά πεποίθηση δτι σπουδαίες έποχές στήν έξέλιξη τών λαών δέν είναι δυνατό νά ύπερπηδηθοΰν, γι’ αύτό δί­νω τήν πιό μεγάλη άξία στά πλησιέστερα καθήκοντα τής σοσιαλ­δημοκρατίας στήν πολιτική δραστηριότητα τών έργατών στήν πό­λη καί τό χωριό γιά τό συμφέρον τής τάξης τους, καθώς καί στό 2ργο τής έπιστημονικής δργάνωσης τοϋ προλεταριάτου. Μέ τήν έννοια αύτή έγραψα καί τή φράση, δτι γιά μένα τό πδν είναι τό κίνητρο καί δχι αύτό πού συνήθως δνομάζεται τελικός σκοπός τοϋ σοσιαλισμοϋ καί μέ τήν 2ννοια αύτή τήν ύπογράφω άκόμα καί σή­μερα».*’

Μέ τήν εύκαιρία αύτή δ Μπέ^νσταϊν τροποποίησε τήν τόσο σκαν­δαλώδη διαπίστωση του πού συγκλόνισε τά θεμέλια τής μέχρι τό­τε πολιτικής γιά τή σχέση κινήματος καί σκοποϋ. Άκόμα κι άν ή λέξη "συνήθως” δέν έδειχνε πώς ή φράση έπρεπε νά έννοηθεΐ μό­νο ύπό δρους, είναι δλοφάνερο πώς δέν μπορεΐ νά έκφράζει Αδια­φορία γιά τήν τελική πραγματοποίηση τών σοσιαλιστικών άρχών παρά μόνο Αδιαφορία ή καλύτερα άμεριμνησία Αναφορικά μέ τό πώς τής τελικής διαμόρφωσης τών πραγμάτων. «Καμιά έποχή δέν έδειξε ένδιαφέρον γιά γενικές Αρχές πού Αποβλέπουν στό μέλλον καί πουθενά στή γή δέν μπόρεσα νά βρώ Εναν πίνακα τοϋ μέλλον­τος. Ή συνείδηση καί ή προσπάθεια μου Αποβλέπουν στά καθήκον­τα τοϋ παρόντος καί τοϋ κοντινοϋ μέλλοντος καί μόνο στό βαθμό πού Απ' αύτή τήν Αποψη μοϋ δίνουν τόν κανόνα γιά τή σκόπιμη δράση, μέ Απασχολούν οί προοπτικές πού προχωρούν πέρα Από τά καθήκοντα αύτά».*3 Ό Μπέρνσταϊν στράφηκε δχι μόνο κατά τής μαρξιστικής θεωρίας τής καταστροφής καί τής κατάρρευσης καί τής Αξιοποίησης της γιά μιά πράξη πού βρισκότανε σέ διαμετρι­κή άντίθεση μέ τήν έννοια τής καταστροφής, Αλλά καί κατά τών ύπολειμμάτων τών μπλανκιστικών Αντιλήψεων πού ύπήρχαν στό μαρξισμό, καί Από τά δποία δ τελευταίος δέν Αποσπάστηκε ποτέ. Ή άπόρριψη τής ίδέας τοϋ πραξικοπήματος δέν μποροϋσε νά θεω­ρηθεί άπό τόν Μπέρνσταϊν σάν χειραφέτηση Απ’ τόν μπλανκισμό. 'Γπέδειξε δτι οί Αρχές τοΰ μπλανκισμοϋ είσχωροΰσαν πολύ βαθιά καί γι’ αύτό έθιγαν τό μαρξισμό καί σ’ ένα άλλο σημείο. «Ό μπλαν- κισμός είναι κΑτι περισσότερο Από θεωρία μιας μεθόδου. Αντίθε­τα ή μέθοδος του είναι Απλώς τό Αποτέλεσμα, τό προϊόν μιδς βα­θιά κρυμμένης πολιτικής θεωρίας. Εντελώς Απλά αύτή είναι ή θεωρία τής Απέραντα δημιουργικής δύναμης τής έπαναστατικής πολιτικής βίας καί τής έξωτερίκευσης της, τής έπαναστατικής Αλ­λοτρίωσης».** «Στήν έγκύκλιο τής κομμουνιστικής λίγκας τοΰ 1850 έκφράζεται όξύτατα καί δίχως κανένα περιορισμό τό πνεΰμα τού μπλανκισμοϋ. Στήν περίπτωση αύτή οί Μάρξ καί Ένγκελς έπέ- συραν κατά τοΰ έαυτοϋ τους τήν κατηγορία πού Απέδιδαν στούς Αλ­

142

λους, άφοϋ έκαναν τήν άπλή θέληση κινητήρια δύναμη τής έπα­νάστασης».4' Μέ τήν κριτική αύτή ό Μπέρνσταΐν έστρεφε τήν προ­σοχή σέ δυδ σημεία πού είχαν πολύ στενή σχέση μέ τήν πολιτική πράξη. "Αν μέ τόν δρο «μπλανκισμός» δέν έννοείται Απλώς 6 6- ποιοσδήποτε πραξικοπηματισμός, ΑλλΑ μιά προλεταριακή έπανα­στατική βία καί κυριαρχία τής μειονοψηφίας, 6 μαρξισμός, σύμφω­να μέ δσα Ιχουν γραφτεί στό κεφάλαιο τό Αφιερωμένο σ’ αύτόν πρέπει νά θεωρηθεί στενός γείτονας τοϋ μπλανκισμοϋ. Τό γεγονός κιόλας δτι οί Μάρξ καί Ένγκελς θεωρούσαν σάν κανονική περί­πτωση τής Ιστορικής έξέλιξης μιά βίαιη κατάκτηση τής έξουσίας Απ’ τό προλεταριΑτο, κάνει Αναπόφευκτο τό συμπέρασμα πώς προ­ϋπέθεταν καί δέχονταν σάν δοσμένη σιωπηρά άπό τά πρίν τήν έ- πιδοκιμασία τής προλεταριακής πλειοψηφίας γιά τις έπαναστατι- κές πράξεις τής δραστήριας έπαναστατικής μειοψηφίας. Ό ταν γιά τήν έκπλήρωση τών προσδοκιών του Απομακρύνεται κανείς Απ’ τό μηχανισμό τής έκλογής ή μιά παρόμοια δυνατότητα ποσο­τικής διαπίστωσης τής θέλησης τής πλειοψηφίας, τότε δέν τοϋ Α­πομένει άλλη δυνατότητα, παρά νά δεχτεί δτι ένεργεΐ κατ’ έντο- λήν ή τουλάχιστο στό δνομα τών συμφερόντων τοϋ μέρους τοϋ προ­λεταριάτου πού δέν παίρνει μέρος στή δράση. Αύτό μπορεί νά συμ- βεϊ εύκολότατα στά πλαίσια τοϋ μαρξισμού, Αφού έτσι ή Αλλοιώς ή πλειοψηφία δέν είναι ή βάση νομιμοποίησης, Αλλά μόνο τό φε­ρέφωνο τής ιστορικής έξέλιξης.

Ό Μπέρνσταΐν λοιπόν είχε δίκιο δταν ύπέδειχνε δτι ή πεποί­θηση γιά τήν Ανυπολόγιστα δημιουργική δύναμη τής προλεταρια­κής βίας ήταν Ασυμβίβαστη μέ τήν Αντίληψη τής δημοκρατίας τήν όποία Ανεχόταν ή σοσιαλδημοκρατία πού ένεργοϋσε Από έκλογική περίοδο σέ έκλογική περίοδο. Γιά νά ύποστηρίξει τις θέσεις του, πού Ζφειλαν νά μετατρέψουν τή σοσιαλδημοκρατία σέ δημοκρατι­κό, σοσιαλιστικό, μεταρρυθμιστικό κόμμα * έπικαλέσθηκε τόν Φ· "Ενγκελς, πού στήν είσαγωγή πού έγραψε τό 1895 λίγο πρίν ά­πό τό θάνατο του, δηλαδή σάν νά λέμε στήν πολιτική του διαθή­κη, στό βιβλίο τοϋ Μάρξ «Οί ταξικοί άγώνες στή Γαλλία», πρό- τεινε τό δρόμο τής νομιμότητας καί τής κοινοβουλευτικής έργα- σίας καί Απαρνήθηκε τόν έπαναστατικό ρωμαντισμό τού παρελθόν­τος. Άλλά ένώ ό Μπέρνσταΐν Αποδέχτηκε κατά γράμμα καί δίχως καμιά έπιφύλαξη αύτές τις Απόψεις τοϋ Ένγκελς, ή κομματική •ήγεσία, μολονότι προχωρούσε στό μονοπάτι πού ύπέδειξε δ Έ ν­γκελς, γιά τούς λόγους πού άναφέραμε δέν μπορούσε νά κλίνει στήν Ανεπιφύλακτη Αποδοχή αύτής τής θέσης πού ή ίδια είχε προ- καλέσει, γιατί ήθελε γιά λόγους στρατηγικούς καί τακτικούς νά διατηρήσει Ανοικτή έκείνη τή γραμμή Απόκλισης Από τήν όποία 6 Μπέρνσταΐν δέν περίμενε τίποτε καλό. Έτσι τό 1910, δταν τό

143

κόμμα είχε ρίξει πιά περισσότερο άκόμα ρεβιζιονιστικό νερό στδ μαρξιστικό κρασί του άπδ δσο τήν έποχή πού δ Μπέρνσταϊν πα­ρουσίασε για πρώτη φορά τήν κριτική του, δηλαδή σέ μιά έποχή πού ή έξέλιξη τοϋ κόμματος είχε προχωρήσει πολύ μέ τήν έννοια πού δ τελευταίος θεωροϋσε σωστή, δ Κάρλ Κάουτσκυ έγραφε: «Αύ­τό πού στούς ρεφορμιστές φαίνεται σάν ειρηνική μετεξέλιξη στό σοσιαλισμό είναι στήν πραγματικότητα μόνο ή αύξηση τής δύνα­μης τών δυό άντίθετων τάξεων πού άντιπαρατάσσονται ή μιά στήν άλλη μέ άσυμφιλίωτη έχθρότητα. Σημαίνει άπλώς δτι ή άντίθεση άνάμεσα στό κεφάλαιο καΓ τήν έργασία, πού άρχικά ήτανε μόνο άντίθεση άνάμεσα σέ άτομα πού άποτελοϋσαν μιά μικρή μειονό­τητα μέσα στό κράτος μετατρέπεται τώρα σέ άγώνα άνάμεσα σέ γιγάντιες δργανώσεις, σέ άγώνα πού προσδιορίζει δλη τή ζωή τοϋ κράτους καί τής κοινωνίας. Έτσι ή μετεξέλιξη στό σοσιαλισμό ση­μαίνει στήν πραγματικότητα τή μετεξέλιξη σέ μεγάλους άγώνες πού συγκλονίζουν δλη τήν ύπαρξη τοϋ κράτους, πού γίνονται δλο καί πιό βίαιοι καί πού μπορεΐ νά τερματιστούν μόνο μέ τήν ύποτα- γή καί τήν άπαλλοτρίωση τής τάξης τών καπιταλιστών».4’

Καί δ Αύγουστος Μπέμπελ δικαιολόγησε στό συνέδριο τής Έρ- φούρτης τήν κοινοβουλευτική τακτική έναντίον τών Επικρίσεων τής άριστεράς, άλλά τό Εκανε δχι γενικά μέ τήν Εννοια τών κατο­πινών Εκδηλώσεων τού Μπέρνσταϊν, γιά τόν δποϊο αύτή ή τα­κτική ήταν Ενα ύποκατάστατο τής έπανάστασης, παρά μ’ Εναν τρό­πο πού Εδειχνε πώς συμφωνούσε μέ τήν πεποίθηση τού Κάουτσκυ, πού παρουσίαζε τήν είρηνική, τή νόμιμη δραστηριότητα άποκλει- στικά σάν μέσο γιά τήν κατάκτηση μι&ς άφετηρίας εύνοϊκής γιά πραγματικό Επαναστατικό άγώνα. «"Οταν ή στρατιά μας — τό κόμμα — στέκεται άντιμέτωπο μι&ς άλλης στρατιάς — δλων τών συνασπισμένων άντιπάλων — γιά τήν δποία πρέπει νά πώ δτι εί­ναι Ισχυρότερη άπό κάθε άποψη, θά είναι τρέλα νά άρχίσουμε Ε­ναν άποφασιστικό άγώνα έναντίον αύτής τής στρατιάς. Πρέπει λοιπόν νά κάνω τό κάθε τι πού είναι δυνατό νά βελτιώσει τήν ά- γωνιστική μου θέση. ΙΙρέπει νά προσπαθήσω νά κερδίσω κάθ* πι­θαμή έδάφους πού μπορώ νά κερδίσω, νά έξασφαλίσω κάθε πλεο­νέκτημα πού μπορώ καί Ετσι νά ένισχυθώ γιά νά δώσω τδ τελικό χτύπημα».4'

Εννοείται πώς καί ύστερα άπό δυό δεκαετίες δέν είχαν φτάσει κοντίτερα στό τελικό χτύπημα, μάλιστα συνειδητά είχαν άπομα- κρυνθεϊ άκόμα περισσότερο. Τό 1911 στόν πρόλογο του στό βιβλίο «Οί ταξικοί άγώνες στή Γαλλία» (γιά τό δποϊο είχε γράψει πρό­λογο τό 1895 δ Φ. Ένγκελς πού ύποστήριζε τή γερμανική σο­σιαλδημοκρατία, άπέκρουε τίς τάσεις άναρχισμού καί χρησίμευε στό έξής στό κόμμα σάν θεωρητική δικαιολόγηση καί γενική έ-

144

ξουσιοδότηση γιά άπόχή άπό έξωκοινοβουλευτικούς άγών(ς) 6 Μπέμπελ μποροϋσε νά διαπιστώνει μέ σιγουριά καί δικαιολογημέ­νη Υπερηφάνεια: «Γιά τή σοσιαλδημοκρατία ή κατεύθυνση είναι δοσμένη. Ό τι καί νά γίνει δέ θά έξωσθεΐ άπδ τό χώρο της καί δέ θά παραπλανηθεϊ νά πατήσει δρόμους πού φαίνονται άμφίβο- λοι. Δέν ϊχει κανένα λόγο νά έπιτρέψει στόν έαυτό της νά παρα- συρθεΐ σέ Απερισκεψίες καί βιαιότητες έναντίον τών έχθρών της. ’Ισχυρή μέ τήν πεποίθηση πώς δλη ή Ιστορική έξέλιξη δουλεύει γιά λογαριασμό της καί πώς μέ τή δύναμη τών αιτίων, τής δι­καιοσύνης καί_τοϋ αύτονόητου τών Απαιτήσεων της, γίνεται δ ά­ξονας συγκέντρωσης δλων πού ένδιαφέρονται γιά μιά νέα κοινω­νική όργάνωση πάνω σέ βάση σοσιαλιστική καί αύτή είναι τέλος ή μεγάλη πλειοψηφία καί ιτσι μπορεΐ μέ σταθερό πόδι καί καθα­ρή ματιά νά περιμένει αύτό πού έρχεται».** Αύτή ή τοποθέτηση τοϋ Μπέμπελ Αποκαλύπτει μερικούς Από τούς λόγους, πού Ανέκα­θεν Ιδιναν τό μέτρο νά κριθεΐ ή Ανικανότητα καί ή Απροθυμία τής κομματικής ήγεσίας νά πάρει στά σοβαρά τήν έναλλακτική λύση καί τήν τελική προοπτική τής πολιτικής έπανάστασης, πού παρέ- μεινε Ανοιχτή ή νά προετοιμάσει μέ ένεργητικά μέτρα τήν εισα­γωγή της. Στήν πίστη στή φυσικά Αναγκαία έξέλιξη, πού έτσι ή Αλλοιώς δούλευε γι’ αύτούς, προστέθηκε ή όρθολογική πεποίθηση γιά τήν Ασυγκράτητη δύναμη τής λογικής καί ή αισιόδοξη πίστη στήν προθυμία τών Ανθρώπων ν’ Ακούσουν τή φωνή τής λογικής. Στήν πραγματικότητα ή κομματική ήγεσία δέν ένδιαφερότανε νά κερδίσει χώρο γιά νά Εκμεταλλευτεί πραγματικά αύτή τήν έπα­ναστατική διέξοδο, άλλά μόνο νά έχει έλεύθερα τά χέρια της γιά προπαγανδιστική Αξιοποίηση αύτής τής διεξόδου. Ά ν πραγματι­κά ήταν έτσι δπως προφασίζονταν ot Κάουτσκυ καί Μπέμπελ, δη­λαδή έπρόκειτο γιά πραγματική έξασφάλιση καί τών δυό δυνα­τοτήτων, ή κομματική ήγεσία θά είχε δίκιο δχι μόνο θεωρητικά καί κοινωνικοψυχυλογικά, άλλά καί ιστορικά, γιατί ή όργανική σύνδεση μεταρρύθμισης καί έπανάστασης μέ τρόπο πού κανένα ά­πό τά δυό στοιχεία Από τά όποια πρέπει νά προέλθει ή σοσιαλι­στική κοινωνική τάξη νά μή σκοτώνει τό άλλο, είναι τό βασικό πρόβλημα πού ή Ιστορία Εδωσε στό σοσιαλιστικό κίνημα γιά λύση. Άπό τήν ήγεσία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας δέ λύθηκε οδτε κατά προσέγγιση σωστά ή εύνοΐκά. Γι’ αύτό δέν προκαλεΐ κα­τάπληξη τό γεγονός δτι ή τακτική τής ήγεσίας , πού θεωρητικά προανάγγελνε τήν έπανάσταση καί στήν πράξη τήν Ανέβαλλε I- φερε τήν Αντίδραση δχι μόνο τής δεξιάς μερίδας του, δηλαδή έ- κείνων πού Ιβλεπαν νά ζημιώνεται ή μεταρρυθμιστική τους έρ­γασία άπό τήν έπαναστατική φρασεολογία, άλλά καί τής άριστ*- ρδς, γιατί δέν μποροϋσε νά μείνει κρυφό άπό τούς παρατηρητές

1Q ; 146

πού πραγματικά ένδιαφέρονταν γιά τήν πραγματοποίηση τών έ- παναστατικών δυνατοτήτων δτι παρά τΙς διαβεβαιώσεις τό κόμμα δέν άνέπτυσσε τή θεωρητική του προετοιμασία πρός τήν κατεύθυν­ση τής έπανάστασης, άλλά άντίθετα άπομακρύνονταν άπό τήν έ­πανάσταση.

Στήν περίοδο πρίν άπό τήν όργανωτική ένότητα τοϋ έργατικοϋ κινήματος, πού στή Γερμανία τερματίστηκε τό 1875 μέ τό συνέ­δριο τής Γκότα καί στήν Αύστ^α μέ τό συνέδριο τοϋ Χένφελντερ τό 1888 - 89 σημειώθηκε έντονη ζύμωση πού έβλεπε μέ δυσπι­στία τήν κοινοβουλευτική πράξη καί γενικά τόν άγώνα γιά τήν κατάκτηση τοϋ γενικοϋ έκλογικοϋ δικαιώματος καί δεχόταν τήν άποψη πού δπως θά δοϋμε παρακάτω διατύπωσε ό Γιόζεφ Λόυ- κερτ, ένας άπό τούς ριζοσπαστικότερους ήγέτες: «Ό σο έμείς ά- παιτοϋμε άπό τή σημερινή κοινωνία τό γενικό έκλογικό δικαίωμα, τή βοηθοϋμε νά στέκεται».'0 Αύτή ή άναρχική άντίληψη, πού ό- φείλεται σέ άναρχικές έπιδράσεις άλλά δέν περιορίστηκε στούς κύκλους τών άναρχικών ξεπεράστηκε στήν Αύστρία μέ τό πρό­γραμμα τοϋ Χένφελντερ, όπωσδήποτε δμως άφησε τά Ιχνη της μέ­σα στό Γδιο τό πρόγραμμα. Δηλαδή ή άπαίτηση γιά τό γενικό, Ι­σο καί άμεσο έκλογικό δικαίωμα έγγράφτηκε μαζί μέ μιά προσθή­κη, πού κατά κάποιον τρόπο ζητοϋσε συγγνώμη καί εύνοοϋσε τήν άριστερά. «Δίχως νά μάς ξεγελά ή άξία τοϋ κοινοβουλευτισμού ό όποίος είναι μέσο τής σύγχρονης ταξικής κυριαρχίας».*1 Αότή ή έπιφύλαξη έγκαταλείφθηκε τό 1901 άπ’ τό κομματικό συνέδριο πού συνήλθε τήν ίδια χρονιά στό Λιοϋμπεκ" καί άναθεώρησε σέ μερικά σημεία τό πρόγραμμα.'1 Μέ τό δίκιο του ό ΜπέρνσταΓν άξίω- νε νά θεωρηθεί ή κατάργηση αύτή σάν έργο του, προσθέτοντας γιά νά δικαιολογήσει τήν άπαίτησή του, πώς ή προσθήκη έγινε πιά περιττή, άφοϋ κανένας τώρα πιά δέ δίνει ύπερβολική σημασία στό κοινοβούλιο. Στήν πραγματικότητα συνέβαινε τό άντίθετο. Τό αύ- στριακό κόμμα γαντζώθηκε τόσο γερά στήν περιορισμένη κατά­κτηση τοϋ έκλογικοϋ δικαιώματος τοϋ 1896, πού όλοένα άνέβαλε τόν άγώνα γιά τό ίσο έκλογικό δικαίωμα άπό φόβο μήπως θά βά­λει σέ κίνδυνο αύτό πού είχε κερδηθεΐ»."

’Αρχικά στή γερμανική σοσιαλδημοκρατία τήν άποψη γιά ά- ποχή άπό τήν κοινοβουλευτική ζωή, γιατί αύτή ξεστράτιζε τό κόμ­μα άπό τόν έπαναστατικδ άγώνα καί γεννοϋσε αύταπάτες, τήν έκ- προσωποϋσε ό ίδιος δ Βίλχελμ Λήμπκνεχτ, ό συνιδρυτής τοϋ κόμ­ματος. Τό 1886 σ’ ένα λόγο του μέ θέμα τήν πολιτική θέση τής σοσιαλδημοκρατίας σέ σχέση μέ τή Βουλή, ύπήρξε κατηγορημα­τικός. «Μπορεί νά διαπραγματευτεί κανείς άλλά μόνο έκεϊ πού ύ- πάρχει κοινή βάση. Τό νά διαπραγματευόμαστε μέ άντιπάλους πά­νω σέ ζητήματα άρχών, σημαίνει δτι θυσιάζουμε τΙς άρχές μας.

146

Οί άρχές εΐναι άδιαχώριστες καί ή θά διαφυλαχτοϋν έντελώς ή θά θυσιαστοΰν έξ δλοκλήρου. . . Αύτός πού συζητά μέ τδν έχθρό διαπραγματεύεται κι δποιος διαπραγματεύεται χλείνει συμφωνίες».*' Τήν έποχή έκείνη δ Λήμπχνεχτ δέν περίμενε πολλά άπδ τήν τα­χτική, νά δέχεται χατ’ άρχήν τούς κανόνες τοϋ παιχνιδιού πού έ- πιβάλλει ή ύπάρχουσα κατάσταση γιά νά τήν κάνεις Μάτ μέ τή βοήθεια τους, άλλά φρονούσε άκριβώς τδ άντίθετο. «Οί έπαναστά- σεις δέ γίνονται μέ τήν ύψηλή άδεια τοϋ κατεστημένου. Έ σοσια­λιστική Ιδέα δέν μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί μέσα στδ σημερινό κράτος. Είναι άνάγκη νά τδ άνατρέψει γιά νά προβάλλει στή ζωή»." Τδ έπιχείρημα πού άντέταξε δ Βίλχελμ Λήμπκνεχτ σ’ I- ναν ύπέρμαχο τοΰ γενικού έκλογικοΰ δικαιώματος φαίνεται μπρο­στά σ’ αύτδ ποίτ στ’ άλήθεια Ιγινε σάν άνατριχιαστική παρωδία τής πραγματικότητας. «Ό κύριος Άρμποστ φρονεί δτι μέ τδν και- ρδ θ’ άποκτήσουμε τήν κοινοβουλευτική πλειοψηφία. θά τοΰ κά­νω Iνα λογαριασμό. Τώρα έχουμε στή Βουλή 7 σοσιαλδημοκράτες βουλευτές. Στήν έπόμενη καί κάθε άκόλουθη έκλογή κερδίζουμε κάθε φορά 7 περισσότερους καί σίγουρα αύτδ άποτελεΐ μιά άποψη Ιδανικά εύνοϊκή γιά μάς. Ή Βουλή έχει 297 μέλη. Μέχρι νά γί­νουμε λοιπδν κατ’ αύτδν τδν τρόπο πλειοψηφία — τουλάχιστο 149— πρέπει νά περάσουν άκόμα 63 χρόνια. Λοιπόν, άν δ κύριος Ά ρ ­μποστ καί οί φίλοι του έχουν δρεξη νά περιμένουν ίσαμε τις έκλο- γές τοΰ 1933, μποροϋν νά τδ κάνουν. ’Εμείς θεωρούμε έγκλημα κατά τής σοσιαλδημοκρατίας νά κρατάμε τούς έργάτες μακριά ά­πδ τούς πολιτικούς άγώνες τοΰ παρόντος καί νά τούς δίνουμε πα­ρηγοριά γιά τδ μέλλον»."

"Αν καί είναι δύσκολο νά άποδειχθεΐ πώς ή τακτική πού κα­θόριζε τότε δ Λήμπκνεχτ θά έφερνε στδ κόμμα τήν έπιτυχία πού τόσο έπιθυμοΰσε, είναι άπδ τήν άλλη μεριά δμως γνωστδ δτι δέν μποροϋσε νά συμβεΐ τίποτε πού νά είναι χειρότερο άπ’ αύτδ πού έφερε στήν πραγματικότητα στδ κόμμα ή κοινοβουλευτική του τα­κτική. Τδ 1933 δέν ήταν δ χρόνος τής άνάληψης τής έξουσίας ά­πό τούς σοσιαλδημοκράτες μέ τδν κοινοβουλευτικό δρόμο, άλλά τής κατάληψης της άπδ τόν Χίτλερ πού άντίθετα άπό τή σοσιαλ­δημοκρατία είχε καταλάβει πολύ καλά νά συνδυάζει τήν τεχνική τής νομιμότητας μέ τή θέληση νά κατακτήσει τήν έξουσία, ένώ οί Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες, περιφρονώντας τις θεωρίες τοΰ Κάρλ Μάρξ πού άπαιτοΰσαν άπ’ αύτούς νά μελετούν τις κοινωνικές βά­σεις καί νά μή σταματούν στίς μορφές, άλλά καί τοΰ Λασσάλ πού είχε χαρακτηρίσει τά συνταγματικά ζητήματα, ζητήματα δύναμης, έβλεπαν τόσο πολύ τδ μέτρο τής έπιτυχίας τους στδν άριθμό τών ψήφων καί τών μελών, πού έκαναν τόν Γάλλο άντιπρόσωπο στδ συνέδριο τής Διεθνούς τό 1907 στή Σουτγάρδη νά τούς χαρακτη­

147

ρίσει μηχανή καταμέτρησης ψήφων».'*Ωστόσο ύστερα άπό τήν Ιδρυση τής αύτοκρατορίας, τό 1871,

άρχισαν νά χάνουν τή δύναμη τους δχι μόνο ot τακτικές Εναλλακτι­κές λύσεις τοϋ Βίλχελμ Λήμπκνεχτ, άλλά καί ot λογικές Επιφυ­λάξεις άπέναντι στήν τάση νά παραδωθεΐ Εσωτερικά τό κόμμα στούς κοινοβουλευτικούς μηχανισμούς. Έτσι δέν είναι θαύμα πού στό συνέδριο τής Χάλλε, τό πρώ;» κομματικό συνέδριο Επειτα άπό τήν κατάργηση τών άντισοσιαλιστικών νόμων, άκούστηκαν φωνές πού προειδοποιούσαν γιά τούς κινδύνους πού έγκυμονοΰσε ή ύπερ- εκτίμηση τής άποτελεσματικότητας τής κοινοβουλευτικής δράσης καί τΙς συνέπειες άπό τό γλίστρημα σέ μιά νομιμότητα πού δέν ή­ταν καί τόσο πρόδηλο ποϋ όδηγοϋσε. Ή Εξέγερση τών συγκεντρω­μένων κυρίως στήν κομματική όργάνωση τού Βερολίνου «νέων» άντιμετωπίστηκε μέ μετριοπαθή, πνευματικά μέσα καί αύτός εί­ναι 6 λόγος πού δέν είχε καμιά πιθανότητα νά Επιτύχει κάτι κα­τά τής κομματικής ήγεσίας, πού κρατούσε στά χέρια της δλα τά άτοϋ τής δύναμης καί τής δημαγωγίας. 'Ωστόσο, δσο λειψά κι άν άρθρώθηκε αύτή ή παρουσίαση τών νέων, πού σ’ Ενα ιστορικό Ερ­γο τής Εποχής Εκείνης χαρακτηρίστηκαν Υποτιμητικά οάν μισοα- ναρχικοΐ ** δέν μπορεΐ νά άμφισβητηθεϊ ή πραγματική τους δικαί­ωση στό φώς τής ιστορίας, γιατί μέ τήν Ενέργεια τους Εκείνη πρό- βαλαν τήν ύπαρξη ένός άληθινοϋ προβλήματος. Στό μεταξύ ό Λήμπκνεχτ - Σαύλος τοϋ 1869 Εγινε Ενας Επιδέξιος ύποστηρικτής τοϋ κοινοβουλευτισμού Παϋλος. Καί ό Λήμπκνεχτ άκόμα μεταχει­ρίστηκε τήν κατηγορία τοϋ άναρχισμοϋ, μέ τήν όποία προστατεύε­ται πάντα κάποιος πού Εχει νά Υπερασπιστεί δικές του θέσεις. «Δέν είναι λοιπόν άναρχικός τρόπος, δταν Ερμηνεύω τόν κοινοβουλευτι­σμό, κάθε νόμιμη δραστηριότητα σάν κάτι πού πρέπει νά άπορ- ριφθεϊ; Καί άπό κεΐ καί πέρα τί μάς μένει; Νά κατηγορήσουμβ τήν κοινοβουλευτική μας δμάδα γιατί δέν δρμησε μέ τό κεφάλι Ε­νάντια στόν τοίχο, σημαίνει πώς πρέπει νά τής δώσουμε πιστο­ποιητικό δτι Ενέργησε λογικά. Απορρίπτουμε τήν ώμή βία κι ώ- στόσο τό κόμμα μας Εξακολουθεί νά είναι κόμμα τής Επανάστασης. Αύτό δέν τό άρνηθήκαμε ποτέ».**

Ό άντιπολιτευόμενος Βερολινέζος άντιπρόσωπος Βέρνερ δέν άρ- νήθηκε καθόλου τή σημασία τής δράσης τής κοινοβουλευτικής δ- μάδας, μόνο πού Ενιωσε τήν άνάγκη νά Υποδείξει τά στοιχεία Εκεί­να πού στοιχειοθετούσαν τούς κινδύνους πού πήγαζαν άπό τή δρά­ση αύτή. «Δέν άρνοϋμαι δτι ot βουλευτές μας άνέπτυξαν μιά Εντο­νη δραστηριότητα μέσα στή Βουλή. ’ Αλλο είναι τό ζήτημα καί συγκεκριμένα άν αύτή ή δραστηριότητα χρησιμοποιήθηκε τελικά σωστά. Καί δμως δέν πρέπει νά θεωρήσουμε τό κοινοβούλιο σάν αύτοσκοπό, άλλά μέσο γιά τούς σκοπούς μας».*1 Ό Βέρνερ Επέσυρβ

148

τήν προσοχή τδν Αντιπροσώπων στδν κίνδυνο πού θά προερχόταν άπό τήν ύπερεκτίμηση καί τδν ύπερτονισμδ τής σημασίας τής νο­μοθεσίας γιά τήν προστασία τδν έργατδν καί τήν τυφλή έμπιστο- σύνη στίς εύνοΓκές έπιδράσεις πού θά άσκοΟσε ή συντόμευση τοΟ χρόνου έργασίας.

Σέ μιά προκήρυξη τής Αντιπολίτευσης άναφέρονται διαπιστώ­σεις καί άσκεΐται μιά κριτική, πού Αν καί σέ μορφή Ανεπαρκή, πρέπει νά θεωρηθοϋν 8τι πραγματικά Εβρισκαν τδ σωστδ στόχο. «’Αποφάσεις πλειοψηφίας.. . Σχεδδν πάντα, παίρνονται ΑφοΟ πρώ­τα λογαριαστεί τδ συμφέρον τδν Αλλων κομμάτων καί κοινωνικών τάξεων καί πολλές φορές δέν Εχουν παρά Ελάχιστα ή καί καμιά σχέση μέ τΙς Αρχές τοΟ κόμματος. Συχνά Αντιστρατεύονται αύτές τΙς Αρχές καί προετοιμάζουν τδ Ιδαφος γιά μιά στροφή πρδς τά δεξιά, πού δυστυχώς θά γίνει Αντιληπτή Απδ τούς πολλούς, δταν πιά θά βοεθοΟν μπροστά σέ δλοκληρωμένα γεγονότα».'* Τά λό­για τοΟ Βέρνερ Ιπρεπε νά παρθοΟν στά σοβαρά ύπόψη σάν μιά προειδοποίηση γιά τούς κινδύνους πού ΙγκομονοΟσε ή Αλόγιστη έξέλιξη πρδς τή νομιμότητα, πσ5 τδ κόμμα θά μποροΟσε νά τή χα­λιναγωγήσει μόνο Αν κρατοΟσε κάτω Απ’ τδν Ιλεγχο του τΙς έπι- δράσεις της. ’Επίσης Αξιζε νά προσεχτοΟν καί τά παρακάτω λό­για γιά τήν τάση, πού ήταν κιόλας φανερή, νά θεωροΟνται ο! Α­ριθμοί τδν ψήφων στίς έκλογές σάν τδ μοναδικό κριτήριο έπιτυ- χίας. «Έ πρακτική έπιτυχία γενικά δέ βρίσκεται σέ καμιά Αντι­στοιχία πρδς τΙς θυσίες πού Υποχρεώνεται νά κάνει τδ κόμμα γι’ αύτή. Δέν κατηγοροϋμε τούς ήγέτες γιά άνεντιμότητα, άλλά γιά τδ δτι παίρνουν πάρα πολύ ύπόψη τους δλους τούς πιθανούς παρά­γοντες δύναμης καί αύτδ είναι άποτέλεσμα τής Αλλαγής στδν τρό­πο τής ζωής τους καί τής τιάρα πολύ χαμηλής στάθμης τής Αντί­ληψης πού ϋχουν γιά τήν προλεταριακή Αθλιότητα καί τούς παλ­μούς τοϋ βασανισμένου λαοΟ>.**

Είναι πολύ χαρακτηριστικό καί δέν πρέπει νά μείνει Απαρα­τήρητο δτι έδδ δ Βέρνερ, γιά νά έξηγήσει μιά συμπεριφορά πού Απέκλινε Απδ τήν έπαναστατική γραμμή, χρησιμοποίησε τδ ίδιο έπιχείρημα πού Αργότερα μεταχειρίστηκε δ Λένιν, στή θεωρία του γιά τήν έργατική Αριστοκρατία, γιά νά έξηγήσει τδ ρεβιζιονισμδ τδν δυτικδν κομμάτων καί τδν συνδικαλιστικών ήγετδν, Ινα έ- πιχείρημα πού δέν τδ περιφρόνησε οδτε δ Μπέμπελ, δταν ήτανε νά προσφέρει στούς ένοχλητικούς ρεβιζιονιστές μιά ήττα πού Εθετε σέ Αμφιβολία τήν έπαναστατική τους θέληση. ’ Οπως δ Βέρνερ γιά τήν κομματική ήγεσία, ϊτσι κι δ Μπέμπελ στδ συνέδριο τής Δρέσδης πού Εφτασε σέ μιά τυπική καταδίκη τοΟ ρεβιζιονισμοΟ, πιστοποίησε βέβαια τήν προσωπική Εντιμότητα τδν ρεβιζιονιστών, άλλά καί δέν Απέφυγε, έκτδς Απδ τδν ύπαινιγμδ γιά τήν άπομό-

149

νωση τών Ακαδημαϊκών άπδ τδ προλεταριάτο, vie μιλήσει γιά τήν άνεβασμένη στάθμη τής ζωής τους, κάτι πού γενικά τδ άπέφευγε δταν έπράκειτο γιά τή συμπεριφορά τής ίδιας τής ήγεσίας. «Δέν άμφισβητώ δτι αύτοί ot Ανθροιποι Αγωνίζονται τίμια. Ό ίδιος άλ­λωστε Εχω έξηγήσει σέ σχέση μέ τούς Ακαδημαϊκούς μ α ς.. . (δτι) πολύ συχνά κάποιος άπ’ αύτούς ξαναξεχνά αύτά πού Εμαθε σάν σοσιαλδημοκράτης, δτι πολλοί ή .̂ίγοι πιστεύουν πώς στ’ Αλήθεια είναι γεννημένοι γιά ήγέτες τοϋ προλεταριάτου, δτι περισσότεροι άπδ Ενας φαντάζονται πώς τό προλεταριάτο πρέπει νά είναι περή­φανο γιατί τοΰ κάνουν τήν τιμή νά άποδεχτοϋν μιά έξουσιοδότη- ση του. "Ολα αύτά δέν είναι βέβαια κακή θέληση, δέν είναι σκόπι­μη προδοσία, άλλά είναι κακδ γιά τδ κόμμα. Πίσω άπδ τούς άκα- δημαΐκοΰς Ερχεται τδ Αλλο τμήμα τών ρεβιζιονιστών μας, ot άλ­λοτε προλετάριοι μέ τήν άνεβασμένη στάθμη ζωής, Ανθρωποι πού σ’ αύτή Ακριβώς βλέπουν Ινα τελικδ άποτέλεσμα τής ζωής τους. Γιά νά Εχετε τή λύση τοϋ αίνίγματος δέ χρειάζεται παρά νά χρη­σιμοποιήσετε τήν ύλιστική άντίληψη τής Ιστορίας».*4 Καί σ’ αύ­τδ άκόμα τδ παράδειγμα γίνεται φανερό δτι στά χέρια πολιτικών πού έπιδιώκουν τήν έξουσία ή ύλιστική άντίληψη τής Ιστορίας εί­ναι πολύ κατάλληλο μέσο γιά νά συκοφαντήσουν πολιτικούς άντι­πάλους μέσα κι Εξω άπδ τδ κόμμα κι άκόμα δτι μπορεΐ νά χρησι­μεύσει σάν μηχανισμός άπόκρυψης τών δικών τους προθέσεων καί Αδυναμιών κι δτι μ’ αύτή τή μονόπλευρη δράση χάνει άκριβώς τήν κριτική της έπίδραση.

Καί στδ αύστριακδ κόμμα έπίσης Εκανε στίς άρχές τής.δεκαε­τίας τοϋ ’90 αίσθητή τήν παρουσία της μιά μικρή καί μέ άξεκα- θάριστη πολιτική φυσιογνωμία άντιπολίτευση, πού ώστόσο άνησυ- χοϋσε γιατί Ενιωθε αύτή τή διάσταση μεταξύ Ιδεολογίας καί πραγ­ματικότητας καί στδ συνέδριο τοϋ 1892 συνόψισε τήν κριτική της ένάντια στήν τακτική τοΰ "Αντλερ καί τδ πρόγραμμα τοΰ κόμμα­τος στδ καυτδ έρώτημα: «Ή τακτική τοΰ αύστριακοΰ έργατικοΰ κόμματος πρέπει νά είναι σοσιαλεπαναστατική ή σοσιαλρεφορμι- στική;».” Σέ σχέση μέ τήν Αντιπολίτευση πού Εκανε τήν Εμφάνι­ση της στδ συνέδριο τοΰ 1891 δ Βίκτωρ Άντλερ Εγραφε στδν Φ. ’ Ενγκελς: « . . . άν δέν τήν είχαμε αύτή τήν Αριστερή Αντιπολί­τευση, ΘΑπρεπε νά τήν έφεύρουμε. Μόνο πού Απέτυχε στήν έκλογή τοΰ χρώματος. "Ισως θά Επρεπε νά Εφευρεθεί πιό σοβαρά».'* *0 Άντλερ Απέφυγε τδ ζήτημα τής Ανεξάρτητης Εναλλακτικής λύ­σης πού ζητοΰσε νά θέσει ή Αριστερή Αντιπολίτευση, μέ τδν Ι­σχυρισμό «δτι δέν έπρόκειτο παρά γιά λόγια, τίποτε Αλλο άπδ λό­για. δτι δέν ύπήρχε καμιά άντίθεση άνάμεσα στή μεταρρύθμιση καί τήν έπανάσταση, άφοϋ καί ή Επιβολή τοϋ αίτήματος γιά μείω­ση τοΰ χρόνου έργασίας είναι μιά πράξη έπαναστατική».*Τ

160

Ένώ ot Μπέμπελ καί Κάουτσκυ στήν Επιχειρηματολογία τους κατά τοϋ ρεβιζιονισμοϋ, άλλά καί κατά τής άριατεράς παραδε­χόταν τή διαφορά πού ύπήρχε άνάμεσα στούς πόλους μεταρρύθμι­ση καί έπανάσταση καί ισχυριζότανε μόνο πώς τδ κόμμα κρατοΰ- σε τήν άναγκαία μέση γραμμή μεταξύ τών δύο, δ Άντλερ άντι- προσώπευε τή θέση πού άξίωνε τδ σβήσιμο τών διαφορών μεταρ­ρύθμισης καί έπανάστασης καί έξαφάνιζε τδ πρόβλημα άφοϋ Ικα­νέ τΙς λέξεις έπανάσταση καί έπαναστάτης συνώνυμα γιά τΙς κα­λές καί ώραΐες πράξεις καί έπιτυχίες, γιά νά μπορεΐ στή συνέ­χεια νά προσθέσει σ’ αύτές. Ετσι σάν άνατίμηση, κάθε παράγοντα πού αύτδς έπιθυμοϋσε. Ό Βίκτωρ Άντλερ καί τδ αδστριακδ κόμ­μα ήτανε σέ άκόμα μικρότερο βαθμό άπδ τούς έκφοαστές τοϋ μαρ- ξιστικοϋ κέντρου τής Γερμανίας πρόθυμοι νά διεισδύσουν στό πραγ­ματικό πρόβλημα, πού σημάδευε τόσο ή δεξιά δσο καί ή άριστε- ρή άντιπολίτευση. Ή περιορισμένη αύτή Επιθυμία, πού Εξωτερι- κευόταν στήν προσπάθεια Εξάλειψης καί συσκότισης τής προβλη­ματικής πού γεννούσε, έξηγείται κυρίως μέ τδ αίσθημα τής Ενό­τητας πού στδ αδστριακδ κόμμα ήταν Εντονότερο άπ’ τό γερμανικό κι αύτδ όφείλεται στό γεγονός δτι τδ αύστριακδ κόμμα πέτυχε τήν όργανωτική του Ενότητα πολύ άργότερα άπ’ τό γερμανικό. Ό φόβος νά ξαναπέσουν στούς άγώνες γιά τή γραμμή τής πρίν άπδ τδ Χέν- φελντερ έπογ?)ς ήταν μεγάλος καί στήν άρχή είλικρινής. ’Αργότε­ρα αύτή ή θέληση γιά ένότητα μέ κάθε θυσία γειραφετήθηκε άπό τά Ιστορικά κίνητρα καί τΙς περιστάσεις πού τή δημιούργησαν καί Επηξε σ' Ιναν άνετο μηχανισμό άναβολής καί έξανεμισ|ΐοϋ τών προβλημάτων, άκόμα καί τών προβλημάτων έκείνων πού πρακτι­κά ήταν πολύ έπείγοντα καί πολύ περισσότερα άπδ αύτά γιά τά δποΤα ή κομματική ήγεσία δεχόταν πώς κινούνταν στδ λειβάδι τής καθαρής θεωρίας. Στό Ερώτημα γιά τή σχέση μεταρρύθμισης καί έπανάστασης ό Βίκτωρ "Αντλερ άπάντησε μ’ Ενα λόγο πού είχε τδ σχήμα μιάς άμορφης διαπίστωσης πού άφήνει τά πάντα άνοι- χτά, δίχως νά δίνει πραγματική άπάντηση. «Κάθε μεταρρύθμιση είναι σπουδαία καί άξίζει κάθε κόπο, άλλά κάθε μεταρρύθμιση ά- ξίζει τόσο, βση έπανάσταση κλείνει μέσα της. Ό ταν μδς ρωτοϋν έπανάσταση ή μεταρρύθμιση, άπαντοΰμε: Έπανάσταση καί με­ταρρύθμιση ή μεταρρύθμιση άλλά μόνο γιά χάρη τής έπανάστα- σης»." Ό ταν στδ συνέδριο τοϋ 1903 δ συνδικαλιστής Άντον Χοΰμπερ ξεστόμισε τδν άξιοπρόσεχτο άφορισμό, «δσοι βρισκόμαστε έδώ, είμαστε ρεβιζιονιστές άπδ τήν κορφή ίσαμε τά νύχια»,” ό Βίκτωρ Άντλερ Εβγαλε τήν ουρά του Εξω άπδ τήν ύπόθεση, Εσυ­ρε τδ ζήτημα ώς τή γελοιοποίηση κι άπάντησε: «Είναι εύνόητο δτι παρακολουθήσαμε μέ Εντονο Ενδιαφέρον τδν άγώνα άνάμεσα στούς ρεβιζιονιστές καί όρθόδοξους στή Γερμανία καί δτι πότε -

1Β1

πότε πήραμε προσωπικά θέση σ’ αύτόν. Άλλά Εδώ πρίπει νά εί­μαστε σύμφωνοι στό Εξής. Σέ μ&ς δέν ύπάρχει αύτή ή άντίθεση. Γι’ αύτό μόνο σάν νόστιμο άστείο μπορώ νά δεχτώ νά μΛς άποκα- λεί δ Χοϋμπερ δλους ρεβιζιονιστές. . . Μέ τήν Εννοια αύτή θά ή­ταν άστείο πού δέ λέγει τίποτε, άν δ ΧοΟμπερ μέ άποκαλοΟσε άρ- χιρεβιζιονιστή. ’Εξίσου καλά θά μποροΟσε νά μέ είχε πεί ύπερορ­θόδοξο. Μ’ αύτό θά είχε πει πςρίπου τδ ίδιο πράγμα, δηλαδή τί­ποτε».” Ό Άντλερ ήθελε νά πιστέψει δ ίδιος, άλλά καί νά κά­νει καί τούς άλλους νά τδ πιστέψουν δτι στήν άντιδικία έπανάστα­ση ή μεταρρύθμιση δέν έπρόκειτο γιά λόγια καί δτι δλο τδ ζήτη­μα θά λυνότανε σύμφωνα μέ τήν άπλή φόρμουλα. «Ό Μάρξ ποτέ δέν όνόμασε κάποιον έπαναστάτη καί δέν παύουμε νά είμαστε Ε­παναστάτες άκόμα κι δταν τά μέσα πού χρησιμοποιούμε είναι «I- ρηνικά. Μάλιστα δσο πιό εΙρηνικά, τόσο πιό άναγκαΐο είναι νά θυ- μώιιαστε πώς είμαστε Επαναστάτες».”

Ά ν καί μέ τήν τελευταία αύτή Εξωτερίκευση προβάλλει φανε­ρά ή Επιθυμία νά αύτοεξαπατηθεϊ, ύπάρχουν άλλες Εκδηλώσεις τοΟ Άντλερ πού φανερώνουν πώς γενικά είχε συνείδηση τής προ­βληματικής πού δημιούργησε ή φιλονεικία γύρω άπ’ τδ ρεβιζιο- νισμό. Πολύ νωρίς σχετικά Εκφράστηκε μ’ Εναν τρόπο άρκετά σα­φή γιά τήν προβληματική πού Εφερναν στήν Επικαιρότητα οί άν- τιγνωμίες τών δυό άντιπολιτευτικών ρευμάτων. «Δυό κίνδυνοι Υ­πάρχουν γιά ό Εργατικό κόμμα. *0 Ενας προέρχεται άπ’ τδ γεγο­νός δτι δ τελικός σκοπός, πού στήν άρχή δέν είναι παρά δπτασία, δέ δείχνει καθαρά τό δρόμο πού φέρνει σ’ αύτόν. Έτσι, δ δρόμος γίνεται περισσότερο άμφίβολος δχι μόνο γιατί μπορεί νά παραμε- ληθοΟν γιά χάρη του πρακτικές έπιτυχίες πού Εχουν μεγάλη ση­μασία γιά τήν Εργατική τάξη, άλλά καί γιατί ύπάργει δ κίνδυνος νά γίνει ή προπαγάνδα μονόπλευρα θεωρητική. . . Ό άλλος κίν­δυνος είναι, μέ τήν κοντόφθαλμη άφοσίωση στίς Επιδιώξεις τής στιγμής, μέ άλλα λόγια στήν ύπερεκτίμηση τής άξίας τής νομο­θετικής προστασίας τών Εργατών καί τών πολιτικών τους δικαιω- μάο>ν, νά λησμονηθεί δ σκοπός»."

Σέ μιά άλλη περίπτωση, στό συνέδριο τής Νυρεμβέργης τοΟ 1908 κατά τδ δποίο άποκρούστηκαν οί ρεβιζιονιστικές Επιθέσεις καί Εκυρώθηκαν οί άποφάσεις τών συνεδρίων τοΟ ΛιοΟμπεκ καί τής Δρέσδης, δ "Αντλερ μέ τδ λόγο του διείσδυσε βαθιά στήν προ­βληματική τοΟ δρόμου καί τοΟ σκοποΟ γύρω άπδ τήν δποία περι­στρέφονταν οί συζητήσεις ρεβιζιονιστών καί δρθοδόξων. «Άκόμα καί ή πληρέστερη γνώση τών τελικών μας σκοπών δέ μΛς μαθαί­νει τίποτα τό συγκεκριμένο γιά τδ δρόμο πού πρέπει νά τραβή­ξουμε γιά τήν πραγματοποίηση τους καί πολύ λίγο μπορεί νά μάς καθησυχάσει ή διαβεβαίωση δτι δλοι οί δρόμοι δδηγοΟν στή Ρώ­

152

μη, γιατί είναι άλήθεια πώς ύπάρχουν καί παρακαμπτήριοι δρό­μοι πολλοί καί δέν μπορεΐ κανένας νά Αναγνωρίσει άνάμεσα σ’ αύ­τούς τδν Ινα καί νά τδν θεωρήσει μόνιμα σάν τδν μοναδικά σωστό. "Οτι ή τακτική είναι ή έφαρμογή στήν πράξη τών Αντιλήψεων μας, αύτδ άποτελεΐ Ασφαλώς Ιναν πετυχημένο δρισμό, αίνο πού άκριβώς αύτή ή.ΐφαρμογή δέν είναι καθόλου Απλή ύπόθεση πού άποκλείει τά λάθη καί μάλιστα περισσότερο Ικεΐ δπου ή γενικό­τητα τών βασικών Αντιλήψεων, πού Αναγκαστικά είναι πολύ με­γάλη, Ιρχεται σέ άντίθεση μέ τήν έξίσου άναγκαία πολύ μ:κρή λεπτομέρεια τής συγκεκριμένης καθημερινής πολιτικής ζωής. Καί ώστόσο Ιδώ εΓνάι πού πρέπει νά καθοριστεί μιά δρισμένη σχέση».”

Μέ τήν εύκαιρία αύτή δ Βίκτωρ "Αντλερ δέν ϊκρυψε έπίση: 6- τι μέ τήν Ανάπτυξη καί τΙς έπιτυχίες τοΰ κινήματος ή έξασφάλι- ση τής σωστής πολιτικής γίνεται δλο καί πιδ δύσκολη κι δχι εύ- κολότερη ύπόθεση δπωο ήθελε νά γίνει πιστευτδ ή έπίσημη κομ­ματική προπαγάνδα. «’ Ασφαλώς καί διαφέρουν ot γνώμες σχετι­κά μέ τδ ποιά είναι κάθε φορά ή σωστή ταξική πολιτική, δηλαδή ή πολιτική πού ταιριάζει στίς σταθερές Ιδιομορφίες κάθε χώρας καί στήν κάθε φορά κατάσταση τοΰ έργατικοΰ κινήματος. Είναι έντελώς κατανοητδ δτι μέ κάθε βήμα πού κάνει τδ προλεταριάτο πρδς τά Ιμπρός, κι δσο κερδίζει σέ πολιτικδ βάρος τδ πρόβλημα τής σωστής πολιτικής γίνεται περισσότερο σύνθετο καί δυσκολό­τερο. Ή πολιτική μιδς μικρής έπαναστατικής μειοψηφίας ήταν Α­πλούστερη σέ σύγκριση μέ τήν πολιτική ένδς έπαναστατικοϋ κόμ­ματος πού δλοένα μεγαλώνει καί πλησιΑζει στδ σημείο νά γίνει ή Αποφασιστική πολιτική δύναμη στδ κράτος».”

*0 "Αντλερ είχε έπίσης περισσότερο ξεκαθαρισμένη Ιδέα καί γιά Ιναν Αλλον παράγοντα πού άφοροΰσε τουλάχιστο στδν ίδιο βαθμδ καί τή γερ|ΐανική σοσιαλδημοκρατία πού δδηγοϋσε δ Μπέ- μπελ. Έπρόκειτο γι’ αύτδ πού καί τά δυδ κόμματα έπιθυμοΰσαν νά μείνει κρυφό’ τή διατήρηση κι δχι τήν έπαναστατική άνατρο- πή τοΰ Ιστορικοϋ ύπάρχοντος κρατικοΰ συστήματος. «Έ αύστρια- κή σοσιαλδημοκρατία άποτελεΐ μιά δύναμη πού ένισχύει τδ κρά­τος, μάς κοροϊδεύουν ot έχθροί καί καμιά φορά καί ot φίλοι. Αύτδ δέ μάς ϊρχεται στδ νοΰ. ’Απδ τδ κράτος αύτδ πολύ λίγα είναι νά διατηρηθούν, άλλά είμαστε, θέλουμε, τουλΑχιστο δφείλουμε νά εί­μαστε διαμορφωτές τοΰ κράτους, γιατί ή τάξη πού Ασκεί τήν έξου­σία Εμεινε χρευιμένη καί μ’ αύτό, τδ πιδ πρώτο Απδ τά ιστορικά καθήκοντα της»." Έ διαπίστωση πού Αναφέραμε περιείχε μιά έ- πιβεβαίωση ή δποία διέψευδε τή διάψευση. Ot παρακάτω φράσεις άπδ δμιλία του στδ συνέδριο τοΰ 1904 πλησιάζουν καλύτερα άπδ κάθε Αλλη φορά τδ ίδιο πρόβλημα. Μέ τήν εύκαιρία αύτή παρα­δέχτηκε δτι στήν κατάσταση πού βρισκόταν ή σοσιαλδημοκρατία

163

έπρόκειτο ίσως μόνο γιά αύταπάτη: «Άλλά ή κατάσταση στήν ό­ποία βρισκόμαστε γεννά δχι μόνο τήν αύταπάτη. άλλά κυρίως τήν πραγματικότητα δτι Εχουμε τόση άνάγκη άπδ Ενα κράτος καί Ε­παναλαμβάνω κατηγορηματικά μιλώντας μέ πλήρη συνείδηση σάν σοσιαλδημοκράτης πώς έμείς πού θέλουμε νά καταργήσουμε τδν καπιταλισμό δέν μποροϋμε νά τδν καταργήσουμε δν δέν ύπάρχει, δέν μποροϋμε νά καταπολεμήσουμε αύτδ τδ ταξικό κράτος καί νά άναπτύξουμε δλη τή δύναμη τοϋ προλεταριάτου Εναντίον του άν αύτδ δέν έχει μιά ζωντανή ύπαρξη, γιατί δ καπιταλισμός χρειά­ζεται γιά νά άναπτυχθεΐ προπαντός τδ κράτος. ’Επειδή δμως τδ προλεταριάτο είναι τδ άποτέλεσμα τής άνάπτυξης τοϋ καπιταλι­σμού, είμαστε συνδεμένοι μέ τήν Εξέλιξη του καί Ετσι δημιουργεΐ- ται ή άξιοπερίεργη γιά μΛς κατάσταση νά ζητοϋμε Ενα ζωντανό, σύγχρονο κράτος, μέ τή συνείδηση πώς είναι Ενα κράτος δχι δι­κό μας. . . Δέν Εχουμε ούτε τδ σημείο άπ’ τδ όποιο θά Επιτεθοϋμε, ούτε τδ σημείο Ενάντια στδ δποΐο μποροϋμε νά Επιτεθούμε»."

Ένώ ot άπόψεις αύτές περιείχαν μιά σωστή τοποθέτηση τοϋ προβλήματος τοϋ ίστορικοϋ διλήμματος στό δποΐο μπλέχτηκε ή σο­σιαλδημοκρατία, δέν μπορεΐ νά πει κανείς πώς καί ή Επίσημη αύ- τογνωσία τοϋ κόμματος βρισκόταν στδ ύφος αύτής τής άποψης, δτι ήγεσία καί δπαδοί είχαν συνειδητοποιήσει τήν προβληματική του. Άντίθετα τόσο ή καθημερινή κομματική δουλειά δσο καί ή γιορτινή οίκοδόμηση άντιστρατεύονταν αύτές τΙς άπόψεις. πού μό­νο κατά περιστάσεις τΙς βρίσκουμε νά περιπλανιώνται σέ γραφτές ή προφορικές θέσεις, άλλά ποτέ μέ τρόπο πού νά σφραγίσουν τή συνείδηση τοϋ κόμματος καί τήν πορεία τής έξέλιξης του. Έξαι­τίας τών Επιτυχιών πού σημειώθηκαν καί τής δρμητικότητας τοϋ ρεύιιατος πού ύποσχόταν νέες Επιτυχίες, φαινότανε γενικά πως ή ύπόδειξη της δέν προκαλοϋσε καμιά άνησυχία κι άκόμα πώς Ε­πνιξε στδ φύτρο της κάθε προβολή αύτοκριτικής. Ή άντιπαράθε- ση μέ τδ δίλημμα αύτδ δέν εύνοήθηκε, οδτε άντιμετωπίστηκε σάν πρόκληση γιά Ενταση τών προσπαθειών μέ τδ σκοπδ μεταρρύθμι­ση καί έπανάσταση νά προβάλλουν τά ιστορικά δικαιώματα τους, άλλά σκεπάστηκε καί Εξαλείφτηκε. Στήν κατάσταση πού πραγ­ματικά ήταν, άπδ άποψη άρχών, πιεστική, προστέθηκε σάν κατα­πραϋντικό ή φαταλιστική Ερμηνεία τοϋ μαρξισμοΰ πού ματαίωσε τή δημιουργική σύνθεση μεταρρύθμισης καί έπανάστασης, άλλά δχι πρδς δφελος μι5ς άπόφασης ριζικής πού θά εύνοοϋσε μιά άπδ τΙς δυό δυνατότητες, παρά μέ άποτέλεσμα ή παράλυση τής Ενερ­γητικότητας πού προερχόταν άπδ τή μοιρολατρική άναμονή καί πρδς τΙς δυδ κατευθύνσεις νά μήν Εκτιμηθεΐ σάν καθυστέρηση Ε­ναντι τών Ιστορικών δυνατοτήτων καί φυσικά νά μήν Επιτραπεΐ νά Εξαντληθούν ούτε ot μεταρρυθμιστικές, ούτε οί Επαναστατικές

154

δυνατότητες. Μπροστά στδ δίλημμα αύτδ ot ήγεσίες τής αύστρια- κής καί τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας Εδρασαν σύμφωνα μ’ Ινα σχήμα πού μέ χαρακτηριστική ειλικρίνεια άποκάλυψε δ Ά ν ­τλερ σάν τδ μάξιμουμ τής πολιτικής του. « . . . ή τέχνη τής πολι­τικής — γιατί ή πολιτική είναι περισσότερο τέχνη παρά Επιστή­μη — είναι νά κάνεις σέ κάθε στιγμή ζωντανή τή δύναμη πού ύπάρχει αύτή τή συγκεκριμένη στιγμή, νά βρίσκεις τή γραμμή τής μικρότερης Αντίστασης καί νά Επιβάλλεις τήν πρόοδο πάνω στή γραμμή αύτή»." "Ομως στή ζωή τών άτόμων καί τών δμάδων αύ­τή ή γραμμή τής μικρότερης Αντίστασης πού φαινότανε στούς ή- γέτες τής σοσιαλδημοκρατίας σάν ή καλύτερη άπδ κάθε άποψη σύνδεση άνάμεσα στδ σημείο άπ’ τδ δποΐο Επρεπε νά πραγματο­ποιηθεί ή Επίθεση καί Εκείνο Εναντίον τοΟ δποίου Επρεπε νά κα- τευθύνεται, δέν είναι ή γραμμή πού δδηγεί στδ σκοπό. Αύτή ή γραμμή δέν εισχωρεί βαθιά. Τδ μόνο πού καταφέρνει, σέ μερικές περιπτώσεις, είναι νά δημιουργεί πρδς στιγμήν τήν αύταπάτη πώς ξεμπερδεύει κανείς καλά μέ τδ ζήτημα, μακροπρόθεσμα δμως άπο- δίδει πολύ λίγα καί καμιά φορά Εξαναγκάζει σέ Υποχωρήσεις. Δί­χως προθυμία γιά παρέμβαση στά γεγονότα καί θάρρος μπροστά στούς κινδύνους δέν κατορθώνεται τίποτα τδ Ιδιαίτερο οδτε στή ζωή τοϋ άτόμου, οδτε τής κοινότητας. 'Οπωσδήποτε δμως μιά τέ­τοια στρατηγική δέν μπορεί ποτέ νά είναι άξίωμα γιά μιά δμάδα, πού άπό τήν άποψη τής δικής της αύτογνωσίας θέτει στδν Εαυτό της τά μεγαλύτερα ίστορικά καθήκοντα.

Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, σέ άναγνώριση αύτής τής ύποχρέιοσης πού πήγαζε άπδ τήν Ιστορική Επιταγή, παρουσίασε στή γερμανι­κή σοσιαλδημοκρατία μιά κριτική μέ τήν δποία δέν ήταν εδκολο νά ξεμπερδέψει αύτή μαζί της, δπως Εγινε στήν περίπτωση τής θεωρητικά άδύνατα θεμελιωμένης Επίθεσης τών «νέων». Καί γιά τή Λούξεμπουργκ ήταν εδκολο νά κλίνει σέ μιά άλλη |ΐορφή φα­ταλισμού, γιατί κι αύτή Εμεινε καθηλωμένη άπδ τή γοητεία πού άσκοϋσε ή ντετερμινιστική θεωρία τοϋ μαρξισμού γιά τήν Επικεί­μενη κατάρρευση τοϋ καπιταλισμού. Μά Ενώ ή κατάρρευση τοϋ καπιταλισμού ήτανε καί γι’ αύτή μιά άναμφισβήτητη πραγματι­κότητα, πίστευε ταυτόχρονα καί στή δημιουργική Επαναστατική ποιότητα τών προλεταριακών μαζών καί ύποτιμοΰσε τδ ρόλο μιάς συνειδητής ήγεσίας στή διεύθυνση Ενδς μαζικοϋ κινήματος πού βρίσκεται σέ πορεία. 'Ωστόσο άνεξάρτητα άν ή καπιταλιστική κα­τάρρευση παρουσιάζεται μόνο σάν άποτέλεσμα μιάς άναγκαίας Ε­ξέλιξης ή σάν Επαναστατική πράξη πού Εκανε πραγματικό αύτδ πού μόνο διευκόλυναν, άλλά δέν Επέφεραν μέ άναγκαιότητα οί άντικειμενικές συνθήκες, ή Ρόζα Λούξεμπουργκ ήτανε μακριά ά­πδ κείνη τή μορφή φαταλισμού πού Εκπροσωπούσε τδ μαρξιστικά

166

κέντρο τήν δποία δ Ρόμπερτ Μίχελς χαρακτήρισε σάν τάση πρδς τδν έφησυχασμδ " πού ή φλογερή προφητεία της στά λόγια συνδέ­θηκε στήν πράξη μέ τή σχεδδν άπόλυτη άκινησία." Ένώ ή τακτι­κή. τοΰ Μπέρνσταϊν στηριζότανε στήν προύπδθεση τής άμβλυνσης τών καπιταλιστικών άντιφάσεων,** ή Ρόζα Λούξεμπουργκ ξεκινού­σε άπδ τήν άντίληψη δτι αύτές θά άναπτυχθοΰν καί θά δξυνθούν." Στήν μπροσούρα της «Κοινωνική μεταρρύθμιση ή έπανάσταση», πού ϊγραψε κατά τοΰ ρεβιζιονισμοΰ, δέν τάχτηκε κατά τών μεταρ­ρυθμίσεων, άλλά κατά τής γνώμης δτι ο! μεταρρυθμίσεις μπορού­σαν νά κάνουν περιττή τήν έπανάσταση καί ύποστήριξε τή μεταρ­ρύθμιση άπδ τήν πολιτική της άντίληψη, παρά δσο χρειαζότανε γιά νά τήν κάνει Ιννοια σχετική καί νά τή μετρ» μέ γνώμονα τήν έπανάσταση.

«Ένώ ή έπανάσταση είναι ή δημιουργική πολιτική πράξη τής Ιστορίας τών τάξεων, ή νομοθεσία δέν είναι παρά ή συνέχιση τής πολιτικής φυτοζώησης τής κοινωνίας. Έ νόμιμη μεταρρυθμιστική έργασία δέν Ιχει καμιά δική της, άνεξάρτητη άπδ τήν έπανάστα­ση, κινητήρια δύναμη. Σέ κάθε ιστορική περίοδο κινείται μόνο πάνω στή γραμμή καί μόνο δσο συνεχίζει νά έπενεργεϊ πάνω σ’ αύτή ή κλωτσιά πού τής δόθηκε άπδ τήν τελευταία κοινωνική Α­νατροπή ή, πιδ συγκεκριμένα, μόνο στά πλαίσια τού κοινωνικοΰ συστήματος πού Ιφερε στή ζωή ή άνατροπή αύτή. Γι’ αύτδ δποιος είναι ύπέρ -οΰ δρόμου τών νόμιμων μεταρρυθμίσεων, άντί καί σέ άντίθεση μ’ αύτόν. ύπέρ τής κατάστασης τής πολιτικής έξουσίας καί τής μετατροπής τής κοινωνίας, στήν πραγματικότητα δέ δια­λέγει Ινα ήσυχότερο, άσφαλέστερο, βραδύτερο δρόμο γιά τδν Τδιο σκοπό, άλλά Ιναν άλλο σκοπό, δηλαδή προτΐ|ΐΛ άντί τής δημιουρ­γίας μιάς καινούργιας κοινωνικής τάξης άπλώς άσήμαντες άλλα- γές στήν παλιά. Έτσι άπδ τΙς πολιτικές άπόψεις τών ρεβιζιονι- στών φτάνει κανείς στδ Γδιο συμπέοασμα στδ δποϊο καταλήγει κι άπδ τΙς οίκονομικές τους θεωρίες, δηλαδή δτι άποβλέπουν βασικά βχι στήν ποαγ|ΐατοποίηση τής σοσιαλιστικής κοινωνικής τάξης, άλλά άπλώς στή μεταρρύθμιση τής καπιταλιστικής, δχι στήν κα­τάργηση τής μισθωτής έργασίας, άλλά στή μικρότερη ή μεγαλύ­τερη έκμετάλλευση τοϋ έργάτη, μέ λίγα λόγια στήν κατάργηση τών καπιταλιστικών μειονεκτημάτων κι δχι τοΰ Ιδιου τοΰ καπιτα­λισμού»."

Στή συνέχεια ή Ρόζα Λούξεμπουργκ έπενέβη στή συζήτηση γιά τή γενική άπεργία, πού ξανάναψε μέσα στούς κόλπους τής γερμα­νικής σοσιαλδημοκρατίας ύστερα άπδ τά έπαναστατικά γεγονότα τοΰ 1905 στή Ρωσία. Τδ ζήτημα τής γενικής άπεργίας άποτε- λούσε τή λυδία λίθο πού θά Ικρινε πόσο βαθιά εΤχε προχωρήσει κιόλας ή άμφισβητούμενη ένσωμάτωση τοΟ ΙργατικοΟ κινήματος

156

ατό κράτος καί τοΟτο γιατί ή χρησιμοποίηση τοΟ δπλου τής γενι­κής άπεργίας μπορούσε νά άπαιτεΐται δχι μόνο άπό τήν Αποψη τής έπαναστατικής άντίληψης πού Εκπροσωπούσε ή Λούξεμπουργκ τής όποίας τΙς προτάσεις χαρακτήρισε ό Κάρλ Κάουτσκυ στρατηγική συντριβής, άντίθετη μέ τή στρατηγική καταπόνησης τού Εχθρού πού είσηγοΰνταν 6 Εδιος,** άλλά κι άπό μιά στάση γενικά ρεφορ­μιστική, γι’ αύτό καί ό Ιδιος ό Μπέρνσταΐν τάχθηκε, μέ δρους, ύ- πέρ τής γενικής άπεργίας ’* πού ήθελε νά τή χρησιμοποιήσει βα­σικά, δπως καί ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, γιά τήν άπόσπαση μέ τή βία όρισμένων πολιτικών δικαιωμάτων, λόγου χάρη τοϋ γενικού Εκλογικού δικαιώματος στήν Πρωσσία. Άκόμα κι δποιος δέ συμ­μεριζόταν τούς άπώτερους σκοπούς τής έπαναστατικής Εξέγερσης μπορούσε νά είναι γενικά ύπέρ τής χρησιμοποίησης αύτοϋ τού μέ­σου, πού ό Κάουτσκυ τό είχε χαρακτηρίσει τό 1902 σάν ιδιόμορφο μέσο πίεσης καί άγώνα τού προλεταριάτου." 'Ωστόσο δέν άξιοποι- ήθηκε οδτε αύτή ή περιορισμένη δυνατότητα συνεργασίας ρεβι- ζιονιστών καί ριζοσπαστών. Τό μαρξιστικό κέντρο ήξερε νά γί­νεται δέκτης δλων τών δισταγμών καί τελικά άφοϋ προηγουμένως τό 1905 στό συνέδριο τής Γιέννας Εβαλε δλα τά δυνατά του γιά νά φτάσει σέ μιά ύπό δρους άναγνώριση τής γενικής άπεργίας σάν άμυντικού καί Επιθετικού δπλου “ συνθηκολόγησε τό 1906 στό συ­νέδριο τού Μάνχαϊμ μπροστά σέ μιά συνδικαλιστική ήγεσία πού Ετρεμε γιά τήν ύπαρξη της.” Ό Κάρλ Κάουτσκυ, πού μΐ μιά σα­φή συνηγορία ύπέρ τής προτεραιότητας τού πολιτικού Εναντι τού συνδικαλιστικού κινήματος, ήθελε νά σώσει τουλάχιστο τή συνεί­δησή του καί τά ύπόλοιπα τών άγωνιστικών του άρχών, αίφνιδιά* στηκε καί ζημιώθηκε άφάνταστα στά άποφασιστικά σημεία τής πρότασης του.®*

Ή Επιχειρηματολογία τών άντιπάλων τής γενικής άπεργίας κι- νιοϋνταν μέσα σέ άντιφάσεις πού μοναδικό σκοπό είχαν νά συγ- καλύψουν τήν άνημπόρια καί τήν άδυναμία τους νά χρησιμοποιή­σουν τό μέσο πού φοβούνται. Άπό τή μιά μεριά πρόβαλλαν τήν άν- τίρρηση πώς ή έργατική τάξη δέν ήταν άρκετά Ισχυρή γιά νά χρησιμοποιήσει αύτό τό άγωνιστικό μέσο, (άσφαλώς άπό τήν άλ­λη πλευρά αύτού τοΰ έπιχειρήματος βρισκόταν ή έλπίδα πώς δταν τό προλεταριάτο θά Εφτανε στό σημείο νά διαθέτει άρκετές δυνά­μεις, θά μποροϋσε νά έγκαταλείψει τή γενική άπεργία) καί άπό τήν άλλη μεριά ή άπόκρουση τής γενικής άπεργίας δικαιολογή- θηκε μέ τή δύναμη πού είχε έξασφαλίσει Ισαμε τότε τό προλετα­ριάτο, δύναμη πού Εκανε άδύνατη τή χρησιμοποίηση τής γενικής άπεργίας γιατί θά Εδινε τήν άφορμή γιά άνεπιθύμητα Επαναστα­τικά άνοίγματα. 'Ετσι, 6 συνδικαλιστής ήγέτης Λέγκιεν δήλωνε στό συνέδριο τοϋ 1905. «Λοιπόν σάς λέγω. Ά ν προχωρήσουμε στή

167

γενική δράση, τότε βρισκόμαστε πραγματικά μπροστά στήν Επα­νάσταση καί τότε δέν ύπάρχει πιά πίσω».*’ Καί δ Ροΰντολφ Χίλ- φερντιγχ Εκφράστηκε μέ τό ίδιο-πνεύμα, δτι δηλαδή ή γενική ά- περγία είναι ίσως κατάλληλο μέσο διαμαρτυρίας γιά τήν Αύστρία, άλλά δτι γιά τή Γερμανία θ’ άποτελοΟσε τό πρώτο βήμα γιά τόν τελικό άγώνα.’0 Ήτανε μέσα στή φύση αύτής τής Επιχειρηματο­λογίας πού δέν άφηνε καμιά δυνατότητα άνοιχτή γιά τήν πραγμα­τοποίηση τής γενικής άπεργίας, δτι σύμφωνα μ’ αύτή δέν ήτανε δυνατό νά διαμορφωθεί καμιά κατάσταση Ετσι πού νά δικαιολογεί δτι πρόκειται γιά σοβαρή περίπτωση. Ή δοκιμή στήν πράξη δέν Εγινε καί Ετσι ή σοσιαλδημοκρατία προφυλάχτηκε βέβαια άπό κά­θε κίνδυνο, άλλά σύγχρονα παραιτήθηκε κι άπό τή δυνατότητα νά Επιβάλει νωρίτερα τό γενικό έκλογικό δικαίωμα στήν Πρωσσία, νά γυμνάσει τούς όπαδούς της στή μαζική έπαναστατική δράση καί νά προετοιμαστεί γιά τό μέλλον ή άκόμα καί νά δημιουργήσει τΙς προϋποθέσεις γιά Εναν πραγματικό κλονισμό τού καπιταλισμού τής προπολεμικής Εποχής. Τόσο στήν περιοχή τής μεταρρύθμι­σης, δσο καί τής Επανάστασης ή σοσιαλδημοκρατία Εμεινε πίσω ά­πό τΙς ιστορικές δυνατότητες. Ή στρατηγική τής καταπόνησης, τού Κάουτσκυ, άποδείχτηκε πώς ήταν μιά άτονη ύπόθεση πού δέν προχώρησε πιό πέρα άπ5 τό άδιάκοπο θεωρητικό ζύγιασμα τού ύ­πέρ καί κατά, τού άν καί πότε. Έ σοσιαλδημοκρατία συμπεριφέρ­θηκε άπέναντι στίς Επαναστατικές δυνατότητες τής Εποχής, δπως καί ot συντηρητικές δυνάμεις άπέναντι στίς προσπάθειες γιά με­ταρρυθμίσεις. Βασικά ήταν ύπέρ τής Εκμετάλλευσης τους, δπως ή­ταν καί ot συντηρητικοί ύπέρ τών παραχωρήσεων. 'Ωστόσο ot δι­σταγμοί πού σέ κάθε στιγμή άνέκυπταν μπορούσαν νά χαντακώ­σουν τΙς Επαναστατικές δυνατότητες, δπως καί ot δισταγμοί τών συντηρητικών ματαίωναν τΙς μεταρυθμίσεις. Ot τελευταίοι, ένώ ά­πό άποψη άρχών, ήταν ύπέρ τής μεταρρύθμισης, Αντιστεκόταν δ­σο αύτό τούς ήταν δυνατό σέ κάθε Ιδιαίτερη περίπτωση πού τό Ενα ζήτημα είχε ώριμάσει καί ζητούσε τή λύση του.

Τίποτε δέ χαρακτηρίζει καλύτερα τήν άδεια άπό κάθε έπανα- στατικό περιεχόμενο θέση τού Κάρλ Κάουτσκυ, δσο ot παρατηρή­σεις τού ρεβιζιονιστή Βίλχελμ Κόλμπ άπό τό Μπάντεν, δταν τό 1910 τό ζήτημα τής γενικής άπεργίας είχε έρεθίσει γιά μιά άκό­μα φορά τά πνεύματα. «Τό κύριο ζήτημα σ’ δλη αύτή τή φιλονει- κία είναι άκριβώς αύτό πού άφορά τήν τακτική. Ό λες ot προσπά­θειες τών κάθε είδους μαρξιστών νά άποδείξουν πειστικά τήν όρ- θότητα τής έπαναστατικής τους θεωρίας σκοντάφτουν πάνω στήν πραγματικότητα. Στή θεωρία δ Κάρλ Κάουτσκυ έπιτρέπει στούς σιδηροδρομικούς, κυρίως στούς νεότερους άπ’ αύτούς, νά συμμετά- σχουν στή γενική άπεργία. ’Επιτρέπει νά σταματήσει ή δουλειά

158

o’ δλες τΙς κοινωφελείς έπιχειρήσεις. Άλλά μόλις ?ρθει ή συν- τρόφισσα Λούξεμπουργκ καί θέλει νά κάμει πρακτική δοκιμή, δ άτεγκτος ύπερασπιστής άρχών Κάρλ Κάουτσκυ μεταβάλλεται στό άψε - σβήσε σέ όππορτουνιστή καί τό Γδιο ξαφνικά καί τό χρεωκο- πημένο ταξικό κράτος ξαναγίνεται άκλόνητη δύναμη. Ή κατάρ­ρευση τής θεωρίας τής κατάρρευσης πουθενά άλλοϋ δέν είναι τό­σο φανερή όσο στήν άντίθεση Λούξεμπουργκ - Κάουτσκυ άναφορι- κά μέ τό ζήτημα τής γενικής άπεργίας».*1 Μπορεΐ νά είχε πλανη­θεί ό Κόλμπ στήν έκτίμησή του σχετικά μέ τόν άντικειμενικά ά- δύνατο κλονισμό τοΟ καπιταλιστικοϋ συστήματος, δμως φαίνεται νά τοϋ δίνει δίκιο ή ντετερμινιστική άντίληψη τών άντιπάλων του, πού ήθελε νά παρουσιάζει τΙς πολιτικές ένέργειες μόνο σάν άπο­τέλεσμα τής Ιστορικής άναγκαιότητας. Έν πάση περιπτώσει οδτε δ Κάουτσκυ, οδτε κανένας άλλος άπό τούς έκπροσώπους τοϋ κέν­τρου έκαναν κάτι πού νά διαψεύδει αύτό τό κοροϊδευτικό συμπέρα­σμα, καί άφοϋ παρέμειναν άδρανεϊς νόμιζαν πώς άπόδειχναν καί στόν έαυτό τους καί στούς άντιπάλους του αύτό πού άλλοιώτικα θ’ άποδειχνότανε μόνο άν είχαν άποτολμήσει πρώτα τήν προσπά­θεια καί οΕ συνέπειες ήταν άρνητικές, δηλαδή δτι ή κατάσταση δέν ήταν πρόσφορη γιά έπαναστατικές έπιθέσεις.

Οί αύστριακές έμπειρίες άπ’ τό 1905 συνηγοροϋν έν πάση πε- ριπτώσει ύπέρ τής άποψης δτι ή χρησιμοποίηση ή άκόμα καί μόνο ή άποφασιστική άπειλή τής γενικής άπεργίας δέ θά είχε άρνητι- κά άποτελέσματα. Αρχές Νοέμβρη τοΰ 1905 ίφτασε στό συνέδριο τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας ή είδηση γιά τό διάγγελμα μέ τό όποιο ό τσάρος παραχωροΰσε σύνταγμα. Κάτω άπό τήν πα­ρορμητική έπίδραση τών γεγονότων τό συνέδριο έξέδωσε διάγγελ­μα πρός τό αύστριακό προλεταριάτο καί άπείλησε τήν κυβέρνηση στά σοβαρά μέ τή γενική άπεργία. ’Εννοείται πώς τήν έποχή έ- κείνη τά πράγ|ΐατα ήταν τόσο πολύ προχωρημένα καί ή Ικανο­ποίηση τής άπαίτησης πού άπό χρόνια είχε διατυπωθεί τόσο άμε- τάθετη, πού καί μόνο οΐ μαζικές έκδηλώσεις καί ot προετοιμασίες γιά μιά πολυήμερη άπεργία άρκοϋσαν νά σπάσουν τήν άντίσταση τών άντιπάλων τοΰ γενικοΰ έκλογικοΰ δικαιώματος. Ό Βίκτωρ Άντλερ δέν άφησε καμιά άμφιβολία στό συνέδριο τοΰ 1905 δτι τώρα πιά Ιφτασε ή στιγμή γιά άποφασιστική δράση. «Τώρα είναι ή στιγμή, τώρα πρέπει νά φανεί πόση δύναμη κρύβει μέσα του τό προλεταριάτο. Τώρα ή ποτέ».** Αύτή ή Ικανότητα νά άντιληφθεΐ τήν κατάσταση τοΰ τώρα ή ποτέ, άνέδειξε τόν Β. Άντλερ μεγάλο πολιτικό καί ικανότατο στήν τακτική ήγέτη, Ικανότητα πού ϊλει- πε άπό τό διάδοχο του στήν κομματική ήγεσία Ό ττο Μπάουερ καί γιά τήν δποία δέν μπορεΐ νά φημιστοΰν ot ήγέτες τής γερμα­νικής σοσιαλδημοκρατίας.

159

'Ωστόσο κι ό Βίκτωρ "Αντλερ μέ πολύ καθυστέρηση καί μεγά­λους δισταγμούς Αποφάσισε νά τά παίξει δλα σ’ Ινα χαρτί. Τό πιό πιθανό είναι δτι τό γενικό έκλογικό δικαίωμα ΘΑ τό είχαν πρίν άπό 11 χρόνια. Στά λόγια του, μέ τά δποία καλοΟσε στόν Αγώνα, άναφέρθηκε δ ίδιος σ’ αύτό τό τυπικό έπεισόδιο πού Αποκάλυπτε τήν ύποχωρητικότητα καί τούς δισταγμούς πού φώλιαζαν στό μη­χανισμό. « Ά ν δ στόχος μας ήταν ώριμος τό 1894 ή δ χ ι.. . σή­μερα παραεΐναι ώριμος».’ *

Τό έπεισόδιο αύτό έξεικονίζει δτι ή έναρμονισμένη στόν τελικό σκοπό καί ντετερμνιστική βασική διάθεση έπιδροϋσαν Ανασταλτι­κά στόν Άντλερ. Άπό τήν πολιτική πράξη πού δ ίδιος Ενορχή­στρωνε συμπεραίνεται πώς αύτή Εβαζε σέ σκληρή δοκιμασία τήν υπομονή τών δπαδών του, τήν δποία αύτός χαρακτήριζε σάν τό καλύτερο σοσιαλδημοκρατικό προτέρημα δίπλα στή γενναιότητα.*4 Κατά τόν ίδιο τρόπο είχαν δημιουργηθεΐ διαφορές καί στή διάρ­κεια τοϋ κινήματος πού ξεσηκώθηκε τό 1896 γιά τό έκλογικό δι­καίωμα, διαφορές πού άφοροϋσαν τή σκοπιμότητα νά χρησιμοποιη­θεί ή μαζική καί τελικά ή γενική άπεργία γιά τήν Επιβολή μιάς άπαίτησης πού είχε ικανοποιηθεί πιά σχεδόν σέ δλη τήν Εύρώπη, άφ’ δτου τό 1893 οί Βέλγοι έργάτες μέ μαζικές διαδηλώσεις καί τή γενική άπεργία κατέκτησαν αύτό τό δικαίωμα. Έ κραυγή, μι­λάτε βελγικά, άκούστηκε άπ’ δλο τό κόμμα καί σ’ δλα τά στόμα­τα ήταν τό τραγούδι τοϋ Ρόμπερτ Σόυς: «κερδίζει κανείς τό δίκιο του στό δρόμο, αύτό μάς τδδειξε τό Βέλγιο».** 'Ωστόσο δταν τδν Όχτώβρη τοϋ 1893 δ Αύστριακός πρωθυπουργός κόμης Τάαφε, πού κι αύτός βρισκόταν δχι λιγότερο κάτω άπό τήν Εντύπωση πού προκαλοϋσαν οί μαζικές διαδηλώσεις τής σοσιαλδημοκρατικής Ερ­γατιάς, παρουσίασε μιά πρόταση μεταρρύθμισης τοϋ έκλογικοϋ νό­μου κατά Ενα τρόπο πού πλησίαζε τό γενικό καί ίσο Εκλογικό δι­καίωμα, ή σοσιαλδημοκρατία, κάτω άπό τήν ήγεσία τοϋ Β. Ά ν ­τλερ, δέν τοϋ πρόσφερε καμιά βοήθεια. Αργότερα ό Άντλερ γιά νά δικαιολογήσει αύτή τήν ύπαναχώρηση Επικαλέστηκε τό Επιχεί­ρημα δτι δέν μποροϋσε νά ήταν καθήκον γιά τή σοσιαλδημοκρατία νά βγάλει τά κάστανα άπό τή φωτιά γιά λογαριασμό τοϋ Τάαφε πού 14 δλόκληρα χρόνια καταπίεζε τήν Εργατιά μέ τή νομοθεσία τής κατάστασης άνάγκης καί νά δώσει τήν Εντύπωση πώς είχε συμμαχήσει μαζί του. * Αύτό τό Επιχείρημα, πού άληθινά δέν πεί­θει μπροστά στή σημασία πού θά είχε αύτό πού θά Απέδιδε ή Υπο­στήριξη τοϋ νομοσχεδίου, πρέπει νά ύπήρξε δρθολογοποίηση τοϋ γεγονότος δτι φοβήθηκε τό ίδιο του τό θάρρος καί δέν ήθελε νά εκθέσει σέ σοβαρή δοκιμασία τήν δργάνωση. ’Επιβάλλεται άπό μό­νη της ή Εντύπωση δτι ή προβολή ένός τακτικοϋ λόγου πού δικαιο­λογεί τήν άδράνεια, σάν άφορμή γιά τήν Αποφυγή καί τήν παρεμ-

160

πόδιση τής δράσης Εγινε δεκτή μέ Ανακούφιση δτι άπό τήν άφο- σίωση στήν έπανάσταση δέν ύπήρχε περίπτωση νά προκύψει κάτι κοινωνικά σοβαρό. Μιά σύγκριση καί μέ άλλες δμοιες καταστάσεις τής ιστορίας τοϋ αύστρομαρξισμοΟ ένισχύει αύτή τήν Εντύπωση.

Άπό τά γράμματα του στόν Φ. "Ενγκελς, πού τάγραφε ένώ ή­ταν άκόμα κάτω άπό τήν έντύπωση τής άποτυχίας, προκύπτει δτι ήτανε φανερό στόν Άντλερ πώς είχε χάσει μιά μοναδική εύκαιρία καί στό Εξής θά ύποχρεωνόταν νά άντιμετωπίσει τό ίδιο ζήτημα σ’ Ενα άγνωστο μέλλον καί μέ πιθανότητα Επιτυχίας άσαφή. «’Αλ­λά τό κακό είναι δτι στό μέλλον θ’ άπαιτηθεΐ πολύ κόπος άπ’ τό κόμμα καί μένα προσωπικά. Πρέπει νά πάρουμε άκόμα μιά φορά μέρος στήν Εφοδο γιά τό Εκλογικό δικαίωμα, νά Εξοφλήσουμε μέ διπλασιασμένη ένεργητικότητα τό μειονέκτημα πού ύπάρχει στήν Ιδια κιόλας τήν Επανάληψη τής προσπάθειας καί μάς τριβελίζει τό μυαλό νά βρούμε νέα μέσα ζύμωσης καί προπαγάνδας. Φυσικά τόν ίδιο καιρό ύποφέρουμε κάτω άπό μιά διπλή πίεση, πού είναι άποτέλεσμα, άπό τή μιά μεριά τής χαλάρωσης τών νεύρων Επειτα άπό τήν Εξοδο κι άπό τήν άλλη τής Εξάντλησης τών νεύρων πού προκαλοΟν ot παράφρονες άπεργίες»." ’Εν πάση περιπτώσει ό "Αντλερ πού άπέφυγε νά παρέμβει τό 1893 ύπέρ μιάς καλής λύ­σης, δέχτηκε τό 1896 μιά λύση χειρότερη, άλλά πού είχε τό πλεο­νέκτημα πώς δέ χρειάστηκε νά ύποστηριχτεΐ μέ μέτρα άγωνιστι- κά. Στό συνέδριο τοϋ 1894 6 Άντλερ έπικρίθηκε Εντονα γιά τή στάση του, μάλιστα δ συνδικαλιστής ήγέτης Άντον ΧοΟμπερ προ­χώρησε τόσο πολύ πού κατηγόρησε δλη τήν ήγεσία τοΟ κόμματος κι αύτόν προσωπικά γιά προδοσία." Ό ΧοΟμπερ Εκανε Επίσης μιά δήλωση πού φαίνεται σχεδόν προφητική μπροστά στήν κατοπινή πραγματικότητα καί δείχνει Εν πάση περιπτώσει πώς Εκτός άπό τά περιστατικά τής Εποχής είναι άπρόβλεπτο άπό τήν Εμπειρική λογική τής δικής μας δράσης τό άπώτερο άποτέλεσμα μιάς δρισμέ- νης τακτικής. Ό ΧοΟμπερ είπε: «Άλλά δποιος λέγει Ενα, όφεί- λει νά πει καί δύο καί νά παραμένει συνεπής. "Οχι ν’ άνάβει πρώ­τα τή φωτιά κι Επειτα δταν οί φλόγες θά φτάνουν στόν ούρανό νά Ερχεται μέ τόν πυροσβεστήρα νά τΐς σβήσει».*'

Αύτό πού έδώ ό ΧοΟμπερ είπε μεταφορικά Επαληθεύτηκε ύστε­ρα άπό μερικές δεκαετίες, συγκεκριμένα στίς 15 ’ Ιούλη τοΟ 1927. Τή μέρα αύτή μέ άφορμή μιά Εξοργιστική άθώωση άπό τό δικα­στήριο μελών ένός κινήματος άγωνιστών τής δεξιάς, πού σκότωσαν δυό άπ’ αύτούς πού Επαιρναν μέρος σέ μιά εΙρηνική σοσιαλδημο­κρατική έκδήλωση, Εναν άνάπηρο κι Ενα παιδί, δημιουργήθηκε κατάσταση Επαναστατική μέ πολλές βιαιότητες καί περιστατικά πού θύμιζαν έμφύλιο πόλεμο.1®0 Ή άμεση αύτή άφορμή ήτανε μό­νο τό στοιχείο πού έξαπέλυσε τή θύελλα. Πίσω άπ’ αύτή ύπήρχ·

11 161

ή ταχτική τής κομματικής ήγεσίας πού πάντα κέντριζε καί Ερέ- θιζε, άλλά διαρκώς ύποχωροΰαε, ή πολιτική τών κενών φράσεων καί ήχηρών άπειλών, πού δέ συνοδευόταν ώστόσο κι άπό τή θέλη­ση νά γίνει πραγματικότητα Εστω κι Ινα κλάσμα άπό τΙς άπει- λές αύτές. Ή μεταφορά λοιπόν τοϋ Άντον Χοϋμπερ έπαληθεύτηκβ στή ζωή, δταν δ δήμαρχος τής Βιέννης Κάρλ Ζάιτς πού ήταν ταυτόχρονα καί άρχηγός τοϋ σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, Εμ­φανίστηκε Επικεφαλής τής πυροσβεστικής ύπηρεσίας γιά νά προ­στατέψει τό καιόμενο δικαστικό μέγαρο καί τήν άστυνομία άπό τή μανία τοϋ πλήθους καί ν’ άποκαταστήσει μιά τάξη πού λίγα χρό­νια άργότερα θά Εθαβε τή σοσιαλδημοκρατία. Στήν πραγματικό­τητα οί φλόγες τής 15 τοϋ ’Ιούλη Εκαψαν Εκείνο τό κόμμα πού αύτή τή μέρα Εχασε τήν ύπόληψη του, καταδίκασε τήν τακτική του στήν άναξιοπιστία καί Εχασε τό μέλλον του.

Στό μεταξύ δέν Ελειψαν άπό τή σοσιαλδημοκρατική ζύμωση οί μεταφορικές αποστροφές στίς όποιες φλόγα καί πυρκαγιά Επαιζαν Ενα παρορμητικό καί συνάμα θερμαντικό ρόλο. Ό Ό ττο Μπάουερ, πού πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ήταν κιόλας γραμμα­τέας τής σοσιαλδημοκρατικής δμάδας στό Ράιχσρατ (κοινοβούλιο) καί σύγχρονα μ’ αύτό τό λειτούργημα είχε καί τό καθήκον νά θε­μελιώνει θεωρητικά καί νά Εκλαϊκεύει τήν πολιτική τοϋ κόμμα­τος, δέν άφηνε καμιά εύκαιρία πού νά μή ζωγραφίζει τό μέλλον μέ άγωνιστικά καί «πυρωμένα» χρώματα. Τό 1912 παρουσίασε στόν «Άγώνα», τό θεωρητικό δργανο τής αύστριακής σοσιαλδη­μοκρατίας Ενα άρθρο γραμμένο σέ μιά γλώσσα πού σύνδενε σέ μιά ένότητα τό μαρξισμό μέ τή γερμανική μυθολογία. «Οί έλπίδες γιά είρήνη Εχουν θαφτεί. Παντοϋ βλέπουμε νά μεγαλώνουν οί άντιθέ- σεις άνάμεσα στίς τάξεις καί τούς λαούς, τά κράτη καί τούς πο­λιτικούς κύκλους. Χαρά σέ μάς πού βλέπουμε τά σημάδια τής πυρ­καγιάς. Μάς πληροφορούν πώς πλησιάζουμε στό σκοπό μας, για­τί μόνο μέσα στή φωτιά τοϋ παλιοΰ θά γεννηθεί ό καινούργιος κό­σμος. Ό Ζήγκφριντ, γιά νά πάρει τις κόρες τοϋ Βοτάν, πρέπει νά βαδίσει μέσα άπό τις φλόγες τοϋ Λόγκε».101

'Ωστόσο αύτή ή Ενορκη Επιβεβαίωση δτι Ερχεται ή ώρα τοϋ πε­πρωμένου δέ γινότανε μέ σκοπό νά παροτρυνθοϋν οί μάζες στή δρά­ση, άλλά γιά νά άναβληθεί ή δράση γιά άόριστο χρόνο καί Ετσι νά Εχουν κάποτε τό συναίσθημα δτι προκαταλήφθηκαν εύχάριστα άπό τά γεγονότα. Αύτές ot δραματικές εικόνες σχεδιάζονταν κα­νονικά, κάθε φορά πού ό συνηθισμένος μηχανισμός συγκράτησης τής δρμής τών μαζών δέν μπορούσε νά άναχαιτίσει τήν όρμή τους γιά δράση. Παράδειγμα δ τρόπος πού περιέγραφε άρχικά ό Μπά­ουερ τήν έπαναστατική άνυπομονησία πού Επιασε τούς Βιεννέζους Εργάτες έξαιτίας τής καταστροφικής άκρίβειας τοϋ 1911 καί τούς

162

όδήγησε σέ αιματηρές διαδηλώσεις, πού 8μως πραγματοποιήθηκαν δίχως τόν έλεγχο καί δίχως καμιά συνειδητή έπιδίωξη άπό μέρους τοϋ κόμματος. «Βασανιζόμενη άπό τήν άκρίβεια, γελασμένη στίς Ελπίδες της γιά ταχύτερη πρόοδο τής κοινωνικής νομοθεσίας ύπο- φέρει μέ συγκρατημένη δρμή ή έργατιά τήν άνήμπορη καί άδρανή έξουσία τοϋ κοινοβουλίου καί μέσα της μαζεύεται 6 θυμός. Δέν πρέπει νά γεννηθεί καί σ’ αύτή ή σκέψη νά ξεσηκωθεί δπως τό 1905 καί άφοΰ σαρώσει μ’ Ινα χτύπημα στό τραπέζι τά Αντικεί­μενα γύρω άπ’ τά όποια καυγαδίζει ή πλουτοκρατία, νά γράψει στήν ήμερήσια διάταξη τά δικά της ζητήματα;» 10* "Ομως έπειτα άπ’ τό έρώτημα αύτό πού ύποσχόταν τόσα πολλά, ήρθε Ινα άπο- γοητευτικό άλλά πού παρέπεμψε τό ζήτημα στό Απροσδιόριστο μέλλον. «Άλλά δέ θά άποφασιστεί Από τήν έσωτερική έξέλιξη στήν Αύστρία, άν ό στρατός ή τό προλεταριάτο, ή έξουσία τοϋ πα­ρελθόντος ή ή δύναμη τοϋ μέλλοντος θά άντιταχθοϋν, σάν κύριος πού έπιβάλλει τήν τάξη, στήν κεφαλαιοκρατία πού φιλονεικά. Τά πεπρωμένα τών λαών καί κρατών είναι στενά δεμένα μεταξύ τους καί Ετσι κάθε μεγάλη στροφή στήν ιστορία τής Αυστρίας θά καθο­ριστεί άπ’ Εξω».1'” Βέβαια μέ πολύ περισσότερο δίκιο στήν Αύ­στρία παρά στή Γερμανία, μποροϋσε νά προβάλλεται αύτή ή λυ­τρωτική γιά τή σοσιαλδημοκρατία παραπομπή στήν Αντικειμενική δύναμη τών διεθνικιΛν Εξαρτήσεων πού Εβαζε περιορισμούς στή δράση της. Ό μως κι έδώ άπλώς έπιδροΰσε Ενισχυτικά σ’ Ινα μη­χανισμό πού ό Ιδιος, καθοριζόμενος Από έσωτερικούς παράγοντες, καθόριζε τά δρια τής δράσης καί τήν Εθετε στήν ύπηρεσία τής Α­δράνειας πού Απαιτούσαν γιά νά έπιζήσουν μέ κάθε θυσία, ή όρ- γάνωση καί ή ιδεολογία τής μοιρολατρείας.

Έξαιτίας αύτών τών φυσικών πιά νομοτελειών πού Ινα Αντικει­μενικό δίλημμα τούς χάριζε τή λάμψη τοϋ Αναπόφευκτου καί Α­καταμάχητου, ή σοσιαλδημοκρατική πολιτική προσανατολίστηκε σ’ Ινα σχήμα,' πού ή δυνατότητα του νά προκαλέσει ζημιά ύπήρχε στό δτι δέ βοηθοϋσε νά γίνουν Αντιληπτές καί νά συμπληρωθοϋν πιθανότητες έπιτυχίας πού τυχόν βρισκότανε στήν κατάσταση, άλ­λά Αντίθετα στένευε άκόμα περισσότερο τό χώρο κομματικής δρα­στηριότητας, πού Ετσι ή άλλοιώς ήταν κιόλας περιορισμένος καί δέν έπέτρεπε στό κόμμα νά άπαλλαγεϊ ποτέ άπό τήν Αρνητική έ­πίδραση τής ϊδιας του τής τακτικής. Ή Ακόλουθη φρΑση τοϋ Ζά- ιτς παρουσιάζει τόσο καθαρά αύτόν τόν κίνδυνο πού δέ χρειάζεται νά προσθέσει τίποτε κανείς γιά νά τόν κάνει περισσότερο όρατό. «Στή μαρξιστική θεωρία όφείλουμε τό πιό πολύ δτι κατορθώνουμε νά άποφεύγουμε τΙς Ακραίες τάσεις. Μόλις Αναγνωρίσουμε μιά ά­ναγκαιότητα τής καπιταλιστικής Ανάπτυξης, Εγκαταλείπουμε τήν προσπάθεια νά τή σταματήσουμε. 'Ωστόσο παραμένουμε παρ’ δ-

163

λα αύτά στήν Αντιπολίτευση σέ σχέση μ’ αύτή καί άποφεύγουμε νά γίνουμε φορείς της».10' Τό σχήμα αύτό τά κανόνιζε Ετσι πού νά είναι δυνατό μέ τήν άναφορά στήν Ιστορική άναγκαιότητα καί τό Αμετάβλητο τής κατάστασης, νά έγκαταλείπεται δ άγώνας Ε­ναντίον όρισμένων έξελίςεων καί ταυτόχρονα Εμπόδιζε νά Επιδιω- χθεϊ μέ τή θετική έκτίμηση καί παρέμβαση στά γεγονότα δ Επη- ρεασμός στόν Ανώτατο βαθμό μιδς δρισμένης Εξέλιξης. Αύτό πού 6 Ζάιτς δνόμαζε μαρξιστική σοφία καί προτέρημα τής σοσιαλδη­μοκρατίας δέν ήταν παρά ή έξιδανίκευση τής Ανικανότητας της νά παλαίψει είτε γιά τή μεταρρύθμιση, είτε γιά τήν έπανάσταση. 'Ή­ταν ή έπισφράγιση μιάς καιροσκοπικής καί γεμάτης Από Ασυνέ­πειες τακτικής, πού Ακόμα καί κάτω Από τΙς εύνοϊκότερες ιστορικές συνθήκες δέ θά μποροϋσε νά Αποδώσει τούς Αναμενόμενους καρπούς.

Κάτω άπό τούς δρους αυτούς δέν είναι παράξενο πού ή μάζα τών όπαδών ταλαντευόταν άνάμεσα στά πιό άντιφατικά συναισθή­ματα καί έλπίδες. Ό Φ. Άούστερλιτς, άρχισυντάκτης τής «’Εφη­μερίδας τών έργατών», κεντρικού δημοσιογραφικού όργάνου τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας, χαρακτήρισε στό συνέδριο τού1919 μέ τά παρακάτω λόγια αύτή τήν άντιφατική διάθεση τών μαζών. «Σέ κάθε Αύστριακό προλετάριο ζεϊ ταυτόχρονα Ενας πρα­κτικός δππορτουνιστής κι Ενας παθιασμένος Επαναστάτης. Αύτόν τόν δυϊσμό τών αίσθημάτων τόν βλέπουμε περισσότερο σήμερα. Δί­πλα στήν παθιασμένη προσπάθεια γιά τήν πολιτική δουλειά, μιά προσπάθεια γιά άμεσες Επιτυχίες. . . δίπλα σ’ αύτό τό Αληθινό πΑθος γιά πρακτικές έπιτυχίες βρίσκεται ταυτόχρονα ή παλιά έ­παναστατική σκέψη πού Απαιτεί τήν Απομάκρυνση άπ’ τό κοινο­βούλιο καί σχεδόν Αρνεΐται τή θετική δουλειΑ. ’Από τή μιά μεριά άπαιτούνται θετικές έπιτυχίες καί ή Αποτελεσματικότατα τής κοι­νοβουλευτικής δμΑδας Αξιολογείται σύμφωνα μ’ αύτές κι Από τήν άλλη Αξιώνεται ή κωλυσιεργία καί διατυπώνονται έναντίον της κατηγορίες γιά χαλάρωση τής έπαναστατικής προσπάθειας».1” Μέ τό δίκιο του ό Άούστερλιτς φρονούσε πώς είναι πολύ δύσκολο πράγ­μα νά δικαιώνει ή Απόδοση τής δμάδας καί τΙς δυό σκέψεις.1” ’Ε­κείνο πού παρέβλεψε καί φυσικά δέν είπε, είναι δτι ή μάζα τών όπαδών Απαιτούσε Ενα τόσο περίπλοκο καί μάλιστα Απραγματο­ποίητο κατόρθωμα, γιατί ή ήγεσία πού βρισκόταν κάτω άπό τήν Επίδραση ένός δρισμένου δόγματος Από προτίμηση, σέ δρισμένα σχήματα Εξέφραζε τήν πολιτική πραγματικότητα μ’ Εναν ΑνΑλογο τρόπο. "Ετσι ή Ασυμφωνία τής ήγεσίας πέρασε καί στίς μάζες, δί­χως αύτές νά είναι σέ θέση νά άντιδράσουν διαφορετικά παρά μό­νο σέρνοντας πίσω τους μέ μνησικακία, καί δυσθυμία καί σέ έξαι- ρετικές περιπτώσεις μέ άπελπισία τΙς άντιφάσεις. Αύτή ή διπρο­σωπία καί ή διπλή ύπόσταση τής ήγεσίας έξηγεϊ καί γιατί οί ή-

164

γέτες δέν έκτιμήθηκαν κατά τρόπο Ενιαίο άπδ τούς δπαδούς καί τούς πολιτικούς τους άντιπάλους, σύγχρονους καί μεταγενέστερους. Λογουχάρη ό Αύγουστος Μπέμπελ μπορεί σωστά χαΐ δίκαια, άνά- λογα μέ τήν άνάγκη, νά παρουσιαστεί τόσο σάν «σοσιαλδημοκρά­της στήν αύτοκρατορία» “ * (μέ τονισμό τής λέξης αύτοκρατορία) δσο καί σάν προλεταριακός λαϊκός άξιωματοϋχος1#' κι άκόμα σάν θανάσιμος Εχθρός τοϋ μιλιταριστικοϋ πρωσσογερμανικοϋ κράτους.1*' ’Ανάλογα μέ τόν πολιτικό τόπο ot ήγέτες τής σοσιαλδημοκρατίας μπορεί νά κριθοϋν «σάν λύκοι μέ άρνίσια προβειά ή άρνιά μέ προ- βειά λύκου».11*

Έν πάση περιπτώσει ot ήγέτες τής αύστριακής καί γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας έννοοϋσαν νά παρουσιάζουν τή διφορούμενη στάση τους άπέναντι στούς βασικούς θεσμούς τής κοινωνίας μέ τρό­πο πού ή ταυτόχρονη Υποστήριξη τής ύπερεκτίμησης καί ύποτί- μησης τους Εφραζε τό δρόμο σέ κάθε προσπάθεια Εκρηξης καί τή μετέτρεπε σέ δράση πού Εσπαζε τή ρουτίνα. Μέσα στά πλαίσια τοϋ μηχανισμοϋ αύτοϋ δέν είχε Ελπίδα νά έπιτόχει οδτε τό μάξιμουμ πρόγραμμα τών κοινωνικών Επαναστατών,' οδτε τό μίνιμουμ τών μεταρρυθμιστών. Έν πάση περιπτώσει μέ τή συγκΐέντρωση τών προσπαθειών στήν κοινοβουλευτική έπιτυχία ξύπνησαν Ελπίδες καί προσδοκίες πού πολύ σύντομα μετατράπηκαν σέ άπογοήτευση. Ά ­πδ μιά Εκθεση τοϋ Ό ττο Μπάουερ τδ 1909 πληροφορούμαστε δτι ή άπογοήτευση τών μαζών δέν ήτανε άντίδραση μόνο στά γεγονό­τα, άλλά καί στίς έλπίδες πού δημιούργησε ή κομματική ήγεσία. «Μέ τήν όργή τοϋ ξεγελασμένου καί άηδιασμένες ot μάζες γυρί­ζουν τΙς πλάτες τους στήν άνακατωσούρα τοϋ κοινοβουλίου. Βέβαια δέν είμαστε Εμείς ύπεύθΰνοι γι’ αύτό. Ένοχοι είναι έκεΤνοι πού δέν μποροϋν νά άνεχθοϋν δ Ενας τδν άλλον παρά δταν Ενώνονται Εναντίον μας καί πού τώρα δέν μποροϋν νά Εργασθοϋν γιατί άρχι­σαν νά πολεμιοϋνται μεταξύ τους. Παρ’ δλα αύτά ή δυσπιστία τής μάζας γίνεται κίνδυνος καί γιά μδς. Είναι άλήθεια δτι τήν καθο­δηγήσαμε στδν άγώνα γιά τδ Εκλογικό δικαίωμα, δτι μιλήσαμε, Ι­σως συχνότερα άπ’ δσο Επρεπε γιά τδ λαϊκό κοινοβούλιο καί λιγό- τερο άπ’ δσο ήτανε χρήσιμο γιά τήν άστική πλειοψηφία τοϋ κοινο­βουλίου καί μάλιστα ταυτιστήκαμε πάρα πολύ μέ τό θεσμό αύτόν, πού δέν άργησε νά ταπεινωθεί καί νά γίνει άναξιόπιστος».111 Στό συνέδριο τοϋ 1913 δ σοσιαλδημοκράτης ήγέτης καί εϊδικός στά ζητήματα τής Εθνικής άμυνας Γιούλιους Ντόυτς, στά πλαίσια μιδς συζήτησης γιά τή σκοπιμότητα τής κωλυσιεργίας σάν μέσου άγώ­να καί πίεσης, είπε: «Πρέπει νά προσέξουμε αύτή ή δυστροπία κατά τοϋ κοινοβουλίου νά μή γίνει δυστροπία κατά τοϋ κόμματος, ή δυσαρέσκεια κατά τοϋ κοινοβουλίου νά μή μετατραπεϊ σέ δυσα­ρέσκεια κατά τοϋ κόμματος.. . Ή δραστηριότητα μας θά Εξουδε-

165

τερωθεϊ έξαιτίας τοΟ γεγονότος δτι προσβλέπουμε στό κοινοβού­λιο σάν Υπνωτισμένοι».111 Στήν ίδια συζήτηση παρενέβη μέ τρόπο πολύ εδστοχο δ Κάρλ Ρέννερ πού άργότερα Ιγινε δυό φορές καγ­κελάριος τής αυστριακής δημοκρατίας. «Λέγω δτι δ ύπολογισμός στήν κοινοβουλευτική έπιτυχία άπειλεΐ νά έκφυλιστεί σέ έφησυχασμό».11*

Έ πάρα πολύ δικαιολογημένη άνησυχία δτι τό κόμμα θά ύπέ- φερε έξαιτίας τής Απογοήτευσης πού προκαλοϋσε τό κοινοβούλιο, δέν έμπόδισε τό κόμμα νά ταυτιστεί μ’ αύτό καί μάλιστα σέ Ικτα- ση τέτοια πού τό έφερνε σέ φανερή άντίθεση μέ τήν έπαναστατική του φρασεολογία καί τΙς διευκρινιστικές διαμαρτυρίες του πού δέν είχαν τελειωμό. Στό τέλος αύτή ή ταύτιση πραγματοποιήθηκε κι άπό τή |ΐεγάλη μάζα τών όπαδών. Μιά άντίστοιχη μέ τή διατύ­πωση τοϋ προγράμματος τοϋ Χένφελντερ παρατήρηση γιά τήν Ι­διαίτερη άποτελεσματικότητα καί σημασία τών έκλογών μπήκε καί στήν άπόφαση τοϋ συνεδρίου τής Έρφούρτης, άλλά συμπλη­ρωμένη μέ μιά άποστροφή πού Ιδειχνε δτι Ιπαιρνε ύπόψη της καί τήν κριτική τής άριστεράς. «Δίχως, έξαιτίας τής περιοριστικότη- τας καί τοϋ ταξικοϋ έγωισμοϋ τών άστικών κομμάτων, νά έχουμε τήν παραμικρή αύταπάτη γιά τήν άξία τών κοινοβουλευτικών έ- πιτυχιών σέ σχέση μέ τΙς βασικές μας άπαιτήσεις».11* Αύτή δμως ή άποστροφή δέν ήταν τίποτε παραπάνω άπό οχήμα λόγου, γιατί δταν στράφηκε τό βλέμμα δλων σάν μαγνητισμένο, πρός τό κοι­νοβούλιο, ίπαψαν καί ot θεωρητικές έπιφυλάξεις τής έπαναστατι­κής πλευράς καί μάλιστα δ Κάρλ Κάουτσκυ προχώρησε τόσο πο­λύ πού τό 1922 έγκωμίαζε τήν κοινοβουλευτική δράση σάν τό κύ­ριο γνώρισμα τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. (Αύτό έννοεΐ- ται σέ μιά έποχή πού δέν είχαν άπομείνει καί πολλά πράγματα ά­πό τις έπαναστατικές του θεωρίες τής προπολεμικής περιόδου). «Ή κοινοβουλευτική της πράξη άπετέλεσε τήν Ιδιαίτερη φύση τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας πού τήν ξεχώριζε άπό τ’ άλλα έρ- γατικά κόμματα άκόμα άπό τΙς άρχές τοϋ νέου έργατικοΰ κινήμα­τος, άπό τή δεκαετία τοϋ 1870. Στό βαθμό πού ή γερμανική σο­σιαλδημοκρατία Ιγινε ύπόδειγμα γιά δλο τό έργατικό κίνημα, αύ­τό τό κατόρθωσε μέ τήν κοινοβουλευτική της δράση καί ούσιαστι- κά χάρη στή δράση αύτή δ Μπέμπελ κατέλαβε μιά τέτοια θέση μέσα στό παγκόσμιο προλεταριακό κίνημα πού δέν είχαν φτάσει οδτε οί βαθύτεροι στοχαστές μας, Μάρξ καί Ένγκελς. Δέν ύπάρχει κανένα άλλο μέσο πού νά έπιδρά μέ τόσο δυνατό τρόπο στίς μά­ζες, νά τΙς συγκεντρώνει γιά ένιαία δράση καί νά παίρνει άπ’ αύ- τές τό μάξιμουμ σέ δύναμη, άπό τήν ένεργητική ύποστήριξη τοϋ προλεταριακοϋ ταξικοϋ άγώνα μέσα σ’ έκείνη τήν κεντρική συνέ­λευση πού άντιπροσωπεύει τό σύνολο τοϋ λαϊκοϋ σώματος».11'

Ένώ άπό τή μιά μεριά δόθηκε μεγάλη ύποστήριξη στήν ύπερ-

εκτίμηση τοϋ κοινοβουλευτισμέ, άπδ τήν άλλη Εμποδίστηκε νά φανεί στήν πράξη ό έξευτελισμός αύτοϋ τοϋ δργάνου μέ τήν ύπο- βολή σέ δοκιμασία τής ικανότητας του νά άποδώσει. 'Οπως Εχει εϊπωθεΖ κιόλας, ή προοπτική έξέλιξης τής αύξησης τής κοινοβου­λευτικής δύναμης άνεβάστηκε στά μεσοούρανα άπδ μιά κοντινή χρονικά καί τελική προοπτική τής Ιστορικής άναγκαιότητας, πού δφειλε νά παρουσιαστεί σάν άπδ μηχανής θεδς καί γι’ αύτδ ήτανε δυνατό, κατά τΙς άνάγκες τής στιγμής, νά σχετικοποιεΐται ή καί νά διώχνεται άπ’ τδ προσκήνιο. "Ετσι κάθε προσπάθεια άπδ μέ­ρους έκείνων πού δέν ήταν οδτε συνεπείς ρεφορμιστές, ούτε Εστω καί κατά προσέγγιση Επαναστάτες νά πραγματοποιήσουν Ενα ά­νοιγμα πρδς μία άπδ τΙς δύο κατευθύνσεις, καταδικάστηκε σάν πα­ρέκκλιση άπδ τή μοναδικά βολική γραμμή τής άπραξίας καί Α­ναμονής, τής γραμμής στήν δποία, κάτω άπδ τήν πίεση τής δρ- γάνωσης, Επέμενε μοιρολατρικά ή ήγεσία. Καί άν κάποιος είχε τήν ίδέα νά άποκαλύψει τά δρια τδν άνώτατων δυνατοτήτων τοϋ τόσο ύπερεκτιμούμενου κοινοβουλευτισμού, θά σκόνταφτε στήν ί­δια άπαγόρευση πού άντιμετώπιζαν οί κοινωνικοί έπαναστάτες πού δέν ήθελαν νά ικανοποιηθούν μέ τήν παρηγοριά τής μέρας X. Μέ τδ πνεύμα αύτδ Εγραφε δ Ό ττο Μπάουερ τδ 1911. «’Απέναντι στδ ρεβιζιονισμδ άπ’ τά δεξιά καί τδ ρεβιζιονισμδ άπ’ τ’ άριστερά άν- τιπαρατάσσεται έξίσου έχθρικδς καί στούς δυδ δ μαρξισμός. Ό μαρξισμδς ξέρει δτι οί σιδερένιοι νόμοι τής καπιταλιστικής έξέλι­ξης δέν μπορεΐ νά καταργηθοϋν οδτε άπδ σοσιαλιστές ύπουργούς, οδτε άπδ σοσιαλιστές αύτουργούς. Ό μαρξισμδς διδάσκει στίς μά­ζες δτι δέν είναι δυνατδ νά καταργηθεΐ ή φτώχεια τους μέσα στδν καπιταλισμό. Ό μαρξισμδς προειδοποιεί τή μάζα γιά τούς κάλ­πικους προφήτες πού ύπόσχονται τήν Εξαφάνιση τής άθλιότητας μέσα στά πλαίσια τής σημερινής κοινωνίας καί καταστρέφει τΙς αύταπάτες της. Κάθε άποτυχία στδν άγώνα γιά θετικές έπιτυχίες κάθε χειροτέρευση τής θέσης τοϋ προλεταριάτου, κάθε νέα δυσκο­λία στις συνθήκες τής δράσης του φέρνουν στδ μαρξισμδ χιλιάδες νέους όπαδούς. 'Οπως οί φαντασιοκόποι μιάς γενικής καταναλω­τικής πολιτικής πού γεφυρώνει τΙς ταξικές άντιθέσεις καί ot ριζο­σπάστες μας δέν είναι τίποτε άλλο άπδ ρεβιζιονιστές. Ό ρεβιζιο- νισμδς τής άναμπουμπούλας δέν είναι καλύτερος άπδ τδν ρεβιζιο- νισμδ τής αύλής».11*

Μέ τά τελευταία λόγια δ "Οττο Μπάουερ Υπενθυμίζει τήν έπί- σκεψη τοΰ "Ενγκελμπερτ Πέρνεστορφερ στήν αύλή ύπδ τήν ιδιό­τητα τοΰ άντιπροέδρου τής Βουλής τών άντιπροσώπων. Αύτή ή Ε­πίσκεψη ξαπόλυσε Ενα κύμα δυσαρέσκειας μέσα στδ κόμμα καί συζητήθηκε πολύ στδ συνέδριο τοΰ 1907 — κατά τή συζήτηση δμως δ Βίκτωρ "Αντλερ ύποστήριξε τδν Πέρνεστορφερ καί τή στά­

167

ση τής κοινοβουλευτικής όμάδας. Ό ίδιος Αναβρασμός δημιουργή-· θηκε καί στό γερμανικό κόμμα, βταν Επειτα άπό τήν έκλογική έπιτυχία τοϋ 1903 δ Έντουαρντ ΜπέρνσταΓν έξέφρασε τήν δχι καί τόσο λαθεμένη δποψη νά άξιώσει τό κόμμα τή θέση τοϋ άν- τιπροέδρου στό Ράιχσταγ καί νά μήν ένοχληθεΐ άπό τήν Ιδέα δτι ύστερα θά Επρεπε νά έπισκεφτεί καί τό παλάτι.1” Αύτός δ έρεθι- σμός μπορεί νά έξηγηθεΐ μόνο άπό τό χαρακτήρα μιδς πολιτικής πού πάντα τόνιζε τήν έπαναστατικότητα της, άλλά στήν πράξη άποδεχόταν καί μάλιστα στήριζε τήν κατάσταση πού ύπήρχε. Ot συμβολικές πράξεις καί ή Εκπλήρωση καθαρά τυπικών Υποχρεώ­σεων έθιμοτυπίας, άν συγκριθοϋν μέ τό χαρακτήρα τής πραγμα­τικής πολιτικής δέν άποτελοϋσαν παρά άσήμαντες έξωτερικές Εκ- δηλώσεις. ’Αλλά άκριβώς γι* αύτό, δηλαδή έπειδή Υποδήλωναν μιά κρυμμένη συνάρτηση καί φώτιζαν άπότομα τή διάσταση πού ύπήρχε άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη θεωρούνταν σάν πολύ συμβιβαστικές καί σκανδαλώδεις. 'Οσο δέ θίγονταν τά Επαναστα­τικά σύμβολα καί ταμπού καί περνούσε ή προσποίηση γιά δήθεν άποχή άπό τΙς ύποθέσεις τοϋ άστικοϋ κράτους, μπορούσε νά Εξα- σκεΤται μέ άνεση ή ρεφορμιστική πολιτική καί μάλιστα πίσω ά­πό τό προκάλυμμα τοϋ άγώνα κατά τοϋ ρεβιζιονισμοϋ. ’Αντίθετα ή άπροκάλυπτη δμολογία τοϋ ρεφορμιστικού χαρακτήρα τής πολι­τικής μέ τή μορφή πράξεων πού δδηγοϋσαν σέ δρισμένα συμπερά­σματα καί ή προάσπιση αύτών τών μορφών προσαρμογής προκα- λοϋσαν τήν άντίσταση τών όπαδών καί δημιουργούσαν γιά τήν ή­γεσία τήν άνάγκη νά καλύψει τήν άβυσσο μεταξύ θεωρίας καί πράξης πού μόλις είχε ξεσκεπαστεί.

Ot ήγεσίες τών δυό κομμάτων κατόρθωσαν νά καλΥψουν αύτή τήν άβυσσο τόσο καλά, πού δχι μόνο ot δπαδοί τους ήτανε βέβαιοι δτι Εδιναν τήν Υποστήριξη τους σέ κόμματα βασικά Επαναστατικά, άλλά καί Ενα πνεύμα μέ τήν όξύνοια καί τήν δξυδέρκεια τοϋ Λέ­νιν νά μή γνωρίζει παρά άτελώς τή ρεβιζιονιστική φύση αύτών τών κομμάτων. Είναι γνωστό δτι ό Λένιν θεώρησε σάν πλαστή άγ- γελία τής τσαρικής μυστικής άστυνομίας τήν είδηση πώς οί Εκ­πρόσωποι τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στό Ράιχσταγ ψή­φισαν στίς 4 Αύγούστου τΙς πολεμικές πιστώσεις.11* Έ Εντύπωση πού είχε δ Λένιν πρίν άπό τό 1914 γιά τή γερμανική σοσιαλδημο­κρατία στηριζότανε σέ μιά πλάνη πού τή δημιουργούσε ή ίδια ή κομματική ήγεσία. πλάνη πού σύμφωνα μέ τά λόγια ένός σχολια­στή τών γεγονότο>ν, δ Λένιν τή μοιραζότανε μέ τούς Πρώσσους χωροφύλακες.11* Άλλά, δπως παρατήρησε άνασκοπώντας τά γεγο­νότα δ σοσιαλδημοκράτης φιλόσοφος Ζήγκφριντ Μάρκ, τό 1914 δγινε πιά φανερό δτι ένώ δ θεωρητικός ρεβιζιονισμός είχε ήττη- θεΐ πρίν άπό τό 1914, ό πρακτικός ρεβιζιονισμός Εβγαλε άπό τήν

168 '

ήττα αύτή τή νίκη».1** Ή πολιτική τής 4ης Αύγούστου Ινωσε γύ­ρω στήν ήγεσία τή μεγάλη πλειοψηφία τών μελών τοΟ αύστρια- κοϋ καί γερμανικοϋ κόμματος καί μόνο άργότερα παρουσιάστηκε μιά Αντιπολίτευση στήν πολιτική αύτή, πού στή Γερμανία δδήγη- σε στή διάσπαση τοϋ έργατικοΰ κιμήματος, ένώ στήν Αύστρία μέ τή μεγαλύτερη έλαστικότητα καί ένωτική σταθερότητα τοϋ κόμ­ματος σέ μιά άργή στροφή πρός μιά νέα άριστερή πορεία πού κα- ταργοϋσε τήν πολιτική Υποστήριξης τοϋ πολέμου. Στδ τέλος τής ζωής του δ Όττο Μπάουερ Αναγνώρισε καθαρά δτι ή Αδράνεια τής σοσιαλδημοκρατίας πού οδτε μιά φορά δέν κατόρθωσε νά φτά- σει σέ πράξεις διαμαρτυρίας καί δικαιολόγησης τής πολιτικής της (Ας μή γίνεται λόγος γιά τήν πολύ βέβαιη δυνατότητα — δπως Ικριναν τά συνέδρια τής διεθνοϋς πρίν άπό τό 1914 — νά έμπο- δίσει τόν πόλεμο) ήτανε θεμελιωμένη στήν προπολεμική πολιτική τοϋ κόμματος, καί δτι ή στάση του Απέναντι στόν πόλεμο Ικανέ μόνο φανερό πώς Από καιρό είχε χάσει κάθε διάθεση γιά Ιπανά- σταση. Ό Μπάουερ Ιγραφε: «Έ 4η Αύγούστου ξεμασκάρεψε ά­πλώς αύτό πού ύπήρχε. 'Ολόκληρες δεκαετίες περίμενε δ έπανα- στατικός σοσιαλισμός δτι Ινας εδρο)παΓκός πόλεμος θά διευκόλυνε τό προλεταριάτο νά ξαναρχίσει τήν Αμεση έπαναστατική δρΑση, πού δέν ήτανε δυνατή Από τήν έποχή τοϋ τέλους τών Αστικών έ- παναστάσεων καί θά τό έπέτρεπε νά έκμεταλλευτεΐ τόν κλονισμό τής καπιταλιστικής κοινωνίας Απ’ τόν πόλεμο γιά τήν έπαναστα­τική κατάκτηση τής έξουσίας καί τήν άνατροπή τής κοινωνικής τάξης. "Αν δ έπαναστατικός σοσιαλισμός ϊμενε πραγματικά στα­θερός στις έπαναστατικές προοπτικές γιά τό μέλλον, ΘΑπρεπε, στήν άρχή άκόμα τοϋ πολέμου, νά καταστήσει Υπεύθυνες γι’ αδτόν τίς καπιταλιστικές τάξεις καί τΙς κυβερνήσεις τους. Σέ μιά τέτοια πε­ρίπτωση θά μποροϋσε, Ακόμα καί χωμένος στήν παρανομία, νά προετοιμάσει τήν έκμετΑλλευση τής έπαναστατικής κατάστασης πού θά γεννιοϋνταν στήν πορεία ή τό τέλος τοϋ πολέμου. Στήν πραγματικότητα τά σοσιαλιστικά κόμματα τρομαγμένα άπ’ τόν πό­λεμο είχαν σταματήσει τδν Αγώνα κατά τών καπιταλιστικών υ- βερνήσεων».1*1 Στή Γερμανία τό σταμΑτημα τοϋ Αγώνα κατά τής καπιταλιστικής κυβέρνησης ήταν τόσο ριζικό πού δλόκληρη ή κοι­νοβουλευτική δμάδα άπέρριψε δμόφωνα πρόταση τοϋ ΚΑουτσκυ πού Απαιτούσε νά έξαρτήσει τό κόμμα, τήν ύποστήριξη τοϋ πολέμου Από τήν έξασφΑλιση πολιτικών παραχωρήσεων.1’* Δέν Ιγινε Αν­τιληπτό πώς ήταν εύκαιρία τουλΑχιστο νά ξεπουλήσουν Ακριβά αύτή τήν ύποστήριξη καί νά τή χρησιμοποιήσουν γιά τδν έκδημο- κρατισμό τής έσωτερικής πολιτικής ζωής. 01 «Απάτριδες σύντρο­φοι* — τέτοιοι θεωροϋνταν οΕ σοσιαλδημοκράτες στήν αύτοκρα- τορία τοϋ Γουλιέλμου — συγκινήθηκαν τόσο πολύ άπδ τήν εΰκο-

λονόητη δήλο>ση τοϋ αύτοκράτορα πώς «στδ έξής δέν Ιβλεπε κόμ­ματα’ παρά μονάχα Γερμανούς», πού έγκατέλειψαν 5λες τΙς δια­φυλάξεις που ΘΑπρεπε νά τούς ύπαγορεύουν δ σεβασμός στίς δη­λώσεις πού είχαν χάνει στό παρελθόν χαΐ ή άνησυχία γιά τΙς μελ­λοντικές έξελίξεις. Ή γερμανική σοσιαλδημοκρατία πού ίσαμε τό­τε είχε φροντίσει γιά τή διατήρηση τοϋ κράτους δίχως δμως καί νά θέλει ή νά μπορεΐ, γιά τό λόγο δτι ή φροντίδα ήταν κρυφή, νά άξιώσει εύχαριστίες, ϊφτασε καθυστερημένη στίς τιμές, άλλά τώ­ρα άντί νά έκμεταλλευτεί τήν εόκαιρία ν’ Απελευθερωθεί άπ’ τό σφιχταγκάλιασμα αύτοϋ τοϋ κράτους, μποροϋσε νά άπολαύσει τό πλεονέκτημα νά έχει βρεθεί Αγκαλιασμένη μέ μιά δύναμη πού ή­ταν κιόλας καταδικασμένη. Ό Λοϋτβιχ Μπέργκτρεσσερ δίνει στήν ιστορική περιγραφή τών γεγονότων τόσο άπλά τΙς σχετικές συναρ­τήσεις πού δέν έπιτρέπεται ν’ άπουσιάσει ή μαρτυρία του. «Μέ τήν έκρηξη τοϋ πολέμου ή κυβέρνηση ήταν Υποχρεωμένη νά διακηρύ­ξει άνοιχτά τή χρεωκοπία τής μέχρι τότε έσωτερικής πολιτικής της στό σημείο πού αύτή Απαρτιζόταν άπ’ τό τράβηγμα μι&ς δια- χωριστικής γραμμής Ανάμεσα στό κράτος καί τά Αστικά κόμματα Απ’ τό Ινα μέρος καί τή σοσιαλδημοκρατία Απ’ τό Αλλο. ’Αποδεί­χτηκε πώς ήταν ΑνΑγκη, γιά νά παρουσιαστεί στό έξωτερικό ή σύμπνοια τοϋ έσωτερικοϋ μετώπου τής χώρας, καί γιατί χρειαζό­ταν δπωσδήποτε τή συνεργασία τοϋ σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στή δημιουργία πολεμικής διάθεσης καί Αποφασιστικότητας Ανά­μεσα στό λαό νά Αναθεωρηθεί αύτή ή πολιτική. Τό ύπουργείο τών έξωτερικών λοιπόν πίεσε τόν αύτοκράτορα κι αύτός τήρησε τήν Ανάλογη στάση. Σέ έφαρμογή αύτής τής νέας πολιτικής καταρ- γήθηκε στό τέλος τοΰ Αύγούστου 1914 δ Αποκλεισμός τής σοσιαλ­δημοκρατικής φιλολογίας Απ’ τό στρατό, έπικυρώθηκε ή έκλογή τών σοσιαλδημοκρατών στίς σχολικές έφορείες καί προσλήφθηκαν στίς κρατικές έπιχειρήσεις (σιδηροδρόμους) έργάτες πού ήταν σο­σιαλδημοκρατικά δργανωμένοι. Ό σοσιαλδημοκράτης ϊτυχε τής ίδιας μεταχείρισης δπως καί κάθε πολίτης στό κράτος».1” Έν πά­ση περιπτώσει ή στάση τοΰ κόμματος κρίνεται σάν άποτυχία προ­παντός άν παρθοΰν ύπόψη τά μέτρα πού είχαν διαφημισθεί διεθνώς, ο! έλπίδες πού αύτά δημιούργησαν καί μετρηθεί ή συμπεριφορά του μέ αύτά τά κριτήρια. Έπίσης καί ΑνεξΑρτητα Από τΙς Ιλπίδες πού είχαν δημιουργήσει ot προηγούμενες Αποφάσεις κατά τοϋ πο­λέμου, πρέπει νά θεωρηθεί σάν ξεχωριστή άποτυχία τόσο ή Ικτα- ση, δσο καί τό Ανεπιφύλακτο τής νέας προσαρμογής. Ό Άρθουρ Ρόεζνμπεργκ στήν ίστορία του τής δημοκρατίας τής Βαϊμάρης φτάνει στδ συμπέρασμα πώς ή πολιτική τής ύπεράσπισης τής πα­τρίδας συμφωνούσε μέ τή μαρξιστική θεωρία πού δέν άρνείται πα- τσιφιστικά τόν πόλεμο σάν μέσο πολιτικής τών έθνών καί άναγνω-

170 '

ρίζει σέ κάθε Ιθνος τδ δικαίωμα τής αύτοσυντήρησης, κι δτι Αν­τίθετα αύτή ή δμοφωνία δέν Αφορά τήν πολιτική τής έσωτερικής ειρήνης πού άσκοϋσε ή σοσιαλδημοκρατική ήγεσία.1’*

Μά δπως κι άν κριθεΐ ή συμπεριφορά τής γερμανικής καί αύ- στριακής σοσιαλδημοκρατίας κατά τδ 1914 (ή τελευταία έπειδή δέ συνεδρίασε ή Βουλή Απαλλάχτηκε Απ’ τδ θλιβερδ καθήκον νά ψηφίσει τΙς πολεμικές πιστώσεις, Αλλά έκπλήρωσε γενικά τδ πα­τριωτικό της καθήκον) αύτδ πού βαραίνει Ακόμα περισσότερο καί τις δυδ είναι ή Αποτυχία τοϋ 1918, δταν παρουσιάστηκε ή μονα­δική εύκαιρία νά έγκαθιδρύσουν μιά νέα κοινωνική τάξη. Καί στίς δυδ χώρες ή έξουσία Ιπεσε δίχως άγώνα στήν Αγκαλιά τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Στή Γερμανία, δπως πολύ πετυ­χημένα είπε δ ύφυπουργδς τών έξωτερικών φδν Χίντσκε,1** πραγμα- τοποιήθηκε μιά έπανάσταση έκ τών άνω πού τήν κατεύθυναν καί Υποστήριξαν ot άρχουσες τάξεις,1” ένώ στήν Αύστρία ή έπανάστα­ση ήτανε περισσότερο Αποτέλεσμα τής Αρνησης τών μή γερμανι­κών λαών νά παραμείνουν στήν κοινή αύστροουγγρική κρατική 2- νωση καί λιγότερο συνειδητοϋ σχεδιασμοϋ καί ξεσηκωμού. Τδ αύ- στριακό κόμμα κατάφερε δπωσδήποτε νά Αποκομίσει σημαντικά πλεονεκτήματα καί νά δημιουργήσει Ιπειτα άπδ τή διάλυση τοϋ παλιού στρατού καί τήν Απόλυση τών Αξιωματικών μιά Αξιόπιστη, δημοκρατική ένοπλη δύναμη πού έννοεΐται ύποχρεώθηκε μετά τδ κλείσιμο τής ειρήνης νά ύποκύψει στδν τακτικδ στρατδ πού Ανα­μορφώθηκε Αστικά.1” Ή Αληθινά μοιραία έξέλιξη πού σφράγισε τή μοίρα δλόκληρης τής εύρωπαϊκής δημοκρατίας πραγματοποιή- Οηκε στή Γερμανία, δπου, σύμφωνα μέ τις έκτιμήσεις τών περισ­σότερων ιστορικών, ύπήρχε μιά κατάσταση Ανοιχτή σέ Αποφάσεις.1’* Γενικά ήτανε δυνατδ στή γερμανική σοσιαλδημοκρατία νά ρίξει τδ βάρος της Αριστερά ή δεξιά. Τδ δτι τάχτηκε μέ τή δεξιά καί συμ­μάχησε μέ τις παλιές δυνάμεις τής τάξης, Αντί νά Αναγνωρίσει πώς καί τότε Ακόμα έχθρδς ήταν ή δεξιΑ, είναι μιά άπόφαση μέ τεράστια σπουδαιότητα, πού έννοεΐται δέν πάρθηκε τυχαία, Αλλά είχε τις ρίζες της σ’ δλόκληρη τήν προϊστορία τοϋ κόμματος. Στήν περίπτωση αύτή καταδείχτηκε πώς σέ μιά στιγμή Ιστορικής έπι- Ρεδαίωσης τδ κόμμα δέ στάθηκε Ικανδ νά πηδήξει 2ξω Απδ τή σκιά του, γ ι’ αύτό, δίχως νά καθυστερήσει, 2πεσε στά τυφλά στήν παγίδα πού είχαν στήσει ot κυρίαρχες τάξεις.

Ό Άρθουρ Ρόζενμπεργκ, πού ξέρει τά θλιβερά άποτελέσ|ΐατα αύτών καί άλλων λαθεμένων Αποφάσεων, διαπιστώνει: « . . . ύ- πάρχουν καταστάσεις στήν Ιστορία λαών καί τάξεων, δπου δέν I- παρκεΐ ή καθημερινή έξυπνάδα».1** Ό ,τ ι 2γραψε πριν Απδ μιά δεκαετία δ Κάρλ Κάουτσκυ σχετικά μέ τις δυνατότητες πού θά δημιουργούσε ή ήττα τής Γερμανίας τοϋ Γουλιέλμου στρεφόταν τώ­

171

ρα μέ δλη τήν δξύτητα του κατά τής πολιτικής τοΟ κόμματος. «Μό­νο δ άνόητος ρουτινιέρης Ικανοποιείται μέ τή σκέψη δτι καί στδ μέλλον θά πηγαίνουν τά πράγματα έτσι δπως πάνε τώρα. Ένας πολιτικός, πού σύγχρονα είναι καί σκεπτόμενος Ανθρωπος, θά ζυ­γίσει σέ κάθε γεγονδς πού παρουσιάζεται τΙς δυνατότητες πού αύ­τδ μπορεΐ νά κρύβει μέσα του καί θά ακεφτεΐ πολύ σχετικά μέ τΙς άπώτατες συνέπειες του. Βέβαια στήν κοινωνία ot δυνάμεις πού έπιμένουν στδ παλιό είναι πολύ μεγάλες καί γ ι’ αύτό έννιά φορές στίς δέκα, δ ρουτινιέρης θά Ιχει φαινομενικά δίκιο, άν συνεχίσει νά τρέχει μέ τδν παλιό ρυθμό, δίχως νά κάνει πολλές σκέψεις γιά νέες καταστάσεις καί δυνατότητες. Μά ώστόσο κάποτε παρουσιάζεται Ινα γεγονός άρκετά Ισχυρό γιά νά κατανικήσει τΙς δυνάμεις τής έπιμο- νής στδ παλιό, πού έξαιτίας δρισμένων προηγουμένων περιστατικών Ιχουν κλονιστεί έσωτερικά, ίστω κι άν έξωτερικά δλα μοιάζουν νά είναι δπως καί πρώτα. Ξαφνικά λοιπόν ή έξέλιξη παίρνει καινούρ­γιους δρόμους, δλοι ot ρουτινιέρηδες χάνουν τά μυαλά τους καί έπι- κρατοΟν μόνο ot πολιτικοί πού Ιχουν έξοικειωθεΐ μέ τΙς νέες κατα­στάσεις καί τΙς συνέπειες τους».*** Μ’ δλο πού δλα τά χαρακτηριστι­κά τής κατάστασης πού είχε ύπόψη του δ Κάουτσκυ ύπήρχαν τό 1918, ή σοσιαλδημοκρατία δέν κράτησε τή στάση πού σύμφωνα μέ τά λόγια του θά ϊπρεπε νά τηρήσει καί Αποξενώθηκε Από τΙς Αρχές τής τακτικής πού τδ 1914 είχαν καθιερωθεί Απ’ τό θεωρητικό της: δτι δηλαδή: πρώτο, τό κόμμα δφείλει νά έκμεταλλευτεΐ κάθε δυνα­τότητα γιά νά ένισχύσει τό προλεταριάτο τελειοποιώντας τήν δργά- νωση του καί, δεύτερο, νά κατακτήσει καί νά έκμεταλλευτεΐ στό κράτος καί τήν κοινωνία κάθε θέση πού θά μποροΟσε νά κερδίσει καί νά διατηρήσει τό προλεταριάτο».1*1

’Αντίθετα άπ’ δλα αύτά δ ίδιος δ Κάουτσκυ, πού τόσο πετυχη­μένα φιλοσοφοΟσε δταν ή ύπολογιζόμενη δυνατότητα ήταν έκτδς προοπτικής, δικαιολόγησε καί πάλι θεωρητικά, γιατί δέν μπο­ροΟσε νά ύπάρξει στή Γερ|ΐανία μιά έπανάσταση πού νά έξελίσ- σεται πρός Ανώτερες μορφές. Σ’ Ινα κύριο Αρθρο πού Ιγραψε μιά μέρα πρίν Από τή σύγκληση τοϋ ΙδρυτικοΟ συνεδρίου τοϋ κομμου­νιστικού κόμματος Γερμανίας καί πού Αργότερα κυκλοφόρησε καί μέ τή μορφή μπροσούρας μέ τόν τίτλο «Ή μετεξέλιξη τής έπανά- στασης», ΑραδιΑζει τούς λόγους πού κατά τή γνώμη του δέν Ιπέ- τρεπαν τή μετεξέλιξη τής γερμανικής έπανάστασης. Ή Ικθεση του αύτή πού Ιδειχνε μιά Ακριβή γνώση τών κοινωνικών συναρ­τήσεων περιείχε παράλληλα καί τόνους λαθεμένους ot δποΐοι καί έπέδρασαν Αρνητικά στά συμπεράσματα του. «Ό στρατοκρατία πού μέχρι τώρα έμπόδιζε κάθε πρόοδο, είχε συντρίβει, ώστόσο στό κρά­τος καί τό στρατό έξακολούθησε νά λετουργεΐ δ παλιός μηχανι­σμός διοίκησης καί κυριαρχίας. Βρεθήκαμε μπροστά στδ 8(λημ-

172

μα νά τόν συντρίψουμε μ’ Ενα χτύπημα κι Ετσι νά χάνους άδύνα- τη τήν Αποστράτευση, τή δραστηριότητα τοϋ κράτους καί δλη τήν κοινωνική ζωή ή νά Επιτρέψουμε σ’ αύτόν καί μαζί στίς βάσεις τοΟ παλιοΟ καθεστώτος πού μ&ς Εριξαν στήν Αβυσσο νά συνεχίσουν νά ύπάρχουν καί μ’ αύτόν τόν τρόπο νά περιορίσουμε τήν Επανά­σταση στό ρόλο τών προσωρινών άλλαγών. ‘Από τό Απελπιστικό αύτό άδιέξοδο μάς Εβγαλαν τά συμβούλια τών Εργατών καί στρα­τιωτών, πού μέ τόν Ελεγχο πού Επέβαλλαν Εκαναν δυνατό νά μπο- ρεί νά συνεχίσει τή λειτουργία του δ παλιός κρατικός μηχανισμός δίχως τόν κίνδυνο νά μ&ς φέρει τήν Αντεπανάσταση. 'Ωστόσο αύ­τή ή κατάσταση μόνο προσωρινή μπορεί νά είναι. Ό κρατικός μη­χανισμός πού ύπάρχει πρέπει νά Αναδιοργανωθεί ριζικά, ή γρα­φειοκρατία νά Απογυμνωθεί Από πολλές λειτουργίες καί τή δύναμη της καί, παντοΟ, στίς κοινότητες, στίς έπαρχίες, στά δμόσπονδα κράτη, στό κράτος γενικά, νά μπεϊ κάτω Art0 τόν Ελεγχο δημο­κρατικά Εκλεγμένων Επιτροπών. Αύτό είναι τό Ενα καθήκον τής μετεξελισσόμενης Επανάστασης. Τό Αλλο είναι κοινωνικό. Μέ κοι­νωνικές μεταρρυθμίσεις πού θά Αγκαλιάζουν μιά πλατιά Εκταση, τήν κρατική παρέμβαση στήν παραγωγή καί στήν κυκλοφορία τών Αγαθών νά υψωθεί τό έπίπεδο ζωής τών πλατιών λαϊκών μαζών, τών παραγωγών, καθώς καί τών καταναλωτών τόσο δσο είναι δυ­νατό κάτω άπό τΙς δοσμένες παραγωγικές συνθήκες. Ταυτόχρονα νά καταβληθεί κάθε προσπάθεια νά μεταπλαστεί τό ταχύτερο δ καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής σέ σοσιαλιστικό καί Ετσι νά Ε­ξαφανιστεί ή τελευταία μορφή τής Εκμετάλλευσης Ανθρώπου Από Ανθρωπο»"Αν καί δέν μπορεί νά γίνει δεκτό σάν διαπιστωμένο γεγονός δτι ή συντριβή τών παλιών δυνάμεων τής τάξης καϊ ή Εγκαθίδρυση τής προλεταριακής έξουσίας βρισκότανε Εξω άπό τΙς δυνατότητες τοΟ προλεταριΑτου, ή Εκθεση φανερώνει κατά τά Αλλα ρεαλιστική κρίση τής κατάστασης καί προχωρεί σέ κρίσεις σχετικά μέ τό συ­σχετισμό τών δυνάμεων. Ot παλιές δυνάμεις είχαν χτυπηθεί, Αλλά δχι καί συντρίβει, τό προλεταριΑτο καί τό κόμμα του είχαν στά χέρια τους τήν έξουσία, Αλλά βρισκόταν μπροστά σέ μεγάλα πο­λιτικά καί κοινωνικά καθήκοντα πού μόνο Ενάντια στή σκληρή άν- τίσταση τών παλιών δυνάμεων ήτανε δυνατό νά Εκπληρωθούν ά­φοϋ ή πραγματοποίηση τους στρεφόταν κατά τής κοινωνικής τους βάσης. Σέ μιά τέτοια κατάσταση Αμφίβολης Ισορροπίας σάν αύτή πού περιγράφει δ Κάουτσκυ τί Αλλο θά ταίριαζε καλύτερα στούς σοσιαλδημοκράτες άπό τό νά στηριχτούν γιά τήν Επιτυχή πραγ­ματοποίηση αύτών τών καθηκόντων στά συμβούλια Εργατών καί στρατιωτών, πού άποτελοΟσαν δύναμη καί διέθεταν δικό τους μη­χανισμό, καί μέ τή βοήθεια τους νά Επιδιώξουν πραγματοποίηση

178

τών σκοπών στά πλαίσια τής κυβέρνησης; Δέν έπιβαλλόταν, σύμ­φωνα καί μέ τούς κανόνες τής τακτικής νά ένισχυθεϊ έναντίον ό­λων έκείνων τών δυνάμεων πού έπίσης βρισκόταν Εξω άπό τήν κυβέρνηση άλλά δέ διαλύθηκαν μόνο μετασχηματίστηκαν, π.χ. στά έλεύθερα σώ|ΐατα άντί ν’ άδυνατίσει καί ν’ άπομακρυνθεϊ τελικά άπό τό παιχνίδι τών πολιτικών δυνάμεων αύτό τό άντίβαρο; Ή σοσιαλδημοκρατία διέθετε στά έπιτελεΐα τών συμβουλίων μιά σί­γουρη πλειοψηφία. Τί δλλο θά ήταν πιό εύκολο, άπό τό Ινα μέρος νά τά προφυλάξει άπό κάθε τάση έξέλιξης πρός τόν μπολσεβικι- σμό, κι άπό τό άλλο νά τά χρησιμοποιήσει σάν βάση καί στήριγμα τής δράσης της στά πλαίσια τής κυβέρνησης; Καί μπροστά στί)ν κοινωνική πραγματικότητα τής έποχής τί άλλο θά ήταν περισσό­τερο δύσκολο άπ’ αύτό πού έκανε, νά παραιτηθεί άπό τήν Υποστή­ριξη τών συμβουλίων, νά τά έγκαταλείψει στόν άριστερό ριζοσπα­στισμό καί νά τά άκρωτηριάσει;

Ακριβώς γιατί ή σοσιολδημοκρατία άποδέχτηκε τό σύνθημα τοϋ εΓτε. . . είτε άναφορικά μέ τά συμβούλια τών έργατών - στρατιω­τών καί τήν έθνοσυνέλευση σύνθημα, πού προήλθε άπό τούς άρι- στερούς ριζοσπάστες Εφτασε στό νά ένισχύσει έκείνη τή λαθεμένη πόλωση καί νά έμποδίσει έναν τρίτο δρόμο πού θά δυνάμωνε τΙς προοδευτικές κοινωνικές δυνάμεις καί δχι μόνο θά Εσωζε τή γερ­μανική έπανάσταση, άλλά θά προφύλαγε καί τή ρωσική άπό τόν εκφυλισμό. Ό Πέτερ Λέσσε στή μελέτη του «Ό μπολσεβικισμός καί ή κριτική του άπό τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία 1903 - 1920», χαρακτηρίζει Ινα άρθρο τοϋ Κάουτσκυ, πού δημοσιεύτηκε στή «Λαϊκή Εφημερίδα» τής Λειψίας μέ τόν τίτλο «Δημοκρατία καί μπολσεβικισμός» δυό μέρες πρίν άπό κείνο πού άναφέραμε προ­ηγουμένως, σάν τή ραφή μέ τήν όποία ό Κάουτσκυ μέ τΙς γνωστές του μεθόδους, συρράφτει τόν άναποτελεσματικό πιά καουτσκιανι- σμό καί τόν άντιμπολσεβικισμό του πού κοκκφλωσε καί μετετράπη σέ ιδεολογία τής ένσωμάτωσης στόν καπιταλισμό».1Μ Έξαιτίας αύ­τής τής νέας ιδεολογίας τής ένσωμάτωσης, πού ήταν γιά τήν Εκ­πλήρωση τών έπαναστατικών καθηκόντων τόσο άχρηστη δσο καί ή παλιά, Ιγινε δεκτή ή Ιδέα νά έξομοιωθοϋν τά συμβούλια τών έρ­γατών καί στρατιωτών μέ τήν άρνητική πλευρά τής ρωσικής έ- πανάστασης, μόλο πού δ θεσμός τών συμβουλίων καί τά έπαναστα- τικα γεγονότα πού τά Εθεσαν σέ κίνηση βρισκόταν στήν άνάπτυ- ξη τους πρίν άπό τήν όχτωβριανή έπανάσταση ή ήταν άνεξάρτη- τα άπ’ αύτή καί μ’ δλο πού, έν πάση περιπτώσει, ήτανε στό χέρι τής σοσιαλδημοκρατίας νά άποτρέψει μιά τυφλή άπομίμηση τοϋ ρωσικοϋ προτύπου πού δέ θά ταίριαζε στίς γερμανικές συνθήκες. ’Αλλά, στό μέτρο πού άφηναν νά τούς ξεφεύγει ή δυνατότητα νά άπαλλάξουν τά συμβούλια άπό τήν έπιρροή τοϋ άριστεροϋ ριζοσπα-

174

στισμοΰ καί, μέ τήν άνάπτυξη τής έπανάστασης, νά άφαιρέσουν τόν άέρα άπό τά πανιά τών ριζοσπαστών, περιόριζαν καί τή δική τους δυνατότητα, νά μποροϋν, στά πλαίσια τής κυβέρνησης, νά ρί­ξουν στήν πλάστιγγα αύτό τό σημαντικό πολιτικό βάρος, καί σύμ­φωνα μέ τά λεγάμενα τοΰ Κάουτσκυ νά διεισδύσουν στό κέντρο τών παλιών δυνάμεων τής τάξης, ένώ άντίθετα καί άκριβώς γιά νά άντισταθοϋν στήν πίεση τής άριστεράς, πού δέν ήτανε δυνατό νά μειωθεί δσο ή δική τους πολιτική δέν προχωροΰσε άριστερά, Επρε­πε νά στηριχτούν σ’ αύτά. Στό βαθμό πού ήταν τυφλοί μπροστά στίς δυνατότητες πού λαγοκοιμοΰνταν μέσα στήν κατάσταση καί δέν μπορούσαν νά διατηρήσουν τά συμβούλια σάν δυνάμεις πού θά έδιναν τόν παλμό στήν έξέλιξη, γίνονταν τυφλοί καί στούς κινδύ­νους πού τούς άπειλοΰσαν άπό τήν πλευρά τών παλιών δυνάμεων.

Ό Κάουτσκυ μολονότι στήν μπροσούρα πού άναφέραμε παρου­σίασε γενικά σωστά τήν κοινωνική πραγματικότητα, ξέφυγε άπό τό συμπέρασμα πού θά βρισκόταν στήν Γδια κατεύθυνση μ’ αύτοΰς τούς συλλογισμούς κι άντίθετα σερβίρισε ιδέες άπό τΙς όποιες έ­λειπε κάθε έσωτερική λογική. Οί ιδέες αύτές μπορεΐ νά γίνουν άντιληπτές μόνο σάν όρθολογοποίηση βαθιά κρυμμένων σκέψεων καί προκαταλήψεων πού δέν μποροϋσε νά τίς όμολογήσει κι ώστό- σο δμως έπιδροΰσαν στόν ιδιο, στό άνεξάρτητο σοσιαλιστικό κόμ­μα Γερμανίας στό δποΐο τότε άνήκε, άλλά κυρίως στό σοσιαλδημο­κρατικό κόμμα. Ό Κάουτσκυ άντιμετώπισε τούς «Σπαρτακιστές» μέ ίστορικιστικά έπιχειρήματα καί στήν περίπτωση αύτή έδωσε ένα κλασικό δείγμα αύτοΰ πού δ Έ ρ ιχ Ματτίας χαρακτήρισε σάν καθοριστικό παράγοντα στή διάρθρωση τής σκέψης τής γερμανι­κής σοσιαλδημοκρατίας, τήν «άναλογία τής σκέψης σέ λαθεμένες άναλογίες».” * Ένώ κατηγορούσε τούς όπαδούς τής "Ενωσης «Σπάρ­τακος» δτι έφαρμόζουν άνεξέταστα «προηγούμενα καί ξένα πρότυ­πα στό Περού καί τή Γερμανία» 1,6 γιά νά άποδυναμώσει μιά 6- πωσδήποτε συζητήσιμη άναλογία κατασκεύαζε δ ίδιος ένα όπό- Βειγμα λαθεμένης άναλογίας. Ό Κάουτσκυ Ιλεγε πώς οί μέχρι τότε έπαναστάσεις τοΰ τελευταίου αιώνα ήταν ούσιαστικά άστικές xal πραγματοποιήθηκαν μόνο μέ τή βοήθεια τοΰ προλεταριάτου καί τών λαϊκών μικροαστικών μαζών πού βρίσκονταν κάτω άπό τήν έπιρροή τής κεφαλαιοκρατίας. Αύτές οί λαϊκές μάζες θά έ­σπρωχναν πιό πέρα τήν άστική τάξη πού πήρε μέ τήν έπανάστα­ση τήν έξουσία καί θά έπέβαλλαν τή δημιουργία μιάς κυβέρνησης πού θά ήταν ύποταγμένη στίς φτωχότερες κοινωνικές τάξεις. ’Ετσι τό 1789 τό άκολούθησε ή νίκη τοΰ κόμματος τών δρεινών, τήν 4η Σεπτέμβρη τοΰ 1870 στή Γαλλία ή 18η τοΰ Μάρτη τοϋ 1871 καί οτή Ρωσία τήν έπανάσταση τοϋ Φλεβάρη, ή Όχτωβριανή.1*' "Ο­ταν δμως οΕ σπαρτακίδες, δπως τούς άπακολοΰσε ειρωνικά ό Κά-

176

ουτσκυ, δεχόταν δτι καί στήν περίπτωση τής γερμανικής έπανά­στασης τήν πρώτη έπρεπε νά Ακολουθήσει μιά δεύτερη φάση, βρι­σκότανε σέ πλάνη, γιατί ή γερμανική έπανάσταση όπήρξε άπδ τήν άρχή προλεταριακή καί σοσιαλιστική. Καί παρακάτω: «Ώστόσο πίσω άπό τό προλεταριάτο δέ βρίσκεται καμιά άλλη καταπιεζόμε- νη τάξη, πού θά είχε συμφέρο νά άνατρέψει τό νέο καθεστώς. Αύ­τή τή φορά λείπει έντελώς ή τάξη πού θά θέλει καί θά όφείλει νά σπρώξει πιό πέρα τήν έπανάσταση καί σέ άντίθεση μέ τήν τάξη πού βρίσκεται τώρα στήν έξουσία. ’Αντίθετα λοιπόν μέ δλες τΙς προηγούμενες έπαναστάσεις ή προώθηση τής τωρινής γερμανικής δέν μπορεΐ νά γίνει μέ άγώνα άνάμεσα στήν κεφαλαιοκρατία καί τό προλεταριάτο. Κάθε προσπάθεια νά προωθηθεί ή έπανάσταση μέ τή βίαιη άνατροπή τής έπαναστατικής κυβέρνησης τής πρώτης φάσης σημαίνει άγώνα μέσα στήν Ιδια τήν έπαναστατική τάξη».1 '

Είναι δύσκολο νά πιστευτεί δτι δ Κάουτσκυ ήθελε νά περάσει σάν μαρξιστική άνάλυση αύτές τΙς αύθαίρετα σταχυολογημένες σκέψεις, δπως έκανε στή συνέχεια μέ τΙς έπόμενες.1' 'Οταν χα­ρακτηρίζει τή γερμανική έπανάσταση σάν προλεταριακή καί σο­σιαλιστική, γιατί είχαν πάρει μέρος σ’ αύτή καί μάλιστα Ισαμε τή σύγκληση τής συντακτικής συνέλευσης τήν καθοδηγοϋσαν μόνοι, οί έκπρόσωποι τοΟ προλεταριακοί} σοσιαλισμοΟ, Ερχεται δ Ιδιος σέ άντίφαση μέ τήν άρχική του διαπίστωση δτι άκόμα ύπήρχαν ot παλιές δυνάμεις τής τάξης πού παρά τήν ήττα τους έπέμειναν νά άσκοΟν πολιτικά καθήκοντα. Τό γεγονός δτι ή τυπική σύνθεση έ­νός θεσμοΟ έκανε άκόμα κι ένα μαρξιστή δπως δ Κάουτσκυ νά βλέ­πει πέρα άπό τά άποτελέσματα τών άναλύσεων καί νά Ιπιβεβαιώ- νει τή δύναμη τής «θεσμοποιημένης στίς κατηγορίες τοΟ κοινοβου­λίου καί τοϋ κράτους δικαίου σκέψης»1" τήν δποία άναφέρει δ "Έ- ριχ Ματτίας σάν παράγοντα καθοριστικό τής σοσιαλδημοκρατικής σκέψης. Ot έπόμενες έκθέσεις τοΟ Κάουτσκυ δίνουν κι άλλες Απο­δείξεις γιά τήν ύπαρξη τής άναφερόμενης έπίσης άπό τόν Ματτίας άνθρωπιστικής σκέψης 140 πού καταδίκαζε τή χρησιμοποίηση τής βίας καί δλα γενικά τά πολιτικά μέσα σάν πολιτιστική άνεντιμό- τητα, ήθικό ξεπεσμό καί πρωτογονισμό. Ώστόσο ή άναλογία τοΟ Κάουτσκυ είναι τόσο άταίριαστη μέσα στή σειρά τών σοσιαλδημο­κρατικών άποκαλύψεων, πού καταντά νά άναιρεΐ δ ίδιος τδν έαυ- τό του, δπως άναιρέθηκε καί ή διαπίστωση του γιά τόν προλετα­ριακό χαρακτήρα τής γερμανικής έπανάστασης. Ό Κάουτσκυ στρά­φηκε κατά τών Ιστορικών άναλογιών πού έπικαλέστηκαν ot Σπαρ- τακιστές. «Ot Ιστορικές έμπειρίες δέ λένε τίποτε γιά τήν τωρινή κατάσταση γιά τήν δποία δέν ύπάρχει Ιστορικό προηγούμενο».14 ’Αλλά άν ή γερμανική έπανάσταση δέν είχε τό προηγούμενο της, τότε θά πρέπει νά δεχτοϋμε δτι δέν είχε προκαταληφθεΐ άρνητικά

176

άπδ τήν προϊστορία τής γαλλικής ή δποιας άλλης έπανάστασης καί κατά συνέπεια ύπήρχε άκριβώς έκείνη ή άνοιχτή κατάσταση πού ό Κάουτσκυ δέν ήθελε νά δεχτεί καί προσπαθοϋσε νά ξεγλι­στρήσει σάν τό χέλι. Έν πάση περιπτώσει άκόμα κι δταν πορεύε­ται κανείς στήν τόσο δύσκολη περιοχή τών ιστορικών άναλογιών (πού μέ τήν τελευταία του παρατήρηση στή συγκεκριμένη περί­

πτωση τΙς άφαίρεσε δ Κάουτσκυ κάθε στήριγμα) δέ θ’ άποκλεί- σει, γιά τούς λόγους πού άναφέρει δ Κάουτσκυ, τή δυνατότητα τής μετεξέλιξης τής έπανάστασης, γιατί έκτός άπ’ δλα αύτά ύπήρχαν κι άλλες διαφορές καί μάλιστα βαθιές άνάμεσα στήν άστική καί τήν προλεταριακή έπανάσταση πού δλοι ot μαρξιστές τΙς ήξεραν καί τΙς έξέφραζαν θεωρητικά καί συγκεκριμένα δτι ή κεφαλαιο- κρατία Επρεπε νά μετατρέψει σέ πολιτική μιά οίκονομική έξουσία πού τήν είχε κατακτήσει άπό καιρό, ένώ τό προλεταριάτο ήταν άναγκασμένο νά κατακτήσει τήν πολιτική έξουσία γιά νά μπορέ­σει στή συνέχεια νά μετασχηματίσει τήν οικονομική καί κοινωνι­κή τάξη. Γιατί λοιπόν τό γεγονός δτι ot άλλαγμένες κοινωνικές δυνάμεις δέν έπενεργοΰσαν στίς άντιπαραθέσεις πού ύπήρχαν άπό παλιά πρέπει ύποχρεωτικά νά συνηγορεί κατά τής ύπαρξης ύπο- λειμμάτων άντιθέσεων; Ποϋ είναι ή δικτατορία τοϋ προλεταριά­του πού ό Κάουτσκυ άκόμα καί στό βιβλίο του «Ό δρόμος πρός τήν έξουσία» τήν άναγνώρισε σάν άναγκαία γιά τό πέρασμα στό σοσιαλισμό; “ * Καί γιατί στ’ άλήθεια δ Κάουτσκυ άφήνει έξω άπό τήν προσοχή του τή δυνατότητα νά κάνουν ot παλιές δυνάμεις άν- τεπανάσταση, δταν ή νέα τάξη πού έφτασε στήν έξουσία δέ συνε­χίζει τήν έπανάσταση της;

Ή τοποθέτηση τοϋ Κάουτσκυ είναι τόσο κατώτερη άπ’ τό έπί- πεδο μιάς μαρξιστικής άνάλυσης καί τόσο λίγο στό ύψος τών προ­βλημάτων τής έποχής του, πού άναγκάζεται κανείς νά θεωρήσει ύπεύθυνη γιά τήν παραγνώριση τής κατάστασης σ’ αύτή τήν έκ­ταση μόνο τήν ύπεροχή πού μπορεί νά έχει μιά συμπεριφορά πού άποτελεϊ άπομίμηση, έπανατύπωση μιάς άλλης. Ή τέλεια άπου- σία μιάς προοπτικής γιά τό πώς θά έπρεπε νά προχωρήσουν, μέ σο­σιαλιστική έννοια, καλύφθηκε μέ πλούσιες στά λόγια διαβεβαιώ­σεις πού τό κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν ή έλλειψη συγκεκρι­μένων παραστάσεων καί έπαναστατικής θέλησης.

Ή Χέλμα Γκρέμπινγκ στήν «'Ιστορία τοϋ γερμανικού έργατι- κοϋ κινήματος» πού έγραψε σ’ ένα συντριπτικό συμπέρασμα τό δ- ποϊο έπιβεβαιώνεται άπ’ τό ιστορικό ύλικό δτι: «Ό Καουτσκυσμός, έτσι όνομάστηκε στήν έρμηνεία της άπό τόν Κάουτσκυ ή έπανα­στατική θεωρία, άπό αύτή τήν άποψη θεωρούμενος δέν ήταν πα­ρά ή προσπάθεια νά καλυφθοϋν ιδεολογικά ot πολιτικές καί ψυχο­λογικές καταστάσεις πού γεννήθηκαν άπό τήν κατάσταση τοϋ πα-

12 177

ρία στήν δποία βρισκόταν ή γερμανική έργατιά στόν καιρό τής αύ- τοκρατορίας. 'Οσο κι άν ήταν άναγκαία γιά τήν δπαρξη τοΟ έρ- γατικοΟ κινήματος αύτή ή προσπάθεια δέν έπιτρέπεται νά παρα- βλεφτεί πώς ή δογματική έπιμονή στήν έπαναστατική θεωρία έμ- πόδισε τήν πολιτική ήγεσία τοΟ γερμανικοΟ έργατικοϋ κινήματος νά έπεξεργαστεΐ ένα πρόγραμμα δράσης γιά τήν κατάκτηση τής έξουσίας».1*’ Άκόμα κι ένας τόσο γερά προσκολλημένος στήν κομ­ματική παράδοση στοχαστής, δπως 6 σοσιαλδημοκράτης ήγέτης καί δημοσιολόγος Φρήντριχ Στάμπφερ, δέν μπόρεσε νά άποφύγει τήν άναγνώριση πώς τό 1918 πουθενά δέ φάνηκε «μιά παθιασμένη καί συνειδητή θέληση τοϋ κόμματος νά δδηγήσει τό γερμανικό λαό σέ νέους πολιτικούς καί οίκονομικούς χώρους».144 "Ελειπε ή σιγουριά μέ τήν όποία προχωροϋσαν στούς άλλους τομείς (συνταγ­ματικό, κοινωνική, έξωτερική πολιτική) καί αύτοϋ βρίσκεται ή βαθύτερη αιτία τόσο γιά τή διάσπαση τοϋ έργατικοϋ κινήματος δ­σο καί τήν καταστροφή τοϋ 1933. ’Επειδή ή συζήτηση δέ βρήκε ούτε σταθερό έδαφος, οδτε καθαρές προτάσεις στόν τομέα τής σο­σιαλιστικής διαμόρφωσης τής οίκονομίας έξαντλήθηκε μέ πείσμα γύρω στά τυπικά προκαταρκτικά: δημοκρατία ή δικτατορία. Καί άκριβώς έπειδή δέν ύπήρχε ένα ένωμένο έργατικό κίνημα, μέ πρό­γραμμα άνανέωσης τής οίκονομίας πού νά είναι σέ θέση νά διαφω­τίζει καί νά συμπαρασύρει τις μάζες, γ ι’ αύτό μπόρεσαν ot έθνικο- σοσιαλιστές νά χρησιμοποιήσουν τό άντικαπιταλιστικό πάθος τών μικροαστικών στρωμάτων καί τών χωρικών πού στερούνταν τά πάν­τα σάν κινητήρια δύναμη ένός κινήματος πού δέ χτύπησε τόν κα­πιταλισμό, παρά κατέστρεφε τά «μαρξιστικά κόμματα».14'

Μέ τό δίκιο του 6 Στάμπφερ — άντίκρυ σ’ αύτό πού 6 Βίλφροντ Γκότσαλχ όνόμασε «ή άτελής άντίληψη τοϋ μαρξισμοΰ άπό τή γερ­μανική σοσιαλδημοκρατία — έβαλε τή λέξη μαρξιστικά μέσα σέ εισαγωγικά,14' γιατί τό 1918 φάνηκε καθαρά πόσο μοιραία ήταν τ’ άποτελέσματα άπό τό σπάσιμο τής συνάρτησης μεταρρύθμιση καί έπανάσταση πού πραγματοποίησε ό καουτσκυσμός. Αύτό πού λέγει ή Χέλγκα Γκρέμπινγκ, δηλαδή δτι ή δογματική έπιμονή στήν έπαναστατική θεωρία έμπόδισε τήν κατάστρωση ένός προ­γράμματος δράσης γιά τήν κατάκτηση τής έξουσίας, μπορεΐ νά διατυπωθεί καί κατά τήν άντίθετη έννοια, δηλαδή δτι ή άφοσίωση στήν καθημερινή μεταρρυθμιστική έργασία έμπόδισε τή συγκεκρι­μένη φροντίδα γιά τά προβλήματα πού θά προέκυπταν στήν περί­πτωση κατάκτησης τής έξουσίας καί δδήγησε τήν έπαναστατική θέληση στό θάνατο. Έν πάση περιπτώσει τό 1918 άποδείχτηκε πόσο άναγκαία ήτανε νά δικαιωθοϋν μεταρρύθμιση καί έπανάστα­ση, μέ τή σωστή άπό άποψη άρχών έννοια πού έπιδίωκε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, γιατί άκόμα καί ή έλλειψη άγωνιστικής πείρας

178

§γινε αισθητή σάν έμπόδιο στήν κατάκτηση τής έξουσίας. Αΰτά πού είπε τό 1902 ή Λούξεμπουργκ, έπειτα άπό τή μή πραγματο­ποίηση, παρά τΙς άντίθετες προτροπές της, τής γενικής άπεργίας, έπαληθεύτηκαν τό 1918. «Άλλά έπειδή τό προλεταριάτο... δέν μπορεΐ άλλοιώς, πάρα πολύ πρώιμα νά κατακτήσει τήν έξουσία ή μέ άλλα λόγια γιά νά τήν κατακτήσει τελικά καί γιά πάντα πρέ­πει νά τήν κατακτήσει πρώιμα, γ ι’ αύτό καί ή άντιπολίτευση κα­τά τής έσπευσμένης κατάκτησης τής έξουσίας δέν είναι άλλο άπό άντιπολίτευση κατά τών προσπαθειών γενικά τοΟ προλεταριάτου νά κυριεύσει τήν έξουσία».14'

Τό 1918 φάνηκε έπίσης δτι οί ήγέτες τής σοσιαλδημοκρατίας έννοοϋσαν τή λέξη «έπαναστατικός» μόνο σάν δίχως ύποχρεώσεις άπό μέρους τους άξιολόγηση τής δικής τους όργανωτικής πραγ­ματικότητας καί γι’ αύτό είχαν μεγαλώσει τήν άπόσταση πού τούς χώριζε άπό τά προβλήματα δλης τής κοινωνίας καί είχαν περι­χαρακωθεί στό δικό τους κόσμο άντί ν’ άνοίξουν τό δρόμο πρός τήν κοινωνία. Ή διαρκής ύπόδειξη τους δτι ήταν άντικειμενικά Αδύνατη ή έπαναστατική δράση άποθάρρυνε τΙς μάζες καί εύνο- οΰσε άκόμα περισσότερο τήν ύποχώρηση τους μπροστά σέ μιά πραγ­ματικότητα πού έπέμενε νά βρει τήν όριστική της διαμόρφωση. 'Ο ­σα είπε τό 1898 ό Αύγουστος Μπέμπελ στό συνέδριο τοΟ Άννοβέ- ρου κατά τοΰ Μπέρνσταϊν καί τών ρεβιζιονιστών άποδείχτηκαν σέ πολύ μεγαλύτερη κλίμακα σωστά γιά τήν ίδια τήν κομματική ή- γεσία, άφοϋ αύτή, καθισμένη στούς μοχλούς τής έσωκομματικής έξουσίας καί τού έπηρεασμοΰ τών γνωμών είχε άσύγκριτα περισ­σότερες δυνατότητες νά έπιδράσει στίς μάζες. «Είναι στ’ Αλήθεια παιδιάστικη έπιχείρηση νά παρουσιάζουν έτσι τά πράγματα, νά προσπαθούν νά έμποδίσουν τό κόμμα νά κάνει σοβαρά βήματα, νά μεγαλοποιούν άπεριόριστα τΙς δυσκολίες γιά νά ύποχρεώσουν τό κόμμα νά προχωρεί δσο τό δυνατό βραδύτερα. Έ να κόμμα πού Α­γωνίζεται θέλει νά νικήσει καί γ ι’ αύτό χρειάζεται ένθουσιασμό, χρειάζεται αύτοθυσία καί διάθεση άγωνιστική κι αύτά τοΟ τά Α- φαιρεΐ δποιος πυργώνει τΙς δυσκολίες πρός δλες τΙς κατευθύν- σεις».14*

Στήν Αύστρία δέ φάνηκαν τόσο καθαρά οί Αδυναμίες καί ή διαρθρωτική Αναπηρία τής σοσιαλδημοκρατίας, Αν καί ήταν ίδιες μ’ αύτές τοϋ γερμανικού κόμματος, κι αύτό γιατί έκεΐ τά γεγονό­τα βρέθηκαν στή σκιά τών γερμανικών έξελίξεων καί Ιτσι ή Ανα­φορά στά άντικειμενικά έμπόδια πού έφραζαν τό δρόμο στήν έπα­ναστατική της θέληση μπέρδεψε τά πράγματα πολύ περισσότερο άπ’ δσο στήν ίδια τή Γερμανία. Γιά τό λόγο αύτό καί σάν άποτέ­λεσμα τής διαφορετικής, σέ σχέση μέ τό γερμανικό κόμμα, έξέλι­ξης τής στάσης του στή διάρκεια τοϋ πολέμου πέτυχε τό αύστρια-

179

κό κόμμα νά έμποδίσει μιά μαζική Αποχώρηση κομμουνιστών καί νά κρατήσει τό Κ.Κ.Αύστρίας, πού στήν άρχή τοϋ Νοέμβρη 1918 άποσπάσθηκε άπδ τή σοσιαλδημοκρατία, στό έπίπεδο μιάς αίρε­σης. Αύτός έπίσης είναι 6 λόγος πού στήν Αύστρία δέν ήταν κατάλ­ληλος δ καουτσκυκός άντιμπολσεβικισμός σάν πολιτική ένσωμάτω­σης στό καθεστώς. ’Αντίθετα στήν Αύστρία έπικρατοϋσε μιά στά­ση εύνοΐκής ούδετερότητας, «κάτω τά χέρια άπδ τή Σοβιετική ’Ε­νωση», καί μάλιστα ένας άπλοϊκός φιλοσοβιετικός ένθουσιασμός. Ωστόσο στήν Αύστρία δέ βρέθηκε ή σοσιαλδημοκρατία δπως στή Γερμανία στήν άνάγκη νά περιχαρακωθεί έναντίον ένός Ισχυροϋ άνταγωνισμοϋ. "Εφτανε μιά κατάλληλη συμπεριφορά που δέ θά προχωροϋσε πάρα πολύ ώστε νά προκύψουν σοβαρές συνέπειες γιά τή δική της περιοχή, νά έμποδίσει τή γέννηση του. Γι’ αύτό, ένώ ό καουτσκυκός άντιμπολσεβικισμός τοϋ γερμανικοϋ κόμματος Ικλει- νε δλο καί πιό πολύ αύτή τήν άσφαλιστική δικλείδα, στήν Αύστρία ή ριζοσπαστική φράση πού κάλυπτε τή ρεβεζιονιστική πολιτική τής ήγεσίας διατήρησε σέ μεγαλύτερη έκταση άπ’ δτι στή Γερ­μανία τό ρόλο της καί στή συνέχεια κυρίως στίς 15 τοϋ ’Ιούλη 1927 καί στίς 12 τοϋ Φλεβάρη 1934 τόν άνέπτυξε καί έναντίον τής θέλησης τής ήγεσίας τοϋ κόμματος. Τελικά θεωρία καί πρά­ξη βούλιαξαν σ’ ένα φτωχό λεγκαλισμό καί τό κόμμα Ιγινε Ανί­κανο νά έκμεταλλευτεΐ καί τΙς δυνατότητες πού πρόσφερε κι αότή ή νομιμότητα. Παρ’ δλα αύτά ξαναβρίσκουμε τήν αύστριακή καί τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία στό ίδιο γνώριμο έδαφος τής ά- ναμονής καί τής άδράνειας στή δίχως άγώνα ύποχώρηση μπροστά στό πραξικόπημα τοϋ Πάπεν στήν Πρωσσία στίς 20 Ιούλη τοϋ 1932 καί τήν Αύστρία στήν έξουδετέρωση τοϋ κοινοβουλίου άπό τόν Ντόλφους. Σέ δτι άφορά τήν ήγεσία, τόσο στήν Αύστρία βσο καί στή Γερμανία ή παθητική παραίτηση άπό τή δράση ήταν τό τελικό συμπέρασμα τής σοφίας. Τά αίτια πού προβάλλουν ot ίδιοι ή ot ύποστηρικτές τους γιά νά δικαιολογήσουν τή στάση τους, δέν πείθουν. Παρ’ δλο πού πολλοί άναγνωρίζουν πόσο δύσκολη ήταν ή κατάσταση, συμφωνούν μέ τή γνώμη τοϋ Έ ρ ιχ Ματτίας. «Ή παθητική παραίτηση άπό τήν ένεργητική δράση συνετέλεσε ού­σιαστικά στόν παραμερισμό τών έμποδίων, πού έφραζαν τό δρόμο τών έθνικοσοσιαλιστών πρδς τήν έξουσία».14' Σέ σχέση μέ τά γεγο­νότα τής 20 ’Ιούλη τοϋ 1932, δταν ot σοσιαλδημοκράτες ήγέτες δέν άπάντησαν μέ τήν άποφασιστική τους άντίσταση, άλλά μέ προσφυγή στό συνταγματικό δικαστήριο τής Λειψίας, ό "Εριχ Ματ­τίας καταλήγει στό συμπέρασμα δτι: «μόνο ή παραίτηση τής σο­σιαλδημοκρατίας καί ή άπροκάλυπτη άπουσία κάθε μαχητικής θέ­λησης κατά τά γεγονότα τής 20 τοϋ ’Ιούλη έφτασαν γιά νά έξου- δετερώσουν τό κόμμα. Χαρακτηριστικό στήν περίπτωση αύτή γιά

180

τδν τρόπο πού σκεφτόταν ή ήγεσία είναι δτι πρέπει δπωσδήποτ* νά ίχει συμβΑλει στή δημιουργία τής Ανικανότητας της νά παίρ­νει Αποφάσεις καί δ κρυφδς φόβος της γιά τΙς πιθανές συνέπειες πού θά είχε μιά Ενδεχόμενη νίκη της. Μέσα στδν κόσμο τών Ι­δεών της δέν ύπήρχε νόμιμη θέση γιά πολιτικούς άγώνες Εξω άπδ τδ συνηθισμένο κοινοβουλευτικό στίβο άκόμα καί γιά τήν περίπτω­ση πού ή πολιτική πιθανότητα μιδς Απόφασης γιά άντίσταση δέ θά έξαντλοϋνταν στήν έναλλακτική λύση νίκη ή ήττα. Βέβαια γιά τδ πόσο κλονιζόταν καί τδ Εδαφος πάνω στδ δποϊο στηρίζεται ή θεώρηση μας είναι τά παρακάτω: Στίς 20 τοΟ ’Ιούλη χάθηκε καί ή τελευταία δυνατότητα νά διευρυνθεΐ, πρδς τά δεξιά καί τ’ Αρι­στερά, ή βάση τής δημοκρατικής Αντίστασης. Άκόμα καί ή έπί­δραση μιας δλοκληρωτικής Αποτυχίας δέ θά μποροϋσε νά ήταν τόσο καταστροφική, δσο ο! πολιτικές καί ψυχολογικές συνέπειες τής Απραξίας».1'*

Ή Ελλειψη δυναμικής θέλησης καί δ φόβος νά έπωμισθοϋν τΙς εύθύνες στοιχεία πού δ Έ ρ ιχ Ματτίας βλέπει σέ πλήρη δρΑση κα­τά τά γεγονότα τής 20 τοϋ ’Ιούλη διαποτίζουν δλόκληρη τήν Ι­στορία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. Ή μόνιμη Αμφιταλάν­τευση της άνάμεσα στήν έπανάσταση καί τή μεταρρύθμιση τήν έμπόδισε πάντα νά Αναπτύξει συνείδηση τής δύναμης της καί νά τοποθετηθεί στά σοβαρά Απέναντι στδ πρόβλημα τής έξουσίας. Κα­μιά κριτική, οδτε άπδ τ’ Αριστερά, οδτε Απδ τά δεξιά καί καμιά Αντικειμενική θεώρηση τής πολιτικής του δέν μπόρεσε καί δέν μπορεΐ ν’ Αποφύγει τήν κρίση τοϋ Βίλχελμ Κόλμπ, πού τδν Εχου­με κιόλας Αναφέρει, γιά τή στάση τοϋ κόμματος στδ ζήτημα τής γενικής άπεργίας. «Ντέ φάκτο τδ κόμμα μας κάθεται άνάμεσα σέ δυδ καρέκλες. Αύτό τό γεγονός έξηγεί τή μεγΑλη Αντίθεση Α­νάμεσα στήν άριθμητική καί τήν πραγματική πολιτική μας δύνα­μη»·” 1

"Ο,τι Αντέταξε δ Γκέοργκ φόν Φόλλμερ κατά τή διάρκεια τοΟ κομματικοΰ συνεδρίου τής Στουτγάρδης τδ 1898 στήν άπαίτηση τής Ρόζας Λούξεμπουργκ νά έπιδειχθεΐ ή θέληση γιά μιά δυνα­μική πολιτική, δέν έκφράζει παρά τδ φόβο μπροστά στή δύναμη, φόβο πού δέν περιοριζότανε μόνο στούς ρεβιζιονιστές' μάλιστα ή­ταν μικρότερος σ’ αύτούς έξαιτίας τής προθυμίας τους γιά μερική συμμετοχή στήν έξουσία. «Άντίθετα μέ τή δεσποινίδα Λούξεμπουργκ λέγω: Δέ θά μποροϋσε νά συμβεί τίποτε χειρότερο γιά τή γερμα­νική σοσιαλδημοκρατία άπό τδ νά βρεθοϋμε πρόωρα στήν κατά­σταση νά πάρουμε τήν πολιτική έξουσία, γιατί δέ θά εϊμασταν Ι­κανοί νά τή μεταχειριστούμε ώφέλιμα καί νά τή διατηρήσουμε».1" Αύτό πού κυριαρχούσε στή γερμανική σοσιαλδημοκρατία καί τήν έμπόδιζε νά Εκμεταλλευτεί μέ Αποφασιστικότητα τίς προσφερόμε-

181

νες εύκαιρίες δέν ήταν δ φόβος μήπως φτάσει άργά, άλλά μήπως φτάσει νωρίς καί φορτωμένη μέ ύπέρογκες ύποχρεώσεις στήν έ­ξουσία.

Τά Ιδια κίνητρα πρέπει νά κυριαρχοϋσαν καί στήν ήγεσία τοϋ αύστριακοϋ κόμματος, δν καί Επιβάλλεται νά δεχτοϋμε πώς οΐ πι­θανότητες νά πραγματοποιήσει μιά Αποφασιστική στροφή καί νά σπάσει τήν'τάση ήταν μικρότερες στήν Αύστρία άπ’ δσο στή Γερ­μανία. 'Ωστόσο Ινα χτύπημα πρίν άπό τΙς 12 τοϋ Φλεβάρη τοΟ 1938 θά είχε σημαντικότερες πιθανότητες έπιτυχίας. Έν πάση περιπτώσει μιά σύγκρουση στίς 15 τοϋ Μάρτη 1933, στήν όποία Επρεπε νά προχωρήσουν, θά ήταν κάτι τό διαφορετικό άπό τήν άπελπισμένη Εξέγερση τής 12 τοϋ Φλεβάρη 1934, Εξέγερση μιάς δίχως συνοχή στρατιάς πιστών όπαδών πού καθυστερημένα καί μέ άνεπαρκή τρόπο προσπάθησε νά κάνει αύτό πού στίς 16 τοϋ Μάρ­τη τοϋ 1933 θά κινοϋσε όπωσδήποτε τΙς μάζες, ot όποιες άργότε­ρα Εχασαν καί τό θάρρος καί τήν πίστη στή δυνατότητα νά νική­σουν. Αύτός είναι ό λόγος πού άκόμα κι Ενας μάρτυρας τών γεγο­νότων πού βρίσκεται τόσο κοντά στήν κομματική ήγεσία, δπως ό Ό ττο Αάιχτερ, ύποχρεώνεται νά φτάσει στδ συμπέρασμα: «’Αν καί συνετέλεσε σέ μεγάλο βαθμό, δέν είναι μόνο ή διεθνική πολι­τική συγκυρία στήν όποία ύπέκυψε ή αύστριακή Εργατιά. ’Από τόν καιρό τής γερμανικής καταστροφής, τό Μάρτη τοϋ 1933, δη­λαδή άπό τήν Εποχή πού Επρεπε ν’ άναλάβει τόν άγώνα στήν Αύ­στρία, τό κόμμα δέν πίστευε πιά στή νίκη. ’Αλλά Ινας στρατός πού ή ήγεσία του δέν πιστεύει στή νίκη δέν μπορεΐ καί νά νικήσει».1'*

*Έτσι ή άλλοιώς ή κρίση αύτή Ισχύει καί γιά τήν ήγεσία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, μόνο πού στή δική της περίπτω­ση πρέπει νά άποτιμηθοϋν χαμηλότερα ot Επιπτώσεις τής διεθνι­κής πολιτικής συγκυρίας καί άντίθετα πολύ ύψηλότερα ή Ελλειψη θέλησης νά νικήσει. Σχετικά μ’ αύτό άξίζει νά άναφερθεΐ τό συμ­πέρασμα πού Εβγαλε δ "Οττο Μπάουερ τό 1932 άναφορικά μέ τΙς Εξελίξεις στή Γερμανία. «’Αλλά μήπως ή 20 τοϋ ’Ιούλη μάς δίνει μιά καινούργια πραγματικά γνώση; Ή μήπως δτι Εγινε δέν είναι τίποτε άλλο παρά έπιβεβαίωση μιάς παλιάς γνώσης, πού Εμείς ot ΑύστριακοΙ τήν είχαμε πάντα καί μάλιστα τή διατυπώσαμε καί στό πρόγραμμα τοϋ Λήντς τοϋ 1926; Δέν είπαμε πάντα στούς Αύ- στριακούς Εργάτες πώς ή δημοκρατία μπορεΐ νά είναι κατάδηλο Εδαφος γιά τόν προλεταριακό άγώνα, Ινας στίβος στόν δποΐο μπο­ροϋμε ν’ άγωνιστοϋμε μέ έπιτυχία γιά τά προλεταριακά συμφέρον­τα καί τΐς σοσιαλιστικές Ιδέες, μόνο έφόσον αύτοί θά είναι πρόθυ­μοι νά τήν προστατέψουν Ενάντια στόν καθένα πού θέλει νά τήν καταστρέψει μέ τή βία; Δέν είπαμε στδ κομματικό μας πρόγραμμα τοϋ 1926 πώς ή κεφαλαιοκρατία, πού τότε άκόμα συμπεριφερό-

τανε δημοκρατικά, ΘΑ μποροϋσε νά Επιδιώξει καί σίγουρα ΘΑ Επι­διώξει στήν κατάλληλη στιγμή νΑ καταστρέφει μέ τή βία τών δ- πλων τή δημοκρατία καί δτι ή δημοκρατία μπορεΐ νΑ είναι ήσυχη καί χρήσιμη γιΑ τήν έργατική τάξη, μόνο δταν ή έργατική τάξη ΘΑ είναι πρόθυμη καί Ικανή νΑ ΑντιτΑξει τή δική της βία ένΑντια σέ κΑθε βία πού θέλει νΑ τινΑξει στδν Αέρα τή δημοκρατία; 1Μ Καί ή χρησιμοποίηση τής βίας στήν Αύστρία σήμαινε γιΑ τόν Ό ττο Μπάουερ: «ΝαΙ ξέρω. "Αν ot κυρίαρχες τΑξεις ήταν τόσο σίγου­ρες πώς στήν περίπτωση. . . ή αΰστριακή καί βιεννέζικη έργατιΑ ΘΑ Εμενε τόσο Απαθής δσο καί ή γερμανική, τότε ίσως ΘΑ Αποφά­σιζαν νΑ στείλουν Ιναν Ανθυπολοχαγό μέ δέκα Αντρες, λόγου χΑ- ρη στό δημαρχείο τής Βιέννης. . . Πιστεύω δμως πώς ΘΑ τό καλο- σκεφτοϋν, γιατί ξέρουν πώς ή αΰστριακή έργατιΑ δέν είναι τόσο διαλυμένη».1" Αύτό πού τό 1932 δέν ήταν Ακόμα ή περίπτωση, Εγινε Αργότερα. Γιατί παρΑ τό παρΑδειγμα τής Γερμανίας καί πα- ρΑ τήν πίεση τών μαζών πού περίμεναν Ινα σύνθημα Από τό κομ­ματικό προεδρείο, ot ήγέτες τοϋ αύστριακοϋ κόμματος δέν Ιπειθαν κανένα γιΑ τή σοβαρότητα τών διακηρύξεων τους, έπειδή δέν τΙς συνόδευαν μέ τΑ κατάλληλα μέτρα, ΑλλΑ Αφηναν τΑ πάντα νΑ τραβοΟν στήν καταστροφή. ’Επειτα Απ’ αύτδν τό λόγο τοϋ Μπά­ουερ κυκλοφόρησε μέσα στό κόμμα τό καλαμπούρι δτι στή Βιέννη Εφταναν Ινας Ανθυπολοχαγδς καί δέκα Αντρες γιΑ νΑ κάνουν τήν ίδια δουλειΑ πού Ιγινε στήν Πρωσσία. Ή πραγματικότητα Ιβαλε τέρμα σ’ αύτούς τούς μακάβριους ύπολογισμούς. Μόνο δυό Αντρες χρειάστηκαν γιΑ νΑ Αφαιρεθεΐ τό Αξίωμα Από τόν έλεύθερα Εκλεγ­μένο δήμαρχο τής Βιέννης ΚΑρλ ΖΑιτς· έννοεΐται ύστερα Απδ μιΑ Αξιόλογη Αντίσταση, πού δμως δέν δφείλεται στήν ήγεσία, ΑλλΑ σέ δτι Απέμεινε Από τό πλήθος τών έξαγριωμένων έναντίον της δ- παδών. Ot μάζες πού Επειτα Από τΙς 15 ’Ιούλη τοϋ 1927 κατηγο- ρήθηκαν Από τήν ήγεσία γιΑ αύθαίρετη δρΑση καί σπΑσιμο τής κομματικής πειθαρχίας, έγκαταλείφθηκαν στή μοίρα τους. Μάλι­στα ή εύθύνη γιΑ τήν πρωτοβουλία πού ή κομματική ήγεσία τήν Ιπιφύλασσε ρητΑ γιΑ τόν Εαυτό της, τώρα πού Ιγινε καθήκον τής στιγμής κι δχι πιΑ Απλό δικαίωμα μεταφορτώθηκε στούς ώμους τών |ΐαζών. Αύτό τό παιχνίδι μέ τΙς μάζες παίχτηκε σύμφωνα μέ κείνο τδ σχέδιο πού τόσο πετυχημένα περιγράφει δ γνωστός μας Όττο ΛΑΐχτερ. «ΘΑ ήτανε λΑθος νΑ διεξαχθεΐ Ινας προληπτικός Αγώνας, γιατί δέν είχαν γίνει Ακόμα ΑρκετΑ πού νΑ μποροϋν νΑ φέρουν τΙς μΑζες στήν κατάσταση τής λύσσας καί τής ΑγανΑκτη- σης καί Επειτα ot κοινοβουλευτικοί πού συνήθως θεωροϋσαν κάθε μικροψηφοφορία στή Βουλή σΑν παγκόσμιο γεγονός είχαν τώρα τή γνώμη πώς τδ κοινοβούλιο δέν είχε καμιΑ σπουδαιότητα γιΑ τΙς μάζες, ώστε αύτές, γιΑ τδ χατήρι του, νΑ καταληφθοϋν Από πραγ­

183

ματικό πάθος γιά άγώνα. Έτσι έγκαινιάστηκε γιά πρώτη φορά έκείνη ή μοιραία άναφορά, πού τόσο συχνά έπαναλήφθηκε κατό­πιν στή δήθεν έλλειψη προθυμίας καί άγωνιστικότητας τών μα­ζών».'" Στό μεταξύ ποτέ άλλοτε δέν ήτανε μεγαλύτερη ή Ετοι­μότητα τών μαζών άπό κείνη τή μέρα πού συμπέσανε ή άντικει- μενική έπικινδυνότητα τής κατάστασης πού έπρεπε νά άντιμετω- πιστεί καί ή ύποκειμενική διάθεση τών μαζών γιά άγώνα, μιά σύνθεση ιδανική γιά τήν ήγεσία πού τής έπέτρεπε νά άλλάξει μέ μιά Αποφασιστική δράση ριζικά τήν πολιτική κατάσταση. Ό G.E. Gedye, ένας ξένος Ανταποκριτής καί θεατής τών γεγονότων, συνό­ψισε τΙς έντυπώσεις στά χαρακτηριστικά αύτά λόγια: «Τά γεγο­νότα τής 15 τοϋ Μάρτη, τών δποίων ύπήρξα (ΐάρτυρας, ζητούσαν έπίμονα έναν Αύστριακό Κρόμβελ».1" ’Αλλά στήν κορυφή τοΟ αύ- στριακοϋ κόμματος βρίσκονταν άνθρωποι, πού άπό παλιά είχαν Α- ποκτήσει τή συνήθεια νά λένε λόγια άντί νά κάνουν πράξεις καί πού τώρα άκόμα μπροστά στήν κατάσταση αύτή πού καλοϋσε στή δράση δέν έγκατέλειψαν τήν τακτική τών διαβεβαιώσεων, τής πα­ρηγοριάς καί τών άπειλών πού άπό καιρό είχε χάσει κάθε έπί­δραση σέ έχθρούς καί φίλους.

Μ’ δλο πού αύτά τά λάθη ήτανε χειροπιαστά, οί ήγέτες τά κα- τάφεραν καί πάλι καί μάλιστα μέ τήν ίδια έκείνη τεχνική πού είχε δδηγήσει στήν άποτυχία, νά άποσείσουν τΙς εύθύνες. "Έτσι δ Όττο Μπάουερ στήν μπροσούρα του «Ή έξέγερση τών Αύστρια- κών έργατών», πού τήν άναφέραμε στήν άρχή αύτοΟ κεφαλαίου, παραδέχτηκε βέβαια π<1>ς Ιγιναν λάθη δεξιού κι άριστεροϋ χαρα­κτήρα, άλλά τόνισε πώς μιά βαθύτερη άνάλυοη τών γεγονότων θά παρουσίαζε σάν μοναδική αΙτία τής καταστροφής τό συσχετι­σμό τών δυνάμεων.1” Ό τίτλος κιόλας τής μπροσούρας, παρά τήν αύτοκριτική σέ δρισμένα κατώτερης σημασίας ζητήματα, φανερώ­νει μιά τάση νά δικαιολογηθούν τά πάντα. Ή 12 τοϋ Φλεβάρη δέν ήταν ούτε μέ τή μαρξιστική, οδτε μέ τήν κοινή γλωσσική Ιν- νοια μιά έξέγερση, γιατί έλειπαν άπ’ αύτή ή προγραμματισμένη καθοδήγηση κι δ σκοπός — δηλαδή αύτά πού θά έκαναν τήν έκρη­ξη Απελπισίας έξέγερση — καί δέν ήταν ot ΑύστριακοΙ έργάτες, Αλλά Ενα μικρό μέρος τους, αύτοί πού Αγωνίστηκαν μέ τή ζωή τους γιά τή σωτηρία τής δημοκρατίας. Καί γιά τά δυδ αύτά πε­ριστατικά εΰθύνεται ή ήγεσία, δμως καί τά δυδ σκεπάστηκαν κά­τω άπδ έναν τίτλο πού Από τότε κιόλας έβαζε τό θεμέλιο γιά τή δημιουργία τής παράδοσης καί τής κάλπικης ήρωοποίησης.

Λοιπόν άκόμα κι δταν παραδέχεται κανείς τά λάθη του, πράγ- μα πού σπάνια γίνεται στήν Ικταση πού πρέπει, μπορεί, δπως βλέπουμε, νά ικανοποιείται μέ τή βεβαιότητα πώς στδ κάτω - κά­τω δέν έχει άποτύχει παρά μονάχα μπροστά στήν παγκόσμια I-

184

στορία καί νά έξακολουθεΐ νά διατηρεί τδ καθησυχαστικδ συναί­σθημα δτι στδ μέλλον θά Αντιμετωπίσει καλύτερα βεβαιωμένους έ- παναστατικούς καιρούς, πού φυσικά τούς κρατ& σάν Ιφεδρεία στή φαρέτρα της ή Ιστορική άναγκαιότητα πού άκόμα δέν ?χει έξαν- τληθεϊ. Ό Ιστορικός ντετερμινισμός καί ή μοιρολατρεία, άφοϋ προ- λείαναν τδ δρόμο στήν καταστροφή, ήταν άκόμα άρκετά καλοί γιά νά στηρίξουν τήν αύτοπεποίθηση καί τήν έμπιστοσύνη στδ μέλλον. Όλοι δέν Ιπαψαν νά πιστεύουν πώς θά σημάνει ή ώρα τής έπανάστασης καί νά τήν περιμένουν, άκριβώς σύμφωνα μέ τδ σχήμα Ικεΐνο πού παρουσίασε μέ τήν έργασία του γιά τδ 1918 δ Ροϋντολφ Χίλφερντιγκ. «Ήτανε μιά κατάσταση πού παρά τΐς οί- κονομικές δυσκολίες πού ύπήρχαν δέν μποροϋσε νά γίνει εύνοΐκό- τερη γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σοσιαλισμοϋ.. . 'Ομως δέ χρη- σιμοποιήθηκε ή Svvoia τής στιγμής. Αύτδ πού θ’ άρνηθεΤς στδ λε­πτό. δέ σοϋ τδ δίνει ή αΙωνιότητα πίσω, λέγει δ ποιητής. Ά ν αύ­τδ δέν μπορεΐ νά είναι σωστδ καί γιά τδ μέλλον τοϋ σοσιαλισμοϋ, γιατί ή νίκη τοΰ σοσιαλισμού παραμένε ιστορική άναγκαιότητα, πάλι θά χρειαστεί πολλή δουλειά καί πολύς χρόνος γιά νά ξανα­χτυπήσει ή ίδια ώρα».1"

Δέν είναι ν’ άπορεΐ κανείς πού δ Κάρλ Κάουτσκυ, δ άνθρωπος πού μέ.τοΰς θεωρητικούς άγώνες δπισθοφυλακής συνόδεψε τή γερ­μανική σοσιαλδημοκρατία στδ μακρύ δρόμο πρδς τήν ήττα, ?πει- τα άπδ τά γεγονότα τής Γερμανίας καί τής Αύστρίας, Ιπιασε ξα­νά τήν πέννα γιά νά περιγράφει τήν ήττα τοϋ έργατικοϋ κινήμα­τος «σά στοιχειώδες γεγονός»’** καί ν’ άρνηθεΐ στίς 12 τοϋ Φλε­βάρη κάθε πολιτική άξία, πράγμα πού ήταν ύποχρεωμένη νά κά­νει ή ήγεσία τοΰ αύστριακοϋ κόμματος, γιά νά κρύφει πίσω άπδ τή δόξα τής μέρας έκείνης τή δική της άποτυγία. Ό Κάουτσκυ πού Ινιωθε ύπεύθυνος γιά τδ γερμανικδ κόμ|ΐα είχε κάθε λόγο νά προσπαθήσει νά σώσει τήν τιμή τής γερμανικής σοσιαλδημοκρα­τίας, πού νατηγορήθηκε άπδ τήν αύστριακή γιά άδοξη συνθηκο­λόγηση,1*1 σάμπως ot δοξασμένοι άγώνες νά ήταν δική της προσ­φορά καί νά μήν ϊγιναν, πολύ περισσότερο ένάντια στή θέλησή της. Ό Κάουτσκυ, έπιχειρώντας νά σώσει τήν τιμή τής γερμανι­κής σοσιαλδημοκρατίας, είχε γενικά δίκιο πού άντιτάχτηκε στδ φεβρουαριανδ θρύλο τής αύστριακής ήγεσίας — πράγμα πού αύ­τή δέν τοϋ τδ συγχώρησε ποτέ. Ό Κάουτσκυ έπιδοκίμασέ τή στά­ση τοϋ γερμανικοϋ κόμματος πού έξάντλησε δλες τΙς προσπάθειές του στήν άρνηση νά έγκρίνει τδ χιτλερικδ νόμο «περί έξουσιοδό- τησης». Μπροστά στή στάση πού κράτησαν τά άλλα κόμματα τοϋ Ράιχσταγ ή πράξη της αύτή άποτελεΐ Ινα φωτεινδ καί Αξεπέρα­στο παράδειγμα, μά σύγχρονα είναι γνωστδ πόσο περιόρισε τή δρά­ση της στδ πεδίο τής νομιμότητας καί γι’ αύτδ ειδικά αύτή τή

185

στιγμή κάθε πράξη της είχε μόνο συμβολική άξια. « . . . ή σοσιαλ­δημοκρατία δέν είχε κανένα λόγο νά προχωρήσει σέ συγκρούσεις μέ τήν Ινοπλη δύναμη τοϋ σύγχρονου κράτους καί μάλιστα κάτω άπδ δρους πού Εχαναν Αναπότρεπτη τή στρατιωτική της κατάρρευ­ση. Μέ τδν ήρωισμδ τδν Αγωνιστών τοϋ νικημένου κόμματος μπο- ρεί ή ήττα νά γίνει ήθική νίκη. Ό πως δμως καί νά έχει τδ πράγ­μα γιά τδ έργατικό κίνημα σημαίνει βαριά παράλυση».1'*

Ό Κάουτσκυ άποδέχτηκε τήν ήττα σάν γεγονδς βεβαιωμένο ά­πδ τά πρίν καί ήτανε βέβαιος πώς σέ μιά έποχή Αντεπανάστασης δλες οΐ προσπάθειες παραμένουν δίχως άποτέλεσμα. Άφοΰ λοιπδν ήταν Ανίκανος νά φανταστεί τή νίκη, ήταν έπίσης Ανίκανος νά κα­ταλάβει τήν πολιτική καί δχι μόνο τήν ήθική άξία μιΛς τίμιας ήτ­τας. Έτσι ήρθε σέ άντίφαση δχι μόνο μέ τδν Ένγκελς, πού στήν πραγματεία του «Έπανάσταση καί άντεπανάσταση στή Γερμανία» διαπιστώνει δτι «μιά ήττα έπειτα άπδ δύσκολο άγώνα είναι γεγο­νδς πού έχει τήν ϊδια σημασία δση καί μιά εύκολα κατακτημένη νίκη» άλλά καί μέ δσα είχε πει δ Γδιος κατά τή συζήτηση γιά τή γνωστή άπεργία. «Άλλά οδτε ή πιθανότητα τής ήττας δέν πρέ­πει νά μ&ς άποτρέπει άπδ τδν άγώνα. θά ήτανε θλιβερδς άγωνι- στής έκεΐνος πού μπαίνει στδν άγώνα μόνο δταν Ιχει τή νίκη στήν τσέπη του. Μπορεΐ άκόμα νά παρουσιαστούν στιγμές πού δφείλου- με νά μπούμε στόν άγώνα καί μέ τήν πιθανότητα τής ήττας για­τί μιά δίχως άγώνα ύποχώρηση είναι ίση μέ τέλεια ήθική χρεω- κοπία».1*4 Καί δμως δ Κάουτσκυ δέν Ακολούθησε τελικά αύτή τή σωστότερη Αποψη, άλλά Ικπλήρωσε τήν προφητεία πού ίκανε γι’ αύτδν δ Ζάν Ζωρές τό 1904 στό συνέδριο τής σοσιαλιστικής διε­θνούς στό Άμστερνταμ, πού στό λόγο του άποκάλυψε Αδυσώπητα τήν Ακινησία τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. Αξίζει νά δώ­σουμε, Ιτσι σάν άνακεφαλαίωση τών δσων εΙπώθηκαν γι* αύτή, Iνα σημαντικό άπόσπασμα άπ* αύτή τήν δμιλία. «Άλλά Ανάμεσα στή φαινομενική πολιτική σας δύναμη, δπως έκφράζεται άπό χρό­νο σέ χρόνο στόν αύξανόμενο Αριθμό τών ψήφων καί τών έδρών σας, Ανάμεσα σ’ αύτή τή φαινομενική πολιτική δύναμη καί τήν πραγματική σας δύναμη σέ έπιρροή καί δράση ύπάρχει μιά άν­τίθεση πού φαίνεται γίνεται μεγαλύτερη δσο μεγαλώνει ή Ικλο- γική σας δύναμη. Ναί, τή μέρα έκείνη Ιπειτα άπδ τΙς έκλογές τοΰ Ίούνη πού σΛς έδωσαν τρία έκατομμύρια ψήφους, Ιγινε φανε­ρό πώς ίχετε μιά θαυμάσια δύναμη προπαγάνδας καί ζύμωσης, άλλά πώς ούτε οί παραδόσεις τοΰ προλεταριάτου σας, οδτε οί μη­χανισμοί τοϋ συντάγματος σας, σάς έπιτρέπουν νά μετατρέψετε αύτή τήν τεράστια δύναμη τών τριών έκατομμύριων ψήφων σέ δράση, σέ πολιτική δράση. Γιατί; Ασφαλώς γιατί σδς λείπουν ά­κόμα δυό ούσιαστικοΐ δροι, τά 8υό κύρια μέσα τής προλεταριακής

186

δράσης. Έτσι τό Αποτέλεσμα είναι νά μήν Ιχετε οδτε τήν προλε­ταριακή, οδτε τήν κοινοβουλευτική δράση. Δέ γνωρίζετε λοιπόν ποιό δρόμο πρέπει νά διαλέξετε. "Επειτα Από κείνη τή μέρα τής μεγάλης νίκης περίμενε κανείς Από αΛς Ινα Αγωνιστικό σύνθημα, Ινα πρόγραμμα δράσης, μιά τακτική. Είχατε Εξετάσει, ψηλαφίσει, παρακολουθήσει τά γεγονότα.. . Αλλά δέν ήταν Ακόμα ώριμα τά πνεύματα. Καί Ιτσι κρύβετε Από τό προλεταριάτο σας τήν Ανικα­νότητα σας γιά δράση πίσω άπό μορφές θεωρητικής Αδιαλλαξίας τΙς όποΐες θά σδς προμηθεύει ίσαμε τό τέλος τής ζωής του ό Εξο­χος κατά τά άλλα σύντροφος Κάουτσκυ».1*'

Κάτω άπό τό βΑρος αύτοΟ τοϋ Ιστορικού ύλικοϋ δσο κι Αν σκε- φτεΐ κανείς δέν μπορεί τελικά νά Αντιταχτεΐ στδ συμπέρασμα πού Εβγαλε Ενας σύγχρονος σχολιαστής,. δηλαδή δτι δλη ή έξέλιξη Α­πό τό 1918 καί δστερα Ιδωσε στό προλεταριΑτο Ινα συγκλονιστι­κό μάθημα «γιά τό πώς μπορεί μιά λαθεμένη ιδεολογία νά κάνει Ανίσχυρο Ινα κίνημα καί νά τό φέρει στήν καταστροφή».1" *0 Γερμανός σοσιαλδημοκράτης πολιτικός Γιούλιους Λέμπερ, πού Ε­πεσε μάρτυρας στίς 20 Ιούλη τοϋ 1944, Αντίθετα μέ άλλους Εξέ- χοντες σοσιαλδημοκράτες πολιτικούς πού δικαιολόγησαν τούς Ε- αυτούς τους καί παρουσίασαν τήν έξέλιξη σάν μιά τραγωδία πού δέν ήτανε δυνατό ν’ Αποφευχθεί, Εφτασε σέ συμπεράσματα πού 8- χι μόνο φέρουν τή σφραγίδα τής προσωπικής Εντιμότητας — μέ­ρος τους γράφτηκε στή φυλακή ύποδίκων τό 1933 καί είναι μά­ταιες πιά παρατηρήσεις ένός πού Εζησε Ενεργητικά καί ύπέφερε παθητικά τή δημοκρατία τής ΒαΓμάρης — Αλλά καί Αποκρούουν τόν Ανετο δρόμο καί Επικρίνουν τήν Αποτυχία τής γερμανικής ή­γεσίας, πού βούλιαξε παθητικά στίς Ανεξιχνίαστες βουλήσεις τής Ιστορικής Αναγκαιότητας. Οί αύτοκριτικές παρατηρήσεις τοϋ Λέμ­περ άφοροϋν έξίσου τήν ήγεσία τοϋ αύστρικοϋ, δπως καί τήν ήγε­σία τοϋ γερμανικοϋ κόμματος. Αύτό πού ΑπαιτοΟσε ό Λέμπερ καί πού Ελειψε Από τήν πολιτική τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας ήταν ξένο καί στήν πολιτική τοϋ Μπάουερ: «τδ ΘΑρρος νά παίρνει Αποφάσεις».1#Τ ’Αντίθετα, «οί Επικίνδυνες μισοδουλειές» *" έναντί­ον τών όποίων πολεμοϋσε βρίσκονται σέ Αφθονία καί στήν πολιτι­κή τοϋ ΜπΑουερ. 01 παρακάτω διαπιστώσεις Αναφέρονται τόσο στήν πολιτική τοϋ γερμανικοϋ κόμματος πού δ Λέμπερ Επικρίνει δσο καί στήν πολιτική τοϋ Μπάουερ. «Πρέπει ή νά κυβερνά κανείς ή νά βρίσκεται σέ Απροκάλυπτη Αντιπολίτευση. Νά μήν Εχει τή διάθεση γιά τό Ινα, δηλαδή νά φορτωθεί εύθύνες καί γιά τό Αλ­λο τό θάρρος, νά προτιμά τήν πολιτική τών ταλαντεύσεων Αντί νά παίρνει σταθερές Αποφάσεις, αύτό είναι τό μεγαλύτερο λάθος πού μπορεί νά κάνει Ενα πολιτικό κόμμα».1"

Καί οί άλλες φράσεις πού Ακολουθοϋν είναι τό ίδιο κατάλληλες

187

γιά νά χαρακτηρίσουν τήν αύστριακή καί τή γερμανική σοσιαλ­δημοκρατία. «Τέλος, κάθε τακτική Εχει τΐς συνέπειες της καί συ­νήθως κάθε πολιτική τακτική είναι καλή, δταν είναι κανείς πρό­θυμος νά Αναγνωρίσει τίς συνέπειες της. Στήν άντίθετη περίπτω­ση κάθε τακτική θά βγει λαθεμένη καί γενικά θά όδηγήσει σέ κρίσεις καί στήν πολιτική Εξασθένιση τοΟ κόμματος».1" ’Επίσης καί ή παρακάτω κρίση δέν Αφορδ μόνο τούς ήγέτες τής γερμανι­κής σοσιαλδημοκρατίας. «Κατά τήν έκ τών ύστέρων θεώρηση τΟν γεγονότων δέν μπορεΐ ν’ άποφύγει κανείς τήν έντύπωση πίος αύ- τοί δέν ήξεραν ούτε τί Επρεπε, οδτε τί ήθελαν νά κάνουν».1” Ό Λέμπερ άπάντησε προκαταβολικά καί στήν κατηγορία δτι στήν περίπτωση τής κριτικής του πρόκειται γιά μιά έκ τών ύστέρων καλύτερη γνώση καί μάλιστα μ’ Ιναν τρόπο πού Αφορδ άμεσα τό αύστριακδ κόμμα γιά τδ δποΐο λέγει «δτι τΙς σοβαρές προειδοποιή­σεις τις πήρε δ άνεμος καί προτιμήθηκαν ο! αύταπάτες». «"Ισως νά προβληθεί δ ίσχυρισμδς πώς άφοϋ ή κριτική γίνεται έκ τών ύ- στέρων είναι εύκολη ύπόθεση ή συναγωγή συμπερασμάτων κατά τήν άνασκόπηση τών γεγονότων. Ή άντίρρηση αύτή δέν Αντέχει. Καί τήν έποχή έκείνη, πού στή θύμιση μας φαίνεται τόσο μακρι­νή, είχε Ασκηθεί κριτική. Ποιός τήν Ακουσε; Ποιός Αντέδρασε σ’ αύτή;»1” Καί ot παρακΑτω διαπιστώσεις τοΰ Λέμπερ Εχουν Αξία παραδείγματος γιά δλη τή σοσιαλδημοκρατία γενικΑ. «Ή θέληση γιά τήν έξουσία είναι μόνο Ινα σύνθημα πού Αποκτδ νόημα καί πε­ριεχόμενο Απδ τήν πραγματική ύπαρξη τής θέλησης νά κατακτη­θεί ή έξουσία, Απδ τδ θάρρος νά Επωμιστεί κανείς εύθύνες μέ δλες τις συνέπειες. Τδ ν’ Αρχίζεις καί νά διεξάγεις Εναν άγώνα κερδι­σμένο άπδ πρ ίν .. . αύτδ τδ μπορεΐ κάθε γάιδαρος. Δυστυχώς δμως τέτοιες εύκαιρίες είναι πολύ σπάνιες καί στήν Ιστορία καί στήν πολιτική. 'Οποιος περιμένει τις τέτοιες εύκαιρίες, θά περιμένει μάταια κατά τά έννιά δέκατα σάν τδν καλδ στρατιώτη πού μπορεΐ στδ κλείσιμο τής ζωής του νά κάνει τήν παρηγορητική διαπίστω­ση δτι Εκανε βέβαια λίγα λάθη, άλλά καί άκόμα λιγότερη πρόο­δο. Αύτδς πού θέλει τήν πρόοδο, πρέπει νά θέλει τήν έξουσία. Αύ- τδς πού θέλει τήν έξουσία πρέπει νά Ιχει τδ θάρρος νά φορτωθεί εύθύνες κι Ακόμα νά κΑνει λάθη. Πρέπει μονάχα νά ξέρει καλά πώς μιά άποτυχία θά τδν ρίξει πίσω καί θά τδν ζημιώσει. Παρ* δ­λα αύτά πρέπει νά είναι Ιτοιμος νά θυσιαστεί γιά τήν ύπόθεση του. "Αν Ιχει έμπιστοσύνη στδν Ιαυτό του καί στδ κόμμα του, τότε, έμπρδς στδν άγώνα. "Αν πετύχει θά Εχει κατακτήσει μιά νίκη γιά τδ έργατικδ κίνη|ΐα. "Αν Αποτύχει θά ύποστεϊ τις συνέπειες».1" Άλλά τή σοσιαλδημοκρατία τή χαρακτήριζε Ακριβώς δτι ούτε συνεπή πολιτική είχε, οδτε σύγκρινε ποτέ τούς ήγέτες της μέ τά Αποτελέσματα τής πολιτικής τους καί οδτε Επωμίστηκε ποτέ τδν

188

κίνδυνο νά κάνει λάθη κατά τή δράση. Φυσικά μέ τόν τρόπο αύ­τόν δέν άπέφυγε τά λάθη, άλλά μέ τήν άδράνεια της τά άνύψωσε σέ δύναμη.

Οί διαπιστώσεις αύτές δέν Ισχύουν μόνο γιά τήν αύστριακή καί τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Ά ν άναλυθοΰν τά άποτελέσμα- τα τών έρευνών πού άφοροϋν τήν ιταλική καί τή γαλλική σοσιαλ­δημοκρατία, μπορεί νά έπεκταθοϋν καί νά περιλάβουν καί τά σο­σιαλδημοκρατικά κόμματα αύτών τών χωρών. Μέ τόν τρόπο αύτό ή Ιστορία τής νίκης τοϋ φασισμού στήν κεντρική Εύρώπη γίνεται ιστορία τής άποτυχίας τών άντιπάλων του δημοκρατικών δυνά­μεων καί Ιδιαίτερα τών άριστερών κομμάτων. Ά ν ό φαταλισμός καί ό ντετερμινισμός δέν ήταν Ινα ιδιαίτερο γερμανικό γνο'φισμα, άλλά, τόσο άπό τήν άποψη τής έπιρροής δσο καί τής γεωγραφίας, μιά γενικότερη βασική συμπεριφορά, τότε δέ θά είναι ύπερβολι­κό καί άστήρικτο, άλλά, Ιστω καί σέ έπιφυλάξεις, Υποχρεωτικό νά έννοήσουμε τή νίκη τοϋ φασισμοϋ σάν κακό ύποκατάστατο, λύ­ση πού χρησιμοποιήθηκε γιά τή έξοδο άπό μιά κατάσταση έπανα­στατική έφόσον ot δυνάμεις πού προορίζονταν γι’ αύτό τό σκοπό δέν ήτανε σέ θέση νά έπιβάλλουν τή δική τους λύση, σάν μιά μορ­φή άθέλητης παραχώρησης τής έπιτροπείας, πού μεταβιβάζει τήν κληρονομιά σέ άνάξιους έπίγονους, άφοϋ δ άξιος κληρονόμος πα- ραιτείται άπό τά δικαιώματα του ή σωπαίνει ώσπου νά λήξει ή Ιστορική προθεσμία. Ή έπανάσταση τού φασισμοϋ, πού δπως εί­ναι γνωστό άποτελοϋσε συνδυασμό άντεπαναστατικοϋ περιεχόμε- νου καί έπαναστατικής μορφής καί γι’ αύτό φαινότανε σάν νά προσφέρει σέ δλους τά πάντα καί νά μήν άφαιρεϊ άπό κανέναν— έκτός άπό τούς σημαδεμένους σάν άποδιοπομπαίους τράγους — τίποτε, άπάλλαξε τή σοσιαλδημοκρατία άπό μιά προσπάθεια στήν δποία δέν ήθελε νά ύποβληθεί. ’Εννοείται μ’ Ινα άντίτιμο πού έ- μεΐς, πού ξέρουμε τί άκριβώς σήμαινε, νά μήν τό θεωρούμε σάν κατάθεση σέ μιά έπιχείρηση χαμένη, δπως άποδείχτηκε Ιστορικά.

Έν πάση περιπτώσει δ συγγραφέας τοϋ πιό όλοκληρωμένου ίρ- γου πού γράφτηκε ποτέ γιά τόν ιταλικό φασισμό "Αγγελο Τάσκα δέν Ιχει καμιά άμφιβολία δτι ή κύρια αιτία τής έπιτυχίας τοϋ Μουσολίνι ύπήρξε ή βασική άδυναμία τού ίταλικοϋ σοσιαλισμού, πού κατά τή γνώμη του πρέπει νά άποδωθεΐ στήν Ελλειψη ένός άληθινά έπαναστατικοϋ πνεύματος.” * Ό Τάσκα χαρακτηρίζει τόν Ιταλικό σοσιαλισμό σάν τό μεγάλο άπόντα καθ’ δλη τή διάρκεια τής κρίσης τής μεταπολεμικής έποχής καί καταλήγει στό συμπέ­ρασμα δτι «ή έπιτυχία τοϋ φασισμού δέν μπορεί νά έξηγηθεΐ δί­χως τή λιποταξία τοϋ σοσιαλισμού».1" Ό Τάσκα χαρακτηρίζει έ­πίσης τή μεταπολεμική κατάσταση τής ’Ιταλίας, πού ήταν περί­που δμοια μέ τή γερμανική, μέ τά παρακάτω λόγια: «Πώς χρη-

βιμοποιήθηκε αύτή ή κατάσταση άπ* τδ σοσιαλιστικό κόμμα; Τό κάθε τι έδειχνε νά δουλεύει γ ι’ αύτό. Τίποτε δέν μποροϋσε νά τοϋ άντισταθεΐ. Όλοι, μέλη τής κυβέρνησης, φασίστες, πρώην άγωνι- στές τοϋ μετώπου, μιλοϋν τή δική του, τή σοσιαλιστική γλώσσα. Τά πάντα έδειχναν πώς περίμεναν νά άναμετρηθοϋν μέ τό κόμμα πάνω στό έδαφος τής συγκεκριμένης έργασίας. Τί θά έκανε 6 σο­σιαλισμός;» ” * Κι δμως τΙς μεγάλες έλπίδες καί τΙς άκόμα πιό μεγάλες δυνατότητες δέν τΙς άκολούθησαν — κατά τόν Τάσκα — οί άνάλογες πράξεις. «Στήν ’Ιταλία τοϋ 1919 ή έργατική τάξη είναι δίχως πρόγραμμα καί δίχως ήγέτες. Άπό τό πρόγραμμα πού τό 1917 έδωσαν ot σοσιαλιστές στόν έαυτό τους λείπει τό έ- παναστατικό πνεϋμα πού στό μεταξύ σπαταλιέται άδικα καί πα­ραμορφώνεται, άφοϋ παίρνει τή μορφή τής ζητιανιάς. Άπό τό Ι- να μέρος ή ψυχή δέ βρήκε τό σώμα κι άπό τό άλλο, τό σώμα μέ­νει δίχως ψυχή».1” Ό Τάσκα χρησιμοποιεί τή μιά μεταφορά I- πειτα άπό τήν άλλη, γιά νά δώσει μέ σαφήνεια τήν ϊκταση τής άποτυχίας τών σοσιαλιστών. Έτσι γράφει πώς ot σοσιαλιστές συμ- περιφέρονταν «σάν τό ψάρι πού ξαφνικά βρέθηκε στή στεριά».1" Ή παρακάτω περιγραφή συνδέεται μέ τΙς γνωστές παραστάσεις γιά τό νεκροκρέβατο, πού έξαπατοϋσαν τή σοσιαλδημοκρατία άνα- φορικά μέ τόν άληθινό της ρόλο καί τή θνησιμότητα της.

«Ή φλυαρία καί ot καυχησιές έξασφαλίζουν μιά όρισμένη δη­μοτικότητα άνάμεσα στή μάζα. Όσο δμως περνδ ό καιρός φλυα­ρία καί καυχησιές συσκοτίζουν τά μυαλά έκείνων πού — Ιτσι ή άλλοιώς δέν άντιστέκονται καί πολύ — τΙς χρησιμοποιούν άπέ- ναντι στίς μάζες. Ot άτμοί τοϋ κακής ποιότητος οίνοπνεύματος πού προσφέρουν στούς άλλους νά πιοϋν, άνεβαίνουν στό κεφάλι τών ίδιων, άλλά τά μαξιμαλιστικά στόματα πού κερνιοϋνται άπ’ αύτό δέ γίνονται οδτε πιό θαρραλέα, οδτε περισσότερο άποφασιστικά. Άντίθετα ot φράσεις γιά τήν έπικείμενη καί άναπόφευκτη κρίση τοϋ καθεστώτος καί τήν άνικανότητα τοϋ άστισμοϋ νά τήν άποφό- γει έπενεργοϋν σάν τά ήρεμιστικά χάπια. Δημιουργεΐται Ινα εί­δος παραληρητικής μονομανίας, πού είναι τελείως άκίνδυνη γιά τό καθεστώς, κι ώστόσο προετοιμάζει τήν άρχουσα τάξη νά φορέ­σει, στήν πρώτη εύκαιρία πού θά παρουσιαστεί, στόν τρελό τό ζουρλομανδύα. Ot έξτρεμιστικές αύτές μορφές είναι προϊόν μιδς παθητικότητας πού Ιχει βαθιές ρίζες. Ταυτόχρονα ot μορφές αύ- τές συμβάλλουν άπό τήν πλευρά τους στή διατήρηση καί τό βά- θαιμα αύτής τής παθητικότητας. Μέ τόν τρόπο αύτόν άναπτύσσε- ται μιά σκέψη παράσιτου, ή ψυχολογία τοϋ κληρονόμου (τοϋ προ­λεταριάτου) πού περιμένει δίπλα στό κρεβάτι αύτοϋ πού πεθαί­νει (τής κεφαλαιοκρατίας) καί πού φρονεί πώς δέν άξίζει τόν κό­πο νά κάνει κάτι γιά νά συντομέψει τό χαροπάλαιμα τοϋ έτοιμο-

190

θάνατου. Μέ τήν Αναμονή τής κατά τά Αλλα βέβαιης κληρονομιάς ή πολιτική ζωή τής ’Ιταλίας μεταβάλλεται σ’ Ινα μόνιμο συμπό­σιο στή διάρκεια τοΟ όποίου τό κεφάλαιο κάνει δτι μπορεΐ γιά νά μετατρέψει τήν έπικείμενη έπανάσταση σέ συγκεκριμένα δργια».17'

Ένώ ot δισυπόστατες καί διφορούμενες μορφές Αγώνα1*0 πού κα­τά τόν Τάσκα χρησιμοποίησε 6 Μουσολίνι ήτανε διαποτισμένες άπό μιά Απόλυτη θέληση γιά τήν έξουσία καί γι’ αύτό φαινόταν πώς ύποσχόταν στούς πάντες τά πάντα — ot σοσιαλδημοκρατικές, πού τήν τεχνική τους είχε σάν πρότυπο ό Μουσολίνι, Αποκάλυπταν άδυναμία καί Ανημπόρια καί γ ι’ αύτό δέν Ικανοποιούσαν καί κανέ- ναν. Τό παρακάτω σκιτσάρισμα τών δυνατοτήτων πού προσέφερε στούς ’Ιταλούς σοσιαλιστές ή μετά τό 1918 κατάσταση, θυμίζει γενικά τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία πού άντιπαρατασσότανε ταυτόχρονα καί στις άντεπαναστατικές δυνάμεις καί στά συμβού­λια τών έργατών. «Τρεις δρόμοι Ανοίγονταν μπροστά τους. Ot σο­σιαλιστές μπορούσαν νά έγκαταλείψουν τή Βουλή καί νά προε­τοιμάσουν τή χώρα γιά τήν άμεση δράση. Ot σοσιαλιστές νά παρα­μένουν στή Βουλή, άλλά σύγχρονα νά χτίζουν Ιξω στή χώρα τή δεύτερη έξουσία, πού θά μπορούσε νά Αντικαταστήσει τΙς κοινο­βουλευτικές διαρθρώσεις καί τέλος νά πραγματοποιήσουν καί μέ­σα καί Ιξω άπό τή Βουλή τΙς συμμαχίες μέ άλλες δημοκρατικές δυνά|ΐεις πού είναι Απαραίτητες στή δημοκρατική έπανάσταση. Καί δμως τό σοσιαλιστικό κόμμα, Ανίκανο γιά Αμεση δράση, δσο καί γιά εύρύτερους πολιτικούς έλιγμούς κάνει τρία όλόκληρα χρό­νια βήμα σημειωτόν, δίχως νά προχωρεί σ’ Ιναν άπό τούς τρεϊς δρόμους, μέχρι πού δ φασισμός — μέ τήν Απουσία τοϋ σοσιαλισμοϋ καί ένάντια του — κόβει τό γόρδιο δεσμό τής έξουσίας».1*1

"Έπειτα Από δσα είπαμε γιά τή γερμανική καί τήν αύστριακή σοσιαλδημοκρατία δέν πρέπει νά μάς κάνει έντύπωση καί ή συνη­θισμένη στό Ιταλικό κόμμα «κατανομή έργασίας» τό ρεφορμιστικά βούλιαγμα στίς λεπτομέρειες καί τό έπαναστατικό πέταγμα στά Οψη. «'Ολα αύτά συμβαίνουν σάν νά μήν ύπήρχε οδτε Αντίφαση, οδτε συνάρτηση άνάμεσα σ’ αύτόν τό ρεφορμισμό τής πράξης, πού πότε - πότε σχεδόν ντρεπότανε γιά τόν έαυτό του καί τΙς μαξιμαλι­στικές έκδηλώσεις. Τό καθένα τραβά τό δρόμο του πάνω στή βά­ση μιάς παράξενης καί άμορφης κατανομής έργασίας».1'* Ή πα- ραδοξότητα αύτών τών δυνάμεων πού τραβούν χωριστούς δρόμους, άλλά δέ χτυποΰν μαζί, μόνο μαζί ύποχωροϋν, μπορεΐ νά έξηγηθεΐ άν θεωρηθεί κοινός τους παρονομαστής καί βάση γιά τήν άποφυγή κάθε εύθύνης ή μοιρολατρεία κι ό ντετερμινισμός, πού βρισκότανε σέ κάθε φράση τής πομπώδους κομματικής προπαγάνδας γιά νά δημιουργήσουν μιά άπατηλή γνώση καί νά ύποστασιώσουν τήν Α­μυντική τακτική. Σέ Αντίθεση μ’ αύτόν τόν Απονευρωτικό φαταλι­

1Θ 1

σμό, δ φασισμός, μέ τδν Εντονο χαΐ άμείλικτο άκτιβιαμό καί βο- λουνταρισμό του, μπόρεσε νά κατακτήσει μιά νίκη πού Ιστορικά δέν ήτανε δική του. «Μιά άπό τΙς ούσιαστικές αΙτίες τής σοσιαλιστικής ήττας πρέπει νά είναι δ χαρακτήρας τής φασιστικής έπίθεσης, πού Εξασφάλιζε προκαταβολικά στό φασισμό μιά τεράστια καί ά- διαφιλονείκητη ύπεροχή άπέναντι στό σοσιαλισμό. Άπό τήν άρχή κιόλας δ φασισμός έπιτίθεται σ' Ενα πεδίο δπου δ άντίπαλος του— δσο Ισχυρός, δσο άνώτβρος κι άν είναι άπό πολλές άλλες άπό- ψεις — δέν Εχει νά άντιτάξει μιά παρόμοια δύναμη, δπου δ σο­σιαλισμός είναι δλότελα άπροετοίμαστος».1"

Ά ν τά συμπεράσματα τοΟ Τάσκα Εχουν πολλά κοινά σημεία μέ τά άποτελέσματα τών έρευνών πού άφοροϋν τήν πολιτική τής γερμανικής καί τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας, ot Ιδεολογι­κές κριτικές πού άναφέρονται στόν Λεόν Μπλούμ, τό βαρύ πυρο­βολικό καί κεντρικό έγκέφαλο τοϋ γαλλικοϋ σοσιαλισμού στό διά­στημα τοϋ μεσοπολέμου, Εφεραν στό φώς άκόμα πιό συγκεκριμένα τήν δμοφωνία πού ύπάρχει μεταξύ τών έρευνητών άναφορικά μέ τό βασικό ρόλο πού Επαιξαν δ φαταλισμός καί δ ντετερμινισμός. Ό Ζιλμπέρ Τσιμπουρά Ερευνώντας στή βαθυστόχαστη βιογραφία τοϋ Λεόν Μπλούμ,1" πού Εγραψε τΙς ιδεολογικές ρίζες τής πολιτικής του, σκόνταψε άκριβώς στόν ίδιο φαταλισμό πού συναντούμε καί κατά τή μελέτη τής πολιτικής τών άλλων σοσιαλδημοκρατικών κομ­μάτων. "Οπως στούς Κάουτσκυ καί Άντλερ, Ετσι καί στόν Λεόν Μπλούμ ύπάρχει ή καθοριστική πεποίθηση πώς ή μετατροπή τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική πραγματοποιείται μέ­σα σ’ Ενα προτσές πού είναι συνεχές καί διαρκεΐ πολύ. Ό Μπλούμ θεωρούσε άναγκαία αύτή τή μακρά περίοδο γιά δυ$ λόγους: γιά νά μειωθεί στό Ελάχιστο ή άντίσταση τής άλλης πλευράς καί νά μεγαλώσουν οΕ πιθανότητες τής Επιτυχίας ίσαμε τήν άπόλυτη βε­βαιότητα. 'Ωστόσο αύτή ή πίστη στή δύναμη τής έξέλιξης συμπλη­ρώθηκε καί Υπερτονίστηκε άπό τήν πεποίθηση στή δύναμη ένός ποιοτικού άλματος πού άποσπάται βίαια άπό τήν άλυσίδα τής έξέ­λιξης. «Άλλά τό ίδιο τό πέρασμα στήν τελευταία, στήν άποφασι- στική του φάση, τότε δηλαδή πού μπαίνει τό ζήτημα τής μορφής τής ιδιοκτησίας, δέν πραγματοποιείται μέσω τής συνεχούς Εξέλι­ξης, άλλά, δποια άλλαγή κι άν Εχει δεχτεί προηγούμενα, μέ τό σπάσιμο τής συνέχειας, μέ μιά άπόλυτη, κατηγορηματική άλλα­γή».1 Τώρα τό πώς αύτός δ άκριβής προσδιορισμός κάνει τήν ει­κόνα τού άναμενόμενου σοσιαλισμού Ενα είδος άντικατοπτρισμού βγαίνει παραστατικά άπό τΙς παρακάτω παρατηρήσεις τοϋ βιογρά­φου τοϋ Μπλούμ. «Ό έξελικτισμός καί δ ντετερμινισμός τοϋ Λεόν Μπλούμ, ή πίστη του πώς δ νέος κόσμος ύπάρχει κιόλας «έν δυ­νάμει» καί θάρθει μέ τό μεγαλείο μιάς φυσικής έπανάστασης, έπι-

192

δροΰσαν πρός τήν κατεύθυνση νά έννοεΐ τήν κοινωνική έπανάστα­ση σάν Ινα είδος φωτεινού σήματος στόν όρίζοντα, τό όποιο Ισως άπομακρύνεται, στό μέτρο πού πιστεύει κανείς πώς τό πλησιάζει. Ή κοινωνική έπανάσταση τού Λεόν Μπλούμ είναι Ενας μακρινός στόχος πίσω άπό τά σύννεφα, μιά άπλή όδηγήτρα είκόνα πρός τήν όποία προσανατολίζεται τό κόμμα».1"

Αύτά πού άναφέρει ό Τσιμπουρά θυμίζουν παράφραση τών δσων ειπώθηκαν γιά τό γερμανικό καί αύστριακό κόμμα. «’Απ’ δλα αύ­τά βγαίνει τό συμπέρασμα δτι ή άντίληψη τοΰ Μπλούμ γιά τήν κοινωνική έπανάσταση, άν δχι ώς πρός τΙς προθέσεις του, σίγου­ρα δμως ώς πρός τά άποτελέσματα της, έχει τελικά μιά έννοια άν- τεπαναστατική. Αύτός είναι ό λόγος πού δέν προξενεί κατάπληξη δταν δηλώνει πώς κανένας δέν ξέρει πότε φτάνει ή άποφασιστική στιγμή τής άλλαγής τοΰ καθεστώτος τής Ιδιοκτησίας καί γι’ αύτό όφείλει τό κόμμα νά έργάζεται έτσι σάν νά έπρόκειτο νά γίνει αύριο. Αύτό ήτανε μιά άθέλητη, άλλά άκριβής αύτοερμηνεία. Ή καταδίκη τού έπαναστατισμοΰ, τό μοιραίο άποτέλεσμα μιας σκέψης πού συνειδητά προσπαθούσε νά παραμείνει, δπως έλεγε ό Λεόν Μπλούμ, σέ δμοφωνία μέ τΙς άπαιτήσεις τής γενικής ήθικής. Ή κοινωνική έπανάσταση γίνεται ένα μακρινό φωτεινό σημάδι πού ώστόσο χάνει σέ φωτεινότητα στό βαθμό πού ό καθημερινός άγώ- νας γιά τΙς μεταρρυθμίσεις άπορροφα τό κόμμα καί τό συνδέει διαρ- κώς στενότερα μέ τήν κοινωνία, πού θέλει νά άντικαταστήσει μέ μιά καλύτερη».1" ΤΙς έπιδράσεις πού προέρχονται άπό μιά τέτοια πεποίθηση τΙς συνοψίζει ό Τσιμπουρά στό γνώριμο κιόλας σέ μάς δίλημμα: «’Αλλά τί έπρεπε νά κάνει τό κόμμα έδώ καί τώρα; (hie et nunc). "Επρεπε νά σταυρώσει τά χέρια καί νά περιμένει

τήν κατάργηση τού καπιταλιστικού καθεστώτος; ’Από τ’ άλλο μέ­ρος: "Ο,τι κι άν κατόρθωνε νά κάνει δέν ήτανε δυνατό νά καταρ- γηθεΐ τό κακό άπ’ τόν κόσμο δσο θά ύπήρχε αύτό τό καθεστώς. Έ ­τσι, δποια στάση κι άν προτιμοΰσε κανείς ή προοπτική τοΰ δόγμα­τος τού Μπλούμ δέν άφηνε καμιά έλπίδα».1**

Αύτές καί άλλες παρόμοιες μαρτυρίες πρέπει νά φέρνουν σέ κά- ποια άμηχανία τούς όπαδούς τής θέσης πού ύποστήριξε ό ’Οττο Βέλς γιά λογαριασμό τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στό Πα­ρίσι τόν Αύγουστο τοΰ 1939 στό συνέδριο τής σοσιαλιστικής διε- θνοΰς, καί είναι άντιπροσωπευτική τής τάσης δλων τών ένδιαφε- ρομένων κομμάτων νά αύτοδικαιολογηθούν. «Σέ μεγαλύτερη έκτα­ση άπό δσο τό κόμμα δποιασδήποτε άλλης χώρας παρασυρθήκαμε άπό τή βία τών περιστάσεων. Στήν πραγματικότητα δέν εϊμασταν παρά άντικείμενα τής έξέλιξης».1** Τό λάθος σ’ αύτόν τό λογα­ριασμό ήταν καί είναι δτι στό παιχνίδι τών πολιτικών δυνάμεων τοποθέτησαν τό δικό τους μέγεθος στό μηδέν, ένώ ή μηδενοποίη-

13 193

ση ήταν κατ’ άρχήν συνέπεια ένός ύπολογισμοϋ πού άπό τό 2να μέρος ύπερεκτιμοϋσε, άπό τό άλλο ύποτιμοϋσε καί σέ κάθε περί­πτωση καταδίκαζε σέ άπραξία τΙς δικές τους δυνάμεις. ’Αλλά, Α­νεξάρτητα άπό αύτή τήν αύτοεκτίμηση καί άκριβώς μέ τήν παθη­τική του στάση τό κόμμα άπέκτησε μιά έπιρροή στήν πορεία τών γεγονότων, πού ένεργοΟσε μέχρι τής στιγμής τοΟ όριστικοϋ έξο- στρακισμοϋ του καί ή όποία δέν είναι δυνατό νά μήν τοΟ άναγνω- ριστεΐ έκ τών ύστέρων.

Τό άντίθετο έπιχείρημα έκείνων πού καί μπροστά στό πλήθος τοΟ άποδεικτικοϋ ύλικοϋ πού άμφισβητεΐ τή θέση τους δέ θέλουν νά παραδεχτοϋν τήν ήττα τους, άλλά έγκαταλείπουν τήν πρώτη θέση, τής έλλειψης εύθύνης τοΰ κόμματος στή δημιουργία τών ά- ποτελεσμάτων καί ύποχωροΟν σέ μιά δεύτερη, είναι δτι ναΐ βέβαια Ιγιναν τά λάθη πού άποδείχνονται, άλλά παρ’ δλα αύτά καί μιά διαφορετική συμπεριφορά, άπαλλαγμένη έντελώς άπό λάθη δέ θά άπέτρεπε, τής άντικειμενικής άναγκαιότητας τής έξέλιξης, τό ίδιο τραγικό άποτέλεσμα. Φρονούν δηλαδή δτι κι άν άκόμα ή συμπε­ριφορά τού κόμματος δέν είχε όριστεϊ στό μηδέν άλλά σ’ Ινα όρι- σμένο θετικό ή άρνητικό μέγεθος, πάλι ή έξίσωση δέ θά είχε συλ- ληφθεΐ σάν έπιθυμητή Ιννοια. Καί έπειδή, άφοϋ δέν μπορούμε νά άποκαταστήσουμε έκ τών ύστέρων τΙς χαμένες δυνατότητες παρά μόνο νά τΙς άναπαραστήσουμε θεωρητικά, δέν είναι δυνατή καί ή άκριβής άνταπόδειξη δτι μέ μιά διαφορετική συμπεριφορά Ινα άλ­λο σχήμα άντίδρασης θά προέκυπτε Ινα άλλο άποτέλεσμα καί θά άποτρεπόταν ή καταστροφή, έκεΐνοι πού θέλουν νά είναι μόνο θύ­ματα τής Ιστορίας βρίσκονται έγκαταστημένοι σέ μιά άνετη γωνιά άπ’ δπου δέν μπορεΐ νά τούς ξετρυπώσει κανείς, άκόμα κι άν αύτή ή θέση άπό τήν όποία δέν είναι δυνατό κανένα άνοιγμα σέ μιά νέα προοπτική, δέν είναι παρά μιά σκοτεινή γωνιά στήν πίσω αύλή τής Ιστορίας. 'Ωστόσο είναι άνάγκη νά φωτιστεί ή γωνιά αύτή καί νά μήν έπιτραπεΐ νά βροϋν πάλι μιμητές καί άλλα θύματα ot βω­μοί τών ψεύτικων θεών πού Ιχουν έγκατασταθεΐ έκεΐ. Κι αύτό δχι μόνο γιά νά έξηγηθεΐ τό παρελθόν, άλλά γιά νά διαμορφωθεί κα­λύτερα τό μέλλον.

Πόσο πιθανή μποροϋμε νά κάνουμε τήν πραγματική φύση τής έναλλακτικής λύσης πού χάθηκε έξαιτίας μιάς όρισμένης ύποκει- μενικής διάθεσης; Ή δυνατότητα άναδρομής στό παρελθόν, πού Ιχει μιά άπολογητική αύτογνωσία, έξαντλεΐται μέ τήν ύπόδειξη δτι ή τακτική τοϋ κόμματος ήταν άψογη, ή παγκόσμια Ιστορία, άντίθετα, σκληροτράχηλη καί δέν άφησε άνοιχτή καμιά διέξοδο; Ό χ ι καί γι’ αύτό είναι άνάγκη πρίν νά κλείσουμε αύτό τό κεφά­λαιο νά ξεκαθαρίσουμε τούς λογαριασμούς μέ μιά διαφορετική μορ­φή άπολογητικής, πού δχι μόνο παραδέχεται τή διάθεση πού κά-

194

vei λάθη, παρά καί τήν άναγνωρίζει σάν Ισχυρό διαμορφωτικό πα­ράγοντα. Τόν άξιολογεϊ δμως σάν σύστημα λαθών Ιστορικά Αναπό­φευκτο καί έτσι στό τέλος φτάνει στό ίδιο συμπέρασμα πού είναι ταιριαστό μέ τά άποτελέσματα τής δράσης τής ύποκειμενικής διά­θεσης, άποφεύγοντας γενικά τά λοξοδρομήματα γύρω στόν ύπο- κειμενικό παράγοντα καί μετακυλώντας δλη τήν εύθύνη στίς άν- τικειμενικές συνθήκες καί δρους. Ό Ό ττο Μπάουερ, πού στήν άρ- χή αύτού τοΰ κεφαλαίου τόν συναντήσαμε σάν έκπρόσωπο τής πιό πρωτόγονης καί χοντροκομμένης μεθόδου, πού δμως παραδέχεται τήν ύπαρξη λαθών, μάς άντιπαρατάσσεται τώρα στό ρόλο τού έρ- μηνευτή πού κοπίασε γιά νά φτάσει στή γνώση τοΰ συστήματος λαθών, πού δμως καί σ’ αύτό τό νέο του ρόλο παραμένει άπολογη- τής τών πράξεων του, δπως ήταν σ’ δλη τή ζωή του. Ή άπολο- γητική διάθεση καί ή έπιθυμία νά διατηρηθεί άμείωτη ή προο­πτική τοϋ μέλλοντος, πού θεωρεί δτι ή έπανάσταση άπλώς μετετέ- θη χρονικά, άλλά δέ χάθηκε όριστικά άποτελοϋν τά κοινά σημεία τών άπόψεων τοϋ Μπάουερ, τό 1934, δυό χρόνια άργότερα καί αύτές πού έξέφρασε λίγο πρίν άπό τό τέλος τής ζωής του. Οί δια­φορές στήν έρμηνεία τών γεγονότων δέ μαρτυρούν άπαραίτητα μιά πρόοδο στήν αύτογνωσία, γιατί σ’ δλες τΙς περιπτώσεις καί παρά τή διαφορετικότητα τών άπολογητικών συμφερόντων πού κάθε φο­ρά τόν έπηρεάζουν τό τελικό συμπέρασμα είναι τό Γδιο. Ένώ τό 1934, κάτω άπό τήν έντύπωση τής δλοκληρωτικής άποτυχίας τής ήγεσίας, έκεΐνο πού ένδιέφερε ήτανε νά σκεπαστεί αύτή ή άποτυ­χία καί μόνο ινας δευτερότερης σημασίας ρόλος νά άναγνωριστεί στά λάθη τοϋ κόμματος, τό 1936 έπρόκειτο γιά τήν Ικδοση ένός γενικού ισολογισμού καί τήν τακτοποίηση τών σοσιαλιστικών λο­γαριασμών μπροστά στόν έπερχόμενο πόλεμο. Στήν περίπτωση δ­μως αύτή ή έπαναστατική προοπτική μποροϋσε νά διατηρηθεί μό­νο άν περίμενε κανείς άπό τόν πόλεμο μιά νέα έπανάσταση, πού θά διέγραφε τόν παλιό σοσιαλισμό καί, δπως γεννιέται άπό τή στά­χτη ό Φοίνικας 1,0 θά έφερνε στόν κόσμο τή νέα μορφή ένός δλο- κληρωμένου σοσιαλισμού. Γιά νά κατορθωθεί αύτό τό άποτέλεσμα ήταν άνάγκη ή πολιτική τής πρό καί μεσοπολεμικής έποχής, στή διαμόρφωση τής όποίας ό Μπάουερ είχε μιά συμμετοχή πού ξεπερ- νοϋσε πολύ τά δρια τής Αύστρίας, νά βουτηχτέ! στό γκρίζο φώς, νά θεωρηθεί άπλή, μή ένσυνείδητη άκόμα προβαθμίδα αύτού πού έμελλε νάρθεΐ.

Μολονότι ό Μπάουερ, μέ δλα δσα είπε σχετικά μέ τό θέμα αύ­τό, παραδέχτηκε γιά πρώτη φορά κάτι πού άρνήθηκε σ’ δλη τή ζωή του, δηλαδή δτι ή αύστριακή σοσιαλδημοκρατία ύπήρξε ρεβι- ζιονιστική κι δχι έπαναστατική κι δτι ό άγώνας της κατά τοϋ ρε- βιζιονισμοϋ δέν ήταν παρά άπλή σκιαμαχία καί τίποτε παραπάνω,

196

τώρα γιά χάρη τής άπολογητικής έπιδίωξης πού ίγινε διαφορετι­κότερη καί πιό περιεκτική, ομολόγησε τά έξής. «Αύτή ή γενιά τών ήγετών δέν είχε ζήσει καμιά έπανάσταση. Σκεφτότανε ρεφορ­μιστικά. ’Από τούς συνειδητούς ρεφορμιστές διέφερε μόνο κατά τούτο, δτι δέν τολμούσε νά βγάλει άπό τή ρεφορμιστική της πράξη τά τελικά νοητικά καί τακτικά συμπεράσματα. Σέ ήσυχους και­ρούς, πού δέν άντιμετώπιζε μεγάλα Ιστορικά καθήκοντα, μπορούσε νά διακηρύσσει στά λόγια τήν πίστη της στόν πατροπαράδοτο έ- παναστατικό σοσιαλισμό. Κάθε δύσκολη δμως έπαναστατική κρί­ση, τότε δηλαδή πού δέν άρκοΟσε νά σώσει κανείς τήν προσωπική του άγνότητα, άλλά έπιβαλλόταν καί νά δράσει έπαναστατικά, ά- ποκάλυπτε δτι, άν καί μέ καθυστέρηση, άπό άλλους δρόμους καί κάτω άπ’ τό περικάλυμμα μιάς άλλης Ιδεολογίας, ό σοσιαλισμός Ιγινε καί στήν Εύρώπη τό Ιδιο ρεφορμιστικός δπως ήταν καί στήν Αγγλία».1"

'Ωστόσο ό Μπάουερ ξανασκέπασε μέ τό μανδύα τής Ιστορικής άναγκαιότητας τό ρεβιζιονισμό πού μόλις πρίν άπό λίγο ό Ιδιος είχε άποκαλύψει. «Ό ρεφορμισμός δέν ήτανε μιά άπλή πλάνη. Δέν ήταν, δπως είπε ό Λένιν, τό Ιδεολογικό σκλάβωμα τών έργα­τών στήν κεφαλαιοκρατία. Ή ταν ή τακτική καί ή ιδεολογία τής Ιδιας τής έργατικής τάξης σέ μιά ιστορική κατάσταση, δπου, άπό τό Ινα μέρος, μιά προλεταριακή έπανάσταση φαινότανε δίχως έλ- πίδα καί άπό τό άλλο δινότανε στήν έργατική τάξη μιά πλατειά δυνατότητα νά διεκδικεϊ τά συμφέροντα της μέ έπιτυχία μέσα στήν καπιταλιστική κοινωνία καί μέ νόμιμα μέσα.. . Ή ταν καί είναι μιά μόνιμη φάση έξέλιξης άνάμεσα στόν έπαναστατικδ σοσιαλι­σμό τής έποχής τών άστικών έπαναστάσεων τού παρελθόντος καί τόν έπαναστατικδ σοσιαλισμό τής προλεταριακής έπανάστασης τοΟ μέλλοντος».1'* Ή άπολογητική αύτή έρμηνεία, πού δχι μόνο προ­στατεύει τήν ήθική άκεραιότητα τών ήγετών έκείνων πού δέν τολ­μούσαν νά βγάλουν τά άναγκαία συμπεράσματα άπό τήν πεποίθη­ση πσύ τούς διακατείχε καί γ ι’ αύτό είχαν τήν τάση ν’ άποφεύ- γουν κάθε συμπέρασμα, άλλά παρουσιάζει καί δλη τήν περίοδο, παρά τή συνόρευση της μέ τήν καταστροφή, κάτω άπό Ινα χαρού­μενο καί φιλικό φώς, δημιουργεί έννοεΐται τεράστιες δυσκολίες γιά τή μαρξιστική αύτογνωσία, τό αίτημα τής ένότητας θεωρίας καί πράξης μέ τήν παλιά, τήν παραδοσιακή Ιννοια. Ένώ γιά τΙς μέχρι τότε έπαναστάσεις καί τούς έπαναστάτες ίσχυε δτι έκπλήρωναν μιά ιστορική άποστολή δίχως καί νά γνωρίζουν έντελώς τήν άναγ­καιότητα καί τΙς συνέπειες της, ή άξίωση τού μαρξισμού νά θεω­ρηθεί σάν ύπέρτερη καί δριστική γνώση τών κοινωνικών φαινομέ­νων στηρίχτηκε άκριβώς στήν πεποίθηση δτι Ιβαζε τέρμα στήν πλάνη καί τήν άσυνείδητη έπιδίωξη κοινωνικών σκοπών καί Ιδι-

196

νε στήν άγωνιζόμενη τάξη τδ δργανο πού έγγυάται τήν πραγματι­κή καί συνειδητή καθοδήγηση τής δοσμένης κατάστασης. Καί ot μάζες δέ θά Ιπεφταν άπδ τδ κακδ τής καπιταλιστικής άπάτης στδ χειρότερο τής δικής του, τής προλεταριακής, δν μέ άναγκαιότη­τα ύποβάλλονταν σέ μιά έντύπωση πού άργότερα θά άποκαλύπτα- νε σάν αύταπάτη; Καί δέν Ιπρεπε νά πληρώσει τδ προσωποποιη- μένο χεγκελιανδ παγκόσμιο πνεϋμα γιά μιά τόσο μπερδεμένη καί διφορούμενη πονηριά; «"Αν δ ίδιος δ μαρξισμδς»1'* χρειάζεται μιά Ι­στορική διόρθωση, πού θά παρουσίαζε τή συγκεκριμένη ?κφραση σάν αύταπάτη, τότε παύει νά είναι τδ μέτρο δλων τών πραγμάτων καί άντιπαραβάλλεται μέ μιά άνώτερη δύναμη γιά τήν δποία δέν ύπάρχει καμιά θέση στδ σύστημά του. *Η μΛρξιστική Αντίληψη τής Ιστορίας βρίσκεται λοιπδν μπλεγμένη σ’ Ινα δίλημμα. Ά ν έρ- μηνεύσει τήν άποτυχία τής ήγεσίας καί τΙς αύταπάτες πού ή ίδια γέννησε σάν Ιστορικά Αναγκαίες, σώζει τήν τιμή της. άλλά ΰπο- σκάπτει τδ κύρος της στδ δποΐο δπως πάντα ?χει άπαίτηση. Γιατί, δν τόσο σοβαρές μαρξιστικές άναλύσεις ξεμασκαρευτοϋν σάν σκό­πιμα κατασκευάσματα καί τόσο σοβαροί φαινομενικά άγώνες σάν σκιαμαχίες, ποιός θά μποροΟσε νά είναι άκόμα σίγουρος γιά τδ παρδν καί γιά τδ μέλλον: "Αν δ μαρξισμός, μέ τήν κάθε φορά Ικ- φραση του, δέ στέκει καί στδ ύψος τής κάθε έποχής, ή καθυστέ­ρηση του προκαλεΐ δρισμένες ύποψίες. Ά ν , άντίθετα, παραδεχτεί τήν άποτυχία καί έπικυρώνει τήν άξία τοϋ ύποκειμενικοϋ παρά­γοντα, διαλύεται δ ντετερμινισμδς καί είμαστε ύποχρεωμένοι νά παραχωρήσουμε στήν άδικα παραγνωρισμένη θέληση έκείνη τή θέση στή θεωρία, πού άπδ καιρδ Ιχει κατακτήσει στήν πράξη.

Όμως γιά νά προβληθεί δ ύποκειμενικδς παράγοντας καί νά πάρει τή θέση πού τοϋ άξίζει πρέπει νά έγκαταλειφθεΐ ή προσπά­θεια Αναγωγής τοϋ ντετερμινισμοϋ καί Ιπαναστατισμοϋ σέ κοινδ παρονομαστή καί νά άντικατασταθεΐ δ μαρξισμδς άπδ μιά λογική άνάλυση πού προσφέρει στήν έπαναστατική θέληση τρόπους χει- ρισμοϋ τής κατάστασης, άλλά δέν τούς γεννά ή ίδια ή νά Αφεθεΐ νά Αποσυντεθεί. Μέ τδν τρόπο αύτδ θά χάσει βέβαια δ μαρξισμδς τή διδακτική του άξία καί τή χρησιμότητα του στήν ύπηρεσία Ινδς κόμματος, γιά κανένα δμως λόγο δέ θά χαθεί σάν μέσο προσανατο- λισμοϋ, ένώ μέ τήν καταστροφή τής αύταπάτης δ παρατηρητής θά άποκτήσει μιά έλευθερία πού θά τδν άποζημιώνει γιά τή χαμέ­νη βεβαιότητα μιάς τεχνητής Αρμονίας δίχως καί νά φράζει τδ δρόμο στή θέληση του. Τότε, κάτω άπ’ τδ φώς μιάς τέτοιος θεώ­ρησης, τδ πέρασμα στδ σοσιαλισμό δέ θά φαίνεται πιά σάν μιά Ιστορική άναγκαιότητα πού χάθηκε άπδ ύποκειμενικά αίτια ή πού μπορεΐ, παρά τήν ύποκειμενική άποτυχία, νά πραγματοποιηθεί ά­πδ τά Αντικειμενικά λοξοδρομήματα, Αλλά σάν μιά πιθανότητα

197

πού ύπαγορεύτηκβ άπό τήν έπαναστατική θέληση καί Ιγινε εύλο- γοφανής μέ τό μαρξισμό, μιά πιθανότητα πού elvai δυνατό νά χα­θεί χωρίς νά είναι ύποχρεωτικό τό ξαναγύρισμα της. Σέ μιά τέ­τοια περίπτωση ή κατηγορία κατά τών Ιστορικών πρωταγωνιστών, πού δέν έκαναν καλή χρήση αότής τής δυνατότητας, δέν πρέπει νά θεμελιωθεί στήν έμπειρική κατηγορία δτι δέν έφεραν κοντύτερα μέ τή δράση τους τή βασική Ιστορική άναγκαιότητα τής καπιταλι­στικής κατάρρευσης, δπως δήλωναν πώς ήταν ύποχρεωμένοι νά κάνουν άλλά έντελώς άπλά στό δτι δέν Εκμεταλλεύτηκαν μιά δυ­νατότητα πού μποροϋσε νά έβγαινε άπό μιά, προσανατολισμένη στδν Λασσάλ ή δποιον άλλον στοχαστή, άνάλυση τών πραγματι­κών συνθηκών, θά τούς άναγνωριζόταν άκόμα ή έλευθερία νά ά- παρνηθοϋν τήν έπαναστατική τους θέληση καί νά έγκαταλειφθοΟν στίς συνέπειες μι&ς τέτοιας τοποθέτησης. Άλλά έπειδή μόνο ψεύ­τικο περιεχόμενο έδωσαν σ’ αύτή τή θέληση, μπορεΐ νά κατηγορη- θοϋν πώς άνάμεσα στίς τακτικές πού ήτανε μπορετές, διάλεξαν έ- κείνη πού σέ καμιά περίπτωση δέν ήτανε δυνατό νά φέρει στήν προσδοκούμενη έπιτυχία. Ό λόγος λοιπόν δέν είναι δτι έπρεπε νά δράσουν κάτω άπό δποιεσδήποτε συνθήκες, ούτε δτι ή δράση τους θά όδηγοϋσε μέ βεβαιότητα στήν έπιτυχία. Δίχως νά καταντήσει δλη ή ύπόθεση Ινας άνάποδος ντετερμινισμός μπορεΐ νά σταθεί δ- πωσδήποτε δ Ισχυρισμός δτι μέ βάση τήν άνάλυση τής κατάστασης καί τήν άπαιτούμενη αδτογνωσία τούς έπιβαλλότανε μιά άλλη δράση καί δτι αύτή ή διαφορετική δράση είχε μεγαλύτερες πιθα­νότητες νά φέρει, μέ τήν έννοια τών δικών τους άξιακών παραστά­σεων καί θετική άξιοποίηση τής έπαναστατικής θέλησης, μιά κα­λύτερη κατάσταση άπ’ αύτή πού πραγματικά δημιουργήθηκε.

Έτσι, Ινας παρατηρητής σάν τόν Κάρλ Νιούμαν, πού έρευνδ τό ζήτημα άπό τήν άποψη τής διατήρησης τής δημοκρατίας κι δ-, χι άπό τήν άποψη μι&ς ειδικά σοσιαλιστικής άπαίτησης στήν έξου­σία, φτάνει στό συμπέρασμα δτι ή καθίζηση τής σοσιαλδημοκρα­τίας στήν κεντρική Εύρώπη, πού προκλήθηκε άπό τό ντετερμινι­σμό, είχε καταστραφικά έπακόλουθα καί ή εύθύνη γι’ αύτό πέ­φτει στούς ώμους τής σοσιαλδημοκρατίας. «Ό Μουσολίνι είχε πάν­τα τή γνώμη πώς δ φασισμός χρωστοϋσε τή νίκη του στήν άνάγ- κη νά ένεργεΐ έπιθετικά. Οί σοσιαλδημοκράτες, συνηθισμένοι άπό τό μαρξισμό σ’ Ινα ντετερμινιστικό φαταλισμό, Ιγραφαν καί μιλοϋ- σαν γιά τή μελλοντική τους νίκη πάνω στόν καπιταλισμό, ένώ στήν πράξη δέν μπορούσαν νά μήν τόν άνέχονται. Ή ύλιστική άντίλη­ψη τής Ιστορίας είχε σάν άποτέλεσμα νά σκέφτονται οί σοσιαλιστές μέ οικονομικές κατηγορίες καί Ιτσι τά ζητήματα πού είχαν σχέ­ση μέ τήν κατάκτηση καί ύπεράσπιση θέσεων στήν κρατική έξου­σία τούς φαινόταν πώς ήτανε δευτερότερης σημασίας».1*4

198

"Έπειτα άπδ τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ή κατάσταση στήν κεντρική Εόρώπη ένώ άπαιτοϋσε μιά ριζική καί Ενεργητική σύλ­ληψη αύτών τών έπιτακτικών κοινωνικών προβλημάτων, ot μάζες παρηγορήθηκαν μέ ριζοσπαστικά συνθήματα καί Υποσχέσεις. Τό δτι ot σοσιαλιστές πού Επαιρναν μέρος στίς κυβερνήσεις συνασπι- σμοΟ δφειλαν νά κατακτήσουν μέ άγώνα κάθε παραχώρηση, τούς προσέδωσε πολύ λίγο γόητρο, ένώ ή προθυμία τους γιά συμβιβα­σμούς τούς στοίχισε τήν Εμπιστοσύνη πλατειών στρωμάτων τής κα­τώτερης μεσαίας τάξης καί τής Εργατιάς. Άπό τό άλλο πάλι μέ­ρος, παρά τήν Υποστήριξη άριστερών άστικών δμάδων, ή σοσιαλ­δημοκρατία δέν ήτανε σέ θέση νά κερδίσει τήν Εμπιστοσύνη τής άρχουσας τάξης, άφοϋ τό μαρξιστικό της πρόγραμμα άπειλοΰσε διαρκώς τήν τελευταία μέ άφανισμό. Αύτή ή άπώλεια τής σοσιαλ­δημοκρατίας σέ γόητρο είχε καταστροφικές συνέπειες γιά τή δη­μοκρατία στήν κεντρική Εόρώπη. . . «Μέ τήν έπαναστατική της δρολογία μεγάλωνε ή σοσιαλδημοκρατία τήν άπάθεια τών δπαδών της καί Επέτρεπε στούς κομμουνιστές καί έθνικοσοσιαλιστές νά πα­ραμένουν Ισχυροί. Χαρακτηριστικό τής δημοκρατίας είναι τά λό­για δίχως πράξεις».1” Ό Νιούμαν φτάνει άκόμα στό συμπέρασμα δτι δχι τό λίγο, άλλά τό πολύ σέ μαρξισμό πού διέκρινε τή σκέψη τής σοσιαλδημοκρατίας τήν Εμπόδισε νά άντιληφθεΐ δυνατότητες καί νά Εκπληρώσει καθήκοντα αύταπόδεικτα γιά Εναν πού δέν ή­τανε μαρξιστής.

Τό δτι καρποφόρα καί Ισχυρά κινήματα γίνονται ρεβιζιονιστικά είναι βέβαια μιά τάση, πού κοινωνικά καί ψυχολογικά μπορεί νά Εξηγηθεί μέ τήν άποδειγμένη κιόλας στά άτομα καί τούς συλλογι­κούς δργανισμούς Ισχυρή κλίση, νά προτιμούν τό σίγουρο, αύτό πού κατορθώθηκε κι Ετσι Ιστω καί άτελέστερο καί μετριότερο είναι παρόν, άπό τό άβέβαιο, αύτό πού πρέπει νά κατακτηθεί, τδ μελ­λοντικό Εστω κι άν τδ δεύτερο είναι πλουσιότερο καί πλησιέστερα στό σκοπό. Αντίθετα δ κίνδυνος τής στιγμής, δ πιεστικός καί ά­μεσα άντιληπτδς άποτιμιέται ύψηλότερα άπδ τό μελλοντικό, Εστω κι άν δ τελευταίος είναι μεγαλύτερος κι αύτό συμβαίνει Επειδή Υ­ποκειμενικά ή Ιδέα ένός μελλοντικού κακού δέν εισχωρεί στό πε­δίο ένός κακού παρόντος. Ό Δαυίδ Χιούμ, στήν πραγματεία του γιά τήν άνθρώπινη φύση, διατύπωσε ώς έξής τόν έπιβεβαιωμένο άπό τήν παρατήρηση καί τήν Εμπειρία αύτόν νόμο. «Τό κοντινό μάς παρουσιάζεται φωτεινότερο άπ’ τό μακρινό καί Επιδρά Ισχυρό­τερα πάνω μας».1** "Ομως άπδ τή ζωή τών άτόμων καί τών δμά­δων Υπάρχουν παραδείγματα πού πείθουν δτι είναι δυνατό ν’ άν- τιμετωπιστεί αύτή ή προτίμηση, δτι δημιουργεί βέβαια μιά τάση, άλλά δέν προεξοφλεί τή δράση καί κατά συνέπεια μπορεί νά ξεπε- ραστεί μέ τή χρησιμοποίηση μιάς άντίθετης δύναμης. Ή τεκμηριω­

199

μένη άπ’ αύτή τή νομοτέλεια τάση Ιγινε Αναπόφευκτη καί Ακατα­νίκητη έπειδή τής έπέτρεψαν νά Αναπτυχθεί έλεύθερα καί μάλι­στα Αποφεύγοντας τήν Αναγνώριση της κατέστρεψαν τή μόνη προϋπόθεση νά τή θέσουν κάτω Από ίλεγχο καί νά μήν άφήσουν νά τούς κυριαρχήσει. Ή έπίδραση τής έπιτυχίας καί τής καθιέ­ρωσης πού μέσα στά πλαίσια τής κατάστασης πού ύπάρχει Αντι­προσωπεύει σάν τέτοια μόνο μιά μονάδα μέ δρισμένο μέγεθος καί δρισμένη ένταση, Ιγινε κυριαρχική καί Ακαταμάχητη γιατί Απδ -ήν πλευρά τοΟ ύποκειμενικοΟ παράγοντα δέν Αναπτύχθηκε Ινα Αντίβαρο. Αλλά μιά Ανομολόγητη Αντιστοιχία. *0 ρεβιζιονισμός, |ii τήν Ιννοια τής έγκατάλειψης τδν σκοπών καί τής ύπόταξης τοϋ κινήματος στίς καθημερινές άνάγκες, είναι μόνο Ινα στοιχείο προσδιορισμού πού δμως Ιγινε καθοριστικό, άφοϋ ή συνείδηση τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα δέν κατέγραψε, δέν κοντρολάρισε αύτή τήν τάση καί δέν έξεγέρθηκε έναντίον της, άλλά Ικλεισε τά μάτια καί παραδόθηκε στίς έπιδράσεις της. "Ετσι ή άνεπαρκής κινητο­ποίηση τοΰ ύποκειμενικοϋ παράγοντα, σάν φωτισμός τής συνείδη­σης καί Ινταση τής θέλησης, Ικανέ νόμο τήν τάση πρδς τδ ρε- βιζιονισμό, δπως καί τήν ύποχώρηση μπροστά στούς πολιτικούς άντιπάλους. Καί στίς δυδ περιπτώσεις πού άναφέρονται καί πού συνδέονται στενά μεταξύ τους (τάση πρδς τδ ρεβιζιονισμό, ύποχώ­ρηση μπροστά στούς πολιτικούς Αντίπαλους) ή έντύπωση πώς τε­λικά Αντιμετωπίζεται μιά Ιστορική άναγκαιότητα στηρίχτηκε πά­νω σέ μιά αύταπάτη" άφοϋ παρέλειψε (ή ήγεσία) νά παρέμβει έ- νεργητικά στήν έξέλιξη, ύπέκυψε στήν Ιδέα δτι ύπήρξε τδ θύμα μιδς άναγκαιότητας. Άφοϋ Ιπαψε νά σκέφτεται δέν Αντανακλούσε πιά τήν παρέμβαση πού παραμελήθηκε, Απομακρυνόταν Ακόμα πε­ρισσότερο Απδ τήν ύποκειμενική της φύση δίχως τήν δποία αύτή ή έντύπωση ποτέ δέ θά Αποκτούσε τήν έπιτακτικότητα καί τδ Α­καταμάχητο πού είχε. "Αν ή δξυδέρκεια καί ή σοφία τής πολι­τικής ήγεσίας καί ή τέχνη διαμόρφωσης τής κατΑστασης Αποδεί­χνεται Ακριβώς στήν Ικανότητα της νά μένει Ανεπηρέαστη Απδ τούς μηχανισμούς πού ύπάρχουν καί νά γίνεται φορέας τών στοι­χείων τής γνώσης καί τής θέλησης πού δίχως συνειδητή παρέμβα­ση δέν Ιχουν καμιά πιθανότητα νά ένεργοποιηθοϋν, φυσικδ τής πολιτικής μυωπίας καί τής φοβίας είναι νά τρέχει πίσω άπδ τά γεγονότα καί τΙς Αποφάσεις πού άπορρέουν άπ’ αύτά, νά μυστικο- ποιεΐ καί νά ύποστυλο')νει τήν τυραννία τους σάν άναπόφευκτη. Ό ­ταν Ιγινε δυνατδ νά άνακοπεϊ, άφοϋ κατέληξε στή δικτατορία τής δεξιάς, τδ προτσές ύποχώρησης τών κυρίαρχων τάξεων άπέναντι στίς άπαιτήσεις τής έργατιδς, τοΰ δποίου ή παράλληλη έξέλιξη πού έκφραζόταν στή συνεχώς ένισχυό|ΐενη ρεβιζιονιστική συμπε­ριφορά τοΰ έργατικοϋ κινήματος είχε δημιουργήσει τήν προϋπόθε­

200

ση γιά. τήν εΙρηνική μετεξέλιξη στό σοσιαλισμό, δπως τήν Ονει­ρευόταν ό ΜπέρνσταΓν, γιατί δέν ήτανε δυνατό νά ύποταχτεΤ καί μάλιστα μέ λιγότερο δραματικό καί έπικίνδυνο τρόπο, τό προτσές τοΟ άνερχόμενου ρεβιζιονισμοϋ σ’ Ιναν έλεγχο πού θ’ άφηνε άθικτο τόν τελικό σκοπό; Τή στιγμή πού ot άντεπαναστατικές δυνάμεις δέ συμβιβάζονταν μέ μιά Απλή άμβλυνση τών ταξικών Αντιθέσεων γιατί ή άριστερά νά προδώσει τόν πολιτικό της σκοπό καί νά συν­θηκολογήσει μέ μιά τάση πού ή περιορισμένη άξία της είναι έκτός αμφιβολίας άλλά έξίσου σαφής καί ό κίνδυνος άπ’ αύτή;

Τά ζητήματα πού Ιθεσε καί τά προβλήματα πού δημιούργησε ό Μπέρνσταΐν Ιπρεπε νά γίνουν άφορμή γιά αύτοκριτικό στοχασμό καί διευκρίνιση τών θέσεων καί νά μήν άπορριφθοϋν μέ τό έπιχεί- ρημα πώς δέν ύπήρχε κανένας λόγος νά άλλαχτεΐ ή μέχρι τότε νικηφόρα τακτική.1" Γιατί καί γιά τόν Μπέρνσταΐν καί τήν πρό­κληση του ισχύει αύτό πού διαπίστωνε στό γράμμα του στόν Έ ν ­γκελς γιά τήν άριστερή Αντιπολίτευση ό Βίκτωρ Ά ντλερ1" καί πού δ Πήτερ Γκάυ τό διατύπωσε Ιτσι στήν μπροσούρα του «Τό δίλημμα τοϋ δημοκρατικοϋ σοσιαλισμοϋ». "Αν δέν ύπήρχε δ Μπέρν­σταΐν ήταν άνάγκη νά έφευρεθεΐ. Ot πολιτικές καί οικονομικές συνθήκες στή Γερμανία γύρω στό τέλος τοϋ αίώνα άπαιτοΰσαν μιά ρεφορμιστική θεωρία. Ό ρεβιζιονισμός δέν παρουσίασε κανένα έν- τυπωσιακό νέο, παρά μόνο στή λογική άναγνώριση μιάς κατάστα­σης πού ύπήρχε. Τό γεγονός δτι δ ρεβιζιονισμός Ιγινε δημοφιλής στή Γερμανία δφείλεται στό δτι πρόσφερε στούς Γερμανούς μιά έναλλακτική λύση σέ σχέση μέ τόν όρθόδοξο μαρξισμό, Ινα σχήμα άνταγωνιστικό σ’ αύτόν, πού, δπως καί δ μαρξισμός, άποτελοϋσε προσπάθεια ένταξης δλων τών κοινωνικών παραγόντων σ’ Ινα σύ­στημα μέ συνοχή».1"

Δέν Ιπρεπε καί δέν έπιτρεπόταν νά γίνει άφορμή ή πρόκληση τοϋ Μπέρνσταΐν νά συνθηκολογήσουν μέ τήν έναλλακτική λύση πού πρόσφερε τό σύστημα του. Αντίθετα Ιπρεπε νά άποτελέσει τήν άφορμή νά άποκρουστοϋν βασικά συμπεράσματα του καί, άν αύτή ή άπόκρουση δέν ήταν άπλώς αύτοεπιβεβαίωση έναντίον μιάς ά- πρόσκλητης ένόχλησης, νά συνειδητοποιηθεί σέ ποιό βαθμό θά ή­ταν Αναγκαίο νά έπανεξεταστεΐ ή τακτική κι δ τρόπος σκέψης (τοϋ κινήματος). Ή είκόνα πού ίδωσε ό Μπέρνσταΐν Ιπρεπε νά

παρακινήσει σέ σκέψεις μήπως ot διαπιστώσεις του Αντανακλού­σαν τήν πραγματικότητα κι Ακόμα μήπως μέ τήν Ακολουθούμενη τακτική συγκαλύπτονταν ή δχι τά συμπεράσματα πού Ιβγαιναν ά­πό διαπιστώσεις γενικά έπιτυχεΐς. Μιά παρόμοια άποδοχή τής πραγματικότητας θά μποροϋσε νά όδηγήσει στή διαπίστωση δτι δ ρεβιζιονισμός άκουμποϋσε τό δάχτυλο του σ’ Ινα σημείο πού πο- νοϋσε καί πού άναμφισβήτητα δημιουργήθηκ* Από μιά μόνιμη καί

201

Αδιάψευστη έπίδραση δχι συνειίητοποιοϋσε καί πρόβαλλε μιά τάση πού δέν άντικαθρεφτιζότανε σωστά ή καί καθόλου. Γι’ αύτό καί γιά τίς ύποδείξεις του άναφορικά μέ τό πόσο τά Αποτελέσματα αύτής τής τάσης, μαζί μέ άλλους παράλληλους παράγοντες, διέψευσαν τΙς άρχικές προσδοκίες τοΟ Μάρξ καί προσκόμισαν μιά νέα σύζευ­ξη, πού θάπρεπε νά ύπολογίζεται στήν πολιτική τακτική, άξιζε νά τόν εύγνωμονοΟν. Στό σημείο πού άπό τή χαμηλή σημασία τών κρίσεων καί τή διεύρυνση τής περιόδου εύημερίας έβγαζε τό συμ­πέρασμα δτι ήτανε δυνατή μιά ειρηνική μετεξέλιξη στό σοσιαλι­σμό, θάπρεπε νά τοϋ άντιταχθεΐ πώς Αποδεχόμενος μιά έξέλιξη πού ρυθμίζεται άπό φυσικούς νόμους έπεφτε, κάτω άπό άλλα σή­ματα, στό Ιδιο λάθος, στό ντετερμινισμό πού έπέκρινε, μόνο πού σ’ αύτόν ή έξέλιξη δέν δδηγοϋσε στήν καταστροφή άλλά έτεινε στήν δριστική πραγματοποίηση τοϋ σκοποϋ. Αύτό πού Εγινε στήν πραγματικότητα καί προεξοφλούσε δλη τήν κατοπινή έξέλιξη τοϋ κόμματος, ήταν ή ύπεράσπιση (άπό τήν ήγεσία) ένός έπαναστατι- κά χρωματισμένου έξελικτισμοϋ καί ντετερμινισμού έναντίον ένός έξελικτισμοϋ τονισμένου λεγκαλιστικά. Ό Μπέρνσταϊν τοϋ τέλους τοϋ περασμένου αίώνα βρέθηκε στόν Κάρλ Κάουτσκυ τής Δημο­κρατίας τής Βαϊμάρης, δ δποίος τώρα, άντίθετα μέ τήν προηγού­μενη άπό μέρους του ρητή καταδίκη τής συμμετοχής τών σοσια­λιστών στήν κυβέρνηση εύλογοϋσε τήν κυβέρνηση συνασπισμού σάν κανονική μορφή περάσματος άπό τό καθαρά άστικό στό καθαρά προλεταριακό κράτος.*®*

Στή σφαίρα δικαιοδοσίας τοϋ ντετερμινισμού καμιά πλευρά δέ βρήκε ένα συνεπή δρόμο πού νά μπορεΐ νά άποφύγει νά βρεθεί άν- τιμέτωπος μέ τό βραχυκύκλωμα τοΰ φαταλισμού μιΛς Ιστορικής άναγκαιότητας πού παρουσιάζεται δίχως τή σύμπραξη κανενός. Μέ τό δίκιο του βέβαια ό Μπέρνσταϊν ύπέδειχνε τΙς Αδυναμίες τοϋ έπαναστατισμοΰ, πού βρισκότανε σέ άντίφαση μέ τήν άσκούμενη πρακτική. Ταυτόχρονα δμως παράβλεπε δτι κι ό Ιδιος έπεφτε σ’ ένα παρόμοιο άδιέξοδο, πού έπιπλέον έρχότανε σέ άντίφαση μέ τόν άπό μέρους του τονισμό τής αύτοτέλειας τοΰ στοιχείου τής θέλη­σης, πού δέν προέρχεται άπό τήν Ιστορική άναγκαιότητα, άλλά δικαιολογεί τό σοσιαλισμό σάν ήθικό κυρίως αίτημα. ’Αλλά, δν ή θέληση δέν είναι άπλώς ένα δευτερεύον στοιχείο τών άντικειμενι- κών συνθηκών παρά κάτι Ισο μέ τόν έαυτό της, γιατί θά πρέπει τό­τε ή έπαναστατική θέληση νά άπωθηθεΐ άπό μιά ύποθετική είρη- νική άναγκαιότητα καί νά ξεφύγει άπό τό νόμιμο ρόλο της; Μιά άλλη άντίφαση στήν δποία μπλέχτηκε ό Μπέρνσταϊν ήταν δτι κα- ταπολε|ΐοϋσε τήν έννοια τοΰ σκοποϋ καί τήν έπίδραση του, πού ά- ποσποϋσε τό κόμμα άπό τήν καθημερινή πολιτική, καί σέ μιά δη­μόσια όμιλία του παραδέχτηκε πώς δ σοσιαλισμός «είναι ένα κομ­

μάτι άπδ άλλον κόσμο» **1 καί δτι έξαιτίας τοΟ καντιανοϋ του χω- ρισμοϋ έπιστήμης καί ήθικής, τοϋ ΕΓναι καί τοϋ Πρέπει δέν μπο­ροϋσε νά άποφύγει αύτδ τδ συμπέρασμα. Ωστόσο αύτές καί άλλες άντιφάσεις ποΰ ύπήρχαν στά λεγάμενα τοΟ Μπέρνσταΐν δέν ήταν δυνατδ νά έπικριθοϋν άρκετά καί πειστικά, γιατί μιά τέτοια κρι­τική Οά δδηγοϋσε πίσω στίς άδυναμίες τής άντίληψης πού έκπρο- σωποϋσε ή κομματική όρθοδοξία καί θά έμπάδιζε νά συνεχιστεί ή χρησιμοποίηση, μέ τή μορφή πού είχε γίνει άγαπητή, τών στοι­χείων έκείνων πού μέ τδ δίκιο του έπέκρινε δ Μπέρνσταΐν. Γι’ αύ­τδ μόνο ύπδ δρους είναι σωστδ αύτδ πού διαπιστώνει δ ΜαρκοΟζε δτι δ Μπέρνσταΐν άντικατέστησε τήν κριτική διαλεκτική άντίλη- ψη τοϋ μαρξισμοΰ μέ μιά κομφορμιστική άποψη τοϋ νατουραλι- σμοϋ *°' καί τοϋτο γιατί τόσο άπδ τήν άντιπροσωπευόμενη άπ’ τδν Μπέρνσταΐν δσο κι άπδ τήν ύποστηριζόμενη άπδ τήν όρθοδοξία παραλλαγή τοϋ μαρξισμού έλειπε ή διαλεκτική ένσωμάτωση δλων τών ούσιαστικών παραγόντων σ’ Ινα συνολικό πανόραμα πού νά βρίσκεται στδ δψος τών άπαιτήσεων τής έποχής του. Καί ή προσ­πάθεια τοϋ Μπέρνσταΐν νά έκμηδενίσει τήν Ιννοια τοϋ σκοποϋ καί ή άπλώς γιά λόγους διακοσμητικούς διατήρηση τής ίννοιας τοϋ σκοποϋ στδν σκεπασμένο ρεβιζιονισμδ τής δρθοδοξίας στερούνταν λογικοϋ συντονισμοϋ, τούς Ιλλειπε ή συγκεκριμένη έναρμόνιση στίς μακροπρόθεσμες άπαιτήσεις τής κατάστασης.

Πιό κοντά σέ μιά τέτοια δλοκλήρωση δλων τών στοιχείων Ιφτα- σε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ. Μπροστά στό ναυάγιο καί τήν άποτυ­χία πού σημείωσαν δλες ot πραγματοποιήσεις αύτής τής Ιδέας, πρέπει νά δωθεΐ περισσότερη προσοχή στή δυνατότητα πού άντι- προσώπευε τδ πρόσωπο καί ή άντίληψη της, κι αύτό, δχι μόνο γιά χάρη τής σωτηρίας τής τιμής μιίίς πιθανής λειτουργίας τοϋ σο­σιαλισμού. Τό γεγονός δτι μιά δρισμένη λύση δέν κατόρθωσε νά έπιβληθεΐ, δέ σημαίνει, άπδ τήν άποψη βέβαια πού δέ θεωρεί τό ιστορικό άποτέλεσμα προκαθορισμένο άλλά τελικό σημείο έλεύθε- ρων άποφάσεων δτι μπορεΐ νά άποτελέσει έμπόδιο νά έννοηθεΐ ή λύση αύτή σάν πραγματική έναλλακτική δυνατότητα καί πιθα­νότητα πού παραμελήθηκε. Μέ τήν ϊδια αύτή Ιννοια μπορεΐ καί νά μήν εύσταθεϊ δ Ισχυρισμός δτι ήτανε δυνατό νά έπιβληθεΐ ή δτι Ιπρεπε νά δδηγήσει ύποχρεωτικά στήν έπιτυχία τοϋ σκοποϋ ή λύ­ση πού άντιπροσώπευε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, δπωσδήποτε δμως έπιβάλλεται νά άναγνωριστεΐ πώς σέ μεγαλύτερο βαθμό θά ήταν πραγματοποιήσιμη, άν ύποκειμενικοΐ λόγοι δέν είχαν ματαιώσει τήν έπιτυχία της. "Οχι μόνο αύτός πού θέλει νά άποφύγει τδ συμ­πέρασμα δτι μέ τό ρεπερτόριο πού παίχτηκε Ιστορικά είναι έξαν- τλημένες Ιστορικά καί ot Ιστορικές δυνατότητες τοΰ σοσιαλισμοϋ, άλλά καί κείνος πού δίχως δέσμευση άλλά καί δίχως προκατά­

203

ληψη άπέναντι σ’ Ινα ντετερμινισμέ πού κορυφώνεται στή λατρεία τής έπιτυχίας, θέλει νά μείνει Ελεύθερος σ’ δλα τά συμπεράσματα, δέν μπορεί νά προσπεράσει μέ άδιαφορία τδ Ιργο καί τΙς Αντιλή­ψεις τής Ρόζας Λούξειιπουργκ. ’Αντίθετα ύπογρεώνεται άπδ τά ίδια τά πράγματα νά έξετάσει σέ ποιό βαθμδ ή άντίληψη της άπο- κατασταίνεται σάν χαμένη δυνατότητα άκριβώς στήν άποτυχία τδν δήθεν έπιτυχιών πού μιλοϋν κατά τής άντίληψης της. Βέβαια καί ή διχή της άντίληψη δέν είναι άπαλλαγμένη έντελώς άπδ τΙς ά- δυναμίες πού άναφέραμε χι αύτή είχε μιά φαταλιστική πλευρά, πού μέ τήν ύποτίμηση τοϋ ρόλου τής συνειδητής ήγεσίας χαΐ τήν ύπερεκτίμηση τής άξίας τοϋ αύθορμητισμοϋ τών μαζών συνετέλε- σε στό νά μείνει ή γερμανική έπανάσταση στδ πρώτο της στάδιο. Ό Ζήγκφρηντ Μάρκ, πού τδν Ιχουμε κιόλας άναφέρει, στή βαθιά μελέτη του γιά τά ρεύματα τή; γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας παρατηρεί δτι καί δ ριζοσπαστισμέ τής Ρόζας Λούξεμπουργκ δέν ήταν έντελώς άπαλλαγμένος άπδ τδ φαταλισμό. «Ένώ δ ρεφορμι- σμδς ήταν τοποθετημένος βολουνταριστικά άπέναντι στήν καθη­μερινή πολιτική καί φαταλιστικά άπέναντι στδν τελικδ σκοπό, δ ριζοσπαστισμός έξοικονομοϋσε δλη τήν Ινταση τής θέλησης του γιά τήν έπανάσταση καί, κάτω άπδ δρισμένες περιστάσεις, έγ- κατέλειπε τήν καθημερινή πολιτική στή μοίρα της»."* Ό Μάρκ έρεύνησε έπίσης τήν κοινή καταγωγή αύτών τών δυδ άποχρώσεων τοϋ φαταλισμοϋ. «Ό Ιστορικός ρεαλισμός είναι πού δημιουργεί τή δυνατότητα, δχι |ΐόνο νά παρουσιαστεί στδ σοσιαλισμό δ φαταλι­σμός σάν μιά ψυχολογική ύπόθεση άνενεργών Ιδιοσυγκρασιών, πα­ρά άκόμα καί νά μπορεί, μέ μιά σκιά δικαίου, νά στηρίζεται σέ έ­πιστημονικά θεμέλια».*®4 'Ο Ιστορικός ρεαλισμός πού στδν Μάρκ είναι τδ συνώνυμο τοϋ στοιχείου πού έμεΐς δνομάζουμε ντετερινι- σαό, άποδείχτηκε δχι σάν Ιδανικό άνοιγμα στήν πραγματικότητα, άλλά κλείσιμο καί Απο|ΐάκρυνση άπ’ αύτή.

’Ανεξάρτητα, ωστόσο, άπδ τΙς άδυναμίες της ή θέση τής Ρόζας Λούξεμπουργκ άποτελοϋσε δχι μόνο μιά πετυχημένη σέ μεγάλη Ικταση άπάντηση στόν Μπέρνσταΐν, άλλά καί βασική πρόκληση στδ κέντρο. Μέ μιά κριτική ρήξη πρδς τΙς διαπιστώσεις καί τά συμπεράσματα τοϋ ρεβιζιονισμοϋ θά μποροϋσε τδ κέντρο νά ξεπε- ράσει τδν έαυτό του, νά άντιμετωπίσει σωστά τήν άοιστερή Αντι­πολίτευση καί σύγχρονα νά ύπερνικήσει τΙς άδυναμίες της. Λύτδ πού στήν πραγματικότητα συνέβη δέν ήταν οδτε μιά δλοκλήρωση τών πολύτιμων συνεισφορών τών δύο κατευθύνσεων οδτε μιά Αντί­στοιχη άπόρριψη τών λαθών τους, άλλά τδ ρίξιμο τής μιάς ένάντια στήν άλλη μέ άποτέλεσμα νά μείνει νικήτρια κι άκόμα νά βγει πιδ ένισχυμένη άπ’ τδν άγώνα ή ήγεσία (δίχως έννοεΐται νά προσφέ­ρει ή νίκη της Ινα πραγματικό πλεονέκτημα στδ κίνημα) ή ά-

204

ριστερά νά ικανοποιηθεί μέ τήν τυπική καταδίκη τοϋ ρεβιζιονι- σμοϋ, χωρίς νά Εχει προχωρήσει ή ύπόθεση οδτε κατά Ενα βήμα. Έτσι παρουσιάστηκε μιά παράλυση δυνάμεων πού δέν έπέτρεψε νά όργανωθεΐ τό σοσιαλιστικό δυναμικό καί νά γίνει Ικανό νά πα­ρεμβαίνει στά γεγονότα καί νά δημιουργήσει τίς προϋποθέσεις γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ τελικοϋ σκοποϋ, άλλά τό διέλυσε καί τό Εκανε άνίκανο γιά δράση. "Αν Ετσι ή άλλοιώς ή διάσπαση τοϋ έργατικοΰ κινήματος ήταν τό άναπότρεπτο άποτέλεσμα αύτής τής κατάστασης άντιθέσεων πού κατέτρωγε τις δυνάμεις του, δπως δέ­χεται ό Κάρλ Σόρκε στή μελέτη του γιά τή γερμανική σοσιαλδη­μοκρατία ’°1· τότε πρέπει πραγματικά νά λυπάται κανείς πού ή πολεμική κατάσταση κάλυψε καί δέν άφησε νάρθεΐ στήν έπιφά- νεια ή προβληματική πού έδώ σκιαγραφήσαμε καί πού ή προπο­λεμική κατάσταση δέν δδήγησε στή διάσπαση καί τό ξεκαθάρι- σμα τών θέσεων. Έ διάσπαση πού Εγινε σάν άποτέλεσμα τής προ­βληματικής τοϋ πολέμου φορτώθηκε τά Γδια έμπόδια καί δυσκο­λίες πού βρήκε καί ή γερμανική έπανάσταση πού ήρθε σάν Επα­κόλουθο τής ήττας στόν πόλεμο.

Τό γεγονός δτι ή διάσπαση ήτανε συνέπεια τοϋ πολέμου κι δχι τοϋ ξεκαθαρίσματος τών θέσεων μέ βάση τις άρχές, δηλαδή τής αύτογνωσίας πού άναπτύσσεται δίχως τήν παρέμβαση τής παγκό­σμιας ιστορίας καί ή έπανάσταση τό έπακόλουθο, κι δχι ή αιτία τής στρατιωτικής ήττας δέν προστάτευσε καί τά δυό γεγονότα άπ’ τόν κίνδυνο νά γίνουν άντικείμενο ένός θρύλου πού έν πάση περιπτώσει έξυπηρετοϋσε όρισμένα συμφέροντα. Γιά νά μή φανεί πώς ή διάσπαση ήταν άποτέλεσμα τής βαριάς καί χρονολογουμέ- νης άπό παλιά άποτυχίας τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, πα­ρουσιάστηκε άπό τούς ύπεύθυνους αύτής τής άποτυχίας σάν άπο­τέλεσμα τής όχτωβριανής έπανάστασης καί τής δράσης τοϋ ρωσι- κοϋ μπολσεβικισμοϋ, τή στιγμή πού τό πιό πολύ πού θά μποροϋσε κανείς νά ισχυριστεί είναι δτι σταθεροποιήθηκε καί όριστικοποιή- θηκε, άλλά δέν προκλήθηκε άπό τόν τελευταίο. "Οπως ό θρύλος γιά τήν μονόπλευρη εύθύνη τών Ρώσσων μπολσεβίκων καί τών Γερμανών κομμουνιστών γιά τή διάσπαση τοϋ έργατικοΰ κινήμα­τος καί τήν άδυναμία τής άριστεράς πού ήταν τό άποτέλεσμα της έξυπηρετοϋσε τήν άνάγκη τής σοσιαλδημοκρατίας νά δικαιολογή­σει τό δρόμο της Ετσι καί 6 θρύλος γιά τό πισώπλατο δολοφονικό χτύπημα πού σύνδενε τή στρατιωτική ήττα μέ τήν έπανάσταση μέ τόν ίδιο τρόπο πού ό συνηθισμένος άντικομμουνισμός σύνδενε τή γερμανική μέ τήν όχτωβριανή έπανάσταση, μπήκε στήν ύπηρεσία Εκείνων τών κοινωνικών δυνάμεων πού Εχτισαν τήν πολιτική τους πάνω στήν δλοκληρωτική άντιμπολσεβικική καουτσκυκή Ιδεολο­γία, καί άφοϋ τήν Επεξεργάστηκαν Εθνικά άφηνε πίσω της σάν

206

Απελπιστικά καθυστερημένο τδν Κάουτσκυ πού, παρά τά άντίθβ- τα ισχυρά ρεύματα τής έποχής, έμεινε τυφλά προσκολλημένος σ’ αύτή. Ά ν ή διάσπαση δέν ξεσποΟσε άπ’ άφορμή τδ ζήτημα τοϋ πολέμου, θά ήτανε δύσκολο νά τή χαρακτηρίσουν σάν έκτροχιασμό προσδιορισμένο άπδ τήν έποχή καί νά τή φορτώσουν στήν όχτω- βριανή έπανάσταση. Άλλά, σ’ αύτή τήν περίπτωση θά ήταν έπί­σης δύσκολο νά ύποκύψουν «στούς φανταστικούς κινδύνους»,"* γιά τούς δποίους κάνει λόγο δ Έ ρ ιχ Ματτίας σέ συνάρτηση μέ τή συμ­περιφορά τής σοσιαλδημοκρατίας άπέναντι στδ φόβητρο τοϋ μπολ- σεβικισμοϋ, δ τρίτος δρόμος, μιά άστική δημοκρατία, μιά κατά­σταση άνάμεσα στή μίμηση τοϋ ρωσικοϋ παραδείγματος καί έκεί- νη πού άφηνε έλεύθερο τδ χώρο στίς άντεπαναστατικές δυνάμεις θά είχε έκ τών πραγμάτων περισσότερες πιθανότητες νά πραγματο­ποιηθεί κι άκόμα νά δώσει καί στή ρωσική έπανάσταση νέους παλμούς πού θά έμπόδιζαν τδν έκφυλισμό της.

Ή σχέση τής ρωσικής, πού πραγματώθηκε μέ έπιτυχία άλλά μέ τή διαλεκτική τής άπομονωμένης άποτυχίας ναυάγησε καί έκ- φυλίστηκε, μέ τή γερμανική έπανάσταση, πού δέν έχει καμιά πι­θανότητα νά έξεταστεί μέ τή διαλεκτική τής άποτυχίας στήν έπι­τυχία γιατί παρέδωσε τήν έξουσία άντί νά τήν κρατήσει καί νά τή διευρύνει, μπορεΐ νά έξεταστεί κάτω άπδ διάφορες άπόψεις καί παίζει ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο ρόλο σέ πολλές σχετικές £στο-' ρικές περιγραφές. Αύτή τή σχέση τήν παρουσιάζει μέ Ιδιαίτερα έντυπωσιακδ τρόπο δ Βάλτερ Τόρμιν στήν Ιστορία πού έγραψε γιά τδ κίνημα τών συμβουλίων. «Σ’ δποιον παρακολουθεί τήν πορεία τής έπανάστασης έπιβάλλεται σάν ύποχρεωτική μιά σύγκριση μέ τή ρωσική έπανάσταση τοϋ 1917. Μολονότι ή σύγκριση δέν είναι άπόλυτα σωστή, θά μποροϋσε νά πει κανείς δτι στή Γερμανία πέ­τυχε μόνο ή ψεβρουαριανή έπανάσταση (Νοέμβρης 1918). Άντί­θετα ή όχτωβριανή έπανάσταση (Άνοιξη τοϋ 1919) άπέτυχε καί άνάγκασε τούς ήγέτες τής φεβρουαριανής νά προχωρήσουν τόσο πολύ πρός τά δεξιά, πού δημιουργήθηκε κίνδυνος γιά τΙς Ιδιες τΙς κατακτήσεις τους έξαιτίας τοϋ ξαναδυναμώματος τών παλιών κοι­νωνικών καί πολιτικών δυνάμεων. Νά τό ποϋμε άλλοιώτικα: Στή γερμανική έπανάσταση βρέθηκαν άντιμέτωπες δυό όμάδες άπό τΙς όποΖες ή μιά ήθελε νά δημιουργήσει δσο τό δυνατό γρηγορότερα καί στήν άνάγκη μέ τή βοήθεια μιάς δικτατορίας, μιά νέα έντελώς μορφή κράτους καί οίκονομίας δίχως ώστόσο νά έχει καί τή δυνα­τότητα νά πραγματοποιήσει τά σχέδια της. Ή άλλη δμάδα ήθελε νά έγκαταστήσει, προοδευτικά κι άπό τόν κοινοβουλευτικό δρόμο, μιά κοινωνική δημοκρατία καί γενικά στήν άρχή είχε τήν πιθα­νότητα νά έπιτύχει. ’Επειδή δμως ot δυό όμάδες πολεμούσαν μέ σφοδρότητα ή μιά τήν άλλη, τελικά δέν μπόρεσε καμιά νά πραγ­

206

ματοποιήσει τίς έπιδιώξεις της. Άπό τόν άγώνα βγήκε ώφελημέ- νη μιά τρίτη όμάδα, οΐ έκπρόσωποι τοΟ παλιοί} συστήματος πού ή­θελαν νά διατηρήσουν τήν κυριαρχία τους στό κράτος καί τήν Ι­διοκτησία τους στήν οΙκονομία. Στή Ρωσία ή νίκη τής όχτωβρια- νής έπανάστασης όδήγησε στή δικτατορία τής άκρας άριστεράς. Στή Γερμανία ή ήττα τής όχτωβριανής έπανάστασης όδήγησε σέ μιά κατάσταση πού πλησίαζε στήν παλινόρθωση καί κατέληξε στή δικτατορία τής άκρας δεξιάς. Καί στίς δυό χώρες δέ στάθηκε δυ­νατό νά βρεθεί Ινας τρίτος δρόμος. Τό καθήκον πού Ιβαλε ή ιστο­ρία, νά στερεωθεί ή δημοκρατία μέ τήν Ικανοποίηση τών κοινωνι­κών άναγκών, δέν ίχει έκπληρωθεί μέχρι σήμερα Ικανοποιη­τικά».’"

Γενικά μπορεΐ νά συμφωνήσει κανείς μέ τήν άνάλυση τοΟ Τόρ- μιν στήν όποία δμως πρέπει νά προστεθεί κάτι άκόμα. "Οπως στή Γερμανία οί δυό δυνάμεις κατατρίβονταν στόν μεταξύ τους άγώνα καί άμοιβαία έμποδιζότανε νά Αναπτύξουν μιά ώφέλιμη δραστη­ριότητα καί στό διεθνές έπίπεδο παρουσιάστηκε μιά τό Ιδιο κανο­νική καί θλιβερά Αρνητική κατανομή ρόλων. Ή γερμανική καί ή ρωσική έπανάσταση δέ συμπλήρωσαν καί δέν προβίβασαν Ιστορικά ή μιά τήν Αλλη, Αλλά Αλληλοεξοντώθηκαν μέ Αποτέλεσμα δχι μό­νο νά κυριαρχήσει στή Γερμανία, άλλά καί νά έρημώσει τόν κό­σμο μέ τόν πόλεμο καί τήν καταστροφή ό έθνικοσοσιαλισμός, πού Αν καί οί ρίζες του δέν είχαν καταστραφεί τό 1918 δέ θά μπορού- σε ποτέ νά φτάσει στήν έξουσία δίχως τόν φανταστικό κίνδυνο τοΟ μπολσεβίκικο!) όλοκληρωτισμοΟ. Δέν είναι σωστό νά παίρνεται Α­ψήφιστα ή νά μειώνετι τό μερίδιο εύθύνης πού Ιχει ό ρωσικός μπολ- σεβικισμός καί δ γερμανικός κομμουνισμός, κάτω άπό τήν έξουσία τοΟ Στάλιν. "Αν στό κεφάλαιο αύτό ύπερτονίστηκε ή σημαντική άλλωστε ένοχή τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, αύτό Ιγινε για­τί ή δικαιοσύνη Απαιτεί νά έξισωθεί αύτή ή κριτική, πού στή φι­λολογία δέν έκφράστηκε έπαρκώς, μέ κείνη πού Ιχει άσκηθεί σέ βάρος τοΟ κομμουνισμοί}. Πέρα δμως άπό τά ζητήματα ένοχής καί τΙς κατηγορίες, πού ό ντετερμινιστής τά νιώθει σάν Απαιτητικά καί περιττά, ένώ δ Ιντετερμινιστής μόνο μέ προσοχή μπορεΐ νά τά πε- ριγράψει, ή ρωσική καί ή γερμανική έπανάσταση άπέδειξαν πα­ραστατικά δτι ό μαρξιστικός λογαριασμός δέν καταστρώθηκε μέ τήν εύνοια τής άρχικής μαρξιστικής άντίληψης καί τοΟτο γιατί ύ- ποτιμήθηκε ή διάσταση πού ύπάρχει άνάμεσα στή μεταρρύθμιση καί τήν έπανάσταση καί ύπερτιμήθηκε ή δυνατότητα νά έναρμονι- στοΟν αύτόματα. Ό Μάρξ δέν είχε έκτιμήσει σωστά ούτε τόν πλειο­δοτικό ρόλο τής έπαναστατικής θέλησης, στήν Ικταση πού παρου­σιάστηκε στή Ρωσία, άλλά ούτε καί τήν άποκοιμιστική συνέπεια τών μεταρρυθμίσεων πού έμπόδισε τήν έπανάσταση. Καί Ακριβώς

207

έπειδή ol μαθητές του δέν έκαναν άρκετά γιά νά ξεπεράσουν τ6 δάσκαλο, άλλά άντίθετα φρόντιζαν νά βρουν σ’ αύτόν μιά έπιβε- βαίωση γιά μιά έξέλιξη πού Υπαγορευόταν άπό άλλους νόμους, αυ­τοί οί παράγοντες κατόρθωσαν νά έπηρεάσουν όλόκληρο τό σχέ­διο. Ή όλοκλήρωση τών στοιχείων τής πραγματικότητας άπέτυχε στήν έκτέλεση καί διαλύθηκε οτά μέρη έκεΐνα πού στό μαρξιστικό σύστημα έζησαν πάντα μιά αύτόνομη δπαρξη, γιατί δέν είναι όρ- γανικά δεμένα μεταξύ τους. Έτσι, ή έπαναστατική θέληση βίασε τόν ιστορικό ντετερμινισμό, ένώ στά κόμματα πού έγιναν ρεφορμι­στικά ό ντετερμινισμός έπνιξε τήν έπαναστατική φιλοδοξία.

Παρ’ δλα αύτά δέ θά ήτανε δυνατό αύτή ή άποσύνθεση τοΟ μαρ­ξιστικού συστήματος στά στοιχεία του νά δδηγήσει σέ μιά τέτοια διαμόρφωση τής πραγματικότητας πού νά είναι σύμφωνη μέ τΙς μαρξιστικές προσδοκίες; Δέ θά μποροΟσε, άπό πολλούς δρόμους καί μέ χρησιμοποίηση τών στοιχείων τοΰ μαρξιστικού συστήματος, γιά μιά νέα ολοκλήρωση νά κατορθωθεί έλεύθερα αύτό πού δ Μάρξ φαντάστηκε σάν σύμπτωση τών στοιχείων στή φυσική τελείωση; Μιά άρνητική άπάντηση σ’ αύτό τό έρώτημα δέ θά σήμαινε μόνο δτι καταδικάζουμε τό μαρξισμό καί δλα τά ιστορικά έπιτεύγματα τοΟ σοσιαλισμοΟ, άλλά καί δτι δέν άφήνουμε άνοιχτή γιά τό μέλ­λον καμιά δυνατότητα νά πραγματοποιήσουμε μιά λογικότερη 6λο- κλήρωση καί νά χειραφετήσουμε τό σοσιαλισμό άπ’ τό μαρξισμό, στό βαθμό πού ό τελευταίος δέ βοηθά άλλά έμποδίζει τήν πραγμα­τοποίηση του. Άντίθετα άν δέ θεωρούμε τή συνάρτηση άνάμεσα στό μαρξισμό καί τό σοσιαλισμό σάν άξεδιάλυτο Ιστορικό παράγον­τα, άλλά παράλληλα δέν άποκλείσουμε τήν άναγνώριση δτι ό σο­σιαλισμός δχι μόνο όφείλει πολλά στό μαρξισμό, μά καί συνεχίζει νά παίρνει άπ’ αύτόν δυνάμεις, παρά τό γεγονός τής διαφορετικό­τητας τών άντιλήψεων καί τών τοποθετημένων στό μαρξισμό προ­οπτικών πού όδηγοϋν στήν παραμόρφωση καί τήν άμορφοποίηση τής πραγματικότητας, εΓμαστε ύποχρεωμένοι δχι μόνο νά στρέ­ψουμε τήν προσοχή μας σ’ δτι δέν έγινε, άλλά καί νά παραδε­χτούμε δτι οί έλπίδες δέ μετατράπηκαν σέ πραγματικότητα έξαι­τίας τοΟ ύποκειμενικοΟ παράγοντα καί έτσι νά παραμείνουμε Ελεύ­θεροι γιά τήν περίπτωση πού θά έπαναληφτεί αύτή ή δυνατότητα καί θά μδς προσφερθεΐ ή εύκαιρία νά «ξανακολλήσουμε» τά σπα­σμένα κομμάτια τοΟ διεθνούς σοσιαλισμοΟ, Έν πάση περιπτώσει τό *άξίωμα έλπίδα», δίχως τό όποιο είναι άδύνατη ή έπιδίωξη τοΟ σοσιαλισμοΟ, έπιτάσσει δχι μόνο νά έχουμε έμπιστοσύνη στίς κρυμ­μένες δυνατότητες, άλλά καί νά προετοιμάζουμε τΙς μελλοντικές καί άκόμα νά τΙς άνοίγουμ* τό δρόμο. Γιατί δτι δέν άναστέλλεται μέ Εοτορική άναγκαιότητα, δέν άποτυχαίνει έπίσης μέ άναγκαιό­τητα καί κατά συνέπεια δέν παύει νά είναι άντικείμενο τής θέλη­

208

σης καί τής έλπίδας τοΰ άνθρώπου. "Οπως καί νά έχει τό πράγμα, είναι άνάγκη, γιά νά μποροϋμε νά θεωρήσουμε τό μαρξισμό καί νά τόν παραβάλλουμε μέ τήν Ιστορική πραγματικότητα, νά συγ­κροτήσουμε στό μυαλό μας δτι στό μαρξισμό ύποτιμήθηκαν τόσο ή δυνατότητα τοΰ ύποκειμενικοϋ παράγοντα νά ύπερκαλύψει τΙς έλ- λείψεις τής Αντικειμενικής κατάστασης δσο καί ή δυνατότητα νά Αποκοιμηθεί καί νά παραλύσει ό ύποκειμενικός παράγοντας άπό τΙς συνθήκες, πού ένώ καθ’ έαυτές είναι ώριμες γιά τήν έπανά­σταση, άκριβώς γι’ αύτό τό λόγο χρειάζονται τδν ένεργό παρά­γοντα τής μετατροπής τους. «Ό μαρξισμός», πού ίπρεπε νά έν- νοηθεΐ δχι άπλώς σάν μέθοδος, άλλά σάν συστηματική σύλληψη τής πραγματικότητας καί σάν άλάθητη καθοδήγηση γιά τήν άλ- λαγή της, Αντιπροσώπευε τή λογική άνάλυση τοΰ κοινωνικοκριτι- κοΰ εύρήματος στήν ένότητα του μέ τή θεωρούμενη σάν αύτονόητο παράγωγο τών άντικειμενικών συνθηκών έπαναστατική θέληση, δίχως ώστόσο καί νά άντανακλά έπαρκώς τΙς δυνατότητες πού ύ­πάρχουν σ’ αύτόν τόν παράγοντα νά παρεκκλίνει καί έξουδετερώ- νει τή διάταξη τών δρων. Στό βαθμό πού ό μαρξισμός έννοοΰσε τήν ιστορική άναγκαιότητα δχι μόνο σάν ένα δρισμένο μέγεθος, άλλά καί σάν πραγματικότητα πού παρουσιάζεται μέ άνέκλητη βεβαιό­τητα, συνέβαλε σέ μιά έξέλιξη πού δέν έπέτρεψε στήν έπιθυμητή έ­παναστατική έπιτυχία νά κάνει τήν έμφάνιση της, οδτε σάν αύ- τόματο, συνοδό άποτέλεσμα τοΰ κοινωνικοϋ προτσές, οδτε σάν δυ­νατότητα έλεύθερα έπιλεγμένη. Τό παράδοξο άποτέλεσμα πού μδς δίνει ή άντιπαράθεση τής Ιστορικής πραγματικότητας μέ τΙς προσ­δοκίες πού καλλιέργησε τό μαρξιστικό σύστημα, φαίνεται νά συνί- σταται λοιπόν στό γεγονός δτι ή ένότητα άντικειμενικών συνθηκών καί έπαναστατικής θέλησης πού έπιδιώχτηκε άπό τόν Μάρξ μα­ταιώθηκε άκριβώς γιά τό λόγο δτι αίτήθηκε σάν ένότητα σέ πρώ­το πλάνο καί Ιτσι μέ τό άδιάσπαστο τής σύνδεσης συνθηκών καί έπαναστατικής θέλησης έμποδίστηκε ή αύτόνομη έξέλιξη τής λο­γικής άνάλυσης καί τής έπαναστατικής θέλησης καί ή διαρκής Αντιπαραβολή τους μέ σκοπό τή σύμπτωση. Ή λογική άνάλυση καί ή έπαναστατική θέληση παρακολουθήθηκαν ή μιά ϊπειτα άπό τήν άλλη, δχι μέ σκοπό νά κατακτηθοΰν καί νά χρησιμοποιηθούν Ιναντι τών δυνατοτήτων, άλλά γιά νά έγκαταλειφθοΰν ή μιά έπει­τα άπό τήν άλλη. Ή συνειδητή διάλυση τών δυό παραγόντων καί ή άπόδοση τής αύτονομίας τους σ’ αύτούς θά μεγάλωνε άκόμα πιό πολύ τή δυνατότητα νά συμπέσουν, άπ’ δσο μιά προκαθορισμένη καί προεξοφλούμενη άρμονία τους, πού περισσότερο χλεύαζε τό καθήκον πού επρεπε νά έκπληρωθεί, παρά αύτό πού πραγματοποι- ήθηκε κιόλας άπ’ τό σύστημα. Μέ τήν Ιννοια τής διάκρισης πού Ι­κανέ δ Ρόμπερτ Μέρτον, ή ένότητα θεωρίας καί πράξης άποδεί-

χΐηκε περισσότερο σάν αύτοκαταστροφή, παρά σάν ικανοποιητική προφητεία.*08 Μιά άντίληψη που δέ θά εύνοούσε τό σοσιαλισμό σάν σταθερό, άπό άποψη περιεχομένου, μέγεθος, άλλά οδτβ θά ήτανβ διαποτισμένη άπό τήν πίστη στή βέβαιη έμφάνιση του, θά είχε περισσότερες πιθανότητες νά πετύχει τούς σκοπούς πού θεωρεί ά­πλώς σάν δυνατότητες, άπό μιά παράσταση πού λικνίζεται στήν άπατηλή βεβαιότητα τού άναπότρεπτου.

Δέν είναι σωστό οί Ιδέες πού άναπτύχθηκαν σ’ αύτό τό κεφά­λαιο, νά δημιουργήσουν τήν έντύπωση δτι θά ήταν άρκετή ή σύν­δεση τής γερμανικής μέ τή ρωσική έπανάσταση γιά νά έξασφα- λιστεϊ ή νίκη τοϋ σοσιαλισμού σέ παγκόσμια κλίμακα ή καί μόνο στήν Εύρώπη, μολονότι μιά τέτοια σύνδεση θά ώρίμαζε σίγουρα ά- πρόβλεπτες συνέπειες, γιά τΙς όποιες έπιβάλλεται μιά άναδρομική θεώρηση, μέ σκοπό νά βρεθεί τό χαμένο άρχιμηδικό σημείο ξεκινή­ματος γιά τήν πορεία σ’ Ιναν τρίτο δρόμο. ’Αλλά άκόμα κι δταν ξεκινήσουμε τή σκέψη μας μέ τήν αισιόδοξη προϋπόθεση πώς ήτα­νε δυνατή καί θά είχε λειτουργήσει μιά άμοιβαία προαγωγή τών δυό έπαναστάσεων, μειώνουμε βέβαια τΙς πιθανότητες μι&ς Ιστο­ρικής έπιτυχίας τοΟ φασισμού στήν κεντρική Εύρώπη, άλλά δέν κάνουμε μ’ οϋΐτό καθόλου βέβαιη τή νίκη ένός σοσιαλισμού τού τρί­του δρόμου. Γιά νά γίνει αύτή ή σύνδεση άφετηρία ένός τρίτου δρόμου πού νά δδηγεϊ στόν Ιδιο σκοπό, ήταν άνάγκη νά ύπάρξουν κι άλλες συμπληρωματικές προϋποθέσεις. 'Οπωσδήποτε δμως ή σύνδεση τής ρωσικής μέ τή γερμανική έπανάσταση θά δημιουρ­γούσε Ινα κέντρο δύναμης πού θά πρόσφερε πολύ εύνοίκότερους δρους γιά τήν πραγματοποίηση τών σοσιαλιστικών Ιδεών σέ παγ­κόσμια κλίμακα.

Ά ν άφήσουμε στήν άκρη αύτό τό ύποθετικό ξεσκέπασμα αύτής τής χαμένης δυνατότητας, σκοπός τών δσων είπώθηκαν μέχρις έ­δώ ήτανε νά δείξουν στό γερμανικό παράδειγμα, πού δέν άφορδ μόνο τή Γερμανία, μέ σαφήνεια καί έγκυρότητα, δτι ή άνεξέλεγκτη κυριαρχία ρεβιζιονιστικών τάσεων στά σοσιαλιστικά κόμματα πού δρούσαν στίς καπιταλιστικές χώρες προετοίμασε τό Ιδαφος γιά τό χάσιμο άπ’ τό έργατικό κίνημα τής Ιστορικής δυνατότητας καί μα­ζί μέ άλλους παράγοντες πού θά σχολιαστούν παρακάτω κατέστρε­ψε τή δυνατότητα νά χρησιμοποιηθούν ot μεγάλοι ιστορικοί τραν- ταγμοί γιά τό μετασχηματισμό τής καπιταλιστικής κοινωνίας μέ Ιννοια σοσιαλιστική.

210

Κεφάλαιο 4

ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ

θεωρία καί πράξη τοΟ άναρχισμοΟ συμμερίστηκαν ιστορικά τή μοίρα τής ούτοπίας καί τών Εκπροσώπων της' βχι μόνο άπωθή&η- καν στή σκιά, άλλά καί συκοφαντήθηκαν σάν παραφροσύνη καί παραλογισμός άπό τόν περισσότερο πετυχημένο μαρξισμό. Άπό τήν πλευρά του 6 μαρξισμός, μ’ ένα είδος Υπεραπλουστευμένης δια­δικασίας, έξίσωσε τόν άναρχισμό μέ τΙς παραφυάδες μιάς ζύμωσης καί προπαγάνδας τής πράξης, πράγμα πού μόνο μερικά μπορεί νά καταλογιστεί στό θεωρητικό άναρχισμό. Ό πολιτικός μαρξισμός πού άκόμα δροϋσε μέ τό συναίσθημα τής ύπεροχής δίχως νά τόν βαραίνει ή μεταγενέστερη άμφισβήτηση της, κοιτοΟσε άπό ψηλά κι δχι άπλώς μέ περιφρόνηση καί είρωνία τούς Εκπρόσωπους τοΟ άναρχισμοΟ. Στήν περίπτωση τών άναρχικών, πού ήταν πραγματι­κοί άνταγωνιστές, πέρα άπό τήν πνευματική Υποτίμηση ή όποία Επιφυλασσόταν στους ούτοπικούς σοσιαλιστές, προστέθηκε καί ή μανία αύτών πού Εβλεπαν νά άπειλεΐται ή άξίωση τους στό μονο­πώλιο τής κοινωνικής έπανάστασης δχι μόνο θεωρητικά, άλλά καί στήν πρακτική πολιτική. Οί ούτοπικοΐ σοσιαλιστές δέν ήταν δλοι άναρχικοί, άλλά Εν μέρει όπαδοί μιάς γενικά αύστηρής τάξης κυ­ριαρχίας. Άντίθετα ήτανε δυνατό δλοι οί άναρχικοί νά σημαδευ- τοΟν καί νά άποκηρυχτοΰν σάν ούτοπιστές, Επειδή ή τακτική πού συμβούλευαν όδηγοΟσε κατά τούς μαρξιστές στό χάος, τήν ήττα καί τήν καταστροφή.

Στό στρατόπεδο πάλι τών άντιπάλων τοΟ σοσιαλισμοΟ 6 άναρχι- σμός είχε κακή φήμη γιά άλλους λόγους. Τόν Ενιωθαν σάν πιό ά­μεση καί ριζική άπειλή τών θέσεων τους άπ’ δσο τό μαρξισμό πού δροΟσε, τουλάχιστο άπό τήν άποψη τής μεθόδου, σ’ Ενα έλεγχόμε- νο άγωνιστικό πεδίο μέ όρισμένους τούς κανόνες τοΟ παιχνιδιοΟ. Τό γεγονός δτι τούς ήταν πιό εύκολο νά παγιδέψουν τόν άναρχισμό καί νά ξεμπερδέψουν μαζί του μέ άστυνομικές μεθόδους, τούς διευ­κόλυνε νά συκοφαντοΟν σάν άναρχικό όλόκληρο τό Εργατικό κίνη­μα. 'Ωστόσο τό τακτικό πλεονέκτημα πού πρόσφερε στούς Εκπρό­σωπους τών κυρίαρχων τάξεων αύτό τό γεγονός, δέν είναι έναντίον τοΟ άναρχισμοΟ, άλλά Ενισχύει τήν άποψη δτι ό άναρχισμός Εκτι- μήθηκε άπό τήν άρχουσα τάξη σάν ό άληθινός κίνδυνος, πού πα­

211

ραμονεύει άκόμα καί πίσω άπό τήν πρόσοψη το'Ο μαρξισμοΰ. '0 δηλωμένος Αναρχισμός έγινε τό σύμβολο κι ό Αποδιοπομπαίος τρά­γος δλου τοΰ έργατικοϋ κινήματος πού τότε άρχιζε τήν Ιστορική του πορεία.

Έτσι ό Αναρχισμός καταδικάστηκε τόσο άπό τούς μαρξιστές, δσο κι Από τούς Αντίπαλους τοΰ σοσιαλισμοϋ σάν ή πεμπτουσία τοΰ κακού καί τοΰ παράλογου. Οί μαρξιστές είδαν στόν Αναρχισμό μό­νο τόν ένοχλητικό Ανταγωνιστή, ενα κίνημα πού προμήθευε στίς κυρίαρχες τάξεις προφάσεις γιά έπέμβαση. Οί έκπρόσωποι τοΰ ά- σισμοΰ πιάστηκαν Απ’ αύτό τό Αρνητικό στοιχείο καί χτυποΰσαν τό σαμάρι ένώ είχαν στό νοΰ τους τό γάιδαρο. Μόνο άφοΰ Εσβησε ό Απόηχος αύτών τών Αντιδράσεων καί μέ τή βοήθεια ένός ώριμότε- ρου έμπειρικοΰ ύλικοΰ είναι δυνατό νά δοΰμε πέρα άπό τίς κατηγο­ρίες πού τοΰ Αποδώθηκαν Από καθορισμένα συμφέροντα, νά Απο­δώσουμε δικαιοσύνη στόν Αναρχισμό, νά έξετάσουμε άν πραγμα­τικά αύτή ή Ιδεολογική κατεύθυνση είναι ένα μίγμα άπό παραλο- γισμούς καί κακουργήματα, δπως πιστεύτηκε πάντα. Τό ιστορικό φυλλορρόημα τοΰ μαρξισμού καί ή πτώση του άπό τό βάθρο τοΰ Αλάθητου, δπου τόν τοποθέτησε ή έμπιστοσύνη τών όπαδών του, δημιούργησαν γιά πρώτη φορά τίς προϋποθέσεις γιά μιά έντιμότε- ρη κρίση τοΰ Αναρχισμού καί τό σεβασμό τών στοιχείων πού ύπάρ­χουν σ’ αύτόν. Ά ν δέν έφαρμόζεται μόνο πάνω στίς Αντιπαθείς παρεκλίσεις, Αλλά ισχύει καί γιά τό μαρξισμό ή βασική Αρχή τής εύθύνης πού φέρνει μιά ιδεολογία γιά τίς Ιστορικές συνέπειες πού προκαλεΐ, τότε ή κρίση μας γιά τόν άναρχισμό δέν μπορεΐ πιά νά είναι ή Απόφαση γιά Αναξιότητα πού έβγαλε έναντίον του. ένα μο­νόπλευρο ποινικό δικαστήριο καί οί διαστάσεις τής ένοχής τοΰ ά- ναρχισμοΰ εκμηδενίζονται μπροστά στίς εύθύνες τοΰ μαρξισμού. Ή μικρότερη ίστορική έπιτυχία γίνεται γι’ αύτόν ήθικό πλεονέκτημα. Ά ν παραμεριστεί γενικά ή σχέση πρός τήν πράξη καί ή ίστορική ένοχή πού Αθέλητα προκλήθηκε, θά φτάσουμε σ’ ένα ισοζύγιο κα­λύτερα ύπολογισμένο. Τότε θά δοΰμε δτι τά πνευματικά έργα τοΰ άναοχισμοΰ είναι βέβαια λιγότερο περιεκτικά καί προκαλοΰν μι­κρότερη έντύπωση άπό τά Ιργα τοΰ μαρξισμοΰ, δμως, άπό τήν ά­ποψη τής ρεαλιστικής έκτίμησης τών ιστορικών φαινομένων καί τών τάσεων τής έξέλιξης, δέν Ιχουν κανένα λόγο νά φοβοΰνται μιά άντιπαράσταση μέ τό μαρξισμό σέ δλα τά σημεία.

Μιά συγκριτική θεώρηση τών συνεπειών πού είχε ή διαφορετι­κή σπουδαιότητα τής θεωρίας στόν Αναρχισμό καί τό μαρξισμό, κά- νει δλοφάνερο δτι άκριβώς ή άδιαφιλονείκητη έναντι τοΰ Αναρχι­κού ύπεροχή τού μαρξιστικού κόσμου τών ιδεών, Αποτελοϋσε κιό­λας πηγή κινδύνων γιά τό μαρξισμό, καθώς καί τήν ίστορική μοί­ρα τοΰ σοσιαλισμοϋ, ένώ δ άναρχισμός κάλυψε τή θεωρητική του

212

κατωτερότητα μέ μιά Ακριβέστερη γνώση τών ίρίων άπόδοσης τής θεωρίας σέ έπαναστατική θέληση γιά τό σοσιαλισμό καί ϊτσι με- τατράπηκε σέ ύγιά σκέψη πού διαφυλάσσει τήν άρετή. Στά πρώ­τα κιόλας στοιχεία θεώρησης τής κοινωνίας καί τής Ιστορίας τοΟ Μπακούνιν, πνευματικοϋ καί πολιτικοϋ πατέρα τοΟ συλλογικοϋ ά- ναρχισμοΟ, πού διαφέρει άπό τόν άναρχισμό ένός Μάξ Στίρνερ μέ τή λατρεία του τής Ατομικότητας, τόσο δσο κι δ μαρξισμός άπό τόν ούτοπικό σοσιαλισμό, βρίσκουμε μιά περισσότερο συγκεκριμένη άν- τανάκλαση τοϋ δυΐσμοϋ πού διαποτίζει καί τδ μαρξιστικό σύστη­μα καί πού δέν δμολόγησαν ποτέ μέ τέτοια σαφήνεια ot Μάρξ καί "Ενγκελς, δηλαδή τοϋ δυΐσμοϋ γνο'>σης καί έπαναστατικής θέλη­σης. 'II ίκανότητα τοϋ «σκέπτεσθαι» καί ή Ικανότητα ή ή άνάγκη τοϋ «Αγανακτεΐν»1 κρατήθηκαν αύστηρά διαχωρισμένες άπό τδν Μπακούνιν, άν κι αύτός δέν Αρνήθηκε γενικά τή δυνατότητα μιδς προοδευτικής σύμπραξης αύτών τών παραγόντων στή διαδρομή τής ιστορίας, άλλά άντίθετα προσπάθησε ν’ Αποδείξει τήν άρνητική δύναμη σάν κινητήρια δύναμη τής θετικής έξέλιξης τής άνθρώ- πινης «ζωτικότητας» καί μάλιστα άποτόλμησε τόν Ισχυρισμό δτι οί παράγοντες αυτοί είναι πού δημιούργησαν τό κάθε τι πού στόν «άνθρωπο άποτελεΐ ειδικά τό Ανθρώπινο».’ Ένώ δ Μάρξ ήθελε νά θεμελιώσει έπιστημονικά τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης καί νά έτυμολογήσει τή δράση άπό τήν άντανάκλαση, ό Μπακούνιν, δί­χως νά ύποτιμδ καθόλου τή συμβολή τής έπιστήμης, ήτανε σαφώς ύπέρ τής προτεραιότητας τής θέλησης άπέναντι στή γνώση. «Αύ­τό λοιπόν πού διακηρύσσιο είναι ίσαμε Ιναν όρισμένο βαθ|ΐΐ ή Α­γανάκτηση τής ζωής κατά τής έπιστήμης ή καλύτερα κατά τής κυριαρχίας τής έπιστήμης, κι αύτό δχι γιά νά τήν καταστρέψω, κάτι τέτοιο θά ήταν έγκλημα κατά τής άνθρωπότητας, άλλά γιά νά καθορίσω μιά γιά πάντα τή θέση της, πού δέ θά πρέπει ποτέ νά τήν έγκαταλείψει ξανά».* *0 Μπακούνιν δέν παρέλειψε νά ύπο- δείξει τούς κινδύνουΰ καί νά έκφράσει τή γνώμη του σχετικά μέ τίς έπιδράσεις πού θά είχε ή άπαίτηση τής μοναδικά σωστής, τής άπόλυτης θεωρίας καί νά πει δτι «ή λεγόμενη άπόλυτη θεωρία δέ θά είναι τίποτε άλλο άπό τό δεσποτισμό πού άσκεΐ ή σκέψη τών λίγων πάνω στή σκέψη τδν πολλών, άπό Ινα θεωρητικό δεσποτι- σμό πού δέ θ’ Αργήσει νά μετατραπεΐ σέ πρακτικό δεσποτισμό καί έκμετάλλευση».*

Μά ό Μπακούνιν είχί καθαρή γνώμη δχι |ΐόνο γιά τΙς πρακτι­κές έπιδράσεις αύτής τής Απαίτησης, πού τοϋ άντιπαρατασσόταν στό πρόσωπο καί μέ τήν αυθεντία τοϋ Κάρλ Μάρξ, άλλά καί γιά τήν έσωτερική της όλ'.σθηρότητα. Κατά τόν Μπακούνιν, ή άνα- στροφή τής φυσικής έσωτερικής συνάρτησης γνώσης καί θέλησης ήταν Ινας βιασμός τής πραγματικότητας πού έκφυλίζεται σέ κα-

213

ταναγκασμδ καί Αφαίρεση άπδ τήν πραγματικότητα, ή όποία πάν* τα άφήνει Ανοιχτές διάφορες δυνατότητες γιά δποια άπόφαση. «Μόνο ή ζωή δημιουργεί Ελεύθερα τά πράγματα καί κάθε πραγ­ματική ούσία. Ή Επιστήμη δέ δημιουργεί, παρά μόνο διαπιστώνει χαΐ γνωρίζει τά δημιουργήματα τής ζωής καί κάθε φορά πού ot δνθρωποι τής Επιστήμης Εγκαταλείποντας τδν άφηρημένο τους κό­σμο, Ανακατεύονται στή ζωντανή δημιουργία, στδν πραγματικό κό­σμο, δλα δσα προτείνουν ή δημιουργοϋν είναι φτωχά, γελοία, άφη- ρημένα, δίχως αίμα καί ζωή. νεκρά γεννήματα ϊδια μέ τδν τεχνη­τά κατασκευασμένο άπ’ τδν Βάγκνερ, τδ σχολαστικό μαθητή τοϋ Αθάνατου δόκτορα Φάουστ Ανθρωπο. Ά π ’ αύτδ συμπεραίνεται πώς τδ μοναδικό καθήκον τής Επιστήμης εΤναι νά φωτίζει τή ζωή κι 6- χι νά τήν κατευθύνει».*

Ό Μπακούνιν Αναγνώριζε πώς ή Επιστήμη εΤναι Απαραίτητη γιά τήν πρόοδο τοϋ Ανθρώπου δμως γιά νά μπορεί νά παρέχει τήν Εμμεση συνεισφορά της στήν τελειοποίηση τοϋ Ατόμου καί τής κοι­νωνίας σάν Ενα μόνιμο κι δχι κλειστδ προτσές χρειαζότανε νά βρί­σκεται ή ϊδια κάτω Απδ διαοκή Ελεγχο καί νά Επανεξετάζει τ* Α­ποτελέσματα της. Ήτανε βέβαιος «δτι ή Επιστήμη θεμελιώνεται βασικά στή συνένωση σύγχρονων καί περασμένων Εμπειριών πού ύποτάσσονται πΑντα σ’ Ιναν Αμοιβαίο Ελεγχο. Δέν εΤναι δυνατδ νά φανταστεί κανείς δημοκρατικότερη βΑση Απ’ αότή».* Ό Μπακού­νιν δέν εΤ·/ε καμιά διάθεση νά κατεβάσει Απ’ τδ θρόνο τους τΙς ΰ- πάργουσες αύθεντίες γιά νά τΙς άντικαταστήσει μέ μιά ν?α, δχι λι- γότερο Απόλυτη, πού μάλιστα ώς πρδς τΙς Απαιτήσεις της ξεπερ- νοϋσε κάθε προηγούμενη. ’Αναγνώριζε τή διπλή Αντίφαση πού βρί­σκεται στήν Εννοια μιάς Απόλυτης αδθεντίας τής Επιστήμης. Έ λε­γε δτι μιά Επιστήμη, πού εόνοεΤται κατ’ αι’τδν τδν τοόπο, μέ τήν Αξίωση τής Επιστημονικής αότογνωσίας, πέφτει στήν Αντίφαση, Απδ τδ £να μέρο:. νά μένει μόνιμα στδ δρόμο, προσωρινή καί Ατε­λής κι Απδ τδ Αλλο, νά γίνει δργανο τών προσωπικών Επιδιώξεων Εκείνων πού διαχειρίζονται τά Επιστημονικά Αποτελέσματα. Όσο πρόθυμος ήτανε νά Αναγνωρίσει τδ γνωστικδ προβΑδισμα τών εΐ- δικών καί μέ τή κατανομή τής Εργασίας νά τδ κάνει ώφέλιμο στά πλαίσια τής κοινωνίας, τόσο λιγότερο ήθελε νά συμβιβαστεί μέ μιά άλαζονική «πανικανότητα». Έ να τέτοιο πράγμα τδ θεωροϋσε κή­ρυξη πολέμου κατά τής Ανεξαρτησίας καί Ελευθερίας τοϋ άνθρώ­που, πού Απδ λόγους Αρχής Επρεπε νά διαφυλαχτοϋν. «Υποκλίνο­μαι μπροστά στήν αόθεντία τών είδικών, γιατί αύτδ μοΰ Επιβάλ­λεται άπδ τήν ϊδια μου τή λογική. Έ χω συνείδηση δτι μόνο Ενα πολύ μικρό μέρος τής Ανθρώπινης Επιστήμης μπορώ νά συλλάβω σ’ δλες τΙς λεπτομέρειες καί τΙς θετικές άναπτύξεις. Πιστεύω πώς καί ή πιδ μεγάλη διάνοια δέ φτάνει γιά νά τά συλλάβ?ι δλα κι

214

άπ’ αύτδ συμπεραίνω πώς καί γιά τήν έπιστήμη είναι Απαραίτη­τη, δπως καί γιά τή βιομηχανία ή κατανομή τής Ιργασίας καί ή συνένωση. Παίρνω καί δίνω, αύτδ είναι ή Ανθρώπινη ζωή. Καθέ­νας μέ τή σειρά του είναι αύθεντία πού διευθύνει ή διευθύνεται. Δέν ύπάρχει λοιπδν μιά μόνιμη καί σταθερή αύθεντία, παρά μιά σταθερή Ιναλλαγή στήν αύθεντία, μιά άνοδος καί Ινας ύποβιβα- σμδς πού είναι μεταβατικός καί κυρίως έθελοντικδς. Αύτή ή αΙτία μοϋ' Απαγορεύει νά Αναγνωρίσω μιά σταθερή, μόνιμη καϊ γενική αύθεντία, γιατί δέν μπορεΤ νά ύπάρξει Ινας τόσο τέλειος δνθρωπος, πού νά είναι σέ θέση νά συλλάβει, μ’ Ικεΐνον τδν Απαραίτητο πλοΟ- το σέ λεπτομέρειες, δίχως τΙς δποΐες δέν είναι δυνατή ή έφαρμο- γή τής Ιπιστήμης στή ζωή, δλες τίς έπιστήιιες, δλους τούς κλά­δους τής κοινωνικής ζωής. ’Αλλά κι άν άκόμα θά ήτανε δυνατδ νά πραγματοποιηθεί μιά τέτοια γενικότητα γνώσεων στδ πρόσωπο ένδς Ανθρώπου, κι δν αύτδς ήθελε νά χρησιμοποιήσει τΙς γνώσειζ του γιά νά μάς ΙπιβΑλλει τήν αύθεντία του, θδπρεπε νά διωγτεΐ Απδ τήν κοινωνία, γιατί Αναπόφευκτα ή αύθεντία του θά ύποβι- βάσει τούς άλλους στή σκλαβιά καί τήν πνευματική Αναπηρία».’

Στή συνέχεια δ Μπακούνιν παρουσιάζεται σάν πολιτικδε συνή­γορος τοϋ «προτεσταντικοϋ άξιώματοο.' πού δέν Αναγνωρίζει σέ καμιά αύθεντία τδ δικαίωμα νά ύποσκελίσει τδ δτοιιο καί ύποχρεω- τικά νά τοϋ καθορίζει αύτή τδν Αστααάτητο δρόμο πρδς τήν τε­λειότητα. «’Αναγνωρίζουμε τήν Απαραίτητη αύθεντία τής Ιπιστή- μης, Αλλά Αρνούμαστε τδ Αλάθητο καί τήν καθολικότητα τών Ικ- προσώπων τής Ιπιστήμης. Στήν Ικκλησία μας ϊγουμε ιιιά κεφαλή, Ιναν Αφανή Χριστό, τήν Ιπισίήμη κι δπως οί προτεστάντες. ιιάλι- στα μέ περισσότερη συνέπεια άπδ τούς ποοτεστάντει:, δέν Ανεχό­μαστε σ’ αύτή οδτε Πάπα, οδτε Συνόδους, οδτε κογκλΑβια Αλάθητων καρδιναλίων, οδτε Ιπισκόπους καί Ακόμα οδτε παπάδες. Ό "Χρι­στός” ινας λοιπδν θά μείνει αΙώνια μισοτελειωιιένος».*

Οί έπιφυλάξεις τοϋ Μπακούνιν μποροϋν νά ΙκτιμηθοΟν σωστά μόνο μπροστά στήν Ιστορική Ιμπειρία καί τήν καθιερωμένη πραγ­ματικότητα τής κυριαρχίας Ινδς μαρξισμοΰ - λενινισμοϋ πού ΑσκεΤ πνευματική καί πολιτική έξουσία στδ δνομα τής έπιστήμη:. δίχο)ς νά ι^πάγετα». στδ δημοκρατικό Ιλεγγο πού αύτδς θεωροϋσ? Απαραί­τητο. *0 Μπακούνιν ήταν πολύ μακριά Απδ κείνη τήν Απλοϊκή πε­ποίθηση στήν αύτόματη οίκογένεια σοσιαλιστικής παραγωγής καί πνευματικής έλευθερίας, πεποίθηση πού κατά τδ τέλο; τοϋ αίώνα δ Κάουτσκυ τήν έξέφρασε σ’ αύτδ τδ άπλδ σχήμα: «Κοιιιιουνισιιδς στήν ύλική παραγωγή, Αναργίσιιδς στήν πνευματική. Αύτδς είναι δ τύπος ένός σοσιαλιστικοϋ τοόπου παραγωγές πού Αναπτύσσεται Απδ τήν κυριαργία τοϋ προλεταριΑτου, μέ άλλα λόγια. Απδ τήν κοινωνική έπανάσταση, τή λογική τής οίκονομικής πραγματικό­

215

τητας πού πάντα πρέπει νά είναι οί έπιθυμίες, οί έπιδιώξεις καί οί θεωρίες τοϋ προλεταριάτου».10

"Οπως καί νά Εχει τό πράγμα ιστορικά δέ λειτούργησε ό αύτο- ματισμός πού δεχότανε δ Κάουτσκυ καί, άν παραβλέψουμε τούς ι­διαίτερους δρους καί έπιβαρύνσεις κάτω άπό τούς όποίους έπιχει- ρήθηκε τό μπολσεβίκικο πείραμα, φαίνεται πώς είναι προβληματι­κός. Μά δσο λάθος θά ήταν άν άπ’ τό γεγονός δτι σέ μιά σοσιαλι­στική χώρα ύπάρχει άνελευθερία στήν περιοχή τής έπιστήμης βγεϊ αύτόματα τό συμπέρασμα γιά τήν ύπαρξη άνελευθερίας καί στίς άλλες περιοχές τής ζωής καί νά μήν άναγνωριστεΤ καμιά δυνατό­τητα πνευματικής έλευθερίας, άλλο τόσο θά είναι λάθος άν παρα- βλεφτεΐ δτι είναι δοσμένη ή τάση νά έπεκτείνεται 6 καταναγκα­σμός άπό τή μιά στίς άλλες σφαίρες τής κοινωνικής ζωής καί δτι αύτή ή τάση πετυχαίνει τελικά νά δημιουργήσει ρήγμα άν δέν άντιμετωπιστεΐ έγκαιρα καί μέ τά κατάλληλα μέτρα. Σχετικά μέ τό ζήτημα αύτό ή μαρξιστική θεωρία βρίσκεται σέ δύσκολη θέση, έπειδή, σύμφωνα μέ τό σχήμα βάση - έποικοδόμημα, είναι άναγκα- σμένη νά δεχτεί δτι οί δυό περιοχές κινοΰνται παράλληλα. Έφόσον ή μαρξιστική θεωρία κλίνει στό ιδανικό τής συγκεντροποίησης τής παραγωγής, πού στή μεταβατική περίοδο γιά τήν άπαλλαγμένη άπ’ τό κράτος κομμουνιστική κοινωνία βαδίζει χειροπιαστά μέ τή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, άν θέλει νά μείνει πιστή στίς προϋ­ποθέσεις της δέν μπορεΐ νά δεχτεί δτι ό αύτοματισμός τής άνάπτυ­ξης καταλήγει στήν αρμονία τοΰ Κάουτσκυ. Μέ τή διατήρηση τής πνευ|ΐατικής έλευθερίας μέσα σ’ Ινα τέΐοιο σύστημα ύποφέρει κιό­λας θεωρητικά. Βέβαια στό μέτρο πού οί οίκονομικές παραστάσεις τοϋ μαρξισμοϋ εύνοοϋν, δπως στήν περίπτωση τής Παρισινής Κομ­μούνας, τΙς μορφές τής άμεσης διέύθυνσης τών παραγωγών, δια­λύεται ξανά ή ϊνταση μέσα σέ μιά ευχάριστη όμοφωνία. "Ομως τό πρόβλημα τής έλευθερίας δέν περιορίζεται μόνο στήν άντίφαση, πού άνέλυσε ό Χάνς Κέλζεν, άνάμεσα στήν οικονομική θεωρία τοϋ μαρξισμοϋ, πού καταλήγει στή συγκεντροποίηση καί τόν κατα­ναγκασμό καί τήν πολιτική του θεωρία, δπου είναι διάχυτο Ινα κλασικό Ιδανικό έλευθερίας," άλλά διαπερνά τόσο τήν οίκονομική, δσο καί τήν πολιτική θεωρία παρμένες χωριστά. Καί οί δυό είναι γεμάτες άπό άλληλοσυγκρουόμενες τάσεις καί γι’ αύτό προσφέρουν κοινά σημεία, χρήσιμα τόσο γιά μιά δημοκρατική άποσυγκέντρω- ση, δσο καί σέ μιά δικτατορική συγκεντροποίηση. "Οποιο συνδυα­σμό πολιτικών καί οικονομικών μορφών κι άν έπιλέξουμε τό πρό­βλημα τής πνευματικής έλευθερίας παραμένει άνεξάρτητο καί άμ- φισβητεΐ τή στιλπνότητα τοϋ σχήματος βάση - έποικοδόμημα. Έν πάση περιπτώσει ή συνείδηση γιά τή δυνατότητα ξεχωριστής έ­ξέλιξης τοΰ οικονομικού καταναγκασμού καί τής πνευματικής έ-

216

λευθερίας ή άντίστροφα ή συνεπής γνώση τών δικών της προϋ­ποθέσεων, μέ τήν Ιννοια τοϋ ντετερμινισμού πού περιορίζει τήν πνευματική έλευθερία άπό τήν πλευρά τής βάσης, δέν έχει χαθεί έντελώς άπό τή σοσιαλιστική θεωρία. Άντίθετα Ιχει θρέψει μιά ύγιή δυσπιστία ένάντια στή μηχανική μεταφορά τών άπαιτήσεων κοινωνικοποίησης στίς περιοχές πού άπό τή φύση τους, άκριβώς δταν μονοπωλείται καί συγκεντροποιεϊται ή οικονομία, έξακολου- θοϋν νά είναι τό πεδίο δπου μπορεί νά καταπιεστεί Ινας ώφέλιμος κατά τά άλλα πλουραλισμός. Γι’ αύτό σχετικά |χέ τόν περιορισμό τών άπαιτήσεων γιά έπέκταση τών κοινωνικοποιήσεων τό πρόγραμ­μα τής Λήντς, τής αύστριακής σοσιαλδημοκρατίας, περιλαβαίνει: «Τά μέσα τής πνευματικής παραγωγής, τύπος, βιβλία, θέατρο κλπ. δέν έπιτρέπεται νά μονοπωληθοϋν».1*

"Οταν ο? έκπρόσωποι τοϋ άναρχισμοϋ στήν κατά τόν άποκεν- τρωτικό τρόπο διαμόρφωσης τής κοινωνίας, άφοϋ μόνο στά πλαί­σια μιάς τέτοιας κοινωνίας έβλεπαν νά διαφυλάσσεται ή έλευθε­ρία τοϋ άτόμου, έπαιρναν κατά γράμμα τήν ύλιστική άντίληψη τής ιστορίας καί τήν έστρεφαν κατά τής συγκεντροποίησης πού είσηγοϋνταν ot μαρξιστές. Βέβαια ot μαρξιστές είχαν δίκιο νά έπι- καλοϋνται τήν ύπεροχή καί τή μεγαλύτερη παραγωγικότητα τής συγκεντροποιημίνης παραγωγής, μά δέν μποροϋσαν ούτε θεωρητι­κά, ο5τε στίς (ΐετέπειτα συνέπειες πρακτικά νά ξεφύγουν άπό τό έδαφος αύτών τών προϋποθέσεων πού άκριβώς έξόρκιζαν 6 Μπα­κού νιν καί ot όπαδοί του. Ot άναρχικοί προειδοποίησαν καί γιά τούς κινδύνους, πού τούς συναντοϋμε καθημερινά στό σοσιαλισμό πού Ιγινε καθεστώς, άλλά πού μέ πολύ άνεπάρκεια άντιμετωπί- στηκαν άπ’ τόν Κάρλ Μάρξ. Τά κείμενα τοϋ Μπακούνιν φανερώ­νουν πώς είχε καθαρή συνείδηση τών κινδύνων πού προκύπτουν ά­πό τή γράφεικρατικοποίηση, άπό τό δυνάμωμα μιάς γραφειοκρα­τικής όλιγαρχίας καί τΙς έπιδράσεις τών προνομίων στή συνείδη­ση καί τή συμπεριφορά τών νέων κυρίαρχων στρωμάτων. Άλλά κυρίως δ Μπακούνιν είδε καθαρότερα άπό τόν Μάρξ, πού δ ντε­τερμινισμός του τοϋ άφαίρεσε τή δυνατότητα νά δεί τήν αύθυπαρ- ξία πολλών κατηγοριών καί φαινομένων, δτι ή έξουσία — κατά τόν Μάξ Βέμπερ ή δυνατότητα νά έπιβάλλει τή θέληση του στούς άλ­λους πού άντιτάσσονται σ’ αύτή — 11 είναι Ινα Ιδιόμορφο μέγεθος πού δέ διαλύεται στίς οίκονομικές προϋποθέσεις καί πράξεις καί άσκεί μιά διαβρωτική έπίδραση πού πρέπει νά ύπολογιστεί άκόμα καί στή σοσιαλιστική κοινωνία. Ή έπόμενη δήλωση τοϋ Μπακού­νιν θυμίζει, σάν προφητεία, τήν μπολσεβίκικη κυριαρχία τής ϊπο- χής τοϋ Στάλιν. «Πάρτε τόν καλύτερο έπαναστάτη καί τοποθετεί­στε τον στό θρόνο τής Ρωσίας ή δώστε του μιά δικτατορική έξου­σία. Πρίν νά περάσει Ινας χρόνος, θά είναι χειρότερος κι άπό τόν

217

τσάρο*.’* "Αν αύτή ή δήλωση άφορΛ τή δικτατορία ένδς άτόμου πού Ιγινβ πραγματικότητα, ή έπόμενη ύπνοοεί τή δυνατότητα κα­τολίσθησης στήν όλιγαρχία. «"Αν νικήσουν μερικοί, αύτό πιά δέν «ίναι σοσιαλισμός άλλά πολιτική έπιχείρηση. θά χαθεί 6 κεφα­λαιοκράτης καί, άν τό σοσιαλιστικό κίνημα δέν τραβήξει στήν κα­ταστροφή, αύτοί ot μερικοί, ματαιόδοξοι, φιλόδοξοι καί άτζαμήδες δικτάτορες θά κάνουν τήν ύπόθεση 2να φοβερό φιάσκο».1'

Πίσω άπ’ δλους αύτούς τούς φόβους τοϋ Μπακούνιν βρίσκεται ή βεβαιότητα πού καταλήγει στήν άπλή άλήθεια πού έπιβεβαιώνεται άπό τήν έμπειρία δλων τών έποχών κι δλων τών λαών, δτι κάθε έξουσία πού είναι πάνω άπ’ τό λαό, άναγκαστικά άποκλείει τήν έλευθερία τοϋ λαοϋ. «Αύτδς πού λέγει κράτος ή έξουσία, λέγει κυ­ριαρχία, άλλά κάθε κυριαρχία προϋποθέτει τήν ύπαρξη κυριαρχού­μενων μαζών. Συνακόλουθα τό κράτος δέν μπορεΐ νά Εχει Εμπι­στοσύνη στή θεληματική δράση καί τήν Ελεύθερη κίνηση τών μα­ζών, πού τά άκριβότερα συμφέροντα τους είναι άντίθετα στήν ύ­παρξη του. Γι’ αύτό είναι ό φυσικός τους έχθρός, ό άναγκαΐος κα- ταπιεστής τους καί μ’ δλο πού άποφεύγει νά τό όμολογήσει, Ενερ­γεί σύμφωνα μ* αύτή τήν Ιδιότητα».1* Ό δεσποτισμός πού έκδηλώ- νεται στήν έξουσία τοϋ κράτους ήτανε τόσο άκαταμάχητος γιά τόν Μπακούνιν, πού μπροστά σ’ αύτόν καταποντίζονταν στό γενικό ζό­φο καί τή φρίκη άκόμα καί ot διαφορές καί ot σχετικές πρόοδοι, πού ώστόσο σεβάστηκε στό πρόγραμμα τών άμεσων άπαιτήσεων του, δπως ot διαφορές άνάμεσα στή μοναρχία καί τή δημοκρατία.1’ Δηλαδή ό Μπακούνιν πίστευε μέ δλη του τήν καρδιά, «δτι δ δε- σποτισμός δέν Εμφανίζεται μόνο στή μορφή τοϋ κράτους ή τής έ­ξουσίας, άλλά ύπάρχει στήν άρχή τοϋ κράτους καί τής πολιτικής έξουσίας καί γ ι’ αύτό καί τδ δημοκρατικό κράτος θά πρέπει, άπό τή φύση του, νά είναι δμοια μέ τό κράτος πού κυβερνά ?.νας αύτο- κράτορας ή βασιλιάς.1* Ή πεποίθηση αύτή τοϋ Μπακούνιν έκφρά- στηκβ στήν έπόμενη Εκκληση. «Ά ν θέλετε νά μήν καταπιέζουν ot άνθρωποι άλλους άνθρώπους, μή δίνετε στά χέρια τους τήν Ε­ξουσία».1'

"Αν δ Μπακούνιν ύποτίμησε, μέ άπλοΤκό τρόπο, τήν Εκταση τής άνάγκης νά προχωρήσει στή διευκρίνιση τών ζητημάτων τής Ε­ξουσίας καί τών κινδύνων πού δημιουργεί, δ Μάρξ πού Εκτίμησε βέβαια θετικότερα αύτή τήν άνάγκη, παρέλειψε νά διερευνήσει τΙς συναρτήσεις πού προκύπτουν άπ’ αύτή. Ό Μάρξ δέ σταμάτησε μό­νο μπροστά στή δυνατότητα νά έκφυλιστεϊ σέ δλιγαρχία καί δικτα­τορία Ενα σύστημα όργανωμένο μέ βάση τή θεωρία του, άλλά δέν Εκτίμησε καί σωστά τό δρόμο τών μεταρρυθμίσεων σάν μιά άπό- κλιση πού φέρνει μακριά άπδ τό σκοπό Καί στδ σημείο αύτδ τδν ξεπέρασε δ Μπακούνιν, δίχως δμως καί νά παρουσιάσει μιά πραγ­

218

ματοποιήσιμη έναλλακτική λύση. Ά ν καί &ς τήν Ιποχή τοϋ πρώ­του παγκόσμιου πολέμου ή σοσιαλιστική διεθνής είχε γενικά συνεί­δηση τών κινδύνων πού έγκυμονοϋσε γιά τό κίνημα ή συμμβτοχή σοσιαλιστών Υπουργών στίς άστικές κυβερνήσεις, πράγμα πού Ικ- φράστηκε μέ τήν καταδίκη τοΟ «μινιστεριαλισμοϋ» άπ’ τδ παρισι­νό συνέδριο τοϋ 1901, τής έμειναν ώστόσο κρυφές καί άγνωστες ot λιγότερο χτυπητές, άλλά γι’ αύτδ καί περισσότερο άποτελεσματι- κές ot ύπόγειες έπιδράσεις άπό τήν ένσωμάτωση σ’ Ινα σύστημα κοινοβουλευτικό. Μάλιστα ή άρνηση συμμετοχής στήν έξουσία τοϋ άστικοϋ κράτους, παρείχε τήν άπατηλή διαβεβαίωση πώς Ιτσι ή άλλοιώς κρατήθηκαν μακριά άπό τά κακά τής κοινωνίας, άλλά καί γι* αύτό, μποροϋσαν, κατά συνέπεια, νά παραδοθοϋν μέ λιγότερες έπιφυλάξεις στίς χαρές πού έπιτρέπονταν μέσα στά πλαίσια τής κατάστασης. Έ ν πάση περιπτώσει οί άναρχικοί, γιά τούς δποίους τό γενικό έκλογικό δικαίωμα ήτανε, σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Προυντόν, ταυτόσημο μέ τήν άντεπανάσταση ** άντανακλοϋσαν τήν άλλη δψη τοϋ νομίσματος. Τό προτσές σχηματισμοϋ δημοκρατικής θέλησης, πού συνδέεται μέ πολλές προόδους, έπιτυχίες καί κατα­κτήσεις, τό όποιο καί άντέτασσαν στό μαρξισμό άπδ τήν πλευρά τών δικών τους προϋποθέσεων. Τήν δψη αύτή τήν παρουσίασε μέ έντυπωσιακό τρόπο δ ήγέτης τών Αύστριακών άναρχικών Γιόζεφ Πόυκερ: «Έφόσον άπαιτοϋμε τό γενικό έκλογικό δικαίωμα άπό τή σημερινή κοινωνία, τή βοηθοϋμε νά σταθεί».*1 ’Από τόν Μπακούνιν Ιλειψε ή προθυμία πού τόσο βιαστικά ϊδειξαν τά σοσιαλδημοκρα­τικά κόμματα, τά όποία σέ άντίθεση μέ τΙς θεωρίες τους καί παρα- βλέποντας τά κοινωνικά καί διαρθρωτικά έλαττώματα της, εύλό- γησαν τή δημοκρατία, γιατί πίστεψαν πώς προσφέρει καλύτερες δυνατότητες νά κατακτήσουν τήν έξουσία. Ή θέση &Λτή τοϋ Μπα­κούνιν έπιβεβαιώνεται δχι μόνο άπό τήν έμπειρία πού ήτανε σ’ αύ­τόν προσιτή, άλλά καί άπό τήν έμπειρία τόσων χωρών πού έπι- σωρεύτηκε άπό τότε δ>ς τώρα. «’Από τή φύση της, μά άκόμα καί άπό τήν ιστορική της έμπειρία ή δημοκρατία είναι δύσπιστη, γιατί κάθε έποχή δέν ήταν παρά τό θύμα, ή έξαπατημένη άπ’ δλους τούς φιλόδοξους καί μηχανορράφους, τάξεων καί άτόμων, πού μέ τήν πρόφαση πώς θά τήν κατευθύνουν καί θά τήν κάνουν εύτυχισμένη, τήν έκμεταλλεύτηκαν καί τήν έξαπάτησαν. Μέχρι σήμερα χρησι- μοποιήθηκε μόνο σάν άναβολέας».**

Στό φώς τών δσων ειπώθηκαν στό προηγούμενο κεφάλαιο μάς φαίνεται πώς είναι δικαιολογημένη ή δυσπιστία καί έναντίον τών κομματικών ήγεσιών, πού ένώ βεβαιώνουν μέ δρκο τήν πίστη τους στά ύψηλά Ιδανικά, άποφεύγουν τόν ϊλεγχο τής κυριαρχίας τους. Είναι άδικο βέβαια νά παραβλεφτοϋν ή νά ύποτιμηθοϋν ot πρόο­δοι πού σημειώθηκαν χάρη στήν όργάνωση καί τή δράση τών μα­

219

ζικών κομμάτων, μά είναι έπίσης καί άναγκαίο, Ιτσι σάν συμπλή­ρωμα σ’ αύτή τή συνάρτηση, νά ρίξουμε μιά ματιά στήν εικόνα πού δίνει 6 Μπακούνιν καί νά θυμηθοΰμε τΙς άπαιτήσεις του άνα- φορικά μέ τή σχέση ήγεσίας καί όπαδών στά πλαίσια τοΰ κόμμα­τος. «Ή έμπιστοσύνη γεννά τή σύμπνοια καί ή σύμπνοια δίνει δύ­ναμη. Δίχιος άμφιβολία αύτό είναι μιά άλήθεια πού κανένας δέ θά δοκιμάσει ν’ άρνηθεϊ. Άλλά γιά νά είναι πραγματικότητα χρειά­ζονται δυό πράγματα. Ή έμπιστοσύνη νά μήν είναι βλακεία καί ή-σύμπνοια, τό ίδιο ειλικρινής κι άπδ τΙς δυό μεριές, νά μήν είναι οδτε άπατηλή εικόνα, οδτε ψέμα, οδτε ύποκριτική έκμετάλλευση τοΰ ένός μέρους άπδ τδ άλλο. Είναι περίφημα πράγματα δταν βρί­σκονται στή σωστή θέση, άλλά μοιραία δταν άποδίδονται σ’ αύτούς πού δέν τ’ Αξίζουν. Επειδή άγαπώ μέ πάθος τήν έλευθερία, δμο- λογώ πώς δυσπιστώ πολύ άπέναντι σ’ έκείνους πού ϊχουν πάντα τή λέξη πειθαρχία στό στόμα».”

Μά' παο’ δλα αύτά καί δ Μπακούνιν δταν βρίσκεται άντιμέτω- πος μέ τά προβλήματα καί τΙς άνάγκες τής έπαναστατικής νομο­τέλειας δέν παραλείπει νά κάνει διαγραφές άπ’ τδ άντικυριαρχικδ Ιδανικό του κι άκόμα νά κάνει προτάσεις καί νά παίρνει μέτρα πού βρίσκονται σέ άμεση άντίφαση μέ τά ιδανικά του. Έτσι δχι μόνο οί μαρξιστές, πού δέν τόν συμπαθούσαν καί ήθελαν νά τδν έξουδε- τερώσουν σάν άνταγωνιστή τους στή Διεθνή, Ιλεγαν πώς ή μυ­στική του όργάνιοση δημιουργήθηκε ;ιέ τρόπο πού νά διαιωνίζει τή δικτατορία τοΰ συντρόφου Μπακούνιν,’* άλλά κα'ι δ ίδιος δέ δί­στασε νά συμπεριλάβει στδ λεξιλόγιο του τή λέξη πού χλεύαζε καί τή θεωροΰσε άντίθεση στδ ιδανικό του τής έλευθερίας, μόνο πού φρόντισε νά τήν άποδυναμώσει. Αύτό δμως Ιγινε μ’ Ιναν τρόπο καθόλου πειστικό, μ’ Ιναν τρόπο πού κάνει περισσότερο φανερό τό δίλημμα κάθε έπαναστάτη μπροστά στήν έλευθερία καί τήν πραγ­ματικότητα. «Υπάρχει μόνο μιά έξουσία, μιά δικτατορία δυνατή καί ώφέλιμη. Αύτή είναι ή συλλογική καί άθέατη δικτατορία τών φίλων μας πού συγκροτείται στδ βνομα τών άρχών μας καί είναι ώφέλιμη καί πολύ Ισχυρή έπειδή δέν περιβάλλεται άπδ κανενδς είδους επίσημη έξουσία».” Καί στήν «Έπαναστατική του κατή­χηση» δ Μπακούνιν περιέγραψε τά καθήκοντα πειθαρχίας τοϋ ΰ- ποψήφιου έπαναστάτη μ’ Ιναν τρόπο πού θά τιμοϋσε άκόμα καί τούς Μάρξ καί Λένιν. «’Οφείλει νά καταλάβει, δτι μιά Ένωση πού Ιχει έπαναστατικούς σκοπούς είναι ύποχρεωμένη νά συγκρο­τηθεί σέ μυστική έταιρία καί δτι κάθε μυστική έταιρία γιά τδ συμ­φέρον τής ύπόθεσης της. τήν άποτελεσματικότητα τής δράσης της καί τήν Ασφάλεια τοΰ κάθε μέλους της πρέπει νά συγκροτείται μέ βάση τήν αύστηρή πειθαρχία, πού δέν είναι παρά μόνο συνόψιση καί τελικό άποτέλεσμα τών ύποχρεώσεων τών μελών μεταξύ τους

220

καί συνακόλουθα ύπόθεση τιμής καί καθήκον τοΰ καθενός»,” «...κά­θε άδελφός που άσκεΐ ένα κανονικό λειτούργημα, πού 6ρ& μέ ειδι­κή άπ.οστολή είναι ύποχρεωμένος σέ συνειδητή πειθαρχία άπέναντι στόν άμεσο άρχηγό του. Κάθε πράξη άπειθαρχίας θεωρείται έγ­κλημα, έκτός άν τή δικαιολογούν λόίγοι άνώτερης βίας».”

Στήν έπαναστατική του κατήχηση ό Μπακούνιν έπαναλαβαίνει τήν όμολογία πίστης στή βασική του άρχή. «Ή έλευθερία μπορεΐ καί πρέπει νά άμύνεται μόνο μέσω τής έλευθερίας. Είναι παραλο- γισμός καί μάλιστα άπό τούς πιό έπικίνδυνους νά τή βλάπτουμε μέ τήν πρόφαση πώς θέλουμε νά τήν προστατέψουμε».1* "Ομως δτι αύτή ή άρχή τής άπόλυτης άρνησης κάθε καταναγκαστικοΰ μέ­τρου δέν μπορεΐ ούτε θεωρητικά νά κρατηθεί φαίνεται άμέσως πα­ρακάτω, στό κείμενο πού άκολουθεί τήν παραπάνω δήλωση, δπου παραβιάζονται άπροκάλυπτα οί ιδέες γιά τό άπόλυτο άπαραβίαστο τοΰ άτόμου. Έ άφαίρεση τών πολιτικών δικαιωμάτων άπό κείνους πού δίχως νά ύπάρχει λόγος άποφεύγουν νά έργαστοΰν καί ζοΰν σέ βάρος τής δημόσιας ή τής ιδιωτικής φιλανθρωπίας, δικαιολο­γείται μέ τό έπιχείρημα πώς ή έργασία πρέπει νά άποτελεΐ τό θε­μέλιο τών πολιτικών δικαιω^των.” Φυσικά μέ τόν τρόπο αύτό καθορίζεται ενα καθήκον πού προσδιορίζει σέ μεγάλο βαθμό τήν ύπαρξη τοΰ άτόμου καί σύγχρονα καθορίζεται καί ή κύρωση πού θά έπακολουθήσει τήν παράβαση του. Πρόσωπα πού χάνουν τά πο­λιτικά τους δικαιώματα, χάνουν έπίσης καί τό δικαίωμα νά άνα- θρέψουν τά παιδιά τους ή νά τά κρατήσουν κοντά τους.

Σύμφωνα μέ τήν έπαναστατική κατήχηση τό ποινικό δίκαιο ό- φείλει νά παραιτηθεί άπό κάθε άναξιοπρεπή καί βάναυση ποινή καί νά θεωρεί τήν τιμωρία σάν θεραπεία άπό μιά άρρώστια.*0 'Ω­στόσο καί άκριβώς στήν τοποθέτηση άπέναντι στό έρώτημα πού άπό μόνο του προβάλλει, πώς θά έπιβληθεί ή άπαίτηση τής κοι­νωνίας νά τιμωρεί, μπαίνει σ’ Ινα δρόμο δπου διατηρούνται βέβαια τά προσχήματα τής έλευθερίας, άλλά τό χτύπημα είναι πολύ πιό σκληρό άπό έποιαδήποτε ποινή άπ’ αύτές πού έπιβάλλονται στά πλαίσια ένός καταπιεστικού συστήματος. «Ό άπείθαρχος πού δέν ύποτάσσεται στήν τιμωρία πού τοΰ ίχει έπιβληθεί κηρύσσεται ά- ποσυνάγωγος καί ξαναγυρίζει στό φυσικό νόμο. Καθένας ίχει τό δικαίωμα νά άπαλλαγεΐ άπ’ αύτόν, δπως άπό Ινα βλαβερό ζώο, μά δέν μπορεΐ νά τόν σκλαβώσει, νά τόν μεταχειριστεί σάν σκλά­βο».51 Έτσι λοιπόν καί στήν κοινωνική όργάνωση πού σχεδίασε δ Μπακούνιν θά ύπάρχει ή άνάγκη μερικοί τουλάχιστον άνθρωποι νά έκδιωχτούν άπό τήν κοινωνία γιά νά γίνει δυνατό νά διατηρη­θεί ή έλευθερία τής πλειοψηφίας αύτών πού θά παραμένουν. Τό συμπέρασμα πού, στά πλαίσια τοΰ συστήματος του, Ιβγαλε δ Μπα­κούνιν, βρίσκεται στήν ίδια γραμμή μέ τή θεωρία τοΰ κοινωνικού

221

συμέολαίου,” πού κατά τά Αλλα τό καταπολέμησε καί τό όποϊο θεω­ρεί κάθε συμφωνία μεταξύ τών Ανθρώπων θεληματική καί Ανέκ­κλητη. Χαρακτηρίζει τά Αναγκαστικά άκραΐα μέτρα σάν συνθη­κολόγηση μπροστά σέ μιά Αναπότρεπτη πραγματικότητα καί ύπο- χρεώνεται, τουλάχιστο πάνω στό μοντέλο, νά Υπολογίσει πώς θά ρυθμιστεί μιά δριακή κοινωνική περίπτωση. Πίσω άπ’ αύτή τήν Ασυνέπεια τοϋ Μπακούνιν βρίσκεται τό γενικότερο πρόβλημα τών σχέσεων έλευθερίας καί καταναγκασμού, στό όποιο φυσικά καί ό Μπακούνιν, δπως καί 6 Μάρξ, δέν μποροΟσε νά προσφέρει μιά Ι­κανοποιητικότερη λύση. Τόσο γιά τόν Μπακούνιν, δσο καί γιά τόν Μάρξ τό πρόβλημα τοϋ συμβιβασμού τής έλευθερίας καί τοϋ κα- ταναγκασμοϋ Εμπαινε μέ δλη τήν όξύτητα του, γιατί καί ot δυό βχι μόνο έκτιμοϋσαν πολύ Υψηλά καί ήθελαν νά διευρύνουν τό Ι­δανικό τής έλευθερίας τής γαλλικής έπανάστασης, άλλά σέβονταν σύγχρονα καί μάλιστα πολύ περισσότερο τήν Ιδέα τής ισότητας πού είχε έγκαταλείψει ό Αστισμός. Σάν σοσιαλιστικές κατευθύν­σεις καί ot δυό, μαρξισμός καί Αναρχισμός, βρέθηκαν μπροστά στό δύσκολο θεωρητικό καί πρακτικό καθήκον νά βοηθήσουν τήν ιδέα τής ισότητας νά έπανακτήσει τά δικαιώματα, πού τά κουτσούρεψε ό Αστισμός, Αλλά δίχως νά άρνηθοϋν τήν Ιδέα τής έλευθερίας.

Άπό τή βασική αύτή Ιστορική Αποστολή προέκυψε Αναγκαστι­κά μιά διφορούμενη σχέση πρός τό φιλελευθερισμό, ή όποία Απο- τελοϋσε Από τό 2να μέρος τό πνευματικό θεμέλιο τής Ιστορικής της πραγματοποίησης κι Από τ’ άλλο τό είδικά σοσιαλιστικό χα­ρακτηριστικό της. Πληρέστερα Από κάθε άλλον 6 ΜπέρνσταΓν Α­πέδειξε τήν δπαρξη στά πλαίσια τής σοσιαλιστικής παράδοσης τής Ιστορικής καί πνευματικής συγγένειας σοσιαλισμοΟ καί φιλελευθε­ρισμού.*' Αύτή ή άναγνώριση δέν περιορίστηκε στή ρεβιζιονιστική παραλλαγή τοϋ σοσιαλισμού, Αλλά ίγινε γενικά Αποδεκτή καί μά­λιστα διακηρύχτηκε έπίσημα, γιά νά θυμίσει στόν Αστισμό τήν προδοσία τών Ιστορικών του καταβολών καί νά δώσει στήν έπα­ναστατική θέληση τής σοσιαλδημοκρατίας τή βάση τής νομιμοποί- ησης της. Άλλωστε πολλοί ήγέτες τής εύρωπαΓκής σοσιαλδημο­κρατίας κατάγονταν άπό έβραιοφιλελεύθερα Αστικά σπίτια καϊ I- τσι έκαναν καί βιογραφικά λογική τή συνάρτηση Ανάμεσα στή φι­λελεύθερη καί τή σοσιαλιστική χειραφέτηση. Άντίθετα, δπου 8- πρεπε νά προβληθεί ή άντίθεση πρός τήν κοινωνία πού ύπήρχε, ρητορικΑ, δηλαδή στά λόγια κόπηκε 6 δεσμός πού ένωνε τό σο­σιαλισμό μέ τό φιλελευθερισμό καί Υπερτονίστηκε τό μέρος τοΟ προγράμματος πού περιείχε τΙς ταξικές Απαιτήσεις τού προλετα- ριΑτου καί Αποτελοϋσε μιά Αγεφύρωτη Αντίθεση πρός τόν Αστικό κόσμο Ιδεών. Μαρξιστές καί Αναρχικοί Αναγνώριζαν δτι ό Αστι­σμός ίπαιξε 2να σχετικά προοδευτικό ρόλο στή σύγχρονη Ιστορία,

άλλά καί ot δυό κατέληγαν στό συμπέρασμα δτι 6 Αστισμός Αρνή- θηκε τά Ιδανικά του καί άφησε στό προλεταριάτο τήν ύποχρέωση νά όλοκληρώσει τήν πραγματοποίηση τους. Έτσι, ό Μπακούνιν, σέ όλοφάνερη συμφωνία μϊ τΙς βασικές θέσεις τοΟ Κομμουνιστικού Μανιφέστου καί άλλων μαρξιστικών ντοκουμέντων, έγραφε: «Ποιό ήταν τό πρόγραμμα τής φιλοσοφίας καί τής μεγάλης έπανάστασης τοΟ 18ου αιώνα; Τίποτε λιγότερο καί τίποτε περισσότερο άπό τήν τέλεια άπελευθέρωση δλης τής άνθρωπότητας, τήν πραγμάτωση τοΟ δικαίου, τής άληθινής καί δλοκληρωμένης έλευθερίας τοΟ κα- θενός μέ τήν πολιτική καί κοινωνική δημοκρατία δλων, καί τοΟ άνθρωπισμοΟ πάνω στά συντρίμμια τού θεΐκοϋ κόσμου, τής κυριαρ­χίας τής δικαιοσύνης καί τής Αδελφότητας σ’ δλη τή γή. Τό λά­θος τής φιλοσοφίας είναι δτι δέν κατάλαβε πώς ή πραγματοποίηση τής συναδέλφωσης τών άνθρώπων είναι άδύνατη δσο ύπάρχουν κράτη καί πώς ή πραγματική κατάργηση τών τάξεων, ή πολιτι­κή καί κοινωνική δημοκρατία είναι μπορετή μόνο μέ τήν ίση κα­τανομή σ’ δλους τών οίκονομικών μέσων, τής έκπαίδευσης, τής μόρφωσης, τής έργασίας καί τής ζωής».**

Ό Μπακούνιν δέν ίπαψε νά τονίζει δτι ή έλευθερία δίχως τήν Ισότητα καταλήγει δχι μόνο στήν άνισότητα, άλλά καί στήν άνε- λευθερία, γιατί κάνει δυνατή καϊ διαιωνίζει τήν έξάρτηση τών άν­θρώπων, τήν κυριαρχία τοΟ Ανθρώπου πάνω στόν άνθρωπο. Στό σημείο 6 τής έπαναστατικής κατήχησης άναφέρει σύντομα καί κα­τηγορηματικά. «Ή έλευθερία τοΟ ένός θά πραγματοποιηθεί μόνο μέ τήν Ισότητα δλων. Δικαιοσύνη είναι ή πραγματοποίηση τής έ­λευθερίας στή νομική καί πραγματική ισότητα»." Μέ τόν δρο Ι­σότητα ό Μπακούνιν έννοοΟσε κάτι περισσότερο άπό τή νομική Ι­σότητα πού κατέκτησε ή άστική έπανάσταση, Ισότητα πού άφηνε νά ύπάρχει ή άντίθεση άνάμεσα στόν πολίτη καί τόν μπουρζουά, τήν όποία Ανέλυσε καί πρόβαλε μέ Αδιαλλαξία καί όξύτητα 6 Μάρξ. Έννοεΐται πώς στήν άπαίτηση του γιά πραγματική κι δχι άπλώς νομική ισότητα δέν πήγαινε τόσο μακριά πού νά είσηγεΐ- ται μιά «έξίσωση τών ικανοτήτων» ή καί μόνο τήν έξίσωση τής προσωπικής περιουσίας, έφόσον είναι προϊόν τής ίκανότητας, τής παραγωγικής δράσης καί οίκονομίας τοϋ καθενός*' — καί έδώ έπίσης σέ τέλεια όμοφωνία μέ τούς Μάρξ καί Ένγκελς πού δέν έννοοϋσαν τή σοσιαλιστική άπαίτηση γιά Ισότητα σάν έξισοτισμό, έννοια πού έδιναν σ’ αύτή πολλοί άπό τούς ούτοπικούς σοσιαλιστές. Γιά τόν Μπακούνιν ισότητα σήμαινε Ισότητα κοινωνικής άφετη- ρίας, γι’ αύτό καί τόνιζε τήν άνάγκη νά καταργηθεΐ τό κληρονο­μικό δικαίωμα," πού στερεώνει τήν άνισότητα στήν κοινωνία καί μέ τόν περιορισμό τών κοινωνικών δυνατοτήτων φέρνει Απεριόρι­στα στήν κοινωνική άνισότητα. Γιά νά γίνει άδύνατη μιά τέτοια

838

έξέλιξη — γΓ αύτδ φρόντιζε κιόλας ή σοσιαλιστική ρύθμιση τών σχέσεων ιδιοκτησίας — πρόβλεπε, δπως κι δ Μάρξ, τή δέσμευση κι άκόμα δπου χρειαζόταν τήν άποβολή τής ιδιωτικής δύναμης καί τήν δργάνωση τής οίκονομίας σύμφωνα μέ τΙς βασικές άπαιτήσεις τών συλλογικών άναγκών.

Ό Μπακούνιν λοιπόν άρθρωσε τΙς άπαιτήσεις του γιά Ισότητα μ’ Ιναν τρόπο πού κι ό Μάρξ δέ θά είχε νά προσθέσει πολλά πράγ­ματα. «Έ προσωπική έλευθερία δχι ή προνομιούχα άλλά ή άνθρώ- πινη καί οί πραγματικές άνάγκες τών άνθρώπων θά άναπτυχθοϋν τέλεια μόνο μέ τήν τέλεια ισότητα. "Οταν θά έξασφαλιστεΐ γιά δ- λους τούς άνθρώπους τής γής ή δυνατότητα γιά ίσο ξεκίνημα στή ζωή, άλλά μέ τή διαφύλαξη τών ύψηλών δικαιωμάτων τής άλλη- λεγγύης πού είναι καί θά παραμείνει γιά πάντα ό μεγαλύτερος δη­μιουργός δλων τών κοινωνικών πραγμάτων, τής άνθρώπινης διά­νοιας καί τών ύλικών άγαθών, θά μπορεΐ νά πει κανείς μέ περισ­σότερο δίκιο άπό σήμερα, πώς κάθε άνθρωπος είναι τό παιδί τών πράξεων του. . . Καί δταν θά ίχει πιά νικήσει καί θεμελιωθεί στα­θερά ή ισότητα, δέ θά ύπάρχει καμιά διαφορά στίς Ικανότητες καί τούς βαθμούς άποτελεσματικότητας τών άνθρώπων; Τέτοιες διαφο­ρές θά ύπάρχουν, ίσως δχι τόσο πολλές δσο σήμερα, άλλά άσφα- λώς θά ύπάρχουν. . . Μακριά δμως άπό τοΰ νά άποτελοΰν κακό, θά είναι, δπως σωστά παρατήρησε δ Γερμανός φιλόσοφος Φόυερ- μπαχ, δ πλούτος τής άνθρωπότητας».”

Ό Μπακούνιν άντιπαράθετε δλοένα καί μάλιστα μ’ ένα πνεϋμα γενικά συγγενικό στό μαρξισμό, τήν προλεταριακή άντίληψη γιά τήν έλευθερία στήν Ιστορικά ξεπερασμένη καί άναξιόπιστη πιά ά­στική άντίληψη. «0£ έργάτες Ιχουν βαρεθεί νά είναι σκλάβοι. ’Α­γαπούν τήν έλευθερία δχι λιγότερο άπό τήν κεφαλαιοκρατία, άλ­λά γνωρίζουν πολύ καλά άπό τήν δδυνηρή τους πείρα πώς δίχως άξιοπρέπεια καί εύημερία δέν ύπάρχει γιά τούς άνθρώπους καμιά έλευθερία. Γι’ αύτό καί δέν έννοοϋν τήν έλευθερία παρά σάν Ισό­τητα, γιατί έλευθερία στήν άνισότητα σημαίνει προνόμιο, δηλαδή θεμελιώνει τήν άπόλαυση τών λίγων πάνω στή δυστυχία τών πολ­λών. "Ετσι άπαιτοΰν σύγχρονα τήν πολιτική καί οικονομική Ισό­τητα, γιατί ή πολιτική ισότητα δίχως τήν οικονομική δέν είναι παρά πλάσμα τής φαντασίας, άπάτη καί ψέμα κι αύτοί δέ θέλουν πιά ν’ άκοϋνε ψέματα»." ’Αλλά ένώ Μάρξ καί Μπακούνιν Ικαναν κοινό άγώνα κατά τοϋ άστισμοϋ καί τής παλαιομένης άντίληψης του γιά τήν έλευθερία, δ Μπακούνιν ξεχώρισε μέ τήν άνάλυση τής έλευθερίας στά πλαίσια τοΰ σοσιαλισμού παίρνοντας κάτω άπό τήν προστασία του τήν ίδέα τής έλευθερίας. Τάχτηκε έναντίον τών κυριαρχικών δικαιωμάτων καί τής προσπάθειας τής προσωρινής ίστω άναστολής τής έλευθερίας στά πλαίσια τού σοσιαλισμού καί

224

μάλιστα πρόβλεψε τόν έκφυλισμό τής Ανθρώπινης αύτής Ιδέας στήν περίπτωση πού δ έπαναστατικός σοσιαλισμός θά Απομακρυνόταν Α­πό τήν ιδέα τής έλευθερίας. «Ή έπανάσταση δέν είναι πιά Ιπανά- σταση, άν Αντί νά όδηγήσει στήν έλευθερία φέρνει μέσα στούς κόλ­πους της τήν Αντίδραση. Μέσο καί δρος τής έπανάστασης, Αν δχι κύριος σκοπός της, είναι ή καταστροφή τής Αρχής τής κυριαρ­χίας σ’ δλες τΙς μορφές της, ή τέλεια κατάργηση τοϋ πολιτικού καί νομικού κράτους, γιατί τό κράτος, ό μικρότερος Αδελφός τής έκκλησίας δπως Απέδειξε δ Προυντόν, είναι ή ιστορικά καθαγια­σμένη μορφή δλων τών δεσποτισμών καί προνομίων, τό πολιτικό καί κοινωνικό θεμέλιο κΑθε οικονομικής καί κοινωνικής σκλαβιάς, ή βασική ούσία καί τό κέντρο τής Αντίδρασης. 'Οταν θέλουμε νά σχηματίσουμε, έστω καί προσωρινά, στό δνομα τοϋ σοσιαλισμού κράτος παράγουμε τήν Αντίδραση, δουλεύουμε γιά τό δεσποτισμό κι δχι γιά τήν έλευθερία, γιά τήν έγκαθίδρυση προνομίων καί κα­τά τής ισότητας».*0

Ό Μπακούνιν διέγνωσε έπίσης δτι σέ μιά σοσιαλιστική κοινω­νία Ανακύπτουν νέοι κίνδυνοι πού ΑπειλοΟν τήν Ισότητα, κίνδυνοι πού δέν Ιχουν τΙς ρίζες τους στήν ιδιωτική οίκονομική δύναμη, Αλλά σέ προνόμια Αλλου είδους. «Τά προνόμια καί κάθε προνομια­κή θέση έχουν τήν ιδιότητα νά σκοτώνουν τό πνεύμα καί τήν καρ­διά τού άνθρώπου. Αύτός πού είναι πολιτικά ή οικονομικά προνο­μιούχος είναι πνευματικά καί ήθικά κατώτερος. Ό κοινωνικός αύ­τός νόμος δέ γνωρίζει καμιά έξαίρεση καί συναντιέται σέ δλόκλη- ρα ϊθνη, καθώς καί σέ τάξεις, σέ δμάδες καί στά Ατομα. Ό νόμος τής ισότητας είναι δ Ανώτατος δρος τής έλευθερίας καί τοΟ Αν­θ ρω π ισμ ού »Ή πεποίθηση δτι μόνο ή ισότητα έγγυάται τήν έ­λευθερία καί τήν Αξιοπρέπεια στίς Ανθρώπινες σχέσεις ήταν τό κυ- ριότερο κίνητρο γιά τή μεταστροφή τού Αλλοτε ιδεαλιστή καί με­ταφυσικού Μπακούνιν στόν Αθεϊσμό καί τό φιλοσοφικό ύλισμό πού συναντούμε στό ώριμο πολιτικό έργο τής ζωής του. Πεποίθηση του ήταν πώς ή ίδέα τής κυριαρχίας καί ύποταγής, πού κατά τή θεο- λογική άντίληψη χαρακτηρίζει τΙς σχέσεις τού θεού μέ τούς Αν­θρώπους, παραμορφώνει καί τΙς Ανθρώπινες σχέσεις καί μεταφέ­ρει στίς σχέσεις τών Ανθρώπων τό «αίσθημα τής έξάρτησης»" πού κατά τόν Μπακούνιν, σέ Αξιομνημόνευτη δμοφωνία μέ τόν προτε- στάντη θρησκευτικό φιλόσοφο Ντάνιελ Ντήτριχ Σλάιερμεχερ, έ- πειδή παρουσιάζονται άνθρωποι πού μπορούν νά νομιμοποιήσουν τήν κυριαρχία τους μέ τήν άπαίτηση δτι ένσαρκώνουν τή θέληση τοϋ θεού, Αποτελεϊ τό θεμέλιο κάθε θρησκείας. 'Οπως οί Φόυερ- μπαχ καί Μάρξ, ϊτσι κι δ Μπακούνιν βλέπει τόν άνθρωπο δχι νά πλουτίζεται καί ν’ Ανυψώνεται μέ τήν εΙκόνα τού θεού, άλλά νά φτωχαίνει καί νά άποστερεΤται τΙς ιστορικές του δυνατότητες. Έ -

15 225

νώ Επιδοκιμάζει τήν έπιστήμη καί τό σοσιαλισμό (άφοϋ καί στίς δυό περιπτώσεις συνυπολογίζει καί τήν πιθανότητα τοΟ ίκφυλιομ&Ο τους σέ δεσποτισμό) τή θρησκεία τή θεωρεί εύθύς έξ άρχής σάν δεσποτική. Ή άδάμαστη θέληση του γιά τήν έλευθερία καί τό |ΐί- σος πού έτρεφε έναντίον κάθε μορφής αύθεντίας έμπόδισαν τόν Μπακούνιν νά άνακαλύψει κατά τή θεώρηση τής θρησκείας τήν τοποθετημένη σ’ αύτή δυνατότητα άμοιβαιότητας, πού έννοεΐται έ- λάχιστα έκφράστηκε σάν Ιστορική πραγμάτωση. Δηλαδή δτι ή ά- πολυτοποίηση τοΟ θεοΰ καί ή έξάρτηση τοϋ άνθρώπου σχετικοποι- οϋν τΙς σχέσεις καί έτσι μπορεΐ νά θεμελιώσουν τήν πραγματική Ισότητα μεταξύ τών άνθρώπων. Μά φαίνεται πώς δέν ήτανε δυνα­τό οδτε στόν Μάρξ, οδτε στόν Μπακούνιν νά άντικαθρεφτίσουν μέ άταραξία τήν περιοχή τοϋ θρησκευτικού. Καί στούς δυό έπρόκειτο κυρίως γιά τήν προσπάθεια νά εισχωρήσουν στήν περιοχή τής άν- θρώπινης συνείδησης πού κατείχε ή θρησκεία καί νά έγκλιματίσουν έκεΐ πού ήταν έδραιωμένη ή παλιά πίστη τήν Ιδέα τής έπανά­στασης.

Έν πάση περιπτώσει κάτω άπό τό φώς τής Ιστορικής έμπειρίας, ot Ιδέες τοΰ Μπακούνιν άποτελοϋν Ινα μέσο πού έπιτρέπει νά πα- ρακολουθηθοΰν μέσα στό θησαυρό τών Ιδεών τοϋ σύγχρονου σο- σιαλισμοΰ δλες ot μονομέρειες καί τά λάθη καί νά βρεθοϋν τά τρω­τά έκεΐνα σημεία πού, κάτω άπό τήν πίεση τής συσσωρευμένης δύ­ναμης ένός κλειστοϋ συστήματος, δέ φτάνουν Γσαμε τή συνείδηση τοϋ σύγχρονου άνθρώπου. Βέβαια δέν μπορεΐ νά σταθεί ό Ισχυρι­σμός δτι δ Μπακούνιν παρουσίασε λύσεις μέ μεγαλύτερη άντοχή στήν κριτική, ώστόσο δέν είναι καί δυνατό νά παραβλεφτεΐ δτι τρά­βηξε τήν προσοχή τών άνθρώπων σέ άπόψεις πού κάλυψε δ μαρ­ξισμός καί άντικαθρέφτισε άντίθετες άλήθειες καί συμπληρωμα­τικές γνώσεις σκόρπιες στό μαρξιστικό σύστημα. "Οπως ή δύναμη τής σοσιαλιστικής κριτικής κατά τοϋ φιλελευθερισμού καί τού ά- ξιώματος του, τοΰ Laissez-fair βρισκόταν στό δτι άπόδειχνε τή μετατροπή τής άπόλυτης έλευθερίας σέ άνισότητα καί συνακόλουθα σέ άνελευθερία, Ιτσι καϊ ή άξία τών άπόψεων τοΰ Μπακούνιν βρί­σκεται στή δυνατότητα πού παρέχουν νά άναπαρασταθεΐ ή άντίθετη πλευρά πού άφορά τό σοσιαλισμό καί τό προτσές πού αύτός εισάγει στήν άντίληψη δτι μιά ισότητα πού πραγματοποιείται μέ αύστηρό- τητα, άν δέν Ιχει στή διάθεση της άρκετό έλεύθερο χώρο άλλά άν­τίθετα βάζει στό περιθώριο τήν έλευθερία, όδηγεΐ δχι μόνο στήν άνελευθερία, άλλά καί σέ νέες μορφές άνισότητας. Γιατί, άκριβώς δπως καί στόν άστικό φιλελευθερισμό, ή άνισότητα σημαίνει ή μπο­ρεΐ νά σημαίνει στή συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα άνε­λευθερία γιά τούς άποκλεισμένους άπό τά προνόμια, μέ τόν Ιδιο τρό­πο καί ή ισότητα πού δημιουργεΐται μέσα στή σοσιαλιστική κοινω­

νία, μπορεΐ νά όδηγήσει στήν άνελευθερία καί τήν άνάπτυξη νέων έξαρτήσεων καί άνισοτήτων άνάμεσα στούς άνθρώπους. Δέν είναι λοιπόν δυνατό νά κατηγορηθεΐ ό Μπακούνιν δτι δέν έξέφρασε μέ δλη τήν όςύτητα της αύτή τήν προβληματική πολύ περισσότερο δέν είναι δυνατό νά κατηγορηθεΐ πού δέ βρήκε τή λύση τοΟ προβλήμα­τος. Μαρξισμός και άναρχισμός βρισκότανε σέ πλάνη καί ot δυό ά- γνοοϋσαν αύτή τή θεμελιακή άξιακή άντίθεση ή θεωροΟσαν πώς μπορούσε νά έναρμονιστεΐ μ’ Ιναν τρόπο πού θά μεγιστοποιοΟσε ταυ­τόχρονα καί τΙς δυό άξίες, ένώ στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά Ινα πρόβλημα άλυτο θεωρητικά καί πρακτικά, γιά μιά κατάσταση Αντιθετική πού δέν άναιρεΐται καί πού μπορεΐ νά τακτοποιηθεί μό­νο μέ συνεχείς προσπάθειες κι δχι μέ μιά τέλεια συνολική λύση.

Άλλά ot ύποδείξεις τοϋ Μπακούνιν Ιχουν σημασία, πού δέν είναι δυνατό νά ύποτιμηθεΐ, άκριβώς γιά τήν καθιέρωση καί τήν κοινω- νικοπολιτική έφαρμογή αύτής τής άποψης. Αύτός είναι ό λόγος πού γιά νά άποκτηθεΐ μιά κατά προσέγγιση ιδέα γιά τΙς δυνατότητες τοϋ σοσιαλισμού πρέπει νά έξετάζονται ot άπόψεις τοϋ Μπακούνιν μαζί μέ τΙς άνακαλύψεις τοϋ Μάρξ.

Γι’ αύτό δέν άρμόζει στούς μαρξιστές ό κοροϊδευτικός τρόπος μέ τόν όποιο ό έκπρόσωπος τοϋ ρωσικοϋ μαρξισμοϋ Γ. Πλεχάνωφ άπο- κάλυπτε τήν άντιφατικότητα τών άναρχικών θέσεων, δταν τό 1894 Ιγραφε: «’ Αν δ Προυντόν ήταν ούτοπιστής, ό Μπακούνιν ήτανε δυό φορές τέτοιος, γιατί τό πρόγραμμα του δέν είναι παρά μιά ούτοπία τής έλευθερίας συνδεμένη μέ μιά ούτοπία τής Ισότητας. Ένώ 6 Προυντόν έμεινε, τουλάχιστο μέχρις ένός βαθμοϋ, πιστός στό άξίωμα τοϋ «συμβολαίου» του, ό Μπακούνιν διχάστηκε άνάμεσα στήν έλευ­θερία καί τήν ισότητα, Αναγκασμένος άπό τήν άρχή νά έγκαταλεί- πει στήν τύχη της τήν πρώτη γιά χάρη τής δεύτερης καί τή δεύτε­ρη γιά χάρη τής πρώτης. "Αν ό Προυντόν είναι Ινας προυντονιστής δίχως ψεγάδι, ό Μπακούνιν μέ τόν άξιομίσητο κομμουνισμό καί μαρ­ξισμό του είναι Ινας κάλπικος προυντονιστής!** Κι έκεΐ έπίσης πού ό Πλεχάνωφ κατηγορεί τόν Μπακούνιν γιά άντίφαση, δηλαδή τήν άποψη του γιά τήν αύτενέργεια τής μάζας καί τήν άναγκαιότητα τής όργάνωσης, τραβάει τήν προσοχή τοϋ παρατηρητή σ’ Ινα πρό­βλημα πού οδτε ή μαρξιστική θεωρία έρμήνευσε άρκετά, πολύ δέ λιγότερο τό Ιλυσε ιστορικά καί θεωρητικά μ’ Ιναν τρόπο σωστό, τό πρόβλημα πού Ιμελλε νά δημιουργήσει περισσότερες δυσχέρειες στούς μαρξιστές παρά στούς άναρχικούς, έξαιτίας τής μεγαλύτερης Ιστορικής τους έπιτυχίας.

θ ά ήταν καλύτερα άν ot διαπιστώσεις καί ot κατηγορίες πού ά- φοροϋσαν τούς άναρχικούς προκαλοϋσαν τή μαρξιστική αύτοκριτι- κή. Μά ot μαρξιστές άντί νά πάρουν στά σοβαρά τΙς προειδοποιήσεις τών άναρχικών καί νά ξαναεξετάσουν τό σύστημα τους, θεώρησαν

πώς αύτές μπορεί νά παίξουν τό ρόλο τοϋ Αλεξικέραυνου, πάνω στό όποίο ξεθυμαίνει κανείς τή δυσαρέσκεια του καί ταυτόχρονα αίσθά- νεται πώς αύτοεπιβεβαιώνεται. Ή παράλειψη αύτής τής Αντανάκλα­σης ίκανε δυνατή ιστορικά τήν έπιστροφή στούς μαρξιστές τής κα­τηγορίας πού ό Πλεχάνωφ άπόδινε στούς Αναρχικούς. Ή μήπως, μέ δεδομένη τή διάσταση Ανάμεσα σ’ αύτό πού πραγματοποιήθηκε Ιστορικά κι αύτό πού Αρχικά είχε προγραμματιστεί καί πού Αφορά τόσο τό έργατικό κίνημα τής δύσης δσο καί τήν περιοχή κυριαρχίας τοΰ μαρξισμού - λενινισμού, δέν μπορεί ν’ Απευθύνει κανείς στούς μαρξιστές τό παρακάτω φαρμακερό άπόφθεγμα τού Πλεχάνωφ; «"Ε­νας άναρχικός είναι άνθρωπος πού άν δέν είναι καταδότης, είναι καταδικασμένος νά πετυχαίνει παντοϋ καί πάντα τό άντίθετο Απ’ αύτό πού έπιθυμεί».4*

’Εξίσου άδικες καί μονομερείς είναι καί ot γεμάτες μομφή δια­πιστώσεις τού Λένιν, πού άντέταξε στούς Αναρχικούς σάν έλάττω- μα φυσικό πού σφραγίζει τήν πολιτική τους τακτική, στή μικρο­αστική τους προέλευση. «Ή κοσμοαντίληψη τών Αναρχικών έγρα­φε, είναι μιά άνάστροφη Αστική κοσμοαντήληψη. Οί άτομικιστι- κές τους θεωρίες καί τό Ατομικιστικό τους ιδανικό είναι τό Αντί­θετο τοϋ σοσιαλισμού. Οί Απόψεις τους δέν έκφράζουν τό μέλλον τής Αστικής κοινωνικής τΑξης πού δδηγεΐται Ασταμάτητα στήν κοινωνικοποίηση τής έργασίας, άλλά τό παρόν κι Ακόμη τό πα­ρελθόν αύτής τής τΑξης, τήν κυριαρχία τής τυφλής συμπτωματι- κότητας πάνω στούς ξεμοναχιασμένους καί Απομονωμένους μι­κρούς παραγωγούς»." Μά ό Αστικός Ατομικισμός βρίσκεται Ακό­μη καί ατά νεανικά κείμενα τοϋ Μάρξ, (πού έννοεΐται δέν ήτανε γνωστά στό Λένιν) καί μάλιστα ή Απελευθέρωση Από τήν κατα­νομή τής έργασίας πού Απαιτεί ό Μάρξ μέ σκοπό τή δημιουργική αύτοανάπτυξη τοΰ παραγωγού, είναι άκατανόητη δίχως τήν Απο­δοχή ένός άτομικιστικοΰ ίδανικοΰ. Αύτό τό ιδανικό τό καθόρισε ό Μπακούνιν καί μάλιστα μέ μιά μορφή πού δέ διαφέρει πολύ άπό τις Αντιλήψεις τού Μάρξ. «Τό κάΟετι πού Αντιστοιχεί στίς Ανάγκες τοΰ άνθρώπου, στούς δρους τής Ανάπτυξης καί τής όλοκληρωμένης ύπαρξης του, αύτό είναι γιά τόν άνθρωπο, άλλά μόνο γιά τόν άν­θρωπο κι δχι γιά τό ζώο πού αύτός καταβροχθίζει. Τό καλό καί τό κάθετι πού τοΰ Αντιβαίνει, τό κακό»." ’Αλλά, παρά τόν τονι­σμό αύτοΰ τοΰ Ατομικιστικοΰ Ιδανικοΰ ό Μπακούνιν ήτανε γενικά σύμφωνος μέ τόν Μάρξ, δτι δ άνθρωπος μπορεί νά γίνει άντικεί­μενο θεώρησης καί κοινωνικής πραγμάτευσης μόνο σάν κοινωνικό δν κι δχι σά μεμονωμένο άτομο. «Τό βασικό καί γενικό λάθος δ- λων τών Ιδεαλιστών, πού έννοεΐται άποτελεΐ μιά πολύ λογική συ­νέπεια τοΰ συστήματος τους, είναι πού Αναζητούν τή βάση τής ήθι- κής στό Απομονωμένο άτομο ένώ αύτή δέν μπορεί νά βρεθεί παρά

μόνο στά ένωμένα δτομα. Γιά νά τό άποδείξουμε αύτό πρέπει νά ξεμπερδέψουμε μιά γιά πάντα |ii τό άπομονωμένο, τό άπόλυτο ά­τομο τών ιδεαλιστών»." "Αν καί ή προσβλητική αύτή έπίθεση τοϋ Μπακούνιν κατά τών Ιδεαλιστών είναι άδικη, μεροληπτική καί δ- δηγεί σέ πλάνες — μήπως δέν είναι ό ιδεαλιστής ’Αριστοτέλης πού δρισε τόν άνθρωπο σάν πολιτικό ζώο; — έκφράζει ώστόσο μέ άξιοσημείωτη σαφήνεια δτι, δπως κι ό Μάρξ, κι αύτός είχε συν­είδηση τής άνάγκης τής κοινωνικής θεμελίωσης καί Ινταξης τοϋ άτόμου καί τό ϊδιο δπως κι έκεΐνος προσπαθούσε νά βρει τά συλ­λογικά μέσα καί τρόπους πού θά Ικαναν τή χειραφέτηση τοϋ άν­θρώπου κοινωνική πραγματικότητα.

’Αλλά τά κοινά σημεία πού ύπάρχουν στόν Μάρξ καί τόν Μπα­κούνιν δέν περιορίζονται σ’ αύτή τήν άφετηρία, παρά άναπτύσ- σονται σ’ δλη τήν ίκταση τής θεωρίας πού πολύ βάσιμα μπορεΐ νά πεί κανείς πώς μαρξισμός καί άναρχισμός εΓναι δυό παραλλαγές τής κοινής σοσιαλιστικής παράδοσης. Είναι άλήθεια πώς δ Μπα­κούνιν δέν Ιφτασε τήν έπιστημονική πληρότητα καί παραγωγικό­τητα τοϋ Μάρξ, οδτε άνάπτυξε μιά συνολική άνάπτυξη τής οίκο- νομίας τοϋ καπιταλισμού, δμως στό βαθμό πού πήρε θέση σέ ζη­τήματα έπεξεργασμένα κιόλας άπό τή μαρξιστική θεωρία, τό Ικα­νέ δχι μόνο σέ τόνο ύψηλοϋ θαυμασμό!} γιά τά έπιτεύγματα τοϋ Μάρξ στό «Κεφάλαιο» ** άλλά καί στό πνεϋμα πραγματικής όμο- φωνίας μέ τό βασικό περιεχόμενο καί τήν κύρια κατευθυντήρια γραμμή τοϋ μαρξιστικού συστήματος. Μήπως ή παρακάτω θέση τοϋ Μπακούνιν δέ μπορεΐ νά βρεθεί σέ όποιαδήποτε προσπάθεια έκλαίκευσης βασικών άληθειών τοϋ μαρξισμοΰ; «ΕΓναι άνάγκη νά έπαναλάβουμε τά άδιάψευστα άποδεικτικά στοιχεία τοϋ σοσιαλι­σμού πού δέν μπορεΐ νά τά άνατρέψει κανένας άστός οικονομολό­γος; Τί είναι Ιδιοκτησία, τί είναι κεφάλαιο στή σημερινή του μορ­φή; Γιά τόν καπιταλιστή καί τόν ιδιοκτήτη εΓναι τό δικαίωμα νά ζοϋν δίχως νά δουλεύουν, πράγμα πού τό έγγυίται καί τδ Εξασφα­λίζει τό κράτος καί έπειδή οδτε ή Ιδιοκτησία, οδτε τό κεφάλαιο παράγουν κάτι δν δέ γονιμοποιηθοϋν μέ τήν έργασία τών άλλων, εΓναι δύναμη καί δικαίω|ΐα νά ζοϋν άπό τήν έργασία αύτών τών άλλων, νά έκμεταλλεύονται τήν έργασία έκείνων πού δέν ϊχουν οδτε Ιδιοκτησία, οδτε κεφάλαιο καί γι’ αύτό είναι άναγκασμένοι νά πουλοϋν τήν παραγωγική τους δύναμη στούς εύτυχεΐς ιδιοκτή­τες καί τών δυό».*’ Τό Τδιο δπως κι ό Μάρξ, δ Μπακούνιν Ιγδυσε τήν άστική Ιδιοκτησία άπό κείνο τό διάκοσμο πού μιά δψιστη εύ- λογία τής εΤχε χαρίσει. «Ά ν καταργηθεΐ τό κράτος θά χάσω τήν πολιτική καί νομική εύλογία, τήν έγγύηση τής Ιδιοκτησίας άπ’ τό κράτος. Ή Ιδιοκτησία θά πάψει νά άποτελεΐ δικαίωμα, θά άνα- χθεϊ σέ άπλό γεγονός.” Ή φράση άπό τό ’Αντι - Ντύριγκ τοϋ Έ ν-

229

γκελς, πού τήν ίχουμε κιόλας άναφέρει, σύμφωνα μέ τήν δποία ή πρώτη πράξη τοϋ προλεταριακοϋ κράτους πού μ’ αύτήν παίρνει στήν κατοχή του τα παραγωγικά μέσα είναι σύγχρονα καί ή τε­λευταία του σάν κράτους ,ι δέ διαφέρει ούσιαστικά άπ’ αύτήν τήν έξήγηση τοϋ Μπακούνιν.

Έξαιτίας αύτών καί πολλών άλλων κοινών σημείων στίς βασι­κές ιδέες τοϋ Μάρξ καί τοΰ Μπακούνιν άναγνωρίζεται πώς ϊχουν δίκηο έκεϊνοι οί συγγραφείς, πού παρά τΙς διαφορές πού ύπάρχουν σέ πολλές άπό τΙς άπόψεις τών παραπάνω δημιουργών, φτάνουν στό συμπέρασμα, δτι αύτό πού τούς συνδέει πνευματικά είναι άνώ- τερο άπ’ αύτό πού τούς χωρίζει. Έτσι, ό Λουίζ Φάμπρι πού τό 1908 άσχολήθηκε μέ τή σύγκριση μαρξισμοϋ καί άναρχισμοϋ κα- τάληξε στό συμπέρασμα πώς είναι κοινό σέ σοσιαλδημοκράτες καί άναρχικούς αύτό πού άποτελεΐ τήν κεντρική ιδέα, τό θεμελειακό στοιχείο τοΰ σοσιαλισμοϋ. Τό κοινό αύτό είναι ή κοινωνικοποίηση τής Ιδιοκτησίας πάνω στή βάση τής έλευθερίας καί μέ μέσο τήν κοινωνική έπανάσταση." Μέ δρισμένες έπιφυλάξεις είναι δυνατό νά έγκριθεϊ καί ή παρακάτω κρίση τοΰ ίδιου συγγραφέα. «Ό σο κι άν διέφεραν οί άπόψεις τους, δλα τά μέλη τής διεθνοΰς, δίχως έξαίρεση, ήταν, πρώτα, κατά τόν τελικό σκοπό, σοσιαλιστές καί δεύτερο, κατά τή μέθοδο, έπαναστάτες. Ή διαφορά άνάμεσα στίς δυό κατευθύνσεις ήταν περισσότερο πρακτική παρά θεωρητική. Άφοροΰσε περισσότερο τήν έσωτερική δργάνωση, παρά τή θεω­ρητική γραμμή, ήταν περισσότερο ζήτημα χαρακτήρα καί ιδιο­συγκρασίας, παρά έπιστημονικών πεποιθήσεων».'* Οί κατά τά άλ­λα τόσο διαφορετικοί έρμηνευτές τοϋ μαρξισμοϋ Χάνς Κέλζεν καί Μάξ "Αντλερ συμφωνοΰν έπίσης, δτι ύπάρχει στενή συγγένεια ά­νάμεσα στόν μπακουνικό άναρχισμό καί τόν μαρξισμό. Έτσι, ό Χάν Κέλζεν Ιφτασε στδ συμπέρασμα, δτι δ Μάρξ είναι στήν πολι­τική του θεωρία άναρχικός καί δ Μπακούνιν στήν οίκονομική του θεωρία βασικά μαρξιστής.’ * Ό Μάξ Άντλερ ύποστηρίζει «δτι σέ σχέση μέ τόν τελικό σκοπό δέν ύπάρχει καμιά διαφορά άνάμεσα στόν άναρχισμό καί τόν μαρξισμό κι δτι δ άναρχισμός ύπήρξε πάν­τα σοσιαλιστικός, δηλαδή ή διαφορά τών δύο κατευθύνσεων είναι άπλώς Ιστορική - τακτική»." Ό ίδιος ό Νικολάι Μπουχάριν, στήν έργασία του πού σκοπό είχε νά καθορίσει τά δρια άνάμεσα στόν άναρχισμό καί τόν έπιστημονικό σοσιαλισμό, παραδέχτηκε τήν δ- μοφωνία τών δυό κατευθύνσεων σέ δ,τι άφορδ τήν άρνηση τοϋ κρά­τους καί τή δημιουργία μιδς κοινωνικής κατάστασης δπου δέ θά ύπάρχει κράτος." ’Αλλά καί ό Ιστορικός τών Ιδεών Κάρλ Ντήλ, πού στή μελέτη του ύπερτονίζει τήν καταγωγή τοϋ άναρχισμοϋ ά­πό τόν φιλελευθερισμό καί λαθεμένα βλέπει σ’ αύτόν μιά άντίθεση μέ τόν μαρξισμό (πού κι αύτδς έπίσης ίχει φιλελεύθερη καταγω­

230

γή) καταλήγει νά δώσει τδν έπόμενο δρισμό τών σχέσεων τους. «’ Οσο κι άν διαφέρουν ot σκοποί άναρχισμοΟ καί σοσιαλισμοΟ κι ot δυό Ιχουν προέλθει σάν Ινα μεγάλο μέρος τών σοσιαλιστικών θεωριών, άπό τΙς Γδιες ρίζες τοϋ φυσικοϋ δικαίου. Ό άναρχισμός, δπως κι ό ήθικός σοσιαλισμός, είναι μιά συνέπεια βρισμένων άρ- χών τοΟ φυσικοϋ δικαίου. ’Αναρχισμός καί κομμουνισμός έτυμολο- γοϋν τό δικαίωμα γιά κοινή ιδιοκτησία άπό τή θεωρία γιά τά φυ­σικά δικαιώματα τοϋ άνθρώπου. Ό άναρχισμός διαμόρφωσε τή θεωρία τοϋ φυσικοϋ δικαιώματος τοΟ καθενός στήν τέλεια προσω­πική έλευθερία άπό τή θεωρία τών φυσικών δικαιωμάτων τοϋ άν­θρώπου."

Μπροστά σ’ αύτήν τήν τόσο πλατειά όμοφωνία πρέπει ν’ άντι- μετωπιστεϊ μέ πολύ σκεπτικισμό ή κρίση τών κομμάτων πού περι­πλέχτηκαν στόν άνταγωνισμό. Ot προσπάθειες γιά Ιδεολογικό δια­χωρισμό καί ό τονισμός τών διαφορών προήλθαν λιγότερο άπό τούς άναρχικούς και περισσότερο άπό τή μαρξιστική πλευρά. Ot άναρχικοί ήταν πού γιά πολύν καιρό προσπαθοϋσαν νά παραμεί­νουν στή σοσιαλιστική διεθνή καί νά συνεχίσουν μέσα άπ’ αύτήν τή δράση τους γιά τΙς άρχές τους. Τό διώξιμο τους άπό τή διεθνή, πού πραγματοποιήθηκε στό συνέδριο τοϋ Λονδίνου τό 1896, δχι μόνο στέρησε αύτή τήν όργάνωση άπό πολύτιμους παλμούς, άλλά καί συνετέλεσε στό νά μετατραπεΐ δ άναρχισμός σέ άγονη πολιτι­κή αίρεση. Στό έξής δ άναρχισμός, άποκομμένος άπό τό κύριο ρεΟμα τής έξέλιξης δημιούργησε σέ πολλούς άπό τούς όπαδούς του μιά αύτοεπίγνωση πού άρνήθηκε τή συνάρτηση μέ τό μαρξισμό, καί πού είχε χρέος, μέ τήν άπότομη άντίθεση σ’ αύτόν, άντίθεση πού παρουσιάστηκε σάν Ιστορική έναλλακτική λύση, νά συμψηφί­σει τήν περιορισμένη σημασία τοϋ κινήματος στήν πολιτική. "Έ­τσι δ γνωστός ’Αμερικανός άναρχικός Βενιαμίν ΤοΟκερ έγραφε τό 1922. «’ Ισχυρίζονται πώς άνάμεσα στή ρώμη καί τή λογική δέν ύπάρχει κανένας ένδιάμεσος σταθμός. Μέ τό ίδιο δικαίωμα μπορεί νά πει κανείς πώς δέν ύπάρχει κανένας ένδιάμεσος σταθμός άνά- μεσα στόν κρατικό σοσιαλισμό καί τόν άναρχισμό».*' Ωστόσο ά- κόμη καί σ’ αύτό πού παρουσιάζεται σάν έναλλακτική λύση άπέ- ναντι στόν κρατικό σοσιαλισμό, δέ λείπει έντελώς ή συνείδηση τής κοινής καταγωγής τών δύο σοσιαλισμών». Ό Ινας είναι ή παιδική ήλικία τοΟ σοσιαλισμοΟ, ό άλλος ή άντρική. *0 Ινας είναι κιόλας τό παρελθόν, δ άλλος τό μέλλον. Ό Ινας θά παραχωρήσει τή θέση του στόν άλλον. Γι’ αύτό καθένας σήμερα είναι ύποχρεωμένος νά ταχθεί ύπέρ τοϋ ένός ή τοΟ άλλου σοσιαλισμοΟ ή νά δμολογήσει, πώς δέν είναι σοσιαλιστής»." «Περισσότερο διδακτική άπό τΙς ρη­τορείες πού έξυπηρετοϋν τήν άνύψωση τοΟ συναισθήματος είναι ή συνηθισμένη πιά άπόδειξη, δτι ή ρύθμιση τής οικονομίας μέ κρα-

231

τικοΰς κανόνες δέν περιορίζεται στήν οικονομία, άλλά περνάει καί στήν ιδιωτική ζωή τοϋ άτόμου». «Ό Ισχυρισμός τδν κρατικών σο­σιαλιστών δτι αύτό τό δικαίωμα δέ θά χρησιμοποιηθεί σέ πράγμα­τα πού άφοροϋν τό άτομο στίς στενές Ιδιωτικές σχέσεις τής ζωής του, δέν έπιβεβαιώνεται άπό τήν ιστορία τών κυβερνήσεων. Είναι, άπό άνέκαθεν, στή φύση τής έξουσίας νά πολλαπλασιάζεται, νά διευρύνει τή σφαίρα τής δράσης της, νά ξεπερνά τά δρια πού τής Εχουν τεθεί. 'Ετσι, δπου δέν καταβάλλεται προσπάθεια άντιπολί- τευσης, δπου τό άτομο δέν παροτρύνεται νά διαφυλάξει τά δικαιώ­ματα του, έξαφανίζεται σιγά - σιγά ή άτομικότητα καί ή κυβέρ­νηση ή τό κράτος γίνεται τό πάν».*° Στό μεταξύ τό πέρασμα άπ’ τό θεωρητικό στόν κρατικό δεσποτισμό, γιά τό δποϊο Ικανέ λόγο ό Μπακούνιν, έπιβεβαιώθηκε άπό τήν έξέλιξη τοϋ μπολσεβικισ|ΐοΰ καί σ’ αύτόν τουλάχιστο άρμόζει ή γενική διαπίστωση τοϋ Τοϋκερ. «"Ο,τι κι 3ν Ισχυρίζονται ή άρνοϋνται οί κρατικοί σοσιαλιστές τό σύστημα τους είναι καταδικασμένο νά όδηγήσει σέ μιά κρατική θρησκεία, 5-ου δλοι όφείλουν νά συνεισφέρουν στά Ιξοδά της καί δλοι νά γονατίσουν μπροστά στό βωμό της».*1

Οί μαρξιστές ήταν πού μέ ζήλο προσπάθησαν νά συγκαλύψουν τήν κοινή καταγωγή μαρξισμού καί άναρχισμοϋ, πού άγνόησαν τά κοινά στοιχεία άνάμεσα στούς δυό καί πράβαλαν περισσότερο έκεΐνα πού τούς χώριζαν καί Ετσι Εκαναν άδύνατο νά βρεθεί μιά βάση γιά κοινή δράση. Ό Λένιν στήν μπροσούρα του «’Αναρχισμός καί σο­σιαλισμός» πού Ιγραψε τό 1910 έκφράζεται ώς έξής γιά τό κατα­πολεμούμενο ρεύμα. «Τοΰ λείπει, πρώτον, ή κατανόηση τών αιτίων τής έκμετάλλευσης, δεύτερον, ή κατανόηση τής κοινωνικής έξέ­λιξης πού οδηγεί στό σοσιαλισμό καί τρίτο ή κατανόηση τοϋ τα­ξικού άγώνα, σάν δημιουργικής δύναμης, γιά τήν πραγματοποίη­ση τοΰ σοσιαλισμού».'* Οί ισχυρισμοί τοϋ Λένιν δέν άντέχουν σέ μιά ένσυνείδητη άντιπαράσταση μέ τά κείμενα τοϋ Μπακούνιν. Καί μόνο of περικοπές άπό τά Ιργα τοΰ Μπακούνιν πού Εχουν έδώ άναφερθεΐ, φτάνουν γιά νά άποδείξουν τόν ισχυρισμό τοΰ Λένιν σάν ύπερβολή, άν δχι σάν ώμό βιασμό τών γεγονότων. Γιατί, σέ δ,τι άφορά τά αίτια τής έκμετάλλευσης ό Μπακούνιν στηρίχτηκε σέ τέτοια.Εκταση στά κείμενα τοϋ Μάρξ, πού δέν μπορεΐ νά γίνε­ται στά σοβαρά λόγος γιά θεμελιακές διαφορές μεταξύ τους, Επει­τα καί γιά τόν Μπακούνιν έπίσης είναι δ ταξικός άγώνας γιά τήν πραγματοποίηση τοΰ σοσιαλισμοΰ δημιουργική δύναμη, θά μπο­ροϋσε μάλιστα νά πεϊ κανείς, δτι στή θεωρία του, δ ταξικός άγώ­νας μέ τή συγκέντρωση του στήν οίκονομική κυρίως περιοχή προ­βάλλει μέ λεπτότερη μορφή άπ’ δσο στό συνδυασμό μέ τόν πολιτι­κό άγώνα πού άπαιτεΐ δ μαρξισμός, πού άπό πολλές άπόψεις όδή­γησε στό θάψιμο κι δχι στό δυνάμωμα τοΰ ταξικοϋ άγώνα. Ή δή-

Οεν Ελαττωματική, άπ’ τδν άναρχισμί, κατανόηση τής κοινωνικής έξέλιξης όλοφάνερο πώς άφορ& μόνο τήν έλλειψη πίστης στή ντε- τερμινιστική άναγκαιότητα, πού δπως είναι γνωστό κι ό Λένιν τήν έγκατέλειψε στήν άποφασιστική στιγμή. M i άκριβώς αύτό πρέπει νί θεωρηθεί σάν πλεονέκτημα τοϋ άναρχισμοϋ άπέναντι στόν κλασ­σικό μαρξισμό, γιατί ή πηγή τής δύναμης πού καταπλάκωσε ό ντετερμινισμός μέ τήν μονόπλευρη κατανόηση τής κοινωνικής έ­ξέλιξης βρίσκεται άκριβώς στή διατήρηση μιάς άνεξάρτητης, αύ- θόρμητης έπαναστατικής θέλησης.

Είναι ένδιαφέρον δτι μέ τήν εύκαιρία πού πρόσφερε ή άνωτέρω μπροσούρα δ Λένιν συκοφάντησε τόν άναρχισμό σάν «προϊόν άπελ- πισίας»,'* δίχως ίσως νά φαντάζεται πώς μέ τόν τρόπο αύτόν χα­ρακτήριζε έκεϊνον τόν δρο τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, πού Ε­μελλε νά όφελήσει καί τήν Όχτωβριανή έπανάσταση πού ό ΓΒιος πραγματοποίησε. Φυσικά ό Μπακούνιν δέν άγνόησε ποτέ τόν κοι­νωνικό προσδιορισμό τών έπαναστατικών κινημάτων καί δέν άνέ- χτηκε τήν ιδέα ένός αύθορμητισμοΰ πού αίωρεΐται έλεύθερος. 'Ο ­πως καί 6 Μάρξ πίστευε, «δτι γιά νά γίνουν ot άνθρωποι ήθικοί, πρέπει νά γίνει ήθικδ τό κοινωνικό περιβάλλον καί δτι σέ κάθε στιγμή τής ζωής τους δλοι ot άνθρωποι δίχως έξαίρεση είναι αύ­τό πού τούς έκανε ή φύση καί ή κοινωνία».** ’Εννοείται πώς στή φύση τοϋ άνθρώπου ύπάρχει σάν άνεξάρτητο καί κινούν στοιχείο έκείνη ή έπαναστατική άγανάκτηση πού ή μαρξιστική θεωρία κό­πιασε νά μήν άποδώσει στίς άντικειμενικές συνθήκες καί τή λογι­κή έπεξεργασία τους.

Ή άλλη κατηγορία πού άποδόθηκε άπδ τή μαρξιστική πλευρά στούς άναρχικούς, τής ούτοπίας καί τής λιγοστής συνέπειας στή σκέψη στηρίχτηκε πολλές φορές στήν άνικανότητα τών άναρχι- κών νά καταλάβουν τήν άνάγκη νά κατακτήσουν καί νά μεταχει­ριστούν έπαναστατικά τήν κρατική έξουσία. Είναι άλήθεια πώς στήν πράξη, στά βασικά αύτά ζητήματα τής πολιτικής στρατηγι­κής, οί άναρχικοΐ παραδόθηκαν σέ αύταπάτες καί άπέναντι σ’ Ινα πρόβλημα τόσο συγκεκριμένο συμπεριφέρθηκαν άκαθόριστα καί τό άντιμετώπισαν μέ ύπεκφυγές. Έ Ιδέα τους νά άνατρέψουν μέ έπα­νάσταση τήν ύπάρχουσα κοινωνική τάξη, δίχως στή συνέχεια νά ύπεισέλθουν στήν έξουσία της άφηνε Ιξω άπδ τήν προσοχή τους μιά άναγκαιότητα πού χωρίς τήν Ικανοποίησή της δέν είναι δυνα­τή καμιά έπαναστατική άνατροπή. Καί δμως, άκόμη καί πίσω άπ’ αύτή τήν άπλοΐκότητα κρυβότανε μιά άποψη, πού βέβαια δέν πρόσ­φερε καμιά έναλλακτική λύση σχετικά μέ τδ πρόβλημα τής άντι- κατάστασης τού άστικοϋ άπ’ τδ προλεταριακό κράτος, φανέρωνε δμως μιά καλύτερη γνώση τών συνεπειών καί συγκεκριμένα δτι «δ μηχανισμός κυριαρχίας πού υιοθετεί τδ προλεταριακό κράτος

233

άναπτύσσεται μέ μιά Ιδιαίτερη φυσική άναγκαιότητα πού Ερχεται σέ σύγκρουση μέ τά ιδανικά στό δνομα τών δποίων Εγινε ή έπανά­σταση». Οί μαρξιστές άντίθετα πήραν άψήφιστα αότή τήν Υπόθε­ση καί άρκέστηκαν στήν εύσεβή έλπίδα δτι τδ προλεταριακό κρά­τος θά είναι Ινα μεταβατικό φαινόμενο, πού θά Υποχωρήσει, μπρο­στά στήν άλλαγμένη άπό τό κράτος σέ κομμουνιστική, κοινωνία. Στήν πραγματικότητα ή μαρξιστική θεωρία καί πράξη σχετικά μέ τό ζήτημα αύτό κινήθηκε στό ίδιο άδιέξοδο δπως καί ot άναρχικοί. Άλλά δτι έλειπε άπό τούς άναρχικούς σέ γνώσεις σχετικά μέ τΙς προϋποθέσεις καί τΙς άνάγκες αύτοϋ τοΟ έπαναστατικοΟ προτσές, άναπληρώθηκε, σέ μεγάλη έκταση, σέ γνώσεις σχετικά μέ τΙς έπι- δράσεις αύτοϋ τοϋ προτσές.

Καί στό σημείο αύτό ή κοροϊδία τοϋ Πλεχάνωφ θά μποροΟσε νά στραφεί κατά τών δικών του θέσεων. Μά δ Πλεχάνωφ προτίμησε άντί νά κάνει αύτοκριτική νά έκστρατεύσει μονόπλευρα κατά τών άναρχικών. «Πώς θέλουμε λοιπόν νά έξεγερθοϋν κατά τής κεφα- λαιοκρατίας ot ήθικά σκλαβωμένοι έργάτες; Γιά νά γίνει αύτό δυ­νατό πρέπει τό έργατικό κίνημα νά κάνει πρώτα τήν οικονομική έπανάσταση. Άλλά ή οικονομική έπανάσταση είναι δυνατή μόνο σάν έργο τών Γδιων τών έργατών. Βρισκόμαστε λοιπόν μέσα σ’ Ινα φαϋλο κύκλο, άπ’ δπου δ σύγχρονος σοσιαλισμός έξέρχεται μέ εΰ- κολία, ένώ δ Μπακούνιν καί οϊ μπακουνιστές γυρνοϋσαν καί γυρ- νοϋν άδιάκοπα γύρω άπ’ τό Γδιο σημείο δίχως καμιά δυνατότητα έξόδου έκτός άπό τήν πραγματοποίηση ένός σάλτο μορτάλε τής λο­γικής»." Άλλά μήπως αύτό δέν έπαληθεύθηκε καί στήν περίπτω­ση τοΟ έπαναστατικοΟ μαρξισμοϋ; Μήπως κι δ έπαναστατικδς μαρ­ξισμός δέν άπαίτησε άπ’ τόν προλετάριο, πού άπό άποψη συνείδη­σης ίφερνε τή σφραγίδα τής Υπάρχουσας κοινωνίας άφοΟ έξακο- λουθοϋσε νά είναι κρατούμενος τής οικονομικής της βάσης, νά βγει μέ τή βία άπ’ αύτή τήν κοινωνία πρίν νά τόν άπελευθερώσει ή Γ- δια άπό τήν αιχμαλωσία; Μήπως κι έδώ, δπως συμβαίνει καί μέ τήν άντίληψη τών άναρχικών, δέ γίνεται προσφυγή σ’ Ινα διαλε­κτικό πήδημα, πού σάν έπικίνδυνο πέρασμα σ’ Ινα νέο χώρο έχει κάτι τό κοινό μ’ Ινα σάλτο μορτάλε; Μήπως κι δ μαρξισμός δέ βρέθηκε μπροστά στό πρόβλημα νά έπέμβει τήν άποφασιστική στιγ­μή στίς δημιουργικές αιτίες πού φέρνουν τήν κάθε άλλαγή καί πού σύμφωνα μέ τή θεωρία του Ιπρεπε νά είναι άπλώς άποτέλεσμα; Μήπως δέ βρέθηκε κι ό μαρξισμός στήν άνάγκη νά δράσει σύμφω­να μέ τήν Ιννοια μιδς άνθρώπινης φύσης πού άνοίγει τό δρόμο της σιγά-σιγά άγωνιζόμενη κι Ετσι νά ξεκινήσει κι αύτός, δπως καί ot άναρχικοί άπό μιά δογματική άρχή ή Ινα άπόλυτο Ιδεώδες; Μήπιος τό παρακάτω ζήτημα, πού γιά νά κατηγορήσει τούς άναρ­χικούς γιά βασικές άντιφάσεις θέτει δ Πλεχάνωφ, είναι περισσό­

234

τερο κατάλληλο νά κάνει Αμφισβητήσιμη τή δική του, τή μαρξι­στική θέση; «Ή άνθρώπινη φύση είναι Αναλλοίωτη. . . καί τότε δέν έξηγεΐ τίποτε στήν Ιστορία, ή δποία μάς δείχνει συνεχείς Αλ­λαγές στίς σχέσεις τών άνθρώπων μέσα στήν κοινωνία ή ΑλλΑζει καί ή Ιδια, Ανάλογα μέ τΙς περιστάσεις κάτω Απδ τΙς όποιες ζοΰν ot Ανθρωποι καί τότε είναι πολύ μακριά Από τοϋ νά Αποτελεΐ ή δράση τήν αϊτία τής ιστορικής έξέλιξης»." Ό ταν ot άναρχικοΐ δη­μιουργούσαν τήν άποστροφή πρός τό κράτος καί στήν ιδέα νά εισ­χωρήσουν στούς μηχανισμούς του, πού κοροϊδεύτηκε καί δυσφημί­στηκε Από τούς μαρξιστές, έπέσυραν βέβαια έναντίον τους τήν κα­τηγορία δτι είναι πολιτικοί Ιδεαλιστές πού βουλιάζουν τήν πράξη τής έπαναστατικής κατάκτησης τής έξουσίας στό έπίπεδο μιάς μυ­στικιστικής έξόρμησης τών μαζών ot όποιες κατά τρόπο αΐνιγματι- κό δέν έπρεπε νά μεταβληθοϋν σέ έξουσία, μποροϋσαν δμως γιά νά δικαιολογήσουν αύτή τήν άποστροφή τους νά έπικαλεστοϋν τή δυσ- φήμηση τοϋ κράτους άπό τδ μαρξισμό, πού άναγνώριζε σ’ αύτό δ- λες τΙς κακές ιδιότητες καί έπίσης κατά τρόπο αίνιγματικό Αφηνε τούς μαρξιστές νά πιστεύουν πώς δλες αύτές ot κακές ιδιότητες θά περνούσαν δίχως νά άφήσουν ίχνη πάνω στό νικηφόρο έπαναστα- τικό κράτος ή δτι θά ήταν εύκολο νά καταργηθοϋν. γρήγορα άπ’ αύτούς.

Μάρξ καί Μπακούνιν συμφωνοϋσαν δτι ή σύγκρουση πού θά ό- δηγοΟσε στήν έγκαθίδρυση τής νέας κοινωνίας δέ θά ήταν, κατά κανόνα, ειρηνική κι αύτδ έκανε άναγκαία τή χρησιμοποίηση τής τρομοκρατίας. 'Ωστόσο καί ot δυό πίστευαν πώς Αργά ή γρήγορα, — ot Αναρχικοί γρηγορότερα, ot μαρξιστές άργότερα — νά πα­ραιτηθούν άπό τήν Ασκηση τής βίας. Ή πεποίθηση τους αύτή θε­μελιωνότανε στήν κοινή άντίληψη δτι ή πηγή τοϋ κάθε κακοϋ εί­ναι τό κράτος καί δτι, κατά συνέπεια, θά μποροϋσε στήν πορεία τής προοδευτικής κατάργησης τής ταξικής κυριαρχίας νά πάψει νά είναι άπαραίτητη ή χρησιμοποίηση τής βίας. Τόσο πολύ ot Μάρξ καί Μπακούνιν ταύτιζαν τό κράτος μέ τή βία πού αύτό άσκοϋσε, μέ αύτό πού παρουσίαζε ή συγκεκριμένη μορφή τοϋ ταξικοϋ κρά­τους, πού έκλιναν στό ν’ άρνηθοϋν στή μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία, πού δέ θά στηριζότανε στήν ταξική κυριαρχία, κάθε κα- ταναγκαστικό χαρακτήρα. Τούς φαινόταν τόσο μεγάλη ή πειστι­κή διαφορά άνάμεσα στή βία πού Ασκεί τό ταξικό κρΑτος καί αύ­τή πού θά παραμείνει σάν άναγκαιότητα καί στή μελλοντική κομ­μουνιστική κοινωνία πού σέ καμιά περίπτωση δέ χρησιμοποιούσαν τήν ίδια έκφραση γιά τίς δυό αύτές πραγματικότητες καί γι’ αύτό δέν ήθελαν, οδτε τήν κομμουνιστική κοινωνία νά όνομάσουν κρά­τος, οδτε τις κυρώσεις πού αύτή θά έπέβαλε βία. Πέρα άπ’ αύτό είχαν τή γνώμη δτι αύτό πού θά Απέμενε σάν Αναγκαιότητα, μιά

235

βία ποιοτικά διαφορετική, θά λιγόστευε τόσο πολύ ποσοτικά πού θά είχε τό χαρακτήρα δριακών περιπτώσεων. Μέ τήν δρολογία πού πήγασε άπ’ αύτές τΙς άντιλήψεις καί τΙς άνάγκες τής προπα­γάνδας άναρχικοΐ καί μαρξιστές δημιούργησαν, σέ σχέση μέ τή μελλοντική κοινωνία, Ελπίδες πού δχι μόνο δέν Επαληθεύτηκαν, παρά άντίθετα διαψεύστηκαν μέ τδν πιδ βάναυσο τρόπο.

’Αναρχικοί καί μαρξιστές ίκανοποιήθηκαν μέ τδν εύχάριστο τύ­πο δτι τήν κυριαρχία τοΰ άνθρώπου πάνω στδν άνθρωπο θά τήν άντικαταστήσει ή διαχείριση τών πραγμάτων, μ’ δλο πού Ενας ά- πλούστατος συλλογισμός θά ήταν άρκετδς νά καταδείξει τδν άπα- τηλδ χαρακτήρα αύτοϋ τοΰ τύπου, άφοϋ κάθε κυριαρχία στά πράγ­ματα είναι έπίσης καί κυριαρχία στούς άνθρώπους. Μάρξ καί Μπα­κούνιν ταύτιζαν έντελώς τδ περιεχόμενο τοΰ καπιταλιστικού κρά­τους μέ τδ κράτος καί τή βία γενικά καί παράβλεπαν δτι άκόμα καί τδ ταξικδ καπιταλιστικό κράτος δέν Εξαντλούσε τδ ρόλο του σ’ αύτές τίς άποτρόπαιες λειτουργίες κι δτι κυρίως δέν έμπόδιζε τδ έργατικδ σοσιαλιστικό κίνημα νά πληρώσει τήν κρατική μορ­φή |ii τδ δικό του περιεχόμενο καί Ετσι, δίχως νά παραιτηθεί ά­πδ τή βία καί τήν κύρωση σάν ούσιαστικά μέσα κάθε κοινωνικής ρύθμισης, νά τήν άλλάξει ποιοτικά. Ό μως Μάρξ καί Μπακούνιν βρισκότανε κάτω άπδ τή γοητεία μιας άντίληψης πού Εβαζε κρά­τος καί κοινωνία σέ άπόλυτη άντίθεση καί άπόδινε στδ πρώτο δλα τά κακά καί στή δεύτερη δλα τά καλά καί σωτήρια. "Ετσι ό Μπα­κούνιν, σέ πραγματική δμοφωνία μέ τδν Μάρξ, μποροϋσε νά λέ­γει: «Άλλά τδ κράτος δέν είναι ή κοινωνία. Είναι μιά βάναυση δσο καί άφηρημένη ιστορική μορφή τής κοινωνίας." Ό Μπακού­νιν συναντήθηκε μέ τδν Μάρξ καί στήν Επόμενη ταύτιση κυβέρνη­σης καί Εκμετάλλευσης. «Τδ νά Εκμεταλλεύεσαι καί νά κυβερνάς είναι τδ Γδιο πράγμα. Τδ Ενα συμπληρώνει τδ άλλο καί τελικά τοΰ χρησιμεύει δπως τδ μέσο στδ σκοπό. . . Ή Εκμετάλλευση εί­ναι τδ δρατδ σώμα, ή κυβέρνηση ή ψυχή τοΰ κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος»."

Ό πως διαπιστώνει μέ δλα αύτά δ παρατηρητής ύπάρχουν στά γραφτά τόσο τοΰ Μάρξ δσο καί τοΰ Μπακούνιν πολλά στοιχεία πού θά Επρεπε νά είχαν βοηθήσει τούς δυδ στοχαστές καί πολιτικούς νά μαντέψουν τδν άπατηλδ καί Επικίνδυνο χαρακτήρα τοϋ πνευματι­κού τους συστήματος καί νά φτάσουν, δίχως διαγραφές στδ πολι­τικό ιδανικό καί τήν έπαναστατική τους στρατηγική, σέ μιά ρεα­λιστικότερη κρίση γιά τις δυνατότητες καί τά δρια τής ίδιας τους τής δράσης. Άπδ τά κείμενα τοϋ Μπακούνιν δέ λείπουν ot θέσεις πού φανερώνουν μιά, σχεδόν ισάξια τής Εποχής μας, γνώση τοϋ μηχανισμού σχηματισμού τής κοινωνικής συνείδησης, πού τοποθε­τεί στήν ίδια σειρά τή βία πού άσκεϊ τδ νόμιμο δεαποτικδ κράτος

236

καί τή βία πού άσκεΤ ή κοινωνία, βία πού έκφράζεται στά ήθη, τά έθιμα, τΙς προλήψεις καί τις συνήθειες. Μάλιστα πολλά στοιχεία Αποδείχνουν δτι δ Μπακούνιν ύπολόγιζε σάν ισχυρότερες άπό τοΟ κράτους τΙς έπιδράσεις πού προέρχονται άπό τήν κοινωνία καί τις άντιδράσεις πού οίκοδομοΰνται πάνω σ’ αύτές. «Είναι εύκολότερο νά άγανακτήσεις κατά τοΟ κράτους, γιατί στή φύση τοϋ κράτους βρίσκεται κάτι πού προκαλεϊ τήν έξέγερση. . . Ή κοινωνία δέν έ- πιβάλλεται τυπικά, έπίσημα, αύταρχικά. Αύτό τό κάνει μέ πιό φυ­σικό τρόπο κι έτσι ή δική της έπίδραση στό άτομο είναι δυνατότε­ρη άπό τήν έπίδραση τοϋ κράτους. Αύτή δημιουργεί καί διαμορ­φώνει δλα τά άτομα πού γεννιούνται καί άναπτύσσονται |ΐέσα στούς κόλπους της. ’Από τήν πρώτη μέρα τής ύπαρξης τους ίσαμε τή μέ­ρα τοϋ θανάτου τους τά διαποτίζει σιγά - σιγά μέ τήν πνευματική, τήν ήθική καί τήν ύλική της φύση. Κανονικά έξατομικεύεται σέ καθένα άπ’ αύτά»."

Καί στά κείμενα τοϋ Μάρξ έπίσης άνακαλύπτονται σέ κάθε βή­μα παραστάσεις πού δέ βρίσκονται σέ δμοφωνία μέ τήν άπό μέρους του τερμινολογική άπάρνηση τοϋ κράτους. Βέβαια, σέ άντίθεση μέ τούς άναρχικούς, αύτή ή άρνηση τοϋ κράτους άναφέρεται στή μελ­λοντική κοινωνία, πού δέν ήθελε νά τήν δνομάσει κράτος, άλλά καί μ’ αύτόν άκόμα τόν περιορισμό πάλι είναι άμφίβολο άν τά μέτρα πού είσηγήθηκε ήταν τά κατάλληλα νά έπιφέρουν πραγματικά τήν άπαιτούμενη κατάργηση τοϋ κράτους. Καί έδώ ήταν Ισχυρότεροι οί άναρχικοί. ’Αντιμετώπισαν πάντα μέ σκεπτικισμό τή δυνατότη­τα νά έγκαταλειφθεΐ τό κράτος γιά τό τίποτε, δπως ήθελε πραγ­ματικά δ Μάρξ. Έτσι, σέ σχέση μέ τά μέτρα πού πρότεινε δ Μάρξ στό κομμουνιστικό |ΐανιφέστο, Ιγραφε δ 'Ολλανδός άναρχικός Φέρ- ντιναντ Νιού Βένχουις. «Λοιπόν κράτος, κράτος καί πάλι κράτος. Τό κράτος είναι τό Ά λφα καί τό ’Ωμέγα. Δέν μπορεί οδτε νά Ι­σχυριστεί κανείς δτι δ Μάρξ έβαλε πραγματικά αύτές τις άπαι- τήσεις στό μελλοντικό κράτος. Γι’ αύτά δ Μάρξ δέν είπε τίποτε. ’Αντίθετα είπε πολύ καθαρά, πώς αύτοί οί κανόνες μπορεί νά έ- φαρμοστοϋν, άρκετά γενικά, στίς πιό προοδευμένες χώρες. Έτσι μοϋ φαίνεται πώς άποκλείεται κάθε άμφιβολία. Ή κρατικοποίηση καταλήγει άμεσα στόν κρατικό σοσιαλισμό».70 "Αν αύτή ή διαπί­στωση τοϋ Νιού Βένχουις περιέχει κιόλας τόν ισχυρισμό δτι τά μέτρα πού πρότεινε δ Μάρξ θά έφερναν κατ’ εύθείαν στήν ένίσχυση τοϋ κράτους, ή έπόμενη δήλωση του έπεκτείνει αύτόν τόν ισχυρι­σμό καί στήν έπαναστατική έφαρμογή τοϋ μαρξισμοϋ. «Αύτός πού άποδέχεται τόν τρόπο κατάκτησης τής πολιτικής έξουσίας, άρχι- κά σάν τόν πρώτο σκοπό καί τελικά σάν τό σκοπό γενικά, καταλή­γει στόν κρατικό καπιταλισμό»."

Άκόμα καί τά τελευταία συγγράμματα τοΰ Μάρξ παρά τήν τερ-

237

μινολογική καί φραστική άπάρνηση τού κράτους, παρέχουν τήν άπόδειξη πώς σέ δτι τδν άφορα έπρόκειτο γιά τήν έξαφάνιση τοϋ ταξικοϋ περιεχομένου τοϋ καπιταλιστικού κράτους κι δχι τοϋ ίδιου τοΰ κράτους. ’Ακριβώς ή θέση πού έπικαλοΰνται γιά νά άποδείξουν τή βασικά άναρχική τοποθέτηση τοϋ Μάρξ άποσαφηνίζει δτι άπο- κρούοντας τόν κρατικό σοσιαλισμό, πού στά πλαίσια τοΰ γερμανι­κού κινήματος άντιπροσωπευόταν άπ’ τόν Λασσάλ, προχώρησε πο­λύ πρός τήν ίδια κατεύθυνση πού άκολουθοΰσαν ot άναρχικοί, μά πάντα δχι τόσο πού νά έξαφανίζει έντελώς τό κράτος άπό τήν κοι­νωνία. *0 Μάρξ ένδιαφερότανε γιά τήν άπελευθέρωση τών άνθρώ­πων κι δχι τήν άπελευθέρωση τοϋ κράτους. «Ελεύθερο κράτος;'* ρωτοΰσε στήν κριτική τοΰ προγράμματος τής Γκότα. «Τί είναι αύ­τό ;»” Καί έδινε τήν άπάντηση. «Δέν είναι σκοπός τών έργατών, πού Ιχουν ξεφορτωθεί τήν περιορισμένη λογική τοϋ ύπηκόου, νά κάνουν τό κράτος έλεύθερο. . . Έλευθερία είναι νά μεταβάλουν τό κράτος άπό δργανο πάνω άπό τήν κοινωνία, σέ δργανο ύποταγ- μένο στήν κοινωνία. Καί σήμερα άκόμα τό κράτος στίς διάφορες μορφές του είναι έλεύθερο ή άνελεύθερο στό βαθμό πού αύτές οί μορφές περιορίζουν τήν έλευθερία τοϋ κράτους». * Ή μετατροπή τοϋ κράτους άπό δργανο πού βρίσκεται πάνω άπδ τήν κοινωνία σέ δργανο ύποταγμένο στήν κοινωνία συνδέεται γενικά μέ τήν άπο- νέκρωση τών λειτουργιών τοΰ ταξικοϋ κράτους, πού άπό τούς Μάρξ καί Ένγκελς ταυτίστηκε άπό πολλές άπόψεις μέ τό ίδιο τό κρά­τος· μάλιστα άπό άποψη περιεχομένου αύτή ή |ΐετατροπή δέν μπο- ρεϊ νά έννοηθεϊ άλλοιώτικα, δίχως δηλαδή νά χρησιμοποιηθεί ή έννοια τοΰ κράτους σάν όργάνωσης μέ θεσμούς, μέ κατανομή έρ­γασίας μέ τίς άνάλογες διαβαθμίσεις, σάν όργάνωσης πού ένεργεϊ μέ κυρώσεις καταναγκασμοϋ.

Ή έκφραση «πολιτικό κράτος» 74 πού τόσο συχνά τή βρίσκουμε στούς Μάρξ καί Ένγκελς άλλά καί σέ πολλά κείμενα τοϋ Μπα­κούνιν — τό πολιτικό κράτος δέν έχε*, κανένα άλλο σκοπό παρά νά προστατεύει τήν έκμετάλλευση τοϋ λαοϋ άπό τις οικονομικά προ­νομιούχες τάξεις — " φανερώνει δτι ό μαρξισμός έκτός άπ’ αύτή γνωρίζει κι άλλες λειτουργίες, πού στό πολιτικό κράτος συγκαλύ­πτουν ιδεολογικά τήν άντίθεση κράτους καί κοινωνίας, καί τίς ό­ποιες θά διατηρήσει τό κράτος καί μετά τήν άποβολή αύτής τής συσκότισης καί άπάτης. "Οπως άποδείχνει τό πρόγραμμά τους καί ■ζαΐ γιά τούς άναρχικούς έπίσης, δέν έπρόκειτο γιά τήν κατάργη­ση κάθε είδους τάξης καί καταναγκασμοϋ, οδτε γιά τόν παραμε­ρισμό δλων τών μορφών όργάνωσης καί κυριαρχίας, άλλά άποκλει- στικά γιά τήν προβολή τής έλεύθερης ρύθμισης πού παραμόρφωσε ή ταξική καπιταλιστική κοινωνία καί τήν άντικατάσταση τής κυ­ριαρχίας τοϋ άνθρώπου άπό τόν άνθρωπο μέ τήν κυριαρχία ένός

κατά τό δυνατό δίκαιου καί έλεύθερου νόμου. Ό Προυντόν χαΐ ο! άλλοι θεωρητικοί πού συγκαταλέγονται στούς Αναρχικούς πολλές φορές τόνισαν πώς ή άναρχία είναι τό άντίθετο τοΟ χάους, 8τι άν­τίθετα θά διατηρηθεί μιά μορφή όργάνωσης τής κοινωνίας. Εν­νοείται μιά όργάνωση, πού σέ άντίθεση μέ τήν οίκονομική ρύθμιση πού ύπάρχει, άλλά καί τή συγκεντροποιημένη καταναγκαστική οι­κονομία πού ζητούν ot μαρξιστές, θά πραγματοποιηθεί άπό κάτω πρός τά πάνω. Ή έπαναστατική κατήχηση λέγει σχετικά μ’ αύτή στό σημείο 8. «Κατά συνέπεια δέ θά Επιτρέπεται, δπως σήμερα, σύμφωνα μέ τήν άρχή τής ένότητας καί τής συγκεντροποίησης, νά πηγαίνει ή πολιτική καί οίκονομική όργάνωση τής κοινωνικής ζωής άπό πάνω πρός τά κάτω καί άπό τό κέντρο στήν περιφέρεια τοϋ κύκλου, άλλά άπό κάτω πρός τά πάνω καί άπό τήν περιφέρεια πρός τό κέντρο σύμφωνα μέ τήν άρχή τής έλεύθερης όμοσπονδιακής Ινωσης»." Ό Μπακούνιν άνέλυσε πιό συγκεκριμένα τά σχετικά μέ τή συγκρότηση αύτής τής όμοσπονδίας. «Μόνο άπό τά κάτω πρός τά πάνω έπιτρέπεται νά όργανωθεί ή μελλοντική κοινωνία μέ τήν έλεύθερη Ενωση καί όμοσπονδιοποίηση τών έργατών, άρχικά σέ έ- νώσεις, Επειτα σέ κοινότητες, περιοχές, καί έθνη καί τέλος σέ μιά με­γάλη διεθνή καί παγκόσμια όμοσπονδία»." Ή άπαίτηση γιά τήν όργάνωση τής κοινωνίας άπό τά κάτω πρός τά πάνω βρίσκεται γε­νικά στήν ϊδια γραμμή μέ τήν άπαίτηση γιά ριζικό έκδημοκρατι- σμό, άλλά ίχι σέ άντίθεση μέ τήν (εραρχική, κλιμακωτή διάρθρω­ση τής κοινωνίας. Άντίθετα, μέ τήν καθιέρωση τών έννοιών «'πά­νω καί κάτω» τή συμπεριλαβαίνει κι άκόμα τή θεωρεί σάν αύτο- νόητη, για cl είναι αύταπόδεικτο πώς Ινας κλιμακωμένος συντονι­σμός τής κοινωνικής ρύθμισης άπαιτεϊ κατ’ άρχήν τήν δπαρξη κοι­νών συμφερόντων καί μιάς (εραρχίας έλέγχου γιά τή διαφύλαξη τών άρμοδιοτήτων καί τή διατήρηση τοϋ κοινωνικοϋ οίκοδομήμα- τος.

Φυσικά αύτή ή τοποθέτηση όδηγεί ξανά στό βασικό πρόβλημα τής άναγκαιότητας νά παρεμβαίνει ή βία σάν παράγοντας πραγ­ματοποίησης τής έπιθυμητής έξίσωσης άντιθέτων συμπερασμάτων καί άρχών. "Αν καί δέν μπορούσαν νά τό όμολογήσουν αύτό ot ά- ναρχικοΐ δίχως νάρθοϋν σέ άντίθεση μέ τό αίτημα τους γιά άπό- λυτη έλευθερία, άκριβώς ή Ιδανική τους κοινωνία άπαιτοΰσε τή χρησιμοποίηση τής βίας, πρώτα γιά νά έπιβληθεΐ καί ϊπειτα γιά νά κρατηθεί. Άλλά ot άναρχικοΐ πού ο( ίδιοι διέψευδαν τΙς δικές τους διαβεβαιώσεις δταν άναλάβαιναν τήν προσπάθεια νά συγκε­κριμενοποιήσουν τό περιεχόμενο τών Ιδεών τους, ύποτιμοϋσαν καί προγραμματικά έξαφάνιζαν μέ ταχυδακτυλουργικό τρόπο τή βία άπό τά στοιχεία τά άπαραίτητα γιά τή διατήρηση τής άναρχικής κοινωνίας. Άπό τήν άποψη αύτή χαρακτηριστικό παράδειγμα στήν

πράξη άποτελεΐ ιδιαίτερα ή σχέση έλευθερίας καί Ισότητας πού πολλές φορές άναφέρθηκε στήν άναρχική φιλολογία δίχως ποτέ νά έξαντληθεί ώς τό τέλος. Γιατί άν δέν είναι δυνατό, καί μέ τή χρησιμοποίηση τής βίας, να άποτραπεΐ ή ένταση καί ή πόλωση άνάμεσα στά δυό αύτά μεγέθη, άλλά άποστολή τής κοινωνικής πολιτικής θά είναι πάντα μόνο νά προστατεύει τό Ινα άξίωμα με­τά τό άλλο καί νά άποτρέπει τήν άπώθηση του στό περιθώριο, θά είναι έντελώς άδύνατο νά έμποδιστεΐ, δίχως τή χρησιμοποίηση τής βίας ή κατανίκηση τής μιάς δύναμης άπό τήν άλλη. Άλλά άκρι­βώς ή άνάγκη νά βρεθεί «μιά περίληψη τών δρων» κάτω άπό τούς δποίους μπορεί σύμφωνα μέ τόν Κάντ νά συνενωθεί σ’ Ινα γενικό νόμο τής έλευθερίας ή αύθαιρεσία τοΟ ένός μέ τήν αύθαιρεσία τοΟ άλλου ” άποτελεΐ τήν ούσία τοϋ νομικού κράτους πού ό Μπακού­νιν ξεχώριζε άπ’ τό πολιτικό κράτος ” καί έκδηλώνεται στήν τά­ξη δικαίου. Μπορεί ή διαμορφωμένη άπό τόν καπιταλισμό τάξη δικαίου νά ήταν άπαράδεκτη γιά τούς Μάρξ καί Μπακούνιν, ώστό- σο δμως ή άπαίτηση νά βρεθεί ή άναγκαία περίληψη τών δρων εί­ναι πού προκαλεϊ τό σχέδιο γιά μιά νέα δύναμη τάξης. Τό δτι αύ­τή ή νέα τάξη οίκοδομεΐται δημοκρατικά καί αίτιολογεΐται λογι­κά δέν άλλάζει τίποτε στό χαρακτήρα της ώς μέσου καταναγκα­σμού μέ τόν δποΐο προβάλλει άπέναντι στό άτομο. Τό μόνο πού άλ- λάζει είναι δ λόγος τής κατασκευής καί νομιμοποίησης της. Έ ά­παίτηση τής έπαναστατικής κατήχησης: «ή έλευθερία μπορεί καί πρέπει νά ύπερασπίζεται τόν έαυτό της μόνο μέ τήν έλευθερία» ** σκόνταψε άκόμα άπό τήν άρχή, στό ίδιο τό πρόγραμμα, στή στοι­χειώδη άναγκαιότητα τής ύπεράσπισης τής ιδανικής τάξης έναν­τίον έκείνων πού άπεργάζονται τό τέλος της. Ή βασική αύτή άρ­χή μπορεί νά διατηρηθεί μόνο άν δεχτεί κανείς πώς αύτομάτως δλοι οί άνθρωποι θά είχαν άπαίτηση μόνο γιά τόση έλευθερία δση μπορεί νά τούς δοθεί, άφοΟ παρθεΐ ύπόψη ή Ισότητα. "Οπως φαί­νεται λοιπόν δ Μπακούνιν δέχτηκε σέ δρισμένα σημεία τοΟ Ιργου του αύτό τό αύτόματο πιλοτάρισμα τής έλευθερίας δλων γιά χάρη τού κοινού καλού. Αύτό τό γεγονός προκαλεϊ έντύπωση γιατί συνη­θισμένα Ιβλεπε παντού τόν κίνδυνο τής κατάχρησης τών παραχω- ρούμενων Αρμοδιοτήτων, γιατί ένώ χαρακτήριζε σάν «κραυγαλέο ψέμα»'1 τό σύστημα τών έπαναστατικών αύθεντιών καί τής έπι- βαλλομένης άπ’ αύτές έλευθερίας πού έπινόησε δ Μάρξ, ίμεινε τυ­φλός μπροστά στήν άπιθανότητα καί άναξιοπιστία αύτού πού κα­τασκεύασε δ ίδιος.

Μάρξ καί Μπακούνιν τοποθέτησαν τΙς έλπίδες τους στή μελλον­τική έξέλιξη τής κοινωνίας. Άλλά, ένώ γιά τόν Μάρξ ή μελλον­τική κομμουνιστική κοινωνία θά ήταν ή έπανασύσταση τοϋ πρω­τόγονου κομμουνισμού τής άνθρώπινης προϊστορίας σ’ Ινα άνώτε-

240

ρο έπίπεδο, δ Μπακούνιν άντλοϋσε τΐς έλπίδες του γιά τδ μέλλον άπδ τδ έπαναστατικδ πάθος καί τή βεβαιότητα δίχως κανένα ση­μείο έπαφής μέ τδ παρελθόν. «Δέν έπιτρέπεται νά άναζητοϋμε τήν έλευθερία τών μαζών στδ παρελθόν, οδτε στδ παρδν παρά μόνο στδ μέλλον, σ’ £να κοντινδ μέλλον, σ’ έκείνη τήν αύριανή μέρα πού μό­νοι μας πρέπει νά δημιουργήσουμε μέ τή δύναμη τοϋ μυαλοϋ καί •rffc θέλησης μας, άλλά καί τοϋ στρατοϋ μας. Πίσω μας δέν ύπήρξε ποτέ ένα έλεύθερο συμβόλαιο. Στδ παρελθόν δέν ύπήρξε παρά μό­νο βαναυσότητα, βλακεία, άδικία καί βιαιότητα».**

Παρά τήν πεσσιμιστική έκτίμηση γιά τή μέχρι τήν έποχή του έξέλιξη τής άνθρωπότητας δ Μπακούνιν δέν μποροϋσε νά φαντα­στεί τδ μελλοντικό βασίλειο τής έλευθερίας, παρά μόνο σάν βασί­λειο τοϋ άμοιβαίου πλουτισμοϋ καί δχι τής άμοιβαίας καταπίεσης καί άπειλής. Στδ σημείο 4 τής έπαναστατικής κατήχησης λέγει μέ πάθος: «Δέν είναι άλήθεια πώς ή έλευθερία ένδς άτόμου περι­ορίζεται άπδ τήν έλευθερία τών άλλων. Ό άνθρωπος είναι πρα­γματικά έλεύθερος μόνο στδ βαθμό πού ή έλευθερία του Αναγνωρί­ζεται έλεύθερα άπδ τήν έλεύθερη συνείδηση τών άλλων άνθρώ­πων καί τή δική του, μόνο δταν ή έλευθερία του έπιβεβαιώνεται καί έπεκτείνεται στδ άπειρο άπδ τήν έλευθερία τών άλλων. Ό άν­θρωπος είναι έλεύθερος μόνο μεταξύ έλευθέρων άνθρώπων καί έ- πειδή μόνο μέ τήν Ιδιότητα του σάν άνθρωπος μπορεΐ νά είναι πραγματικά έλεύθερος, ή σκλαβιά καί ένδς μόνο άνθρώπου είναι προσβολή τής άρχής τής άνθρωπότητας, άρνηση τής έλευθερίας δ­λων τών άνθρώπων».'* Καί σ’ Ινα άλλο σημείο συνεχίζει δ Μπα­κούνιν μέ τήν ίδια έννοια. «Μόνο τότε είμαι στ’ άλήθεια έλεύθε­ρος δταν είναι τδ ίδιο έλεύθεροι δπως κι έγώ δλοι οί άνθρωποι, άν­τρες καί γυναίκες, πού μέ περιβάλλουν. Ή έλευθερία τών άλλων δέν είναι περιορισμός ή άρνηση τής δικής μου έλευθερίας, άλλά άντίθετα άναγκαία προϋπόθεση καί έπιβεβαίωση της. Μόνο μέ τήν έλευθερία τών άλλων γίνομε στ’ άλήθεια έλεύθερος. Ό σο περισ­σότεροι είναι ot έλεύθεροι άνθρωποι πού μέ περιβάλλουν καί δσο μεγαλύτερη καί βαθύτερη είναι ή έλευθερία τους, τόσο εόρύτερη, βαθύτερη καί μεγαλύτερη εΤνοη καί ή δική μου έλευθερία».**

Παρακάτω παραδέχεται δ Μπακούνιν τήν άνάγκη τοϋ κατανα- γκασμοϋ καί καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες νά συσκοτίσει καί νά ζαχαρώσει τερμινολογικά αύτήν τήν άναγκαιότητα γιά νά έξα- φανιστεΐ ή πικρή γεύση αύτοϋ πού είναι άναπότρεπτο. « Ά ν θέλε­τε νά σεβαστοϋν ot άνθρωποι τήν έλευθερία, τά δικαιώματα καί τήν άνθρώπινη Ιδιότητα τών συνανθρώπων τους, φροντίστε νά τούς άναγκάσετε νά τά σεβαστοϋν. Νά ύποχρεωθοϋν δχι άπδ τήν θέλη­ση ή τήν καταπιεστική δράση άλλων άνθρώπων, οδτε άπδ τή βία τοϋ κράτους καί τών νόμων, πού δπωσδήποτε έκφράζονται καί έ-

16 241

φαρμόζονται άπδ άνθρώπους, γεγονός πού σάς μεταβάλλει σέ σκλά­βους, άλλά άπό τήν κοινωνία ή δποία θά είναι μέ τέτοιο τρόπο ώργανωμένη πού θά έπιτρέπει σ’ δλους νά άπολαμβάνουν έξίσου τήν έλευθερία, άλλά δέ θά δίνει σέ κανένα τή δυνατότητα νά ύψω- θεΐ πάνω άπδ τούς άλλους, ούτε νά κυριαρχήσει έπάνω τους μέ κανένα άλλο μέσο παρά μόνο μέ τή φυσική έπιρροή τών πνευμα­τικών καί ήθικών ικανοτήτων του, δίχως δμως νά είναι δυνατδ νά έπιβληθεί αύτή ή έπιρροή σά νόμος ή νά στηριχτεί σέ δποιοδήπο- τε πολιτικό θεσμό».’11 Έδώ φαίνεται πώς δ Μπακούνιν ύπολογίζει ροπές πού θά ήτανε δυνατό νά καταστρέφουν τήν άρμονία πού θά έπικρατεΐ στήν άναρχική κοινωνία, άλλά πιστεύει πώς θά είναι σέ θέση ή άπλή έπιρροή τής κοινωνίας νά έμποδίσει τήν έπικρά- τηση τους δίχως νά χρειάζεται ή προσφυγή στή βία ή στή μεσο­λαβητική δράση τών άνθρώπων. Έφόσον δ Μπακούνιν σεβόταν αύτή τήν πίστη στό θαύμα, δέν είναι άδικαιολόγητη ή κατάταξη του στό λιμπεραλισμό, γιατί ή πίστη του στήν αύτόματη ρύθμιση τών έτερογενών κινητηρίων δυνάμεων μπορεΐ νά συγκριθεΐ μόνο μέ τήν ιδέα τοϋ Άνταμ Σμίθ, δτι ύπάρχει Ινα άόρατο χέρι πού κατευθύνει τή δράση τοϋ έγωϊσμοϋ δλων πρός τό γενικό καλό καί Ιτσι τόν μεταβάλλει στό άντίθετό του. Έφόσον δ άναρχισμός έπι- μένει στή λατρεία τής έλευθερίας καί δέν έπανεξετάζει τΙς συνέ­πειες τών Γδιων του τών άπαιτήσεων, τοϋ ταιριάζει ή κρίση πού Ικανέ γι’ αύτόν δ Κάρλ Ντήλ. «Ό άναρχισμός είναι τό σύστημα τοϋ άκραίου πολιτικού καί οίκονομικοϋ λιμπεραλισμού. Είναι ή θεωρία πού πρεσβεύει δτι άπό τήν τέλεια έλευθερία τών «λαϊκών συντρόφων* προκύπτει μιά άρμονική σύμπραξη. Ό μως αύτή ή θεωρία βρίσκεται σέ άμεση άντίθεση μέ τό σοσιαλισμό καί τή σο­σιαλδημοκρατία... πού άπαιτεΐ μιά πολύ στενή σύνδεση μεταξύ τών άτόμων καί μιά όξύτερη άπό τή σημερινή τάξη δικαίου όργά- νωση τοΰ καταναγκασμοϋ. Ένώ ή σοσιαλδημοκρατία περιορίζει δσο τό δυνατό πιό πολύ τό χώρο τής έλευθερίας τοϋ άτόμου, δ ά- ναρχισμός παραχωρεί σ’ αύτήν τά μεγαλύτερα πλαίσια πού μπο­ρεΐ νά φανταστεί κανείς. Ό άναρχισμός είναι ή θεωρία τοΰ Μάν- τσεστερ τραβηγμένη στά άκρα. Αύτή άναγνωρίζει στό κράτος μιά έπίδραση στήν οικονομική ζωή δσο γίνεται πιό περιορισμένη. Ού- σιαστικά τό κράτος δέν Ιχει παρά νά έγγυηθεΐ τήν προστασία τοΟ πολίτη πρός τά μέσα καί πρός τά Ιξω. Ό άναρχισμός προχωρεί άκόμη Ινα βήμα καί θεωρεί περιττή κι αύτήν τήν κρατική φρον­τίδα».** Εννοείται πώς ή κρίση τοϋ Ντήλ άφορά μόνο τόν άνεύ- θυνο άναρχισμό πού βρίσκεται σέ άπραξία. Γιατί μόλις αύτός προ­χωρήσει, Ιστω καί νοητικά άπό τή θεωρία στήν πράξη, άμέσως παραχωρεί στή δημόσια φροντίδα, πού δέν είναι δυνατή δίχως Ινα δρισμένο βαθμό όργάνωσης καί ρύθμισης, μιά πάρα πολύ σημαν-

243

τιχή θέση. ’Ανάμεσα στά Ατομικά δικαιώματα πού τήν καθιέρωση τους άπαιτεί ή έπαναστατική κατήχηση στήν πρώτη θέση Αναφέ- ρονται τό δικαίωμα στή φύλαξη, ή προστασία καί ή Ικπαίδευση καθώς καί ή συμβουλή καί ή βοήθεια τής κοινωνίας," πράγμα πού σημαίνει πρόβλεψη τής πραγματικότητας τοϋ σύγχρονου κράτους εύημερίας.

"Οπως άποδείχνεται κι δ άναρχισμός δέν άποτελεΐ 2να σύστημα τελειωμένο καί Απαλλαγμένο άπό άντιφάσεις. Οί άντιθετικότητες πού ύπάρχουν στό οίκοδόμημα τών μαρξιστικών Ιδεών είναι περισ­σότερο φανερές καί λιγώτερο έναρμονισμένες μεταξύ τους στόν κό­σμο τών ιδεών τοϋ άναρχισμοΰ. Έτσι, Ανάλογα μέ τό ποιό άπό τά συστατικά στοιχεία τής άναρχικής σκέψης προβάλλεται φτάνουμε κοντύτερα ή Απομακρυνόμαστε άπό τόν μαρξισμό. Σκοπός αύτής τής έρευνας, πού εισχωρεί τόσο βαθειά στίς λεπτομέρειες μερικών βασικών προβλημάτων, είναι νά δείξει τΙς δυνατότητες πού βρί­σκονται στόν άναρχισμό γιά άντιφατικές έρμηνεΐες καί διαφορετι­κά συμπεράσματα καί νά έξηγήσει δτι τόσο δ μαρξισμός, δσο καί δ Αναρχισμός δέν άποτελοϋν μιά άδιάσπαστη ένότητα. Κάτι πχ- ραπάνω: γιά νά γίνει δυνατό νά φτάσει κανείς σέ μιά κάπως Α­ξιόπιστη εικόνα τής περίπλοκης πραγματικότητας πού Αποτελοϋν οί δυό αύτές κατευθύνσεις, πρέπει νά μελετήσει χωριστά τής Αντι- φάσεις πού ύπάρχουν μέσα σ’ αύτές, άντιφάσεις άποσιωπημένες πού βρίσκονται σέ ρήξη μέ τή θεωρία διαπλοκής τής πράξης, καί νά άντιπαραθέσει τά δυό στοιχεία μέ τήν ιστορική πραγματικό­τητα. Ή ένότητα τής άναρχικής θεωρίας είναι περισσότερο Αβέ­βαια καί προσωρινή συγκρινόμενη μέ τήν ένότητα τοϋ μαρξισμοϋ. Αύτή ή ένότητα μπορεί νά σταθεί μόνο σέ άντιπαράθεση μέ άλλα, έξίσου μονόπλευρα καί τυπικά τακτοποιημένα κοινωνικά πρότυπα. Μέ διαφορετικό τρόπο θεώρησης ή Αρμονία έξαφανίζεται Αμέσως μπροστά σέ μιά κατάσταση Αντιθετική πού κάνει άδύνατο 2να στα­θερό προσανατολισμό. Μέ δλα αύτά καί έφόσο δέ χάνουμε άπό τά μάτια μας τήν κύρια κατεύθυνση πρός τήν δποία δροϋσαν ή Αναρ­χική επιχειρηματολογία καί προπαγΑνδα, μποροϋμε νά διακινδυ­νεύσουμε τήν Απλοποίηση, δτι δ Αναρχισμός μέ τΙς ιδέες του γιά τήν έλευθερία τοΰ άτόμου έχει έπηρεάσει ιστορικά τΙς βασικώτε- ρες συνέπειες τοΰ κρατικοΰ σοσιαλισμοΰ καί τήν οίκοδόμηση τής κοινωνίας Από κάτω πρός τά έπάνω καί σέ διαφωνία μέ τό μαρξι­σμό κατάφερε νά τοΟ δώσει τδν ιστορικό του χαρακτηρισμό. Παρά κάθε Ανακολουθία καί έλαττωματικότητα γιά τήν δποία μπορεί νά κατηγορηθεΐ ή καλύτερα, πού μπορεί ν’ άποδειχτεΐ εύκολώτερα στόν άναρχισμό παρά στόν μαρξισμό, ύπάρχει τό έρώτημα άν δέ θά ήταν ιστορικά δυνατό νά Αποδώσουν καρπούς οί προειδοποιή­σεις του μέ τόν δλοκληρωτικό μηχανισμό τής κοινωνίας, πού τόσο

243

στόν ρεφορμισμό, δσο καί αχόν μπολσεβικισμό δδήγησε στήν πα- ρα|ΐόρφωση τών σοσιαλιστικών διοίθέσεων, στήν περίπτωση πού θά παίρνονταν στά σοβαρά άπδ τή μαρξιστική πλευρά σά στοιχείο γιά τελειοποίηση, σάν πρόκληση τής Ιδιας τής πραγματικότητας, καί σάν έπίκληση γιά τήν κινητοποίηση δλων τών δυνατοτήτων καί δέν άποκρούονταν σάν κακοβουλία ή καθαρδς παραλογισμός. ’Αλ­λά ή ικανοποιημένη μέ τόν έαυτό της σιγουριά τών μαρξιστών πώς έτσι ή Αλλοιώς Ιχουν στή διάθεση τους μιά τέλεια θεωρία ικανή νά ένσωματώσει δλα τά στοιχεία τής πραγματικότητας, άφαίρεσε άπ’ τόν μαρξιστικό σοσιαλισμό έκείνο τό στοιχείο, πού παρ’ δλη τήν Ατέλεια του, έξέφραζε δ Αναρχισμός. Τόσο δ Κάρλ Κάουτσκυ δσο καί ό Λένιν, πού Αντιπροσωπεύουν τις ιδανικά τυπικές μορ­φοποιήσεις, άλλά καί τό Αδιέξοδο τοΰ μαρξιστικού σοσιαλισμοϋ, είχαν τή γνώμη, δτι τά συστήματα πού έκπροσωποϋσαν είχαν ξε- περάσει τις μονομέρειες τών Ανταγωνιστικών τρόπων θεώρησης, Αλλά δέν πρόσεξαν, πώς οί μονομέρειες τής ίδιας τους τής θέσης πού σκεπαζόταν κάτω άπό τό σήμα τής έπιτυχίας τούς έφεραν τε­λικά στό ίδιο δίλημμα πού μπλέχτηκε δ Αναρχισμός κάτω άπό τό σήμα τής άποτυχίας του.

Έτσι, δ Κάουτσκυ στήν μπροσούρα του «Τρομοκρατία καί κομ­μουνισμός», πού δέ χτυπούσε μόνο, Αλλά καί συκοφαντοϋσε τό νι­κηφόρο μπολσεβικισμό σά μιά μορφή μπλανκισμοϋ καί τόν ξεχώ­ριζε Από τόν μαρξισμό, γράφει μέ τήν έπαρση τής βεβαιότητας: «Ένώ δ μπλανκισμός συνέλαβε, μονόπλευρα, Αποκλειστικά τόν πο­λιτικό άγώνα κατά τής κρατικής έξουσίας, έξίσου μονόπλευρα 6 Προυντόν; Αναζήτησε Αποκλειστικά τά οικονομικά μέσα μέ τά δ- ποία θά μποροϋσε νά Απελευθερωθεί τό προλεταριάτο δίχως τή βοή­θεια τής κρατικής έξουσίας... Ή μαρξιστική θεωρία ξεπέρασε τή μονομέρεια τόσο τοΰ προυντονισμοϋ, δσο καί τοΰ μπλανκισμοϋ. Μέ τόν προυντονισμό Αναγνώρισε δτι οί οικονομικές σχέσεις είναι βα­σικές καί δτι δίχως τήν Αλλαγή τους καμιά Αλλαγή, δποιου είδους, δέν μπορεί ν’ Απελευθερώσει τό προλεταριάτο. Άλλά άναγνώρισε, δχι λιγότερο, δτι γιά νά σπάσει ή κυριαρχία τοϋ κεφαλαίου καί νά έπιβληθοΰν οί εύνοϊκές γιά τήν Απελευθέρωση τοΰ προλεταριά­του οικονομικές μετατροπές, είναι Απαραίτητη ή κατοχή τής κρα­τικής έξουσίας»."

Αύτή ή τόσο καλοζυγιασμένη έκτίμηση πού δίνει τήν έντύπωση πώς είναι άψογη παραβλέπει ωστόσο τό ζήτημα σέ ποιό βαθμό δ οικονομικός, Αλλά καί ό πολιτικός άγώνας πού διεξάγεται μέσα στά πλαίσια πού έπιτρέπει τό σύστημα, Αλλάζει τό χαρακτήρα του καί Απομακρύνεται Από τούς Αρχικούς Αγωνιστικούς του στόχους. Ή σαφής αναγνώριση αύτοϋ τοϋ μηχανισμού θά είχε βοηθήσει νά κατανοηθούν οί Αδιόρατες έπιδράσεις του, δίχως μ’ αύτό νά έγκα-

244

ταλειφθοϋν τά πλεονεκτήματα πού πρόσφεραν τό προτσές τής πο­λιτικές χειραφέτησης καί δ δρόμος τδν μεταρρυθμίσει!)ν. 01 ά- ναρχικοΐ ύποτίμησαν τόν έξαναγκασμό νά ρυθμίσουν τή δράση τους σύμφωνα μέ τΙς κανονισμένες Αγωνιστικές μορφές καί έτσι ?χα- σαν άπό Ι^ιπολαιότητα πολύτιμες δυνατότητες νά έπιδράσουν πο­λιτικά, άλλά είχαν γι’ αύτό καί άδικο δταν προειδοποιοϋσαν γιά τΙς συνέπειες αύτής τής άποδοχής; Ήταν άνάγκη αύτός ό έξανα- γκασμός στήν άποδοχή δρισμένων άγωνιστικών μορφών νά έχει μέ ιστορική άναγκαιότητα ώς συνέπεια Ενα καταναγκασμό προσ­αρμογής καί δέν ήτανε δυνατό νά άποκτηθοϋν οί καρποί άπό τήν άποδοχή του δίχως αύτό νά πληρωθεί μέ τήν άντίθετη πλευρά τής προσαρμογής; Ή ταν άναπόφευκτο τό δτι οί κανονισμένες άπό τό σύστημα μορφές άγώνα άντανακλοϋσαν, άντί νά τήν άμφισβητοϋν, δλο καί πιό πολύ τήν κατάσταση πραγμάτων πού ύπήρχε, δπως δίχως άμφιβολία συνέβει μέ τήν έπηρεαζομένη άπό τήν καΐζερική Γερμανία καί τή διάρθρωση τής τάξης της σοσιαλδημοκρατία τοΟ Μπέμπελ καί Κάουτσκυ; Ύπάρχουν εδλογες αίτίες, πού στό με­ταξύ ίχουν έκτεθεΤ γιά νά άπαντήσουμε άρνητικά σ’ αύτό τό έρώ- τημα καί νά δεχτοϋμε τήν άποψη, δτι Ινας τρίτος δρόμος, πού θά άπόφευγε τούς σκοπέλους τοΟ ρεφορμισμού καί τής δρθοδοξίας, άν καί άπό τήν πλευρά του δέν ήταν καθόλου σίγουρος ή άναγκαΐος, όπωσδήποτε δμως άποτελοΟσε μιά δυνατότητα πού παραλείφτηκε, μιά δυνατότητα πού τό περίγραμμα της μπορεΐ νά άναπαρασταθεΐ Ιστορικά.

Ή άποδοχή, στά σοβαρά, τών έπιχειρημάτων τών άναρχικών θά είχε άπαλλάξει τή ρήξη ρεφορμιστών καί όρθοδόξων άπό κείνη τήν άγονη στειρότητα, πού παρά τή μεταξύ τους φιλονεικία δέν δ- δηγοϋσε ατήν άμφισβήτηση τοϋ έσωκομματικοΟ καί γενικά τοΟ κοινωνικού στάτους κβό, άλλά στήν έπικάλυψη καί τή διαιώνιση του. Ή γερμανική έπανάσταση τοϋ 1918 δέ θά εδρισκε τόσο άπρο- ετοίμαστη τή γερμανική σοσιαλδημοκρατία, άν αύτή δέ βαυκαλι- ζότανε μέσα στή βεβαιότητα πώς Ιστορικά ήταν άπαλλαγμένη άπό τό καθήκον νά έπιφέρει Ινα θεμελιακό κλονισμό τής όπάρχουσας ρύθμισης.

Καί ό Λένιν έπίσης είχε τήν άκλόνητη πεποίθηση, δτι δ μαρξι­σμός πού δ ίδιος έκπροσωποΟσε, άποτελοΟσε τή «σωστή θέση», πού ήταν έξίσου μακρυά, τόσο άπό τήν ύπερβολή τής σημασίας τής πο­λιτικής τής συνομωσίας (μπλανκισμός κ.λ.π.) δσο καί άπό τήν ύ- ποτιμητική συμπεριφορά άπέναντι στήν πολιτική ή τόν περιορι­σμό της σέ όππορτουνιστικά, ρεφορμιστικά, σοσιαλιστικά μπαλώ­ματα τοϋ συστήματος. (’Αναρχισμός, ούτοπικός καί μικροαστικός σοσιαλισμός, κρατικός σοσιαλισμός, άπό καθέδρας σοσιαλισμός κ.λ.π.) .** Ό Λένιν πίστευε πώς είχε δίκιο δταν άπέκρουε τό άξίω-

245

μα «μόνο έκ τών κάτω» σάν Αξίωμα μονόπλευρο πού τό Απόδιδε στόν άναρχισμό, μ’ δλο πού μέ τή θέση του αύτή συνηγορούσε μέ Εναν, έξ Αρχής, περιορισμό τής έπαναστατικής δράσης.'0 Ωστόσο τό έρώτημα είναι άν δικαιώθηκε ή δική του πολιτική πράξη, τοΟ άξιώματος, τόσο έκ τών κάτω, δσο καί έκ τών άνω, πού άντέτασσβ στούς Αναρχικούς." Ή έκτίμηση τής Αντικειμενικά Αναγκαστικής κατάστασης στήν όποία βρέθηκε δ Λένιν υστέρα άπό τό τόλμημα τής Όχτωβριανής έπανάστασης, πού δίχως άμφιβολία ύποτιμήθη- κε άπό τή Ρόζα Λούξεμπουργκ καί τούς άλλους, κάνει βέβαιο πώς δέν ήτανε δυνατό νά μπεϊ φραγμός στήν ΑσυγκρΑτητη μηχανή πού άρχισε νά κινείται μόνη της πέρα Από ένα όρισμένο σημείο, τό Αρ­γότερο μέ τήν κατάπνιξη τής άνταρσίας τών ναυτών τής Κροστάν- δης καί τελικά όδήγησε στό σταλινισμό, δέν ύπήρχαν ο! δυνατό­τητες νά διατηρηθεί έκείνη ή διάρθρωση γιά τήν δποίαν δ Λένιν, άκόμη καί στό τρίτο πανρωσικό συνέδριο τών Σοβιέτ τδ Γενάρη τοϋ 1918, είπε: «Τά Σοβιέτ ή θά καταστραφοϋν καί τότε θά χαθεί δριστικά ή έπανάσταση, ή Οά παραμείνουν στή ζωή καί τότε θά είναι γελοίο νά γίνεται λόγος γιά τήν άστικοδημοκρατική έπανά­σταση τή στιγμή πού θά ώριμάζουν οΐ δροι γιά τήν κατάρρευση τοΟ καπιταλισμού καί τήν άνθιση τής σοσιαλιστικής τάξης»." Τδ ξεστράτισμα τής έπανάστασης πού τελικά έκδηλώθηκε μέ τήν Αλ­λαγή τής φύσης τών Σοβιέτ καί τήν έξουδετέρωση τους ήταν ή λογική συνέπεια τής Όχτωβριανής έπανάστασης, δπως λογική συ­νέπεια τοϋ ρεφορμισμού ύπήρξε ή προσαρμογή στδ καπιταλιστικό σύστη|ΐα; Ή μήπως καί στήν μιά καί στήν άλλη περίπτωση ύπήρ­χε Ενα πολιτικό βραχυκύκλο>μα πού μαζί μέ τά ιστορικά γεγονότα συνετέλεσε κι αύτό νά παραλύσει ή ικανότητα Αντίστασης καί ή προθυμία γιά πέρασμα σέ άλλους, έναλλακτικούς δρόμους; Ό Λέ­νιν, πού είχε τήν ικανότητα νά έντάξει μέ μεγαλοφυή πραγματικά τρόπο στή στρατηγική του Αντίληψη καί μέ τήν Εννοια τής έπανΑ­στασης νά μετατρέψει σέ κινητοποίηση τών μαζών τόν αυθορμητι­σμό τοΰ κινήματος τών Σοβιέτ ένώ Αρχικά δέν είχε σπουδαία θέ­ση στήν πολιτική του σκέψη, άν δέν είχε θεωρήσει μονόπλευρα τήν Ενεργητικότητα τών μαζών σάν καθοδηγήσιμο ύλικό, ΑλλΑ, μέ τήν Εννοια τών άναρχικών, σά δημιουργική δύναμη, δέ θά ήτανε σέ θέση νά διατηρήσει τήν δργή αύτοϋ τοΰ κινήματος; Καί δέν Επρε­πε νά τραβήξει αύτόν τό δρόμο τής διατήρησης καί Ενίσχυσης τής έξουσίας τών Σοβιέτ καί γιά τόν πρόσθετο Ακόμη λόγο δτι οί ίδιες οί Ιστορικές του γνώσεις, δπως Αποδείχνει ή παρακάτω δήλωση του στά 1918, Εφερναν καθαρά στή σκέψη του τά αίτια τής Αποτυχίας τών προηγούμενων έπαναστάσεων; «Ή δυστυχία τών προηγούμε­νων Επαναστάσεων είναι πού δέν κράτησε πολύ δ Επαναστατικός Ενθουσίασες τών μαζών, τό μόνο μέσο πού διατηρεί τήν κατάστα­

246

ση τής Εντασης καί δίνει τή δύναμη στήν έπανάσταση νά καταπιέ­σει άλύπητα δλα τά στοιχεία τής Αποσύνθεσης».'*

Πέρα άπδ κάθε άναγκαστικότητα δέν ύπήρξε Ινας χώρος έλευ­θερίας γιά Αποφάσεις πού παραμελήθηκαν, χώρος πού έγκαταλεί- φθηκε πρίν άπδ τήν ώρα του, στά πλαίσια τοϋ δποίου θά ήτανε δυνατδ νά άποτραπεΤ δ έκφυλισμδς τής ρωσικής έπανάστασης; Ό ­ταν ξαναδίνει κανείς τήν ιστορία τής δχτωβριανής έπανάστασης είναι ύποχρεωτικδ νά δεχτεί, μέ τόν Κάουτσκυ άπδ τή μιά μεριά καί τδν Στάλιν άπδ τήν δλλη, σάν Αναπόφευκτη αύτή τή λογική τών γεγονότων, ή Αντίθετα νά κάνει τή σκέψη, δτι δχι μόνο ή γερ­μανική άλλά καί ή ρωσική έπανάσταση πήραν στραβδ δρόμο, για­τί ύπόκυψαν εδκολα καί μέ τή θέληση τους σέ μιά λαθεμένη έναλ- λακτική λύση πού τήν έπέβαλλαν τά ύπεράνω τών δυνάμεων τους γεγονότα, άλλά καί ή παγίδευση άπδ τήν ίδια τήν Ιδεολογία τους; Τά έπιχειρήματα τών άναρχικών καί τής έργατικής Αντιπολίτευ­σης,'* πού άργότερα καταδικάστηκε στή σιωπή, έπιχειρήματα πού έπιδοκίμαζαν τήν όχτωβριανή έπανάσταση δίχως νά δέχονται σάν άναπόφευκτο άποτέλεσμα της τή μπολσεβικική κομματική δικτα­τορία δέν μπορεΐ νά άγνοηθοϋν σάν άπλά όνειροπολήματα καί Α­πραγματοποίητες έπιθυμίες, Αλλά Αντίθετα δίνουν Αρκετά στηρί­γματα στήν Αντίληψη, δτι καί στήν περίπτωση αύτή καταπλακώ­θηκε Ινας δρόμος διαφορετικός κι αύτό Ιγινε δχι γιατί τδ έπέβαλ­λαν τά γεγονότα, Αλλά γιατί δέν καταργήθηκε μέσα στήν Ιδια τήν έπαναστατική παράδοση ή αύταρχικότητα πού κληρονομήθηκε Απ’ τό παληδ καθεστώς καί δέν κρατήθηκε σέ Ισορροπία μέ τΙς άλ­λες τάσεις, άλλά άπόκτησε άπεριόριστη δύναμη. Παρ’ δλο πού φαί­νεται άδύνατη ή δψιμη άνακατασκευή δλων τών λεπτομερειών τής λαθεμένης έξέλιξης καί στό σημείο αύτό μπορεί σά μιά δυνατότη­τα άρχής, νά άποκαλυφθεί δ παραμελημένος τρίτος δρόμος, πού βέβαια είναι στό χέρι τοΟ καθενός νά τόν έκτιμΛ διαφορετικά καί διαφορετικά νά ύπολογίζει τΙς πιθανότητες πού είχε νά έπιτύχει, μά δέν τοϋ έπιτρέπεται νά τδν άγνοεΐ, κυρίως δν δέν άναγνωρίζει στά γυμνά γεγονότα μιά άκαταμάχητη καί άπροκάλυπτη άλήθεια, άλλά άποκαλύπτοντας καί στοχαζόμενος τΙς πηγές τών λαθεμένων γεγονότων θέλει νά άποκτήσει τή δυνατότητα νά ξεπεράσει στδ μέλλον τήν πραγματικότητα τοϋ παρελθόντος. Ά ν πρόκειται νά μετασχηματίσουμε τήν ιστορία σέ μέλλον δέ μάς είναι χρήσιμο σά συμβουλάτορες οδτε ή συνθηκολόγηση μπροστά στά γεγονότα, οδ­τε τό βουλουταριστικό άπόφθεγμα, «δν τά γεγονότα ήταν τέτοια, τόσο τό χειρότερο γιά τά γεγονότα». Ένας χρήσιμος δδηγός πρός αύτήν τήν κατεύθυνση είναι κι δ Μπακούνιν πού πρέπει νά έπιδο- κιμαστεΐ καί νά ένσωματωθεΐ στή συνολική άποψη τοϋ σοσιαλι- σμοϋ, μέσα στόν δποϊον κι δ άναρχισμός πού αύτδς άντιπροσωπεύει δικαιοϋται νά άποτελεΐ τδ άντικείμενο συνεχοϋς μελέτης καί έπε- ξεργασίας.*' 247

Κεφάλαιο 5

MAPS ΚΑΙ ΜΑΙΣΙΝΙ

"Οταν, κατά τό τέλος τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ή άπαί- τηση τών λαών καί έθνών γιά αύτοδιάθεση Εγινε προγραμματική έπιδίωξη πού γιά διάφορους λόγους κι ώστόσο γιά τήν Ιδια μορφή τήν Εκαναν δική τους τόσο δ Αμερικανός Πρόεδρος Ούίλσων, καί ot άστοί έθνικιστές, δσο κι δ Λένιν καί ot άριστεροί σοσιαλδημο­κράτες δέν Ελλειψαν καί ot έπικριτικές φωνές σοσιαλιστών πού προειδοποιοϋσαν γιά τΙς συνέπειες πού θά γεννούσε ή άναγνώριση αύτοΟ τοΟ δικαιώματος καί κήρυσσαν παράνομη τήν άναφορά στόν Μάρξ γιά τήν ύποστήριξη αύτής τής άπαίτησης. Ό Αύστρομαρξι- στής καί πολιτικός στοχαστής Κάρλ Ρέννερ άκόμη καί τόν Α ­πρίλη τοΟ 1918, δηλαδή στό χείλος τοϋ τάφου τοϋ πολυεθνικοϋ κράτους τών Άψβούργων, πολεμούσε κατά τού δικαιώματος τής αύτοδιάθεσης τών έθνών πού είχε περιληφθεΐ στδ έθνικό πρόγραμ­μα τής άριστεράς1 καί πού στό συγκεκριμένο Ιστορικό σύστημα ά- ναφορδς, στήν παληά Αύστρία, κατάληγε στήν καταστροφή τής ύ­περεθνικής Ενότητας τής μοναρχίας τού Δούναβη. Στήν προγραμ­ματική Εκθεση αύτής τής θέσης πού παρουσιάστηκε στό κομματι­κό συνέδριο τοϋ 1917 άπό μιά Αντιπολιτευόμενη δμάδα που βρι­σκόταν κάτω άπό τήν ήγεσία τού Ό ττο Μπάουερ, μεταξύ τών άλ­λων άναφερόταν καί τά παρακάτω: «Έ σοσιαλδημοκρατία είναι Ενα διεθνικό κόμμα καί γι’ αύτό κρίνει κάθε έθνικό ζήτημα δχι άνάλογα μέ τά Ιδιαίτερα συμφέροντα αύτοϋ ή έκείνου τοϋ Εθνους, αύτοϋ ή έκείνου τοΟ κράτους, άλλά άνάλογα μέ τά γενικά συμφέ­ροντα τοϋ διεθνικοΟ προλεταριάτου. Κατά συνέπεια στόν άγώνα γιά τό δικαίωμα αύτοδιάθεσης τών έθνών μπορεΐ νά χρησιμοποιή­σει μόνο τέτοια μέσα καί νά έπιδιώξει μόνο τέτοιους σκοπούς πού νά Αντιστοιχούν στά γενικά συμφέροντα τοϋ διεθνικού προλετα­ριάτου.*

Ό Κάρλ Ρέννερ είχε θάρρος νά έξετάσει άκριβώς αύτή τή διατύπωση πού κουδούνιζε τόσο δμορφα καί νά θέσει άκόμη μιά φορά τό έρώτημα πού Εθετε καί άντιπαράτασσε στούς Επικριτές ά­πό τ’ άριστερά τής στάσης τοϋ γερμανικού καί αύστριακοϋ κόμμα­τος στό ζήτημα τοϋ πολέμου, δηλαδή ποιός, άφοΟ Ελλειπε μιά ύ­περεθνική (εραρχία, είχε τήν άρμοδιότητα νά διαπιστώσει καί στή συνέχεια νά έπιβάλλει ένάντια στά έθνικά συμφέροντα, τά συμ­

249

φέροντα τοδ διεθνικού προλεταριάτου.' Έτσι, ένώ δ Ρέννερ μέ τήν Επιχειρηματολογία του στδ έθνικδ ζήτημα Εμεινε πιστός στή θέση πού πήρε σχετικά μέ τδν πόλεμο, ot Αριστεροί Επικριτές του Εδει­χναν πώς Εχουν πραγματοποιήσει μιά πραγματική μεταστροφή. Ένώ στήν Αρχή ή κριτική άπδ τήν άριστερά Εκανε Εκκληση στή διεθνική Αλληλεγγύη τώρα προχωρούσε σέ συμμαχία μέ τδν έθνι- κισμδ καί άξίωνε τήν άπαλλαγή άπδ τΙς ύπερεθνικές σχέσεις. Ε ν­νοείται πώς αύτή ή άντίφαση Ανάμεσα στή συνείδηση καί τά κί­νητρα τών Αριστερών έπικριτών κατΑληγε στή δικαιολογία δτι τδ γενικδ συμφέρον τοΟ διεθνικοΟ προλεταριΑτου Απαιτούσε τήν το­ποθέτηση κατά τοΟ πολέμου καί ύπέρ τής έθνικής Απελευθέρωσης. Ot Αριστεροί πίστευαν πώς δ πόλεμος ΑποτελοΟσε Εμπόδιο στήν προσπάθεια νά Αποκτηθεί μιά καθαρή καί Ικανή γιά έπαναστατι­κή δράση ταξική συνείδηση, ένώ τήν ϊδια στιγμή τούς φαινόταν, δτι ή έθνική χειραφέτηση Εκρυβε μέσα της τδ σπόρο γιά μιά πολι­τική καί κοινωνική έξέλιξη μέ κατεύθυνση έπαναστατική, μολονό­τι δέν Ελλειπε καί ή Αντίθετη Αποψη πού έκτιμοΟσε τδν πόλεμο σάν Επιταχυντή τοΟ ταξικού Αγώνα.

Στή διακήρυξη αύτή ένός, κατ’ Ισχυρισμόν, γενικού διεθνικού προλεταριακού συμφέροντος, πού φαινότανε νά Απαιτεί τή μιά φο­ρά τήν Επιφύλαξη καί τήν Αλλη τήν-Υποχρεωτική παρέμβαση στδ έθνικδ ζήτημα, δ Κάρλ Ρέννερ Αντέταξε τήν Αποψη, δτι δσο δέν ύπάρχει μιά αύθεντική διεθνική Ενωση πού νά λύνει τά διεθνή ζητήματα τά Εθνη θά στηρίζονται στδν έαυτό τους καί γι’ αύτδ δικαιολογημένα ρωτούσε: «Άλλά, ποΟ ύπάρχει τδ διεθνές δικα­στήριο πού άξιολογεί τούς σκοπούς τών έθνών καί μαζί τά ϊδια τά Εθνη;».4 Ή ΑπΑντηση του στδ έρώτημα αύτδ ΑποτελοΟσε άρνηση τών αύταπατ'ών πού κατά τή γνώμη του δέν είχαν μιά πραγματική βάση. «Γιά νά Εχει αύτή ή συνταγή κάποια άξία πρέπει κατ’ άρ- χήν νά ύπάρχει μιά διεθνής μέ άναμφισβήτητο κΟρος καί τήν Ικα­νότητα νά Αποδίδει τδ δίκηο τους στά διάφορα Εθνη. Επειδή δμως δέν ύπάρχει, δσο δέν ύπΑρχει κι δσο δέν Εχει τή δυνατότητα νά έ- πιβάλει τΙς Απαιτήσεις της, τδ κάθε έθνικδ προλεταριάτο θά ύ- ποχρεώνεται νά σχηματίζει μόνο του μιά κρίση σχετικά μέ τά μέ­σα καί τούς τρόπους πού θά τδ βοηθήσουν νά Αποκτίσει τήν έθνική του αύτοδιάθεση.'

Γενικά δ Κάρλ Ρέννερ δέν ύποστήριξε τδν έθνικδ έγωισμό. Σάν Ανθρωπιστής καί διεθνιστής πού ήτανε δέν Ετρεφε καμιά συμπά­θεια γι’ αύτόν. Τδ μόνο πού τδν διέκρινε εΤναι δτι είχε τή γνώμη πώς δέν μποροΟσε νά άποφύγει κανείς τδν έθνικδ έγωΐσ|ΐδ έφόσο αύτδς δέν είχε ξεπεραστεΐ στήν πράξη. Εννοείται πώς δ Κάρλ Ρέννερ είχε άμετακίνητα σάν έπιδίωξη του τήν πραγματοποίηση τής ιδέας πού άνάπτυξε στδ βιβλίο του, πού μέ τδν τίτλο «Τδ Ε­

250

θνος σάν Ιδέα δικαίου καί διεθνής καθοδηγητική Ιδέα τής Ιστορι­κής προόδου», κυκλοφόρησε τό 1914. «Ά ν ύπάρχει μιά κυρίαρ­χη έξουσΓα αύτή Ανήκει σάν κρατικό σύνολο, στήν πολιτισμένη Ανθρωπότητα... Καί σύγχρονα προδιαγράφει τή γραμμή τής Ιστο­ρικής έξέλιξης... Τό δίκαιο ύπόταξε πρώτα τά άτομα μέσα στό κράτος κατάργησε τό λεγόμενο δίκαιο τοϋ Ισχυροτέρου καί τό Α­παγόρευσε σάν κολάσιμη αύτενέργεια. Ό μως αύτό κυριαρχεί Α­κόμη σά δίκαιο τών λαών στίς σχέσεις Ανάμεσα στά κράτη. Ή τά­ξη δικαίου λοιπόν θά όλοκληρωθεϊ δταν τό δίκαιο τοϋ ίσχυροτέ- ρου θά άντικατασταθεΐ μέ Ενα τακτικό δικαστήριο πού θά Εχει διε­θνή δικαιοδοσία νά Αποφασίζει καί νά έκτελεΖ τΙς Αποφάσεις του».'

Γιά τόν Κάρλ Ρέννερ ή Ιδέα τοϋ διεθνοϋς δικαίου σήμαινε τή συνέχεια καί διατήρηση τδν καλύτερων καί προοδευτικότερων παραδόσεων τοϋ παρελθόντος. «’Αποδείχνεται γενικά συγγενής μέ τήν άστική Ιδέα γιά τήν εΙρήνη καί είναι δυνατό νά ΑναχθεΤ στά λόγια τοϋ Κάντ γιά δλη τήν Ανθρώπινη κοινωνία πού βρίσκεται κάτω άπδ τήν έξουσία τοϋ Αστικοϋ δικαίου. Καί ή Αστική ιδέα τοϋ δικαίου Επιδιώκει σάν τελικό σκοπό μιά γενική τάξη δικαίου καί εΙρήνης μεταξύ τών λαών μέ Αποκλεισμό τής Ενοπλης δράσης. Τώ­ρα ή Ιδέα αύτή είναι περισσότερο σαφής καί προχωρεί μέ μεγα­λύτερη Αποφασιστικότητα»/

Ό Κάρλ Ρέννερ Εμεινε πάντα πιστός στήν Ιδέα ένός κοινοϋ δι­καίου δλων τών λαών πού Επρεπε νά κορυφωθεΐ σέ μιά παγκόσμια τάξη δικαίου, Ενα παγκόσμιο κρΑτος δικαίου. Αύτός είναι 6 λόγος -ού πΑντα Αντιτάχτηκε στήν κακόβουλη συντριβή τών ύπερεθνι­κών κρατικών μονάδων καί Ενώσεων, γιά τΙς όποιες πίστευε πώς έπιτελοϋσαν μιά θετική προεργασία γιά μιά τέτοια παγκόσμια κοι- τότητα δικαίου. ’Επίσης έξηγοϋσε τήν ύλιστική Αντίληψη τής ι­στορίας μ’ Ενα τρόπο πού εύνοοϋσε τή δημιουργία δλο καί μεγα­λύτερων οίκονομικών μονάδων καί Ετσι καί τή διαμόρφωση εύρύ- τερων κρατικών σχηματισμών μέ διάφορα Εθνη μέσα στά δρια τής Επικράτησης. Τό δικαίωμα κυριαρχίας καί οί Αλύτρωτοι, στοιχεία πού κριτικάρησε στά γραφτά του τά σχετικά μέ τόν πόλεμο, κα­θώς καί τό δόγμα τής έθνικής κυριαρχίας πού κατηγορήθηκε σάν άναρχία Απέναντι στό δίκαιο τών λαών, ήτανε γι’ αύτόν τά ύλικά τής παληίς φιλελεύθερης θεωρίας γιά τό κράτος * μά σέ καμιά πε­ρίπτωση Αξιώματα πού Εδειχναν τό μέλλον. Στό τέλος τής Εργα­σίας, πού Αναφέραμε, 6 Κάρλ Ρέννερ Εκανε μιά Εξοργιστική δια­πίστωση. «Μέ Εκπληξη πληροφορούμαστε δτι θέλουν νά μάς σερ­βίρουν Ματσίνι καί Μπακούνιν σά γνήσιο Μάρξ. Αύτό είναι κάτι παραπάνω άπ’ δ,τι μποροϋσε νά περιμένει κανείς».*

Ένώ 4 Κάρλ Ρέννερ στράφηκε κατά τοϋ προγράμματος τής Αύ- στριακής Αριστεράς, ή Ρόζα Λούξεμπουργκ στήν περίφημη τοπο­

261

θέτηση της άπέναντι στήν Όχτωβριανή έπανάσταση χτύπησε τήν πολιτική πού Ακολούθησε δ Λένιν σχετικά μέ τό ζήτημα τδν έθνι- κοτήτων. *0 Λένιν χρησιμοποίησε τό σύνθη|ΐα τής αύτοδιάθεσης τών έθνών γιά νά προωθήσει στήν περιοχή τής κλονιζόμενης ρω­σικής αΰτοκρατορίας τό προτσές διάλυσης τής παληδς τάξης καί νά έξασφαλίσει τήν νίκη τής έπανάστασης. Σέ άντίθεση μέ τούς Αύστρομαρξιστές, πού είχαν πολύ πιό περιορισμένους σκοπούς, άλλά καί έπαναστατικές δυνατότητες, ό Λένιν άναγνώρισε καί έκμεταλλεύτηκε ένεργητικά τΙς τεράστιες δυνατότητες πού έδινε ή έξέλιξη στή Ρωσία. Εννοείται πώς ύποχρεώθηκε άπό τή Ρόζα Λούξεμπουργκ νά προβάλλει τόν ισχυρισμό, πώς ή άναγνώριση τοϋ δικαιώματος τής αύτοδιάθεσης τών λαών έχανε τδν δππορτουνιστι- κό της χαρακτήρα, κι δτι τό δόλωμα αύτό έδενε τίς διάφορες έθνι- κότητες στήν ύπόθεση τής έπανάστασης.10

Τότε δ Κάρλ Ρέννερ, δσο καί ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, πού κατά τά άλλα τούς χώριζε δλόκληρη άβυσσο άπό διαφορετικές πολιτι­κές Αντιλήψεις πού δέν μποροϋσαν νά άναχθοΟν σέ κοινό παρονο­μαστή, γιά διαφορετικούς λόγους άλλά άπό κοινοΰ άρνήθηκαν στούς συνήγορους τής αύτοδιάθεσης τών λαών τό δικαίωμα νά έ- πικαλοΟνται τό μαρξισμό γιά νά δικαιολογήσουν τή στάση τους. Μέσα στά πλαίσια τής πολωνικής σοσιαλδημοκρατίας καί σέ δμο- φωνία μέ άλλες Αναγνωρισμένου κύρους αύθεντίες τοϋ μαρξισμοϋ ή Ρόζα Λούξεμπουργκ δέν Αναγνώρισε σάν καθήκον της νά Αγω­νιστεί γιά τήν άπόσπαση τής Πολωνίας άπό τή Ρωσία, γιά τήν αύτοτέλεια τής πολωνικής της πατρίδας, άλλά σέ άντίθεση, άκό­μη καί μέ τούς Μάρξ καί Ένγκελς, συνηγοροϋσε γιά τήν αύτονο- μία τής Πολωνίας στά πλαίσια τής ρωσικής αύτοκρατορίας.11 Στήν πολιτική αύτή (τής άπόσπασης τής Πολωνίας άπό τή Ρωσία) εί­δε νά κινδυνεύει δ άνώτατος σκοπός, ή συντριβή τοϋ τσαρισμοϋ. άπό τόν περιορισμένο σκοπό, τήν άποκατάσταση τής Πολωνίας καί γι’ αύτό προτιμοϋσε, άπό τό ένιαΐο μέτωπο τοϋ πολωνικοϋ προλε­ταριάτου μέ τή μπουρζουαζία τής Πολωνίας, τήν ένότητα τοϋ προ­λεταριάτου δλων τών έθνών τής ρωσικής αύτοκρατορίας. Ό Ρέν­νερ θεωροϋσε τήν πολυεθνική αύτοκρατορία τών Άψβούργων σά μιά δμοσπονδία «τών αύστριακών λαών»1' σάν προβαθμίδα πρός μιά διεθνική τάξη είρήνης καί δικαίου πού άξιζε νά διατηρηθεί. Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ πίστευε πώς άν δέν προχωροϋσαν στήν ί­δρυση ένός ένιαίου έθνικοϋ μετώπου, πού θά άπορροφοϋσε δλες τΙς πολιτικές ένέργειες τοΰ ταξικοϋ άγώνα, θά διαφυλάσσονταν καλύ­τερα ο! έπαναστατικές έπιδιώξεις. Τό ίδιο δπως καί ή Ρόζα Λού­ξεμπουργκ κι δ Ρέννερ, σέ άντίθεση μέ τόν Λένιν καί τόν Μπάου­ερ, πού στή ρωσική αίχμαλωσία έκλινε πρός τά άριστερά, έδινε τήν προτεραιότητα στό κράτος τών έθνικοτήτων άντί γιά τό θρυμ­

ματισμένη έθνικδ κράτος. Τδ 1908 δ Κάουτσκυ κατηγόρησε τδν Μπάουερ δτι ύποτιμοϋσε τή διάθεση γιά τή δημιουργία έθνικοΰ κράτους καί Ιδειχνε προτίμηση στδ κράτος τών έθνικοτήτων.1* Ό Κάουτσκυ πίστευε δτι τδ έθνικδ κράτος κι δχι τδ κράτος τών έθνι- κοτήτων άποτελοΰσε τδ πέρασμα στή διεθνική κοινότητα τών λα­ών. Τότε ή διαφορετική έκτίμηση άναφορικά μέ τή δυνατότητα νά φτάσουν στδν κοινδ σκοπό, χώρισε τδν Κάουτσκυ άπδ τούς Μπά­ουερ καί Ρέννερ. Σ ’ αύτδ τδ προπολεμικό άκόμα στάδιο δ Κάου­τσκυ χώρισε άπδ τδν Μπάουερ καί γιά τδ λόγο δτι θεωρούσε τό έθνος σάν κοινότητα γλώσσας κι δχι δπως δ Μπάουερ σάν σύνολο άνθρώπων πού άπδ τήν κοινή μοίρα συνδέθηκαν σέ μιά κοινότητα χαρακτήρα».1* Ό τεράστιος ρόλος πού παίζει ή γλώσσα στήν κοι­νωνική ζωή μάς δίνει τή δυνατότητα νά καταλάβουμε Ινα μεγάλο μέρος τοΰ έθνικοΰ αισθήματος. ’Αντίθετα δέ λέγει τίποτε γι’ αύτδ τό έθνικδ αίσθημα ή κοινότητα τοΰ έθνικοΰ χαρακτήρα γιά τήν δποία δέν ξέρουμε καλά - καλά τί δψη Ιχει καί πού πρακτικά δέν έπηρεάζει τήν κοινή συμβίωση».1* 'Ομως δ Κάουτσκυ δέ χώριζε άπδ τδν Μπάουερ μόνο στδ ζήτημα τοΰ κράτους τών έθνικοτή- των. ’Αναγνώρισε άκόμη καί τούς κινδύνους πού έγκυμονοΰσε ή άναγνώριση τοΰ έθνικοΰ κράτους καί προσπάθησε νά άποκρούσει τδ συμπέρασμα έκεΐνο που Ικανέ εύκολο ή έξατομίκευση τών δια­φόρων έθνών. «’Αλλά πρέπει νά συνειδητοποιήσουμε καλύτερα ά­πδ σήμερα κιόλας, δτι δ διεθνισμός μας δέν είναι Ινα ιδιαίτερο εί­δος έθνικισμοΰ πού διαφέρει άπ’ τδν άστικδ μόνο κατά τδ δτι δέν δρά έπιθετικά, δπως αύτός, άλλά άναγνωρίζει στδ κάθε Ιθνος τά ίδια δικαιώματα πού άξιώνει καί γιά τδ δικό του καί έπιτρέπει στδ καθένα τήν πλήρη κυριαρχία. Ή άντίληψη πού μεταφέρει τήν άποψη τοΰ άναρχισμοΰ άπδ τά άτομα στά Ιθνη δέν έκφράζει τή στενή πολιτική σύνδεση πού ύπάρχει άνάμεσα στά Ιθνη τοΰ σύγ­χρονου πολιτισμού. Οικονομικά καί πολιτιστικά δλα τά Ιθνη άπο- τελοΰν πραγματικά ενα μοναδικό κοινωνικό σώμα πού ή προκοπή του στηρίζεται στήν άρμονική σύμπραξη δλων τών τμημάτων του, σύμπραξη πού πραγματοποιείται μόνο δταν τδ καθένα άπ* αύτά Υποτάσσεται στό σύνολο. Ή σοσιαλιστική διεθνής δέν είναι άθροι­σμα άπό κυρίαρχα Ιθνη, πού τό καθένα μπορεί νά κάνει δ,τι θέλει μέ μοναδική προϋπόθεση νά μήν προσβάλλει τό ίσο δικαίωμα τοΰ άλλου, άλλά μιά δργάνωση πού λειτουργεί τόσο πιό τέλεια, δσο πιό εύκολα συνεννοούνται σά διάφορα τμήματα της κι δσο περισ­σότερο δμόφωνα ένεργοϋν μέ βάση Ινα κοινό σχέδιο.”

Έτσι λοιπόν, δ Κάουτσκυ πού συνηγορούσε ύπέρ αύτής τής λύ­σης σέ μιά έποχή πού ή έπιδίωξη τοΰ έθνικοΰ κράτους δέν είχε πά­ρει άκόμη τό χαρακτήρα τής άπαίτησης καί δέν έξασκοΰσε πίεση γιά άμεση πραγματοποίηση, 8έν μπόρεσε νά τής άρνηθεϊ τήν ά-

263

ναγνώριση καί τήν παροχή βοήθειας, δταν αύτή πρόβαλλε Ισχυ­ρότερη, σά συνέπεια τοϋ πολέμου πού Ιγινε παγκόσμιος, καί προ- καλοΰσε τόν κεθένα νά καθορίσει τή θέση του άπέναντι της. Τό 1915, Απαντώντας σ’ Ινα Γερμανό κομματικό σύντροφο πού χρη­σιμοποιούσε τά έπιχειρήματα τοϋ Ρέννερ γιά νά μετατοπίσει τήν άπαίτηση γιά έθνική αύτοτέλεια στό πνευματικό όπλοστάσιο τής άστικοεπαναστατικής περιόδου τοϋ 19ου αιώνα καί νά τής άρνηθεΐ κάθε σχέση μέ τόν έπιστημονικό σοσιαλισμό,” ϊγραφε ό Κάουτσκυ: «Ή σοσιαλδημοκρατία κληρονόμησε τήν έπιδίωξη γιά τό έθνικό κράτος άπό τήν άστική δημοκρατία» Άπό τή διαπίστωση δμως αύτή δέν Ιβγαλε τό ίδιο συμπέρασμα μέ τόν Κάρλ Ρέννερ, δτι δη­λαδή ή έπιδίωξη αύτή είναι έπίσης ξεπερασμένη δπως κι ό άστι- κός φιλελευθερισμός πού ήταν ό νουνός της, άλλά, άντίθετα, φρο- νοϋσε δτι άκριβώς τό προλεταριάτο Ιπρεπε νά ένδιαφερθεϊ καί νά κάνει δική του αύτή τή θέση πού είχε έγκαταλείψει ή μπουρζουα­ζία. «Ή δημοκρατία είναι άνάγκη ζωής άκριβώς γιά τό προλε­ταριάτο κι δχι γιά τήν μπουρζουαζία. Αύτή, άποχαιρετά άπό τό σημερινό ύψος της τά δημοκρατικά Ιδανικά καί μαζί μ’ αύτά καί τήν Ιδέα τοϋ έθνικοϋ κράτους. Τό σημερινό Ιδανικό της γιά τό κράτος έκτείνεται πέρα άπό τά σύνορα τοΰ έθνικοϋ κράτους γι’ αύ­τό πετδ τΙς φιλελεύθερες αύτές κληρονομιές στήν παληαποθήκη τών Ιστορικών σπανιοτήτων. Ά λλ’ αύτό άποτελεϊ στ’ άλήθεια λό­γο γιά μάς νά κάνουμε κι έμείς τό ίδιο;1' Ή τελευταία παρατήρη­ση είναι άρκετά κατάλλλη γιά νά θυμίσει, δχι τήν περιορισμένη στό έθνικό ζήτημα, άλλά, δλη τήν προβληματική τών σχέσεων τοϋ έργατικοϋ κινήματος μέ τήν καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, πού έννοεΐται στήν κρίση τή σχετική μέ τό έθνικό ζήτημα γίνεται έν- τελώς φανερή. «Δέν έπιτρέπεται νά έννοοΰμε σάν ύλιστική άντί- ληψη τής Ιστορίας μόνο τΙς γενικές τάσεις έξέλιξης τής μπουρζουα­ζίας γιά τό λόγο δτι αύτές προσδιορίζονται άπό τΙς οικονομικές συνθήκες. Έπίσης αύτό δέν άποτελεϊ λόγο γιά νά γίνουν άποδε- κτές άπ’ τό προλεταριάτο. Τό προλεταριάτο Ιχει τΙς δικές του τά­σεις έξέλιξης πού δέν προσδιορίζονται λιγώτερο άπό τΙς οίκονομι- κές συνθήκες κι αύτές πρέπει νά άκολουθεΐ άδιάφορο άν Αποκλί­νουν ή έρχονται σέ άντίφαση μέ τΙς τάσεις έξέλιξης τής μπουρ­ζουαζίας».10 Ή φαινομενική άντίφαση στά καθήκοντα τής σοσιαλ­δημοκρατίας, δπως τά παρουσίαζε ό Κάουτσκυ, δηλαδή ή ταυτό­χρονη καταπολέμηση καί προαγωγή τοΰ καπιταλισμού*1 πού μπο­ροϋσε νά είχε λυθεί μέ βάση τΙς άρχές, Ικανέ αίσθητή τήν παρου­σία της καί στό έθνικό ζήτημα. Τό καθήκον τών σοσιαλιστών ή­ταν νά άπομακρυνθοΰν άπό τά συνθήματα τής άστικής έπανάστα­σης ή άκριβώς τό άντίθετο, δηλαδή νά υιοθετήσουν τΙς Απαιτή­σεις πού έγκατέλειψε ή κεφαλαιοκρατία κι άκόμη έκεϊ πού αύτή

254

Εμεινε προσηλωμένη στά προοδευτικά συνθήματα ν’ άγωνιστοΟν γιά τήν ήγεσία τοΟ άγώνα, καί νά πάρουν άπό τήν κεφαλαιοκρα- τία τή σημαία πού θά έγγυοΰνταν στό προλεταριάτο τή νίκη;

Τό παράδειγμα τών μαρξιστών συγγραφέων Κάρλ Ρέννερ, Ό τ- το Μπάουερ, Κάρλ Κάουτσκυ, Ρόζας Λούξεμπουργκ καί Λένιν” πού τόσο διαφωνούσαν στό έθνικό ζήτημα άποδείχνει πόσες άμφι- σβητήσεις προκαλεϊ ή άναφορά στό μαρξισμό, πόσο δύσκολη είναι ή προσπάθεια νά έρμηνευθεΐ ό μαρξισμός αυθεντικά. Κατά κανό­να τόσο ή μαρξιστική θεωρία, δσο καί ή κοινωνική πραγματικό­τητα πού πάνω της πρέπει αύτή νά έφαρμοστεί προσφέρουν διά­φορες δυνατότητες καί έρμηνεΐες, γι’ αύτό καί ή άναφορά στό μαρ­ξισμό δέ χρησιμεύει παρά γιά νά δώσει πιστοποιητικό έγκυρότη- τας σέ μιά άπόφαση πού Ιχει πορθεί προηγουμένως. Κατά συνέ­πεια παραμένει γεγονός δτι περιέχει μιά όρισμένη Ιστορική Αλή­θεια, τόσο ό ισχυρισμός δτι ή έπιδίωξη τοΟ έθνικοΰ κράτους άπο­τελεΐ άπαίτηση πού έχει έγκαταληφθεΐ άπ’ τόν άστισμό, (άπό τόν όποιο οί Κάουτσκυ καί Ρέννερ Εβγαζαν διαφορετικά συμπερά­σματα, δσο κι ό άντίθετος, δτι ή έπιδίωξη τοϋ έθνικοΟ κράτους εί­ναι μιά Ιστορικά πρόδηλη άπαίτηση τοϋ άστικοΰ έθνικισμοϋ. Καί στίς δυό περιπτώσεις ή έπιλογή τών γεγονότων καί προτεραιοτή­των πού βρίσκονται στή βάση τών συμπερασμάτων προσδιοριζόταν άπό τά άποτελέσματα στά όποια ήθελε νά καταλήξει κανείς. Μά άκόμη καί ή παρουσίαση τών ίδιων γεγονότων άφηνε καί άφήνει άνοιχτόν τόν δρόμο γιά συμπεράσματα διαμετρικά άντίθετα. Αύ­τό συμβαίνει γιατί καί ή ίδια ή θεωρία άγνοεΐ τή μονοσημαντότη- τα πού άλλωστε άπουσιάζει κι άπό τόν κόσμο τών γεγονότων. Έ ­τσι μπορεί μαρξιστικά, λόγου χάρη άπ’ τό γεγονός δτι ή άπαίτηση γιά κράτος έθνικό είναι μιά άρχή πού τήν έκφράζει ό άστισμός, νά βγει τό συμπέρασμα πώς πρέπει νά καταπολεμηθεί άκριβώς γι’ αύτόν τόν λόγο, δσο καί τό άντίθετο, δτι δηλαδή είναι άνάγκη νά βοηθηθεϊ ή γενική καπιταλιστική έξέλιξη πρός τό μεγάλο κράτος μέ σκοπό νά ώριμάσει πιό γρήγορα.

’Ακριβώς ot θέσεις τών Μάρξ καί Ένγκελς είναι πού προσφέ­ρουν τή βάση γιά χειρισμούς πρός δλες τΙς κατευθύνσεις. Ή Ισχυ­ρή πολλές φορές μεροληψεία τών κλασσικών σχετικά μέ τό έθνικό ζήτημα, λόγου χάρη ή έκδήλωση τους ύπέρ τών πρωσσογερμανι- κών κατακτητικών πολέμων τοϋ 1884, 1886, 1870“ βρισκόταν σέ άντίθεση μέ τδ σύνθημα τοΰ Κομμουνιστικοΰ Μανιφέστου «ot έργάτες δέν έχουν πατρίδα καί κανένας δέν μπορεί νά τούς άφαι- ρέσει κάτι πού δέν 2χουν».“ Ot κρίσεις τών Μάρξ καί Ένγκελς παράλλαξαν καί σέ σχέση μέ τΙς προσπάθειες μικρών έθνών ν’ ά- ποκτήσουν τήν αύτοτέλεια τους. Ένώ έπιδοκίμαζαν τΙς προσπά­θειες τών Πολωνών ν’ άποκτήσουν τήν άνεξαρτησία τους έξαιτίας

266

τοϋ προοδευτικού τους ρόλου στόν άγώνα κατά τοΟ τσαρικοϋ 8ε- σποτισμοϋ, κατάκριναν τόν τσέχικο έθνικισμό σάν Αντιδραστικό. Γενικά μποροϋμε νά ποϋμε δτι ot Μάρξ καί "Ενγκελς δέν έπαιρναν στά σοβαρά τίς προσπάθειες τών μικρών λαών γιά Ανεξαρτησία, άν παράλληλα δέν προσθέτονταν σ’ αύτές Ικανοποιητικές έπανα­στατικές καταστάσεις. Δέν είναι άλλος παρά δ Φρήντριχ Ένγκελς πού σ’ ένα άρθρο του, γραμμένο τό 1886, Εκανε διάκριση άνάμεσα στά ζητήματα τών έθνικών κρατών καί τών κρατών τών έθνικο- τήτων καί άναγνώριζε μόνο στά μεγάλα πολιτισμένα έθνη τό δι­καίωμα τής Ανεξαρτησίας.*® Γιά τούς Μάρξ καί Ένγκελς Αποφα­σιστικό ήταν πάντα τό ζήτημα ποιό ρόλο έπαιζε μιά έθνική άντί­θεση στά πλαίσια τοϋ διεθνικοϋ ταξικοϋ άγώνα καί κατά πόσο μποροϋσε νά συμβάλλει στό έπιθυμητό δριστικό ξεκαθάρισμα τών ταξικών λογαριασμών.

Άπό τήν άποψη αύτή δ Λένιν Αναγνωρίζοντας τό δικαίωμα τής αύτοδιάθεσης τών έθνών στάθηκε δ κληρονόμος τοϋ πνεύματος, άν δχι καί τοϋ γράμματος, τοϋ μαρξισμοϋ, γιατί, είναι έξω άπό κάθε Αμφιβολία δτι δ έθνικισμός έπαιξε τεράστιο ρόλο στήν καταστρο­φή τής τσαρικής Ρωσίας κι δτι ή Ακατανοησία τών λευκών Αντι­πάλων τών μπολσεβίκων συνέβαλε Αποφασιστικά στό νά ταχθοϋν οί έθνικιστές δρισμένων περιοχών τής Ρωσίας στό πλευρό τών μπολσεβίκων πού γι’ αύτούς Αντιπροσώπευαν ένα πρόγραμμα ρι­ζικής Απελευθέρωσης τών έθνικών δυνάμεων. Άπό τό άλλο πάλι μέρος καί ή Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε δίκηο στή διαφορά της μέ τόν Λένιν πάνω στό έθνικό ζήτημα, δπως είχε δίκηο καί στό ζή­τημα τής διανομής τής γής στούς χωρικούς, πού τήν κατάκρινε σάν άπαίτηση πού πάρθηκε δανεικιά άπό τό πρόγραμμα τών σο- σιαλεπαναστατών. Στή συνέχεια, δπως αύτή ή όππορτουνιστική παραχώρηση κατάληξε σέ άπάτη σέ βάρος τών χωρικών, έτσι καί ή άποδεσμευμένη βία τοϋ έθνικισμοϋ έγινε κίνδυνος γιά τήν ύπαρ­ξη τοϋ κράτους πού μέ τή βοήθειά του δημιουργήθηκε, γι’ αύτό καί χρειάστηκε νά καταπιεστεί δπου ήρθε σέ άντίθεση μέ τήν κεν­τρική σοβιετική έξουσία. Μά δέν έφτανε μόνο αύτό, Αλλά κάτω άπό τούς δρους ένός συγκεντροποιημένου κράτους πού κυριαρχεί­ται άπ’ τό κομμουνιστικό κόμμα, ή αύτονομία τών σοσιαλιστικών σοβιετικών δημοκρατιών μέσα στήν Ένωση, δση Απόμεινε σάν περιορισμένο κατάλοιπο τής άλλοτε έγγυημένης άνεξαρτησίας, ί- γινε ή πρόσοψη πού έκρυψε μιά έθνική πολιτική έκρωσισμοϋ” ή δποία συνέχισε τό παληό παιχνίδι πού έπαιξε καί ύποστήλωσε Ι­δεολογικά 6 Λένιν, μιά πολιτική πού έπιδοκιμάζει καί θέτει έξω άπό κάθε Αμφιβολία τόν έθνικισμό πού ύπηρετεί τούς δικούς της σκοπούς, ένώ καταδικάζει σάν Αστικό τόν έθνικισμό πού παρεκλί- νει άπό τή δική της γραμμή. Έτσι χαιρετίστηκε σάν Αποτέλεσμα

256

τοϋ προλεταριακού διεθνισμοί) ή στρατηγική καί τακτική πού βρι­σκότανε σέ δμοφωνία μέ τΙς σοβιετορωσικές διεθνικές προοπτικές, ένώ καταδικάστηκε σάν κοσμοπολιτισμός κάθε Ανεπιθύμητη μορ­φή διεθνικής έπικοινωνίας ή άφαίρεσης τών έθνικών προϋποθέ­σεων έφόσο έθιγε τά συμφέροντα τών κυριάρχων στή Σοβιετική Ένωση.

Ό Λένιν, πού ήθελε νά φέρει τά έθνικά πάθη ίσαμε τή θερμο­κρασία τοϋ βρασμοϋ καί νά τά θέσει στήν ύπηρεσία τοϋ ταξικού ά­γώνα, κατηγορούσε τούς Αύστρομαρξιστές καί τό πρόγραμμα τους γιά τήν πολιτική αυτονομία τών έθνικοτήτων, πού έπιδίωκε μιά άπλή διευθέτηση τών έθνικών άντιθέσεων, γιά έθνικισμό γι’ αύτό καί έγραφε: «Ή έθνικοπολιτιστική αύτονομία σημαίνει τόν πιό λεπτοδουλεμένο καί γι’ αύτό, τόν πιό έπικίνδυνο έθνικισμό, σημαί­νει έπίσης τήν προπαγάνδιση τοϋ έξαιρετικά έπιζήμιου κι άκόμη, άντιδημοκρατικοϋ χωρισμοϋ τής έκπαίδευσης κατά έθνικότητα. Μέ λίγα λόγια αύτό τό πρόγραμμα είναι άπόλυτα Αντίθετο στό διεθνι­σμό τοΰ προλεταριάτου. ’Αντιστοιχεί στά συμφέροντα καί τά Ιδα­νικά τοϋ στενοκέφαλου έθνικισμοΰ»." Αύτό τό πλάσμα τής φαντα­σίας τών Αύστριακών φιλολόγων" έρέθιζε Ιδιαίτερα τόν Λένιν γιατί καί στή Ρωσία ot μενσεβίκοι, άλλά καί τά μέλη τοϋ έβραϊκοϋ Μπούντ, είσηγοΰνταν μιά αύτονομιστική λύση μέ τήν έννοια τών αύστριακών προτάσεων. Ενάντια σ’ αύτές τΙς προσπάθειες τών Ρώσων όππορτουνιστών ν’ άπομιμηθοϋν ξένα πρότυπα" όργισμέ- νος δ Λένιν έκτόξευσε τό έρώτημα. «Τελειοποιούμε τό έθνικό πρό­γραμμα άπό τήν άποψη τοϋ προλεταριάτου; Άπό πότε λοιπόν θεω­ρείται σωστό νά παίρνουμε σά βάση τό χειρότερο παράδειγμα ;»** Παρά τήν έμμεση υιοθέτηση της άπ’ τόν Ένγκελς, 6 Λένιν άντι- τάχτηκε στήν άπλή έκφραση «κράτος έθνικοτήτων», έπειδή αύτές ot λέξεις συγκαλύπτουν τή βασική διαφορά άνάμεσα στήν πραγμα­τική ισονομία καί τήν καταπίεση τών έθνών.*1

’Επίσης κι ό έπιμελής μαθητής τοϋ Λένιν, δ Στάλιν, πού έγρα­ψε τό 1912) 13 κατά τή διάρκεια τής παραμονής του στή Βιέννη τήν μπροσούρα «Ό μαρξισμός καί τό έθνικό πρόβλημα», χαρακτή­ρισε τΙς αύστριακές προσπάθειες γιά τή λύση του «σάν τό πιό κα- λοδουλεμένο παιχνίδι τοΰ έθνικισμοϋ».** Τό πόσο πολύ έπισκιάστη- κε ή μπολσεβίκικη Αντίληψη γιά τό έθνικό πρόβλημα, άπό τό κυ­ρίαρχο πρόβλημα τοΰ ταξικοΰ προλεταριακοϋ Αγώνα φαίνεται Από τό παρακάτω έρώτημα πού έθεσε ό Στάλιν. «Τί είδους σοσιαλδη­μοκράτες είναι τέλος πάντων αύτοί πού κατά τήν έποχή τής με­γαλύτερης δξυνσης τοΰ ταξικοΰ άγώνα όργανώνουν έθνικές ένώ- σεις ο[ όποιες περιλαβαίνουν δλες τΙς τΑξεις;** Μά ot μπολσεβίκοι, δσο κι άν παρουσιάζονταν σάν ύπέρμαχοι τής αύτοδιάθεσης τών λαών, τόσο λίγο εύνοοΰσαν τόν έθνικό κατακερματισμό καί τήν 6-

17 967

μοσπονδιακή συγκρότηση του κόμματος πού ύπήρχε στήν Αύστρία καί προωθούσε τή διάλυση τού ένιαίου αύστριακού κόμματος σέ Εθνικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Ένώ οί Αύστριακοί σοσιαλ­δημοκράτες ήτανε βασικά ύπέρ μιάς μερικής συνδιαλλαγής μέ τόν έθνικισμό, γιά νά μπορέσουν Ετσι νά κερδίσουν χώρο καί έλεύθερο χρόνο γιά κοινωνικές μεταρρυθμίσεις καί νά μήν Εμποδίζονται διαρκώς άπ’ αύτόν στήν Εκπλήρωση τών πολιτικών τους καθηκόν­των, 6 σκοπός τών μπολσεβίκων ήτανε νά κινητοποιήσουν μέ τή διακήρυξη τοΟ δικαιώματος τής αύτοδιάθεσης τών λαών τό έθνι­κό μίσος, νά τροφοδοτήσουν μέ τήν Απελευθερωμένη έθνική Ενερ­γητικότητα τόν ταξικό άγώνα καί Επειτα, μετά τήν Επαναστατική Εκρηξη, ν’ άφήνουν πίσω τους σάν κατηγορίες τής άστικής κοινω­νίας τήν τάξη καί τό Εθνος καί νά τ’ Αντικαταστήσουν μι τήν Α­ταξική κοινωνία, δηλαδή μέ τήν προλεταριακή κοινότητα τών λα­ών. Κατά τήν άντίληψη τών μπολσεβίκων ή ύποταγή τών Εθνικών Επιδιώξεων στή στρατηγική τού ταξικού άγώνα μπορούσε νά πρα­γματοποιηθεί μόνο κάτω άπό τήν αύστηρή ήγεσία ένός κόμματος όργανωμένου σέ ύπερεθνική βάση κι δχι διασπασμένου σέ έθνικές όμάδες μέ αύτονομία Αρμοδιοτήτων ένός κόμματος πού θά είχε σάν καθήκον νά πάρει στά χέρια του τήν πολιτική ήγεσία τοΟ Αγώνα καί νά τόν κατευθύνει ίσαμε τήν αύτοδιάθεση καί τόν έθνικό Απο­χωρισμό. ’Αντίθετα, ή αύστριακή λύση, πού σταματούσε μπροστά στήν αύτοδιάθεση καί έπιδίωκε μόνο τήν Ενταξη σ’ Ενα δοσμένο κρατικό πλαίσιο καί σύγχρονα δεχότανε τήν Εθνική αύτονόμιση τοΰ κόμματος σά λογικό Επακόλουθο τής αύτονομιστικής ιδέας, βρισκότανε σέ τέλεια άντίθεση μέ τή θεωρία καί τήν πρακτική τών μπολσεβίκων γιά τούς δποίους ιδιαίτερη σημασία είχε μόνο 6 τα­ξικός Αγώνας μέ τήν προοπτική του σάν τελικός Αγώνας.

Είναι Αλήθεια πώς ούτε οί αύστρομαρξιστικές, οδτε οί λενινιστι- κές προτάσεις γιά τή λύση τοΰ έθνικοΰ προβλήματος Αντεξαν στόν Ελεγχο τής ιστορικής έμπειρίας. Τό ζήτημα, Αν ή αύστριακή λύ­ση τής προσωπικής αύτονομίας, πού παραχωρούσε στά Εθνη νομι­κή προσωπικότητα καί ήθελε νά τά όργανώνει σάν ύπερεδαφικές Ενότητες Ανεξάρτητα Από τό χώρο κυριαρχίας τους, ναυάγησε έ­ξαιτίας τής πολυπλοκότητας καί τοΰ Απραγματοποίητου τών προ- τΑσεων της πού δ Ρέννερ Επεξεργάστηκε σ’ δλες τους τις λεπτο­μέρειες,** ή Αν Απότυχε μόνο γιατί ή σοσιαλδημοκρατία δέν βρήκε τήν εύκαιρία νά έπιβάλλει τή θέληση της καί γιατί ot κυρίαρχες τΑξεις δέν κατάλαβαν καί δέ θέλησαν νά πραγματοποιήσουν αύτές τις μεταρρυθμίσεις δέν είναι δυνατό νά κριθεΐ, γιατί έκτός Από περιορισμένες Απόπειρες, πού δέν έπιτρέπουν κανένα συμπέρασμα, δέ δοκιμάστηκε στήν πράξη. 'Ωστόσο δέν είναι σωστό νά θεωρή­σουμε τις αύστρομαρξιστικές προτάσεις σάν παράξενες καί κατα-

διχασμένες έκ τών προτέρων σέ άποτυχία. Μέ τδ δίκηο του παρα­τηρεί 6 Αυστριακός Ιστορικός Κάρλ Στάντλερ, δτι τά σοσιαλδημο­κρατικά έξυγιαντικά σχέδια δέν είχαν βέβαια καμιά έπιτυχία, 8- σο άκόμη ήταν καιρός γι’ αύτό, άλλά στήν Ιστορία είχαν καμιά φορά έπιτυχία καί άκόμη πιό ούτοπικά σχέδια.” Ό Γερμανός ι­στορικός Χάνς Μόμιεν, στό έργο του «Ή σοσιαλδημοκρατία καί τό ζήτημα τών έθνικοτήτων στό πολυεθνικό κράτος τών Άψβούργων» καταλήγει στά συμπεράσματα, δτι, έν πάσει περιπτώσει, άπό τΙς διάφορες προσπάθειες, έλπίδες έπιτυχίας είχε μόνο μιά άποφασι- στική πού βασιζότανε στό έργατικό κίνημα. Ά π ’ αύτό προσφέρθη- κε ή μοναδική δυνατότητα έξόδου άπό τό χάος τών έθνικοτήτων, δίχως άντίφαση μέ τά δημοκρατικά ρεύματα πού κινοϋσαν τήν έ­ξέλιξη." ’Επίσης καί δ Ρόμπερτ Κάν στό ύποδειγματικό του Ιργο «Τό πρόβλημα τών έθνικοτήτων στή μοναρχία τών Άψβούργων» έκφράζει τή βεβαιότητα, δτι τά σχέδια τών σοσιαλιστών άποτελοϋ- σαν τήν πιό περιεκτική, τήν έπιμελέστερα σχεδιασμένη, άλλά σύγ­χρονα καί τήν πιό δημοκρατική τοποθέτηση άπέναντι στό ζήτη­μα.” Ώστόσο, κατά τόν Κάν, ή πρακτική έπιρροή αύτής τής έν­τονα όροθετημένης ιδεολογίας στήν αύστριακή πολιτική ήταν πο­λύ μικρότερη άπό τήν έπιρροή τών Γερμανών έθνικιστών ή τών καθολικών, μ’ δλο πού αύτά τά ρεύματα είχαν παρουσιάσει προ­τάσεις γιά τή σωτηρία τοϋ κράτους τών Άψβούργων καί δέν ήτα­νε δυνατό νά χαρακτηριστούν στά σοβαρά σά θετικές." Σέ σχέση μέ τό δλο ζήτημα ό Κάν άποδείχνει δτι μεγάλο μέρος τής κυρίαρ­χης τάξης θεωροϋσε άλλόκοτη τήν Ιδέα νά ύπολογίσουν τούς σο­σιαλιστές σάν δύναμη πού μποροϋσε νά στηρίξει τό κράτος. Άπό μίσος καί μεροληψεία αύτή ή πολιτική τύφλωση έφερε στό σημείο νά άγνοηθε! αύτό τό πρόγραμμα, γεγονός πού ό Κάν τό χαρακτη­ρίζει σά βαρύτατο άμάρτημα παράλειψης άπό μέρους τής έπίσημης Αύστρίας.” Άκόμη κι δταν, μαζί μέ τόν Κάν, άποδεχτεί κανείς τή γνώμη δτι οί προτάσεις τοϋ Ρέννερ ήρθαν πολύ άργά, μισό αιώ­να άργότερα άπ’ δ,τι έπρεπε, πάλι δέν μπορεΐ νά μήν έκτιμήσει θετικά καί νά μήν άξιολογήσει άνάλογα τήν πολιτική όξυδέρκεια τού Ρέννερ, κι άπό τήν άλλη, νά μήν καταδικάσει τή μυωπία αύ­τών πού παρακολουθούσαν άπρακτοι τή διάλυση τής μοναρχίας — τών κυρίαρχων τάξεων, τής γερμανοαστικής της κυβέρνησης, τών Σλαύων έθνικιστών, τών ριζοσπαστών αύτονομιστών καί τών παγ­γερμανιστών πού τήν έπιτάχυναν μέ τίς κωλυσιεργίες τους. Έν πάσει περιπτώσει είχε δίκηο ό Αύστριακός κομματικός ήγέτης Βί­κτωρ "Αντλερ πού στό λόγο του στό κομματικό συνέδριο τοϋ 19ου είπε: «άν ή Αύστρία βαδίζει στό γκρεμό, αύτό συμβαίνει έξαιτίας τών άμαρτιών τών κυρίαρχων τάξεων, ένώ τό προλεταριάτο δέν έ­χει συναμαρτήσει»'0 δπως είχε δίκιο καί ό Κάρλ Ρέννερ μέ τή

διαπίστωση πού έκανε λίγους μήνες πρίν άπ* τήν Εκρηξη τοΟ πρώ­του παγκοσμίου πολέμου. «Αύτό πού σήμερα δέν πραγματοποιεί στά πλαίσια αύτών τών κρατικών δρίων ή πρόβελψη τών κυρίαρ­χων τάξεων θα τό πραγματοποιήσει αύριο τό ξίφος ένάντια σ’ αύ­τό τό κράτος».*1

Ένώ ή αύστριακή λύση στερήθηκε τόν έλεγχο τής Ιστορικής Ιμπειρίας καί ταυτόχρονα τόν έλεγχο τής διαλεκτικής τής έπιτυ- χίας, οί ιδέες τοϋ Λένιν γνώρισαν αύτή τή διαλεκτική, πού άπό τό ένα μέρος δδήγησε στήν έπιβεβαίωση τής όρθότητας τών τακτικών συλλογισμών, άλλά άκριβώς γι’ αύτό στή ριζικώτερη άποτυχία τών στρατηγικών έπιδιώξεων. Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ συμμεριζό­ταν τή βασική άντίληψη τοϋ Λένιν δτι τό έθνικό ζήτημα είχε δευ- τερώτερη σημασία καί δριστικά θά έξαφανιζότανε μόνο στά πλαί­σια μιάς άταξικής κοινότητας τών λαών. Παρά τήν άντίληψη αύ­τή, ή, άκριβώς χάρη σ’ αύτή, δ Λένιν πίστευε πώς μποροϋσε νά προχωρήσει σέ κοινή δράση άκόμη καί σέ σύμπραξη μέ τόν έθνι- κισμό. Δίχως νά έξαντλεϊται τό θέμα, ποιά θά ήτανε μέ τή ρω­σική έπανάσταση μιά δραστήρια καταπολέμηση τοϋ έθνικισμοϋ μέ τήν έννοια τής Ρόζας Λούξεμπουργκ, μπορεί ώστόσο νά εϊπωθεΐ, δτι ή Λούξεμπουργκ έκτίμησε σωστότερα τόν κίνδυνο τοϋ έθνικι- σμοϋ παρά δ Λένιν, ό δποΐος πίστευε πώς μποροϋσε νά χρησιμο­ποιήσει τόν έθνικισμό σάν άναβολέα γιά ν’ άνεβεΐ στήν έξουσία καί ύστερα άπό λίγο άναγκάστηκε νά άντιληφθεΐ, δτι τά πνεύματα πού ξεσήκωσε στράφηκαν κατά τής νέας τάξης. Έτσι άντί νά μπορέ­σει νά κατευθύνει τόν έθνικισμό, όδηγήθηκε άπ’ αύτόν καί ταυ­τόχρονα Υποχρεώθηκε νά πάρει μέτρα κατά τών άνεπιθύμητων μορφών έκφρασης του. Ένώ σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα 6 μαρξι­σμός Ιπρεπε ν’ άπορροφήσει καί ν’ άφομοιώσει τόν έθνικισμό, στήν πορεία τής έξέλιξης έγινε τό άντίθετο' δ έθνικισμός τροποποίησε κι άκόμη, διαστρέβλωσε τόν μαρξισμό.

Τόσο δ αύστρομαρξισμός, δσο καί 6 μπολσεβικισμός ύποχρεώθη- καν, δ καθένας μέ τόν τρόπο του καί κάτω άπό διαφορετικές προ­ϋποθέσεις, νά άποκομίσουν τήν κοινή έμπειρία δτι δ έθνικισμός, πού καί οί δυό τόν έκτιμοϋσαν σάν άπλό μέσο γιά τήν πραγματο­ποίηση τών δικών τους σκοπών, χειραφετήθηκε, άνεξαρτοποιήθη- κε άπέναντι στή θέληση έκείνων πού ήθελαν νά τόν δαμάσουν καί άξιοποίησε γιά λογαριασμό του τό βάρος του πού οί άλλοι ύποτί- μησαν. Ό σο καί άν ήτανε διαφορετικές ot λύσεις πού πρότειναν ot αύστρομαρξιστές καί ot μπολσεβίκοι καί τά δυό αύτά ιδεολογι­κά ρεύματα συναντήθηκαν στήν ύποτίμηση τοϋ έθνικοΰ παράγον­τα καί στήν ύπερτίμηση τής δυνατότητας τους νά τδν συλλάβουν έπαναστατικά ή ρεφορμιστικά καί νά τόν έντάξουν στούς σκοπούς τους κι αύτός είναι δ λόγος πού καί τά δυό μέρη Υποχρεώθηκαν

260

νά είσπράξουν μιά ιδεολογική ήττα.Παρά τήν, περιορισμένη Ιστορικά, συνεργασία τοϋ μαρξιστικού

σοσιαλισμοϋ μέ τόν έθνικισμό, πού Εγινε δυνατή ΕκεΤ πού τά κοινά συμφέροντα Αφηναν Ανοιχτή τή δυνατότητα γιά μιά κοινή πο­ρεία, αύτά τά δυδ Ισχυρά Ιδεολογικά ρεύματα τής σύγχρονης πρα­γματικότητας, βρέθηκαν πάντα σέ σύγκρουση καί Ανταγωνισμό. Ή κοινή κληρονομιά τής γαλλικής έπανάστασης Από τήν δποίαν προήλθαν, τόσο δ σοσιαλισμός, δσο καί δ έθνικισμός, Αποκατέστησε Αρχικά μιά σύνδεση μεταξύ τους, άλλά σέ λίγο προκάλεσε τή σύγ­κρουση τους γιά τή διαχείρηση τής κληρονομιάς καί τήν αύθεντι- κή Ερμηνεία τής θέλησης πού διαθέτει. Τόσο δ έθνικισμός, δσο καί δ μαρξιστικός σοσιαλισμός χαρακτηρίστηκαν καί χαρακτηρίζονται Απδ τή διφορούμενη καί περίπλοκη σχέση τους μέ τΙς Αξίες καί τδ περιεχόμενο τδν Ιδεών τής μεγάλης γαλλικής έπανάστασης: δ Ε­θνικισμός μποροϋσε νά οίκοδομήσει πάνω στήν άρχή τής έξατο- μίκευσης τών έθνών, πού μέ τή γαλλική έπανΑσταση Εγινε πρα­γματικότητα, καί νά συνδέσει τδ πάθος γιά τήν έλευθερία μέ τΙς Αξίες πού διακήρυξε ή έπανάσταση αύτή. Εννοείται δτι στδ βαθμό πού δ έθνικισμός Εγινε Ενα κίνημα πού παρέσυρε θρησκεία, πνεϋμα καί καρδιά τών μαζών, ot Επιδιώξεις του ήρθανε σέ σύγκρουση μέ τήν τάση τής έπανάστασης στήν άτομική έλευθερία. 'Οπου Εγκα­ταστάθηκε μιά καινούρια κοινότητα καί άπαιτοϋσε τή δίχως δρους Αναγνώριση, Αρχισε νά ξεθωριάζει καί νά ύποχωρεϊ ή σκέψη τής χειραφέτησης τοΰ άτόμου, πού Αρχικά βρισκότανε στήν πρώτη γραμμή. Ή κολλεκτιβιστική Ατομικότητα τοϋ έθνικισμοϋ χώρισε κι δχι σπΑνια διέλυσε τή χειραφετημένη Ατομικότητα τοϋ Ανθρώ­που,— περίπου μέ τήν Εννοια τών λόγων τοϋ Αύστριακοϋ ποιητή Φράντς Γκρίλπατσερ: «Άπδ τδν Ανθρωπισμό διά μέσου τοϋ έθνι- κισμοϋ στή θηριωδία».

Ό έθνικισμός, σά φαινόμενο τοϋ ξυπνήματος τής συλλογικότη- τας, περικλίνει τήν τάση, πρδς τά μέσα, νά θάβει τήν άτομική έ- λέυθερία τών Ενωμένων κάτω άπδ τήν κυριαρχία του άνθρώπων καί πρδς τά Εξω, νά μετατρέπεται σέ Επιθυμία γιά Επίθεση καί κα­τάκτηση. "Ετσι Ενας Εθνικισμός πού θεωρείται σάν Ανώτερη Αξία, Εξαιτίας τής Γδιας του τής λογικής Ερχεται σέ άντίθεση δχι μόνο μέ τά Ιδανικά τής έλευθερίας τής γαλλικής έπανάστασης, άπδ τά δποΐα άρχικά Αποζούσε Αλλά καί τδν μαρξιστικό σοσιαλισμό πού Αξιώνει και θρονιάζει Ινα παράγοντα συλλογικής ταύτισης διαφο­ρετικό άπδ τδ Εθνος, τήν κοινωνική τάξη. 'Ο μαρξιστικός σοσιαλι­σμός πάλι, δέν εΓχε μόνο νά χτυπηθεί μέ τδν έθνικισμό, σάν Αντί- παλο στή διεκδίκηση μιάς κληρονομιάς πού ήταν έλεύθερη, άλλά καί ό Ιδιος ύπόφερε καί ύποφέρει άπδ μιά ΑνΑλογη μέ αύτήν τοϋ έθνικισμοϋ διφορούμενη οχέαη μέ τήν κληρονομιά τής γαλλικής

έπανάστασης. Ό μαρξισμός, πού μετέφερε τήν άφηρημένη άστική άπαίτηση γιά έλευθερία στή συγκεκριμένη οϊκονομική πραγματι­κότητα καί προώθησε τήν άπαίτηση γιά Ισότητα πέρα άπό τό μέ­τρο πού τήν Επέβαλλε καί ύπερασπίστηκε δ άστισμός, μπορεΐ, άπό τό άλλο μέρος, μέ κριτήρια περισσότερο άξιολογημένα καί σκόπιμα νά θεωρηθεί σά συνέχεια τής γαλλικής έπανάστασης. Ό μαρξι­σμός άποδέχτηκε τήν έπιδίωξη τοϋ φιλελεύθερου άστισμοϋ στό ζή­τημα τής χειραφέτησης, άλλά χρησιμοποίησε συλλογικά λοξοδρο- μήματα γ;ά νά συντρίψει τή ρύθμιση έκείνη πού ήταν προϊόν μιάς Επιδίωξης τής έλευθερίας άδέσμευτης άπό κοινωνικούς κανονι­σμούς. Στήν πορεία τής διαμόρφωσης μιδς νέας όμάδας, πού θά δφειλε νά δράσει σάν Εστία τής ιστορικής έξέλιξης καί σάν παρά­γοντας ταύτισης τών μαζών πού έπιδίωκαν τή χειραφέτηση, δπως καί στόν έθνικισμό, έμφανίστηκε κι έδώ Ενα κομμάτιασμα τοϋ άν- θρωπιστικοϋ, ψυχικοϋ καί όργανωτικοϋ κινήματος τών μαζών. Έ ­πίσης καί στόν μαρξισμό ύπήρχε σάν σπέρμα μολυσματικό ό κίν­δυνος, ή δυναμική τοϋ συστήματος, τών άποδεσμευμένων μαζών καί τής όργάνωσης στήν όποία αύτές πειθαρχοϋσαν, νά θριαμβεύ­σουν σέ βάρος τών Ιδεών γιά τΙς όποιες αύτοί οί παράγοντες δέν ήταν παρά τό μέσο πού θά όδηγοϋσε στό σκοπό. Στήν πάλη γιά τή διαφύλαξη καί τή συνέχιση τής κληρονομιάς τής γαλλικής έπανά­στασης Εφτασε στήν Εκρηξη μιά άντίφαση πού ύπήρχε μέσα στόν ίδιο τόν μαρξισμό.

Ό μεγάλος Βρεταννός στοχαστής καί Ιστορικός λόρδος Άκτον, άπό τό 1862 άκόμη, δηλαδή σέ μιά έποχή πού αύτό τό προτσές βρισκόταν σέ πλήρη άνάπτυξη, χαρακτήρισε μέ τά παρακάτω λό­για αύτήν τήν κατεύθυνση τής έξέλιξης καί τήν πιθανή κατάληξη τής διαδικασίας πού άπέβλεπε στήν ιδιοποίηση καί τό ξεπέρασμα τών παραστάσεων τής γαλλικής έπανάστασης. «Υπάρχουν τρεις θεωρίες αύτοϋ τοϋ είδους πού καταπολεμοϋν τήν ύπάρχουσα κατα­νομή έξουσίας, Ιδιοκτησίας καί χώρου καί έπιτίθενται ταυτόχρο­να κατά τής άριστοκρατίας τοΰ άστισμοϋ καί τής κρατικής έξου­σίας: είναι δ έξισωτισμός, ό κομμουνισμός καί δ Εθνισμός. Ά ν καί είναι κοινή; κατανομής, γεννημένες στόν άγώνα ένάντια στίς Ιδιες δυσκολίες καί συνδέονται μέ πολλούς συνδετικούς κρίκους, δέν Εμ­φανίστηκαν κατά τήν Ιδια έποχή. Ό Ρουσσώ είναι ό κήρυκας τής θεωρίας τής Ισότητας, δ Μπαμπέφ τοϋ κομμουνισμού κι 6 Ματσίνι τοϋ Εθνικισμού. Ή θεωρία τοϋ τελευταίου πού είναι ή νεώτερη άπό τίς τρεις, Εχει γιά τήν δρα τή μεγαλύτερη έλκτική δύναμη καί ύ- πόσχεται νά γίνει Ισχυρότερη στό μέλλον».** Ό "Ακτον κατάλαβε άκόμη σέ τί άντιφιλελεύθερα καί δεσποτικά άποτελέσματα θά όδη- γοϋσε ύποχρεωτικά ή άπολυτοποίηση τοϋ Εθνους: «Δηλαδή, σύμ­φωνα μέ τήν άπαίτηση τής Εθνικής ένότητας, ό Εθνικισμός θεμε­

λιώνεται στή διαρκή ύπερκυριαρχία τής συλλογικής θέλησης μιδς θέλησης πού Ιχει σάν προϋπόθεση της άκριβώς τήν έθνική Ενότη­τα».** Αύτός είναι δ λόγος πού δ λόρδος ’ Ακτον θεωροϋσε τδ έθνι- κδ κράτος σάν Ιστορική δπισθοδρόμηση “ ένώ άποδεχόταν τδ πο­λύπλοκο τοΰ κράτους τών έθνικοτήτων. «Άφοΰ, λοιπόν, ή άρχή τής έθνικής ένότητας κάνει τδ Εθνος πηγή τής έπανάστασης καί τοϋ δεσποτισμοΰ, ή άρχή τής έθνικής έλευθερίας θεωρεί τήν έθνικότη- τα σάν ϊχυρδ τής αύτοδιοίκησης, σάν τδ κυριότερο έμπδδιο κατά τής ύπερβολικής δύναμης τοΰ κράτους. Δικαιώματα πού στά έθνι- κά κράτη θυσιάστηκαν, διαφυλάχτηκαν στά κράτη τών έθνικοτή- των».“ Μά ή Ανησυχία τοΰ φιλελεύθερου "Ακτον, πού σκεφτόταν τή διατήρηση τής έλευθερίας, δέν περιορίστηκε στδν έκφυλισμδ πού άκολουθοΰσε τήν έφαρμογή τών άρχών τοΰ έθνικισμοΰ. Ή πα­ρακάτω διαπίστωση του άφορδ καί τδν μαρξιστικδ σοσιαλισμό, στδ σημείο πού ή άπαίτηση τοΟ τελευταίου γιά τδ μονοπώλιο τής συλ- λογικότητας νικά τά άνθρωπιστικά συστατικά του. «’Αλλά, μόλις Ινα δρισμένο, μοναδικδ άντικείμενο Ανυψωθεί σέ άνώτατο κρατικδ σκοπδ — άς είναι τά πλεονεκτήματα μιδς δρισμένης τάξης, είτε ή άσφάλεια ή ή δύναμη τής χώρας, ή μεγαλύτερη εύτυχία τοΰ πλήθους ή ή πραγματοποίηση μιάς δποιασδήποτε άλλης Επινοη­μένης Ιδέας — ύποχρεωτικά γίνεται τδ κράτος Απολυταρχικό».**

Έ ταλάντευση τοΟ Εθνικισμοΰ άνάμεσα στίς Ελευθεροδημοκρα- τικές καί ρωμαντικο - ολοκληρωτικές τάσεις φαίνεται Ανάγλυφα στδ Ιργο καί στή μοίρα τής ζωής τοΰ πρόμαχου τοΰ Ιταλικοΰ άνα- νεωτικοΰ κινήματος Γκιουζέπε Ματσίνι, πού Αναφέρεται πάντα σάν δ Ιδανικδς Εκφραστής τοΰ σύγχρονου έθνικισμοΰ. Σάν Εκπρόσωπος μιδς τάσης πού Εφερε πολλά δεινά στήν άνθρωπότητα, θεωρήθηκε δ Ματσίνι ύπεύθυνος γιά δ,τι Εγινε σέ άλλες χώρες καί σέ κατοπι­νούς καιρούς στδ δνομα τοΟ Εθνικισμοΰ πού αύτδς Εκπροσώπησε μέ πάθος στήν ’ Ιταλία. Δέν πρέπει, παράλληλα, νά παραβλεφτεΐ, δτι, δπως Εκφράστηκε Ενας βιογράφος του,ή ζωή τοΰ ίδιου τοΰ Ματσίνι άποτελεΐ τήν τραγωδία ένδς Ιδεαλιστή *Τ πού βέβαια νίκησε, άπδ μιά άπλουστευμένη άποψη, τδν Μάρξ καί τδν Μπακούνιν. άλλά Ε­μεινε στά μισά τοΰ δρόμου, στδ μέτρο πού ο! συναδελφωμένες μέ τδν άνθρωπισμδ φιλοδοξίες του καταπνίγηκαν άπδ τήν Αποδεσμευ- μένη δύναμη τοΰ ίδιου τοΰ έθνικισμοΰ. Στή σκέψη τοΰ Ματσίνι ο! έθνικές έπιδιώξεις ήταν ύποταγμένες στήν ύπηρεσία τής Ανθρω­πότητας καί στίς ήθικές άξίες που αύτή έκπροσωποΰσε. «Τδ Εθνος είναι Ενα δργανο γιά τή συνέχιση τής Ανάπτυξης τοΰ συνόλου. Εύ- λογεΐται καί καθαγιάζεται άπδ τήν άνθρωπιστική Αποστολή πού Ιχει, Ανάλογα μέ τήν Ιδιαίτερη ικανότητά του, νά έκπληοώσει».*' Σέ πλήρη δμοφωνία μέ τΙς δημοκρατικές καί σοσιαλιστικές ιδέες δ Ματσίνι ήθελε νά συνδέσει τήν έπανάσταση πού άπαιτοΰσε μέ

263

τή θέληση τής άνθρωπότητας, νά τήν άντιτάξει στήν τυραννία τών λίγων καί νά τήν κρατήσει μακρυά άπό τή βία. «01 μεγάλες έπα- ναστάσεις πραγματοποιοΟνται, άρχικά στίς ήθικές καί Επειτα στίς οίκονομικές άξίες, περισσότερο μέ τΙς άρχές, παρά μέ τΙς ξιφολόγ­χες. Τά δικαιώματα καί ot ύποχρεώσεις γεννιοΟνται στήν κοινω­νία άπό μιά βαθειά πεποίθηση πού ζεΐ στούς πολλούς. Ή τυφλή βία μπορεΐ νά παρουσιάσει θύματα καί μάρτυρες καί νικητές. Ό θρί­αμβος μπορεΐ νά στέψει τό κεφάλι ένός βασιληά ή ένός δπατου, μά 4ν είναι άντίθετος στή θέληση τής πλειοψηφίας θά έκφυλιστεΐ σέ κυριαρχία τής βίας»." "Οσο 6 έθνικισμός τοϋ Ματσίνι ήτανε δεμέ­νος μέ τήν Ιδέα τής λαϊκής κυριαρχίας βρισκόταν καί σέ δμοφω- νία, δχι μόνο μέ τΙς δημοκρατικές καί άνθρωπιστικές, άλλά καί μέ τΙς σοσιαλιστικές παραστάσεις. «Ή πρώτη συνέπεια τής Ινωσης καί τής Ισότητας τών άνθρώπων είναι δτι καμιά οικογένεια, κανέ­να άτομο δέν μπορεΐ νά Ιχει τήν άποκλειστική κυριαρχία στό σύ­νολο ή Ινα μέρος τών δυνάμεων καί τής κοινωνικής δραστηριότη­τας. Ή δεύτερη συνέπεια είναι δτι καμιά τάξη, κανένα άτομο δέν μπορεΐ, δίχως άμεση έξουσιοδότηση τοϋ Εθνους, νά άναλάβει τή διεύθυνση τών δυνάμεων καί τής κοινωνικής δραστηριότητας. Ά ­ποτέλεσμα, ή κατάργηση τών κληρονομικών προνομίων».1*

IV αύτό δέν προκαλεϊ Ικληξη τό γεγονός δτι στήν άρχή δ Μα­τσίνι είχε φιλικές σχέσεις μέ τό σοσιαλιστικό κίνημα καί μάλιστα τδ 1864 Επεξεργάστηκε Ινα σχέδιο καταστατικού γιά τήν πρώτη Διεθνή, πού έννοεΐται ϊπεσε θύμα τής λογοκρισίας τοϋ Μάρξ.'1 Ω ­στόσο γιά λόγους τόσο Εξωτερικούς, δσο καί Εσιοτερικούς ot έρωτο- τροπίες τοΰ Ματσίνι μέ τό σοσιαλισμό ήταν προσωρινές. Άκόμη ά­πδ τό Δεκέμβρη τοϋ 1858 Ινα μανιφέστο τής διεθνοϋς Ενωσης, τοϋ τελευταίου άπό τούς προδρόμους τής Ιστορικής διεθνοϋς, στράφηκε κατά τοϋ Ματσίνι" πού προσπάθησε μέ μιά Εκκληση του νά μετα- πείσει τούς σοσιαλιστές τής Εύρώπης, νά μήν Εμποδίζουν μέ τήν προβολή τοϋ κοινωνικοϋ ζητήματος τδν άγώνα γιά τήν Ενωση τών εύρωπαΐκών δημοκρατιών, άλλά νά Ινωθοϋν σέ μιά κοινή δημο­κρατική δργάνωση μέ τούς άστούς." Μπροστά στό δίλημμα ν’ ά- ποσύρει άπό τήν σειρά προτεροιότητας τήν Εθνική ένότητα γιά χά­ρη τοϋ ταξικοΰ άγώνα ή νά άγωνιστεΐ γιά τό Εθνος σάν πρωταρ­χικό παράγοντα ταύτισης, δ Ματσίνι Εκλινε μονοσήμαντα σ’ Εκεί­νη τήν προτεραιότητα πού καί σήμερα άκόμη χαρακτηρίζει τδν Ε­θνικισμό καί άποτελεϊ τήν Ιστορική του Επιτυχία σέ βάρος τοϋ μαρ- ξισμοϋ. Μά στό βαθμό πού δ Ματσίνι τοποθετούσε στήν ποώτη θέ­ση τήν Εθνική Ενότητα, άναγκαστικά πιά δφειλε νά άποξενώνεται δχι μόνο άπδ τΙς Ιδέες τοϋ σοσιαλιστικού διεθνισμού, άλλά καί άπδ τά άνθρωπιστικά, τά άφιερωμένα στήν άνθρωπότητα στοιχεία τής δικής του σκέψης. Κατά συνέπεια Επρεπε νά τοϋ φαίνεται καί ή

264

γαλλική έπανάσταση σάν ξεπερασμένη έποχή άτομικισμοϋ καί συ­νακόλουθα σάν κακό πού Επρεπε νά άποκρουστεϊ κι ό ίδιος δ Ατο­μικισμός, δπως καί 6 σοσιαλισμός πού άμφισβητοΟσε τό Εθνος σάν Ιδέα ταυτότητας. "Ετσι ένώ σ’ Ενα γράμμα του στόν Ντάνιελ Στέρν παραδεχόταν δτι «ύπάρχει μόνο Ενας σκοπός κι αύτός είναι ή ήθι­κή πρόοδος τοϋ άνθρώπου καί τής άνθρωπότητας,’ * ήταν άναγκα- σμένος δλο καί περισσότερο στή διάρκεια τής Εθνικής του δράσης νά άναγνωρίζει στό Εθνος τό δικαίωμα τής κυριαρχίας πού σύμφω­να μέ τίς Ιδέες του άνήκε μόνο στήν άνθρωπότητα. Άφοϋ λοιπόν ό Ματσίνι δριζε τό Εθνος σάν αύθεντική Εκφραση τής κυριαρχίας πού δέν περιοριζόταν άπό καμιά άνώτερη Ιεραρχία Εκοβε τούς δεσμούς πού στά δνειρα του τό σύνδεναν μέ τήν άνθρωπότητα καί τοϋ άνοι­γε τό δρόμο γιά τήν άπανθρωπιά καί τή φιλοσοφική άρχή, «δίκαιη ή άδικη είναι ή χώρα μου». Ό ταν ή φράση τοΟ Ματσίνι «μόνο τό Εθνος είναι άπεριόριστος κυρίαρχος καί κατά συνέπεια κάθε έξου­σία πού δέν πηγάζει άπ’ αύτό είναι παράνομη Ιδιοποίηση* " άπαι- τεΐ τήν άναγνώριση δχι μόνο σέ δ,τι άφορδ τή θεμελίωση τής λαϊ­κής κυριαρχίας, άλλά καί τΙς σχέσεις του μέ τούς άλλους λαούς, τότε δχι μόνο όδηγεΐται στόν παραλογισμό ή Ιδέα γιά τήν οικογέ­νεια τών λαών, άλλά καί άπαιτεϊται ή έθνική Ενότητα μέσα στά δρια τοϋ ίδιου τοϋ Εθνικού κράτους. Σ’ αύτήν τήν περίπτωση ή φι­λοσοφία Ενός Εθνικισμού πού Εγινε μ’ αύτόν τόν τρόπο αύτάρκης καί πρός τά μέσα καί πρός τά Εξω μπορεΐ εδκολα νά καταλήξει στό Απαλλαγμένο άπό κάθε ίχνος άνθρωπισμοϋ συμπέρασμα, δτι, «θεός καί εύτυχία βρίσκονται στό πλευρό τοϋ δυνατοΟ», δτι ή «νίκη είναι μπηγμένη στό σπαθί του καί δέν έξαρτδται άπό πονηρές δια­πραγματεύσεις»."

Οί σχέσεις τοϋ Ματσίνι μέ τό σοσιαλισμό έπιβαρύνθηκαν άρνη- τικά, άπό τό Ενα μέρος, έξαιτίας τής παρατήρησης του γιά τΙς πι­θανές τυραννικές συνέπειες ένός κυρίαρχου σοσιαλισμοϋ κι άπό τό άλλο έξαιτίας τοϋ αύξανόμενου άνταγωνισμοϋ του πρός τΙς δικές του Ιδέες, δ όποιος τόν ύποχρέωσε νά διαλέξει μιά άπδ τίς δυό κα­τευθύνσεις καί νά σταθεί νομιμόφρων άπέναντι σ’ αύτή. Ό Ματσί­νι είδε καθαρά τούς κινδύνους πού περικλίνει μέσα της μιά σχέση συλλογικής Ιδιοκτησίας ή όποία έγκατασταίνει μιά νέα κυριαρ­χία. Ot προειδοποιήσεις του δέν χάνουν καθόλου τή σημασία τους γιά τό λόγο, δτι παράλειψε νά κάνει μιά άνάλογη πρόβλεψη καί γιά τΙς συνέπειες τών δικών του άρχών. Αύτό τό γεγονός βασικό έπιβεβαιώνει άκόμη μιά φορά τήν έμπειρία τής άτομικής καί κοι­νωνικής ψυχολογίας «πού λέγει δτι Εξαιτίας τής τυφλότητας καί τής φιλαυτίας τών άνθρώπων, ή Ικανότητα γιά κριτική ξένων προσώπων καί πλασμάτων δέ συμβαδίζει μέ τήν ικανότητα αύτο- κριτικής. «’Εργαζόμενοι άνθρωποι, άδέρφια μου! Είσθε πρόθυμοι

νά Αναγνωρίσετε μιά νέα Ιεραρχία κυρίων τοΟ πνεύματος, μέ τό μέσο τής Αποκλειστικής διεύθυνσης τής παιδείας, κυρίων τοΟ σώ­ματος, μέ τήν Αρμοδιότητα νΑ καθορίζουν τδ μέτρο τής έργασίας σας, τήν Ικανότητα σας, τΙς ΑνΑγκες σας;»" Αύτή ή σκοτεινή προ­ειδοποίηση τοϋ Ματσίνι δέ θυμίζει τήν Απδ κΑθε Αποψη δξυδερκέ- στερη άπάντηση τοϋ Μπακούνιν στή μαρξιστική κριτική; (Τοϋ Μπακούνιν πού κατά τά Αλλα συνεργαζότανε μέ τούς μαρξιστές κατά τοϋ Ματσίνι καί τών προσπαθειών του)». Είμαστε οί φυσικοί έχθροί αύτών τών έπαναστατών — μελλοντικών δικτατόρων καί ρυθμιστών τής έπανάστασης — πού πριν Ακόμη καταστραφοϋν τά μοναρχικά, Αριστοκρατικά καί Αστικά κράτη τοϋ παρόντος δνει- ρεύονται τή δημιουργία νέων, έπαναστατικών κρατών πού θά είναι τδ Τδιο συγκεντρωτικά καί δεσποτικά δσο καί τά σημερινά κρά­τη. Είναι τόσο πολύ συνηθισμένοι σέ μιά τάξη, δημιουργημένη Απδ δποια αύθεντία, Απδ πάνω πρδς τά κάτω καί νιώθουν μιά τέτοια Αποστροφή γι’ αύτδ πού τούς φαίνεται Αταξία καί πού δέν είναι παρά ειλικρινής καί φυσική έκφραση τής λαϊκής ζωής, δστε πριν Ακόμη φέρει ή έπανάσταση μιά καλή, ύγιή Αταξία, Ακόμη πριν Α­πό τδ τέλος της, δνειρεύονται νά τής περάσουν φίμωτρο καί μέ τήν έπίδραση τής δνομαστικά μόνο έπαναστατικής αύθεντίας, πού στήν πραγματικότητα θά είναι μόνο μιά νέα Αντίδραση, νά καταδικά­σουν τΙς κυριαρχούμενες άπδ διατΑγματα μΑζες στήν ύπακοή, στήν Ακινησία, στό θάνατο, δηλαδή στή σκλαβιά καί τήν έκμετάλλευ- ση άπό μιά νέα, φαινομενικά έπαναστατική, άριστοκρατία»."

Καί αύτή ή προφητεία, πού φέρνει στδ νοϋ τήν νέα κεντρική έ­ξουσία πού έγκατέστησε μέ διατάγματα ή ρωσική έπανάσταση καί ή Αλλη Αποψη του πού παραθέτουμε παρακάτω δείχνουν πώς δ Μπακούνιν είχε γενικά συνείδηση τών κινδύνων πού προκαλεϊ δ έθνικισμός καί πρός τά μέσα καί πρός τά Εξω, Αν καί δ ίδιος δι­καιολόγησε τδ δικαίωμα κάθε έθνους στήν Ανεξαρτησία καί τδν Αποχωρισμό, πράγματα δμως πού στά πλαίσια τής ρωσικής έπα­νάστασης δέν Ιφεραν στήν έπιθυμητή Απελευθέρωση, άλλά σέ μιά νέα μορφή Υποδούλωσης τών λαών. Κατά τά Αλλα, ή άρνηση τοϋ Μπακούνιν νά δεχτεί τις έθνικές κατακτήσεις βρίσκεται σέ δμο- φωνία μ’ έκεΐνο τό μέρος τών διακηρύξεων τών Μάρξ καί Ένγκελς τό άφιερωμένο στίς έθνικές κατακτήσεις πού δέ διεκαιολογοϋνται άπό τις Απαιτήσεις τής στρατηγικής τοϋ προλεταριακού ταξικοϋ Αγώνα. «Άπόλυτη άρνηση τής πολιτικής τής έξάπλωσης τής δό­ξας καί τής δύναμης τοϋ κράτους, μιδς πολιτικής πού μεταβάλλει κάθε χώρα σέ φρούρια, πού τήν Αποκόβει άπό τήν ύπόλοιπη άν- θρωπότητα καί έτσι τήν άναγκάζει νά πιστεύει πώς άποτελεΐ δλό- κληρη τήν άνθρωπότητα, νά ικανοποιείται μέ τόν έαυτό της, νά δργανώνεται σάν Ινας κόσμος άνεξάρτητος άπό τήν Ανθρώπινη Αλ­

266

ληλεγγύη καί νά άναζητεΐ τήν εύημερία καί τή δόξα της ατδ κα­κό πού κάνει στά άλλα Ιθνη. Μιά τέτοια χώρα πού κατακτά άλλες χώρες είναι, άναγκαστικά, στδ έσωτερικό της μιά σκλάβα χώρα».*’

Μά ή άπομάκρυνση τοϋ Ματσίνι δέν καθορίστηκε μόνο άπ’ τδ γεγονδς δτι είχε συνείδηση τών πιθανών συνεπειών αύτής τής κα­τεύθυνσης, άλλά καί άπδ τήν άνταγωνιστική της άπαίτηση νά μο­νοπωλήσει τήν έπιρροή στούς άνθρώπους καί τΙς μάζες. Ό ταν δ Ματσίνι χαρακτήριζε τήν παιδεία καί τήν έξέγερση *° σάν τά μέ­σα μέ τά δποία θά πραγματοποιούσε ή «νέα Ιταλία» τούς έθνικούς της σκοπούς, διάλεγε μ’ αύτδν τδν τρόπο ένα χαρακτηριστικό πού ταίριαζε στίς έπιδιώξεις καί τοϋ μαρξιστικοΟ σοσιαλισμού καί τοϋ άναρχισμοϋ. Ή μήπως καί στά χαρακτηριστικά τού μαχητή τής έθνικής ύπόθεσης τοϋ Ματσίνι δέν άναγνωρίζεται δ τύπος τοϋ έ- παγγελματία έπαναστάτη δπως τδν ήθελε δ Λένιν ή δ Μπακούνιν; «01 άντρες πού γεννήθηκαν γιά νά κάνουν καί νά διευθύνουν μιά έπανάσταση είναι αύτοί πού άποτελοΰν τήν έκφραση τής νέας γε- νηάς, μιά μικροσκοπική εΙκόνα τοΰ αιώνα. Είναι αύτοί πού περι- κλίνουν μέσα τους τή βουβή νοσταλγία, τά πάθη, τΙς κλίσεις καί τΙς άνάγκες τών μαζών. Είναι αύτοί πού τοποθετούνται ένα βήμα μπροστά άπδ τούς άλλους λαούς ot δποΐοι άκολουθοΰν, άλλά σάν κεντρικδ σημείο δπου καταλήγουν δλα τά στοιχεία, δλα τά νήματα τής έπιχείρησης. Τδ πρώτο καθήκον αύτοΰ πού διευθύνει μιά έ­πανάσταση είναι νά μαντεύει, δίχως νά τΙς κάνει δικές του, τΙς Ι­δέες πού βγαίνουν άπδ τήν έπανάσταση, νά τΙς γονιμοποιέ!, νά τΙς Αναπτύσσει καί νά τίς δδηγεί στή νίκη. Δίχως αύτδ τδ βασικδ στοι­χείο άπδ «'άδυναμία ή προδοσία θά μείνει καταγέλαστος στά μισά τοϋ δρόμου».*1 Άντίθετα πάλι ή παρακάτω παρουσίαση τών ιδεών τοϋ Ματσίνι άπ’ τδν Μπακούνιν δέν είναι χαρακτηριστικό τών βα­σικών άδυναμιών τής μαρξιστικής είκόνας τοΰ άνθρώπου κι άκόμη δέν ξαναεπιστρέφει στδν ίδιο τδν Μπακούνιν καί τή φιλοσοφία του τής συνωμοσίας; «Ό λαδς τοΰ Ματσίνι είναι μιά άφαίρεση κι δ θεός του Ινα είδος σκαμνιού γιά τήν έξουσία, τδ μεγαλείο καί τή δόξα τοΰ κράτους. Είναι Ινας λαδς καλογήρων, φανατικών τής θρη­σκείας, πού άρνούμενοι δλες τΙς ύλικές Απολαύσεις καί βρίσκοντας τήν άνώτερη εύτυχία στή θυσία, προορίζονται αΙωνίως γιά τδ θά­νατο, γιά νά ζήσει ή μεγάλη ίταλική δημοκρατία καί γιά νά θρέ­φουν μέ τΙς σάρκες του αύτδ τδ πλάσμα τής συλλογικής πολιτικής έλευθερίας, πού δέν μπορώ νά τδ φανταστώ διαφορετικά, παρά σάν Ινα τεράστιο νεκροταφείο, δπου μέ τή θέληση τους ή καί χω­ρίς αύτήν, θά ταφοΰν δλες ot άτομικές έλευθερίες».** Μήπως μέ τΙς ίδιες περίπου λέξεις δέν έχει κατηγορηθεΐ κι δ μαρξισμός, δτι δη­λαδή ξεκινά άπδ τδν άφηρημένο άνθρωπο καί γι’ αύτδ καταλήγει στδ άντίθετο αύτοΰ πού θέλει νά δημιουργήσει;

267

Ό ταν δ Μπακούνιν διαπιστώνει στήν πολίμιχή του κατά τού Ματσίνι, δτι ή ’Ιταλία, πού τόσο συνέβαλε στή δημιουργία της, θά είναι διαφορετική άπ’ αύτήν πού όνειρεύτηκε, χάνει μιά διαπί­στωση πσΐ άφορά χαΐ τους Μάρξ καί Ένγκελς, άλλά δχι xal τδν ίδιο κι αύτδ μόνο καί μόνο γιατί δ άναρχισμδς δέν είχε τήν εύτυ- χία ή τήν άτυχία ν’ άποκτήσει Ιστορικό άνάστημα. Τδ πόσο λίγο πειστική είναι ή πόζα τής ύπεροχής πού προτιμοϋσαν καί προτι- μοϋν νά παίρνουν οί έκφραστές τών διαφόρων κατευθύνσεων δταν είναι νά κρίνουν δ Ινας τδν άλλον φαίνεται καθαρά άπδ τήν πα­ρακάτω άμφισβήτηση μιάς θέσης τοϋ Ματσίνι άπδ τήν δποία βγαί­νει τδ συμπέρασμα δτι κι δ Μπακούνιν, παρά τΙς ρεαλιστικώτερες άρχές του, λάθευε τδ ίδιο δπως κι δ Ματσίνι στήν έκτίμηση τοϋ μέλλοντος. Ό Μπακούνιν ϊγραφε σ’ Ινα γράμμα του πρδς τδν Μάρξ. «Ό Ματσίνι πλανιέται πέρα γιά πέρα δταν πιστεύει πώς ή πρωτοβουλία τοϋ νέου κινή|ΐατος θά ποοέλθει άπδ τήν ’ Ιταλία. Σέ δ,τι άφορά τήν Εύρώπη, ή ’Αγγλία καί ή Γαλλία, ίσως καί ή Γερ­μανία, σίγουρα δμως οί δυό πρώτες καί ή μεγαλειώδης Βόρειος ’Αμερική, αύτά είναι τά πραγιιατικά πνευματικά κέντρα τής άν­θρωπότητας. Ό λες ot άλλες θά Ακολουθήσουν τή γραμμή αύτών τών χωρών»." Ένώ αύτή ή προοπτική τοϋ Μπακούνιν συμφωνούσε μέ τΙς έπαναστατικές έλπίδες τών Μάρξ καί Ένγκελς ή παρακάτω πρόβλεψη του, τοϋ 1869, δείχνει γενικά δτι δ Μπακούνιν είχε συ­νείδηση τής πιθανότητας μιδς έπανάστασης στή Ρωσία, παρά τήν καθυστέρηση αύτής τής χώρας. «ΈμεΤς... περιμένουμε δτι ή έξέ- γερση τοϋ προλεταριάτου στήν Εύρώπη θά δώσει τδ σήμα γιά τή λαϊκή έξέγερση στή Ρωσία. Ά ν δ|ΐως ot έργάτες τής Εύρώπης διστάζουν γιά πολύν καιρό, τότε θά προηγηθοϋν ot Ρώσοι χωρικοί μέ τδ παράδειγ|ΐα τους»." Μπροστά στδν μεταδοτικό καί Ιστορικά παντοδύναμο έθνικισμό άπότυχαν δλο· ot τρόπο' πού δφειλαν νά τδν κατευθύνουν σέ μιά όρισμένη έπιθυμητή κατεύθυνση. Ούτε ή Ιξατομίκευση τών έθνών πού είσηγήθηκε ό Μπακούνιν καί πρα­γματοποίησε δ Λένιν, οδτε ή Ιδέα τοϋ έθνικοϋ κράτους, σάν πρό­δρομου τής διεθνικής κοινότητας τών λαών, τοϋ Κάουτσκυ, οδτε ot προτάσεις τών Ρέννερ καί Μπάουερ γιά τήν έξυγίανση τοΰ κρά­τους τών έθνικοτήτων, πραγματοποιήθηκαν μέ τρόπο Ανάλογο μέ τΙς διαθέσεις τών δημιουργών τους. Ό ίδιος δ Ματσίνι δέν άπό- φυγε τήν μοίρα, νά ζήσει καί νά ύποφέρει γιά τήν άπόσταση άνά- |ΐεσα στίς Ιδανικές του άντιλήψεις καί τήν πραγματικότητα τής Ινωσης τής ’ Ιταλίας. Ό Χάνς Κόν περιγράφει ώς έξής αύτήν τήν άποτυχία τοϋ Ιστορικοϋ προσώπου Ματσίνι, πού τήν άκολούθησε ή πολύ μεγαλύτερη καί περισσότερο Ινοχη άποτυχία τοΰ άπαλλα- νμένου Από τΙς ήθικές κατηγορίες τοϋ Ματσίνι, ματσινισμοϋ. «Γιά Ιναν Ανθρωπο σάν τδν Ματσίνι ή Αληθινή άπελευθέρωση τής Ίτα-

268

λίας μποροΟσε νά πραγματοποιηθεί μόνο μέ βάση τΙς ήθικές Αρ­χές καί τδ θρησκευτικό φανατισμό. "Οπως καί οί παληοΐ προφή­τες, ό Ματσίνι κάλεσε τούς ’Ιταλούς νά έμπιστευθοΟν στή δύναμη τοΟ πνεύματος κι δχι στό στραβό δρόμο τής διπλωματίας. Δέν ή­θελε νά ξέρει τίποτε γιά τόν Μακιαβέλι, πού ή θεωρία του — πού προτιμοΟσε νά τήν είχαν θάψει μαζί μέ τό παρελθόν — τοΟ φαινό­τανε πώς άντικαθρέφτιζε μιά περίοδο διαφθοράς καί ξεπεσμού. Κι δμως ή έξυπνη διπλωματία καί ή τολμηρή έκμετάλλευση ευνοϊ­κών εύκαιριών κι δχι τό πνεύμα τού προφήτη ήταν πού έφεραν τήν Ινωση τής ’Ιταλίας. Ό Ματσίνι παραπονέθηκε πώς δ Μακκιαβέλι νίκησε τόν Δάντε, πού γι’ αύτόν ήτανε ό μεγαλύτερος ήρωας τής Ιταλικής ιστορίας.” ‘Η κρίση τοΰ Ματσίνι γιά τόν Δάντε καί τόν Μακκιαβέλι είναι χαρακτηριστική δχι μόνο γιά τή μοίρα τής ιδέας πού αύτός έκπροσωπούσε, άλλά καί γιά τή μοίρα τοϋ άντίπαλου τοϋ έθνικισμοΰ, τοϋ σοσιαλιστικού διεθνισμού. Δηλαδή ή μοίρα τους είναι νά ξυπνούν ύπερβολικές, στηριζόμενες στήν έξιδανίκευση δ- ρισμένων Αντιλήψεων καί προσωπικοτήτων προσδοκίες, πού έπει­τα Υποχρεώνονται νά τΙς μετρήσουν μέ μιά κατά πολύ χειρότερη πραγματικότητα. Τόσο ή άποτυχία τού έθνικισμοΰ, δσο καί ή άπο­τυχία τοΰ σοσιαλιστικού διεθνισμού δέ θά ήτανε τόσο πικρά αισθη­τές, άν καί οί δυό κατευθύνσεις δέν είχανε σταμπάρει τήν πραγμα­τικότητα μέ τήν εικόνα ένός έξιδανικευμένου Δάντε, γιά νά κατα­λήξουν στήν πράξη, σ’ ένα παρεξηγημένο καί έπΐ πλέον παραγνω­ρισμένο στίς προθέσεις τους Μακκιαβέλι. Μπροστά σ’ δλα αύτά μπορεί νά καθησυχάσει κανείς μέ τήν πληροφορία πού δίνει δ ίδιος ό Ματσίνι «κι δμως κάθε λάθος στήν έπανάσταση είναι ένα σκα­λοπάτι πρός τήν Αλήθεια;»"

Τό λάθος, πού ιστορικά σήμαινε καί σημαίνει γιά τό σοσιαλι­στικό κίνημα τήν ύποτίμηση τού παράγοντα έθνισμός, είναι περισ­σότερο σημαντικό, γιατί ot Αποφασιστικές στροφές στήν ιστορία τοϋ σοσιαλιστικού διεθνισμού πραγματοποιήθηκαν σέ ΑντιπαρΑθεση μέ τδν έθνικισμό. Ή έκπληκτιή Αλλαγή τακτικής τή στιγμή τής έκ­ρηξης τοϋ πρώτου παγκοσμίου πολέμου, τό πέρασμα Από τήν πα- τσιφιστική φρασεολογία στήν ένεργητική ύποστήριξη πολέμου, δέν ήτανε μόνο προβολή τοΰ θαμένου κάτω άπό τήν πλΑκα τής φρα­στικής δρθοδοξίας ρεβιζιονισμοϋ, Αλλά καί ξεπέταγμα τοΰ έθνικι- σμοϋ πού λαγοκοιμοΰνταν κάτω άπό τή φουσκοθαλασσιά τής διε- θνιστικής ρητορικής. Ό Γκεόργυ Χάουντ πού Ασχολήθηκε μέ τή μελέτη τοΰ συνεδρίου τής διεθνούς πού κλήθηκε τό 1914 στή Βιέν­νη καί πού δέν έγινε έξαιτίας τής έκρηξης τοϋ πολέμου, Υποχρεώ­θηκε μπροστά στή μονοσήμαντη γλώσσα τοΰ ύλικοΰ νά καταλήξει σάν θλιβερό συμπέρασμα δτι «στήν πραγματικότητα ot ρήτορες τής διεθνοΰς ήταν αιχμάλωτοι τοϋ μύθου πού δημιούργησε ή ίδια τους

τους ή φρασεολογία*.*' Μέ τδ συνεχιζόμενο αύτολιβάνισμα οί ήγέ- τες τής διεθνοϋς έξαπατοΰνταν Αναφορικά μέ τήν πραγματικότητα xal ot μάζες Αφηναν νά στοιβάζονται Απάνω τους ot κουδουνιστές διεθνιστικές παρόλες δσον καιρδ δέν ύπήρχε ή ρήξη πού θά τΙς Α­νάγκαζε νά πάρουν ot Γδιες θέση καί νά δώσουν διέξοδο στά πρα­γματικά τους αισθήματα. Ή περιορισμένη ικανότητα νά άντιστα- θοϋν στήν ένσωματική Ιδεολογία τής ύπεράσπισης τής πατρίδας, ιδεολογίας που δικαιολογήθηκε κι έπΐ πλέον έγκωμιάστηκε, μέ τδν πόλεμο, καλλιεργήθηκε καί διευκολύνθηκε Απδ τή ρεβιζιονιστική ταύτιση τοϋ κινήματος μέ τήν ύπάρχουσα κατάσταση. Μά δ πέρα άπδ κάθε μέτρο ένθουσιασμδς τών μαζών, πού στήν πραγματικό­τητα θά πρόσφεραν καί τά θύματα, ένας ένθουσιασμδς πού τδν έζη- σε δ Τρότσκυ στή Βιέννη καί τοΟ άφησε μιά Ανεπανάληπτη έντύ- πωση ** μπορεΐ νά έξηγηθεΐ μόνο μέ τή δύναμη τών έθνικών αίσθη- μάτων καί παραστάσεων, πού πήγαιναν πολύ πιδ πέρα Απ’ τδ μέ­τρο πού έδινε ή ρεβιζιονιστική προσαρμογή. ’Επίσης καί ή Ανικα­νότητα τους νά έκμεταλλευτοΟν τήν εύνοϊκή κατάσταση τοϋ 1918 στή Γερμανία μέ μιά Αποφασιστική έφοδο μέ τήν Εννοια ένδς σο­σιαλιστικοί) μετασχηματισμοί}, δέν είναι δυνατδ νά έξηγηθεΐ μόνο μέ τή ρεβιζιονιστική παρέκκλιση τοϋ κινήματος. Άντίθετα πρέπει νά μπει στδ λογαριασμδ καί ή κρυφή έχθρότητα πλατειών λαϊκών στρωμάτων, θυμάτων τοϋ πολέμου, έναντίαν τής νέας κατάστασης, πού ένώ σύμφωνα μέ τά ταξικά τους συμφέροντα έπρεπε νά τήν ύποστηρίζουν, τήν έβλεπαν σάν Αποτέλεσμα τής ήττας καί γι’ αύ­τδ τήν Απέρριπταν. Ή ταν δ θρύλος γιά τδ πισώπλατο δολοφονικό χτύπημα (πού δήθεν έδωσε ή έπανάσταση στή δυνατότητα νά νι­κήσει ή Γερμανία Σ.τ,Μ.) πού έπέδρασε άποθαρρυντικά στούς φί­λους τής νεαρής δημοκρατίας, Αλλά ένθαρρυντικά καί χαλώντας τούς έχθρούς της στήν έναντίον της έπίθεση. Ό Φρήντριχ Άου- στερλιτς έδωσε Ακόμη Απδ τδ Νοέμβρη τοϋ 1918 μιά σωστή έξή- γηση, γιά τούς λόγους πού ή γερμανική καί ή αύστριακή έπανά­σταση πού σέ λίγο τήν Ακολούθησε, έμειναν πίσω Απδ τΙς Αντικει­μενικές δυνατότητες. «Τδ Ανεξάρτητο γερμανικδ κράτος είναι ένα πράγμα τής Ανάγκης... Τδ γερμανικδ κράτος τής Αύστρίας έχει ένα βασικδ μειονέκτημα. Δέ γεννήθηκε μέσα στδν άγώνα, δέν Α­τσαλώθηκε στή φωτιά τοϋ άγώνα. "Εχει μεγάλη δμοιότητα μέ τή δημοκρατία τής Γερμανίας, πού είναι μιά δημοκρατία τής ήττας καί γι’ αύτδ δέν είναι κανένας ιδιαίτερα χαρούμενος γιά τή γέν­νηση της».” Έτσι στά νικημένα κράτη ή συνείδηση τής ήττας έμ- πόδισε μιά έπαναστατικοποίηση μέ έννοια σοσιαλιστική, ένώ στά κράτη πού νίκησαν ή ικανοποίηση τής νίκης κι δ έθνικδς ένθου- σιασμδς Απορρόφησαν τΙς έπαναστατικές τάσεις.

Ή έπιτυχία τοϋ έθνικοσοσιαλισμοϋ προσδιορίστηκε, σέ μεγάλο

270

βαθμό, άπ’ τό γεγονός δτι ot σοσιαλιστικές δυνάμεις δέν κατάφε- ραν νά έξοπλίσουν τό σύστημα Αναφοράς τους καί τόν παράγοντα ταύτισης τους μέ τήν ίδια έλκτική δύναμη καί τή συγκινησιακή έλκυστικότητα πού είχε δ Αχαλίνωτος έθνικισμός, μιά έλκυστικό- τητα πού ή Αριστερά δέν μποροϋσε, οδτε νά τήν ξεπεράσει, οδτε νά τήν καταπολεμήσει Αποτελεσματικά. Ή ύποτίμηση τής έπιρ- ροής καί τής ιστορικής δύναμης τοϋ έθνικισμοϋ, είναι, σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Γερμανού Ιστορικοϋ ΒαλεντΙν Βάϊτ, μιά άπό τΙς αίτίες τής έπιτυχίας τοΰ Χίτλερ. Ή συγκέντρωση στήν έθνική πο­λιτική κοινότητα αυτών πού άλλοτε Αποκλείονταν άπ’ αύτήν δέν δδήγησε στή νίκη τοΰ πολιτισμού, Αλλά, περνώντας στά χέρια τών έθνικιστικών δυνάμεων δημιούργησε τήν προϋπόθεση νά παραδω- θεΐ τό έθνος σέ μιά λαϊκή κοινότητα σκλαβωμένη, στερημένη άπό κάθε δικαίωμα καί σύγχρονα, συναισθηματικά πολύ έξαγριωμένη. Ot Ανθρωπιστές σοσιαλιστές σάν τόν Όττο Μπάουερ καί τό Γερ­μανό θεωρητικό τοΰ κράτους Χέρμαν Κέλλερ Τι πού ήθελε νά φτά- σει σ’ Ινα συμβιβασμό μέ τό γερμανικό έθνικισμό, δέν είχαν ύπο- λογίσει αύτή τή δυνατότητα. Ή έπιτυχία τοϋ Ιθνικοσοσιαλισμοΰ δέν μπορεΐ νά έξηγηθεΐ μόνο μέ τίς ταξικές προϋποθέσεις πού ή μαρξιστική πλευρά τις παρουσιάζει σάν Αποφασιστικές, μάλιστα μοναδικά καθοριστικές, οδτε μόνο μέ τή χρηματοδότηση τοϋ κόμ­ματος τών Ναζήδων άπ’ τό μεγάλο γερμανικό κεφάλαιο. ’Αντίθε­τα, κάθε έξήγηση πρέπει νά παίρνει ύπόψη της καί τόν Αλόγιστο έθνικισμό, πού, Ανεξάρτητα άπό τό ρόλο πού παίζει στόν ταξικό άγώνα, ή δράση του δέν έξαντλεΐται μόνο σ’ αύτό τό πεδίο. ’Ακό­μη κι Ινας σοσιαλιστής θεωρητικός καί ιστορικός πού βρίσκεται τόσο κοντά ατό μαρξισμό, 6 Βρεταννός Γεόργυ Κόουλ Ικανέ τήν παρακάτω διαπίστωση στά πλαίσια μιάς μελέτης Αντιπαράθεσης σοσιαλισμού καί φασισμού. «Πιό σωστό είναι'νά ποϋμε δτι τό κίνη­μα τών Ναζήδων περισσότερο χρησιμοποίησε γιά τούς σκοπούς του τούς Γερμανούς καπιταλιστές παρά τό άντίθετο καί δτι ή Γερμα­νία πού δημιούργησε ήταν περισσότερο μιλιταριστική καί λιγώτε- ρο καπιταλιστική καί κινοΰνταν άπό μιά φανατική πίστη στήν ύ- περοχή τών Γερμανών άπέναντι σ’ δλους τούς λαούς καί σ’ δλες τις φυλές».7*

«Είμαι περισσότερο άπό βέβαιος δτι ή κύρια κινητήρια δύναμη τοΰ ιταλικού φασισμοϋ, δέν ήταν οδτε οικονομικής φύσης, ούτε στηριζότανε καθοριστικά σ’ Ί ν α ταξικό συμφέρον ή ταξικό αίσθη­μα».” Ά ν καί δ Κόουλ τραβά μ’ αύτή του τή διαπίστωση πολύ μακρυά πρός τήν άλλη κατεύθυνση, δέν ύπάρχει Αμφιβολία δτι τό μαρξιστικό κλισσέ, πού μέ τό νά έξισώνει άπό πλάγιους δρόμους τόν άλόγιστο έθνικισμό μέ τόν ταξικό άγώνα, δέ γίνεται περισσό­τερο Αξιόπιστο, δέ δίνει μιά έπαρκή έξήγηση γιά τήν άποτυχία

271

τών σοσιαλιστικών καί τήν έπιτυχία τών άντισοσιαλιστικών καί Αντιδημοκρατικών δυνάμεων μέσα κι ϊξω άπό τή Γερμανία. Οί ά­δυναμίες τής Ανθρωπιστικής σοσιαλιστικής Αντίληψης, πού δέν ή­ξερε νά συνδέσει σέ μιά Αποτελεσματική ένότητα Ιναν Αποφασι­στικό άγώνα γιά τήν έξουσία μέ μιά σωστή έκτίμηση τής μαντα- λιτέ τών μαζών έγιναν Αντιληπτές Από τούς έκπροσώπους τού έ- θνικισμοΰ, ot όποιοι τΙς θεώρησαν σάν πρόκληση καί Εσπευσαν νά καταλάβουν τό κενό πού δημιουργούσε ή σοσιαλιστική έγκράτεια. Τό 1870 άκόμη, ό Ματσίνι έγραψε σ’ Ινα γράμμα του λόγια πού έπαληθεύτηκαν μέ τόν πιό λυπηρό τρόπο άπό τά παραδείγματα πού πρόσφερε ή διεθνής σοσιαλδημοκρατία καί πού σέ σχέση μέ τήν πατρίδα του ταιριάζουν στήν κατάσταση πού ύπήρχε Ισαμε τήν Α­νοδο τού Μουσολίνι στήν έξουσία. «Δέ γνωρίζω τί έννοοϋν μέ τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Ά ν μπορούν νά τήν κάνουν, οδτε όφεί- λουν νά προχωρήσουν. Εμένα μού φτάνει νά κάνω μιά δημοκρα­τική έπανάσταση. Αύτό, τό νά θέλουν δηλαδή νά τά κάνουν δλα καί στό τέλος νά μήν κάνουν τίποτε, μού δίνει στά νεύρα».’ * Ή ά- δράνεια καί ή άναποφασιστικότητα τών σοσιαλιστών ήγετών, ή διάθεσις άνάμεσα στά έπαναστατικά λόγια καί τήν άνημπόρια μέ πράξεις, χτύπησαν δχι μόνο τόν Ματσίνι, άλλά στήν παραπέρα έ­ξέλιξη καί τις μάζες στά νεύρα πού είδαν στόν έθνικισμό μιά Απο­τελεσματικότερη καί κολακευτικότερη γιά τό συναίσθημα τους μορφή έρεθισμού τών παθών τους Απ’ αύτήν πού πρόσφερε ή ξεσχι­σμένη Από έσωτερικές Αντιθέσεις σοσιαλιστική διέξοδος. Στις με- σευρωπαΐκές χώρες πού νίκησε 6 φασισμός, δ έθνικισμός ήταν δ Αποφασιστικός κινητήρας πού έσπρωξε τήν έξέλιξη πρός τό είδος έκεΐνο τού Ιρρασιοναλισμού πού σφράγισε τή μοίρα τής δημοκρα­τίας.

Ή θεώρηση τού συγκλονιστικού ύλικού πού Αφορά τήν κατα­στροφική δύναμη τοΰ έθνικισμοΰ, δδήγησε Ινα μεγΑλο μέρος Από τούς συγγραφείς πού άσχολήθηκαν μέ τό φαινόμενο τοΰ έθνικι- σμού καί τήν άνάλυση τής έννοιας τού Εθνους πού βρίσκεται στή βάση του στό συμπέρασμα, δτι ό έθνικισμός, πού άξιώνει τό Εθνος σάν αύτάρκη άνώτατη Αξία, Ιχει ψυχολογικές ρίζες πού δέν είναι δυνατό νά άγνοηθούν καί είναι ριζοβολημένος στά άνθρώπινα Εν­στικτα καί τις άνάγκες τους, φυσικά δέ χρειάζεται νά προχωρή­σει κανείς τόσο μακρυά, δσο ό Βάλτερ Σούλτσμπαχ πού άπερίφρα- στα άμφισβητεΐ τήν έξηγητική άξία τής ύλιστικής άντίληψης τής Ιστορίας, σχετικά μέ τό Εθνος καί τόν έθνικισμό, δταν φρονεί, δτι: «ή δημιουργία τής έθνικής συνείδησης δέν είναι δυνατό νά Εξηγη­θεί μέ τή βοήθεια τής ύλιστικής άντίληψης τής Ιστορίας, άπό τούς ύλικούς, οικονομικούς παράγοντες. Ή διαρκώς αύξανόμενη δια­πλοκή τής σύγχρονης οίκονομίας θά Εκανε κατανοητή μιά αδξηση

372

τοϋ διεθνισμού, παρά τήν Αντίθετη τάση. Ό έθνικός πατριωτισμός, στό βαθμό πού όδηγεΐ σέ έξοπλισμούς καί πολέμους, βλάφτει Ιδιαί­τερα τήν οικονομία. Ή έρμηνεία τοΰ έθνικισμοϋ μέ βάση τά οικο­νομικά στοιχεία Αποτυχαίνει έπίσης μπροστά στό γεγονός, δτι ίχει κατακτήσει μέ τόν Ιδιο τρόπο μεγάλα καί μικρά κράτη, προοδευ- μένες καί καθυστερημένες, βιομηχανικές καί άγροτικές χώρες».” 'Ωστόσο, Ακόμη κι Αν Αναγνωρίζει κανείς στήν ύλιστική Αντίληψη τής ιστορίας μεγαλύτερη Αρμοδιότητα, νά έξηγήσει τόν ιστορικό ρόλο καί νά χειραγωγήσει τόν έθνικισμό Απ’ δση τής Αναγνωρίζει ό Σούλτσμπαχ, πάλι δέ θά μπορέσει, περιγρΑφοντας τό έθνικό αί­σθημα νά μήν παραδεχτεί σ’ αύτό μιά αύτοτελή Αξία πού δέν Ανά­γεται σέ οικονομικούς παράγοντες. «Είναι ή φύση τοϋ έθνικοϋ αι­σθήματος πού έπιδιώκει τή δημιουργία ένός δρισμένου κυρίαρχου κράτους, κ·. αύτό δχι σά δίοδο πρός δρισμένη νομοθεσία, παρά γιά κάθε περίπτωση. Σέ πρώτη γραμμή δέν πρόκειται γιά καλύτερη διοίκηση, παρά γιά τήν αύτοκυβέρνηση, μέ τονισμό τής πρώτης ά­πό τις δυό λέξεις».’*

’Επειδή έχει Αποδειχτεί πώς οί Ανταγωνιζόμενες έξηγήσεις χρειάζονται τουλάχιστο συμπλήρωση, δλες οί θεωρίες πού θέλουν νά πλησιάσουν ψυχολογικά τά φαινόμενα έθνος καί έθνικισμός, σέ όμοφωνία μέ τήν έξήγηση πού δίνει δ Σούλτσμπαχ καταφεύγουν στό γεγονός δτι, δ έθνικισμός προκαλεί μιά άνοδο τής αύτοπεποί- θησης καί παραδέχονται πώς όφείλει τήν έξαιρετική συγκινησια­κή του δύναμη Ακριβώς σ’ αύτό τό περιστατικό. Ό Γερμανός φι­λόσοφος Άρθουρ Σόπεγχαουερ, πού έδωσε στούς συμπατριώτες του, οί δποίοι Από πολύν καιρό βρισκόταν κάτω άπό τή γοητεία τής έθνικής ιδεολογίας τοϋ Φίχτε, τόν Αδικο καί Ιστορικά καθυ­στερημένο έπαινο γιά τή λειψή τους έθνική περηφάνεια, άναφερό- μενος στίς ρίζες αύτής τής περηφάνειας είπε τά παρακάτω. «Αντί­θετα τό φτηνότερο είδος περηφάνειας είναι ή έθνική περηφάνεια, γιατί φανερώνει σ’ αύτόν πού κατέχεται άπ’ αύτήν τήν περηφά- νεια τήν έλλειψη Ατομικών ιδιοτήτων γιά τις όποιες θά μποροϋσε νά είναι περήφανος. Αύτή ή έλλειψη πού ύποχρεώνει νά καταφύ- γει σέ κάτι πού μπορεΐ νά τό μοιράζεται μέ τόσα Ικατομ. Αλλους. Αύτός πού έχει σημαντικά προσωπικά πλεονεκτήματα, γνωρίζει πιό καθαρά τίς έλλείψεις τοΰ έθνους του γιατί τίς βλέπει πάντα μπροστά στά μάτια του. ’Αλλά κάθε άξιολύπητος ήλίθιος, πού δέν έχει τίποτε καλύτερο στόν κόσμο πού νά τοϋ έπιτρέπει νά είναι πε­ρήφανος, τσακώνεται άπ’ αύτό τό τελευταίο μέσο πού μπορεΐ νά τόν κάνει περήφανο, άπό τό έθνος στό δποΐο Ανήκει. Έδώ συνέρχεται καί τώρα πιά είναι εύγνώμων καί πρόθυμος νά ύπερασπιστεί 8λα τά έλαττώματα καί τις Ανοησίες τοϋ έθνους, πού είναι καί δικές

18 273

too»."Στήν Ιδια γραμμή μέ τούς συλλογισμούς τοΟ Σόπεγχαυερ βρί­

σκεται καί ή έξηγηματική προσπάθεια τοϋ Όίγκεν Αέμπεργκ δ δποιος άσχολήθηκε ειδικά μέ τήν ίστορική διαμόρφωση τοϋ έθνι- κισμοϋ στήν Εύρώπη. «Ή έπιδίωξη τής αύτοεπιβεβαίωσης καί τής αότοδικαίωσης είναι μιά βασική δύναμη τής ψυχής τοϋ άνθρώπου, άλλά κανένας άνθρωπος δέν είναι σέ θέση νά βρει τήν πηγή αύτής τής αύτοδικαίωσης στόν ίδιο τόν έαυτό του. Αύτός είναι δ λόγος πού δ άνθρωπος έχει άνάγκη ν’ άνήκει σέ μιά κοινότητα.” Καί δ Χάνς Κόν πού πλησιάζει τό πρόβλημα άπό πλευράς ψυχολογικής, Αναφέρει «τήν άγάπη τοϋ πλησίον» ” καί τή «δύναμη τής συνή­θειας»'0 σάν προϋποθέσεις γιά τήν άπόφαση έκείνη πού γεννά τήν έθνική ένότητα. Έπίσης κι δ περήφηνος δρισμός τοϋ Ρενάν πού έννοεϊ τό έθνος σά μιάν άπόφαση πού άνανεώνεται καθημερινά*1 παραπέμπει στό ίδιο βουλησιαρχικό στοιχείο τής άπόφασης, πού δέν μπορεΐ νά τό άποφύγει κανείς κατά τήν έξήγηση τοϋ έθνικι- σμοϋ. Βέβαια κάθε άπόφαση ιχει λογικά κατανοητές προϋποθέσεις καί έπιδράσεις, δμως τό άληθινό στοιχείο τής ίδιας τής άπόφασης μεταφυσικοποιεΐ τούς δρους του καί άνεξαρτοποιεΐται άπέναντι στίς έπιδράσεις. Άκόμη καί ένας μαρξιστής θεωρητικός, δπως ήταν δ "Οττο Μπάουερ, γιά νά έξηγήσει τόν έθνικό χαρακτήρα ύποχρεώ­θηκε νά προσφύγει στήν έννοια τής «κοινότητας τών πεπρωμένων», άπό τήν όποία βγαίνει μιά κοινότητα χαρακτήρα. Ά ν καί ή Εν­νοια τοϋ πεπρωμένου φαίνεται ν’ Αντιφάσκει στήν έλεύθερη άπό­φαση, μ’ αύτό δέν αύξάνεται Αντί νά μειώνεται τό στοιχείο τοϋ Α­λόγου ; Ή προσφυγή αύτή τοϋ Μπάουερ σέ μιά έννοια πού δέν είχε καμιά θέση στό μαρξιστικό λεξιλόγιο, έπέσυρε τΙς έπικρίσεις τοϋ Στάλιν πού τόνισε, δτι άποσποϋσε τό Ιθνος Από τό έδαφος του καί τό μετέβαλλε σέ μιά Αδιόρατη αύτάρκη δύναμη *’ — μ’ δλο πού δ Μπάουερ άποστασιοποιήθηκε ρητά άπό τόν σπιρισουαλισμό, δ ό­ποιος ένεργεΐ άποδεχόμενος τήν έννοια μιάς λαϊκής ψυχής.**

Μά μέ δλα αύτά ό Μπάουερ δέν μπόρεσε νά προσπεράσει τά ά­λογα στοιχεία τής δημιουργίας καί άνάπτυξης τοϋ Εθνους καί πα­ράλληλα νά προβάλλει τήν Αξίωση, δτι ή προσπάθεια του νά δώ­σει ένα δρισμό, συνέβαλλε στή λύση ένός σκοτεινοϋ φαινομένου πε­ρισσότερο άπό τόν άνιαρό όρισμό τοϋ Στάλιν, πού έπίσης δέν μπό­ρεσε νά μήν πληρώσει φόρο ύποτέλειας στήν ψυχική ούσία ή δ* ποία έκφράζεται στήν κοινότητα τοϋ πολιτισμοϋ, μολονότι δ Στά­λιν βάζει αύτό τό στοιχείο πίσω άπό τά καθοριστικά κριτήρια τής γλώσσας, τής έδαφικής περιοχής καί τοϋ οίκονομικοϋ βίου.** "Ο­πως δλοι οί σχετικοί συλλογισμοί τοϋ Λένιν, τό ίδιο καί δ δρισμός τοΰ Στάλιν είχε σκοπό νά κατασκευάσει μιά Εννοια πού νά μπορεΐ νά χρησιμοποιηθεί δσο τό δυνατό καλύτερα μέ τούς σκοπούς τοϋ

274

ταξικοϋ προλεταριακοί άγώνα, σύμφωνα μέ τή φυσική γιά τοά; μπολσεβίκους μαρξιστική πεποίθηση, δτι είναι δυνατδ νά χρησι­μοποιηθεί δ έθνικισμός σάν μέσο γιά τό σκοπό, καί νά γίνει χρή­σιμος γιά τούς κομμουνιστικούς σκοπούς. 'Ωστόσο αύτή ή έλπίδα δέ ναυάγησε μόνο στή Σοβιετική Ένωση άλλλά καί παντοΟ άλλοΟ, δπου μεταφυτεύτηκαν οΕ κομμουνιστικές ιδέες. Μάλιστα γιά μ*γά- λα τμήματα τοϋ κομμουνιστικοϋ, ή τοϋ κόσμου πού συμπαθεί τόν κομμουνισμό γεννιέται τό έρώτημα άν ή αιματηρή πορεία τών δυό, δ χορός τοϋ έθνικισμοΰ καί τοϋ κομμουνισμοϋ στήν σκηνή τής παγ­κόσμιας ιστορίας, γιά τόν δποΐον μιλά ένας γνώστης τών πολιτι­κών προβλημάτων τής Άσίας Μ δέν είναι έδώ καί χρόνια ένας χο­ρός στόν δποίο τό μέρος πού δδηγεΐ είναι δ έθνικισμός κι δ κομμου­νισμός τό μέρος πού δδηγεΐται. 'Οπως καί νά είναι, τό άνακάτωμα μαρξιστικών καί έθνικιστικών στοιχείων έπεκτείνει τόν έθνικισμό πολύ πιό πέρα άπό τήν περιοχή έφαρμογής τής κλασσικής μαρξι­στικής θεωρίας, ή δποία έγινε γιά τΙς βιομηχανικά προχωρημέ­νες χώρες, άλλά καί τόν σοσιαλισμό, πού σάν έπιδίωξη μιάς κοι­νωνίας Ισότητας καί κοινωνικής άσφάλειας, ιχει πάρει παγκόσμια χαρακτηριστικά πού δδηγοϋν πολύ μακρύτερα άπό τΙς προϋποθέ­σεις πού καθόρισε δ Μάρξ. Κάτω άπ’ αύτούς τούς δρους Μάρξ καί Ματσίνι παρουσιάζονται στίς νέες συνθήκες νά μονομαχούν μέ τρό­πο πού άφήνει άνοιχτή, τόσο τήν πιθανότητα μιδς συνδιαλλαγής τών δυό, δσο καί τής βίαιος ύπερνίκησης ένός άπό τόν άλλον.

276

Κεφάλαιο 6

ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΚΕΫΝΣ — ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΤΖΙΛΑΣ

Οί Ιστορικές έμπειρίες είναι τέτοιες πού προχαλοΟν πολλές Αμφι­βολίες άναφορικά μέ τήν αυτόματη ταύτιση τής συλλογικής Ιδιο­κτησίας στά μέσα τής παραγωγής μέ τήν, άπό άποψη ούσίας, ά- πουσία κοινωνικών τάξεων. "Αν ξαναγυρίσει κανείς άπό τΙς θεω­ρούμενες πρωτύτερα σάν έπαρκεΐς έξηγήσεις καί φόρμουλες, στίς παραστάσεις σκοπών πού τίς αιτιολογούν, γιά τούς όποιους πίστευε δτι διαφυλλάσσονται μέσω αύτών τών περιεχομένων, θά ύποχρεω- θεί νά έκφράσει άμφιβολίες πρός δυό κατευθύνσεις: άπέναντι στόν όρισμό τού σοσιαλισμού, συλλογική ιδιοκτησία στά μέσα παραγω­γής καί άπέναντι στήν άπλουστευμένη συνταύτιση του μέ τήν κατάσταση άπουσίας τών κοινωνικών τάξεων πού έγκαθιδρύθηκε στό όνομα του. Στή μία κατεύθυνση έχει νά σκεφτεϊ μαζί καί σύμ­φωνα μέ τόν Κέϋνς — μήπως ή κοινωνικοποίηση τών έπενδύσεων πού αύτός προγραμμάτισε καί είσηγήθηκε μέ σκοπό νά κάνει πε­ριττό τό σοσιαλισμό σάν κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών μέ­σων καί ή όποια άντικατέστησε τό παληό Laissez - faire τοϋ καπι­ταλισμού,1 είναι άρκετή γιά νά πραγματοποιήσει ή έστω νά πλη­σιάσει στό ανώτατο δριο τις σοσιαλιστικές παραστάσεις, γιά τις ό­ποιες ή κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών μέσων δφειλε νά el- ναι άποκλειστικά μέσο γιά τήν πραγματοποίηση τού σκοπού. Ή έ- πιχειρηματολογία πού συνηγορεί γιά μιά άλλαγή τής σκέψης μ’ αύτήν τήν έννοια, στηρίζεται στό συλλογισμό δτι, ή μεταχείρηση καί μαζί της, δ όρισμός τού καπιταλισμού, δέ χρειάζεται πιά νά είναι ή Γδια, δταν στό κάτω κάτω τό ϊδιο τό άντικείμενο αύτής τής μεταχείρισης έχει άλλάξει τή φύση του καί μάλιστα δίχως τήν πα­ρέμβαση τών σοσιαλιστικών δυνάμεων. Αύτός πού θεωρεί τις άλλα- γές πού έπιβλήθηκαν στόν καπιταλισμό γιά τόσο ούσιαστικές, ώ­στε νά πιστεύει πώς θίγουν τήν Γδια τή φύση του, δέ θά έχει κανέ­να φόβο μπροστά στό συμπέρασμα, νά προσδιορίσει έκ νέου τόν σο­σιαλισμό μ’ ένα τρόπο, πού θά έμφανίζει τις διαγραφές άπ’ τόν κα­τάλογο τών άπαιτήσεων καί τό άρχικό Ιδανικό δχι σάν έγκατά- λειψη άρχών, άλλά σάν άναγκαία άντίδραση στίς άλλαγές πού πραγματοποιήθηκαν.

Μέ αύτήν τήν έννοια δ Βρεταννός θεωρητικός καί ύπουργός τής

27G

Εργατικής κυβέρνησης, δ Κρόσλαντ, φτάνει στό συμπέρασμα δτι, δ σημερινός καπιταλισμός δέν είναι αύτός πσΐ Αναλύθηκε άπό τόν Μάρξ, άφοϋ τοΟ λείπουν βασικά χαρακτηριστικά Εκείνων, άφοΟ δηλαδή Εχει προσλάβει πολλά σοσιαλιστικά χαρακτηριστικά.* Ή έξαφάνιση τοΟ Laissez-faire καί ή αύξανόμενη κατάργηση τής φιλελεύθερης οίκονομίας είναι, κατά τόν Κρόσλαντ, Ινα στοιχείο, δτι δέν Εχουμε νά κάνουμε πιά μέ τόν καπιταλισμό πού Απαιτεί μιά όλοκληρωτική έπαναστατική διέξοδο, άλλά μ’ Ιναν καπιταλι­σμό, πού δχι μόνο άφήνει άνοιχτό τό δρόμο στίς μεταρρυθμίσεις, άλλά καί τόν παρουσιάζει σά λογικότερο καί σκοπιμότερο. Ό χω­ρισμός τής Ιδιοκτησίας άπό τήν έξουσία διάθεσης τής Ιδιοκτησίας, ή άνάλειψη τών λειτουργιών τής άπόφασης άπό τούς μάνατζερ, πού δέν Ιχουν τίτλους ιδιοκτησίας, εΓναι κατά τόν Κρόσλαντ Ινα παραπάνω έπιχείρημα πού τοϋ δίνει τή δυνατότητα ν’ άμφισβητεί τήν ταύτιση τής κοινωνικοοικονομικής διάρθρωσης τής σήμερον μέ τόν καπιταλισμό τοϋ χτές.* Ή ισότητα μέσα στούς κόλπους τής κοι­νωνίας καί τό σβύσιμο τών ταξικών άνταγωνισμών τών προηγού­μενων έποχών εΓναι μ’ αύτή τήν Ιννοια, πάντα σύμφωνα μέ τόν Κρόσλαντ, Εξίσου σημαντικό στοιχείο, δπως σημαντικό στοιχείο ά- ποτελεΤ τό κράτος εύημερίας, πού καθιερώθηκε στήν ’Αγγλία μέ τήν έπανάσταση τοϋ Μπέβεριτς καί τώρα ξαπλώνεται παντοϋ καί πού έπέβαλλε στόν καπιταλισμό Ινα ξένο γι’ αύτόν άξίωμα, τή φροντίδα γιά τόν άνθρωπο Ανεξάρτητα άπό τήν άποδοτικότητα τής στιγμής.

Φαίνεται λοιπόν δτι δχι μόνο ή Ιννοια καί ή πραγματικότητα τοϋ σοσιαλισμοϋ Ιχουν ύποστεΐ διαγραφές, πού βάζουν στήν ήμε- ρήσια διάταξη τής δικής του αύτογνωσίας τό θέλημα τής μετατρο­πής τοϋ περιεχομένου του, σάν κοινωνικοϋ κινήματος πού Αποβλέ­πει στή χειραφέτηση τών χαμηλά τοποθετημένων κοινωνικών στρω­μάτων, άλλά δτι καί δ καπιταλισμός, καί μάλιστα προκαταρκτικά ot Ιννοιες καί ή πραγματικότητα τοϋ καπιταλισμού, Ιχουν ύποστεΐ βαθειές Αλλαγές, πού πρέπει νά τΙς πάρει κανείς στά σοβαρά στήν περίπτωση πού έπιμένει στήν άντίληψη δτι, ή έπιβίωση τοϋ καπι­ταλισμού, Εστω καί μέ τήν τροποποιημένη μορφή του. δέν άποτε- λεΐ φυσική άναγκαιότητα, άλλά δφείλεται στήν άνεπάοκεια τής στρατηγικής τών άντικαπιταλιστικών δυνάμεων. 01 δυνάμεις αύ­τές παρέλειψαν νά συγκεντρωθούν σέ μιά προσπάθεια γιά γνήσια άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού καί διά μέσου τών καπιταλιστι­κών μηχανισμών ένσωμάτωσης στδ σύστημα, άλλά καί τοϋ Γδιου τοΰ σοσιαλιστικοϋ κινήματος καί ίκανοποιήθηκαν σά νά λέμε μ’ Ιναν Ιστορικό συμβιβασμό. 'Ωστόσο, μπροστά στίς Εξελίξεις πού σημειώ­θηκαν πρέπει νά χωριστεί τό ζήτημα τής στρατηγικής τής Εποχής άπό τό ζήτημα, ποιός σ’ αύτό τό προτσές, μετασχηματισμού πού

277

περιλαβαίνει τόσο τδν σοσιαλισμό, δσο καί τδν καπιταλισμό Ιχβι χάσει περισσότερα μαλλιά καί Ιχει ρίξει περισσότερο νερό στό κρα­σί τοο, ποιός δηλαδή είναι δ χαμένος καί ποιός δ νικητής πού σ* αύτήν τήν διαδικασία τής άμοιβαίας διείσδυσης Ιχει Αλλοιώσει τό Αντίπαλο σύστημα, δίχως ν’ άρνηθεΐ τή δική του φύση. Κι αύτός έπίσης πού θεωρεί τήν έπιβίωση τών καπιταλιστικών μορφών ιδιο­κτησίας καί τή διατήρηση τοΟ έποικοδομήματος πού Αντιστοιχεί σ* αύτές σά μιά λαθεμένη έξέλιξη πού θά μποροΟσε νά Απο­φευχθεί, δέν μπορεί νά μήν ΑναρωτηθεΤ σήμερα, πώς καί ποΟ I- χουν παρέμβει ot σοσιαλιστικές δυνάμεις γιά νά προωθήσουν τή διαδικασία τών κοινωνικών μεταβολών μέ τήν Ιννοια τών δικών τους, τών σοσιαλιστικών παραστάσεων.

Ή σπουδαιότητα δμως τής Ιδιοκτησίας σάν κριτηρίου γιά τή διατήρηση τής Ακαμπτης, ΑντιπαρΑθεσης σοσιαλισμοΟ καί καπιτα­λισμό Ιγινε Αμφίβολη, δχι μόνο μέ τήν έπανΑσταση τοΟ κομμουνι- σμοϋ, πού Ικανέ τδν καπιταλισμό περισσότερο Ικανό γιά προσαρ­μογή καί Ισπρωξε πολύ μακρυά τόν σοσιαλισμό σάν δλοκληρωμέ- νη έναλλακτική λύση. ’Αμφιβολίες γιά τήν άξία του γεννήθηκαν τόσο Από τΙς έξελίξεις πού σημειώθηκαν στδν καπιταλισμό, δσο καί Από τϊς έξελίξεις στίς χώρες πού Ιχουν καταργήσει έντελώς, ή σέ μεγΑλο ποσοστόν τήν Ατομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Ένώ τό δνο]ΐλ Κέυνς εΤναι τυπικά Αντιπροσωπευτικό σάν έκφρα­ση τών δυνατοτήτων τοΟ καπιταλισμό νά αύτοεξυγιανθεΤ, δυνα­τότητες πού τόσο ύποτιμήθηκαν. Απ’ τό Αλλο μέρος έρχεται δ Μίλο- 6αν Τζίλας |ΐέ τό βιβλίο του «Ή νέα τΑξη» πού προκΑλεσε τόση αίσθηση καί γίνεται συνήγορος καί έκπρόσωπος δλων έκείνων πού θέλουν ν’ Αποδείξουν δτι, παρά τήν κατάργηση τής Ατομικής Ιδιο­κτησίας στά μέσα παραγωγής είναι δυνατό ν’ Αναπτυχθεί μιά νέα κυρίαρχη τάξη καί δτι ή Ελλειψη τάξεων, μέ τή μαρξιστική Ιν- νοια, δέ Λμβαδίζει μέ τήν αύτόματη, δπως νομίζεται, έπίδραση τής τυπικής κατάργησης τής Ανισότητας καί τών προνομίων. ’Αν­τίθετα, ή τυπική κατΑργηση δχι μόνο διευκολύνει τήν Ανάδειξη νέων μορφών κυριαρχίας καί μιδς νέας Ιεραρχίας κοινωνικών θέ­σεων, άλλά καί τΙς εύνοεΐ στήν περίπτωση πού σ’ Ινα μονολιθικό, μονοκομματικό σύστημα λείπουν ot Ανασταλτικοί μηχανισμοί. Στήν «Προδομένη έπανΑσταση» δ Λέον Τρότσκυ Ανάλυσε τή γέννηση καί τή λειτουργία τής γραφειοκρατίας, πού συμβΑδισε |ΐί τή νίκη τοΟ ΣτΑλιν, ΑλλΑ, στό βαθμό πού θεωροΟσε τήν παραμόρφωση καί τΙς ΑντιφΑσεις τήο σοβιετικής κοινωνίας, παοά τήν δξύτητα τους, διαφορετικές Απ’ έκεTvec τοΟ καπιταλισμοΟ. Ιμεινε πιστός στή μαρ­ξιστική ταξική Ιννοια.4 Βέβαια δ Τρότσκυ βρήκε στή συνέχεια τής ΑνΑλυσης του δυσκολίες μ’ αύτή του τήν προϋπόθεση. Αφοϋ σάν έ- πακόλουθο τών συλλογισμών του πρόβλεψε τό Αναπόφευκτο μιδς

278

νέας έπανάστασης έναντίον τού στρώματος τ!)ς γραφειοκρατίας.* Μά οί έπαναστάσεις δέν κατευθύνονται πάντοτε έναντίον τάξεων, ή έπανάσταση δέν είναι ή κατ’ έξοχήν λύση μιΑς Ανταγωνιστικής Αντίθεσης;

Ό Μίλοβαν Τζίλας «ίναι συνεπέστερος στή θεωρητική του Ανά­λυση, Αν καί Εβγαλε Απ’ αύτήν λιγότερο Αποφασιστικά συμπερά­σματα, Απ’ δ,τι δ Τρότσκυ, γιά τή δράση. Δέ δίστασε νά Αποδώσει ταξικό χαρακτήρα στά νέα κυρίαρχα στρώμματα, Αφοϋ κατ’ αύτδν Ιδιαίτερη σημασία δέν Εχει ή τυπική πλευρά τοΟ δικαιώματος τής Ιδιοκτησίας, άλλά 6 πρακτικός χειρισμός τής έξουσίας διάθεσης τής Ιδιοκτησίας. Μ* αύτό του τδ βήμα, πέρα άπδ τδν Τρότσκυ, δ Τζίλας μπορεΐ νά νιώθει γενικά δτι βρίσκεται σέ δμοφωνία, Αν δχι μέ τδ γράμμα, τουλάχιστο μέ τδ πνεΟμα τών μαρξιστικών Αρχών. Γιατί μπορεΐ, έν πάσει περιπτώσει, νά έπικαλεστεΐ τδ έπιχείρημα, δη δ Μάρξ Ερριξε τδ βάρος στδ ζήτημα τής τυπικής Ιδιοκτησίας, στήν Απαλλοτρίωση τών Απαλλοτριωτών, έπειδή ΑνΑλυσε τδν κα­πιταλισμό σέ μιά φάση κατά τήν όποίαν δέν είχε δλοκληρωθεΐ ά­κόμη δ χωρισμός τής κυριότητας Απδ τήν έξουσία διάθεσης τής Ι­διοκτησίας* τδ φαινόμενο αύτδ πού έμφανίστηκε Αργότερα σ’ δλη του τήν Εκταση, ό Μάρξ τδ γνώρισε καί τδ Επεξεργάστηκε στίς Α­παρχές του, μέ τή μορφή τών Ανωνύμων Εταιρειών, καί γι’ αύτδ δέν ύπήρχε γιά κείνον λόγος μά μιά διαφοροποίηση τής θέσης του, πού άργότερα Εγινε Αναγκαία. Ή έξέλιξη τού καπιταλισμού έμφα- νίζει σάν Ανεπαρκή, μάλιστα σάν Αστοχη άπδ Αποψη ούσίας, τήν παληά άπαίτηση γιά κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών μέσων. Ή τάξη πού μελέτησε δ Τζίλας δέν Εχει τήν Ιδιοκτησία τών μέ­σων παραγωγής, Αλλά Εχει άπεριόριστη έξουσία πάνω σ’ αύτδ καί έξαιτίας αύτής τής σχέσης μιά έξουσία πάνω στούς άνθρώπους, πού δ Τζίλας τή χαρακτηρίζει σάν τήν πιδ δλοκληρωτική Απ’ δσες Ε­χει γνωρίσει ή ιστορία/ "Ισως κι αύτδς δ χαρακτηρισμός νά είναι έπίσης Αστοχος, μά είναι Εξω άπδ κΑθε Αμφιβολία δτι στά κράτη πού Εχουν καταργήσει τήν Ατομική Ιδιοκτησία στά παραγωγικά μέσα, πίσω Απδ τήν πρόσοψη τών δίχως Ιδιοκτησία στρωμμάτων τής Ιεραρχίας κρύβονται καί σταθεροποιούνται προτσές συσσώρευ­σης έξουσίας, σχηματισμού προνομίων καί κατάπνιξης κάθε πρω­τοβουλίας πού προέρχεται άπ* τά κάτω. Μέ τήν ίδια Εννοια είναι έπίσης σωστδ δτι τδ μαρξιστικό σύστημα, δπως μάς παραδόθηκε Απ’ τόν Μάρξ δέ φτάνει γιά νά συλλάβει τέτοια προτσές Ανισης Α- ταξικότητας.* "Οπως στά ρεφορμιστικά κόμματα τής δύσης αύτδ πού έμπόδισε τδ Ανοιγμα σέ έπαναστατικές δραστηριότητες είναι Ενα στρώμμα στελεχών Ενσωματωμένων στδ σύστημα, πού τή δη­μιουργία του δέν πρόβλεψε 6 Μάρξ, Ιτσι καί στίς χώρες πού δί­καια ή Αδικα καλούνται σοσιαλιστικές αύτδ πού έμπόδισε τήν έκ-

279

μετάλλευση μέ σοσιαλιστική Ιννοια τδν δυνατοτήτων πού Ανοιξε ή κατάργηση τής Ατομικής ιδιοκτησίας, δηλαδή τή δημιουργία μιάς μεγαλύτερης σέ Ικταση συμμετοχής στή διάρθρωση τδν είσο· δημάτων καί στήν έξουσία είναι Ινα καινούργιο στρδμα πολιτικών στελεχών καί γραφειοκρατιών πού τή δημιουργία του έπίσης δέν πρόβλεψε 6 Μάρξ.

Οί δυό Αποκλεισμένοι Απ’ τδ κομμουνιστικό κόμμα Πολωνίας Πολωνοί έπιστήμονες Γιάσεκ Κουρόν καί Κάρολ Μουτσελέφσκυ Α­ποκρυστάλλωσαν τή διαμαρτυρία τους έναντίον αύτοϋ τοϋ άποκλει- σμοϋ σέ κατηγορία έναντίον ένός συστήματος, τό δποΐο ot συγγρα­φείς αύτοί, έργαζόμενοι Απειρα πιό σωστΑ Απ’ τόν Τζίλας μέ 6Α- ση τήν γνώση τής μαρξιστικής κριτικής, χαρακτηρίζουν ώς έξής: «Σύμφωνα μέ τό έπίσημο δόγμα ζοΰμε σέ μιΑ χώρα σοσιαλιστική. Ή Αποψη αύτή στηρίζεται στήν έξομοίωση τής κρατικής μέ τήν κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγγής... Τό συμπέρασμα αύ­τό ώστόσο εΓναι έλάχιστα μαρξιστικό. Στήν πραγματικότητα ή μαρξιστική θεωρία συμπληρώθηκε μ’ Ινα στοιχείο πού βασικά εΓ­ναι ξένο σ’ αύτήν, μιά τυπική, νομική Ιννοια τής ιδιοκτησίας. Πί­σω Από τήν κρατική Ιδιοκτησία καί σέ συνάρτηση μέ τόν Αταξικό χαρακτήρα τοϋ κράτους εΓναι δυνατό νά κρύβονται περιεχόμενα ίντελώς διαφορετικά».' Ot δυό αύτοί συγγραφείς άποδείχουν δτι, Ινα λεπτό στρώμα κομματικών στελεχών άφαιροΰν δχι μόνο Από τήν έργατική τάξη, Αλλά καί Από τή μεγάλη μάζα τών Απλών κομματικών μελών κάθε δυνατότητα έπηρεασμοϋ μέ μαρξιστική Ιννοια τής πολιτικής θέλησης καί τών Αποφάσεων πού άφοροΰν τό μέγεθος τοΰ ύπερπροϊόντος. καθώς καί τήν κατανομή καί τόν τρό­πο χρησιμοποίησης τους». Ή ’Ελίτ πού κυριαρχεί στό κόμμα καί τό κράτος, πού ξεφεύγει άπό κάθε κοινωνικό Ιλεγχο καί αύθαίρε- τα καταλαβαίνει τό σύνολο τών οικονομικών καί πολιτικών θέσεων κλειδιών μέ παγκοινωνική σημασία χαρακτηρίζεται άπό τούς δυό συγγραφείς σά μονοπωλιακή γραφειοκρατία καί ρητά έκτιμιέται σάν τάξη, μέ τή μαρξιστική ?ννοια τοΰ δρου." Σύμφωνα μ’ αύτή τήν άνάλυση οί ύποκειμενικές έπιδιώξεις αύτής τής κυρίαρχης τά­ξης Ιρχονται σέ άντίφαση μέ τΙς έπιθυμίες τών πλατειών λαϊκών μαζών. Έτσι, ένώ ή μονοπωλιακή γραφειοκρατία βλέπει τήν πα­ραγωγή καί τήν αδξηση της σά σκοπό καί βάση γιά τή νομιμο­ποίηση τής δικής της κοινωνικής δπαρξης, ot πλατειές μάζες ά- παιτοΰν μιά παραγωγή γιά χάρη τής κατανάλωσης — σκοπός πού δέ φαίνεται άναγκαΐος γιά τήν γραφειοκρατία γιατί τά μέλη αύ­τής τής τάξης Ικανοποιούν τΙς άτομικές καταναλωτικές τους άνά- γκες μέ τή μορφή τών προνομίων πού συνδέονται μέ τή θέση τους. Έ νδ στή διάρκεια τής οίκοδόμησης τής βαρείας βιομηχανίας ύ- πήρχε όμοφωνία άνάμεσα στόν ιδιωτικό στόχο τής κυρίαρχης τά­

ξης καί τΙς οικονομικές Απαιτήσεις τής χώρας, στή συνέχεια 5η- μιουργήθηκε ή άντίθεση πού Αναστατώνει τήν κοινωνία καί Εκ­φράστηκε στά γεγονότα τοΟ πολωνικοϋ Όχτώβρη 1956, άντίθεση πού κατά τήν άποψη τών συγγραφέων μπορεϊ νά λυθεί μόνο μέ τήν έπαναστατική άνατροπή τής μονοπωλιακής γραφειοκρατίας."

Ό πως 6 Μπάρναμ καί ο[ συγγραφείς αύτοί μιλούν γιά «σοσια­λισμό τών διευθυντών καί δπως δ Τρότσκυ πιστεύουν δτι είναι δυ­νατό καί μετά τήν έπανάσταση νά δδηγηθεί Ινας τέτοιος σοσιαλι­σμός σ’ Ινα είδος θερμιδώρ. ” 'Ωστόσο παρά τήν στήριξη τους σέ Ιννοιες πού αύτοί καθιέρωσαν, στά άποφασιστικά σημεία παύει ή όμοφωνία μέ τούς Τρότσκυ καί Μπάρναμ. Άπό τόν Τρότσκυ χωρί­ζονται ot συγγραφείς αύτοί, ένώ κατά τά Αλλα υίοθετοϋν τό έπα- ναστατικό του συμπέρασμα, γιά τήν έκτίμηση τής γραφειοκρατίας σάν τάξης καί τής κυριαρχίας της σάν ταξικής κυριαρχίας, σέ άν­τίθεση δέ μέ τόν Μπάρναμ, πού δέν άπόδωσε ιδιαίτερη σημασία στή διάκριση Ανάμεσα στίς πολιτικές λειτουργίες καί τούς τεχνο- κράτες διευθυντές καί θεωρούσε τούς τελευταίους κι δχι τούς πο­λιτικούς γραφειοκράτες σάν τό αύθεντικό Ανώτερο στρώμα14 οΕ Πολωνοί συγγραφείς πιστεύουν πώς οΕ τεχνοκρΑτες είναι σύμμα­χοι τών έργατικών μαζών,'* βρίσκονται δπως κι αύτές κάτω άπό τήν κυριαρχία τής μονοπωλιακής γραφειοκρατίας καταδικασμένοι δ­πως καί ή μάζα νά άκολουθοϋν τΙς ντιρεκτίβες της. Αύτή ή Απο­κτημένη άπό τήν έμπειρία διόρθωση τής θέσης τοϋ Μπάρναμ Απο­δείχνει στήν πράξη τήν όρθότητα τής γενικής κρίσης δτι ot θεω­ρίες πού λύνουν δλα τά προβλήματα μέ μιά γενική Αποψη καί ισχυ­ρίζονται δτ·. κατέχουν Ινα άπλούστατο κλειδί γιά τήν έξήγηση δ- λης τής κοινωνικής πραγματικότητας, είναι καταδικασμένες έξαι­τίας τής μονομέρειας τους νά καταλήγουν σέ γενικεύσεις φθαρτές καί γι’ αύτό, δχι λιγώτερο, λαθεμένες. Ή θέση τοϋ Μπάρναμ γιά τήν έπανάσταση τών διευθυντών πού τράβηξε τή γενική προσοχή σέ μιά τάση πού χαρακτηρίζει τή σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία καί τήν έξόρμηση μιδς όρθολογιστικής τεχνοκρατίας, θέση πού με- ταφυσικοποιεΐ τΙς διαφορές τών συστημάτων, ύποτίμησε τΙς δια­φορές πού άπορρέουν άπό τό σύστημα κι Ιτσι έκτέθηκε στήν κα­τηγορία πού διατυπώνουν οΕ ’Αμερικανοί πολιτολόγοι Τσβόγκνιεφ Μπρεζίνσκυ καί Σάμουελ Χάντιγκτων στή συγκριτική μελέτη τους «Πολιτική Δύναμη USA - ΕΣΣΔ “ έναντίον αύτής τής βεβιασμέ­νης γενικευμένης συγκλίνουσας θεωρίας. Στά πλαίσια τών δικών τους μεγεθών Αναφοράς ή διαλεγμένη Απ’ αύτούς τούς συγγραφείς μορφή έξέλιξης κάθε συστήματος φαίνεται περισσότερο διαφωτι- στική Από τή θεωρία τοϋ Μπάρναμ πού βέβαια άναγνωρίζεται σάν πρόδρομος τών σύγχρονων συγκλινουσών θεωριών, άλλά κατηγο- ρεΐται δτι σχετικοποιεί κατά τρόπο βεβιασμένο τΙς διαφορές τών

281

συστημάτων. Δέν είναι βέβαια σωστό ή διατύπωση αύτή νά κλεί­νει τά μάτια μπροστά στό γεγονός μιάς πραγματικής νόμιμης μβ- ταφυσικοποίησης τοΟ συστήματος πού τόσο καθαρά τήν έκφράσα- vt δ Μπάρναμ καί ot άλλοι συγγραφείς μά πρέπει πάντα νά παίρ- νεται ύπόψη δτι τό ξεπέρασμα αύτής τής πραγματικής νομιμότη­τας συνδέεται μέ τό σύστημα κι δτι μπορεΐ ν’ άντιταχθούν σέ μιά λύση τόσο ισχυρά έμπόδια πού δέν μπορεΐ νά ύποτιμηθεΐ ούτε ή διάρκεια, οδτε ή Ικανότητα τής άντίστασης τους.

Ό ρεβιζιονιστής Πολωνός οικονομολόγος "Οσκαρ Χάνγκε Ιχει προκαταβάλει θεωρητικά τό προτσές πού άργότερα περιγράφανε σάν πραγματικότητα ot συμπατριώτες του συγγραφείς μά τδκανβ αύτό μ’ Ιναν τρόπο πού συνόδευε τήν ύπόκλιση μπροστά στό μαρξι­στικό όρισμό τής τάξης μέ μιά άπομάκρυνση άπό τΙς άπλώς άπο- λογητικές καί φτωχά έναρμονισμένες συνέπειες της. «Ή ούσιαστι- κή διαφορά άνάμεσα σέ μιά σοσιαλιστική καί μιά ταξική κοινω­νία είναι δτι ot άντιφάσεις τους (πρώτο καί κύριο ή άντίφαση άνά­μεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί τό συντηρητικό χαρακτήρα τών παραγωγικών σχέσεων) στόν καπιταλιστικό κόσμο συνδέονται μέ ταξικά συμφέροντα καί έκδηλώνονται μέ τή μορφή τών μαζι­κών άγώνων, ένώ στή σοσιαλιστική κοινωνία δέν ύπάρχει αύτή ή περίπτωση. Φυσικά αύτό δέ σημαίνει δτι είναι άδύνατο νά παρου­σιαστούν κοινωνικές άντιθέσεις καί σέ μιά σοσιαλιστική κοινωνία. Δηλαδή τό ζήτημα είναι δτι δέν ύπάρχουν μόνο κοινιονικές τά­ξεις, άλλά καί κοινωνικά στρώματα. Έ διαφορά τους είναι δτι οί κοινωνικές τάξεις κατάγονται άπό τΙς παραγωγικές σχέσεις, έ­νώ ή βάση τών κοινωνικών στρωμάτων πρέπει νά άναζητηθεΐ στίς Ιδιαίτερες μορφές τού έποικοδομήματος... Καί στήν σοσιαλιστική κοινωνία μπορεΐ νά ύπάρξουν άντιφάσεις άνάμεσα στήν οίκονομική βάση καί τΙς άπαρχαιωμϊνες μορφές τοΟ έποικοδομήματος, λόγου χάρη σέ σχέση μέ τΙς μέθοδες καθοδήγησης τής πολιτικής καί τής οίκονομίας. Γι* αύτό μπορεΐ νά παρουσιαστεί τό φαινόμενο νά σκον­τάψει ή προσπάθεια παραμερισμού παρόμοιων άντιφάσεων στήν άντίσταση όρισμένων στρωμάτων πού ένδιαφέρονται γιά τή διατή­ρηση τών παληών καταστάσεων. Ot τέτοιες πράξεις κάνουν δύσκο­λες τΙς άναγκαΐες άλλαγές, άλλά πρόκειται άκριβώς γιά πράξεις κοινωνικών στρωμάτων κι δχι κοινωνικών τάξεων. Ή ύπερνίκη- ση αύτού τοΟ είδους τών έμποδίων δέν άπαιτεΐ μιά βασική άνατρο- πή τών παραγωγικών σχέσεων, όπωσδήποτε δμως μπορεΐ κατά τήν περίοδο τοϋ μετασχηματισμού, δηλαδή τής προσαρμογής τοΟ έποι- κοδομήματος στίς νέες άπαιτήσεις τής οίκονομικής βάσης, νά όδη- γήσει σ’ δλες τΙς πιθανές καταστάσεις άντιθέσεων».”

Ή συσκότιση τής πραγματικότητας πού ένεργεΐται μέ τή βοή­θεια τοΟ μαρξιστικού όρισμού γιά τΙς τάξεις, ύποχρεώνει νά uto-

θετήσουμε τήν πρόταση τοϋ Τεοντδρ Γκάϊγκερ πού εισάγει τήν Ιν- νοια τής κοινωνικής διαστρωμάτωσης, σάν Εννοια ύπερκείμενη τής μαρξιστικής γιά τΐς τάξεις καί τΙς άλλες διαφορές1' ώστε νά μήν είναι πιά ύποχρεωτικδ νά σταματούμε μπροστά σ’ Ενα δρισμδ πού δέ λέγει τίποτε γιά τήν πραγματική έξουσία διάθεσης τών πα­ραγωγικών μέσων. Άπδ τδ άλλο πάλι μέρος καί ή έγκατάλειψη τοϋ μαρξιστικού δρισμοϋ γιά τΙς τάξεις, δρισμού πού σταματδ μπρο­στά στήν κατοχή ή μή κατοχή παραγωγικών μέσων κρύβει Ινα κίνδυνο πού πρέπει νά τδν Ιχουμε ύπόψη μας, γιά νά προστατευ­τούν άπδ συμπεράσματα πού πηγαίνουν πολύ μακρυά πρδς τήν άντίθετη κατεύθυνση. Άλλά, δσο είναι σωστδ δτι ή κοινωνικοποίη­ση τών παραγωγικών μέσων Εχει παίξει ίσαμε τδ τέλος τδ ρόλο ένδς μίνιμουμ κριτηρίου γιά τήν ύπαρξη σοσιαλισμού άλλά καί τδ ρόλο ένδς μάξιμουμ κριτηρίου πού ή ύπαρξη του Ικανοποιεί καί έ- πιτρέπει τή χορήγηση σοσιαλιστικού πιστοποιητικού σέ μιά κοινω­νία πού τήν Εχει πραγματοποιήσει καί δτι ή κοινωνικοποίηση γί­νεται πραγματικά Ινας παράγοντας τροποποιητικός, άλλο τόσο θά είναι λάθος νά παραβλέπεται ή σημασία πού άκόμη Ιχει ή Ιδιο­κτησία στά μέσα τής παραγωγής. Ό χωρισμδς τής Ιδιοκτησίας ά­πδ τήν έξουσία διάθεσης της, χωρισμδς πού καταγράφηκε σέ πλα- τειές περιοχές τής παραγωγής άπ’ δλους τούς πολιτικούς καί Επι­στημονικούς παρατηρητές τής έξέλιξης τού καπιταλισμού, προκα- λεΐ δχι μόνο τδ συμπέρασμα πού Ιβγαλαν οί περισσότεροι άπ’ αδ- τούς, δηλαδή νά θεωρείται σάν Ασήμαντο τδ ζήτημα τής Ιδιοκτη­σίας, άλλά καί τδ άντίθετο πού ύποχρεώνει νά έξεταστεί στά σο­βαρά μήπως μέ τδ χωρισμό της άπδ τήν έξουσία διάθεσης Ιγινε άφύσικη καί συνακόλουθα κοινωνικά άχρηστη, δηλαδή γιά πρώτη ίσως φορά ώριμη γιά κοινωνικοποίηση, καί πρέπει ν’ άντικατα- σταθεϊ άπδ τή συλλογική Ιδιοκτησία. Έκεϊ πού δ δλοκληρωμένος καπιταλιστής, αύτδς πού ένσαρκώνει τήν ένότητα Ιδιοκτησίας καϊ έπιχειρηματικοΟ πνεύματος, Ιχει χάσει στδν άνώτατο βαθμδ τδ δι­καίωμα τή; δικαιοπραξίας άκριβώς αύτοϋ έγείρεται τδ έρώτημα άν δ ρόλος τής Ιδιοκτησίας σ’ αύτή τή μειωμένη της μορφή είναι άκόμη θετικδς καί λογικδς γιά τήν κοινότητα. Καί έπειδή σύμφω­να μέ τή σοσιαλιστική Αντίληψη ή άτομική Ιδιοκτησία δικαιούται νά Ιχει τήν άπαίτηση νά διατηρηθεί καί νά προστατευτεί μόνο έφόσο Εκπληρώνει κοινωνικές λειτουργίες ή τουλάχιστο δέν έμπο- δίζει τήν Εκπλήρωση τέτοιων λειτουργιών, δέν είναι καθόλου πε- ριττδ τδ έρώτηιια άν, άπδ τήν άποψη τής κοινωνωίας, οί μορφές Ιδιοκτησίας πού άπόμειναν είναι νόμΐ|ΐες.

Τδ πέρασμα τής Αρμοδιότητας τής διάθεσης τί)ς Ιδιοκτησίας ά­πδ τά χέρια τών Ιδιοκτητών στά χέρια τών διευθυντών, πού δια­πιστώνει δ Μπάρναμ, δέ μετατρέπει τδ πρόβλημα τής κοινωνικής

δέσμευσης ν.σ.Ι εύθύνης τής οικονομικής έξουσίας σέ πρόβλημα Α­νύπαρκτο. Άκόμη καί σύμφωνα μέ τήν Ανάλυση ένός Απολογητή τοϋ «λαίκοϋ καπιταλισμού» πού χαιρετδ μ’ ένθουσιασμό αύτό τό προτσές έξέλιξης καί τό έρμηνεύει αίσιόδοξα σά μετατόπιση τής έ­ξουσίας άπό τούς Ιδιοκτήτες καπιταλιστές στούς διευθυντές, άπο- τελεί γεγονός δτι ή οίκονομική έξουσία συγκεντρώνεται σέ λίγα χέρια ** δτι καί μέσα στό ίδιο τό στρώμα τών διευθυντών διαμορ­φώνεται μιά πολύ μικρή δμάδα Ανθρώπων πραγματικά Αρμόδιων νά παίρνουν άποφάσεις καί φυσικά σέ σχέση μ’ αύτή τή μικρή 6- μάδα τών έπιφορτισμένων μέ τή διεύθυνση τών έπιχειρήσεων δη- μιουργεϊται γιά πρώτη φορά τό ζήτημα τής νομιμοποίησης καί τοϋ δημοκρατικού τους έλέγχου. Ό πως δέν είναι άρκετή ή παραπο­μπή στή μαρξιστική Εννοια τής ιδιοκτησίας γιά νά έξηγήσει τά κοινωνικά προτσές πού λαβαίνουν χώρα στά κράτη πού Ιχουν κα­ταργήσει τήν άτομική ιδιοκτησία στά μέσα τής παραγωγής, ?τσι καί άναφορ;κά μέ τήν καπιταλιστική οικονομία ή παραπομπή στήν Αποψη δτι οί διευθυντές δέν είναι ιδιοκτήτες δέν μάς Απαλλάσσει άπό τήν ύποχρέωση νά άναλύσουμε τδ ζήτημα σέ ποιό βαθμό αύ- τοί ot δίχως Ιδιοκτησία διευθυντές παίρνουν ύπόψη τους τά καπι­ταλιστικά άτομικά συμφέροντα καί μάλιστα άποτελεσματικώτερα άπ’ δσο ot ίδιοι ot καπιταλιστές τοϋ παληοϋ καιροϋ. Ό πως καί νά είναι δμως, τώρα. τήν Εποχή τής άπελευθέρωσης τής Ατομικής έ- νέργειας καί τής δεύτερης έπανΑστασης τής τεχνικής, πρέπει νά Ισχύσει καί άπέναντι σ’ αύτούς τούς νέους κυρίους ή άπαίτηση γιά δημοκρατικό έλεγχο καί τό δικαίωμα τών έργατών νά συναποφα­σίζουν."

Άκόμη κι Αν προσχιορήσει κανείς στήν άποψη τοϋ Κάρλ Ρέν­νερ " καί άπορρίψει τή γενική κοινωνικοποίηση σά «γενική άνοη- σία» γιατί κατά τή γνώμη του μιά δίχως διακρίσεις κοινωνικοποίη­ση, άκόμη καί μέ τήν ϊννοια τών σοσιαλιστικών παραστάσεων, πε­ρισσότερες άξίες καταστρέφει παρά δημιουργεί, πάλι δέν μπορεί νά θεωρήσει τό ζήτημα τής άτομικής ιδιοκτησίας σάν Ασήμαντο ή νά συμμετάσχει στή χορωδία έκείνων πού Αναγνωρίζουν σ’ αύτήν μιά άξία Επιβεβαιωμένη άπ’ τό φυσικό δίκαιο καί νά τήν Εννοή- σει σάν Ενα φράγμα πού καθορίζει τήν κοινωνική πολιτική. Παρ’ δλες τΙς διαγραφές καί τΙς τροποποιήσεις πού Ιχουν άλλάξει δχι λίγο τόν καπιταλισμό. Ακόμη καί σήμερα ισχύει καί μΑλιστα σέ μεγάλη Ικταση δ,τι είπε δ Μάρξ γιά τήν καπιταλιστική παραγω­γή. «Τό πραγματικό Εμπόδιο στήν καπιταλιστική παραγωγή είναι τό ίδιο τό κεφάλαιο. Είναι τό γεγονός δτι τό κεφάλαιο καί ή αύ- τοϋπεραξίωση του Εμφανίζονται σάν Αφετηρία καί κατάληξη, σάν κίνητρο καί σκοπός τής παραγιογής. . . Τό |ΐέσον. ή δίχως δρους άνάπτυξη τών κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων Ερχεται σέ συί

284

νεχή σύγκρουση μέ τ4ν περιορισμένο σκοπό, τήν ύπεραξίωση που υπάρχοντας κεφαλαίου».'* Ή βασική σκέψη τοϋ Μάρξ, δτι κάτω άπό τΙς καπιταλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας μπορεΐ ή άνάγκη ύ- περαξίωσης τοΰ κεφαλαίου νά γίνει έμπέδιο στήν παραγωγή, στήν πραγματικότητα δέν έχει άναιρεθεΐ οδτε άπό τή θεωρία, οδτε άπό τήν πράξη. "Αν καί μέ τήν άνάπτυξη άντιθέτων δυνάμεων ή κοι­νωνία Ιχει στή διάθεση της περισσότερα μέσα άμυνας άπ’ δσα νό­μιζε ό Μάρξ, πάλι τό μόνο πού μπόρεσε νά κάνει τό άτομικό καπι­ταλιστικό συμφέρον μέ τή βοήθεια αύτοϋ τοΰ άντίβαρου πού έξου- δετερώνε: δλους τούς μηχανισμούς είναι νά κατασκευάσει μιά ά- σταθή ισορροπία, μά σέ καμιά περίπτωση νά άπαλλάξει τήν άτο- μική ιδιοκτησία άπό τήν ύποψία δτι άποτελεΐ έμπόδιο στό δρόμο πρός μιά κοινωνία άνθρώπινη, μέ σοσιαλιστική έννοια. Μά δπως καί νά Ιχει τό πράγμα καθήκον δλων τών πολιτικών δυνάμεων πού προσανατολίζονται πρός τούς σκοπούς τοΰ σοσιαλισμοϋ είναι, νά βοηθήσουν, κάτω άπό τούς δρους πού κάθε φορά κυριαρχοϋν, τήν προαγωγή έκείνων τών προτσές γιά τά όποια κάποτε πιστεύονταν δτι θά πρόβαλλαν, μέ τή βοήθεια τής σωστής πράξης, αύτόματα.

Γιά νά χαρακτηρίσουμε αύτά τά προτσές είναι καλό νά θυμόμα­στε, δτι δυό ήταν καί είναι τά κριτήρια — στενά συνδεόμενα μετα­ξύ τους κι ώστόσο χωριζόμενα έννοιακά— πού ταιριάζουν σέ μιά σοσιαλιστική κοινωνία. Έ ιδέα τής Ικανότητας καί ό προσανατο­λισμός τής οικονομίας στήν Ικανοποίηση τών άνθρώπινων άνα- γκών. Ή ιδέα τής ισότητας έπαιζε καί παίζει βασικό ρόλο στήν παράδοση τής άριστερής καί φαβιανής άπόχρωσης τοϋ βρεταννικοΰ σοσιαλισμού.” Ό θεωρητικός τοΰ σοσιαλισμοϋ καί πολιτικός ήγέ- της Ντάγκλας Γάιν δρίζει σάν σκοπό τοϋ σοσιαλισμού τό μίνιμουμ τής άνισότητας στήν πράξη, πού συνδέεται μέ τήν άνάπτυξη τών χαρισμάτων τοΰ άτόμου '* καί Ιτσι χαρακτηρίζει τήν ισότητα στή βασική άξία άπό τήν δποία ξεκινά μιά σοσιαλιστική κοινωνική πο­λιτική. Ό Γάιν δέν άποκλείει τήν άδυνατότητα νά στερεωθεί στήν πράξη κοινωνικά καί σέ δλες τΙς συνέπειες της ή ίδέα τής ισότη­τας καί διατυπώνει αύτόν τόν περιορισμό μέ τήν δίχως περιοστρο- φές έπιφύλαξη, νά έπιτρέψει ή κοινωνία Ινα μίνιμουμ άνισότητας. Ό σο λίγο κατάλληλη φαίνεται αύτή ή διατύπωση νά καταργήσει ϊστω καί θεωρητικά, άφηρημένα τΙς άξιακές άντιθέσεις πού γεν­νιούνται μοιραία άπό τήν σύγκρουση τής Ιδέας τής Ισότητας μέ τΙς άλλες άξίες, άλλο τόσο καθαρά άφήνει, άπό τό άλλο μέρος, νά γίνει γνο>στό, δτι ό Γκάιν ένδιαφέρεται γιά Ινα μάξιμουμ ένότη- τας καί δτι άποφάσισε νά προτιμήσει τό σοσιαλισμό άκριβώς γιά χάρη τής ισότητας. Ό Άρθουρ Λέβις άπομακρύνεται άπό τήν ταύ­τιση τοϋ σοσιαλισμοϋ μέ τήν κοινωνιοκοποίηση τοϋ παραγωγι­κού μέσου, γιά νά τοποθετήσει στήν πρώτη γραμμή τό κριτήριο τής

886

ισότητας πού τό θεωρεί ούσιαστικότερο. «’Εντελώς γενικά έξισώ- νονται σήμερα ό σοσιαλισμός καί ή έθνικοποίηση τής Ιδιοκτησίας, άλλά αύτό είναι μεγάλο σφάλμα, δπως είναι σφάλμα καί ή έξίσω­ση τοΟ σοσιαλισμοϋ μέ τή διευρυμένη κρατική έπιρροή. Τόν σοσια­λισμό δέν τόν ένδιαφέρει κατά κύριο λόγο ή ιδιοκτησία. Τόν σο­σιαλισμό τόν ένδιαφέρει νά πραγματοποιήσει τήν Ισότητα. Τό πά­θος γιά τήν ισότητα εΓναι τό μοναδικό στοιχείο πού ένώνει δλους τούς σοισαλιστές ot όποιοι, σέ σχέση μέ πολλά άλλα ζητήματα δέ συμφωνοϋν μεταξύ τους».” Καί άλλος άκόμη Βρεταννός, δ Ιστορι­κός καί θεωρητικός τοϋ σοσιαλισμοϋ Τάουνεϋ άποσαφηνίζει δτι ή άπαίτηση τοΰ σοσιαλισμοϋ γιά Ισότητα δέ στηρίζεται στήν άποδο- χή τής άποψης γιά φυσική ισότητα τών άνθρώπων, γιατί αύτή ή άποψη πού τήν ύποστηρίζουν ot άπλοίκοΐ ίσοπευτές είναι άστή- ριχτη." Αύτό φυσικά δέ σημαίνει δτι πρέπει τΙς άνισότητες πού άναμφισβήτητα ύπάρχουν στούς άνθρώπους νά τΙς ύπογραμμίζει καί νά τΙς ένισχύει ή ίδια ή κοινωνική όργάνωση. Ό Τάουνεϋ ύ- ποδείχνει δτι καί στούς άλλους τομείς τοϋ δικαίου, δπως στή βα­σική άρχή τής ισότητας μπροστά στό νόμο, παραβλέπονται ot δια­φορές τών άνθρώπων. Ό σοσιαλισμός δέν άπαιτεί παρά τή μετα­φορά αύτής τής άρχής σέ τομείς πού έχουν πολύ μεγάλη σημασία γιά τήν εύημερία τών άνθρώπων." Ή άπαίτηση γιά Ισότητα πα­ρουσιάζεται κι έδώ πολύ λίγο σάν αύτοσκοπός, δπως καί ή κοινω­νικοποίηση τών παραγωγικών μέσων. Άντίθετα καί ot δυό αύτές άπαιτήσεις τοποθετούνται στήν ύπηρεσία τής είς τόν άνώτατο βα­θμό κάλυψης τών οικονομικών άναγκών καί τής ύλικής καί πνευ­ματικής εύημερίας δλων τών μελών τής κοινωνίας.

Τά κριτήρια τής Ισότητας καί τοϋ προσανατολισμού τής οίκονο- μίας στήν ικανοποίηση τών άνθρώπινων άναγκών προβάλλουν σο­βαρά θεωρητικά καί πρακτικά προβλήματα, τά όποια έδώ μόνο νά σκιαγραφηθοϋν είναι δυνατό. Ή πραγματοποίηση τής Ισότητας προβάλλει τήν αύτονομία, εΓτε δημιουργία μιδς πραγματικής σέ μεγάλη έκταση ισότητας, δίχως νά παίρνεται κ-λ.π., ύπόψη ή συνεισφορά τοϋ καθενός στήν εύημερία τής κοινότητας καί τότε θά προκληθεϊ σύγκρουση μέ τΙς άλλες άξίες καί μιά άντίφα­ση άνάμεσα στήν κοινωνική δικαιοσύνη καί τήν οίκονομική άπο- δοτικότητα, είτε έγγύηση καί έξασφάλιση Γδιων δρων ξεκινήμα­τος, άλλά τότε σύμφωνα μέ τά λόγια τοϋ Τάουνεϋ — θά άνοίξει μόνο ή δυνατότητα άνάπτυξης στήν κατεύθυνση τής άνισότητας.** Δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι ό προσανατολισμός τής κοινωνικής πα­ραγωγής στήν Ικανοποίηση τών άναγκών τοϋ άνθρώπου έχει πε­ρισσότερες πιθανότητες νά έπιτύχει σ’ ένα οίκονομικό σύστημα πού δέν παραχωρεί καμιά προτεραιότητα στήν άτομική έπιδίωξη τοϋ κέρδους, παρά στό σύστημα πού ή [καναποίηση αύτή πραγμα-

286

τοποιεΐται μόνο άφοϋ Ικανοποιηθεί τό πρωταρχικό κίνητρο, 6 πα­ράγοντας τοϋ κέρδους. 'Ωστόσο, παραβλέποντας καί τήν περίπτω­ση πού αύτή ή άξιωματική ύπεροχή δέν έγγυΑται πραγματικά τήν καλύτερη συντήρηση τών άνθρώπων, δπως λογουχάρη στήν περί­πτωση μιάς χαμηλής παραγωγικότητας τής έργασίας τό προϊόν πού προορίζεται γιά διανομή είναι μικρό, ύπάρχει άκόμη καί τό ζήτημα τής Αξιολόγησης καί κλιμάκωσης τών άναγκών μ’ ίνα τρόπο πού ν’ άνταποκρίνεται στίς πραγματικές άνάγκες τοϋ άν­θρώπου καί ώστόσο νά καθιερώνει τήν ύπεροχή ένός συστήματος κεντρικού σχεδιασμοϋ, δηλαδή τήν άνεπηρέαστη άπό άτομικές έ- πιδιώξεις έκτέλεση μακροπρόθεσμων κοινωνικών προγραμμάτων. Τό δτι καί στήν κεντρική διευθυνόμενη οίκονομία, παρά τήν όρ- θολογική της ύπεροχή, προκύπτουν κατά τήν έκπλήρωση τών κα­θηκόντων της δυσκολίες προσανατολισμοϋ, φαίνεται στή σημασία πού έχει άποκτήσει στίς σοσιαλιστικές χώρες ή συζήτηση γιά τό έφαρμόσιμο σέ μιά σοσιαλιστική χώρα τοϋ μηχανισμοΟ τής άγο- ρδς, καθώς καί στίς προσπάθειες Αποκέντρωσης τών οίκονομικών άποφάσεων, τή μερική άποκατάσταση τών ιδιωτικών κινήτρων καί τοϋ ύλικοϋ συμφέροντος."

Ot έρμηνεΐες πού συμπεραίνουν Απ’ αύτά τό γεγονότα τήν Απο­δοχή καπιταλιστικών οίκονομικών ΑξιωμΑτων πρέπει νά Αντιμε­τωπιστούν μέ τόν Ιδιο σκεπτικισμό, πού άντιμετωπίζονται κι έκεΐ- νες πού Από τήν Ινταξη σοσιαλιστικών στοιχείων στήν καπιταλι­στική οικονομία μαντεύουν κιόλας τήν έξαφάνιση της. "Ετσι ή Αλ- λοιώς τά σημειούμενα έδώ κι έκεϊ προτσές Αποκαλύπτουν δτι ύ- πάρχουν δυσκολίες Αλλά καί πολύτιμες Απαρχές, Ικανές, κάτω Α­πό τΙς κατΑλληλες συνθήκες, ν’ Ανοίξουν τό δρόμο στήν έπιτυχία σοσιαλιστικών κοινωνικών αίτημΑτων κι δτι δέν έπιτρέπεται νά γίνουν αΙτία νά σταματήσει ή έπιδίωξη αύτών τών σκοπών ούτε ο! πρακτικές δυσκολίες, ούτε οί θεωρητικές Αντινομίες. ’Αντίθετα πρέπει ν’ Αποτελέσουν λόγο νά καταβληθεί κάθε δυνατή προσπά­θεια γιά νά κατανοηθοϋν καί νά συλληφτεΐ ή συγκεκριμένη τάση Ισοσταθμίζοντας τά μειονεκτήματα καί τούς κινδύνους πού προ- καλοϋνται. Ά ν οί Αντινομίες καί ot Αντιδράσεις θάπρεπε ν’ Απο- τελοϋν έμπόδιο στήν πραγματοποίηση σκοπών, γιά τήν άξιωματική όρθότητα τών όποιων είναι βέβαιος κανείς, τότε θά ήταν άνάγκη νά σταματήσουν ot Ανθρωποι, δχι μόνο νά ένεργοϋν, άλλά καί νά άξιολογοϋν. Ώστόσο σέ καμιά περίπτωση δέν μπορούμε νά άποφύ- γουμε τήν άντινομία τής άξιακής προτίμησης,” πού Ανάλυσε δ Νικ. ΧΑρτμαν, κι αύτό δχι μόνο δταν ένεργοϋσε πάνω στό έδαφος τού άξιακοϋ σχετικισμού καί βρισκόμαστε προκαταβολικά κάτω ά­πό τήν κυριαρχία αύτοϋ τοϋ άξιώματος, άλλά κι δταν μόνο συν­δεόμαστε μέ μιά άξιακή ήθική, μέ τήν έννοια πού τής δίνει δ Χάρτ-

887

μαν. Καί ή σοσιαλιστική κοινωνική πολιτική δέν μπορεΐ ν* άποφύ- γει αύτήν τήν άντινομική διάρθρωση άνθρώπινης άξίας καί δρά­σης σέ σχέση μέ τή δική της πραγματικότητα καί τή δική της ιστορική Αποστολή. Ή ύπόθεση δτι μέ τήν κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών μέσων θά. ρυθμιστοΟν αύτόματα καί δλες ot άλλες άξίες καί θα πραγματοποιηθούν ot ιδέες τής κοινωνικής άλλαγής, δέν άντεξε στή δοκιμασία τής Ιστορικής έμπειρίας. Στηριζόταν πε­ρισσότερο στήν ύποτίμηση, τήν έλαττωματική άντανάκλαση καί άντιμετώπιση τών άντίδρομων προτσές πού προκαλεΤ ή άλλαγή. ’ Ιδιαίτερα σάν άπλοϊκή ίχει άποκαλυφθεΐ ή προσδοκία, δτι ot σο­σιαλιστικές βάσεις τής παραγωγής θά προωθήσουν κατά τρόπο αύ- τόματο καί τά άλλα, έξ όρισμοΰ, χαρακτηριστικά μιας σοσιαλιστι­κής κοινωνίας, δηλαδή τήν πνευματική έλευθερία, τήν έμφάνιση ένδς νέου τύπου άνθρώπου καί μιας, νέας ποιότητας, άλληλεγγύης τών άνθρώπινων σχέσεων. "Οσο σωστό καί άπαραίτητο είναι νά ύ- πολογίζουμε συνεχώς αύτή τήν άποψη, τόσο θά είναι λάθος, άν άπό τήν Ιστορική έμπειρία συμπεράνουμε, δτι τά στοιχεία πού περιέ­χει ό σοσιαλισμός είναι άνέκλητα άσυμβίβαστα μέ τήν ϊννοια τής άνθρωπιστικής κοινωνίας. Έ άντίληψη αύτή βάζει μέ τό κεφάλι κάτω τήν παληά αισιόδοξη θέση τής αύτόματης όμοιογένειας καί λαθεμένα δέχεται σά δεδομένη μιά πλαστότητα έκεϊ πού άρχικά περίμενε μιάν έπικύρωση. 'Ωστόσο ή πραγματικότητα τρέχει πε­ρισσότερο περίπλοκα καί πρέπει νά δοκιμαστεί πολλές φορές προ- τοϋ έννοηθεΐ σάν ένας άνετος συνδυασμός, πού φυσικά πάλι θά μπο­ροϋσε νά είναι κατάσταση άνακλητή καί κυκλωμένη άπό μόνιμους κινδύνους. Δέν πρέπει νά ύποτιμηθοϋν ot πραγματικές δυσκολίες πού προκύπτουν άπό τή δημιουργία μιας κοινωνίας που Ικανοποιεί δλα τά παραδοσιακά γνωρίσματα τοϋ σοσιαλισμοϋ — κοινωνικο­ποίηση τών παραγωγικών μέσων, Ισότητα, προσανατολισμό τής οΐ- κονομίας στίς άνάγκες τοϋ άνθρώπου, εύημερία, δημοκρατικό τρό­πο σχηματισμού τής πολιτικής βούλησης, πνευματική έλευθερία καί ποιότητα τών άνθρώπινων σχέσεων, οδτε πάλι νά άποτιμηθεϊ πολύ ύψηλά ή άδυναμία νά πραγματοποιηθεί μιά διαρκής συμφι­λίωση δλων αύτών τών στοιχείων. Άλλά, δπως καί σέ άλλους το­μείς τής ζωής, αύτό τό γεγονός δέν άποτελεΐ αιτία νά άποτραποϋν ot προσπάθειες γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σκοποϋ. Ό ταν πάρουμε ύπόψη μας τόν άντινομικό χαρακτήρα τής άνθρώπινης φύσης καί τίς δυσκολίες στάθμισης πού βαραίνουν γενικά κάθε σύνθετη κατά­σταση μέσα στήν δποία πραγματοποιείται 2να πλήθος σκοπών, δέ θά μείνει καμιά άσυμφωνία πού νά χαρακτηρίζει ειδικά τούς σο­σιαλιστικούς σκοπούς. Γι’ αύτό είναι άστοχη ή προσπάθεια τοϋ Φρήντριχ Χάυβεκ, πού γιά χάρη καπιταλιστικών σκοπών, βάζει μέ τό κεφάλι κάτω τόν μαρξιστικό ντετερμινισμό καί θέλει ν’ άπο-

δείξει, άπό τή μιά τήν άδιατάρακτη δμοφωνία τοΟ καπιταλισμού μέ τή δημοκρατία κ*. άπό τήν άλλη τήν άναγκαστική συνέπεια τοΟ όλοκληρωτισμού στήν κεντρικά διευθυνόμενη οίκονομία,'1 δπως εί­ναι άστοχη καί ή απλοϊκή μαρξιστική άποψη γιά τήν αύτόματη έ- ναρμόνιση αύτών τών δύο στοιχείων.'

Μιά σοσιαλιστική κοινωνία πού δέ θέλει νά παραιτηθεί άπό τήν προσπάθεια νά διατηρήσει άδιάσπαστη τή σχέση μέ τούς σοσιαλι­στικούς συλλογισμούς καί τΙς σοσιαλιστικές πεποιθήσεις, πρέπει νά έμψυχώνεται διαρκώς άπό τή θέληση καί τήν προθυμία νά συγκεν­τρώνει καί να ένώνει τά στοιχεία πού στήν πραγματικότητα, έξαι­τίας ένάντιων ιστορικών περιστάσεων καί τής άποτυχίας τών άν­θρώπων έχουν άναπτυχθεϊ χωριστά. Ή θέληση γιά τό σοσιαλισμό πού δέ βγαίνει, ούτε συμπεραίνεται άπό τά- γεγονότα, άλλά μπορεΐ μιά χαρά νά έπιμένει καί νά παρεμβάλλεται σ’ αύτά, άκόμη καί κάτω άπό τή μαζική τους έπίδραση, άν δέ θέλει νά μείνει στίς με­ρικές μεταρρυθμίσεις καί ιτσι νά σπάσει τή σχέση μέ τή συνέπεια πού πάντα έπικαλεΐται, πρέπει νά περικλείνει καί τήν προθυμία νά διορθώνει τΙς λαθεμένες έξελίξεις καί νά τΙς καταπολεμά δπου παρουσιάζονται καί είναι δυνατή ή καταπολέμηση τους. Ή καθα­ρή θεωρητική Ιρευνα μπορεί ν’ άποτελέσα βοήθεια γιά τό σωστό προσανατολισμό, γιά νά βρεθεί τό ιστορικά χαμένο στήριγμα τοΟ Άρχιμίδη πού θά Ικανέ εύκολη μιά σοσιαλιστική έξέλιξη σέ με­γαλύτερη ένταση καί μέ περισσότερο άνόθευτη μορφή, μιά πρα­γματική πιθανότητα έπιτυχίας. Τό δτι αύτή ή πιθανότητα δέν ά- ξιοποιήθηκε, δέ σημαίνει γχά τήν άντίληψη πού δέν είναι ντετερ* μινιστική καί πού θεωρεί τό σοσιαλισμό έπιθυμητό, άλλά φυσικά δχι άναγκαίο, δτι πρέπει νά καταλήξει κανείς στό συμπέρασμα πώς ή πιθανότητα αύτή χάθηκε άπό ίστορική άναγκαιότητα. "Αν δεχτούμε αύτή τήν ύπόθεση τότε δέν μπορούμε δίχως νά ξαναπέ- σουμε στόν ντετερμινισμό, νά συμπεράνουμε δτι θά ξαναπαρουσια- στεί ύποχρεωτικά ή Γδια πιθανότητα στροφής πρός τό σοσιαλισμό, δτι θά έπαναληφθεί ή πρόκληση γιά τή συγκέντρωση τών σκόρ­πιων σοσιαλιστικών δυνάμεων. Άπό τό άλλο πάλι μέρος δέν μπο­ρεΐ νά βγει καί τό άντίθετο συμπέρασ|ΐα, δτι δηλαδή άφοΟ πέρασε άνεκμετάλλευτη αύτή ή δυνατότητα, ή παραπέρα έξέλιξη Ιχει έκ- τραπεΐ άνεπανόρθωτα, κι δτι οί προσπάθειες νά προωθηθούν στή σωστή θέση οί παραμορφωμένες άναλσγίες είναι δίχως έλπίδα. Αύτός είναι ό λόγος πού παρ’ δλες τις κεντρόφυγες τάσεις, ή θέ­ληση γιά τό σοσιαλισμό δέν πρέπει νά συμβιβαστεί μέ τή διάσπα­ση τών δυνάμεων πού έμφανίστηκε στήν πράξη, άλλά σέ κατά­σταση θεωρητικά άνοιχτή πρός δλες τις κατευθύνσεις νά έπιδιώ- κει τή σύνδεση μέ δλες έκεΐνες τις δυνάμεις πού μέ δικά τους μέ­σα προσπαθούν νά πλησιάσουν τήν κρίση τού σοσιαλισμού.

19 289

Βέβαια αύτή ή θέληση γι ά συνένωση δλων τών στοιχείων τοϋ σοσιαλισμοΟ πού χωρίστηκαν, γιά συνεργασία μέ δλους δσοι κατέ- χονται άπό τήν Γδια διάθεση πρέπει νά περικλείει τήν προθυμία, άλλά καί τήν ικανότητα νά άναπαρασταθοΟν δλες ot άλλαγές κά­τω άπό τΙς όποΐες πραγματοποιείται αύτό τό διπλό προτσές παρέμ­βασης καί έπανόρθωσης καί προπαντός νά μή συνδεθεί δλη ή προσ­πάθεια μέ στοιχεία τής παραδοσιακής σοσιαλιστικής άντίληψης που κατεδίκασε ή πραγματικότητα. Τό αίτημα νά έπαναποκατα- σταθεΐ ή εικόνα τοΟ σοσιαλισμοΟ τοΟ Μάρξ, τοϋ σοσιαλισμοΟ πού δ- φειλε νά έπιτύχει στά προοδευμένα βιομηχανικά κράτη, έρχεται σέ σύγκρουση μέ τΙς πραγματικές τάσεις ένός τρίτου καί τέταρ­του, δηλαδή τοΟ νέου κόσμου, πού διαρκώς μεγαλώνει κι άφήνει πίσω του τά εύρωπαϊκά προβλήματα.

Ή Τζόαν Ρόμπινσον στή μελέτη πού έγραψε μέ τόν τίτλο «Τί άπόμεινε άπ9 τόν μαρξισμό», άναφέρεται σέ μιά νέα άξιωματική προοπτική πού πρέπει νά γίνει άποδεκτή σέ άντίθεση μέ τόν κλασ­σικό μαρξισμό. «Κατά τή γνώμη μου τό σπουδαιότερο σημείο τοΟ μαρξιστικού συστήματος πού δέν άντεξε στόν πρακτικό έλεγχο εί­ναι ή άποψη γιά τά Ιστορικά στάδια πού ύποχρεωτικά πρέπει νά διατρέξει μιά κοινωνία: πρωτόγονος κομμουνισμός, δουλοκτησία, φεουδαρχισμός, καπιταλισμός, βιομηχανικός άνταγωνιστικός καπι­ταλισμός, μονοπωλιακός καπιταλισμός καί τέλος, σοσιαλισμός»." ’Αλλά μέ τήν έγκατάλειψη αύτοΟ τοΟ σχήματος περιοδολόγησης τής Ιστορίας έξαφανίζεται καί ή μονοσήμαντη βεβαιότητα γιά τήν ταυτότητα τοΰ ΙστορικοΟ κληρονόμου, πού έπΐ τόσα χρόνια, δταν δ σοσιαλισμός τοποθετούσε τά πάντα στό χαρτί τής νίκης τής έπα­νάστασης στά προοδευμένα βιομηχανικά κράτη, άναμφισβήτητα ή­ταν τό προλεταριάτο. Σήμερα πρέπει νά Εξεταστεί συνειδητά καί ύπεύθυνα κατά κύριο λόγο άν ύπάρχουν άκόμη ή άν είναι δυνατό νά ξαναδημιουργηθοΟν δυνατότητες έπαναστατικοΟ μετασχηματι­σμού τής δυτικής κοινωνίας ή τουλάχιστο ot δυνατότητες νά πρα­γματοποιηθούν έστω καί μέ Ιστορική καθυστέρηση οί προσδοκίες τοΟ Μάρξ. Μέ τις άλλαγές πού Εχει δεχτεί ή πραγματικότητα καί δλους τούς άλλους δρους πού παίζουν έναν κάποιο σοβαρό ρόλο στίς κοινωνικές έξελίξεις, γιά τό δυνάμενο νά προβλεφτεΐ μέλλον δ εύ- ρωπαϊκός σοσιαλισμός πρέπει νά περιοριστεί στήν προοπτική κλι­μάκωσης τών ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων πού έχει έκθέσει δ Άντρέ Γκόρτς άκόμη ** κι δταν δέν άποκλείονται ot έπαναστατικές προκλήσεις, δπως άπόδειξαν τά γεγονότα τοΟ 1968 στή Γαλλία.

Στό έρώτημα ποιές άπό τΙς άξίες πού Εχουν κατακτηθεί μέσα στά πλαίσια τής καπιταλιστικής κοινωνίας καί πλησιάζουν στίς ά- παιτήσεις μι&ς σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι άρκετά σπουδαίες ώστε νά μήν άμφισβητηθοΟν μαζύ μέ τά άλλα στοιχεία πού γιά

290

χάρη τού σοσιαλισμού πρέπει νά καταπολεμηθοΟν, είναι πολύ δύ­σκολο νά δοθεί άπάντηση γενική καί άφηρημένη. Αύτός πού θεω­ρεί τόν σοσιαλισμό σαν ένα συνδυασμό διαφόρων ποικιλιών δχι μό­νο έξασφαλίζει ενα κίνητρο γιά δράση, άλλά, κατά τΙς περιστά­σεις, είναι καί πρόθυμος νά δεχτεί τήν άποψη δτι τό καλύτερο πού Ιχει νά κάνει σέ μιά συγκεκριμένη κατάσταση ίσως είναι ή έπιφυ- λακτικότητα, πού δέν είναι ύποχρεωτικά έλλειψη έπαναστατικής θέλησης καί μικροψυχίας, άλλά ϊσως άποτέλεσμα μιας όρθολογι- κής έκτίμησης τής κατάστασης ή όποία άποτρέπει άπό Αδικαιολό­γητους κινδύνους καί τήν άνάληψη έπαναστατικής δράσης άνεξαρ- τητα άπό τίς πιθανότητες έπιτυχίας. Καί στή σχέση αύτή είναι δυνατό νά διαπιστωθεί ή ύπαρξη μιας άντίφασης άνάμεσα στό σε­βασμό τοΰ έπιπέδου άνάπτυξης, τήν άπόλαυση τών καρπών της στόν έθνικό χώρο, καί τή διεθνική άλληλεγγύη μέ τις έπαναστατι­κές ένέργειες πού προκαλεΐ.

Άπό τότε πού ή περιοδολόγηση τής ιστορίας, ή όποία σημάδευε τό δρόμο πού πρέπει νά διανυθεΐ, ίχει έξαντλήσει τή δύναμη της, χτυπιοΰνται άπό τήν άντινομία τής έπιλογής καί προτίμησης τών άξιών, οί πολιτικές δυνάμεις έκεΐνες πού δρώντας κάτω άπό τούς δρους τής καθυστέρησης έπιδιώκουν νά τήν ξεπεράσουν καί σύγ­χρονα νά έγκαθιδρύσουν μιά κοινωνία σοσιαλιστική. Στήν περί­πτωση αύτή Ινας μαρξισμός πού σχηματοποιεί καί σύγχρονα Απο­στασιοποιείται άπό τή βασική έπαναστατική θέληση καί τή σχέση του μέ τόν σοσιαλισμό σάν τήν καλύτερη έπιδίωξη, μπορεΐ ν’ άπο- τραβηχτεΐ άπ’ αύτές τις προσπάθειες, πού Αναλαμβάνονται ύπό δ­ρους άγνωστους καί ξένους στόν Μάρξ, άποδείχνοντας έκ τών πρα­γμάτων τήν άναρμοδιότητα του.

Βέβαια καί ό σοσιαλισμός πού έκδηλώνει τή συμπάθεια του κι άκόμη τάσσεται άλληλέγγυος μέ προσπάθειες πού βρίσκονται πο­λύ μακρυά άπό τήν ιστορική πορεία πού άρχικά είχε προβλεφτεΐ, βρίσκεται συχνά μπροστά στό δίλημμα ή νά περιορίσει τό ένδια­φέρον του σέ περιοχές καί καταστάσεις δπου ύπάρχει τουλάχιστο Ινα μίνιμουμ τών Απαραίτητων γιά τό σοσιαλισμό προϋποθέσεων καί Ετσι σάν άπλός παρατηρητής ν’ άφήσει Αδιάφορος νά περάσει άπό δίπλα του Ινα ισχυρότατο ρεΰμα γεγονότων, ή νά παρέμβει καί νά συμμετέχει άκόμη κι έκεΐ πού δέν Ιχουν πραγματοποιηθεί βρι­σμένες ιδέες ή Ιχουν κακοθεμελιωθεΐ καί κακοποιηθεί καί Ετσι νά φορτωθεί δλα τά μειονεκτήματα καί τό στίγμα καταστάσεων πού θεμελιώνονται στό δνομα τοΰ σοσιαλισμοϋ. Μιά άποχή, συνέπεια δογματισμού, πού διαφυλάσσει τήν Αγνότητα άλλά καταδικάζει σέ πολιτική άπραξία καί μιά συνταύτιση μέ τήν ύπάρχουσα κατά- αταση πού κηλιδώνει άλλά διευκολύνει τή σωτηρία καί τό μετα­σχηματισμό φαίνεται πώς άποτελεΐ τή Σκύλλα καί τή Χάρυβδη

291

μι&ς γενικής σοσιαλιστικής κοινωνικής πολιτικής. Ή Ιστορική δια­φύλαξη καί ή σωτηρία τής τιμής τοϋ σοσιαλισμοΟ θά έξαρτηθεϊ ά­πό τόν τρόπο πού θά ξεπεραστοΟν αύτά τά έμπόδια.

Ή άντινομι'α τών άξιακών προτιμήσεων ισχύει έπίσης καί γιά τή λύση μιας Αντίθεσης. Ή άντινομία αύτή πού σκιάζει κιόλας τήν κρίση αύτοΰ πού στέκει άπό μακριά σάν παρατηρητής τών γεγονό­των, έπιβαρύνει μέ διπλό φορτίο τό πρόσωπο πού δρά άμεσα. Ε ­δώ δέν είναι ή σπάνια, άλλά άκριβώς ή κύρια περίπτωση τής άν- τινομίας, πού κατέδειξε δ Χάρτμαν, δηλαδή ή περίπτωση τής σύγ­κρουσης Ανάμεσα στή χαμηλότερη, άλλά γι’ αύτό καί έπιτακτικό- τερη καί τήν ύψηλότερη, άλλά λιγότερο Απαιτητική άξία, πού ύ- ποχρεώνει τό δρών πολιτικά πρόσωπο νά πάρει μιά άπόφαση, νά διαλέξει άνά|ΐεσα στις δυό. Υπάρχουν Απαραίτητες προϋποθέσεις τοΰ σοσιαλισμού δίχως τήν ύπαρξη τών όποίων δένΕπιτρέπεται νά έπιχειρηθεΐ ο5τε ή μερική πραγματοποίηση του; Καί τέτοιες προ­ϋποθέσεις δέν είναι ή πολιτική δημοκρατία, ή ή πνευματική έλευ­θερία, ή έλεύθερη έκφραση γνώμης καί ή έλεύθερη προσωπική Α­νάπτυξη ;

"Οσο σωστό είναι γιά Εύρωπαίους σοσιαλιστές καί ούμανιστές νά δώσουν δίχως δρους μιά καταφατική ΑπΑντηση σ’ αύτό τό έρώτη­μα, Αλλο τόσο Αντιϊστορική καί Αντιδιαλεκτική θά ήταν ή έπιμονή στήν Ακαμπτη διατήρηση αύτοϋ τοΰ αιτήματος. "Οσο καί άν εί­ναι προτιμότερη μιά έξέλιξη πού στή διάρκεια της πραγματοποιεί­ται διά μιάς καί συμμετρικά τό ξεπέρασμα τής οίκονομικής πολι­τικής καί πολιτιστικής καθυστέρησης, δέν έπιτρέπεται νά παρα- βλέπεται δτι ύπάρχουν καί καταστάσεις πού κάνουν Αδύνατη τήν πραγματοποίηση αύτής τής Απαίτησης γιατί προκαλεϊ τόν κίνδυ­νο νά δημιουργηθεΐ, στή θέση μιάς προοπτικής έξέλιξης, Ινα κενό στό όποιο Οά εισχωρήσουν Ανεξέλεγκτες δυνάμεις.

Είναι κατανοητός ό φόβος νά έχεις σχέσεις ή νά ταυτίζεσαι μ’ Ινα τέτοιο σοσιαλισμό. Αύτός είναι δ λόγος πού ό σοσιαλιστής ’ Ο­σκαρ Λάνγκε διακρίνει, δίπλα στό καπιταλιστικό καί τό σοσιαλι­στικό, Ινα Αλλο πρότυπο οίκονομικής Ανάπτυξης πού τό όνομάζει έθνικοεπαναστατικό.” Ώστόσο, δταν δέν είναι πρόθυμος κανείς νά έρίσει, δπως ό Βέρνερ Ζόμπαρ, τόν σοσιαλισμό Απλώς σάν Αντικα- πιταλισμό,” χάνει βέβαια τή σχέση μέ τά φαινόμενα που παίζουν Ι- να σημαντικό ρόλο στό σημερινό κόσμο, Αλλά Ιτσι κερδίζει, του­λάχιστο Απί. σκοπιά εύρωπαϊκή — τή δυνατότητα νά είναι στόν τύπο του ευχαριστημένος μέ τις μορφές σοσιαλισμού, πού Ικανο­ποιούν ή δέν ικανοποιούν αύτή τήν αύστηρή άπαίτηση μόνο έφόσο θεωρεί έπίσης καί τόν σοσιαλισμό ξεπερασμένο δπως καϊ τόν καπι­ταλισμό.

Ή έλευθερία νά παίρνονται Αποφάσεις μέ Ανώτατη Απόδοση καί

292

νά έπιλέγονται Επειτα άπδ σωστή έκτίμηση τών συγκεκριμένων καταστάσεων οί συνδυασμοί πού είναι κατάλληλοι γιά τήν πραγμα­τοποίηση τών σκοπών, είναι δυνατό νά άποβεΐ πρός δφελος δχι μό­νο έκείνης τής μορφής τοϋ σοσιαλισμοΟ πού άναπτύσσεται κάτω ά­πό τούς δρους τής καθυστέρησης, άλλά καί τοϋ σοσιαλισμοϋ πού δρα μέσα στά προοδευμένα βιομηχανικά κράτη, γιατί τοϋ δίνει τή δυνατότητα νά συνυπάρχει μ’ Ινα περιορισμένο σέ Ικταση καί ση­μασία ιδιωτικό καπιταλισμό, τουλάχιστο δταν καί δσο ot μάζες δέν ύποστηρίζουν τό πέρασμα σ’ Ινα καθαρώς σοσιαλιστικό σύστημα. Ό σημερινός σοσιαλισμός δέν καλύπτεται άπό καμιά θεωρία καί δέν άπαλλάσσεται άπό τούς κινδύνους πού διατρέχουν δλες οί άν- θρώπινες ένέργειες, άλλά έπίσης καί δέν έμποδίζεται άπό καμιά θεωρία καί δέν περιορίζονται οί δυνατότητες του. Ot δυνατότητες αύτές πρέπει νά προσανατολίζονται στήν άκριβώς γνωστή κάθε φορά κατάσταση καί τούς σκοπούς πού άποτελοϋν τή συνέχεια τής σοσιαλιστικής παράδοσης καί νά ύποτάσσονται γενικά στήν έκτί- μηση τοΰ ύποκειμένου πού βρίσκεται σέ δράση. Ό σοσιαλισμός παύει πιά νά είναι άναγκαιότητα καί γίνεται μιά δυνατότητα πού μπορεΐ νά πετύχει τό άπίθανο καί Ιτσι νά φτάσει κοντά στήν πρα­γματικότητα. Σοσιαλισμός πού θέλει νά έπικρατήσει σ’ Ιναν κό­σμο καί μάλιστα σέ άντιπαράθεση μέ τά προβλήματα αύτοϋ τοΰ κόσμου είναι Ινα τόλμημα πού άπαιτεί τό πέρασμα πολλών Ιμπο- δίων καί διαρκώς άντιμετωπίζει τόν κίνδυνό, δσο περισσότερο ξα­πλώνεται, τόσο περισσότερο νά χάνει σέ ούσία παρά νά κερδίζει. 'Ωστόσο αύτό δέν άποτελεϊ λόγο, ό νόμος πού βαραίνει πάνω σ’ δ­λες τις μορφές πραγματοποίησης τής άνθρώπινης ύπαρξης, νά κά­νει έξαίρεση καί νά άπαλλάξει άπ’ αύτά τά μειονεκτήματα τήν τολμηρότερη συμπύκνωση τών άνθρώπινων παρορμήσεων καί Ιπι- θυμιών.

Τό έρώτημα είναι: μήπως θά διευκολυνθούμε στό νά παραδε­χτούμε αύτόν τόν νόμο, άν ξανασκεφτοϋμε τΙς έναλλακτικές διεξό­δους άπ’ αύτήν τήν κατάσταση Ισορροπίας; Ή προσπάθεια γιά μιά θεωρητική άνακατασκευή τοϋ ξεπερασμένου σοσιαλισμού καί τήν άπελευθέρωση του μέ τή μορφή μιΛς νέας πράξης μπορεΐ νά βρει ίσως διέξοδο στό τόλμημα, νά παραιτηθεί αύτός 6 σοσιαλισμός ά­πό μιά γενική νοητική έρμηνεία τοϋ κόσμου καί, στό χώρο πού έ- πηρεάζει, νά περιοριστεί σέ μεταρρυθμίσεις καί νά παραμελήσει τίς συναρτήσεις πού δέν μπορεΐ οδτε νά έπηρεάσει οδτε νά έλέγ- ξει. Ή στάση αύτή πού γενικά μπορεΐ νά συνδεθεί μέ τοπικές δρα­στηριότητες άξιες νά έπιδοκιμαστοϋν, αέ τήν ιδιαίτερη, δική της θέα τής έννοιακής καί πραγματικής σχέσης, ύπάγεται στό σοσια­λισμό σά μιά όρισμένη, δπως πάντα, άδιάαπαστη συνέχεια καί πραγματικότητα.

293

Γιά τή στράτευση πού Ιχει Απογοητευτεί άπδ αύτήν τή στάση καί περιορίζεται συνειδητά σέ μιά σχέση έποπτείας τών γεγονό­των, ύπάρχουν τά περάσματα πρδς τήν Αδέσμευτη Απάθεια, τήν υποχώρηση στήν ιδιωτική ζωή, τήν Αποχώρηση Απδ περιοχές δράσης πού φαίνεται πώς πιά δέν Ανταμείβουν ή πού μέ τήν Απώ­λεια τής γενικής προοπτικής Εχασαν πιά τήν παληά τους έλκυστι- κότητα. Άπδ τήν τέτοια τοποθέτηση καί έφόσο θά συμπυκνωθεί σέ Αναπόληση τοϋ δρόμου πού διανύθηκε ώς τώρα, είναι δυνατό τδ πέρασμα στήν Αντίδραση καί μιά φιλοσοφία, πού θεωρεί, δχι μό­νο συγκεκριμένα καί Ιστορικά, άλλά καί άπό άποψη Αρχών γενι­κά σάν δρόμο πλάνης δλο τό δρόμο πού διανύθηκε κάτω Απδ τά σήματα τοϋ σοσιαλισμοϋ. Στήν περίπτωση αύτή σάν άναγκαστικά ύποβαλλόμενη συνέπεια άπό τήν τέτοια τοποθέτηση προκύπτει μιά συντηρητηκή - στατική εικόνα πού δείχνει τδν τρόμο άπό τήν Αλ­λαγή τών πραγμάτων κι άκόμη μπορεΐ κάτω άπδ όρισμένους κοι­νωνικούς δρους καί σέ συνάρτηση μέ μιά όρισμένη φιλοσοφία νά μετατραπεϊ σέ ένεργητική άντιδραστική Εξέγερση σάν αύτή πού σέ μεγάλη κλίμακα μάς παρουσιάστηκε μέ τδ φασισμό. "Οταν δ­μως θεωρεί, άπό άποψη άρχών, δτι άκόμη καί στό χώρο τής προ­όδου πού Εχει Επιτευχθεί είναι άδύνατο νά τακτοποιηθοϋν ot Εξε­λίξεις πού μπήκαν σέ λαθεμένο δρόμο, τότε πιά δέν είναι παρά ύ­πόθεση γούστου καί Εκφραση λιγότερης ή περισσότερης συνέπειας, πόσο πίσω θά γυρίσει στή συκοφάντηση τής προόδου καί άν θά μι­σήσει μόνο τδν μαρξισμό καί τδν σοσιαλισμό ή άκόμη καί τή γαλ­λική έπανάσταση καί τδν φιλελευθερισμό.

"Επειτα, καί παρά δσα Εγιναν, ή άπόφαση νά πει κανείς ναΐ στόν σοσιαλισμό, σημαίνει άσφαλώς δτι πρέπει νά Εχει πάρει στά σοβαρά τά λάθη καί Εγκλήματα πού διαπράχθηκαν, γιατί μόνο Ε­τσι είναι δυνατό νά ξεφύγει 6 σοσιαλισμός άπδ τήν κατηγορία τοϋ «άσεβοϋς όπτιμισμοϋ» πού τοΰ άπόδωσε δ Σοπεγχάουερ καί νά γί­νει Ενας κριτικός όπτιμισμός. Καί Ενας τέτοιος δπτιμισμός δέ θά παρασυρθεΐ άπό τήν Ιδέα τής σύγκλισης πού δδηγεΐ δήθεν αύτό- ματα στήν κατεύθυνση μιδς κοινωνίας σοσιαλιστικής. "Ετσι καί μέ τό άνέβασμα δλων τών προσπαθειών γιά τή δημιουργία μιας παγκόσμιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, δ σοσιαλισμός δέ θά φαίνε­ται πιά άπλώς σά μιά πιθανότητα δίπλα σέ άλλες, δπως είναι ή πιθανότητα τοϋ δλοκληρωτικοΰ άφανισμοΰ τής ζωής ή τής όλο- κληρωτικής κυριαρχίας άνεξέλεγκτων διευθυντών. Ot λαθεμένες Εξελίξεις θά φανοΰν σάν άποτέλεσμα δυνατοτήτων πού παραμελή- θηκαν καί δχι σάν άναπόφευκτη μοίρα καί θά συνηγοροΰν, άκόμη κι άπδ αύτή τήν άποψη, γιά μιά σοσιαλιστική κοινωνική πολιτι­κή πού στίς ιδέες της θά συμπεριλαβαίνει καί τΙς άντίθετες τάσεις πού ύποτιμοΰν τΙς Ιστορικά παραμελημένες άντανακλάσεις καί θά

294

χρησιμοποιήσει δλο τό Ιστορικό ύλικό ώς σημείο σύνδεσης μέ δλα τά στοιχεία σοσιαλιστικής πολιτικής πού ύπάρχουν σέ άνατολή καί δύση. Γιατί, άν ή Αμφισβήτηση τών σοσιαλιστικών κριτηρίων δέν πηγαίνει τόσο μακρυά πού ν’ άφαιρεϊ άπ’ αύτά κάθε στοιχείο προ­σανατολισμοί), ή Ιστορική έμπειρία διδάσκει, σέ σχέση μέ μιά Ιδα­νική ένότητα πού τήν Εχουμε μπροστά στά μάτια μας, τήν άνάγκη νά σχετικοποιοΟμε τήν ένότητα αύτή καί νά τή συνδυάζουμε, Ανά- λογα μέ τόν τόπο καί τήν έποχή. Ό σοσιαλισμός πού σέ διάφο­ρους βαθμούς καί μέ διαφορετικό χρώμα ύπάρχει σ’ δλα τά συστή­ματα μεταφυσικοποιεί τόν άκαμπτο σχηματισμό μπλόκ καί τή χά­ραξη συνόρων στόν κόσμο καί προκαλεϊ δλους τούς σοσιαλιστές νά Αποφασίζουν κάθε φορά μέ ποιό συγκεκριμένο σύστημα Αναφοράς ή μέ ποιό είδος στράτευσης θά προσφέρουν στδν σοσιαλισμό τΙς κα­λύτερες ύπηρεσίες ή θά τοΟ προξενήσουν τή λιγότερη ζημιά. Έ ­τσι στή σοσιαλιστική άντίληψη ή Ιδέα τής ούδετερότητας περιέχει Ινα νόημα βαθύ καί θετικό πού κατευθύνει τή δράση πρός τή με- ταφυσικοποίηση τοϋ συστήματος. Άλλά κι έκεϊ πού δ σοσιαλιστής, Επειτα άπό τή συγκεκριμένη στάθμιση τών γεγονότων, συνδέεται μ’ Ινα σύστημα πού μέ τή σημερινή του συγκρότηση δέν μπορεί νά είναι Ακόμη σοσιαλιστικό μέ δλη τήν Ιννοια, γιατί 6 σοσιαλι­σμός σάν έλοκληρωμένη συμφιλίωση δλων τών στοιχείων του εί­ναι Ινα καθήκον πού Ακόμη δέν Ιχει Εκπληρωθεί, μπορεί νά πα­ραμένει σ’ αύτό, άλλά μέ τήν προϋπόθεση πώς θά είναι Ιτοιμος νά προχωρήσει γιά τήν κατάκτηση τοϋ ΙδανικοΟ πού δέν πρέπει νά μείνει γιά πάντα ούτοπία.

295

Κβφάλαιο 7

MAPS ΚΑΙ ΣΟΠΕΓΧΑΟΥΕΡ - MAPS ΚΑΙ ΦΡΟΫΊΝΤ

Τήν κατηγορία τοϋ ΑσεβόΟς όπτιμιαμοϋ ό Άρθουρ ΣοπεγχΑουερ δέν τήν Απόδωσε μόνο στό σοσιαλισμό καί τΙς πολιτικές προϋποθέ­σεις καί συνέπειες του άλλά γενικά στήν πίστη στήν πρόοδο, γιά πίστη πού στήν Ιστορία βλέπει μιά συνεχή σειρά διαδοχής κατα­στάσεων δλοένα ύψηλότερων, ωριμότερων καί άξιακά περισσότερο όρθολογικών. Στό βαθμό ποΰ ό πεσσιμισμός τοϋ Σοπεγχάουερ ήτα­νε διαμαρτυρία κατά τής φτηνής έναρμόνισης τών παθών καί τών συγκρούσεων τοϋ κόσμου ή τής φιλοσοφικής συνδιαλλαγής μέ τά κακά του πάνω στό δρόμο τής άγνοιας, δπως στή φιλοσοφία τοϋ Λάίμπνιτς ποΰ θεωροϋσε τόν ύπάρχοντα κόσμο σάν τόν καλύτερο τών δυνατών κόσμων, άλλά καί κατά τοΰ όπτιμιστικοϋ ντετερμι­νισμού πού θεωροϋσε τήν έξέλιξη πρός δλο καί λαμπρότερες έπο- χές σάν Αναγκαίο φυσικό προτσές, ήταν καί είναι γενικά δικαιο­λογημένος σάν 2να άπό τά στοιχεία διευθέτησης. Εννοείται δτι έ- κεϊ ποΰ συκοφαντεί τή θέληση γιά πρόοδο, δχι άπλώς σά μιά μορ­φή πού δέν Ιχει Αντανάκλαση Αλλά έντελώς γενικά, δχι μόνο έρ­χεται σέ Αντίφαση μέ τήν ιστορική έμπειρία πού σάν ύλικό Αντίλη­ψης μάς παρουσιάζει Αξιόλογες όπωσδήποτε προόδους σέ διΑφορες περιοχές τής κοινωνικής ζωής, Αλλά καί Αποδείχνεται σάν ντετερ- μισμός μέ άντίθετα χαρακτηριστικά πού βουλιάζει τΙς σχετικές προόδους στό γκρίζο φόντο μιάς θλιβερής πραγματικότητας μέ τόν Γδιο τρόπο πού ό άκριτος όπτιμισμός άπλώνει τόν πέπλο του πάνω άπό τά θύματα καί τΙς άμφιβολίες γιά τήν πρόοδο. ’Οπτιμισμός καί πεσσιμισμός θέλουν νά καταπνίξουν τήν Αντίθετη σ’ αύτούς πραγματικότητα πού άμφισβητεΐ τή λαμπρότητα τών κατασκευα­σμάτων τους ή νά τή φκιασιδώσουν τόσο πού ή λάμψη της νά μή θολώνει καί νά ταιριάζει στήν εικόνα τής δικής τους κοσμοαντί­ληψης.

"Ετσι ή Αλλοιώς τΙς Ακραίες θέσεις τοϋ άπλοίκοϋ όπτιμισμοϋ κα­θώς καί τοΰ Απολύτου πεσσιμισμοϋ πολύ λίγες πιθανότητες έχουν νά τΙς θεωρήσουν οί άνθρωποι ώς θεμέλιο τής δράσης τους. Τό­σο στόν Ατομικό, δσο καί στό συλλογικό τομέα. Δέ χρειάζεται νά τονιστεί Ιδιαίτερα οδτε νά προσκομιστοΰν άποδείξεις γιά νά γίνει Αποδεχτό δτι, έπειτα άπό τΙς καταστροφές τοΰ αΙώνα μας, ό Απλοΐ-

297

κός, άκόμη κι δ μεταφυσικά τροποποιημένος δπτιμισμδς είναι έλά- χιστα άξιόπιστος. Άντίθετα ή άντίδραση στά φρικιαστικά γεγονό­τα τί)ς έποχής μας Εχει εύνοήσει περισσότερο μιά μεταστροφή στδν άπόλυτο πεσσιμισμό, παρά τήν έπιμονή στήν άπλοϊκή πίστη στήν πρόοδο, πίστη πού άπδ τά χρόνια τοϋ διαφωτισμοΟ, Εφτασε ώς τήν έποχή μας. 'Ωστόσο καί δ άπόλυτος πεσσιμισμός, που φιλοσοφικός του προπάτορας καί δδηγδς μπορεΐ νά θεωρηθεί ή πεσσιμιστική φιλοσοφία τοϋ Σοπεγχάουερ, Ερχεται σέ άντίθεση μέ στοιχειώδεις έμπειρίες καί τήν άνάγκη πού πάντα έπιβάλλεται στδν άνθρωπο, νά δραστηριοποιηθεί καί νά έπέμβει γιά νά τροποποιήσει τήν πο­ρεία τών πραγμάτων. Ή πίστη στδν άπόλυτο πεσσιμισμδ παρα­βλέπει τήν πρόοδο καί τΙς κατακτήσεις πού δπωσδήποτε άπολα- βαίνουν ot άνθρωποι σέ τόσες πολλές περιοχές τής ζωής τους, φρά­ζει τδ δρόμο στίς έλπίδες γιά τδ μέλλον καί Εμποδίζει τήν ούσια- στικώτερη κινητήρια δύναμη τής άνθρώπινης δράσης, τή θέληση τοϋ άνθρώπου πού προχωρεί ψαχουλευτά μέσα στή σκοτεινιά τοϋ μέλλοντος. Έ διέξοδος τοϋ άτομικοϋ άφανισμοϋ καί τής άποχώρη- σης άπ* τδ κακδ κόσμο πού προσφέρει δ άπόλυτος πεσσιμισμδς εί­ναι έλκυστική καί άνακουφιστική μόνο γιά μερικούς καί μόνο κά­τω άπδ ιδιαίτερες περιστάσεις, άλλά δέν περιέχει καμιά προοπτι­κή συλλογική, έκτδς άπδ τήν άμυνα στήν ταπείνωση τοϋ κακοϋ πού κυριαρχεί στήν άνθρώπινη φύση, άλλά καί πάλι δίχως πολ­λές έλπίδες σωτηρίας άπ’ αύτό. Ό πεσσιμισμός, μέ τήν Εννοια πού τοϋ Εδωσε δ Σοπεγχάουερ, δχι μόνο δέν Εχει καμιά έμπιστο- σύνη στήν έξαγνιστική Ικανότητα τής συλλογικής θέλησης καί δράσης τοϋ άνθρώπου, άλλά καί κάνει αίσθητή τήν Ελλειψη σ’ αύ- τδν μιάς θετικής έκτίμησης τοΙΪ λογικοϋ σάν άρχής ρυθμιστικής πού άναιρεΤ ή καί περιστέλλει τδ κακό. Σύμφωνα μέ τήν άκραία αύτή μορφή τοϋ πεσσιμισμοϋ δ άνθρωπος δέν είναι οδτε καλός, οδ­τε λογικός, δηλαδή οδτε Ενας Εξυπνος διάβολος κατά τήν Εννοια τοϋ Κάντ, πού ή φιλοσοφία του παραδέχεται καί μάλιστα προβάλ­λει σ’ δλη του τήν καθαρότητα «τδ ριζικδ κακδ»1 στήν άνθρώπινη φύση, μένοντας σύγχρονα πιστή στήν άρχή τοϋ διαφωτισμοΟ «τής έξόδου τοϋ άνθρώπου άπδ τήν Ενοχη άνηλικότητα» * γιατί Ιμπι- στεύεται άκριβώς στήν Ικανότητα τοϋ λογικοϋ νά λύσει τά προ­βλήματα πού μπορεΓ νά ύπάρχουν άκόμη καί γιά Ενα λαδ άπδ δια­βόλους.

Σήμερα δέ μπορεΐ πιά ή έκλογή νά είναι άνάμεσα στδν άπλοΐκδ δπτιμισμδ καί τδν άπόλυτο πεσσιμισμδ γιατί κι οί δυδ βρίσκονται σέ άπελπιστική άντίθεση μέ τΙς άδιάψευστες έμπειρίες καί τίς αύτοτε- λεΤς προσπάθειες τών άνθρώπων καί τδ μόνο Ενδιαφέρον πού Ιχουν είναι νά παίρνονται ύπόψη σάν δριακές άξίες στίς δποΐες είναι δυνατδ νά προσανατολίζονται ή διαφωτισμένη θέληση καί γνώση. 'Ωστόσο ή

Απομάκρυνση Απ’ αύτές τΙς Ακραίες θέσεις που έκφράζουν τήν ίδια τους τήν Ασυναρτησία καί προσφέρουν στήν έπίθεση Αναρίθμητες έπι- φάνειες, δέ σημαίνει πώς ή πείρα δίνει 2να μονοσήμαντο συμπέρασμα πού είναι εύκολο Απλώς νά μεταφερθεί μετά στήν πραγματικότητα καί κεΐ ν’ Αντέξει ίσαμε τό τέλος. Ή Αβασιμότητα τών Ακραίων θέ­σεων δέ σημαίνει έπίσης δτι ή Αντίθεση, πού Απομένει σ’ αύτές καί πού διαρκώς δξύνεται περισσότερο, μπορεί νά έξοριστεί Απ’ τδν κό­σμο καί νά λυθούν δλα τά προβλήματα πάνω στή γραμμή τής μικρό­τερης Αντίστασης καί τής μετριοπάθειας, δηλαδή πρδς τήν κατεύθυν­ση νά περιοριστεί ή Αλήθεια πού περιέχουν όπτιμισμός καί πεσσιμι- σμός πρός δφελος μιδς στΑσης, πού θεωρεί τούς Ανθρώπους λιγάκι καλούς καί λιγΑκι κακούς κι αύτό βγάζει Ινα μή δεσμευτικό συμπέρα­σμα μέ τήν Ιννοια μιδς φιλοσοφίας γιά τδν κόσμο πού δέ θέλει ν’ Α­φήσει δλο τδ βάρος ούτε στό καλό, οδτε στδ κακό, άλλά έπιμένει νά τρίψει καί νά λειΑνει τις αιχμές καί τών δυδ διαστΑσεων. Μιά τέτοια Αποκλίνουσα συνέπεια, δηλαδή Ασυνέπεια, καταλήγει στήν τριμμένη διαπίστωση πώς παντού ύπάρχουν καλές καί κακές πλευρές καί γι’ αύτδ δέν είναι άνάγκη νά παίρνουμε τά πράγματα καί τόσο κατά­καρδα. Βέβαια Ιπειτα άπδ μιά τέτοια ρύθμιση τής προβληματικής κανένας δέν τολμδ νά παραδοθεΐ στήν πίεση τών γεγονότων καί μπροστά στδν δγκο τής συγκεντρωμένης πείρας νά δμολαγήσει Α­νοιχτά τή δυνατότητα νά βγοΟν έναλλακτικά συμπεράσματα.

Άλλά, άν πρέπει ύποχρεωτικά νά θεωρηθούν σάν άποτυχημέ- νες τόσο ot άκραΐες αύτές θέσεις, δσο καί ot προσπάθειες γιά μιά Ιστω καί περιορισμένη ρύθμιση τής άντίθεσης πού βρίσκεται σ’ αύ­τές, τότε ή έκλογή δέ μπορεί νά είναι Αλλη παρά άνάμεσα σ’ Ινα διαφωτισμένο όπτιμισμό κι Ινα έπίσης, διαφωτισμένο πεσσιμισμό. Είναι δυνατό νά διευκολυνθεί ή Απόφαση μας Από μιά σωστή Αν­τανάκλαση τών προϋποθέσεων καί συνειπειών τους, μά δέν μπορεί νά μή γίνει ή ίδια ή έκλογή. Τό Αποτέλεσμα τοϋ Απόλυτου πεσσι- μισμοϋ μέ τήν Ακραία του άρνηση κΑθε προόδου, πολιτικά Ιπρεπε νά δδηγεί σ’ Ικείνο τό Αντιδραστικό συμπέρασμα πού δέ δίστασε νά βγάλει προσωπικά δ Σοπεγχάουερ, άπόλυτη μοναρχία ή δικτα­τορία.' "Ενας συνεπής στδν έαυτό του πεσσιμιστής στδ μέτρο πού δ πεσσιμισμός του δέν περιορίζεται σέ μιά καθαρά προσιοπική έ- ποπτεία τών πραγμάτων, μπορεί κάτω άπό τούς δρους τής βιομη­χανικής κοινωνίας νά καταλήξει στήν έκχώριση τής έξουσαίας στά χέρια έκείνων πού είναι Ικανοί νά δργανώσουν καί ταυτόχρονα νά κρατήσουν σέ ύποταγή τδ κακό πού ύπάρχει στδν άνθρωπο. Σύμ­φωνα μέ τήν άκραία πεσσιμιστική έκτίμηση τών δυνατοτήτων έ­ξέλιξης τοϋ άνθρώπου. δ φασιστικός Ιρρασιοναλισμδς δέν είναι πιά μιά λαθεμένη, Αλλά Αντίθετα ή πιό κατάλληλη καί χρήσιμη συ­νέπεια.

299

Άπδ τήν άλλη μεριά δ μή στοχαστικός δπτιμισμδς πού δέν παίρ­νει ύπόψη του τά τρομερά διδάγματα καί τις Απογοητεύσεις πού προκάλεσε ή πρόσφατη Ιστορία, άκριβώς μέ τήν άδιάσπαστη σύν­δεση του μέ παραδόσεις πού δπωσδήποτε έχουν γίνει άμφισβητήσι- μες μπορεί νά φέρει τΙς πιό βαρειές ζημιές. Άκουμπά στδν έγκα- ταλειμένο φιλελευθερισμό καί τδν κάνει νεοφιλελευθερισμό, σά­μπως νά μήν Ιχει συμβεΐ τίποτε άπδ καπιταλιστική ή Ιστορική ά­ποψη ή. σάμπως νά μήν άποτελεϊ γεγονδς δ έκφυλισμδς τοϋ κομ­μουνισμοί), καταγίνεται νά κάνει εύτυχισμένο τδν κόσμο σύμφωνα μέ τδ παληδ στύλ. Ό ταν λοιπδν δ λόγος είναι γιά τήν έκλσγή ά­νάμεσα στδν κριτικό δπτιμισμδ καί τδν κριτικό πεσσιμισμδ δέν εί­ναι δυνατδ νά διαχωριστεί άπ’ αύτήν τδ ζήτημα τών πολιτικών συνεπειών μιάς συγκεκριμένης πολιτικής συμπεριφοράς άφοΟ έδώ δέν πρόκειται γιά διαπίστωση γεγονότων άλλά γιά προβλή|ΐατα άξιακά.

Έφόσο, γιά νά άποκρούσομε τδν άπλοϊκδ όπτιμισμδ καί τδν ά­πόλυτο πεσσιμισμδ, άποφασιστικδ ρόλο παίζει ή γνώση τών συνε­πειών τους, αύτή ή ίδια γνώση πρέπει νά Ιχει τήν ίδια σημασία καί γιά τις κριτικές παραλλαγές τών δυδ αύτών βασικών θέσεων. Εννοείται πώς δέν πρέπει νά παραγνωρίζεται δτι αύτή ή έκτίμη- ση καί άξιολόγηση καθορίζεται μερικά άπδ προϋποθέσεις καί ά- ξίες κι άκόμη δτι προϋποθέσεις καί άποτελέσματα άλληλοεπηρεά- ζονται, πράγμα πού Ιχει άντίχτυπο στήν άντανάκλαση της. Έπί­σης σκόπιμο είναι οί προϋποθέσεις καί οί συνέπειες μιάς πολιτι­κής άπόφασης ν’ άποχωρίζονται μεθοδικά καί ν’ άντιπαοατάσσον- ται μ’ Ινα τρόπο πού ή άντανάκλαση τόσο τών προϋποθέσεων, δσο καί τών συνεπειών νά πραγματοποιείται άπδ Ινα κέντρο άπόφα­σης πού σκέπτεται σχετικά έλεύθερα. δηλαδή άπδ Ινα κυρίαρχο άτομο ή μιά δμάδα πού βρίσκεται σέ δράση. 'Η ματιά στίς προϋπο­θέσεις όξύνει καί ταυτόχρονα θολώνει τή ματιά πού κατευθύνει τήν Ιρευνα στίς συνέπειες πού έξαρτοϋνται άπ’ αύτές τις προϋποθέσεις. Ή ματιά πού ρίχνομε στίς συνέπειες μπορεΐ νά έπιδράσει άναορο- μικά στίς προϋποθέσεις καί Ιτσι νά τις τροποποιήσει ή νά τις ώθή- σει σέ μιά νέα κατεύθυνση, μά τελικά τδ άτομο είναι ή ή δμάδα πού, ζητώντας άπάντηση στά έρωτήματα πού Ιχουν ούσιαστικδ ένδιαφέρον, άνάγει τήν άπόφαση στίς προϋποθέσεις της καί προε­ξοφλεί τις συνέπειες.

Μέ κάποια άπλοποίηση τών έννοιών είναι δυνατδ νά θεωρηθεί δ δπτιμισμδς σάν προϋπόθεση άριστερής κι δ πεσσιμισμδ: προϋπό­θεση δεξιάς πολιτικής κρίσης καί συμπεριφοράς. Όπου κι Αν I- χει — άτομικά καί κοινωνικά ψυχολογικά — τίς ρίζες της αύτή ή προϋπόθεση, στήν άτομική ιδιοσυγκρασία ή στίς έπιδράσεις ένδς κανόνα γενικοϋ, σέ σχέση μέ τήν πολιτική πραγματικότητα είναι

ευκολότερο νά καθοριστεί ποιά είναι ή διαφορά άνάμεσα στίς δυό αύτές στάσεις. Πέρα άπ’ δλα αύτά ή άντίθεση άνάμεσα στό φωτι­σμένο οπτιμισμό καί τό φωτισμένο πεσσιμισμό, πού έξακολουθεΐ νά υπάρχει άλλά άπαλλαγμένη άπό τήν ύπερβολική όξύτητα τής άν- τίθεσης πού διακρρίνει τόν άκραΐο όπτιμισμό καί τόν άκραΐο πεσ- σιμισμό, μπορεΐ άπό ουσιαστική πολιτική άποψη νά συνοψιστεί στήν άντίληψη δτι ό διαφωτισμένος όπτιμισμός θεωρεί σάν πιθανό ένα κακό πού θά προκύψει άπό μιά μελλοντική κατάσταση ή δ­ποία θά είναι δημιούργημα τής δραστηριότητας του καί δσο είναι δυνατό τό υπολογίζει, άλλά άπό τή γνώση αύτή δέν καταλήγει στό συμπέρασμα πώς είναι καλύτερα νά έπιμένει στήν κατάσταση πού ύπάρχει. ’Αντίθετα διακηρρύσσει τήν άνάγκη νά ξεπεραστεΐ αύτή ή κατάσταση. Ή βασική άριστερή πολιτική διάθεση πού εί­ναι λιγότερο ή περισσότερο όργανικά δεμένη μέ τόν όπτιμισμό, πνευματικά διαποτίζεται άπό τήν άμφισβήτηση καί τήν πεποίθηση στήν ώριμότητα τών διαδόχων καταστάσεων. Έν πάσει περιπτώ- σει είναι πάντα πρόθυμη νά έπανεξετάσει κριτικά καί νά μετασχη­ματίσει ένεργητικά δλες τΙς παραδόσεις, ένώ ή δεξιά πολιτική διά­θεση βγαίνει άπό τήν πεσσιμιστική πεποίθηση δτι τό μελλοντικό κακό, τό κακό πού προξενεί ή άλλαγή, είναι μεγαλύτερο άπ’ τό τωρινό πού τόσο τό ύπερεκτιμοϋν οί όπαδοί τής προόδου. Ό φόβος μπροστά στίς λανθάνουσες δυνατότητες τοϋ άνθρώπου άντιμετω- πίζεται άπ’ τόν άριστερό μέ τήν έμπιστοσύνη πού αύτός τρέφει στίς ικανότητες άνάπτυξης τοΰ άνθρώπου καί στίς καταστάσεις πού ό άνθρωπος δημιουργεί κι άπ’ τό δεξιό μέ τή δυσπιστία στήν Ικανότητα τοϋ άνθρώπου νά κάνει κάτι καλό γιά τόν έαυτό του. Αύτός είναι ό λόγος πού μιά πεσσιμιστική θεώρηση τοϋ κόσμου καί τοϋ άνθρώπου όδηγεί σέ μιά συντηρητική καί στίς άκραϊες περι­πτώσεις σέ μιά άντιδραστική πολιτική στάση, ένώ ή όπτιμιστική άντίληψη γιά τόν κόσμο καί τόν άνθρωπο φέρνει σέ μιά τοποθέ­τηση πού είναι φιλική στην κίνηση, προοδευτική καί στήν άκραία περίπτωση ύβριδική. Ένώ ό πεσσιμιστικός συντηρητισμός, μέ τήν ύπόθεση δτι αύτό πού ύπάρχει, δσο κι άν είναι κακό καί στίς χει­ρότερες περιπτώσεις είναι καλύτερο, άρα προτιμότερο άπ’ τό άνα- μενόμενο, τό μελλοντικό, ζητά νά τό διατηρήσει καί νά τό άνοσο- ποιήσει έναντίον τών άλλαγών, ό άριστερός προοδευτισμός Αποδε­χόμενος τήν άποψη δτι καί τό καλύτερο άπ’ αύτό πού ύπάρχει εί­ναι έχθρός καί έμπόδιο στό δρόμο τοΰ μελλοντικού καλύτερου, άγω- νίζεται νά άναπτύξει τό τελευταίο περισσότερο καί μέ τό δρόμο τής μεταρρύθμισης ή τής έπανάστασης νά τό κάνει .πραγματικό­τητα σπάζοντας τό στάτους κβό. Ένώ άπό τόν χαρακτηριστικό τύ­πο τοϋ συντηρητικού καί δεξιοϋ καί τήν έπιδοκιμασία άκόμη τής μεταρρύθμισης τήν άποσπάς ύστερα άπό πεισματική άντίσταση

301

γιατί είναι άντίθετη στίς βασικές του έπιθυμίες, γιά τόν χαρακτη­ριστικό τύπο τοΰ άριστεροΰ καί προοδευτικού, άκόμη καί ή μεταρ­ρύθμιση, δπου δέν είναι δυνατή ή δέν κρίνεται σκόπιμη έπειτα ά­πό τήν έκτίμηση δλων τών δεδομένων ή ριζική ρήξη μ’ αύτό πού ύπάρχει, άποτελεΐ μορφή παραίτησης άπ’ τόν άγώνα. Ένώ γιά τόν συντηρητικό ή μεταρρύθμιση είναι στήν ούσία μόνο μέσο γιά νά διατηρηθεί στή βασική του διάρθρωση αύτό πού ύπάρχει, γιά τόν άριστερό ή μεταρρύθμιση είναι μόνο λύση άνάγκης, κάτι τό προσωρινό, ένα έλλειμα δυναμικής πού, έπιβάλλεται άπό τήν δύ­ναμη τών περιστάσεων άλλά σέ καμιά περίπτωση δέν έπιτρέπεται ν’ άποτελεΐ τδ τελικό συμπέρασμα τής σοφίας.

’Αριστερός όπτιμισμός καί δεξιός πεσσιμισμός είναι δυνατό, σέ αντιπαράθεση μέ τό δηλωμένο άντίθετο τους άξίωμα, νά άποτρα- βηχτοΰν άπδ τΐς άρχικες τους θέσεις καί στήν πραγματικότητα νά συναντηθούν μέ τόν άντίπαλο, ή τουλάχιστο, σέ δ,τι συγκεκριμένο έχουν νά κάνουν, νά τδν πλησιάσουν. Καί δμως άκόμη καί στήν περίπτωση μιδς τέτοιας όμοφωνίας πού τούς έπιβάλλεται άπό τά πράγματα, προέλευση, άφετηρία, βασική πρόθεση καί κατεύθυνση έπιδιώξεων παραμένουν πράγματα διαφορετικά γιά τόν καθένα. Ό κριτικός όπτιμιστής μ’ δλο πού γνωρίζει τούς κινδύνους πού περικλείει ή πρόοδος δέν έχει καμιά διάθεση νά παραιτηθεί άπ’ αύτήν. Ό κριτικός πεσσιμισμός μ’ δλο πού άναγνωρίζει τήν άνά­γκη τής άλλαγής, τήν δπαρξη τοΰ κακοΰ πού έπιβάλλεται ν’ άπο- μακρυνθεΐ, άκόμη κι δταν οί περιστάσεις κάνουν άναπόφευκτο κά­τι τέτοιο ή τδ έπιβάλλει ή στοιχειώδη πρόβλεψη σάν άνάγκη έλά- χιστης προσαρμογής, δέν είναι πρόθυμος ν’ άνταλλάξει τό σίγουρο μέ τδ μή σίγουρο, νά κινηθεί πέρα άπό τά δρια τοΰ στάτους κβό.

Βέβαια, γιά νά διατηρηθεί αύτή ή άπλουστευμένη βασική διάρ­θρωση είναι άνάγκη νά παραμεληθεΐ αύτή ή χαρακτηριστικά τυ­πική άντιθετικότητα καί νά μείνουν Εξω άπό τήν προσοχή μας με­ρικές πολύ λεπτές άποκλίσεις καί φαινόμενα πού κατ’ άρχήν άμ- φισβητοΰν τό σχήμα, άποκλίσεις πού ώστόσο δέν μποροΰμε νά τΙς άρνηθοΰμε μιά κάποια έρμηνευτική άξία. Καί δμως δέν πρέπει νά μείνουν έξω άπό τήν παρατήρηση φαινόμενα, πού φαινομενικά έ- μποδίζουν νά καταταχθοΰν στήν Ιδια θέση δ όπτιμισμός καί ή ά- ριστερή θεώρηση τής κοινωνίας τοΰ κόσμου κι άπό τήν άλλη δ πεσσιμισμός καί ή δεξιά θεώρηση τοΰ κόσμου καί τής κοινωνίας. ’ Εγινε κιόλας έμμεσα λόγος γιά τό νεοφιλελευθερισμό πού θεμε­λιώνει τδν δπτιμισμό του στήν έγκαταλειμένη τάξη τοΰ άνεμπόδι- στου καί έλεύθερου άνταγωνισμοΰ πού πρέπει νά ξανααποκατα- σταθεΐ καί ζωγραφίζει αύτό του τδ πρότυπο μέ τά χρώματα τοΰ πιό έλκυστικοΰ είδύλλιου. Ό μως μιά άριστερή έπιδίωξη όλοκλη- ρωτικών λύσεων, δπου πρόκειται γιά έπιβολή άκαμπτων σκοπών

καί αιτημάτων δίχως καμιά έπιείκια γιά τόν ζωντανό άνθρωπο καί τά προβλήματα του, μπορεΐ νά συνδέσει τόν άγωνιστικό όπτιμισμό μέ τόν άκραΐο πεσσιμισμό άναφορικά μέ τΙς Ικανότητες τοϋ άνθρώ­που να φτάσει δίχως τήν έπιβολή τής βίας καί άπό δικά του κίνη­τρα στους έπιδιωκόμενους σκοπούς.

Μά αύτά τά φαινόμενα πού άμφισβητοϋν τό σχήμα τής άπλο- ποιημνέης κατάταξης τοϋ άριστεροϋ όπτιμισμοΰ καί τοϋ συντηρη­τικού πεσσιμισμοϋ, τό μόνο πού καταφέρνουν στ’ άλήθεια είναι νά κάνουν φανερή τήν άντίθετη πλευρά τοϋ βασικοϋ άξιώματος πού διατηρεί τΙς δικές του πνευματικές προϋποθέσεις. Δηλαδή μέ μιά δρισμένη έννοια κι ό άριστερός προοδευτικός είναι ?νας πεσσιμι- στής, μόνο πού τόν πεσσιμισμό του τόν ξεθυμαίνει χτυπώντας τΙς καλοστεριωμένες καταστάσεις καί κατά τό δυνατό τόν άπαλλάσσει άπό τΙς έλπίδες γιά τό μέλλον, ένώ ό συντηρητικός πεσσιμιστής, πού μέ μιά δρισμένη Εννοια είναι κι αύτός όπτιμιστής, φυλάγει τόν όπτιμισμό του γιά τό παρελθόν καί τό παρόν, άλλά δέν ίχει έμπι- στοσύνη στό μέλλον πού τοϋ παρουσιάζει ό προοδευτικός. Δέν εί­ναι σωστό ή παρουσία αύτών τών άντιθετικών στοιχείων μέ­σα στίς άνταγωνίστριες τάσεις νά δημιουργεί σύγχυση άνα­φορικά πρός τΙς θεμελιακές διαφορές τους, γιατί δπως καί νά τό κάνουμε όπτιμισμός καί πεσσιμισμός είναι καί παρα­μένουν δυό διαφορετικοί τρόποι θεώρησης καί δέν είναι δυ- νατόν νά καταργηθοϋν ot βασικές διαφορές τους άπ’ τό γε­γονός δτι καθένας άπ’ τούς δυό δανείζει δικά του στοιχεία στόν άλ­λον, άλλά τό πολύ πολύ νά άποσαφηνιστεί στόν καθέναν τό ποσο­στό τοΰ δανεικού στοιχείου σέ σχέση μέ τό βασικό περιεχόμενο. Παρ’ δλα δέ στερείται σημασίας ή παρατήρηση δτι τόσο δ όπτιμι- σμός, δσο καί 6 πεσσιμισμός είναι άναγκασμένοι, γιά νά διατηρή­σουν τήν ισορροπία τους, νά άποδεχτοΰν καί νά τακτοποιήσουν μέ­σα στά πλαίσια του ό καθένας κίνητρα πού ίχουν ύποστεί μιά δια­φορετική κατεργασία μέσα στήν άντίπαλη πραγματικότητα. Αύ- τή ή σχετικοποίηση όπτιμισμοΰ καί πεσσιμισμοϋ γίνεται περισσό­τερο σαφής καί συγκεκριμένη άν άναλογιστοϋμε δτι ό κριτικός ό- πτιμισμός καί ό κριτικός πεσσιμισμός δέν έχουν καμιά άνάγκη νά έξαντληθοΰν στήν άναγνώριση καί κατεργασία τοϋ έμπειρικοΰ ύ- λικοϋ πού άναπότρεπτα τούς έπιβάλλεται, άλλά πέρα άπ’ αύτό μπο­ροϋν νά είναι καί θέσεις πού δχι μόνο παραδέχονται τό άντίθετο πού προκαλείται άπό τή σχετικοποίηση σάν τιμή άνώτερη άπό τήν τιμή τοΰ δικοΰ τους άξιώματος, άλλά καί άναγνωρίζουν τήν ύπε­ροχή τοϋ ξένου άξιώματος, πού τότε μόνο θά διατηρηθεί, δταν τό άξίωμα πού προβάλλει στό προσκήνιο άπαιτεί τήν ύπεροχή καί ώς μέθοδος.

Ό ταν τό ζήτημα τής προόδου καί μαζί μ’ αύτήν καί τής σχε­

τικής στάσης άπέναντι της Ανυψώνεται στόν πολιτικό άγώνα πά­νω άπό τό έπίπεδο τών καθημερινών άντιθέσεων καί ένσωματώ- νεται σέ μιά καθολική θεώρηση τής Ιστορίας, ό κριτικός όπτιμι- σμός καί ό κριτικός πεσσιμισμός μποροϋν νά μετατραποΰν σέ ά- πλώς μεθοδικό ή καί πλασματικό όπτιμισμό καί πεσσιμισμό. Στήν περίπτωση αύτή είναι εύκολο νά έναρμονιστοϋν ot δυό άκραΐες τά­σεις καί νά άναιρεθοΰν άπό μιά άποψη ύψηλότερη. Έτσι, άπό πρώ­τη ματιά δέν είναι νοητή καμιά άλλη σά μεγαλύτερη άντίθεση άπ’ αύτήν πού ύπάρχει άνάμεσα στήν φιλοσοφία τοΰ διαδόχου τοϋ Σο- πεγχάουερ, Έντουαρντ φόν Χάρτμαν, πού έξαιτίας τοΰ ριζώματος της στή φιλοσοφία τοϋ Σοπεγχάουερ διαπυήθηκε καί μετατράπη- κε σέ μεταφυσικό πεσσιμισμό καί πού άνάπτυξε στή φιλοσοφία τοΟ άσυνείδητου μιά πραγματικά κοσμική προοπτική συλλογικής έγκα- τάλειψης τής θέλησης γιά τή ζωή, καί τή μαρξιστική φιλοσοφία παρόντος καί τοΰ Έρνστ Μπλόχ πού δρά έκατό χρόνια άργότερα, δ όποιος στό κύριο έργο του «τό άξίωμα έλπίδα» άγγέλει, μέ τόν τίτλο του κιόλας, τό όπτιμιστικό, καί προσανατολισμένο στό μέλ­λον, είδος τής κοσμικής καί κοινωνικής θεώρησης.

Ό Χάρτμαν συμμερίστηκε τήν πεσσιμιστική τελική προοπτική τοΰ Σοπεγχάουερ καί τήν πεποίθηση του, δτι ή θέληση γιά τή ζωή πρέπει νά γνωρίσει τήν άναίρεση καί λύτρωση. 'Ωστόσο Σοπεγχνά- ουερ καί Χάρτμαν χωρίστηκαν στήν έκλογή τοϋ δρόμου πού δδη- γεϊ στή λύτρωση. ’Ενώ ό Σοπεγχάουερ έβγαλε άπό τόν μεταφυσι­κό του πεσσιμισμό τό συμπέρασμα πού χαρακτηρίζει καί τόν πολι­τικό καί κοινωνικό του πεσσιμισμό καί έξήγησε δλες τΙς άντιφά- σεις καί άγριότητες τής ύπάρχουσας κατάστασης σάν άντιφάσεις τής άνάλλαχτης άνθρώπινης φύσης καί έτσι άρνήθηκε κάθε δυνα­τότητα άλλαγής, ό Χάρτμαν άντίθετα, πίστευε δτι, μόνο πάνω στό δρόμ τοϋ πολιτικοΰ καί κοινωνικού όπτιμισμοΰ είαι δυνατό νά έ- πιτευχθεϊ ή δριστική νίκη τοΰ μεταφυσικού πεσσιμισμοϋ. Ό σο δη­λαδή ot άνθρωποι θά έξακολουθοΰν νά κρέμονται άπό τήν αύταπά­τη δτι μέ τήν άλλαγή τής κοινωνικής όργάνωσης θά μπορέσουν καί νά καταργήσουν τά κακά αύτοΰ τοϋ κόσμου, θά έξακολουθοΰν νά έχουν καί τή γνώμη δτι ή άπουσία εύτυχίας άπδ τή ζωή τους όφείλεται σέ αίτια έξωτερικά καί κατά συνέπεια αύτοϋ βρίσκονται καί τά πεπρωμένα τής άνθρωπότητας.

Τό πρώτο στάδιο τών αύταπατών τής άνθρωπότητας, πού 6 Χάρ­τμαν τό έντοπίζει στήν άρχαιότητα * μέ τήν προσμονή τής λύτρω­σης άπό τήν άτομική σοφία τής ζωής καί τό δεύτερο, τοΰ μεσαίω- να, μέ τήν έπιδίωξη τής εύτυχίας σέ μιά μεταφυσική μεταθανάτια ζω ή ' θά τδ άκολουθήσει ένα τρίτο καί τελευταίο στάδιο αύταπά- της κατά τό όποιο ή εύτυχία θά θεωρηθεί δτι βρίσκεται στό μέλ­λον τοΰ παγκόσμιου προτσές.* Ή άνθρωπότητα άφοϋ διατρέξει

304

ft ρώτα κι αύτό τό στάδιο κι ώστόσο δέν πετύχει τόν έπιδιωκίμβνό σκοπό τότε θά φτάσει στή γνώση τοΟ άπραγματοποίητου αύτοΟ τοΟ σκοπού καί θά άρνηθεϊ συλλογικά τή θέληση γιά ζω ή .

Άφοϋ ό Γκεόργκ Λούκατς χαρακτηρίζει τόν Σοπεγχάουερ σάν έκπρόσωπο τής «έμμεσης άπολογητικής» ’ τοΟ καπιταλισμού, έ­ξαιτίας τής μεθόδου τοΟ τελευταίου πού έξηγεί δλα τά ειδικά κακά τοΟ καπιταλισμού σάν ιδιότητες τής άνθρώπινης φύσης καί Ιτσι καταργεί κάθε δυνατότητα άλλαγής, θά μπορούσε κανείς νά χαρα­κτηρίσει τόν Χάρτμαν σάν Εμμεσο άπολογητή τής πίστης στήν πρόοδο καί μαζί τής πίστης στόν σοσιαλισμέ. 'Ωστόσο κι αύτός, δ­πως καί ό Σοπεγχάουερ μέ τόν καπιταλισμό, Ιδωσε προστατευτική βοήθεια στήν πρόοδο καί τόν σοσιαλισμό μόνο καί μόνο γιά νά τόν παραδώσει άμέσως κατόπιν, δπως καί τούς προηγούμενους κοινω­νικούς σχηματισμούς, στόν άφανισμό. Ό Έντουαρντ φόν Χάρτμαν ήρθε σ’ έπαφή μέ τήν άριστερά μέ τά λόγια τοΟ ποιητή, πού έκ- φράζουν καί τή βασική του πεποίθηση, «κάθε τι πού γεννιέται Ιχει άξία, γιατί τραβδ στόν άφανισμό του», γιά νά προσθέσει τό άμέ­σως τό παρακάτω συμπέρασμα πού καθ’ έαυτό είναι ξένο στόν άρι- στερό στοχαστή καί τόν όπτιμισμό του καί μάλιστα τόν Απογοη­τεύει σχετικά μέ τό άποτέλεσμα τής ιστορικής του έπιτυχίας «γι’ αύτό θά ήταν καλύτερα νά μή γεννιούνται». Έτσι ό Χάρτμαν ύ­ποχρεώθηκε νά φτάσει στό συμπέρασμα πώς «6 σημερινός πολιτι­κός καί κοινωνικός πεσσιμισμός. . . είναι προϊόν προσωρινών συζεύ­ξεων προορισμένων νά ξεπεραστοΟν, πώς πρέπει νά μετατραπεί σέ πολιτικό καί κοινωνικό όπτιμισμό, ό όποϊος δέν Ιχει τίποτε κοινό μέ τόν μεταφυσικό πεσσιμισμό καί δέν άποκλείει, άλλά περιέχει μέσα του τόν κοινωνικό καί πολιτικό όπτιμισμό.’

Ό "Εντουαρντ φόν Χάρτμαν συμμάχησε λοιπόν στή φιλοσοφία του μέ τήν πρόοδο μόνο καί μόνο γιά νά τήν δδηγήσσει άποτελε- σματικώτερα στό παράλογο. Τώρα μέ ποιό δικαίωμα μπορεΐ τήν ίδια στιγμή πού άναφέρεται αύτός ό νεώτερος Σοπεγχάουερ, πού μέ πιό ραφινάτη μορφή άκολούθησε τΙς Ιδιες προθέσεις τοΟ δασκά­λου, νά άναφέρεται κι Ινας στοχαστής καί άγκιτάτορας σάν τόν Έρνστ Μπλόχ, πού μέχρι τό 1961 ήταν ταγμένος στήν προσπά­θεια οίκοδόμησης μιας ύποθετικής σοσιαλιστικής κοινωνικής τά­ξης στήν ’Ανατολική Γερμανία κι άπό τότε δρά στή δύση σάν κή- ρυκας μιάς άναγέννησης τοϋ μαρξισμού; Μήπως ή έλπίδα, πού στόν Χάρτμαν δέν είναι παρά ή άντανάκλαση τής αύταπάτης στήν καρδιά τών άνθρώπων, δέν είναι στόν Μπλόχ τό άστραφτερό φώς πού άπό τή λειψή άκόμη πληρότητα δλων τών πραγμάτων πέφτει στό βουβό προτσές τοϋ άγνώστου πού άκόμη βρίσκεται σέ κατά­σταση ζύμωσης;’

'Ωστόσο δέν μπορεΐ νά μείνει κρυφό άπό μιά προσεχτικότερη

20 305

ματιά δτι καί ατόν Μπλόχ τό παγκόσμιο προτσές καί ή πρόοδο πού αύτό φέρνει δεν άποτελοϋν τήν τελευταία λέξη άλλά μόνο μιά προ­τελευταία πραγματικότητα, ποΰ έννοείται βρίσκεται στό πρώτο μέ- ρος τής φιλοσοφίας του. Ό Μπλόχ δέν έκφράζεται γιά τήν κατά­σταση τοΟ κόσμου πού άκολουθεί τήν κοινωνική πρόοδο τόσο λε­πτομερειακά καί μέ τήν Γδια πεσσιμιστική βεβαιότητα πού χαρα­κτηρίζει τόν Έντουαρντ φόν Χάρτμαν, οί ύπαινιγμοί δμως πού βρίσκομε στό έργο του άφήνουν νά γίνει γνωστό δτι φαντάζεται τε­λικά μιά Ανάκληση τοΟ παγκόσμιου προτσές μέ τήν δποία θά Ικα­νοποιηθεί ή τελευταία έπιθυμία γιά ήσυχία, πού άνοίγει τό δρό­μο της μέσα άπό δλες τΙς έπιθυμίες.10 Ένώ δ όπτιμισμός παραδί­νεται στήν προοπτική τής ευτυχισμένης συμμετοχής τοϋ άτόμου στή ζωή πού έχει άποκατασταθεΐ σ’ δλη τήν πληρότητα της, άπό τήν άποψη τών φιλοσοφικών προϋποθέσεων τοϋ Μπλόχ είναι ύπο- χρεωμένος νά έξαφανίσει αύτήν τήν εύτυχία καί δχι μόνο άτομικά νά τήν άνταλλάξει μέ τό θάνατο, άλλά καί συλλογικά νά τή σταμα­τήσει μέ τό τέλος τοΰ παγκόσμιου προτσές. Γιατί «δλες οί άξίες έχουν τήν κλίμακα τους στό γεγονός δτι δσο βασικότερες γίνονται τόσο περισσότερο έξαφανίζεται σ’ αύτές ή άπόσταση πού χωρίζει τήν ύποκειμενικότητα άπό τήν Αντικειμενικότητα».11

Αύτή ή προοπτική έκανε τούς διαλεκτικοϋλιστικούς κριτικούς νά χαρίσουν στόν Μπλόχ τήν κατηγορία τοϋ ύποκειμενισμοϋ καί άτομισμοϋ δίχως νά παραλείψουν νά τονίσουν τήν δμοφωνία του μέ τόν "ΑρΟουρ Σοπεγχάουερ. Ώστόσο παρά τΙς διαφορές ύπάρχει στό φιλοσοφικό κατασκεύασμα τοΰ Μπλόχ, δπως καί στόν Σοπεγχά­ουερ μιά πέρα άπό χώρο καί χρόνο κατάσταση άκινησίας γιά τήν όποία Αγωνίζεται τό σύμπαν. Ό όπτιμισμός τοϋ Μπλόχ, τά ρητο- τορικά καί τά πυροτεχνήματα του πού μπορεΐ νά έξαπατήσουν σχε­τικά μέ τίς σκοτεινές ύστεροβουλίες του, χαρακτηρίστηκε καί πο­λύ σωστά, άπό τούς κριτικούς του σάν όπτιμισμός μέ πένθιμα κρέ- πια.”

Άπό τήν άποψη τής κοσμικής προοπτικής ό όπτιμισμός τοϋ Μπλόχ γίνεται ένας άπλός όπτιμισμός μεθόδου σάν τόν δργανικό όπτιμισμό τοϋ Χάρτμαν. Άντίθετα, γίνεται όπτιμισμός αύτό πού κάτω άπό τήν έπιρροή κοσμικομεταφυσικών Αντιλήψεων πού στή σύλληψη τους τής άνθρώπινης φύσης καί τοϋ Ιστορικοϋ προτσές κλίνουν στόν πεσσιμισμό ή κατά τής θεμελίωσης τών Απόψεων τους γιά τήν τάξη καί έκφράζεται ρητά ύπέρ αύτοϋ. "Ετσι καί ή παραδο­σιακή χριστιανική φιλοσοφία βρίσκεται κάτω άπό τά σήματα τοϋ πεσσιμισμοϋ στήν έκτίμηση της γιά τήν Ανθρώπινη φύση καί τήν κοινωνική της έκφραση. Άλλά αύτός ό έσωκοσμικός πεσσιμισμός μετατρέπεται σέ όπτιμισμό τής λύτρωσης, δπως κι ό προοδευτικός όπτιμισμός τοϋ Μπλόχ σέ κοσμικό πεσσιμισμό.

Ό έσωκοσμικίς ΛΜσιμισμδς μπορεί κάτω άπό τήν έπίδραση έ- νδς όπτιμισμοϋ λυτρωτικοΟ, πού Εμπιστεύεται στή νίκη τοϋ καλοϋ νά γίνει Ινας πεσσιμισμδς βριζόμενος δργανικά: μέ Εμπιστοσύνη στήν δριστική συμφιλίωση είναι λογικό καί εδλογο νά Επιχειρηθεϊ στά πλαίσια τής Ιστορίας μιά Αντίσταση στήν πρόοδο γιά νά άνα- γκαστεΐ αύτή νά απαλλαγεί άπδ τΙς κακές της προσμίξεις καί νά δώσει μέ χτυπητή μορφή τήν ούσία καί τήν άπαραίτητη συνεισφο­ρά της στήν 'δλοκλήρωση τοϋ κόσμου. Ώστόσο, Αφήνοντας στήν ά­κρη αύτές τΙς κοσμικομεταφυσικές καί θεολογικές έπικλοκές μπο- ρεί γενικά νά συνδεθεί ή έπιδοκιμασία τής προόδου μ’ Ινα μεθο­δικό σκεπτικισμό άπέναντι στή συγκεκριμένη ιστορική προσφορά τής ίδιας τής προόδου πού ίπειτα θά μετατραπεΐ σ’ Ινα μεθοδικό συντηρητισμό, δπως είναι δυνατδ έπίσης, μέ προκαταλημένη χαι- ρεκακία νά έπιτραπεϊ στήν πρόοδο ή Ανεμπόδιστη πορεία γιά νά είναι βαθύτερη ή άπογοήτευση άπ’ αύτήν καί πιδ ριζική ή μετά­νοια καί ή έπιστροφή στδ στάτους κβό.

Μέ τδν τρόπο αύτόν είναι δυνατά θεολογικά καί μεταφυσικά συ­στήματα, πολύπλοκοι κοινωνικοψυχολογικοΐ μηχανισμοί καί ιδιαί­τερες άτομικές έπιθυμίες καί κίνητρα νά Επηρεάσουν ή καί νά κα­ταστρέψουν τήν εικόνα τοϋ άριστεροϋ δπτιμισμοϋ καί δεξιοϋ πεσσι- μισμοϋ πού μόλις πρίν άπδ λίγο σκιαγραφήσαμε. Παρ’ δλα αύτά στδ πεδίο τής έσωκοσμικής πρακτικής Αντανάκλασης τό νά έγκα- ταλείψουμε αύτήν τήν ιδανικά τυπική άντίθεση καί Ετσι νά Αφα­νίσουμε τή δυνατότητα έκείνων τών διαφορών πού διευκολύνουν Α­ποφάσεις πού δέν μποροϋμε ν’ Αποφύγουμε στδν κοινωνικό χώρο σημαίνει παραίτηση Απδ Ινα πολυτιμότατο μέσο προσανατολισμού. Γιατί, Ακόμη καί μέ τήν προϋπόθεση δτι Αριστεροί όπτιμιστές καί συντηρητικοί πεσσιμιστές έπιθυμοϋν τδ καλύτερο, πάλι θά μείνει άνοιχτδ τδ έρώτημα μέ ποιά άπδ τΙς δυό βασικές άπόψεις Εξυπη­ρετείται καλύτερα τό καλό τών άνθρώπων, σάν ούδέτερη ύπερέν- νοια στήν όποία μέσα στήν άνώτερη συνείδηση τους συμπεριλήφθη- καν ή πρόοδος καί ή έπιμονή σ’ αύτήν. Είναι δυνατό στή λογική νά σταθμίσει σωστά ποιά άπό τΙς δυό ή Αριστερή ή ή δεξιά άπο­ψη, κρύβει μέσα της τούς περισσότερους κινδύνους; Καί στήν περί­πτωση πού στήν μιά είναι περισσότεροι Απ’ δσο στήν άλλη, είναι λογικό παρ’ δλα αύτά, σέ σχέση μέ τΙς άνώτερες Εκτιμήσεις, νά άποδεχτοΰμε τούς κινδύνους;

Τδ έρώτημα άν οί πολιτικές καί κοινωνικές άπελευθερωτικές τάσεις άποδεσμεύουν δημιουργικές δυνατότητες τοϋ άνθρώπου ή 1ν άντίθετα άνοίγουν τδ δρόμο στδ κακό πού μέ κόπο κρατιέται κα­ταπιεσμένο στδν Ανθρωπο είναι Ινα ζήτημα πού παίζει σπουδαιό­τατο ρόλο στή σύγχρονη κοινωνικοψυχολογική καί πολιτιστικοφιλο- σοφική συζήτηση. 0£ Αντιθέσεις γύρω Από τήν έρμηνεία καί τήν

807

ώφέλιμη έφαρμογή τής ψυχανάλυσης στά κοινωνικά προβλήματα Ιχουν ξεπεράσει άπό καιρό τόν κύκλο τών είδικών καί άνήκουν στά σταθερά στοιχεία δλων τών συζητήσεων πού στρέφονται γύ­ρω άπ’ τό έρώτημα, σέ ποιό βαθμό ή άνθρώπινη φύση άποτελεϊ μιά σταθερή, πού βάζει σιδερένια δρια σέ δλες τΙς προσπάθειες γιά κοι­νωνική μεταρρύθμιση. Ένώ στήν έποχή τής άρχής τής ψυχανάλυ­σης αύτό πού προκάλεσε τήν άντίφαση καί σοκάρησε τΙς διαθέσεις τών άμήχανων άστών ήταν ή άντιπαράθεση μέ τό σεξουαλικό Ιν- στικτο πού τόσο ύποτιμήθηκε πρίν άπό τόν ΦρόΟντ, σήμερα αύτό πού έξαναγκάζει τά πνεύματα νά διευκρινήσουν καί νά διαχωρί­σουν τΙς θέσεις τους είναι τό έπιθετικό ένστικτο. Ή γιγάντιες κα­ταστροφές πού ή ίστορική έμπειρία τών τελευταίων δεκαετιών έ­φερε μπροστά στά μάτια άπετέλεσαν τή βασική αιτία γι’ αύτή τή μετατόπιση τών συζητήσεων.

Παράλληλα δέν εχει έξαντληθεΐ τό ένδιαφέρον γιά τή σεξουαλι­κή καταπίεση καί χειραφέτηση. "Ομως ή προσθήκη τοϋ έπιθετι- κοΰ ένστίκτου καί τής καταστροφικότητας τοϋ άνθρώπου πού βρί­σκεται πίσω άπ’ αύτό Ιχει περιπλέξει τή συνάρτηση καί διευρύνει τό πεδίο τών δυνατοτήτων, πού ώστόσο πρέπει άκόμη νά διερευνη- θοϋν καί νά γνωστοϋν. Ή ψυχανάλυση, πού σύμφωνα μέ τή θέλη­ση τοϋ δημιουργού της Ιπρεπε νά είναι μόνο θεραπευτική θεωρία γιά τή γιατρειά τών άτομικών νευρώσεων, άπό τήν άρχή άκόμη ξεπέρασε αύτόν τόν περιορισμένο σκοπό καί έξαιτίας τής πρόκλη­σης πού περιέχουν οί όμολογίες της πρός τΙς παραδοσιακές κατα­στάσεις δέν περιορίστηκε νά είναι θεωρία καί πράξη τών νευρώ­σεων καί τής θεραπείας τους. Σέ άντιπαράθεση μέ τΐς ιδεολογίες καί τΙς κοινωνικές δυνάμεις πού πρόβαλαν άντίσταση στίς άνακα- λύψεις της, ξαπλώθηκε μ’ Ιναν τρόπο πού Ικανέ δύσκολο, άν δχι άδύνατο νά άπομονωθοϋν τά Ιατρικά έπιστημονικά άπό τά πολιτι­στικά συμπεράσματα της. Ό ίδιος δ Φρόυντ Ιδωσε τήν ύποστήρι- ξη του σ’ αύτό τό Ιδεολογικό συμπέρασμα τών άντιπάλων του καί τοϋ κοινού, συμπέρασμα πού £πήρχε *α1 άντιδροΰσε στήν ψυχανά­λυση άπό τήν άρχή άκόμη τής έμφάνισης της. Σήμερα οί όπαδοί του καί συνεχιστές τής ψυχανάλυσης στήν προσπάθεια τους νά ά- ποδείξουν τήν καθολική άρμοδιότητα καί χρησιμότητα τής διδα­σκαλίας τοϋ Φρόυντ έγκαταλείπουν τήν άπατηλή καί άνασφαλή ά­πό τήν ίδια τή θέση της έπισημονική περιοχή τών ψυχαναλυτικών έφαρμογών καί μέ τόν τρόπο αύτό παραδίνουν τήν ψυχανάλυση στούς άντιπάλους της, πού σ’ αύτήν τήν περίπτωση είδαν τήν άπαί­τηση της γιά έξάπλωση σά μετωπική έπίθεση κατά τών θεμελίων τής ήθικής καί τής ύπάρχουσας τάξης πραγμάτων.

Ή μοίρα τής ψυχανάλυσης ήταν, στήν άρχή νά θεωρηθεί άπό τή δεξιά σάν άπειλή κατά τής πολιτιστικής δομής καί σΐαθερό-

308

τητας καί φυσικά νά ΑπορριφτεΤ άπ’ αύτήν καί τώρα στή σύγχρο­νη συζήτηση νά δέχεται επιθέσεις άπό τήν άριστερά. Τελευταία ίχει ΑναληφθεΖ ή προσπάθεια νά Αποκαλυφθούν καί έλευθερωθοΟν τά καταχωνιασμένα σ’ αύτήν έπαναστατικά συστατικά της. Γιατί ή έξέλιξη τής πολιτιστικής φιλοσοφίας τοϋ Φρόυντ καί ή στροφή πού στήν άρχή άπώθησε στό βάθος τήν έπαναστατική άποψη, μιά στροφή πού ή κοινωνική της έπίδραση έκφράζεται μέ τή μερική άναγνώριση καί τήν ούδετεροποίηση τών έρευνητικών της συμπε­ρασμάτων, φαίνεται πώς δέν άφήνει στήν άριστερά καμιά άλλη έ- κλογή, παρά ή νά ταυτίσει τήν ψυχανάλυση μέ τή συντηρητική πολιτιστική φιλοσοφία τοϋ Φρόυντ τών τελευταίων χρόνων καί νά τήν άπορρίψει στό σύνολο ή νά κάνει ένα διαφορισμό, νά Αναιρέ­σει σάν Ιδεολογικό πάρεργο καί παρεξήγηση τοϋ Ιστορικοϋ Φρόυντ δλα τά στοιχεία πού έντάσσονται στό συντηρητισμό τοϋ Φρόυντ πού δπωσδήποτε έρχεται σέ άντίθεση μέ τή βασική θεωρία του τών πρώτων χρόνων.

’Ασφαλώς παίρνεται ύπόψη καί ή δυνατότητα πού έκφράζει δ σοσιαλιστής ψυχαναλυτής Ζήγκφριντ Μπέρνφελντ, δηλαδή οδτε ν’ άπορριφθεΐ οδτε νά χρησιμοποιηθεί ή ψυχανάλυση γιά έπανα- στατικούς σκοπούς,” άλλά μέ τονισμό τοϋ αύστηρά έπιστημονικοϋ κι δχι ιδεολογικού χαρακτήρα της, νά κρατηθεί μακρυά άπό τΙς φιλονεικίες τών κομμάτων καί κάθε άναφορά σ’ αύτήν, πέρα άπό τήν έπιστημονική — θεραπευτική — νά θεωρηθεί ώς μεταφυσικο- ποίηση τών προθέσεων καί συμπερασμάτων της καί νά πραγμα­τοποιείται ύπό ιδίαν εύθύνην κι δχι σέ βάρος τής ψυχανάλυσης πού Αγωνίζεται καί δεινοπαθεΐ. 'Ο Μπέρνφελντ έφτασε στό συμπέρα­σμα δτι ή ψυχανάλυση άπλώς διαπιστώνει γεγονότα άπό τά δποία είναι δυνατό νά βγοϋν τά πιό διαφορετικά πρακτικά συμπεράσματα καί νά δικαιολογηθούν ο[ διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις.1* Ot προσ­πάθειες νά συρθεί ή ψυχανάλυση στή φιλονεικία τών κοινωνικών καί ιδεολογικών κομμάτων δέν έλλειψαν ούτε κατά τήν περίοδο πού προηγήθηκε τού δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Ό Βίλχελμ Ράιχ άρχισε κατά τήν περίοδο αύτή τήν προσπάθεια νά έκμεταλ- λευτεί τήν ψυχανάλυση γιά δφελος τού ταξικού έπαναστατικοϋ ά­γώνα τοϋ προλεταριάτου καί έρμήνευε τή σεξουαλική άπελευθέ­ρωση σάν προοίμιο μιδς προλεταριακής έπανάστασης, πού έπειτα καί γιά πρώτη φορά στήν ιστορία θά δημιουργούσε τό βασίλειο τής Αληθινής σεξουαλικής έλευθερίας. Τήν κοινωνική σημασία τής ψυχανάλυσης 6 Ράιχ τήν είδε, στήν περιοχή τής «ψυχικής ύ- γιεινής» σάν προϋπόθεση μιας τακτοποιημένης οίκονομίας τού Αί- μπιντο καί στόν τομέα τής Αγωγής τών παιδιών σάν τό «ψυχολογι­κό θεμέλιο τής σοσιαλιστικής διαπαιδαγώγισης».1* Ή προσπάθεια του δμως αύτή άποκρούστηκε τόσο άπό τήν κομματική, δσο καί ά-

309

πό τήν ψυχαναλυτική πλευρά καί δ Ράιχ γύρισε τΙς πλάτες του στήν Ψυχαναλυτική Ένωση καί στό Κομμουνιστικό κόμμα τής Γερμανίας.1* Μιά έπίσημη κομματική άνάλυση τών θέσεων τοϋ Ράιχ καταδίκασε τήν προσπάθεια του νά κάνει διάκριση άνάμεσα στό βασικό Υπόστρωμα καί τΙς άστικές Ιδεολογικές Ιπιστρώσεις, πού ήταν δυνατό κατά τήν άποψη του νά άφαιρεθοΰν καί νά προ- στατευθεΐ ή ψυχανάλυση έναντίον τής κατοπινής της έξέλιξης μέ τή βοήθεια τοϋ Γδιου τοϋ Φρόυντ. Αναγνωρίστηκε βέβαια δτι ή ψυχανάλυση είναι θεωρία τής άτομικής ψυχικής ζωής, άλλά σύγ­χρονα τονίστηκε δτι άποτελεΐ συστατικό μέρος ένός δλόκληρου συ­στήματος τοϋ φροϋδισμοϋ, άπ’ τό δποΐο βγαίνουν πολλά Αντιδρα­στικά συμπεράσματα.”

Ή κατηγορία γιά ύπερεκτίμηση τών βιολογικών σταθερών στή φύση τοϋ άνθρώπου καί Υποτίμηση τής συνείδησης καί τής κοινω­νικοοικονομικής διάρθρωσης τής κοινωνίας πού διαμορφώνει αύτή τή συνείδηση διατυπώθηκε σ’ αύτό κιόλας τό στάδιο τής συζήτη­σης άνάμεσα σέ μαρξιστές καί ψυχαναλυτές πού ήθελαν νά σώ­σουν τήν ψυχανάλυση γιά λογαριασμό τοϋ μαρξισμοϋ, καί διατη- ρήθηκε ίσαμε σήμερα. Μάλιστα έξαιτίας τής Υποστήριξης πού Ε­χει ή βιολογική - στατική άποψη τής φύσης τοΰ άνθρώπου άπό τή συγκριτική Ερευνα τής συμπεριφοράς, 6 κίνδυνος παίρνεται σοβα­ρότερα ύπόψη καί έκτΐ|ΐδται Υψηλότερα άπ’ δσο πρέπει. "Ετσι, δ Βάλτερ Χόλλιτσερ σέ σύνδεση μέ τήν πρίν άπδ δεκαετίες φιλοσο­φία καί άναφερόμενος στόν Κόνραντ Λόρεντς καί τή «Φυσική του Ιστορία τής έπιθετικότητας» πού Εδωσε νέα τροφή στήν άντίλη­ψη γιά τή βιολογική θεμελίωση τοΰ έπιθετικοϋ ένστικτου στόν άν­θρωπο, διαπιστώνει μέ βάση Ινα άξιωματικό άναγνωρισμένο άπ’ τό μαρξισμό έξελικτισμό, δτι 6 Λόρεντς άκολουθώντας τόν Φρόυντ «μπήκε στό βάλτο τής βιολογικοποίησης τής ψυχολογίας καί τής ψυχολογικοποίησης τής Ιστορίας.1*

'Ωστόσο άκούγεται παράξενα ή κατηγορία γιά «βιολογισμό» καί «βιολογοποίηση» άπ' τό στόμα έκείνων πού στηρίζονται σέ μιά ά- κραία μηχανιστική άντίληψη, δηλαδή στή θεωρία τής άντανάκλα- σης τοϋ Παυλώφ ” πού άναλύει τήν άνθρώπινη ψυχολογία σέ φυ­σιολογία. Άπδ τήν άποψη μιδς φιλοσοφικής άνθρωπολογίας, δπιος τοϋ "Αρνολντ Γκέλεν,“ τοϋ "Αντολφ Πόρτμαν” ή άκόμη καί τοϋ Μάξ Σέλλερ,** τόσο ή ψυχανάλυση, δσο καί ή ψυχολογία τοΰ Παυ­λώφ μπορεί νά άναχθοϋν σέ μιά γραμμή σάν ποικιλίες μιδς άντί­ληψης γιά τόν άνθρωπο μέ αύστηρό αΐτιακό καί ύλιστικό προσα­νατολισμό. Ποιά είναι ή ύπεροχή τοϋ φυσιολογισμοΰ τοϋ Παυλώφ άπέναντι στό βιολογισμό τοΰ Φρόυντ; "Ισως δτι παραμελεί τήν εΐ- δικά άνθρώπινη αΐτιότητα πού βρίσκεται πίσω άπό τΙς έγκεφαλι- κές άπομιμήσεις καί ένοχλήσεις πού γίνονται άντιληπτές καί διαρ­

310

ρυθμίζονται μηχανικά καί πού δέ θίγονται άπδ τή θεραπεία του. ’Αλλά σ’ αύτήν άκριβώς τήν παραμέληση δέ βρίσκεται l'/ας, άπδ Αποψη μεθόδων, αύτοπεριορισμός, πού χάνει τήν άνθρωπιστική ά­ποψη; Καί πώς αύτή ή έπιμονή στίς μηχανικές προϋποθέσεις καί άντανακλάσεις τών ψυχικών γεγονότων συμβιβάζεται μέ τήν κα­τηγορία κατά τής ψυχανάλυσης, 6τι στή θεώρηση της άποσυνδέει τή σημασία τής συλλογικής συνείδησης καί τής οίκονομικοκοινω- νικής διάρθρωσης πού βρίσκεται στή βάση της; Γιατί νά παρε- ξηγεϊται στήν ψυχανάλυση δ περιορισμός της στήν Ιρευνα καί στή θεραπεία τοϋ άτόμου τή στιγμή πού καί ή δική τους ψυχολογία σταματά μπροστά σέ μιά διάσταση, πού δέν τήν άρνοϋνται “ άλλά τή χαρακτηρίζουν άσήμαντη γιά τούς δικούς του σκοπούς; Γιατί αύτοί ot έπίγονοι τοϋ Παυλώφ βλέπουν τή δική τους έπιφύλαξη σάν ύπεροχή καί τδν αύτοπεριορισμδ τής ψυχανάλυσης ώς μειο­νέκτημα ;

Στδ έρώτημα αύτό Ισως μπορεΤ νά δοθεί μέ τρόπο πλάγιο ή ά- πάντηση 2τι ή έπιστημονική - θεωρητική φιλονεικία είναι μόνο ή πρόσοψη πίσω άπδ τήν όποία κρύβονται ot Ιδεολογικές άπαιτήσεις γιά^τήν έξουσία. Οί άπαιτήσεις τοϋ μαρξισμοΰ γιά κυριαρχία, ένδς μαρξισμοΰ πού Ιγινε Ιδεολογία κυριαρχίας συμβιβάζονται ϊσως κα­λύτερα μέ μιά ψυχολογία πού ξανακάνει τδ άτομο άποδοτικδ καί Ικανό γιά προσαρμογή δίχως νά εισχωρεί στά άτομικά αΤτια τών άνωμαλιών καί άντιφάσεων του, σκοπός πού πραγματοποιείται ά­πδ τήν ψυχανάλυση μ’ Ινα πολυπλοκότερο τρόπο καί δίχως τήν πρόθεση νά άπον.ατασταθεΐ ή Ικανότητα προσαρμογής σάν προ­ϋπόθεση δμοιομορφίας τοϋ συστήματος. Γιά τήν ψυχανάλυση ή προσαρμογή Ιχει άξία μόνο σάν προϋπόθεση γιά Ιλεύθερες άπο- φάσεις — σέ δποια κατεύθυνση.

Βέβαια ή μαρξιστική κριτική Ιχει δίκηο έκεΐ πού μπορεΐ ν’ ά- ποδείξει δτι ή ψυχαναλυτική θεωρία καί πράξη ταυτίζεται, μέ τρόπο πού Αντιβαίνει στίς Ιδιες τΙς δικές της προϋποθέσεις ούδετε- ρότητας, μέ τδ περιεχόμενο τής ύπάρχουσας τάξης πραγμάτων καί έξηγεΐ γενικά άνθρώπινες τΙς άντιθέσεις πού προσδιορίζονται άπό μιά δρισμένη κοινωνική διάρθρωση στδ βαθμό ώστόσο πού ή ψυ­χανάλυση βρίσκει αύτές τΙς άντιθέσεις ώς στοιχεία καί μπορεΤ νά τά παίρνει σά βάση τής θεραπευτικής της μεθόδου είναι δικαιολο­γημένα νά άποστασιοποιεΐται άπδ τΙς κοινωνικές προϋποθέσεις καί συνέπειες τους. "Αλλωστε καί ή ψυχολογία τοϋ Παυλώφ άποστα- σιοποιεΐται άπό προϋποθέσεις πού άντιβαίνουν στή δηλωμένη πρό­θεση τοϋ συστήματος τδ όποιο παραπέμπει στδ μέλλον καί στήν δ­μάδα τήν άπαίτηση τοϋ άτόμου γιά εύτυχία. Ά ν ή ψυχανάλυση θέλει νά μήν ύποκύψει στήν πίεση τοϋ μαρξισ|ΐοϋ, δ όποιος Ιγινε σύστημα κυριαρχίας, καί νά μή γίνει κοσμοαντίληψη δφείλει, μέ

311

μιά μεταφυσική καί θεολική στάθμιση τής άνθρώπινης δπαρξης, νά μείνει άνοιχτή σέ μιά ύπερύψωση τών άρχών καί καθηκόντων της καί νά μήν κάνει περιττή μιά τέτοια ύπερύψωση μέ τά δικά της μέσα. 'Οπου γενικά συμβεί κάτι τέτοιο είναι Αναπόφευκτη μιά άμφίβολη, άπό άποψη μεθόδου, άπαίτηση γενικότητας, δπως άκρι- 6ώς Ιγινε καί μέ τό μαρξισμό πού παραγνωρίζει τά δριά του.

Μέ δλη τή διαφορετικότητα στό Ιπίπεδο τής έπιχειρηματολο- γίας καί τοϋ σκοποϋ πού βρίσκεται στήν πρώτη γραμμή τήν πα­ράδοση τοϋ Βίλχελμ Ράιχ τή συνέχισε δ νεοαριστερός κοινωνιολό­γος καί φιλόσοφος τοϋ πολιτισμοί Χέρμπερτ Μαρκοϋζε, πού δπως κι ό Ράιχ θέλει νά χωρίσει τήν ψυχαναλυτική θεωρία καί πράξη άπό μιά πνευματική καί πολιτική συμμαχία μέ τΙς καθιερωμένες δυνάμεις τής κοινωνίας, συμμαχία πού ύπάρχει άκόμη άπ’ τόν και­ρό τοϋ Φρόυντ, καί νά τή γονιμοποιήσει γιά τήν Ιπαναστατικο- ποίηση τής κοινωνικής συνείδησης καί τήν οίκοδομημένη πάνω σ’ αύτήν τήν έπαναστατικοποίηση τής συνείδησης έπαναστατική πρά- ξη.’ 4 Τή θέση τοϋ Φρόυντ δτι κάθε πολιτισμός στηρίζεται στήν πα­ραίτηση τοϋ ένστίκτου, δ Μαρκοϋζε τή θεωρεί Ισχυρή μόνο στό μέ­τρο πού τό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων δέν έπιτρέπει τήν Ικανοποίηση τών άναγκών τοϋ άνθρώπου καί κάνει ΰποχρεωτική τή χρησιμοποίηση τής βίας καί τής καταπίεσης.*' Καί έπειδή, κα­τά τόν Μαρκοϋζε, στή σημερινή κοινωνία Ιχει πραγματοποιηθεί αύτός δ δοος, ή καταπίεση Ιχει χάσει τδ ρόλο πού φαντάστηκε δ Φρόυντ καί γΓ αύτό δχι μόνο Ιχει γίνει άπάνθρωπη καί βάρβαρη, άλλά καί λειτουργεί δύσκολα.

Ό Μαρκοϋζε συμφωνεί μέ τόν Μάρξ δτι Ιπειτα άπό Ινα μακρύ Ιστορικό λοξοδρόμημα θά ξανακατακτηθεΐ τό χα|ΐένο βασίλειο τής έλευθερίας καί θά μπει στήν ύπηρεσία τοϋ άνθρώπου πού θά Ιχει άπαλλαγεΐ άπό κάθε κηδεμονία. Άντίθετα μέ τήν πεσσιμιστική φιλοσοφία τοϋ Φρόυντ, πού δ πεσσιμισμός της είναι κατηγορημα­τικότερος άπ’ τόν πεσσιμισμό τής φιλοσοφίας τοϋ Μαρκοϋζε. δ τε­λευταίος, πού είναι πρόθυμος κι άκόμη, ύποχρεωμένος άπό τΙς ίδιες τΙς προϋποθέσεις της νά τολμήσει τό διαλεκτικό πήδη|ΐα άπ’ τόν άπόλυτο πεσσιμισμό άπέναντι στή σημερινή κοινωνία στόν άπόλυ- το όπτιμισμό σέ σχέση μέ τήν κοινωνία τοϋ μέλλοντος, φτάνει σ’ Ινα συμπέρασμα πού έπιβεβαιώνει δ,τι Ιταξε σάν προϋπόθεση τής άφετηρίας του: «*0 άνθρωπος άρχίζει τή συνεργασία καί τήν καλ­λιέργεια τής φύσης καί τοϋ έαυτοϋ του γιά νά Ιξασφαλίσει καί νά διαιωνίσει τήν κατάκτηση τής άπόλαυσης.. . Άλλά άν είναι Ιτσι τά πράγ|ΐατα σ’ αύτόν, τότε ή άντίληψη τοϋ Φρόυντ γιά τή σχέση άνάμεσα στόν πολιτισμό καί τή δυναμική τοϋ ένστικτου χρειάζε­ται μιά βασική διόρθωση. Στήν περίπτωση αύτή ή άντίθεση τ!)ς *ΡΧήί τήί πραγματικότητας μέ τήν άρχή τής άπόλαυσης δέν el-

312

vat οδτε βιολογικά άναγκαία, οδτε λύνεται ή δέ λύνεται μέ τήν μεταβολή, διά τής καταστολής τοϋ ένστικτου. Ή κατασταλτική λύση δέ θά ήτανε μιά φυσική διαδικασία που τραβάει σέ μάκρος μέσα στήν Ιστορία άλλά μιά κοινωνικοϊστορική διαδικασία πού 5- γινε φύση».**

Βέβαια καί 6 Μαρκοϋζε δέν μπόρεσε ν’ άποφύγει καί νά μήν προβάλλει τήν έννοια τής πρόσθετης καταπίεσης" πού τήν δρίζει σάν περιορισμό πού ϊγινε άναγκαΐος έξαιτίας τής κοινωνικής κυ­ριαρχίας.** Κατά τόν Μαρκοϋζε αύτή ή πρόσθετη καταπίεση πρέ­πει νά ξεχωρίζεται άπό τή βασική καταπίεση πού άποβλέπει στήν τροποποίηση τοϋ ένστικτου πού είναι άπαραίτητη γιά νά συνεχί­σει νά ύπάρχει δ άνθρωπος σάν πλάσμα πολυτισμένο.” Αύτή ή διά­κριση φανερώνει δτι στή συζήτηση πού γίνεται άνάμεσα σέ ψυχο­λόγους, κοινωνιολόγους, έρευνητές τής άνθρώπινης συμπεριφοράς πολιτικούς καί άλλους πρόκειται γιά κάτι παραπάνω άπό άπλόν άκαδημαΐκό δρισμό. Γιατί άπό τήν άπάντηση στό έρώτημα ποϋ βρίσκονται τά δρια πού χωρίζουν τήν πρόσθετη άπό τή βασική κα­ταπίεση, δίχως τήν δποία καμιά κοινωνία δέν τά βγάζει πέρα, δη­λαδή άπό τήν άπάντηση στό συμπληρωματικό έρώτημα πόσο μα- κρυά μπορεί νά προχωρήσουν τά κινήματα πνευματικής καί κοι­νωνικής χειραφέτησης, δίχως νά άμφισβητήσουν τό Απαραίτητο μέτρο καταπίεσης, έξαρτιέται δχι μόνο ή Αρμοδιότητα καί τό πε­πρωμένο τδν διαφόρων σχολών πού παίρνουν μέρος στή συζήτηση, άλλά καί τό μέτρο τής λογικά έπιτρεπτής κοινωνικοπολιτικής δρα­στηριότητας. Μιά άντιπαράθεση τοϋ άδιάψευστου γεγονότος δτι στάθηκε δυνατό νά καταργηθοϋν ή νά άπωθηθοϋν στό περιθώριο σέ τόσους καί τόσους τομείς ιστορικές μορφές καταπίεσης μέ τόν έπίσης άναπότρεπτο συλλογισμό δτι καμιά κοινωνία δέν μπορεί νά τά βγάλει πέρα δίχως Ινα δρισμένο μέτρο καταπίεσης τοϋ ένστι­κτου μάς φέρνει, δπως καί στήν περίπτωση τοϋ ζητήματος τής Ισό­τητας πού συκοφαντήθηκε καί μ’ αύτή τή δικαιολογία άποκρού- στηκε σάν κίνδυνος γιά τήν άνθρωπότητα, στό δίλημμα, είτε νά προκαλέσουμε τήν κατεδάφιση καί έκείνων τών φραγμάτων πού είναι άπαοαίτητα καί Ιτσι νά θάψουμε κάτω άπό τά έρείπια τής σωτήριας δομής τής κοινωνίας καί τήν πρόοδο πού πραγ^ιατοποιή- θηκε, εϊτε, άπό φόβο μήπως φτάσουμε καί ξεπεράσουμε τά δρια αύτά, ν’ άποδεχτοϋμε μορφές καταπίεσης πού καθ’ έαυτές βρίσκον­ται στή ζωή τής Ιστορικής άλλαγής καί τοϋ μεταθετού. Ή έξοδος άπ’ αύτό τό δίλημα θά μποροϋσε νά βρεθεί, δν ήταν εύκολο νά δια­πιστωθεί έπιστημονικά, ποιό πλάτος ταλάντευσης τοϋ φυσικοϋ — γιά νά μιλήσουμε μέ τή γλώσσα τοϋ Άρνο Πλάκ,*° έπιτρέπει ή έμπειρία καί πού βρίσκονται τά άμετακίνητα δρια τής μεταβλητι- ιώτητας τοϋ άνθρώπου. ’Εννοείται πώς σέ συνάρτηση μ’ αύτό γεν­

313

νιέται Αμέσως Ινα Αλλο έρώτημα, δηλαδή Αν ή μέχρι τώρα έμπει­ρία άποτελεϊ άκαταμάχητο πρόδηλο καί δχι άντίθετα — μόνο τδ ύλικδ θεώρησης μιας φύσης πού άκόμη δέν έξουσιάστηκε άπό τόν άνθρωπο καί παραπέρα, Αν ή βιολογία ή ή κοινωνιολογία είναι κατάλληλη νά ξεδιαλέξει καί ν’ Αξιολογήσει αύτό τό πρόδηλο.

Άπό τήν άποψη αύτή γίνεται φανερό, δτι δ μαρξισμός, δπως καί κάθε άλλος ένεργητικδς κοινωνικός όπτιμισμός, δείχνει φλογερό ένδιαφέρον γιά άποτελέσματα έρευνών πού, σέ σχέση μ’ αύτδ τό δίλημμα, προσφέρουν στά άτομα καί τΙς δμάδες Ινα συγκεκριμένο προσανατολισμό. Άλλά έπειδή δέν εΓναι δυνατό νά άγνοεΐται γιά πολύ τδ Ιστορικό καί λογικό πρόδηλο πού μάς δίνει ή έπιστήμη καί ή έμπειρία φαίνεται άναγκαΐο γιά τήν δικαιολόγηση τόσο ένός κριτικού όπτιμισμοΟ, δσο καί ένδς κριτικού πεσσιμισμοϋ νά γίνουν γνωστά καί νά άξιολογηθοϋν δλα τά άντιληπτά στοιχεία, δίχως δ­μως αύτό νά σημαίνει δτι μπορεΐ νά μετατοπιστεί σ’ αύτά ή εύθύ- νη γιά τήν δποια άπόφαση θά παρθεΐ. Όποιος περιμένει άπδ τήν έμπειρία καί τήν έπιστήμη Ινα μονοσήμαντο συμπέρασμα πρδς αύ­τήν ή έκείνη τήν κατεύθυνση θά άπογοητευθεΐ τότε άπό τά άποτε­λέσματα τής ψυχανάλυσης δσο κι άπό τά άποτελέσματα τής Ιρευ- νας τής συμπεριφοράς. Μάλιστα αύτοί οί έπιστημονικοΐ κλάδοι δια- φυλάγοντας τδν έπιστημονικό τους χαρακτήρα καί δίχως ζημιά στδ περιεχόμενο τών άρχών τους, μέ τδ δίκηο τους, προσθέτουν κά­τι σ’ αύτήν τήν άπογοήτευση. Τήν άπογοήτευση πού θά νιώσει κα­νείς πρέπει νά τήν άποδώσει σ’ έκείνους πού άντΓ νά γνωρίσουν τά άποτελέσματα τής έπιστήμης καί άπ’ αύτδ νά βγάλουν τά άνεξάρ- τητα συμπεράσματα τους, περιμένουν άπδ τήν έπιστήμη νά τούς άπαλλάξει άπδ άποφάσεις πού αύτοί πρέπει νά πάρουν μέ δική τους εύθύνη. Σέ σχέση μέ τό ζήτημα τής σχέσης τής φυσικής καί τής πολιτικής ήθικής, ζήτημα πού γενικά μπορεΐ νά τεθεί παράλ­ληλα μέ τή διάκριση πρόσθετης καί βασικής καταπίεσης, άπό τδ 1907 κιόλας ό Φρόυντ παραδέχτηκε δτι δίκαια μπαίνει τό έρώτη­μα, άν ή πολιτιστική σεξουαλική ήθική άξίζει τά θύματα πού μάς έπιβάλλει *’ γιά νά δηλώσει ταυτόχρονα πώς είναι άνίκανος νά σταθμίσει τδ κέρδος καί τή ζημιά.**

Μιά άλλη άκόμη έκδήλωση τού Φρόυντ, πού βρίσκεται στίς «Τρεις πραγματείες σχετικά μέ τή σεξουαλική θεωρία», Αναφορι­κά μέ τδ πρόβλημα τής όμοφυλόφιλης Ιλξης καί τής Αναστροφής φαίνεται πώς εΓναι κατάλληλη νά ρίξει κάποιο φώς στδ ζήτημα πού κυριαρχεί στή σύγχρονη συζήτηση, τής έπιθετικότητας καί τής καταπολέμησης της, δηλαδή τής Αντίστασης σ’ αύτήν. Παρ’ δλες τΙς διαφορές άνάμεσα στήν Αναστροφή καί τήν Επιθετικότη­τα, ύπάρχει κάτι τό κοινό μεταξύ τους πού δικαιολογεί κατά τή συζήτηση τήν άναλογία πρδς τήν έπιθετικότητα, δχι μόνο Από τδ

314

δίλημμα πού δσο πάει καί γίνεται δξύτερο κι άπδ τήν Αδυναμία τής έπιστήμης νά κρίνει σχετικά, άλλά κι άπδ τό γεγονός δτι Επι­θετικότητα καί άναστροφή μπορεΐ νά έννοηθοΟν σάν καταστάλα­γμα ένδς άποτυχημένου στήν κατεύθυνση τής άπαιτούμενης κοι­νωνικά ήσυχίας κοινωνικοϋ ύπέρ προτύπου, δηλαδή τής έτεροσε- ξουαλικότητας κι δτι άτομικά, δηλαδή συλλογικά άντιπροσωπεύουν τήν άδάμαστη κληρονομιά ένδς παρελθόντος πού δέν ξεπεράστηκε.

Ή φύση τής άναστροφής δέν έξηγεΐται οδτε μέ τήν άποδοχή τής άποψης δτι είναι Εμφυτη, οδτε καί μέ τήν άντίθετη, δτι άπο- κτιέται. Στήν πρώτη περίπτωση, άν δέν Επιλέξει κανείς τήν Ωμό­τερη έξήγηση, δτι Ινα πρόσωπο Εχει Εμφυτη τή σύνδεση τοϋ σε­ξουαλικού ένστικτου μέ δρισ|ΐίνο σεξουαλικό άντικείμενο. είναι ύ- ποχρεωμένος νά έξηγήσει καί τί είναι τδ Εμφυτο. Στή δεύτερη τδ έ ρώτημα είναι άν οί κάθε λογίς τυχαίες έπιδράσεις άρκοϋν γιά νά έξηγήσουν τήν άπόκτηση τής άναστροφής δίχως νά ύπάρχει στδ άτομο κάτι πού νά τή διευκολύνει.'* Σέ σχέση μέ τδ Ενστικτο τής έπιθετικότητας κι 6 Φρόυντ δέν κατάληξε σ’ Ινα μονοσήμαντο συμ­πέρασμα, οδτε ώς πρδς τήν κατάταξη του, οδτε ώς πρδς τή σχέση του μέ τ’ άλλα Ενστικτα. Στή μετέπειτα φάση τών θεωρητικών του Εργασιών στάθηκε τελικά στήν άποψη δτι ή κλίση στήν Επιθετι­κότητα είναι μιά πρωταρχική, αύτοτελής ένστικτώδης προδιάθεση τοβ άνθρώπου '* καί χαρακτήρισε τδ έπιθετικδ Ενστικτο σάν Από­γονο καί κύριο έκπρόσωπο τού ένστικτου τοϋ θανάτου."

Τδ ζήτημα τής φύσης τής επιθετικότητας, δηλαδή τδ άν Εχει αύθόρμητο, ένδογενή χαρακτήρα” ή Απλώς χαρακτήρα Αντίδρα­σ η ς " είναι θεωρητικά έξίσου Αμφισβητούμενο δπως κα! τδ ζήτη­μα τών μορφών τής έπιθετικότητας καί τής σχέσης πού ύπάρχει μεταξύ τους. Έ πρόταση τοϋ Β. Λάντος νά έπιχειρηθεΐ μιά διά­κριση ΑνΑμεσα στήν έπιθετικότητα πού έξυπηρετεΐ τήν αότοϋπε- ράσπιση τοϋ Ανθρώπου καί πρέπει νά Αξιολογηθεί θετική καί τήν είδική έπιθετικότητα γιά λόγους Αντιζηλίας,” άπδ τήν άποψη τής πρακτικής χρησιμότητας δημιουργεί περισσότερα προβλήματα πα­ρά συμβάλλει στή λύση. Έπίσης Αναπάντητο παραμένει τδ Ερώ­τημα πόσο άπδ τδ Επιθετικό δυναμικό πρέπει ή μπορεΐ νά Επεν­δυθεί σέ ένεογητικότητα καί πόσο σέ έπιθετικότητα άπδ λόγους άντιζηλίας, δπ<ος τδ παοακάτω έρο'ντημα πού προκύπτει λογικά, δηλαδή άν ύπάρχει γενικά Ενα συνολικό άπέθεμα Επιθετικότητας πού είναι δυνατό νά συλληφθεΐ ποσοτικά καί νά διοχετευθεΐ σέ συγκεκριμένες μορφές έπιθετικότητας καί σέ ποιά σχέση βρίσκε­ται αύτδ τδ δυναμικό πρδς τά άλλα Ενστικτα καί τήν δλη ψυχική οικονομία τοϋ άνθρώπου.

Σύμφωνα μέ τί; δμολογίες πολλών συγγραφέων, άν Ακόμη καί στήν περίπτωση τοϋ άτόμου είναι δυνατή μιά δοκΐ|ΐαστική ή τδ πο­

815

λύ μιά, μόνο πιθανή, άπάντηση, ot παράγοντες άνασφάλειας πολ- λαπλασιάζονται δταν πβράσουμε οτήν περιοχή τής ψυχολογίας τών μαζών χαΐ τής συλλογικής δράσης. 'Ολες ot προσπάθειες νά έξασφαλιστοΟν, μέ τήν άναφορά σέ βιολογικές ή άτομικές ψυχολο­γικές καταστάσεις, μονοσήμαντες άρχές ένέργειας καί άσφαλεΐς δδηγίες έφαρμογής άποκαλύπτονται σέ μιά προσεκτικότερη μα­τιά σάν ιδεολογικές προβολές δρισμένων προσδοκιών. Έτσι, άπδ τόν διευρυθέντα άγώνα γιά τήν δπαρξη τοϋ Δαρβίνου, δ σοαιαλ- σωβινισμΑς έτυμολόγησε μιά δικαιολόγηση τοΟ καπιταλισμοΟ καί τής μορφής τοϋ άνταγωνισμοϋ πού είναι χαρακτηριστική σ’ αύ­τόν," ένώ δ Ρώσος άναρχικδς Κροπότκιν μέ μιά διαμετρικά άντί- θετη πολιτική πρόθεση μετέφερε τήν άρχή τής άμοιβαίας βοήθειας άπ’ τδ βασίλειο τών ζώων στδ βασίλειο τών άνθρώπων καί άπδ τήν άρχή αότή έτυμολόγησε Ινα άποτέλεσμα πού στήν άλήθεια ήταν κιόλας άπδ πρίν προσδιορισμένο γιά κοινωνία κομμουνιστική άλ- ληλεγγύής καί άγάπης.*'

Ό χ ι λιγότερο προβληματικό είναι τδ νά θέλουμε νά πάρουμε τέτοιες μονοσήμαντες άρχές άπδ τ’ άποτελέσματα πού δίνει ή σύγ- γρονη Ιρευνα τής συμπεριφοράς. Ή άπάντηση στδ έρώτημα, σέ ποιδ βαθμδ τδ έπιθετικδ ένστικτο, δπως κι άν έννοεΐται κι δπου κι άν κατατάσσεται, άντιστρατεύεται τΙς προσπάθειες γιά εΙρηνική κι δχι έγωϊστική διαμόρφωση τών άνθρώπινων σχέσεων δέν είναι δυνατδ νά προκόψει ούτε κι άπδ τήν άκριβέστερη άκόμη παρατή­ρηση καί καταγραφή φυσικών περιστατικών, δπως δέν μπορεί ά­πό τήν παρατήρηση τών φυσικών περιστατικών νά ύπάρξει άπάν­τηση στό έρώτημα άν ή κοινωνική πολιτική πρέπει νά προσανα­τολίζεται στίς άνομοιότητες τών άνθρώπων ή άντίθετα νά προσαρ­μόζεται στίς έξίσου άναμφισβήτητες δμοιότητες καί δμοφωνίες τους. Βέβαια ή άνάγκη νά μελετιοϋνται ot τάσεις πού δροϋν καί πρός τΙς δυό κατευθύνσεις καί πού πάνω σ’ αύτές οίκοδομεΐται μιά στρατηγική γιά τήν έπιβολή τοϋ οίκείου άξιώματος είναι μιά ά­ξία πού δέν μπορεί νά ύποτιμηθεΤ, ώστόσο δμως ή άπόφαση σχετι­κά μέ τό ίδιο τδ άξίωμα καί τή στρατηγική δέν μπορεΐ νά προκό­ψει άπδ τήν παρατήρηση, άλλά άπό τήν έκτίμηση τών γεγονότων.

Τδ έρώτημα πού μπαίνει σέ σχέση μέ τό έπιθετικδ Ενστικτο καί τΙς άλλες άντιστάσεις ένάντια σέ μιά προοδευτική διαμόρφωση τών άνθρώπινων σχέσεων, μέ τήν έννοια μιδς διεύρυνσης τής κοινωνι­κής βάσης καί αύξησης τών δυνατοτήτων δλων τών άνθρώπων νά πλησιάσουν στά άγαθά τής ύπαρξης, είναι άν Ιχει περισσότερες πι­θανότητες νά άποσπάσει Ινα μίνιμουμ σέ θετικά άνθρώπινα κίνη­τρα καί ν’ άπελευθερώσει Ενα μίνιμουμ άρνητικών φαινομένων ή δπτιμιστική συμπεριφορά πού θεωρεί ύπεοβολές τΙς άντιστάσεις ή άντίθετα ή πεσσιμιστική πού καθορίζει τά δρια τής δράσης. Ό ό-

316

πτιμιστής πού μέ τΐς καταπολεμούμενες πρωτοβουλίες του, 61 δ- ποίες ύποτιμούν τΙς Αντιστάσεις, Επωμίζεται τδν κίνδυνο μιάς ύ­περβολικής Επιβάρυνσης τών Ανθρώπινων δυνατοτήτων, είναι σέ θέση ν’ Αποσπάσει μ’ αύτδν τδν τρόπο Απδ τδ ύλικδ πού Αντιστέ­κεται Ενα μάξιμουμ σέ δυνατότητες ή μήπως διατρέχει τδν κίνδυ­νο, τή στιγμή πού θρασύτατα Επιχειρεί τδ Αδύνατο, νά χάσει έξαι­τίας του τδ δυνατό, γιατί τδ Αποτέλεσμα τής ύπερέντασης θά εί­ναι τδ πισωγύρισμα κι δχι ή πρόοδος πού Ελπιζε; Κι άντίθετα, δ πεσσιμιστής Επειδή δέ δέχεται νά Επωμιστεί τούς κινδύνους τής προόδου είναι πραγματικά σέ θέση νά Απολαμβάνει τά πλεονεκτή­ματα αύτοϋ πού ύπάρχει δίχως νά Επιβαρυνθεί μέ τά μειονεκτήμα­τα τοϋ μελλοντικού; Ή μήπως άκριβώς γιατί Αποφεύγει τήν ύπερ­βολική Επιβάρυνση διατρέχει τδν κίνδυνο νά παραιτηθεί Απδ τήν πραγματοποίηση Απαιτήσεων πού είναι δυνατδ νά Επιβληθούν καί Ετσι νά μείνει τελικά πιδ πίσω άπδ τδ δυνατό, άπ’ δ,τι Εμεινε αύ­τδς πού πισωγύρισε Εξαιτίας τών ύπερβολικών του Απαιτήσεων; ’Επιστημονικά καί ιστορικά τδ ζήτημα παραμένει Ανοιχτό, γιατί χρειΑζεται μιά πεσσιμιστική προαπόφαση γιά νά Ερμηνευτεί σάν Επιβεβαίωση τοΟ πεσσιμισμού ή άποτυχία τών όπτιμιστικών προσ­παθειών στήν πορεία τής Ιστορίας.

Μέ τήν Εννοια δσων ειπώθηκαν ίσα μ’ Εδώ, ή Εμπειρία αύτή δέν Αφήνει νά Εννοηθεί δτι δ δπτιμισμδς ήταν Ανεπαρκώς διαφωτι­σμένος κι Ετι μπορούσε νά γίνει κριτικδς δπτιμισμδς δίχως νά ύ- ποχρεωθεί νά μετατραπεΐ σέ πεσσιμισμό; Ή παγκόσμια Ιστορία Εχει καταδικάσει σέ θάνατο τδν όπτιμισμό μόνο Από τήν άποψη έ­νός πεσσιμιστικοΰ ντετερμινισμού πού στό κάθε τι πού Εγινε βλέ­πει τδ μοιραίο άποτέλεσμα μιάς Αναγκαστικής πλάνης καί μιάς Αναπόφευκτης Ενοχής. Άπό τήν Αποψη δμως τοϋ κριτικού όπτιμι- σμού πού δέ θεωρεί βέβαια ενα καλύτερο μέλλον σάν προκαθορι­σμένο καί σίγουρο άλλά σάν πιθανό καί δυνατό, ή πορεία τής Ιστο­ρίας μάς Εδωσε μόνο τήν προειδοποίηση νά προχωρούμε στήν πρα­γματοποίηση τών ιδανικών μέ περισσότερη Εξυπνάδα καί νά Ανα­καλύπτουμε τίς αίτίες τών λαθών τής καλοπροαίρετης δράσης τών προκατόχων μας, δχι γιά νά χαθούμε μέσα στήν άντανάκλαση τους, άλλά γιά νά ξεφύγουμε τήν Επόμενη φορά άπό τήν κακία τους.

Μήπως κι ό Κόνραντ Λόρεντς πού μ’ εύχαρίστηση του άγωνί- ζεται σάν κύριος μάρτυρας ένδς βιολογικού ντετερμινισμού καί πεσ- σιμισμοΰ δέν παραπέμπει στήν κατεύθυνση ένός όπτιμιστικοΰ άκτι- βισμού, δταν φρονεί, «δτι Εχομε κόθε λόγο, στήν τωρινή πολιτιστι­κή, ίστορική καί τεχνολογική κατάσταση τής άνθρωπότητας, νά θεωρούμε τήν είδικά Εσωτερική Επίθεση σάν τόν μεγαλύτερο άπδ τούς κινδύνους. Άλλά τις Ελπίδες μας νά τούς άντιμετωπίσουμε δέν τις πολλαπλασιάζουμε μέ τδ νά τούς δεχόμαστε σάν κάτι τδ

317

μεταφυσικό καί άναπότρεπτο, παρά, Γσως, μέ τό νά παρακολου- θοΟμε τή σειρά τής πρόκλησης τους. Όπου 6 άνθρωπος Απόκτησε τή δύναμη νά κατευθύνει αύθαίρετα Ινα φυσικό φαινόμενο σέ μιά όρισμένη κατεύθυνση, αύτό τό οφείλει στήν παρατήρηση καί στή σύνδεση τών αιτίων πού τό προκαλοΰν».“ Αύτός ό όπτιμισμός, ά­κόμη κι άν θά έμενε άπλδ. καί μόνο μεθοδολογικός δίχως νά είναι καί βέβαιος γιά τήν έξασφάλιση τής έπιτυχίας, παρά τή λογική του έξίσωση μέ τόν κριτικό πεσσιμισμό, θά μπορούσε νά δηλώσει γιά τόν έαυτό του, βτι άκόμη κι έκεϊ πού προκαλεϊ κινδύνους, πε­ρικλείει δυνατότητες καί διαμορφώνει τό μέλλον, ένώ άντίθετα ό συντηρητικός πεσσιμισμός φράζει τό δρόμο στίς δυνατότητες καί θέλει νά λύσει τά προβλήματα τοϋ μέλλοντος μέ τά μέσα τοϋ πα­ρελθόντος. Άκόμη κι άν έμπειρικά καί μεταφυσικά ό πεσσιμιστής είχε δίκηο καί γι αύτό προτιμά νά κάθεται σέ χοντρότερο κλαδί, καί πάλι έπιτρέπεται στόν όπτιμιστή νά θεωρήσει δτι ή πραγματι­κότητα θά όδηγοϋσε στήν ώρίμανση τών δυνατοτήτων της άπέναντι στίς όποιες ό πεσσιμιστής δέν είναι παρά μόνο μικροψυχία καί δέν κάνει τίποτε άλλο άπό τοϋ νά τά βλέπει δλα μαϋρα καί σκοτεινά.

Μήπως ή ψυχανάλυση — παρά τήν πεσσιμιστική πολιτιστική φιλοσοφία τοϋ μεταγενέστερου Φρόυντ πού μ’ εύχαρίστηση τήν έ- πικαλοϋνται πολλοί άναθεωρητές, δπως σέ άλλο σύστημα άναφο- ρδς έπικαλοϋνται τόν νεαρό Μάρξ — δέν είναι μιά έντυπωσιακή περίπτωση έξέγερσης έναντίον μιδς πανίσχυρης πραγματικότητας; Ό ψυχοθεραπευτής, λογουχάρη, μήπως άπό τή γνώση τής δύνα­μης καί τής κυριαρχίας τοϋ Ασυνείδητου καί άλόγιστου καταλήγει στό συμπέρασμα νά συνθηκολογήσει μαζί του ή άκριβώς τό άντί- θετο, νά κοπιάσει μέ τή βοήθεια μιάς άκαμπτης καί μακροπρόθε­σμης μεθόδου, πού ή συγκεκριμένη πιθανότητα έπιτυχίας της δέν είναι καθόλου έξασφαλισμένη, νά τό άποδιώξει καί κεϊ πού πρίν ήταν Ινα πράγμα νά κάνει νά ξεπροβάλλει Ενας άνθρωπος; Μή­πως ή ψυχανάλυση δέ μεταχειρίζεται τήν Εμφυτη καί άναλλοίωτη άνθρώπινη φύση σάν ενα κατασταλαγμένο μέγεθος τοϋ όποίου δέν προϋποτίθεται άλλά άναμένεται ή άντίσταση;

Ά ν καί ή σχέση άνάμεσα στήν άτομική καί συλλογική συμπε­ριφορά δέ δείχνει Αναγκαστικά δτι ύπάρχει μιά άναλογία μεταξύ τους άλλά κι Από τό άλλο μέρος δέν προκαταλαβαίνει άρνητικά τήν κοινωνική άπόφαση. Ποιά συμπεράσματα βγάζουν άτομα καί όμάδες άπό τΙς Εμπειρίες πού άποκτοϋν μέσα στόν κοινωνικό χώρο καί τί κάνει τό άτομο μέ τήν έλευθερία του Επειτα άπό μιά Ολοκληρωμέ­νη άνάλυση, αύτό είναι κάτι πού ξεφεύγει άπό τήν άρμοδιότητα τής ψυχανάλυσης, άκόμη καί τής άπόφασης πού ταιριάζει στή θε­ραπευτική της διαδικασία. Άκόμη καί Επειτα άπό τήν πιό όλο- κληρωμένη άνάλυση τό άτομο δέν προστατεύεται άπ’ τόν κίνδυνο

318

πώς δέ θά χάνει νέα λάθη ή πώς δέ θά έπαναλάβει ίσως τά παληά. Μά αύτό δέ συμβαίνει πιά έξαιτίας μιάς νευρωτικής διάθεσης, άλ­λά άπό βλαχεία ή Αμέλεια, δηλαδή παράγοντες πού δέν μπορεΐ νά έξουδετερώσει καί ή πιό πετυχημένη άνάλυση.

Μιά καί άνήκουμε στούς έπιζήσαντες κι δχι στά θύματα της ά­κόμη καί τό βούλιαγμα στή μελάνη τής Ιστορίας δέν μάς Απαλλάσ­σει άπό τήν ύποχρέωση ν’ Απαντήσουμε στό έρώτημα, τί σκο· πεύουμε νά κάνουμε στό χρονικό διάστημα πού Εχομε στή διάθεση μας. Τό έρώτημα Ανανεώνεται συνεχώς μ’ δλο πού καθημερινά ζοϋμε τήν Αδυναμία τοϋ Ατόμου μπροστά στήν όμάδα. Ό ταν ξεκι­νούμε Από τήν όπτιμιστική προϋπόθεση πώς μποροϋμε ν’ Αλλάξου­με τόν κόσμο, αύτό είναι στήν πραγματικότητα Ινα πισωγύρισμα στήν παιδική φαντασία τής παντοδυναμίας κι δχι Αντίθετα ή Αντί­ληψη τοϋ καθήκοντος νά σκεφτόμαστε καί νά δρουμε πέρα Από μάς;

Μάρξ καί Φρόυντ ήταν χαί παραμένουν κατά τήν πρόθεση καί τήν κατεύθυνση τών ιδεών τους δυό διαφορετικοί στοχαστές, γι’ αύτό καί δλες οί προσπάθειες γιά μιά τεχνητή σύνθεση καί Αλλη­λοσυμπλήρωση τους είναι καταδικασμένες σέ Αποτυχία. Αύτό φυ­σικά δέ σημαίνει δτι δέν έπρεπε νά έναρμονιστεΐ ή Αξιολόγηση τών Αποτελεσμάτων τών έρευνών τών δύο σοφών, Αλλά άντίθετα νά γί­νει κατά τρόπο άσυντόνιστο. Ά ν ή θέληση γιά τό σοσιαλισμό δέν καλύπτεται πιά άπό μιά θεωρία, άλλά καί οδτε έμποδίζεται στήν έξέλιξη της άπό μιά θεωρία, ή διαπίστωση αύτή Ισχύει δχι μόνο γιά τή μαρξιστική, άλλά καί γιά τήν ψυχαναλυτική θεωρία. Ή θέληση γιά τό σοσιαλισμό, κινητήρας μιάς σοσιαλιστικής κοινωνι­κής πολιτικής δέν περιμένει Απ’ αύτές οδτε ύποστήριξη, οδτε Αν­τίσταση. "Οπου προσφέρετάι μιά τέτοια ύποστήριξη πρέπει νά ά- ξετάζεται στά σοβαρά μήπως πρόκειται γιά δώρο Δαναών κι δπου άντίθετα προβάλλεται άντίσταση, είναι παραπάνω άπό βέβαιο πώς πρόκειται γιά ιδεολογική παραμόρφωση ή μετατόπιση τής ψυχα­νάλυσης. Χρειάζεται ή προσωπική Απόφαση γιά νά μπορέσει νά συνδέσει κανείς στή δική του σκέψη τόν Απογυμνωμένο Από τήν Απαίτηση τής ένότητας, θεωρίας καί πράξης Μάρξ μέ τδν άπομο- νωμένο άπό τά πεσσιμιστικά πολιτικά του συμπεράσματα καί ξανα- φερμένο στή βασική θεραπευτική του άποψη Φρόυντ. Ά ν δέν έν- νοηθοϋν, οδτε ό Μαρξισμός σάν κοσμοαντίληψη καί δογματοποιη- μένο δργανο κυριαρχίας, οδτε ή ψυχανάλυση σά φιλοσοφία, δέ θά Ιχουν νά φοβηθοΰν τίποτε άπό μιά Αντιπαράθεση γύρω στάν άν­θρωπο πού ένεργεΐ καί δρά καί βλέπει τόν έαυτό του Αντιμέτωπο μέ δυό πνευματικές δυνάμεις.

319

Κεφάλαιο 8

ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΣΑΡΤΡ — ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΑΝΤΟΡΝΟ

Έ νας περίπατος στό χώρο τής σύγχρονης φιλοσοφίας φέρνει τδν παρατηρητή σέ άντιπαράθεση μέ διάφορα ρεύματα xal κατευθύν­σεις πού άπδ πρώτη ματιά φαίνονται ξένες μεταξύ τους καί έχθρι* κά άντιμέτωπες, μάλιστα άλληλοαποκλειόμενες λογικά, πού δμως ένα προσεχτικότερο κύτταγμα άποκαλύπτει στενή σύνδεση κι ά­κόμη σημεία προσπέλασης τής μιας πρδς τήν άλλη. Σέ σχέση μέ τδ θέμα μας προβάλλεται τδ έρώτημα μέ ποιά φιλοσοφία είναι συν- δεδομένη ή μοίρα τοΟ σοσιαλισμοί), σάν κινήματος κοινωνικής άλ- λαγής καί ποιά άπ’ δσες ύπάρχουν σήμερα διαφυλλάσσει καλύτε­ρα ή βασική του έπιθυμία. "Επειτα άπδ τή διάσπαση τής παληάς, έπινοημένης, ένότητας θεωρίας καί πράξης καί τδ πάγωμα τοΟ διαλεκτικοί) ύλισμοϋ — τοΟ διαλεκτικοί) ύλισμοΟ τής λενινιστικής σχολής — σέ δογματικό σύστημα κυριαρχίας, φαίνεται πώς δέν ύπάρχει πιά μιά μαρξιστική φιλοσοφία, μέ δλη τή σημασία τής λέξης, πού νά μπορεΐ ό σοσιαλισμός νά τήν κάνει άνεξέταστα θε­μέλιο τής πολιτικής του θέλησης. Άλλά πέρα άπδ τΙς καθιερωμέ­νες όρθοδοξίες ύπάρχει άκόμη καί ή διαλεκτική Σχολή τής Φραγκ- φούρτης πού μπροστά στήν άνοδο καί τή νίκη τοΟ φασισμοϋ άνά- λαβε σάν κριτική θεωρία τήν προσπάθεια νά προσφέρει, άπέναντι στδ φασιστικό ίρρασιοναλισμίδ μιά έναλλαγκτική λύση καί παράλ­ληλα νά άποφύγει τΙς στενωπούς τής λενινιστικής δρθοδοξίας καί τοΟ ντετερμινιστικοΟ φαταλισμού τοΟ ρεβιζιονιστικοΟ χρώματος. Μά ot θύελλες τής παγκόσμιας (στορίας καί ot άπογοητεύσεις πού άκολούθησαν δέν πέρασαν δίχως ν’ άφήσουν τά ίχνη τους καί στήν κριτική θεωρία τών Χόρκχαϊμερ καί Άντόρνο. Ή άλλωτινή αυ­τοπεποίθηση αύτής τής θεωρίας παραχώρησε τή θέση της σέ μιά αύτοεκτίμηση καί ?ναν καθορισμό σκοπών ούσιαστικά περισσότε­ρο μετριοφρόνων.

Στήν άλλαγμένη αύτή έκτίμηση Εδωσε Ικφραση δ Μάξ Χόρκ- χαϊμερ στδν πρόλογο τών νέων έκδόσεων τοϋ περιοδικού «Κοινω­νική Ιρευνα», τδ δποΐο άρχισε νά έκδίδεται στήν άρχή τής δεκα­ετίας τοϋ 30, δπου τονίζει δυό κυρίως ιδιότητες τής μαρξιστικής θεωρίας ot δποΐες βρίσκονται σέ άντίφαση μι τήν άπαίτηση πού είχ? διατυπωθεί παληότερα, άν καί ή άντίφαση αύτή δέ λύθηκε

21 821

ποτέ στήν πράξη. 'Ο Μάξ Χόρκχαϊμερ τράβηξε τήν προσοχή τοϋ άναγνώστη στήν άπλώς Εμμεση χρησιμότητα τής κριτικής θεωρίας καί στήν άνάγκη νά συμπληρωθοϋν οί θεωρίες τών Μάρξ καί ’Έν­γκελς, Αμφισβητώντας συγχρόνως τόσο τήν Ικανότητα αύτής τής θεωρίας νά μετατραπεΐ σέ άμεση πράξη, δσο καί τήν πληρότητα καί τή γενική άρμοδιότητα της. Τήν άπάρνηση τοϋ αίτήματος τής ένότητας θεωρίας καί πράξης μέ τήν Ιννοια δτι μιά δρισμένη θεω­ρία παράγει καί αιτιολογεί μιά δρισμένη πράξη, αίτημα πού άλ­λοτε θεωρούνταν κεντρικής σημασίας, τήν έξέφρασε δ ΧόρκχαΓμερ μέ τά παρακάτω λόγια: «Τδ νά βγάζουν άπδ τήν κριτική θεωρία συμπεράσματα γιά τήν πολιτική δράση, είναι πάθος έκείνων πού στά σοβαρά πιστεύουν σά δυνατδ κάτι τέτοιο. 'Ωστόσο δέν ύπάρχει καμιά γενική συνταγή. Ή άνάγκη τής ένδοσκόπισης θά ικανο­ποιηθεί μέ τή δική τους ευθύνη. ’Ασυλλόγιστη καί δογματική έ- φαρμογή τής κριτικής θεωρίας στήν πράξη, μέσα σέ μιά άλλαγμέ- νη ιστορική πραγματικότητα, τδ μόνο πού θά καταφέρει είναι νά έπιταχύνει τδ προτσές πού θά είχε νά καταδικάσει. Αύτοί πού στά σοβαρά συνδέονται μέ τήν κριτική θεωρία, μαζί κι δ ’Αντόρνο πού μαζί μου τήν άνάπτυξε, συμφωνούν μ’ αύτή μου τήν άντίληψη.*

Πόσο δίκηο είχε δ ΧόρκχαΓμερ νά έπικαλεϊται τδν ’Αντόρνο, βγαίνει άπδ τήν παρακάτω Ικθεση τοϋ πεθαμένου άρχηγοϋ τής Σχολής τής Φραγκφούρτης, δπου συνηγορεί γιά μιά διαφορετική άπδ τήν παληά, τή βγαλμένη άπδ τδ κρεββάτι τοϋ Προκρούστη σχέση θεωρίας καί πράξης. «Ά ν ή θεωρία καί πράξη δέν είναι ούτε άμεσα, ούτε άπόλυτα κάτι τδ διαφορετικό, τότε ή σχέση τους είναι κάτι τδ Ασυνεχές. Δέν ύπάρχει κανένας σίγουρος δρόμος πού νά δδηγεϊ άπδ τήν πράξη στή θεωρία — αύτές ot δυδ θά Ινωθοϋν άπδ τδ έμφανιζόμενο καί αυθόρμητο στοιχείο. 'Η θεωρία άνήκει στή σχέση τής κοινωνίας καί σύγχρονα είναι αύτόνομη. Παρ’ δλα αύτά καί ή πράξη δέν έκτελεΐται άνεξάρτητα άπδ τή θεωρία, οδ­τε ή θεωρία άναπτύσσεται άνεξάρτητα άπδ τήν πράξη*.. . Τδ δό­γμα τής ένότητας θεωρίας καί πράξης είναι άντίθετο μέ τή θεω­ρία στήν δποία άναφέρεται, είναι άντιδιαλεκτικό. 'Απλή ταυτότη­τα φανερώνεται μόνο έκεϊ πού ή άντίφαση Ιχει τήν πιθανότητα νά γίνει μόνιμη. Ή σχέση θεωρίας καί πράξης, άπδ τή στιγμή πού Ιχουν Απομακρυνθεί ή μιά Απδ τήν άλλη, είναι ή ποιοτική με­τατροπή, δχι ή ύπερνίκηση τής μιάς Απδ τήν Αλλη, πολύ περισ­σότερο δχι ή ύποταγή τής μιάς στήν Αλλη. Μεταξύ τους θεωρία καί πράξη είναι σάν τούς πόλους. Ή θεωρία πού θά μπορούσε νά Ιχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες νά πραγματοποιηθεί είναι έκεί- νη πού δέν έννοεΤται σά συνταγή γιά τήν πραγματοποίηση της».*

Ή έλαττωματικότητα τής μαρξιστικής θεωρίας καί ή άνάγκη νά συμπληρωθεί διατυπώνεται άπδ τδν ΧόρκχαΓμερ μέ τά παρα­

322

κάτω λόγια: «Ή θεωρία τών Μάρξ καί Ένγκελς Απαραίτητη πάν­τα γιά τήν κατανόηση τής κοινωνικής δυναμικής, δέν είναι πιά άρκετή γιά τήν έξήγηση τής έσωτερικής έξέλιξης καί τών έξωτε- ρικών σχέσεων τών έθνών. Αύτή ή ύποχώρηση τής κριτικής θεω­ρίας άπό θέσεις πού ιστορικά κι άπό τήν άποψη τής μεθόδου δέν μπορεί πιά νά κρατηθοΰν θά κατηγορηθεί ώς συνθηκολόγηση καί άπάθεια * άπό κείνους πού άπό μιά θεωρία περιμένουν νά νομιμο­ποιήσει καί νά καλύψει τά νώτα τους κατά τήν έπαναστατική τους δράση ένώ θά γίνει εύπρόσδεκτη καί θά θεωρηθεί ώς δείγμα αύ- τοεγκατάλειψης άπό κείνους πού δχι μόνο άρνοϋνται τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης, άλλά καί άντιπαραττάσονται μέ σκεπτικισμό στήν έπαναστατική θέληση καί γενικά στή διαλλεκτική».

Ώστόσο αύτός 6 περιορισμός τής κριτικής θεωρίας σ’ Ινα μέρος κοινωνικοθεωρητικών συλλογισμών πού τακτοποιοΟνται μέ τή βοή­θεια τής διαλεκτικής μεθόδου είναι πραγματικά Εκφραση άπάθειας καί άπομάκρυνσης άπό τήν πραγματικότητα κι άκόμη, κι άν αύ­τό τό στοιχείο ταίριαζε πραγματικά στήν ψυχική διάθεση τών πα­τέρων τής σχολής τής Φαγκφούρτης, πρέπει νά καταλήξουν στό ίδιο συμπέρασμα κι αύτοί πού υιοθέτησαν τΙς έπιφυλάξεις τής άνα- θεωρημένης κριτικής θεωρίας; Ή ύποχώρηση τής κριτικής θεω­ρίας άπό θέσεις πού άποδείχτηκαν σαθρές καί μέ λίγη άντοχή δέ σημαίνει καθόλου, άπό τή μιά μεριά, δτι είναι άπαγορευμένο στή θέληση νά βγάλει τά συμπεράσματα έκεϊνα πού δέν προσφέρει πιά ή θεωρία μέ τήν παληά μονοσημαντότητα της, άλλά, κι άπό τήν άλλη, δτι σάν Αποτέλεσμα τής έλλειψης μονοσημαντότητας καί Α­μεσότητας τής διαλεκτικής θεωρίας είναι περιττό νά προχωρήσει κανείς στήν περιπέτεια τής διαλεκτικής ’ καί νά άναλάβει τήν πρόσθετη προσπάθεια πού στή διαλεκτική βρίσκεται σέ άντίθεση μι τήν καθαρά άναλυτική σκέψη.

Δέν έπιτρέπεται λοιπόν στήν κριτική θεωρία νά παραπλανηθεΐ, οδτε άπό τήν περιφρόνηση πού άπαιτοϋν άπ’ αύτήν κατορθώματα πού μ’ δλη τήν καλή της θέληση δέν μπορεί νά πραγματοποιήσει, οδτε άπό τά κοροϊδευτικά γέλια πού άπ’ άφορμή τήν άποτυχία όλοκληρωτικών άπαιτήσεων θεωρούν δτι ένισχύονται στό σκεπτι­κισμό τους άπέναντι στήν έπαναστατική θέληση καί στήν προσπά­θεια νά ξεπεραστοϋν ot περιορισμοί τής λογικής καί τοΟ συμπερά­σματος. Άντίθετα πρέπει νά τής γίνει συνείδηση, δτι δέν είναι βέβαια σέ θέση νά Ικανοποιήσει δλες τΙς προσδοκίες, άλλά αύτό δέν άποτελεΐ λόγο νά έγκαταλείψει κάθε έλπίδα πώς μπορεί ώστό­σο νά συνεισφέρει στήν προσπάθεια γιά μιά καλύτερη διαμόρφωση τών κοινωνικών σχέσεων. Στό διμέτωπο άγώνα, άπό τή μιά μεριά έναντίον δρισμένων μορφών τής «νέας άριστεράς» πού δέν παραι- τοϋνται άπό τήν Ιδέα μιδς θεωρίας πού προσδιορίζει τήν πράξη

κι άπό τήν άλλη έναντίον τών έκπροσώπων ένός θετικισμοϋ πού Si θέλει νά ύπερβεΐ τΙς λογικές κρίσεις καί τΙς έμπειρικές έξηγήσεις τών πραγμάτων γιά νά μή δώσει στηρίγματα σ’ ένα κοινωνικό έ- παναστατισμό, ή κριτική θεωρία έχει κάθε λόγο νά παραμείνει στή θέση της, τή θέση τοϋ κέντρου. Στήν περίπτωση αύτή ή θέση τοϋ κέντρου δέν είναι άποτέλεσμα σάπιου συμβιβασμού μιάς στά­σης πού δέν μπορεΐ νά παλαίψει γιά μιά ριζική λύση, άλλά προ­κύπτει άπ’ τό γεγονός, δτι βίναι άνάγκη νά άποφευχθοϋν λύσεις πού δέν όδηγοΰν Γσαμε τό τέλος ή δέν άφήνουν νά τΙς σκεφτεΐ κα­νείς ϊσαμε τό τέλος καί φέρνουν Ινα στένεμα τών προοπτικών καί ένα περιορισμό τών δυνατοτήτων, δυνατοτήτων πού θεωρητικά καί πρακτικά πλησιάζει ή κοινωνία.

Τή στιγμή πού ή κριτική θεωρία καθορίζει τή θέση της άπέ- ναντι στά άλλα φιλοσοφικά καί κοινωνικοθεωρητικά ρεύματα, βλέ­πει νά άντιπαρασταίνεται στά πλαίσια τών άνταγωνιστικών φιλο­σοφιών άπό προτσές παράλληλα πού άφήνουν νά διαφανεΐ ή δυνα­τότητα οί άντιθέσεις πού ύπάρχουν μεταξύ τους νά μή θεωρούνται πιά σάν άγεφύρωτες, άλλά νά έρμηνεύονται σά μιά κλιμακωτή κα­τασκευή άπό ύποδείξεις καί συναρτήσεις, στά πλαίσια τής όποίας καί δίχως νά έγκαταλείπονται τό ένα στό άλλο τά διάφορα αύτά ρεύματα έχουν σάν άποστολή τή συμπληρωματική σύλληψη τής πραγματικότητας πού ξεφεύγει άπό τήν προσπάθεια ένός μοναδι­κού φιλοσοφικού συστήματος καί γι’ αύτό είναι άνάγκη νά σ«λ- ληφθεΐ άπό διαφορετικά σημεία καί μέ συνεχείς προωθήσεις δλων τών άνταγωνιζομένων συστημάτων.

Ό κίνδυνος πού προέρχεται άπό τήν έναρμονιστική συμφωνία τών συμπερασμάτων τών διαφόρων φιλοσοφιών, καθώς κι ό κίνδυ­νος πού δημιουργεΐται άπό έναν δίχως άρχές έκλεκτικισμό είναι εύκολο νά άποφευχθεΐ καί πρέπει γενικά νά άποτιμιέται σά μικρό­τερος άπό τόν κίνδυνο πού φανερώθηκε κιόλας στίς φιλονικίες ά­νάμεσα στίς Σχολές άντιθέτων κατευθύνσεων. Ό κίνδυνος αύτός είναι νά ύποτιμηθεΐ ή άξία τής συνεισφοράς τοϋ άντιπάλου στήν έξήγηση τής συνολικής συνάρτησης καί ή κάθε σχολή, ή κάθε κα­τεύθυνση νά μένει ικανοποιημένη μέ τΙς πληροφορίες πού παίρνει άπό τή δική της φιλοσοφία καί έτσι νά χάνει τήν εύκαιρία νά πλουτιστεί μέ τά στοιχεία πού προσφέρει μιά έναλλακτική θεώ­ρηση τής πραγματικότητας καί συνακόλουθα τή δυνατότητα νά προχωρήσει πέρα άπό τή δική της θέση. Γι’ αύτό άκριβώς, άν ή κριτική φιλοσοφία δέν έννοεΐται πιά σάν ή άνώτατη σοφία τής ύλι- κής ένσωμάτωσης θεωρίας καί πράξης, άλλά σά μιά συνεισφορά πού δέν κάνει περιττή οδτε άντικατασταίνει τήν έμπειρική έρευνα καί προεργασία, οδτε τά ύπαρξιακά συμπεράσματα, πρέπει νά μεί­νει άνοιχτή στά ζητήματα πού θέτουν οί άλλες θεωρίες. Σέ μιά

324

τέτοια περίπτωση πρέπει φυσικά κι αύτή νά προβάλλει τήν άπαί­τηση νά έπεμβαίνει συντονιστικά στήν αυθεντικότητα τών περιο­χών πού συντηροϋν ot άλλες θεωρίες καί αύτό τό δικαίωμα θά τής Αναγνωρίζεται στό βαθμό πού αύτή ή Γδια θά φροντίζει γιά τήν τάξη μέσα στό δικό της νοικοκυριό καί θά Ιχει άπορρίψει άπδ τό οίκοδόμημα της κάθετι πού Ιχει άποδειχτεΐ έτοιμόρροπο, ίστω καί μέ κίνδυνο νά δει νά σωριάζεται σέ έρείπια τό άλλοτε περήφανο συνολικό οίκοδόμημα.

Μιά καλώς έννοούμενη κριτική θεωρία πού παίρνει στά σοβαρά τό καθήκον νά διεισδύσει προοδευτικά στίς κοινωνικές συναρτή­σεις, Ιχει χρέος νά προσέχει τά άποτελέσματα τών έρευνητών τής έμπειρικής κοινωνιολογίας καί νά τ’ άναγνωρίζει σάν προϋποθέ­σεις γιά τή δική της πνευματική έργασία. Σύγχρονα δμως όφείλει καί νά είναι σέ θέση νά καθορίζει θετικά τΙς σχέσεις της, τόσο ά- πέναντι σ’ Ινα κριτικό όρθολογισμό — πού βασικά πάντα είναι πρόθυμος νά άμφισβητήσει τό κάθετι, δσο καί άπέναντι σέ μιά κοι­νωνιολογική ϊρευνα πού Ιχει συνείδηση τών δρίων της καί τΙς ά- νάγκες νά συμπληρώνεται διαρκώς. Σάν κριτική θεωρία πού είναι, δσο περισσότερο δφείλει νά ύψώνεται πάνω άπό τΙς λεπτομέρειες γιά νά μπορεΐ νά καταλαβαίνει τΙς πραγματικές της έπιθυμίες, τόσο λιγότερο τής έπιτρέπεται νά άνέχεται τήν παραμέληση ή τή βιαστική γενίκευση τών λεπτομερειών. Άπό τήν άποψη αύτή εί­ναι ύποχρεωμένη νά δέχεται πάντα δδηγίες καί δέν τής έπιτρέπε- ται νά μήν προσέχει τΙς προειδοποιήσεις πού τής ίρχονται τόσο ά­πό τήν πλευρά τής έμπειρικής Ιρευνας, δσο καί τής Ιδεολογικής κριτικής πού στή διαλεκτική σκέψη μυρίζεται τήν άνοιχτή πόρτα γιά κάθε είδους μυστικοποιήσεις. Ά ν λοιπόν ή κριτική θεωρία εί­ναι άναγκασμένη νά δέχεται πληροφορίες καί μάλιστα νά έπωφε- λεΐται ίη αύτές, όφείλει καί νά λογαριάζει πώς ή άλλαγμένη αύ­τή θεωρητική της σχέση σημαίνει άπολύτρωση; δηλαδή δτι δ κα­θένας θά παίρνει άποφάσεις μέ δική του εύθύνη γιά νά μπορεΐ νά ξεπεράσει αύτό πού θά κατόρθωνε ή θεωρία.

Έπίσης δέν είναι άνάγκη νά βρίσκεται ή κριτική θεωρία σέ ά- ποκλειστική άντίθεση μέ μιά φιλοσοφία δπως δ ύπαρξισμός πού άντανακλά καί μάλιστα στό κέντρο τών συλλογισμών της τήν ά- πόφαση τοϋ άνθρώπου. Είναι δυνατό καί δίχως νά παραδέχεται τήν είδική της άποστολή νά τή διευκολύνει καί νά τής δώσε: ση­μεία στήριξης κυρίως στό ζήτημα τής άκτίνας δράσης τής έλευ­θερίας πού στά πλαίσια τής ύπαοξιακής φιλοσοφίας κινδυνεύει νά χαθεί μέσα σέ φιλοσοφικές άφαιρέσεις καί νά μετατραπεΐ σέ άρνη­ση κάθε δεσμευτικότητας. Ό σο λίγο κι άν πέτυχε ή προσπάθεια τοΟ Ζάν-Π ώλ-Σάρτρ νά φτάσει άπό μιά θεωρία τής άτομικής ά- πόφασης σέ μιά διαλεκτική τής Ιστορικής άναγκαιότητας καί νά

325

τΙς περιλάβει καί τΙς δυδ σέ μιά «Διαλεκτική τής λογικής»* τό­σο πλούσια σέ ύποσχέσεις θά μποροΟσε ν’ άποδειχτεί μιά σχέση καλής γειτονιάς άνάμεσα στή φιλοσοφία τής άτομικής άπόφασης καί τή διαλεκτική θεωρία τής κοινωνίας.

Σέ σχέση μέ τό βασικό πρόβλημα μαρξισμοϋ καί ύπαρξισμοϋ, τό πρόβλημα τής έλευθερίας πού έκφράζεται άπ’ αύτούς σέ διαφορε­τικές κάθε φορά συναρτήσεις, άποδείχνεται μέ άκρίβεια, δτι τόσο ή ύποχώρηση, δσο καί ή έπιμονή τής κριτικής θεωρίας σέ μιά θέ­ση, πού φαινομενικά δέν παρέχει έλπίδες, είναι ή μοναδική δυνα­τότητα νά άποτραποΟν συνέπειες πού έπιβάλλονται άπό μιά τοπο­θέτηση λιγότερο διαφοροποιημένη. Μέ τήν ύποχώρηση άπό τήν Ιστορική θέση τής Ινότητας θεωρίας καί πράξης δέν άφήνεται στήν τύχη του τό κοινωνικό περιεχόμενο τής κριτικής θεωρίας, άλλά μόνο ή άπαίτηση δτι διαθέτει μιά ύποχρεωτική συνταγή γιά τή μετατραπή τοϋ γνωστοϋ σέ έπιθυμητό. Άλλά, άν Εξακολουθήσει νά προσφέρεται ή Εννοια τής έλευθερίας ώς συνώνυμο τής Ενδοσκό- πισης στήν άναγκαιότητα πού διαπιστώνει καθοριστικά ή θεω­ρία, τότε ξανακερδίζεται άπό τήν Ελευθερία τών άτόμων καί τών δμάδων Ινας χώρος πού τούς είχε άφαιρεθεί άπό τό παληό αίτη­μα, μά χάνεται αύτό πού κυρίως τή χαρακτηρίζει, δηλαδή ή Επι­λογή άνάμεσα σέ διαφορετικές δυνατότητες. "Αν σύμφωνα μι τήν άποψη ένός συστήματος πού παίρνει στά σοβαρά τό αίτημα τής Ε­νότητας θεωρίας καί πράξης, πρέπει νά Εκφυλιστεί ή Ελευθερία σέ συνώνυιια άπαραίτητα γιά τήν πραγματοποίηση τής Εκ τδν προ- τέρων διακηρυγμένης ιστορικής άναγκαιότητας, τότε, αύτή ή έλευ­θερία θά καταδικαστεί νά γίνει κάτω άπό τά σήματα Ενός δλοκλη- ρωτικοΟ ύποκειμενισμοϋ καί σχετικισμοΟ τό συνώνυμο τής αυθαι­ρεσίας καί τής δράσης κατά βούληση. Γιατί, άν δέν ύπάρχουν πιά άντικειμενικές κοινοτικές νομοτέλειες καί καταστάσεις άναφορδς πού πρέπει νά προσεχτούν καί νά παρθοϋν ύπόψη άπδ τήν άπόφα­ση, τότε ή έλευθερία ένεργεΐ στό κενό καί σύμφωνα μέ τήν άρχή τής συνέπειας είναι άνάγκη νά Ερευνηθεί σέ πιό βαθμό μένει πι­στή στή δική της βασική κρίση. Ηθικές κατηγορίες καί ήθικοϊ συνυπολογισμοί μποροΟν νά θεμελιωθοϋν τελικά μόνο στδν Ισχυρι­σμό δτι ϊγινε μιά χρήση τής Ελευθερίας πού άν παίρνονταν ύπόψη οΐ άντικειμενικές νομοτέλειες θά είχε άπαγορευτεΐ σύμφωνα μέ τΙς δικές της άξιολογικές βάσεις, δίχως μ’ αύτδ νά Εχει καταργηθεί δ άξιολογικδς πλουραλισμός καί ή άντινομία τών άξιολογικών προ­τιμήσεων. Μά στά πλαίσια μι&ς κριτικής θεωρίας δλα αύτά τά στοιχεία δέν άποδυναμώνονται. Άντίθετα, κατευθύνονται στίς συλ­λογικές Ιστορικές συναρτήσεις. Ή κριτική θεωρία λοιπόν πού Εξυ­πηρετείται άπδ τή διαλεκτική μέθοδο Ιχει διπλή άποστολή. Πρώ­τα, μέ τή δημιουργία καί γνώση πλατειών σχέσεων καί διευρυμέ-

νων ένσοσκοπήσεων νά περιορίσει τδ πλήθος τών δυνατοτήτων γιά έναλλακτική δράση, νά άπορρίψει καί νά άποκλείσει δυνατότη­τες, που κάτω άπό λιγότερο περιεκτικά σήματα καί περιορισμέ­νες πληροφορίες φαίνονται άκόμη σάν μπορετές. Καί άκόμη έχει τό καθήκον νά παρουσιάσει στήν έλευθερία τδν καθρέφτη τής άνα- γκαιότητας καί τής άντικειμενικής Ιστορικής διευθέτησης κι άπό τό άλλο μέρος τδ συμπληρωματικά καί διαμετρικά άντίθετο καθή­κον νά κάνει προσιτή μιά νέα, άνεπάντεχη ώς τώρα δυνατότητα καί έτσι νά κατακτήσει γιά λογαριασμό τής έλευθερίας ένα νέο χώρο πού μπορεΐ νά τδν διαφυλάξει άκριβώς στά πλαίσια μιδς πε­ρίπλοκης άναγκαιότητας. Βασικά ή διαλεκτική θεωρία έκτελεΐ έρ­γο Σισύφου άφοϋ μέ τήν άναγκαιότητα πού τήν ύπαρξη της άπο- δείχνει καί μέ τήν έλευθερία πού παραχωρεί άφαιρεΐ τό έδαφος άπό τήν έλευθερία καί ένώ τή διευρύνει άφαιρεΐ τδ έδαφος τής ά­ναγκαιότητας καί έτσι περιπλέκει τό πρόβλημα τής άπόφασης, τουλάχιστο στδν ίδιο βαθμό πού τδ άπλοποιεΐ μέ τήν κατάκτηση μιας καλύτερης καί πιδ συνοπτικής παράστασης.

Δέ φαίνεται πώς αύτή ή διαπίστωση δίνει δίκηο σ’ έκείνους πού ΘεωροΟν τή διαλεκτική άρχή σάν περιττή πολυτέλεια κι άκόμη, σάν έπικίνδυνη άσάφεια τής σκέψης; Μήπως είναι δυνατό ν’ άπο- φύγουμε νά μποΟμε στήν προβληματική πού άντιπροσωπεύει ή δια­λεκτική μέ τό νά παραιτηθούμε γενικά άπδ τή χρησιμοποίηση αύ- τοΟ τοΰ άμφίβολου πληροφοριακοΟ μέσου;

Σωστό είναι ν’ άπαντήσουμε θετικά σ’ αύτό τό έρώτημα καί μά­λιστα δπου δέν είναι δυνατό ν’ άγνοηθεΐ δτι οί κατηγορίες τών θε- τικιστών κριτικών κατά τής διαλεκτικής σκέψης έπισύρουν τήν προ­σοχή σέ πραγματικά κακά καί πραγματικούς κινδύνους. Συχνά βέβαια έξισώνεται ή διαλεκτική, σά μέθοδο γιά τή σύλληψη τών κοινωνικών συναρτήσεων, μέ μιά φιλοσοφική διαλεκτική, μέ τήν έννοια τοϋ Χέγκελ, ή μέ τή φιλοσοφική διαλεκτική τοϋ "Ενγκελς καί έτσι προσβάλλεται μόνο τδ καθορισμένο άπ’ τδ χρόνο μεταφυ­σικό έποικοδόμημα αύτής τής μεθόδου. Άλλά άκόμη κι δταν έν- νοεΐται ή διαλεκτική, δπως άπδ τδν Κάρλ Πόππερ, σά μιά θεωρία πού ισχυρίζεται δτι άναπτύσσει κάτι — ιδιαίτερα τήν άνθρώπινη σκέψη — μέ τδν τρόπο πού χαρακτηρίζεται άπδ τή λεγόμενη δια­λεκτική τριάδα, (θέση, άντίθεση, σύνθεση) Τ καί πάλι αύτδς δ δρι- σμός άφορδ μόνο σέ μιά ίστορικοφιλολογική έπένδυση καί έπέκτα- ση διαλεκτών Αξιωμάτων πού καθ’ έαυτά, σέ καμιά περίπτωση δέν άπαιτοΟν ύποχρεωτικά μιά γενική σύνθεση μέ τή μορφή μιδς πλα- τειδς θεώρησης τής Ιστορίας. Άντίθετα κάθε φιλοσοφία τής Ιστο­ρίας, δπως ή διαλεκτική τοΰ Χέμελ πού άποτελεϊ τδν πραγματικό στόχο δλων τών έπιθέσεων κατά τής διαλεκτικής* κλείνει μέσα της τδν κίνδυνο, άντί γιά τήν περιγραφή καί σύλληψη τής πραγ-

327

ματικότητος, νά φέρει τδ βιασμό της.Ό ταν ή διαλεκτική σκέψη πέφτει στδ λάθος ν’ άφήνει τή δια­

λεκτική νά καταλήγει σέ δποιο τελικδ Αποτέλεσμα ή ν’ άποσπΛ άπδ τή διαλεκτική θέση τών ζητημάτων δρισμένες προσιτές βαθ­μίδες τής πραγματικότητας καί νά τΙς έννοεί σάν ένσάρκωση ένδς Ιστορικοϋ άξιώματος έγκαταλείπει τήν άληθινή της άποστολή καί γίνεται μεγαλύτερος κίνδυνος γιά τήν πρόοδο τής σκέψης καί τής κοινωνίας άπ’ δσο Ινας θετικισμός πού περιορίζεται στή σύλληψη μεμονωμένων φαινομένων. Άλλά έπειδή μιά δρισμένη πιθανότη­τα προκαλεϊ μεγαλύτερους κινδύνους, είναι δυνατδ νά παραιτηθεί τδ άνθρώπινο πνεϋμα άπδ τή δυνατότητα νά διευρύνει τούς δρίζον- τες του καί νά συμπεριλάβει συναρτήσεις γιά τΙς όποιες είναι κλει­στή ή προσηλωμένη στίς μερικές γνώσεις καί τελικές κρίσεις σκέ­ψη; Μήπως ή τεχνική καί πολιτιστική πρόοδο δέ στηρίζεται στδ γεγονδς δτι αύτή δπωσδήποτε κερδίζει, σέ άμιλλα μέ τούς κινδύ­νους πού παρουσιάζονται, Ινα θετικό μάξιμουμ, μ’ δλο πού κάθε φορά δέν είναι σίγουρος δ θετικός τελικός Ισολογισμός;

Ό Γάλλος κοινωνιολόγος καί φιλόσοφος Ζώρζ Γκουρβίτς πρό­σφερε πολλά γιά τήν έπεξεργασία μιδς άποψης, πού δ ίδιος τή χα­ρακτήρισε ώς «διαλεκτικό ύπερεμπειρισμδ» καί «Εμπειρική — ρε­αλιστική διαλεκτική» * καί έπεδίωξε νά τήν άπαλλάξει άπδ μετα­φυσικά κατασκευάσματα, όλικές ιστορικές θεωρήσεις καί άπδ βλα­βερές παρενέργειες πού μέ πολλούς τρόπους κατάπνιξαν Ιστορικά τά πλεονεκτήματα της. Ό Γκουρβίτς θεωρεϊ σάν ούσιαστικδ στή διαλεκτική τήν άρνηση, γιατί «άρνεΐται τήν άποκλειστικότητα τών συμπερασμάτων, συνδέει τά συγκεκριμένα σύνολα μέ βάση τΙς βαθμίδες Ανάπτυξης πού Ιχουν διατρέξει, δίχως νά τΙς συλλαμβά­νει συνολικά».” Ό Γκουρβίτς προβάλλει Ιδιαίτερα τά φαινόμενα τής διαλεκτικής συμπληρωματικότητας. τής άμοιβαίας διαλεκτι­κής έρμηνείας, τής πόλωσης καί τής άμοιβαιότητας τών προοπτι­κών γιά νά άποδείξει δτι άπλούστατα ή πραγματικότητα δέ συλ- λαμβάνεται δίχως τόν προσεταιρισμδ κατηγοριών πού ξεπερνοϋν τδ συμπερασματικό." Βασικά καί μόνο ή άπλή σκέψη πάνω στδ πα­σίγνωστο γεγονδς δτι σίδν κόσμο δλα συνδέονται μέ δλα, δτι κάθε πράγμα Εχει τουλάχιστο δυδ πλευρές καθώς καί ή παρατήρηση δτι ή άντίφαση είναι μιά κατηγορία πού δέν έξαλείφεται άπ’ τδν κό­σμο είναι άρκετή νά φανερώσει τήν έπικίνδυνη, άλλά γι’ αύτό δχι λιγότερο ύπαρκτή, άπόλυτη άναγκαιότητα μιδς διαλεκτικής σκέ­ψης πού άρνεΐται νά σταματήση μπροστά σέ δποιοδήποτε σημείο τής πραγματικότητας.

Ό Κάρλ Πόππερ άπηύθυνε πρδς τήν κατεύθυνση τών διαλεκτι­κών τήν παρακάτω προειδοποιητική έναλλαγή. «Μέ δλα αύτά θέ­λουμε νά ποΟμε στδ διαλεκτικό δτι δέν μπορεί νά είναι σύγχρονα

καί τά δυό. Είτε ένδιαφέρβται γιά τΙς άντιφάσεις γιά τό λόγο βτι είναι γόνιμες, άλλά τότε πρέπει νά τίς άπορρίψει, εΓτε θά είναι πρόθυμος νά τίς δεχτεί άλλά τότε θ’ άποδειχτοϋν άγονες καί θά κάνουν άδύνατη τή λογική κριτική, τή συζήτηση καί τήν πρόοδο τής σκέψης».1* Μά ό διαλεκτικός δέν μπορεΐ νά ύποκύψει άκριβώς σ’ αύτήν τήν έναλλαγή. Είναι ύποχρεωμένος νά μείνει πιστός στή διαλεκτική άρχή τής άντίφασης, άκόμη καί τή σχέση μέ τήν Γδια τήν άντίφαση, καί νά έπιδιώξει νά τήν άναιρέσει καί σύγχρονα νά τήν κάνει γόνιμη δπως καί μέ τήν έλευθερία μπροστά στήν άνα­γκαιότητα πού άπό τό Ινα μέρος τής άφαιρεΐ τό Ιδαφος κάτω άπό τά πόδια της κι άπό τό άλλο τής άποκαλύπτει νέες δυνατότητες. Σέ δσο είναι δυνατό μεγαλύτερη άπόσταση άπό τή μεταφυσική καί τή φιλοσοφία τής Ιστορίας τοϋ Χέγκελ, έπιτρέπεται κι άκόμη έπι- βάλλεται νά διαφυλαχτεΐ τόση διαλεκτική ούσία, δση είναι άπαραί- τητη γιά νά ύψωθεΐ μ’ αύτήν τό συνολικό έπίπεδο τής θεώρησης σέ μιά άνώτερη κλίμακα καί νά πραγματοποιηθεί ή άναίρεση μέ τή διπλή σημασία τής λέξης. Ή άντίφαση πρέπει νά άναγνωρι- στεΐ καί ταυτόχρονα νά ξεπεραστεΐ, νά προκληθεΐ καί ταυτόχρονα νά άπωθηθεΐ στό βάθος.

Ό τι ή άπαλλαγμένη άπό ψεύτικες άπαιτήσεις διαλεκτική σκέ­ψη δέν μπορεΐ νά βρίσκεται σέ άσυμφιλιωτή άντίθεση πρός τόν κριτικό όρθολογισμό, φαίνεται άπό τήν άντιπαραβολή της |ΐέ τΙς πιό προοδευτικές καί πιό προωθημένες θέσεις τής σύγχρονης άνα- λυτικής φιλοσοφίας τόν παγκριτικό όρθολογισμό τοϋ Ούΐλλιαμ Μπάρτλεϋ καί τόν κριτικό όρθολογισμό τοϋ Χάνς Άλμπερτ. Ό Μπάρτλεϋ θέλει νά ξεχωρίσει τόν όρθολογισμό άπό κάθε μορφή Ιρρασιοναλισμοΰ μέ τό πού δέν έννοεΐ πιά τήν άπόφαση σάν Ινα μέσο πού δικαιολογεί τή λογική, μέσο πού τό Γδιο δέν ίχει άνάγκη άπό καμιά δικαιολόγηση, άλλά τήν τοποθετεί έλεύθερα στά πλαί­σια ένός κριτικισμού άπαλλαγμένου άπό δικαιολογήσεις καί μάλι­στα βάζει σάν καθήκον νά έξετάζεται καί ν’ άποδείχνεται ή ένδε- χόμενη πλαστότητα της, σά μιά ύπόθεση λαθεμένη, μέ τήν ϊρεονα κάθε μιάς άπό τΙς πιθανές συνέπειες της.1* Ό παγκριτικός δρθολο- γισμός λοιπόν τοϋ Μπάρτλεϋ δέν έξαιρεΐ άπό τή γενική ϊρευνα καί άμφισβήτηση οδτε βασικά κριτήρια τοΰ δρθολογικοΰ. άλλά άντί­θετα έπιτρέπει τή δυνατότητα νά άντικατασταθοϋν μέ άλλα κρι­τήρια πού δδηγοϋν άκόμη πιό μακρυά. Αύτή ή θέση είναι άνοιχτή άπ’ δλες τίς πλευρές συμπεριλαμβανομένων καί τών συμπληρώσε­ων τής μεθόδου.

Ό Χάνς "Αλμπερτ προσπαθεί νά βγει άπό τή χρόνια κρίση ά- κίεραιότητας τοϋ δρθολογισμοϋ, κρίση πού μέ άποδείξεις παρου­σίασε δ Μπάρτλεϋ σύμφωνα μέ τό δποΐον προέρχεται άπό μιά κρί­ση ταυτότητας στήν όρθολογική παράδοση14 καί νά δείξει Ινα νέο

δρόμο πού Εννοεί τόν όρθολογισμό Ετσι πού είναι πιά άίύνατο νά προκόψει άπ’ αύτόν μιά διχοτόμηση γνώσης καί ύποχρέωσης καί παρεμβάλλει τήν άπόφαση κατά τέτοιο τρόπο πού ή λογική νά δι­ατηρεί δσο τό δυνατό μεγαλύτερη δυνατότητα νά Επηρεάσει τήν ύ- ποχρέωση. Ό Άλμπερτ παραδέχεται δτι ό κλασσικός δρθολογι- σμός γιά νά διακόψει τή διαδικασία τής κριτικής κατέφυγε σ’ Ινα δρισμένο σημείο καί μ’ αύτδ είναι σά νά Επιδίωξε νά λύσει τό τρί- λημμα τοϋ Μυνχάουζεν, πού συνίσταται στήν προσπάθεια νά δώ­σει λύση στό πρόβλημα τής γνώσης καί τής δικαιολόγησης τής Αρ­μοδιότητας της μέ τόν τρόπο μιάς δριστικής Αναγωγής, ένός λο- γικοϋ κύκλου στήν Απαγωγή ή στή λεγόμενη διακοπή τής διαδι­κασίας καί νά κατακτήσει Ιτσι Ινα σημείο στήριξης πού νά Εγγυ- άται τή βεβαιότητα. ** Ή κλασσική λοιπόν σύλληψη τής όρθολογι- κότητας κατάληγε στήν Αντικατάσταση τής γνώσης Από τήν Από­φαση 16 ή δποία δέν είχε καμιά δυνατότητα Αρνησικυρίας Ενάν­τια στή διαφορετική άπόφαση τοΰ Ιρρασιοναλισμοΰ, άντίθετα μά­λιστα τοΰ Εξασφάλιζε τήν καλή συνείδηση γιά τή βασικά διαφο­ρετική του στάση.

Ό πως δ Μπάρκλεϋ Ιτσι κι δ "Αλμπερτ θέλει νά άπαλλαχτεϊ ά­πό τήν άνάγκη τής δικαιολόγησης καί τήν άρχή τής θεμελίωσης, γιατί αύτή ή θέση δυσκολεύει τήν ύπεράσπιση τοΰ όρθολογισμοΟ άπέναντι στόν άνορθολογισμό καί παρεμβάλει Εμπόδια στδ δρόμο τοΰ δρθολογισμοΰ πρδς τΙς δυνατότητες Εκείνες πού θά τοΰ Επιτρέ­ψουν νά Εξετάσει κριτικά τήν ίδια του τή θέση καί νά τήν άνα- πτύξει άκόμη περισσότερο. Άλλά δ "Αλμπερτ Εχει συνείδηση τοϋ γεγονότος Στι καϊ αύτή ή Απόρριψη τοΰ κλασσικοΰ καί ή Αποδοχή τοΰ κριτικού προτύπου τοΰ δρθολογισ|ΐού Αποτελεϊ Απόφαση, εύνο- εΐται Απόφαση πού Εξασφαλίζει στή λογική Ινα μάξιμουμ σέ πλε­ονεκτήματα τά δποΐα Εξαγοράζουνται μ* Ινα μίνιμουμ παραδοχών. «Βέβαια τδ μόνο πού μπορεΐ νά κάνει κανείς, είναι νά πάρει τήν άπόφαση νά δεχτεί μιά δρισμένη άρχή ή άπαίτηση σάν τελική προϋπόθεση καί Ιτσι νά τήν άποσύρει άπδ τή συζήτηση. Μά μέ τδν ίδιο τρόπο μπορεΐ νά μεταχειριστεί καί τδ κλασικό άξίοιμα τής Επαρκοΰς θεμελίωσης, δίχως δμως νά είναι δυνατό καί νά Εμποδι­στεί άπ’ αύτό.. . Ή Εκλογή άνά|ΐεσα στό άξίωμα τής Επαρκούς θεμελίωσης καί τδ άξίωμα τής κριτικής Εξέτασης είναι μιά Εκλογή στήν περιοχή τοΰ πραγματικού, πού Εννοείται τό σωστό είναι νά γίνει άφού άνάμεσα στά άλλα παρθοΰν ύπόψη οί λογικές συναρτή­σεις».”

Ή προτίμηση στδ άξίωμα τής κριτικής Εξέτασης δχι μόνο Εξα­σφαλίζει στή λογική Ενα Ανώτατο δικαίωμα Ανάμιξης δίχως καί νά τής ζητούνται μεγάλες θυσίες, άλλά καί τής παραχο)ρεΐ τή δυ­νατότητα, κι Ακόμα, τής Επιβάλλει τδ καθήκον νά προχωρεί πέ­

ρα άπδ τό άποκτημένο έπίπεδο τών γνώσεων της καί παράλληλα νά χρησιμοποιεί δλες τις μεθόδους πού τή βοηθοϋν νά πετύχε' αύ­τό τό σκοπό. «Ό χι ή προσφυγή σέ βέβαια καί τελικά αίτια, άλλά ή άναζήτηση ούσιαστικών, άσυμβίβαστων στοιχείων, δηλαδή ή ά- ναζήτηση άντιφάσεων είναι πού άπαιτεΐται άν θέλει νά πλησιά­σει κανείς τήν άλήθεια».1* Καί άκριβώς έξαιτίας τής άβεβαιότη- τας καί τής άνασφάλειας τής γνώσης μας φαίνεται άπαραίτητο στόν Άλμπερτ νά χρησιμοποιεί μιά μέθοδο πού διαφέρει άπ’ αύ­τή πού συστήνει δ Γκουρβίτς περισσότερο μέ τήν τερμινολογική καί φιλοσοφική καταγωγή της παρά μέ τό πραγματικό της περιε­χόμενο. «Ά ν χρησιμοποιήσουμε τό άξίωμα μέ καθορισμένο τρόπο, θά προκύψει μιά μέθοδος πού δικαιωματικά μπορούμε νά τήν ό- νομάσουμε διαλεκτική καί μάλιστα μέ τή μονοσήμαντη καί καθα­ρή Ιννοια πού άντιστοιχεΐ στήν παλιά φιλοσοφική παράδοση. Έ σύγχυση πού δημιουργήθηκε μέ τά φιλοσοφικά παραστρατήματα τοΰ γερμανικού ιδεαλισμού στό δνομα τής διαλεκτικής, θά μποροΟ­σε νά άποτελεΐ προτροπή γιά τήν άποφυγή αύτής τής λέξης, άλλά ή παραίτηση άπό τή χρησιμοποίηση της είναι περιττή δσο δέν προ­κύπτει άσάφεια. Ή μέθοδος αύτή είναι διαλεκτική στό βαθμό πού άποδίνει μεγάλη σημασία στήν άναζήτηση καί άναίρεση άντιφά­σεων, στή διαδικασία πού μπορεί ν’ άναπτυχθεΐ άπό Ινα διάλογο, δηλαδή μιά συζήτηση μέ πολλούς δμιλητές. Είναι άρνητική στδ βαθμό πού κύριος σκοπός της δέν είναι ή θεμελίωση παρά ή αντί­στοιχη τής θεμελίωσης προσπάθεια, παρά ή άναίρεση καί ή άντί- στοιχη προσπάθεια τής Αναίρεσης».1’ Κριτικός δρθολογισμός καί διαλεκτική σκέψη δέν Ιχουν λόγους νά βρίσκονται σέ άσυμφιλίωτη άντίθεση, άν δ κριτικός δρθολογισμός δέν είναι Επιφυλακτικός ά- πέναντι στίς δυνατότητες πού τού προσφέρει ή διαλεκτική μέθοδος κι άν ή διαλεκτική θειορία άνέχεται άκόμα κι δρισμένες άσάφειες καί μυστικοποιήσεις πού έρχονται σέ άντίθεση μέ τδ δηλωμένο σκο­πό της νά διευκολύνει μιά καλύτερη γνώση τών άνθρώπινων συνα­φειών, γιατί άπδ τή χαλάρωση τών διευρυμένων μεθόδο>ν θά προ- κύψουν οί δυνατότητες νά άνασκευαστούν αύτές άπδ τούς κριτι­κούς τους.

Καί άπδ τις δυδ πλευρές δέ λείπουν οί δμολογίες πού φανερώ­νουν άναγνώριση τής άξίας τής συμβολής τοϋ άντιπάλου καί προ- δίνουν γνώση τών κινδύνων πού διατρέχει ή δική της θέση. Στή διάρκεια τής φιλονεικίας γιά τδ θετικισμό δ Άντόρνο άνέπτυξε μέ τά παρακάτω λόγια αύτή τήν κατάσταση. «Ύποστασιωμένη διαλε­κτική γίνεται άντιδιαλεκτική καί χρειάζεται νά διορθωθεί μέ μέσο έκεΐνο τό γεγονδς - εύρημα πού τήν άξία του τήν καταλαβαίνει πο­λύ καλά ή έμπειρική κοινωνική ίρευνα καί πού άδικα ύποστασιώ- νεται άπδ τήν πλευρά τής θετικιστικής έπιστημονικής διδασκα-

331

Χίας»." ‘Αντίθετα, Ινας τόσο δρκισμένος Αντίπαλος τής διαλεκτι­κής στό στρατόπεδο τοϋ νεοθετικισμού δπως 6 Έρνστ Τόπιτς, Α­ναγκάστηκε κατά τή διάρκεια Αναλύσεων στρεφομένων άποκλει- στικά κατά τής διαλεκτικής, δίχως νά τδ θέλει, νά κάνει τήν πα­ρακάτω δμολογία. «Λοιπόν δέν πρέπει νά Αρνηθοϋμε δτι οΐ διαλε­κτικές μορφές σκέψεις Ιχουν Αναπτύξει, ιδιαίτερα στόν κοινωνικό τομέα, μιά ίρισμένη Αποδοτικότητα. Προπάντων Ιχει δυσφημήσει ριζικά τήν Ιδεολογική παράσταση γιά τήν δπαρξη μιδς Αδιατάρα- κτης, Αρμονικής φυσικής τάξης στήν κοινωνία καί προβάλλει δι­καιολογημένα τό ρόλο τών κοινωνικών συγκρούσεων. Έπίσης, κά­ποτε θά παρουσιαστοϋν μέ διαλεκτική μορφή πολυσήμαντες πολι­τιστικές καί κριτικές Απόψεις».'1

Ό τρόπος κι δ λόγος χρησιμοποίησης τής διαλεκτικής μεθόδου, δηλαδή τδ Αν ΘΑ τή χρησιμοποιήσει κανείς στά πλαίσια ένός όρθο- λογισμοϋ γιά νά πετύχει μέ τήν Αναζήτηση καί τήν άναίρεση τών Αντιφάσεων μιά γνώση Απαλλαγμένη Από Αντιφάσεις καί Ιτσι Ινα δσο τό δυνατό μεγαλύτερο πλησίασμα τής Αλήθειας ή Αν θά δια­θέσει αύτή τή μέθοδο στά πλαίσια μιδς κριτικής κοινωνικής θεω­ρίας πού Ανακαλύπτει άντιφάσεις δχι γιά νά πετύχει μέ κάθε θυσία Απαλλαγή Απ’ αύτές, Αλλά γιΑ νά φτάσει διά μέσου τών Αντιφά­σεων στά ίχνη τής πραγματικότητας καί τή γνώση αύτοϋ πού δέν έξηγείται, καθορίζεται Από τούς σκοπούς πού Ιχει νά έξυπηρετή- σει ή έπιστήμη σύμφωνα μέ τΙς Ιδέες τοϋ έπιστήμονα. Βέβαια.καί σχετικά μέ τό ζήτημα αύτδ ύπάρχουν προειδοποιήσεις γιά τόν κίνδυνο τών άπλουστεύσεων πού έδώ κι έκεΐ Ιχουν είσχωρήσει κατά τή διάρκεια τών συζητήσεων. Ή άντίθεση Ανάμεσα στήν «κοινωνική τεχνολογία» καί τήν «κοινωνική χειραφέτηση»” μέ βάση τήν δποία περιγράφει τή διαφορά μεθόδων θετικιστ'.κών καί διαλεκτικών Ινας σχολιαστής τής φιλονεικίας τους. Αφορδ μόνο δρισμένα χαρακτηριστικά τής σκέψης πού Αντιπαραβάλλεται σχη­ματικά. «Ο! έκπρόσωποι τοϋ κριτικοϋ όρθολογισμοϋ Αμύνθηκαν μέ τδ πνεϋμα τοϋ Μάξ Βέμπερ ένάντια στήν κατηγορία δτι Ανέχον­ται μιά ίνστρουμενταλιστική ή τεχνολογική άντίληψη, ένώ Από τό Αλλο μέρος δέν Ιλειψαν οί διαλεκτικοί (πρώτος δ ίδιος δ Μάξ ΧόρκχαΓμερ) πού θεο>ροϋν τό καθήκον τής χειραφέτησης μόνο σάν συμβιβαστικό συμπέρασμα τής κοινωνικής τους θεωρίας, έπειδή ή τελευταία Ιχει παραιτηθεί Από τήν Απαίτηση νά προμηθεύσει στήν έπιστήμη μιά γνώση τής πραγματικότητας πού νά μήν περιέχει χάσματα καί νά είναι χρησιμοποιήσιμη. Κι έδώ έπίσης Ανακαλύ­πτουν μιά συγχλίνουσα τάση πού Από τή θετικιστική πλευρά τρα­βά πέρα Απδ τά ύποθετικά δρ'.α τοϋ άξιώματος τής Αξιολογικής έ­λευθερίας κι Από τήν πλευρά τής διαλεκτικής πέρα Από τό μονι­σμό τής ένότητας άξίας καί πραγματικότητας. ΓενικΑ, σάν κοινό

άποτέλεσμα αύτής τής έξάπλωσης άπό τό ένα μέρος καί τοϋ περιο­ρισμού άπό τ’ άλλο διαγράφεται 2να πεδίο έπιατημονικής δράσης πού όροθετεϊ καί κάνει αύτοτελή τήν άτομική άπόφαση, δίχως ν’ άρνεϊται καί τή βοήθεια πού θά προσφέρει 6 γείτονας.

Σέ σχέση μέ τή φιλονεικία γιά τήν άξιολογική έλευθερία, σάν άξιώματος μεθοδολογικοΟ, ό Χάνς Άλμπερ παρατήρησε δτι: «ή πίστη στήν άναγκαιότητα μιάς κανονιστικής έπιστήμης είναι σή­μερα ριζωμένη μέ πολλούς τρόπους στήν ύποτίμηση τών δυνατο­τήτων μιάς έπιστήμης άξιολογικά έλεύθερης».** Μ’ αύτό ό Χάνς ’ Αλμπερτ θέλει νά πεί δτι οί άντίπαλοι τής Αξιολογικής έλευθε­ρίας έλάχιστα έχουν έμπιστευτεΐ στήν έπιστήμη τους καί Αναζή­τησαν βιαστικά καί βρήκαν καταφύγιο στίς Ανεξέταστες δυνατότη­τες. Βέβαια γι’ αύτή τήν ύποτίμηση τών δυνατοτήτων τής άξιο­λογικά έλεύθερης έπιστήμης καϊ τοϋ άξιώματος τής Αξιολογικής έλευθερίας πού Απαίτησε ό Μάξ Βέμπερ δέν είναι καθόλου άθώος ό θετικισμός πού άπό τό άξίωμα α·’»τό συμπέρανε μιά ριζική διά­σταση άνάμεσα στή γνώση καί τή θέληση, τή λογική καί τήν άπό­φαση. Μέ τήν έκτατική έρμηνεία τοϋ αιτήματος τοϋ Βέμπερ, στά πλαίσια τών πεποιθήσεων του καί διαφυλάσσοντας τή βασική του θέση μποροϋσε νά μήν Αφήσει νά τοϋ διαφύγει ή δυνατότητα νά προσκομίσει άντικειμενικά κριτήρια καί σημεία στήριξης τής δρά­σης. Ό ίδιος ό Χάνς "Αλμπερτ τάχθηκε κατά τής ύπερβολικής έ- πιβάρυνσης μέ άπαιτήσεις τοϋ άξιώματος τοϋ Βέμπερ, πού μέ τόν τρόπο πού έξελίσσεται 6 κριτικός όρθολογισμός ύφίσταται μιά δρι- σμένη τροποποίηση. «Τό αίτημα τής Αξιολογικής έλευθερίας, δπως μπορεί εύκολα νά Αναγνωρίσει κανείς, είναι βασικά.. . Ινα μεθο­δολογικό άξίωμα, στό βαθμό δμως πού τό ίδιο έχει μιά κανονιστική λειτουργία. Ά ν τό διαμορφώσουμε σάν κανονιστικό άξίωμα καί σύγχρονα τοΰ Αποδώσουμε άπεριόριστη ισχύ, ξεχνάμε τήν ίδια μας τήν άπόφαση καί πέφτουμε σέ άντίφαση. Μιά έξήγηση αύτοϋ τοϋ αίτήματος διατυπωμένη μ’ αύτή τήν Ιννοια, θά ήταν πολύ λίγο κατάλληλη γιά χρήση».** ΙΙαράλληλα κι 6 Κάρλ Πόππερ ίκανε τήν έξής διαπίστωση δχι μόνο γιά τό ρόλο τοϋ έπιστήμονα, άλλά καί γιά τήν άξιολογική έλευθερία καί τήν περιοχή χρησιμοποίη­σής της. «Δέν μποροϋμε ν’ άφαιρέσουμε άπό τόν έπιστήμονα τή μεροληπτικότητα του, δίχως νά τοϋ άφαιρέσουμε καί τήν άνθρω- πιά του .. . Τά κίνητρα μας καί τά "καθαρώς έπιστημονικά ιδα­νικά μας” , δπως τό ιδανικό τής Αναζήτησης τής καθαρής Αλή­θειας είναι βαθειά ριζωμένα σέ έξωεπιστημονικές καί, σέ μεγάλο βαθμέ, θρησκευτικές έκτιμήσεις. Ό άντικειμενικδς καί άξιολογικά έλεύθερος έπιστήμονας, δέν είναι ό ιδανικός έπιστήμονας. Δίχως πάθος δέ γίνεται τίποτα, πολύ περισσότερο στήν καθαρή έπιστή­μη. Ή λέξη "φιλαλήθεια” δέν είναι μιά άπλή μεταφορά. Δηλα­

888

δή δέν πρόκειται μόνο γιά τδ δτι ή Αντικειμενικότητα καί ή Αξιο­λογική έλευθερία είναι γιά τδν ξεχωριστό έπιστήμονα πρακτικά Απλησίαστη, άλλά κυρίως γιά τδ δτι ή Αντικειμενικότητα καί ή Αξιολογική έλευθερία είναι οΐ ίδιες Αξίες. Καί έπειδή λοιπδν καί ή ίδια ή Αξιολογική έλευθερία είναι μιά άξία, γι’ αύτδ φαίνεται παράξενη ή Απαίτηση γιά μιά Αξιολογική έλευθερία δίχως δρους».**

Μέ τδ δίκιο του λοιπδν δ Άντόρνο σχολίασε μέ τά παρακάτω λόγια αύτή τήν παρατήρηση τοϋ Πόππερ. «"Αν δ Πόππερ χαρα­κτηρίζει παράξενη τήν άπαίτηση γιά μιά δίχως δρους άξιολογική έλευθερία καί τοΰτο γιατί ή έπιστημονική Αντικειμενικότητα καί ή Αξιολογική έλευθερία είναι ot ίδιες Αξίες, αύτή του ή άποψη δέν είναι μικρής σπουδαιότητας δπως τήν έκτιμά δ ίδιος δ Πόπ­περ. Άπδ τήν άποψη αύτή θά ήτανε δυνατδ νά βγοϋν σοβαρά έπι­στημονικά καί θεωρητικά συμπεράσματα».”

Φαίνεται πώς τδ έπιχείρημα πού χρησιμοποιήθηκε κατά τοϋ σχετικισμού γιά νά ΑποκρουστεΙ πάντα άπδ τή θετικιστική πλευ­ρά, σάν τερμινολογικδ κατασκεύασμα, δτι δηλαδή δέν μπορεί νά συνθέσει κανείς τδ σχετικισμό δίχως νάρθεΐ σέ Αντίφαση μέ τΙς προϋποθέσεις του, είναι πολύ περισσότερο σημαντικό Απ’ δσο Ανα­γνωρίστηκε στήν Αρχή. Βέβαια είναι Ανάγκη νά θυμηθοϋμε δτι ot παρασιωπημένες δυνατότητες μεσολάβησης άνάμεσα στήν Ά ξία καί τήν Πραγματικότητα, τή Γνώση καί τή θέληση, τδ Είναι καί τδ Δέον συνιστοϋν μιά σύνθεση, άλλά άπδ τό άλλο πάλι μέρος καί τδ γεγονδς δτι ot ίδιες ot Σφαίρες αύτές παραμένουν διαφορετικές καί διακρινόμενες μεταξύ τους καί δέν είναι δυνατό νά συντεθοϋν σ’ ένα Σύνολο ούτε άπδ μιά διαλεκτική θεωρία. Ώστόσο παρά τή μή άναιρεαιμότητα αύτών τών άντίθετων πού Αφήνουν έλεύθερο μεγΑλο χώρο στό σχετικισμό, δέν έπιτρέπεται νά μάς διαφεύγει ή κατάσταση πού 6 Γάλλος φιλόσοφος Μωρίς Περλώ - Ποντύ διατύ­πωσε ώς έξής. « . . . στό μέτρο πού είσχωροϋμε βαθειά στό σχετικι­σμό φτάνουμε στήν άναίρεση του καί άκριβώς αύτή τήν άναίρεση παραλείπουμε δταν άνυψώνουμε τδ σχετικισμό σέ Απόλυτο».’ 7 Έ ­τσι λοιπόν, γιά νά διαφυλαχθεΐ ή περιοχή δπου νόμιμα χρησιμο­ποιείται δ σχετικισμός, άλλά καί γιά νά άπαλλαγεί αύτός ήθικά άπό συμπεράσματα πού τοϋ άποδώθηκαν γιατί δέν άμύνθηκε έναν- τίο· τους ή τά δέχτηκε μέ Αδιαφορία, είναι Ανάγκη νά δροθετη- θεί δ χώρος δπου θά μπορεί νά κινείται άπεριόριστα καί νά χωρι­στεί Απ’ τό χώρο, δπου δέν τοϋ έπιτρέπεται νά κινηθεί. Μά Ινας τέτοιος χώρος πού θά έμποδίζει τδν έκφυλισμδ τοϋ άξιολογικοϋ σχετικισμού σέ αύθαίρετη αύτοΐκανοποίηση πού παραβλέπει τις συλλογικές καί ιστορικές δεσμεύσεις, δέν είναι δυνατό νά κατα­σκευαστεί Από μιά διαλεκτική θεωρία, πού βέβαια μαζί μέ δλα τά στοιχεία τής πραγματικότητας παρουσιάζει καί τή σχέση τών ξε­

334

χωριστών φαινομένων πάνω στά όποία στηρίζεται μιά Απόφαση, άλλά ή ίδια γεννιέται, σέ μεγάλο βαθμό, άπό τις άνεπαρκώς Εκ- φραζόμενες προϋποθέσεις καί Εξηγήσεις τοΟ Ιδιου τοϋ σχετικι- σμοϋ.

Έτσι, στήν περιοχή τής έπιστήμης τοϋ δικαίου λογουχάρη, δ­που δ σχετικισμός πρόσφερε τόσο πλούσια σέ συνέπειες συμπερά­σματα, τό διδακτικό μάθημα πού δόθηκε στήν άνθρωπότητα άπό τήν αύθαιρεσία τοΰ έθνικοσοσιαλισμοΰ καί τήν άδυναμία τής λογι­κής άπέναντι του, Εχει συμβάλλει στήν προαγωγή τής άναπαρά- στασης τών δυνατοτήτων τής σχετιστικής θέσης, δυνατοτήτων πού έγκαταλείφΟηκαν μέ βία, εύνόησε συλλογισμούς σχετικά μέ τό πώς θά μποροϋσε ν’ άντιδράσει κανείς στόν μοιραίο πρακτικό καί θεωρητικό άφοπλισμό τοΰ θετικισμοΰ τοΰ δικαίου άπέναντι σέ μιά θύελλα πού χαντάκωσε τΙς βασικές άξίες τής άνθρώπινης συμβίω­σης, καί συνέβαλλε στήν άποφυγή τών λαθών τοϋ παρελθόντος. Άλλά, πέρα άπό τήν ύπαρξιακά άνησυχαστική αύτή κατάσταση, 6 σχετικισμός είχε χρέος νά θεωρήσει δτι προκαλεΐται άπό τήν Εννοια τής δικαιοσύνης νά Επανεξετάσει τΙς βάσεις του, γιατί τό έννοιολογικό ιδανικό τής δικαιοσύνης παριστάνει μιά πρόκληση στό δίκαιο, νά προχωρήσει πέρα άπό τήν κατάσταση πού γιά τήν ώρα πραγματοποιήθηκε καί νά Επαληθευτεί στή ρήξη μ’ Εκείνο τό άπόλυτο έσκεμμένο στά πλαίσια τοΰ όποίου Εντάσσεται τό σχε­τικό. Ό σο πλαστό είναι τό Εναρμονιστικό δόγμα τοΰ φυσικοϋ δι­καίου πού θεωρεί σάν δυνατή μιά σύμπτωση δικαίου καί δικαιοσύ­νης καί μάλιστα προβάλλει μέ άξιώσεις νά νομιμοποιήσει μιά όρι- σμένη τάξη πραγμάτων, άλλο τόσο άδύνατο είναι άπό τό άλλο μέ­ρος νά προαχθεΐ ή παραπέρα Εξέλιξη τοΰ δικαίου πρός τόν ιδανι­κό σκοπό, ιδιαίτερα δταν Εγκαταλείπεται ή ϊννοια τής δικαιοσύ­νης καί θεωρείται άπλώς σάν όρθολογοποίηση μιάς δρισμένης κα­τάστασης συμφερόντων. Γιατί, άν καί στήν Ιστορία άρκετά συχνά δρισ|ΐένα συμφέροντα Εφθειραν τόν διάκοσμο τής δικαιοσύνης, δ- πάρχουν καί πολλές περιπτώσεις ποδ τό τραυματισμένο αίσθημα τής δικαιοσύνης κάνει αισθητή τήν δπαρξη του δίχως νά κινδυ­νεύουν όρισμένα συμφέροντα, δπως ύπάρχουν καί περιπτώσεις πού προβάλλεται καί Επιβάλλεται τό αίσθημα τής δικαιοσύνης άκόμα καί Ενάντια στά συμφέροντα.

Ό φιλόσοφος τοΰ δικαίου Άρνολντ Μπρέχτ πού μετανάστευσε στίς Έν. Πολιτείες, άνάλαβε μέ τό μνημειώδες Εργο του «Πολιτι­κή θεωρία»*’ τήν προσπάθεια νά φτάσει σέ άντικειμενικές όροθε- τήσεις καί κανόνες, διαφυλάσσοντας κατ’ άρχήν τή βασική σχετι- κιστική θέση. Ή προσπάθεια του γεννήθηκε άπό μιά διπλή παρώ­θηση: άπό τήν άνάγκη πού Ενιωθε ό σοφός τοΰ δικαίου νά κάνει τόν άπολογισμό τής προόδου τής έπιστήμης του καί νά φέρει τή

θεωρία στό Επίπεδο τής έποχής, άλλά καί άπδ τήν Επιθυμία τοβ άνθρώπου τής πολιτικής, άνθρώπου πού πέρασε άπό τήν κόλαση τής ίποχής του, να δημιουργηθεί ή θεωρητική βεβαιότητα κατά τής επανάληψης τών γεγονότων. Πρίν άπό τή μετανάστευση του, τό 1933, στήν ’Αμερική, δ Μπρέχτ κατείχε ήγετική θέση στήν πρωσσική διοίκηση' σάν ύπουργικός διευθυντής στό πρωσσικό ύ- πουργείο Εσωτερικών, ύπερασπίστηκε σάν άντίδικος τοΰ Κάρλ ΣμΙτ στό συνταγματικό δικαστήριο τής Λειψίας τήν Πρωσσία Ε­νάντια στό πραξικόπημα τοϋ φδν Πάπεν τδ 1932 καί γνώρισε ά­πό πολύ κοντά τά πάθη καί τόν άγώνα έπιβίωσης τής δημοκρατίας τής Βαϊμάρης.”

Ό Μπρέχτ πλησίασε τό πρόβλημα τής δικαιοσύνης άπό Ινα νέο, σκεπασμένο πρίν άπδ τΙς άπαιτήσεις τοΰ άξιολογικοΟ σχετικισμοΟ, δρόμο. Δέν έρεύνησε τό πώς θά άντιστοιχοϋσε στόν καθημερινό τρό­πο πορείας ν’ άποδείξει άπό τό ιστορικό ύλικδ τΙς πραγματικές τά­ξεις καί τή συγκατάθεση τους στά κοινά σημεία. ’Επίσης δέ διε- ρεύνησε τΙς Αντιλήψεις τών νομοθετών καί τών διοικητικών ύπαλ- λήλων γιατί φοβήθηκε διαστρεβλώσεις άπδ τά συμφέροντα πού Αν­τιπροσωπεύουν. Άντίθετα θεώρησε δτι δδηγεΐται στό σκοπό τοο μέ τήν ίννοια τής έσωΟποκειμενικής μεταδοτικότητας, ή δποία παριστάνει Ινα βασικό κριτήριο τοΰ άξιολογικοΟ σχετικισμοΟ γιά έπιστημονικές δμολογίες, άν καί διευρύνει τήν Αμεταβλητότητα δ- ρισμένων αίτημάτων δικαιοσύνης. Κατά τόν Μπρέχτ, μιά τέτοια Ανάλυση προετοιμάζεται μέ τήν ίρευνα τών οικείων παραστάσεων γιά τή δικαιοσύνη, πού νοείται σάν βίωμα ύποκειμενικά πρόδηλο. Τό πρόδηλο αύτό βίωμα έλέγχεται καί γενικοποιείται μέ τΙς δμό- γνωμες δμολογίες άλλων Ατόμων πού έπίσης Ιχουν έκφραστεί σχε­τικά μέ τά ζητήματα τής δικαιοσύνης. Σάν πρόσθετο στοιχείο Ε- λέγχου τής γενικότητας καί τής Αμεταβλητότητας τής Ιδέας τής δικαιοσύνης παίρνεται ή ικανότητα νά φανταστεί κανείς μιά ιδέα γιά τή δικαιοσύνη πού Αποκλίνει Από τό πρόδηλο βίωμα. "Αν ή δική μας Ανικανότητα νά φανταστοΟμε μιά παρόμοια Απόκλιση συμπληρο')νεται καί έπιβεβαιώνεται καί Από τήν έκφρασμένη Ανι­κανότητα τών άλλων νά φανταστοΟν αύτό τό στερητικό στοιχείο τοΟ αΐτήματος δικαιοσύνης, τότε Εχουμε μιά Ανώτατη καί άτρωτη Από κάθε μεθοδική έπίθεση έγγύηση δτι τδ πρόδηλο βίωμα Απο- τελεί άπαραίτητο καί άκαταμάχητο συστατικό στοιχείο δικαιοσύ­νης.*0

Μέ τή βοήθεια αύτής τής μεθόδου δ Μπρέχτ άνακάλυψε τά ίχνη αίτημάτων πού παραμελήθηκαν ή δέν Εκφράστηκαν δσο Ιπρεπβ, κι Από τήν άλλη, παρέμειναν Αδιάψευστα. Τό πρώτο αίτημα πού δ Μπρέχτ Εφερε στό φώς ήταν τό αίτημα τής πραγματικής Αλή­θειας σάν δρου τής δικαιοσύνης," Ενα αίτημα πού Ελάχιστα συζη-

886

τήθηκε θεωρητικά, δίχως αύτό νά σημαίνει δτι είναι δυνατδ νά τοϋ προδληθοϋν δποιεσδήποτε Αντιρρήσεις. "Η μήπως μιά κρίαη πού στηρίζεται σέ έπινοημένες καταστάσεις δέν είναι έκ τών προ- τέρων άδικη; Μπορεΐ νά δικαιωθεί Ενας δυσφημιστικός ισχυρισμό; δίχως νά είναι Αληθινός; Άκόμα κι ένας δικτάτορας λυγίζει μπρο­στά στό αίτημα τής πραγματικής Αλήθειας. Ένώ σκαρώνει μιά δί­κη, δέν Ιχει τό θάρρος, άκόμα κι άν Ιχει τή δύναμη, νά όμολογή- σει δτι τιμωρεί κάποιον έξαιτίας μιδς συμπεριφοράς πού αύτός 6 κάποιος δέν Ιχει έπιδείξει.

Αύτό τό αίτημα προκαλεΐ μιά σειρά Από σοβαρές συνέπειες. Στά πλαίσια τών ποινικών καί Αστικών δικών ύποχρεώνει νά δίνεται στούς Αντίδικους ή δυνατότητα νά φωτίζουν τέλεια κι Ανεπιφύλα­κτα τή δικαζόμενη ύπόθεση. Έπίσης καί ή ύποχρέωση τοϋ δικα­στή νά έξετάζει Αμερόληπτα δλα τά γεγονότα μπορεΐ ν’ Αποδωθεΐ στό αίτημα τής πραγματικής Αλήθειας. * 'Ωστόσο αύτή ή Αναπό­φευκτη σύνδεση Αλήθειας καί δικαιοσύνης πού Αποδείχνει δ Μπρέχτ προχωρεί Ακόμα πιό πέρα. Δέ φτάνει νά είναι Αληθινοί οί προβαλ­λόμενοι ισχυρισμοί καί οί έκτιμήσεις πού γίνονται έπιβάλλεται νά είναι Αληθινές.9* Τέλος, οδτε κι ό κακοποιός δέν ξεφεύγει Από τήν άνάγκη νά Ικανοποιήσει αύτό τό αίτημα. Κι αύτός Ακόμα όφείλει νά προσποιηθεΐ δτι πιστεύει στήν έκτίμηση πού δίνει σάν καλύ­τερη.

Έ να Αλλο Αμετάβλητο αίτημα δικαιοσύνης κατά τόν Μπρέχτ είναι ή γενικότητα τοϋ έφαρμοζόμενου άξιολογικοϋ συστήματος. * Σύμφωνα μέ τό άξίωμα αύτό είναι άδικο νά χρησιμοποιούνται άπό περίπτωση σέ περίπτωση διαφορετικά Αξιολογικά συστήματα. Ά ­δικο είναι έπίσης νά βρίσκουν άνιση μεταχείριση διάφορα πράγμα­τα πού κατά τό Αποδεκτό Αξιολογικό σύστημα είναι ίσα. Αντίθε­τα ή Ιννοια τής δικαιοσύνης Απαιτεί ίση μεταχείριση αύτών πού κατά τό Αποδεκτό Αξιολογικό σύστημα είναι ίσα. Ή δικαιοσύνη Απαιτεί έπίσης νά τηρείται Απόσταση Από περιορισμούς τής έλευ­θερίας πού προχωρούν πέρα Από τΙς Απαιτήσεις τοϋ Αποδεκτού Α­ξιολογικού συστήματος. 'Ολα αύτά τά αιτήματα μαζί είναι δυνα­τό νά συμπεριληφθοΰν κάτω άπό Ινα γενικό τίτλο «Αποκλεισμός αύθαιρέτων νόμων»" ή νά ένταχθοϋν στό τονισμένο άπό τόν Χάιν- ριχ Μίτταϊς σάν σιδερένιο συστατικό τής δικαιοσύνης άξίωμα τής συνέπειας.**

Τό πέμπτο άπό τά αιτήματα τοϋ Μπρέχτ άναφέρεται στό σεβα­σμό τών φυσικών άναγκαιοτήτων καί τήν άπαγόρευση τοϋ ήθικά Ανεπίτρεπτου." Ά π ’ τό αίτημα αύτό δ Μπρέχτ βγάζει σοβαρά πο­λιτικά συμπεράσματα. Λέγει πώς ή βασική άποψη τής δικτατορίας δτι παράγει καί διατηρεί τόν καλύτερο ήγέτη βαρύνεται μέ έσω- τερικές άπιθανότητες πού είναι περισσότερο βαρειές άπ’ αύτές πού

βρίσκονται στή βάση τών δημοκρατικών κατασκευασμάτων. Ό Μπρέχτ, άποκατασταίνοντας τήν έννοια τής δικαιοσύνης δίχως νά έγκαταλείψει τό Ιδαφος τοϋ άξιολογικοϋ σχετικισμού, πραγματο­ποίησε, χάρη στήν άποδειγμένη άπ’ αύτόν συνάφεια άλήθειας καί δικαιοσύνης, άκριβώς στα πλαίσια τοΟ κριτικοϋ όρθολογισμοϋ τήν παράλληλη καί συμπληρωματικής σημασίας τής έννοιας τής άλή- θειας ποΰ είχε άμφισβητηθεί άπό τό θετικισμό καί σχετικισιμό. Ό Πόππερ προχωρεί άκόμα περισσότερο καί χαρακτηρίζει τήν άπο- κατάσταση τής άλήθειας άπό τό μαθηματικό Άλφρεντ Τάρσκιν σάν τό σπουδαιότερο φιλοσοφικό συμπέρασμα τής σύγχρονης μα­θηματικής λογικής.“ Σχετικά μέ τήν έννοια τής άλήθειας καί τή σημασία της γιά τήν έπιστήμη ό Πόππερ ύποστηρίζει τήν έπόμε- νη θέση. «Έδώ ή έννοια τής άλήθειας είναι άπαραίτητη γιά τόν έξελισσόμενο κριτικισμό. Αύτό πού κριτικάρουμε είναι ή άπαίτη­ση γιά τήν άλήθεια. Αύτό πού προσπαθούμε νά δείξουμε σάν κρι­τικοί μιάς θεωρίας είναι φυσικά δτι άδικα προβάλλει τήν άπαίτη­ση τής άλήθειας, δηλαδή δτι είναι λαθεμένη. Ή βασική μεθοδολο­γική ίδέα δτι διδασκόμαστε άπό τά σφάλματα μας, δέν είναι δυ­νατό νά έννοηθεί δίχως τή ρυθμιστική ιδέα τής άλήθειας. Τό λά­θος πού κάνουμε είναι άκριβώς δτι μετρούμε αύτό πού δέν Ιχει φτάσει ό προδιαγραμμένος σκοπός μας, τό έπίπεδο μας μέ μέτρο τήν άλήθεια. . . "Ενα άπό τά κύρια συμπεράσματα τής σύγχρονης λογικής προϋποθέτει δτι έχει ύπονομευτεϊ ή έννοια τής άλήθειας καί ή ύπονόμευση αύτή έχει ώθήσει τήν πράξη πρός τΙς σχετικι- στικες ιδεολογίες πού κυριαρχούν στήν έποχή μας»."

Τό τέλειο Ιδανικό τής άλήθειας, δσο λίγο κι άν είναι πραγμα­τοποιήσιμο, παριστάνει ώστόσο τήν κατευθυντήρια άξία πού όφεί- λει νά πλησιάσει τό άνθρώπινο πνεύμα, τό ίδιο δπως καί τή δικαιο­σύνη. Αύτό ποΰ είπε ό Μπερτράν ντέ Ζουβενέλ άναφορικά μέ τή σχετική καί τήν άπόλυτη δικαιοσύνη, ταιριάζει καί στήν έννοια τής άλήθειας καί μάλιστα μ’ Ιναν τρόπο πού τόν παραδέχονται τόσο ot κριτικοί όρθολογικοί, δσο καί ot διαλεκτικοί. «Ή κυριαρχία τής δικαιοσύνης είναι άδύνατη δσο τήν έννοοΟμε σάν παράγωγο καί διατήρηση τοΰ άνθρώπινου πνεύματος. 'Ωστόσο ή κυριαρχία τής δικαιοσύνης είναι δυνατή στό βαθμό πού κυριαρχεί τό πνεϋ- μα τής δικαιοσύνης σέ κάθε άπόφαση πού έχει άντικείμενο τήν κατανομή».40 Ό Μπερτράν ντέ Ζουβενέλ βρίσκει τό άδύνατο τής άπόλυτης δικαιοσύνης θεμελιωμένο στήν άνικανότητα τοϋ άνθρώ­πινου πνεύματος νά καθιερώσει μιά βασική άρχή κατανομής πού νά είναι κατάλληλη άπό κάθε άποψη γιά δλα τά άγαθά. 'Ωστόσο σέ δτι άφορά τή δικαιοσύνη, πάντα όφείλει νά Ικανοποιεί άνάγκες πού ύπάρχουν, νά φανερώνει λανθάνουσες δυνατότητες καί ν’ άν- ταμείβει κερδισμένες άξίες. Καί δ Ζουνεβέλ λοιπόν ικανοποιείται

μέ μιά σχετική δικαιοσύνη καί μέ τήν άπαίτηση νά ύπάρχει ΰπο- κειμενική δικαιοσύνη στήν κάθε άπόφαση.

Καί ή έμπειρία έπίσης, πού δ διαλεκτικός έπιδιώκβι νά τή συλ- λάβει μέ μιά γενική άλλά άκαθόριστη μέθοδο, ένώ δ κριτικός όρ- θολογιστής τήν πλησιάζει μέ τή συνηθισμένη λογική καί πείρα, δέν άποκτα έκείνη τή μονοσημαντότητα πού θά τόν διευκόλυνε νά γίνει δριστική άλήθεια γιά τήν κοινωνική περιοχή, άκόμα κι άν στή βάση της τοποθετηθεί μιά όριστική άξιολογική άποψη. Πολύ λιγότερο φυσικά είναι δυνατό, άλήθεια καί δικαιοσύνη, νά συλλη- φθοϋν συγκεκριμένα, Ιδιαίτερα δταν στοχαστούμε δτι άκόμα καί στήν περίπτωση τής όλικής διαφάνειας δλων τών συναρτήσεων, πάλι έξακολουθοΰν νά ύπάρχουν δυνατότητες γιά άντίθετες άπο- φάσεις. Ή κοινή μοίρα γνώσης καί θέλησης είναι νά μήν μπορεϊ νά συμπέσουν οδτε μέ τήν άπολυτότητα πού άποκλείει κάθε άμφι- βολία, οδτε μέ τήν άνοιχτή στά πάντα αύθαιρεσία, άλλά νά κινούν­ται πάνω σ’ ένα άντιθετικό έδαφος πού προσφέρει, τόσο τήν αιώ­ρηση πάνω άπό τήν άβυσσο, δσο καί τή σταθερότητα. Ά ν στό συγ­κεκριμένο έπίπεδο παραμεληθεΐ τό άξίωμα τής συνεχούς άμφίσβή- τησης καί τής προοδευτικής έξέλιξης, τότε, δρθολογισμός καί δια­λεκτική, δόγμα τοϋ φυσικού δικαίου καί θετικισμός άντιμετωπί- ζουν τόν κίνδυνο νά μετατραπούν σέ ιδεολογίες άπολογητικές καί νά χάσουν άκριβώς τήν Ιδέα έκείνη στήν ύπηρεσία τής όποίας Ι­σχυρίζονται πώς βρίσκονται.

Στά πλαίσια τής πραγματείας «Περί λογικής», πού τόσες φο­ρές άναφέραμε, ό Χάνς Άλμπερτ έπισύρει τήν προσοχή στό γε­γονός δτι θετικισμός καί ύπαρξισμός, παρά τίς διαφορές στίς προ­θέσεις καί τά συμπεράσματα κρατοϋν τήν Γδια στάση στό ζήτημα τής άπόφασης, μιά στάση πού έπιτρέπει γνώση καί άπόφαση νά κατανοηθοϋν σάν ριζικά διάφορα καί άπροσδόκητα μεγέθη. «Ή διάκριση άνάμεσα στή σύλληψη τοϋ Είναι καί τήν ύπερβολική ά­παίτηση τού Δέον ριζοσπαστικοποιεΐται καί μάλιστα μέ τρόπο τέ­τοιο πού άπό τό ένα μέρος βρίσκουμε τήν άντικειμενική, ούδέτερη, ένδιαφέρουσα καί άπαλλαγμένη άπό κάθε αύθαιρεσία γνώση κι άπό τό άλλο τίς βασικά ύποκειμενικές, ύποταγμένες στή θέληση, στρατευμένες καί γι’ αύτό δχι ούδέτερες άποφάσεις έτσι πού φαί­νεται δτι γνώση καί θέληση χωρίζονται έντελώς. Ή έξέλιξη αύ­τή, μέ τήν πόλωση τής φιλοσοφικής σκέψης Ιφτασε σ’ ένα άκραϊο σημείο πού άνοιξε τό δρόμο στή δημιουργία δυό τελείως άδιάφο- ρων μεταξύ τους φιλοσοφικών κατευθύνσεων, τού ύπαρξισμοϋ καί τοϋ θετικισμού, πού βασικά έλάχιστα διαφέρουν μεταξύ τους στό ζήτημα τής διχοτόμησης γνώσης καί άπόφασης, άλλά πού Ιχουν έπίσης ριζικά διαφορετικές άπόψεις σχετικά μέ τήν άξιολόγηση τους.*1 ’Επειδή καί μέσα στήν κριτική όρθολογική παράδοση δέν

339

Ελλειψαν of προσπάθειες, διαφυλάσσοντας τή βασική σχετικιστι- κή θέση, νά προχωρήσουν πέρα άπό τό σημείο τής άπόλυτης άδια- φορίας άπέναντι στά άντικειμενικά κριτήρια που κατά κύριο λόγο δίνουν στό σχετικισμό πλαίσιο καί στηρίγματα, γι’ αύτό δέν είναι δυνατό, παο’ δλη τή διαφορετικότητα τους καί τήν άδιαφορία τοϋ ένός πρός τόν άλλον, μέ τήν ταυτότητα έπιδιώξεων θετικισμοϋ καί ύπαρξισμοΰ που τήν άπέδειξε ό Χάνς Άλμπερτ, νά προκαλεϊ 5κ- πληξη τό γεγονός δτι κι άπό τήν πλευρά τοϋ ύπαρξισμοΰ δέν Ε- λειψαν ot προσπάθειες νά φτάσει άπό φιλοσοφία τής άτομικής ά­πόφασης σέ μιά ρύθμιση πού ν’ άποδίδει τή σημασία πού πρέπει στά ιστορικά καί συλλογικά χαρακτηριστικά τών άτομικών άπο- φάσεων.

Ή πιό έντυπωσιακή προσπάθεια πρός αύτή τήν κατεύθυνση, πού πρόκοψε καί περισσότερο είναι ή «Κριτική τής διαλεκτικής λογι­κής» τοΰ Ζάν - Πώλ Σάρτρ, πού 6 πρώτος ώς τήν ώρα τόμος, σύμ­φωνα μέ τά λεγάμενα τοϋ συγγραφέα, τελειώνει βέβαια έκεΐ πού φτάνουμε «στόν τόπο τής ιστορίας»,*' άλλά Ετσι ή άλλοιώς άποτε- λεϊ, σέ σχέση μέ τή φιλοσοφία τοΰ Είναι καί τοΰ Τίποτε μιά πρόο­δο πού δέ φαίνεται νά ύπερθεματίζεται στό άνέκδοτο άκόμα μέρος τοΰ έργου γιατί στόν πρώτο κιόλας τόμο διαγράφονται άρκετά κα­θαρά τά δρια πού πιθανό θά προχωρήσει πρός αύτή τήν κατεύθυν­ση ό συγγραφέας. 'Οποιος περιμένει πολλά άπό τήν προσπάθεια τοΰ Σάρτρ γιά μιά ικανοποιητική άναίρεση τής άντίθεσης γνώσης καί θέλησης, δηλαδή μιά διαλεκτική θεωρία πού νά συμφιλιώνει μέ τρόπο πειστικό τήν έλευθερία μέ τήν άναγκαιότητα, θά άπογοη- τευθεΐ διαβάζοντας τό βιβλίο του. Ώστόσο, άν 6 Σάρτρ έπιδίωξε πολλά ή δέν άντιτάχθηκε σαφώς σέ προσδοκίες πού γεννήθηκαν άπ’ τή διάταξη τοΰ έργου του, αύτό δέν άποτελεϊ λόγο γιά νά κα- τηγορηθεϊ ό φιλόσοφος γιατί δέν έδωσε τή λύση ένός προβλήματος θεωρητικά άλυτου. Ή άδυναμία νά λυθεί τό πρόβλημα μέ τή μορ­φή ένός διαλεκτικού συστήματος πού νά καλύπτει θέληση καί γνώ­ση, θεωρία καί πράξη, βρίσκεται κλεισμένη στό έρώτημα πού Ε­θεσε ό ίδιος ό Σάρτρ γιά νά δικαιολογήσει τΙς προθέσεις του. «Ά ν τό ύλικό Είναι, ή Πράξη καί ή Γνώση είναι πραγματικά ποσότη­τες πού δέν Επιδέχονται μείωση, θά πρέπει τότε νά ξαναγυρίσου- με στήν προκαθορισμένη άρμονία γιά νά φέρουμε τΙς έξελίξεις σέ όμοφωνία μεταξύ τους».*’ Καί δμως τό γεγονός δτι είναι άδύνατο νά κατασκευαστεί μιά προκαθορισμένη άρμονία άνάμεσα στή θεω­ρία καί τήν πράξη, τήν άτομική έλευθερία καί τήν ίστορική άναγ­καιότητα, δέν Απαλλάσσει τό Ανθρώπινο πνεΰμα άπό τήν ύποχρέω- ση νά έπιδιώκει κατά τό δυνατό νά πετύχει τήν έπαφή χωρισμέ­νων βασικά περιοχών, νά τίς φέρει τή μιά άπέναντι στήν άλλη, νά τις έπαληθεύσει μέ τή σύγκριση καί Ετσι νά μεγαλώσει τήν αύτο-

840

γνωσία καί νά λευτερώσει κρυμμένες δυνατότητες. Ό Σάρτρ κα­ταπιάστηκε νά συνταιριάσει δυδ πεποιθήσεις πού βέβαια είναι δια­φορετικής καταγωγής καί Ιχουν διαφορετικές έπιδιώξεις, άλλά ώστόσο παρουσιάζουν γενικά καί πολλά κοινά σημεία έπαφής μέ τήν πραγματικότητα. Στήν είσαγωγή του στδ κεφάλαιο «μαρξι­σμός καί ύπαρξισμδς» δμολογεΐ μέ ειλικρίνεια. « . . . σύγχρονα εΤ- μαι βέβαιος γιά δυδ πράγματα. Δηλαδή δτι άπδ τδ Ινα μέρος δ μαρξισμδς δίνει τή μοναδικά ϊγκυρη έρμηνεία τής Ιστορίας κι ά­πδ τδ άλλο δτι δ ύπαρξισμδς άποτελεΐ τή μοναδικά συγκεκριμένη δυνατότητα πλησιάσματος τής πραγματικότητας. Μέ δλα αύτά δέ θέλω, οδτε στδ έλάχιστο, νά Αμφισβητήσω τήν άντιφατικότητα αύ­τής τής θέσης»."

"Αν καί 6 Σάρτρ δέν κατάφερε ν’ Αποδείξει τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης ή νά βρει τδν κοινδ παρονομαστή τους μέ τή μορφή τής προκαθορισμένης Αρμονίας πού άνέφερε, ώστόσο ή προσπάθεια του — πέρα άπδ τή συμπτωματική της Αξία άναφορικά μέ τήν ύ­παρξη τάσεων προσέγγισης πού παρατηροϋνται σ' δλα τά σύγχρο­να φιλοσοφικά ρεύματα, δέν είναι έντελώς άποτυχημένη. Γιατί τδ μόνο πού έν πάση περιπτώσει μποροϋσε ν’ Αποδείξει μέ τήν κριτι­κή καί τήν Ανάλυση του· είναι δτι δ Ιστορικός ύλισμός, ώς διαμορ­φωμένη θεωρία τής ιστορίας, Ανέχεται καί μάλιστα Απαιτεί Απο­φασιστικές διορθώσεις καί διαγραφές καί δτι Ιχει άνάγκη άπδ συμπληρωματικές παρατηρήσεις γιά νά μπορέσει ν’ Αποκτήσει μιά δλοκληρωμένη εΐκόνα τής άνθρώπινης πραγματικότητας, ή δποία δέν είσχωρεΐ στήν ιστορική πραγματικότητα κι οδτε παραδίνεται σ’ αύτή. Τδ γεγονδς δτι δ Σάρτρ άρνήθηκε τή διαλεκτική τής φύ­σης *' καί τδν μεταφυσικδ ύλισμδ4* πού τδν Απομεταφυσικοποίησε, γιατί στηρίζεται σέ μιά παραφορτωμένη καί άποσπασμένη άπδ τήν πραγματική περιοχή έφαρμογής της διαλεκτική, δέν είναι πολύ έντυπωσιακό, οδτε προκαλεΐ αίσθηση, γιατί σ’ αύτδ τδ σημείο εί­ναι σύμφωνοι δλοι οί γνώστες τοϋ μαρξισμού πού δέν παραδέχον­ται τήν έπίσημη έκδοχή τοϋ |ΐαρξισμοϋ |ΐέ τδ γνωστό κομμουνιστι­κό χρώμα. Τδ παρακάτο) έρώτημα πού βάζει δ Σάρτρ Αποκαλύπτει τήν άρνηση του νά δεχτεί νά Ανταλλάξει μιά μοοφή μεταφυσικής μέ μιά άλλη καμουφλαρισμένη έπιστημονικά. «Καί δ ύλιστής πού κατηγορεί τούς Ιδεαλιστές γιά μεταφυσική έπειδή Αποδίδουν τήν ύλη στδ πνεϋμα, μέ ποιό θαϋμα θά Απαλλαγεί δ ίδιος Απδ τήν κα­τηγορία δτι κάνει μεταφυσική δταν Αποδίδει τδ πνεϋμα στήν δ­λη ;»"

Περισσότερο είδική είναι ή κατηγορία τοϋ Σάρτρ δτι δ μαοξι- σμδς «Ιχει καταληφθεί Απδ μιά μανία a priori έννοιοποίησης»*' καϊ ρυθμίζει ΑνΑλογα καί τήν παρεπόμενη κατάσταση πραγμάτων. «Ο! Ανοιχτές έννοιες τοϋ μαρξισμοϋ ϊγιναν κλειστές. Δέν είναι πιά

341

κλειδιά, σχήματα έρμηνείας. Άπό μόνες τους δίνουν τήν έντύπω- ση μιδς όλοκληρωμένης πιά γνώσης. Ό μαρξισμός, γιά νά μετα- χειριστοΟμε τή γλώσσα τοϋ Κάντ, ύψώνει αύτές τΙς μοναδικοποιη- μένες καΐ φετιχοποιημένες Εννοιες σέ Εννοιες συστατικές τής Εμ­πειρίας»." « . . . ΚατηγοροΟμε τό σύγχρονο μαρξισμό, δτι άποδί- νει στή σύμπτωση δλες τΙς συγκεκριμένες βεβαιότητες τής άνθρώ- πινης ζωής καί γιά τήν ιστορική όλοκλήρωση δέν Εχει κρατήσει τίποτε άλλο άπό τήν κοκκαλωμένη, άφηρημένη γενικότητα»."0 Ό ιστορικός υλισμός δέν άπέφυγε έπίσης τήν κατηγορία δτι είναι άμφισβητήσιμος τόσο δσον άφορά τΙς βάσεις του καί τόν αύτοπροσ- διορισμό του, δσο καΐ τό πεδίο έφαρμογής του. «Ό Ιστορικός ύλι- σμός έχει πρώτ’ άπ’ δλα τό παράξενο χαρακτηριστικό δτι είναι, σύγχρονα, ή μοναδική άλήθεια τής Ιστορίας καί μιά όλοκληρωμέ- νη άοριστία τής άλήθειας. Αύτή ή άπολυτοποιημένη Ιδέα Εχει αΐ- τιολογήσει τά πάντα έκτός άπό τήν δπαρξη της. Ή άκόμα καλύ­τερα, μπολιασμένη μέ τόν Ιστορικό σχετικισμό, πού πάντα τόν κα­ταπολέμησε, μέ τόν αύτοπροσδιορισμό της καί τόν προσδιορισμό τής φύσης, Εχει παραλείψει ν’ άποκαλύψει τήν άλήθεια τής Ιστορίας στήν πορεία τοϋ ιστορικοϋ γίγνεσθαι καί τή διαλεκτική τής έξέλι­ξης τής πράξης καί τής άνθρωπινης Εμπειρίας».*1

Ή κατηγορία δτι δ Ιστορικός ύλισμός δέν είναι σέ θέση νά δι­καιολογήσει τόν έαυτό του δημιουργεί στόν Σάρτρ τήν πεποίθηση δτι δέν είναι σέ θέση οδτε νά αΐτιολογήσει καί νά ύποκαταστήσει τήν έπαναστατική θέληση πού πηγάζει άπ’ αύτόν τόν ίδιο. Αύτή ή πεποίθηση τοϋ Σάρτρ θεμελιώνεται στήν άντίληψη « . . . δτι κα­μιά πραγματική κατάσταση, δποιου είδους, (πολιτική, οικονομική διάρθρωση τής κοινωνίας) δέν είναι ικανή νά προκαλέσει άπό τόν έαυτό της έποιαδήποτε δράση».**

Σέ σχέση μέ τήν έπανάσταση καί τή θέληση πού Αντιστοιχεί σ’ αύτή, γεννιέται γιά τόν Σάρτρ ή άντίληψη που διατύπωσε κιό­λας στό βιβλίο του «Υλισμός καί έπανάσταση». «Ό έπαναστάτης καθορίζεται άπό τήν παραβίαση τής κατάστασης στήν όποία ζεΓ.. . Ή έπαναστατική σκέψη είναι μιά σκέψη - θέση. Είναι ή σκέψη τών καταπιεζομένων στό μέτρο πού έξεγείρονται κατά τής κατα­πίεσης. Δέν μπορεί κανείς νά τήν κατασκευάσει άπ’ Εξω, παρά μόνο δταν Επιβεβαιωθεί, νά τή μελετήσει, ένώ θά άναπαράγει σ’ αύτή τήν έπαναστατική κίνηση καί θά τήν έξετάζει σέ σύγκριση μέ τήν κατάσταση πού τήν προκάλεσε»."

Έ δμολογία πίστης στήν προτεραιότητα τής πράξης πού έκφρά- ζει ό Σάρτρ στόν «Υλισμό καί Έπανάσταση» άντιστρατεύεται στίς κατοπινές του προσπάθειες νά κατασκευάσει σέ διαλεκτική μορφή μιά ένότητα θεωρίας καί πράξης. «Ή θεωρία γιά τήν προτεραιό­τητα τής γνώσης άσκεϊ μιά παραλυτική καί Ανασταλτική δραστη­

342

ριότητα, άφοϋ δίνει στήν ύπόθεση μιά καθαρή καί στατ'.κή ούσία, σέ άντίθεση μέ τή φιλοσοφία έκείνη που καταπιάνεται μέ τδ Αν­τικείμενο στή διάρκεια τής δραστηριότητας του καί τδ Αλλάζει, ένώ τό χρησιμοποιεί»." Ό Σάρτρ άναγνωρίζει δτι δ μαρξιστικός ντετερμινισμός Ασκεί μιά παραλυτική έπίδραση πάνω στήν πράξη καί παραπλανητικά φέρνει σέ μιά αύτασφάλεια πού ματαιώνει τήν έπιτυχία. Έτσι καταλήγει στή διαπίστωση δτι «ή πολύ στενή σύν­δεση μέ τδ ντετερμινισμό δημιουργεί τόν κίνδυνο νά παραγνωρι­στεί κάθε άντίσταση τής πραγματικότητας.. . Σέ άντίθεση μέ τδν έπαναστατικδ ρεαλισμό πού έξηγεί δτι τό Αποτέλεσμα κατορθώνε­ται μόνο μέ μόχθο καί μέσα στίς πιό δυσάρεστες Αβεβαιότητες, δ ύ- λισμδς φέρνει δρισμένα πνεύ|ΐατα στό σημείο νά είναι ήσυχα Ανα­φορικά μέ τήν Ικβαση τής έπαναστατικής προσπάθειας. Είναι Α­δύνατο, σκέφτονται, νά μήν ύπάρξει έπιτυχία. Ή ιστορία είναι έ- πιστήμη. Τά άποτελέσματα της είναι γραμμένα καί δέ χρειάζεται παρά νά τά διαβάσει κανείς. 'Ολοφάνερα αύτή ή συμπεριφορά δέν είναι παρά φυγή»."

'Ωστόσο δ Σάρτρ δέν μπορεί ν’ άρνηθεΐ, δίχως νά καταστρέψει τήν πρόοδο πού πραγματοποιήθηκε μέ τήν είσοδο της στή φωτι­σμένη άπό τδν Ιστορικό ύλισμό διάσταση τής Ιστορικότητας, τδν Αν­τικειμενικό χαρακτήρα τής ίστορικοκοινωνικής πραγματικότητας πού γίνετα: παράγοντας ίστορικοϋ προσδιορισμοΰ. Δίχως ώστόσο νά έπιμένει ν’ Αποκλείσει μιά άντίθεση άνάμεσα σ’ αύτήν τήν πρα­γματικότητα καί τήν έπιβεβαιωμένη άπ’ αύτήν καί τδν Ιαυτό της έλευθερία, άφήνει άντίθετα νά διακρίνεται στδ βάθος τής Ιστορι­κής άναγκαιότητας ή έλευθερία. «Στήν πραγματικότητα δέν ύπάρ- χει καμιά αντίθεση άνάμεσα σ’ αύτές τΙς δυό άπαιτήσεις τής δρά­σης, δηλαδή ή άντίθεση δτι αύτός πού δρά είναι έλεύθερος, ένώ δ κόσμος μέσα στδν δποΐο άναπτύσσει τή δράση του προσδιορισμέ­νος. Γιατΐ Αξιώνει κανείς τό Ινα ή τό άλλο 5yi άπδ τήν ίδια άποψη καί άπ’ άφορμή τήν ίδια πραγματικότητα. 'Η έλευθερία είναι στοι­χείο ο-κοδόμησης τ?ίς άνθριόπινης πράξης καί προβάλλεται μόνο στήν αύτοδέσμευση. Ό ντετερμινισμός είναι νόμος τοϋ κόσμου. Έ- πΐ πλέον ή πράξη δέν άπαιτεΐ παρά μερικές μόνο συνδέσεις καί κατά τόπους σταθερές. Έπίσης δέν είναι άληθινδ δτι Ινας έλεύθε­ρος δνθρωπος δέν μπορεί νά έπιθυμεί ν’ Απελευθερωθεί. Στδν ίδια σχέση είναι ταυτόχρονα δχι έλεύθερος, Αλλά δεσμευμένος. Σά νά λέμε ή έλευθερία του είναι τό φώτισμα τής κατάστασης στήν δποία βρίσκεται».**

Γιά τόν Σάρτρ οί έξωτερικές Αφορμές καί τά έσωτερικά κίνη­τρα είναι ούσιαστικά στοιχεία τής Ανθρώπινης πράξης, τά δποία δμως δέν έξαντλοϋνται σ’ αύτήν, οδτε γίνονται δρατά μ’ αύτήν τήν άληθινή τους σημασία. ^Δηλαδή γιά νά είναι άφορμή, πρέπει ή

343

άφορμή νά γίνει αίσθητή σάν τέτοια»«Προκύπτει δτι πραγματι­κά βίναι αδύνατά νά βροΟμβ μιά πράξη δίχως κίνητρο, άλλά καί δτι, δέν μπορούμε νά συμπεράνουμβ πώς τδ κίνητρο είναι ή άφο- μή τής πράξης. Δέν άποτελεΐ παρά μόνο τδ συσωματωμένο σ’ αύ- τήν συστατικό μέρος»."

’Ανάλογο μέ τήν άτομική ψυχολογία τοϋ Άνφρέντο "Αντλερ πού άφήνει, δίχως νά σταματά τήν έρευνα της, τήν αίτιότητα τής ψυχικής ζωής νά έκπορεύεται άπδ μιά πρωταρχική τελεολογία πού είναι μιά έλεύθερη δημιουργία τοϋ άτόμου καί γι’ αύτδ ύποταγμέ- νη στδ ίδιο ” είναι στή φιλοσοφία τοϋ Σάρτρ ή άνθρώπινη έλευθε­ρία πού συλλαμβάνει τήν άναγκαιότητα καί τή μετασχηματίζει μέ κατεύθυνση σ’ ένα σκοπό. «Έξαιτίας κιόλας τοϋ γεγονότος δτι έχω συνείδηση τών άφορμών πού βάζουν σέ κίνηση τή δραστηριότητα μου, είναι cl άφορμές αύτές γιά τή συνείδηση μου μεταφυσικά άν- τικείμενα έξω άπδ αύτήν. Μάταια θά προσπαθοϋσα νά προσκολη- θώ σ’ αύτά. Ξεφεύγω άπ’ αύτά άκριβώς χάρη στήν ύπαρξη μου».** "Αν τδ έξετάσει κανείς τδ ζήτημα άπ’ αύτή τήν άποψη καί άν σω­στά καταλαβαίνει δτι ή δπαρξη προέρχεται άπδ τήν ούσία τής ύ­παρξης του καί έχει ύπεροχή πάνω σ’ αύτήν, περιορίζει τήν άν- Ορώπινη πραγματικότητα σ’ αύτήν τήν ούσία καί μέ τήν ίδια τήν παρουσία της δρίζει τδ Είναι της διαμέσου τών σκοπών του. Δη­λαδή τδ Είναι μου χαρακτηρίζεται άπ’ τούς τεχνικούς σκοπούς μου καί ταυτίζεται μέ τήν ξαφνική πρωταρχική παρουσία τής έλευθε­ρίας, πού είναι δική μου έλευθερία. Αύτή ή παρουσία είναι μιά δ­παρξη πού δέν έχει τίποτε άπδ τήν ούσία καί τήν Ιδιότητα ένδς συμ­βάντος πού θά μποροϋσε νά παραχθεΐ σέ σύνδεση μέ μιά Ιδέα».*1

Ό ύπαρξισμδς τοϋ Σάρτρ δδηγεΐ άπδ τήν έλευθερία τοϋ ένδς στήν Ιστορική άναγκαιότητα, άλλά ξαναγυρίζει στήν άφετηρία του δί­χως νά Εχει άποδείξει τήν άνεπάρκεια τοϋ ιστορικοϋ ύλισμοϋ καί νά Ιχει προωθήσει πιδ πέρα τά δρια τής δικής του θέσης. Ό ύπαρ- ξισμδς δέν είναι σέ θέση νά άντικαταστήσει τήν μαρξιστική άνά­λυση ή νά τήν ξεπεράσει. Τδ μόνο πού μπορεί είναι νά τή βοηθή­σει νά προσδεθεΐ σέ μιά άλλη διάσταση. Στήν ίδια αύτή κριτική τής διαλεκτικής σημειώνει άκόμη δ Σάρτρ, δτι δσα Ιχει έκθέσει δέν προσθέτουν τίποτε στδ πρόδηλο τής συνθετικής άνακατασκευής τοϋ καπιταλιομοϋ πού Ιχει πραγματοποιήσει δ Μάρξ στδ «Κεφά­λαιο», δτι δλα αύτά άνήκουν λογικά στά πρίν άπδ τήν Ιστορική αύ­τή άνακατασκευή, μ’ δλο πού είναι κατορθωτά μόνο στή βάση αύ­τής τής άνακατασκευής." Ή μαρξιστική άνάλυση τής καπιταλι­στικής κοινωνίας άποτελεΐ τήν άδιαφιλονείκητη βάση τόσο γιά τδν Σάρτρ, δσο καί γιά τούς έκπροσώπους τής Σχολής τής Φραγκφούρ- της. ’Αλλά, ένώ γιά τούς τελευταίους πρόκειται ν’ άποσπάσουν άπ* αύτή τή βάση γιά τήν έλευθερία τοϋ ένδς καί τής δμάδος πού

344

δρά Ινα χώρο πού Γσα|ΐε τώρα τδν είχαν στερηθεί, άντίθετα γιά τδν Σάρτρ τδ πρόβλημα είναι νά έντάξει τήν έλευθερία στήν Ιστο­ρική άναγκαιότητα καί νά τήν παραδιόσει σέ μιά ξένη σφαίρα, δί­χως νά τήν στραγγαλίσει κάτω άπδ τδ βάρος τοϋ κοινωνικοϋ Εί­ναι. Άλλά δ ύπαρξισμδς δέν μπορεΐ ν’ άποδεχτεΐ τήν έργασία πού πραγματοποίησε καί πραγματοποιεί όλοένα ό μαρξισμδς στήν ϊρευ- να καί τήν άνάλυση τών κοινωνικών συνθηκών δίχως νά στερη­θεί τήν άφετηρία καί τήν κατεύθυνση σου. Έτσι, τδ Ιργο τοΟ Σάρτρ άφήνει μιά διχασμένη έντύπωση. Ή κριτική του τής διαλεκτικής λογικής δέν είναι σέ θέση οδτε νά φτάσει, ούτε νά προσθέσει κάτι σημαντικό στή διεισδυτικότητα τής μαρξιστικής άνάλυσης καί ώς διευρυμένη θεωρία τής άνθρώπινης άπδφασης καί έλευθερίας δέν κατορθώνει νά βρεϊ μιά άναγκαστική άνοδο πρδς τό σύστημα τοϋ ιστορικοϋ όλισμοϋ καί οδτε νά κατασκευάσει μιά σύνθεση πού νά ίχει μιά κάποια μεγαλύτερη άξία άπδ τήν άξία ένός Ιξυπνου συν- δυασμοϋ. Καί στήν περίπτωση αύτή συμβαίνει τό Ιδιο δπως καί μέ τή σχέση μαρξισμοϋ καί ψυχανάλυσης, δηλαδή δτι ή Γδια θεω­ρία δέν μπορεΐ δίχως ν’ άσκήσει βία στόν έαυτό της νά περάσει στήν άντικρυνή δχθη ή νά πραγματοποιήσει τήν άναγκαία προερ­γασία γιά Ινα τεχνητό προγεφύρωμα. Μόνο 6 άνθρωπος ή δμάδα πού σκέφτεται καί δρά καί μέ τή δράση του ίρχεται άντιμέτωπος καί μέ τά δυό συστήματα καί άναγνωρίζει σ’ αύτά ούσιαστικά στοι­χεία τοϋ δικοϋ του Είναι μπορεΐ μέ τδν πλουτισμό τής έμπειρίας του νά κατορθώσει κάτι τέτοιο. Στό μέτρο πού 6 Σάρτρ πλησίασε τδ πρόβλημα, δχι μόνο σάν ύπερασπιστής τοΰ συστήματος του μά γενικά σά στρατευμένος σύγχρονος άνθρωπος πού κοπιάζει νά πρα­γματώσει συνθέσεις είχε άπόλυτα δίκηο ν’ άσχοληθεϊ μ’ αύτά τά ζητήματα, άσχετα άν ή προσπάθεια αύτή ξεπερνά τήν Ικανότητα άπόδοσης τής θεωρίας του. Άλλά κι άν ίστω δέν πρόσφερε μιά καλή ύπηοεσία στή θεωρία του, στάθηκε ώστόσο άξιος νά πραγμα­τοποιήσει μιά σύνθεση, πού πρέπει νά κάνει γιά τδν έαυτό του δ κάθε άνθρωπος πού θέλει νά συνδέσει στή ζωή του σέ μιά ένότη- τα τή λογική άνάλυση, τήν πολιτική άπόφαση καί τήν προβλημα­τική τής δπαρξης. Πρέπει νά θεωρηθεί σάν πλεονέκτη·ια δτι δ Σάρτρ δχι μόνο ύπόδειξε Ινα σοβαρό καθήκον, άλλά πέτυχε ν’ ά- σχοληθεΐ ή μαρξιστική κριτική μέ προβλήματα πού τής έπεβλήθη- καν άπ’ τόν ύπαρξισμό, προβλήματα γιά τήν άντιμετώπιση τών ό­ποιων δέν έπαρκοϋσε δ δικός της έξοπλισμός κι αύτό γιατί τά προ­βλήματα τής άνθρώπινης έλευθερίας προβάλλουν Βχι μόνο σέ συ­νάρτηση μέ πολιτικά προβλήματα Ιστορικά ούσιώδη καί τά δποΐα άφοροΰν τή μάζα, άλλά έπίσης καί σέ συνάρτηση μέ άτομικές κα­ταστάσεις πού βέβαια λαβαίνουν χώρα μέσα στήν κοινωνία άφοϋ τίποτε τό άνθρώπινο δέ συμβαίνει στδν κενό χώρο ή πέρα άπδ τήν

345

πραγματικότητα πού είναι Ιστορικά καθορισμένη, άλλά είναι καί έξωκοινωνικά ή ύπερκοινωνικά στό μέτρο πού άφοροϋν τό Ατομο στή |ΐοναξιά του, στήν Αντιπαράθεση του μέ ζητήματα συνείδησης, μέ τόν πόνο, τόν θάνατο καί Αλλες δριακές καταστάσεις ή τή σχέ­ση του μέ τούς άλλους άνθρώπους, τήν άτομική άνάγκη καί τό Α­τομικό μίσος. Ή ύποτίμηση αύτδν τών ζητημάτων άπό τόν κατα­σκευασμένο μέ βάση τά κείμενα τοϋ Μάρξ ιστορικό ύλισμό είναι δυνατό νά έξηγηθεΐ μέ τήν έλαττωματική γνώση τών Ιργων τοϋ νεαροϋ Μάρξ καί τής προβληματικής τους σέ σχέση μέ τήν άλλο- τρίωση καί νά άναιρεθεΐ μέ τήν προσφυγή σ’ αύτά τά έργα. 'Ω­στόσο καί μετά τήν έξάντληση τής μαρξιστικής άνθρωπολογίας, πού Ιχει παραμεληθεΐ ώς τώρα, παραμένει 2να κενό πού δέν μπο­ρεΐ νά τό γεμίσει ή θεωρία τοϋ Ιστορικοϋ όλισμοϋ, παρά τό πολύ πολύ ή νά τό άγνοήσει ή νά τό παρακάμψει μέ λύσεις πού ή γενι­κότητα κι ή άνεπάρκεια τους δέν Ικανοποιεί τό Ανθρώπινο πνεύμα.

'Οπως δ ύπαρξισμός είναι πολύ λίγο σέ θέση νά δώσει μιά ά­νάλυση καί θεωρία τής Ιστορίας, τό ίδιο καί δ μαρξισμός είναι έ- λάχιστα δπλισμένος μέ τήν ικανότητα ν’ άπαιτήσει σ’ αύτά τά έ- ρωτήματα καί προβλήματα πού συνεχώς παρουσιάζονται στόν Αν­θρωπο. Έ κατηγορία πού άποδίδεται στόν ιστορικό ύλισμό καί τούς έκπροσώπους του δέν είναι δτι αύτή ή θεωρία δέν μπορεΐ ν’ άντα- ποκριθεΐ σ’ Ινα τέτοιο καθήκον, άλλά δτι δημιουργεί τήν άπατηλή έλπίδα πώς ίχει μιά τέτοια Ικανότητα κι δτι έπιβαρύνει τό πρό­βλημα μέ άκατάλληλες λύσεις καί φράζει τό δρόμο γιά συμπληρω­ματικές παρατηρήσεις. Άντί νά τήν Ενεργοποιήσουν μέσα στά πλαί­σια της καί νά έπιτρέψουν ύπερβάσεις τής μεθόδου της πρός δλες τίς κατευθύνσεις, ot περισσότεροι μαρξιστές προτιμούν νά άπαιτοΰν γιά τή θεωρία τους μιά Αρμοδιότητα ποΰ δέν είναι δεδομένη καί παράλληλα παραβλέπουν δτι ύπάρχουν καταστάσεις τής δπαρξης πού προηγούνται άπό τά εύρήματα τοΰ μαρξισμού, οί δποΐες ύπερ- θεματίζουν καί ύπερβάλλουν τά δυνατά σ’ αύτόν Αποτελέσματα.

'Ο Γ. Λούκατς πού φιλονείκησε· μέ τόν ύπαρξισμό πρίν άπό τήν πολιτική στροφή καί τό Ανοιγμα πρός τό σύστημα τοΰ Σάρτρ ύπο- χρεώθηκε νά Αναγνωρίσει ώς στοιχείο σχετικά δικαιολογημένο στόν ύπαρξισμό τόν τονισμό άπό μέρους του τής άπόφασης τοϋ ά­τόμου " καί νά τό παρουσιάσει σάν έπιβεβαίωση τής κεντρικής ση­μασίας πού Ιχει γιά τόν ύπαρξισμό τό ζήτημα τής άπόφασης, πρά­γμα πού άποτελοΰσε Αρνηση τοϋ ύπαρξισμοϋ καί ταυτόχρονα άνα- γνώριση μιΑς βασικής θέσης τής καταπολεμούμενης θεωρίας. «Δέν είναι δυνατό αύτές οί δυό Αντιλήψεις νά συμφιλιωθούν μεταξύ τους. ’Οφείλουμε νά διαλέξουμε άνάμεσα στίς δυό, δπως Ιχουμε νά δια­λέξουμε άνάμεσα στήν ύπαρξιστική Εννοια τής έλευθερίας καί τή μαρξιστική, διαλεκτική έννοια τής έλευθερίας καί τής άναγκαιό-

346

τητας».'4Άλλά ή Ατομική άπόφαση είναι δυνατό νά έρευνηθεΐ καΐ ν” Α­

ποκρυσταλλωθεί φιλοσοφικά μόνο άπό τόν ύπαρξισμό καί ψυχολο­γικά μόνο άπό τήν ψυχανάλυση καί τήν άτομική ψυχολογία. Οί Αποφάσεις γίνονται ούσιαστικές καί άποκτοϋν ένδιαφέρον γιά τόν ύλισμό δταν δέν είναι Απομονωμένες, άπλώς Ατομικές περιπτώσεις, Αλλά παρουσιάζονται συσσωρευμένες καΐ ιδιαίτερα Αν ή Αντίδρα­ση σ’ αύτές Αποκλίνει Από τό σχήμα τοΰ Ιστορικού ύλισμοϋ, όπότε αύτός βρίσκεται μπροστά στό δίλημμα ή νά καλύψει μέ τό σχήμα του κάθε έπιθυμητή Αντίδραση, Αλλά τότε θά τις μετατρέψει σέ κά­τι πού δέ λέει τίποτε, γιατί κάθε τι τό έπικυρωμένο καταντά Αδειο σχήμα, ή νά δανειστεί άπό κείνα τά περιφρονημένα ρεύματα καΐ σχολές πού είναι σέ θέση νά προσφέρουν μιά συμπληρωματική έ- ξήγηση. 'II Ιστορική μοίρα τοϋ σοσιαλισμού συνδέθηκε άκριβώς μέ προσπάθειες νά προσαρμοστεί ή πραγματικότητα σέ μιά βρι­σμένη κατεύθυνση καΐ σ’ αύτό βοηθοΰσαν οί μαρξιστικές φόρμου­λες καΐ παράλληλα παραβλέφτηκε δτι ήτανε δυνατό νά ύπάρχουν άποκλίσεις πού ίσως θά μπορούσαν νά ματαιώσουν ή νά Αναιρέσουν τόν Αρχικό σχεδιασμό.

Έτσι Ιγινε καΐ μέ τή διαμορφωμένη σύμφωνα μέ τις Αρχές τοΰ Κομμουνιστικοΰ Μανιφέστου, λογική γιά τήν Αναπόφευκτη μοίρα τών μεσαίων στρωμάτων νά ξεπέσουν στό προλεταριάτο καΐ ν’ Α- πορροφηθοΰν Απ’ αύτό. Δέν προβλέφτηκε καΐ δέν μποροϋσε νά προ- βλεφτεΐ δτι ή έξέγερση έναντίον αύτής τής μοίρας μποροϋσε νά έ- πηρεάσει τήν πορεία τών γεγονότων καΐ νά προκαλέσει δχι τήν ένίσχυση τών σοσιαλιστικών δυνάμεων Αλλά τήν Αποδυνά;ιωση καΐ τήν καταστροφή τους. Καί αύτό τό γεγονός δέν είναι δυνατό νά έ- ξηγηθεϊ παρά μόνο μέ τήν προσφυγή στις κατηγορίες τής κοινω­νικής ψυχολογίας καΐ αύτές μέ τή σειρά τους μέ τήν προσφυγή στά Αποτελέσματα τών έρευνών τής Ατομικής ψυχολογίας. Ό τύ­πος «τδ Είναι καθορίζει τή συνείδηση» γίνεται άδειος τύπος Αν δέν παίρνει ύπόψη του δτι τδ Κοινωνικό Είναι Αποτελεΐ βέβαια τόν πρώτο δρο γιά τή συνείδηση πού Αναπτύσσεται στά πλαίσια του, Αλλά καΐ έπιτρέπει διάφορες Αντιδράσεις καί γι’ αύτό είναι πολύ μακρυά άπό τοΰ νά παρέχει πνευματική βεβαιότητα καΐ πολιτική καθησύχαση.

Ό Έριχ Φρόμμ πού άπό τήν Αρχή τής έπιστημονικής του στα­διοδρομίας Αγωνίστηκε γιά μιά προσέγγιση τής ψυχανάλυσης καΐ τοΰ Ιστορικού ύλισμοϋ καΐ Ανάπτυξε τήν Ιδέα μιδς κοινωνικής ψυ­χολογίας “ είσηγήθηκε πριν Ακόμη Από τήν νίκη τοϋ φασισμού στή Γερμανία νά χρησιμοποιηθεί ή ψυχανάλυση γιά νά Ιξηγηθοΰν διαδικασίες στις όποιες δ Μάρξ δέν Εδωσε καμιά προσοχή καΐ γι’ αύτό Ιμειναν νά τις έπεξεργαστοϋν Αλλες θεωρίες. Ή θέση τοΰ

347

Μάρξ βτι ή οίκονομική βάση μετατοπίζεται στδ Ιδεολογικό Εποικο­δόμημα δέν περιέχει καί μιά Εκθεση καί παρουσίαση τοϋ μηχανι- σμοϋ διαμέσου τοϋ δποίου πραγματοποιείται αύτή ή μετατόπιση καί γι* αύτό δέν Εδειχνε καί τή δυνατότητα νά γίνει αύτός δ μη­χανισμός, μηχανισμός ματαίωσης αύτής τής μετατόπισης καί Ετσι κατέληξε άντί νά Επιβεβαιώνεται νά Αμφισβητείται ή άξία αύτής τής φόρμουλας.

Ή άπάντηση ένδς όρθόδοξου μαρξιστή σέ άνάλογες προηγούμε­νες προσπάθειες τοϋ Βίλχελμ Ράιχ, «δτι κλαδεύουν Ενα κομμάτι άπδ τήν Αρμοδιότητα τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοϋ, γιά νά δώσουν μιά συνολική έξήγηση τής ιστορικής πραγματικότητας»** άποκαλύπτει τό δίλημμα μπροστά στό δποΐο βρίσκεται δ τελευταίος καί πού εί­ναι: ή νά παραδεχτεί τήν άνάγκη νά συμπληρωθεί τό σύστημα του καί Ετσι ν’ άνοίξει τήν πόρτα σέ ξένες Ιδεολογικές Επιρροές ή νά έπωμιστεΐ τόν κίνδυνο ν’ άγνοήσει άποκλίσεις άπδ τό δικό του σύστημα καί Ετσι νά βρεθεί ξαφνικά μπροστά σέ έξελίξεις πού στη­ρίζονται στούς άγνοημένους παράγοντες. «Βέβαια είναι δυνατό ή ψυχή τοϋ ένδς ναρθεΐ σέ άντίφαση μέ τά καθήκοντα καί τήν ψυχή τής δμάδας, άλλά μιά παρόμοια άτομική παραλλαγή δέν Εχει κα­μιά ειδική σημασία πού νά βαραίνει στή ζυγαριά. Ό ταν οί ψυχο­λογικές άποκλίσεις δέν παρουσιάζονται στόν Ενα, τό ξεχωριστό άν­θρωπο άλλά στίς μάζες, τότε μιά άκριβέστερη παρατήρηση θά δεί­ξει βτι ή γέννηση καί ή παραπέρα έξέλιξη μιάς τέτοιας άπόκλισης καθορίζονται άπδ δρισμένες κοινωνικές δυνάμεις» .'Τ Μέ τήν τοπο­θέτηση αύτή άπδ τή μιά μεριά Εκφράζεται ή βεβαιότητα δτι είναι δυνατδ νά έξηγηθοΟν, μέ τή βοήθεια τής δικής της μεθόδου δλα τά φαινόμενα πού Εχουν κοινωνική βαρύτητα κι άπδ τήν άλλη ή προθυμία νά παραμεληθοϋν τά προβλήματα τοϋ ένός σάν άτομικές παραλλαγές κοινωνικών προβλημάτων καί νά έπιτραπεΐ ή Εκφραση τους μόνο στδ βαθμό πού άποδείχνεται πώς Εχουν μιά άμεση συν­άρτηση μέ τδν ταξικό άγώνα καί συμβάλλουν στήν ένίσχυση του.

Ή Εμφάνιση τοϋ ύπαρξισμοΰ στή μεταπολεμική Εποχή Εφερε μιά ριζική άλλαγή καί Εκανε γιά τή μαρξιστική πλευρά (γιά λό­γους αύτοσυντήρησης καί γιατί ήθελε νά Εξουδετερώσει μιά άντα- γωνιστική φιλοσοφία πού πήρε σημαντική Εκταση Ιδιαίτερα στή Γαλλία) ύποχρεωτική τή διείσδυση στήν άπαγορευμένη καί κατα­πνιγμένη προηγουμένως προβληματική. Ένώ δ Γ. Λούκατς παρα­δεχότανε δτι δ ύπαρξισμδς άγωνίστηκε καί Επέβαλε στόν άστικό ντετερμινισμό καί τόν άγοραΐο μαρξισμό τήν κατηγορία τής άπό­φασης, πού τήν Αναγνώρισε καί δ Γίιος γιά τή θεμελιακή σημα­σία πού είχε, 6 Πολωνός μαρξιστής φιλόσοφος "Ανταμ Σάφ πού παράλληλα μέ τή φιλονεικία του μέ τδν Σάρτρ συνέχισε τήν άνά­πτυξη τής θεωρίας του, δέ μπόρεσε νά άποφύγει καί νά μή συνδέ­

348

σει τήν άπόρριψη τής ύπαρξιακής άντίληψης γιά τδ χωριστό άν­θρωπο μέ μιά ύπόκλιση μπροστά στή βασική ύπαρξιακή κατηγο­ρία τής άπόφασης. «Μπορεί νά διαλέξει κανείς άνάμεσα στόν μαρ­ξισμό καί τόν ύπαρξισμό, μά δέν μπορεί νά συμπληρώσει τόν μαρ- ξίσμό μέ τόν ύπαρξισμό».*’ Βέβαια, στή συνέχεια δέν μπόρεσε δ Σάφ νά σταματήσει σ’ αύτή τή μίνιμουμ παραχώρηση, άλλά σά στοχαστής μέ βάθος καί συνέπεια πήρε στά σοβαρά τήν όπαρξιακή πρόκληση καί Εφτασε σέ διαπιστώσεις πού είναι δυνατό νά θεωρη- θοϋν σά συμπλήρωση τοϋ μαρξισμοϋ μέ τόν ύπαρξισμό κι δχι γενι­κά σάν άποκάλυψη κρυμμένων δυνατοτήτων τής μαρξιστικής θεω­ρίας, ή έν πάσει περιπτώσει σάν άναγνώριση μιδς πραγματικότη­τας γιά τήν όποία δέν ύπάρχει θέση στά πλαίσια ένός αύστηροϋ, άπό άποψη μεθόδου, φιλοσοφικού καί ιστορικοϋ ύλισμοϋ.

Δίχως άμφιβολία ό Σάφ συνέβαλε στή διαλεύκανση βασικών μαρξιστικών Εννοιών δταν ύπερασπιζόταν τόν μαρξισμό ένάντια στήν κατηγορία, δτι άρνιέται κάθε τι τό σταθερό στήν άνθρώπινη φύση καί τή θέση του αύτή θεμελίωνε άνάμεσα στ* άλλα, καί στό έπιχείρημα δτι δ σχετικισμός, γιά τόν δποΐόν ύπάρχουν μόνο είδη άνθρώπων, άλλά καί μιά συνδεόμενη μέ τήν κοινή δπαρξη άνθρωπότητα, άρνούμενος κάθε τι τό κοινό στήν άνθρώπινη φύση θά μποροϋσε εύκολα νά ξεγλιστρήσει στό ρατσισμό." Γιατί μόνο ή άμυντική στάση τοϋ Μάρξ καί τοϋ Ιστορικοϋ μαρξισμοϋ άπέναντι σέ άντιλήψεις πού γιά νά διαιωνίσουν τό στάτους κβό Επιβαρύνουν τήν άνθρώπινη φύση θά μποροϋσε νά κάνει νά ξεχαστεΐ, δτι καί ή μαρξιστική διδασκαλία, πού τονίζει τή μεταβλητικότητα τής άν- θρώπινης φύσης καί τών ήθικών κανόνων πού έπιδροϋν πάνω σ’ αύτήν καί γι’ αύτό δίκαια χαρακτηρίζονται άπ’ τόν Σάφ σάν Ιστο­ρισμός,” άναγνωρίζει στοιχεία ιδιοσυγκρασίας στό άνθρώπινο Εί­ναι πού κάνουν εδκολο τό διαχωρισμό άπό Ιναν δλοκληρωμένο σχε­τικισμό καί Εκφράζουν τήν όροθετική γραμμή άπέναντι σέ βιολο­γική ποιοτικά θέση τοΰ άνθρώπου." Άλλά δ Σάφ κατά τή φιλο- νεικία του μέ τόν ύπαρξισμό δέν περιορίστηκε στήν άποκάλυψη κρυμμένων δυνατοτήτων τής θεωρίας του, μά καί τόλμησε νά προ­χωρήσει στήν έχθρική περιοχή πού τήν κατοχή της διεκδικοϋσε ό ύπαρξισμός, ή Εν πάσει περιπτώσει σ’ Ενα χώρο πού δ μαρξισμός τόν άπόφευγε ίσαμε τότε.

Ό Σάφ μέ τήν προθυμία του νά πάρει στά σοβαρά καί νά Επα­νεξετάσει δλα τά άνθρώπινα προβλήματα προσεγγίζει στούς ύπαρ- ξιστές καί σχηματίζει μ’ αύτούς κοινό μέτωπο κατά τών θετικι- στών τής παληδς σχολής πού άρνοΰνταν καί άπόκλειαν άπ’ τόν κύ­κλο τών συζητήσεων τους σάν ψευτοπροβλήματα ” δλα τά ζητήμα­τα πού πρόβαλε δ ύπαρξισμός. Ό Σάφ κινείται πάνω στό Γδιο Εδα­φος μέ τούς ύπαρξιστές καί θεωρεί ούσιαστικό γιά τΙς δυό κατευ-

849

θύνσέις τό γεγονός δτι τοποθετούν στήν πρώτη γραμμή τήν ούσία τής δπαρξης καί σέ άντίθεση μέ τή θεολογική - έτερόνομη άντίφα­ση γιά τδν άνθρωπο, άρνοΰνται δτι ή ϋπαρξη τοϋ άνθρώπου έκφρά- ζει τή συμμετοχή του σέ μιά θεΐκιά ουσία.” Ή κοινή άμυντική στάση άπέναντι στό θετικισμό, δ δποΐος άπωθεΐ καί έξαφανίζει τήν προβληματική ποΰ προβάλλει δ ύπαρξισμδς, ύποχρεώνει τδν Σάφ νά διεξάγει τδν άγώνα του κατά τοϋ ύπαρξισμοϋ μέ τρόπο πού νά ρυθμίζονται καί νά μεταφυσικοποιοΟνται οί παραδόσεις τής δικής του θεωρίας. Καί γιά νά κόψει άπό τή μαρξιστική πλευρά τδν άέ- ρα τοΰ ύπαρξισμοϋ άποστασιοποιείται άκριβώς άπδ τά στοιχεία έ- κεΐνα τοΰ μαρξισμοϋ πού άποτελοΰν τά σημεία έπαφής του μέ τό θετικισμό καί φυσικά μ’ αύτήν τήν κίνηση άπόθεσης περισσότερο πλησιάζει τόν ύπαρξισμό παρά άπομακρύνεται άπ’ αύτόν

Δίχως άμφιβολία είναι δύσκολο ν’ άποδειχτεϊ δτι άπότυχε ή προσπάθεια τοΰ Σάρτρ νά άναγγενήσει τδν ιστορικό ύλισμό καί νά τοϋ άντιταχτεϊ δτι ύποκατάστηκε τήν οίκονομική Ιστορική άντί­ληψη πού ξεκινά άπδ άντικειμενικά κοινωνικά δεδομένα μέ μιά ύ- ποστάτωση τών άναγκών ποΰ κάνει τήν άντίληψη του νά φαίνεται περισσότερο ώς σοσιαλδαρβινισ|ΐός παρά σάν Ιστορικός ύλισμός.7* "Αν δ Σάρτρ πέτυχε τέλεια στήν προσπάθεια του νά άνακαλύψει τά άδύνατα σημεία τοΰ Ιστορικοϋ ύλισμοϋ, άλλά δίχως νά κατορ­θώσει, μέ βάση τή δική του άφετηρία, νά κατασκευάσει Ινα καλύ­τερο σύστημα πού νά καλύπτει τδν ίδιο χώρο Ιφαρμογής καί νά ύ- πηρετεϊ τόν Γδιο έρμηνευτικδ σκοπό, γιά τόν Σάφ ήταν άκόμη εύ- κολότερο νά προστατεύσει τδν Ιστορικό ύλισμό άπδ τΙς παρερμη­νείες τοΰ Σάρτρ, άλλά δχι καί νά κάνει πιστευτό, δτι ή θεωρία αύτή κρύβει μέσα της άπαντήσεις σέ δλα τά ζητήματα πού κατά τήν όμολογία τοΰ Σάρτρ τά προβάλλει δικαιωματικά δ ύπαρξισμδς. Τά προβλήματα τής δπαρξης καί τής συνείδησης, πού σύμφωνα μέ τδν Σάφ. έντελώς άπλά ξαναγυρίζουν σ’ δλες τΙς έποχές τής άν­θρώπινης ιστορίας, Ιστω κι άν άπό τήν άρχή προβάλλουνται σέ συνάρτηση μέ κοινωνικά καί πολιτικά προβλήματα άξιώνουν κάτι παραπάνω γιά νά λυθούν άπδ τδ σύστημα παραθέσεων πού προσ­φέρει ό μαρξισμός. Μέ τήν ϊννοια αύτή σχολίασε δ Σάφ τό πρό­βλημα τής σύγκρουσης άνάμεσα στήν πειθαρχία τής όργάνωσης καί τήν άτομική συνείδηση, Ινα πρόβλημα πού στόν κομμουνιστι­κό κόσμο ξέ μελετήθηκε στά σοβαρά καί πού λύθηκε μέ τήν τέλεια παράδοση τής συνείδησης στίς άποφάσεις τής όργάνωσης." Ό Σάφ εισέρχεται καί στήν προβληματική πού πέρασε μαζικά στήν ήμε- ρήσια διάταξη άπό τήν πραγματικότητα τοΰ σταλινισμοϋ, άλλά πού ποτέ δέν έκφράστηκε θεωρητικά οδτε καί καταπολεμήθηκε, δχι γιά νά ύποστηλώσει ή νά έπιβεβαιώσει μέ νέα έπιχειρήματα τήν παληά άπόφαση τής ύποχρεωτικής ύπεροχής τής δμάδας άπέναντι

350

στό άτομο, άλλά γιά νά παραχωρήσει τελικά στδ συγκεκριμένο άν- θρωπο τό δικαίωμα ν’ άποφασίζει σχετικά μέ τό άν, σέ ειδικές περιπτώσεις, θά πρέπει νά έκτιμήσει σάν άνώτερο τά πλεονεκτή­ματα τής ένότητας τής όργάνωσης, άπδ τή βεβαιότητα του δτι ή δργάνωση εισέρχεται σέ λαθεμένο δρόμο. Βέβαια ό Σάφ παραδέχε­ται άκόμη τήν ύπόθεση δτι ύπερισχύει τδ συμφέρον τής δμάδας ’* καί δτι σέ κάθε συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει νά συνυπολογί­ζεται ή άξία τών προόδων πού κατακτήθηκαν χάρη στήν δμάδα καί ή άνάγκη νά διατηρηθούν πράγμα γιά τδ δποΐο ή δμάδα άπο- τελεϊ τή μοναδική έγγύηση. Μέ τή θέση του αύτή δ Σάφ δέν έγκα- ταλείπει μόνο τδ δόγμα τής έγγυημένης άπδ μιά Ιεραρχία ένότη­τας θεωρίας καί πράξης. Στδ έξής στήν δμάδα πού λαθεύει άντι- παρατάσσεται τδ άτομο άτομικά ύπεύθυνο γιά τΙς πράξεις του καί κανένας δέν μπορεΐ νά τοϋ στερήσει τδ δικαίωμα ν’ άποφασίσει άν σέ όρισμένη στιγμή όφείλει νά παραμείνει ή δχι σέ δμοφωνία μέ τήν δμάδα.

Έτσι ή δμάδα γίνεται καθοριστικό στοιχείο στά πλαίσια ένός γενικότερου συστήματος παραθέσεων, αύτό σύμφωνα μέ τήν παρα­δοσιακή μαρξιστική άντίληψη Ιχει τό καθήκον νά είναι δ μονα­δικός καθοριστικός παράγοντας άπέναντι στό άτομο καί νά μήν ά- νέχεται τόν προσανατολισμό σ’ Ινα σημείο σύγκρισης γιά κάτι πού λείπει άπ’ τό σύστημα. Μέ τήν άναγνώριση ώς άναφαίρετον τοϋ δικαιώματος τοϋ χωριστοϋ άνθρώπου νά παίρνει άποφάσεις, προ­ωθείται δ Σάφ σ’ έκείνη τήν περιοχή τής έλευθερίας πού πρέπει νά άποσπάσει μέ άγώνα άπό τόν ντετερμινισμό, ένώ δ Σάρτρ τή βρίσκει καί τήν παρουσιάζει σάν πρωταρχική έμπειρία τής φιλο­σοφίας του. Ά ν καί δ Σάφ δέν μπορεΐ νά νιώσει τήν έλευθερία καί σάν έξαίρεση άπό τήν έπίδραση τής άντικειμενικής άναγκαιότη- τας τής Ιστορικής έξέλιξης καί οδτε σάν ένέργεια πού πραγματο­ποιείται σύμφωνα μέ μιά μή καθοριστική θέληση, παραδέχεται ώ­στόσο τή δυνατότητα έπιλογής άνάμεσα σέ διάφορες παραλλαγές τής δράσης.”

Ή άπολυτότητα καί ή ύπευθυνότητα τής έπιλογής, δπως στόν Σάρτρ, Ιτσι καϊ στόν Σάφ δέν άναιρεΐ τή σχετικότητα τής Απο­χής κατά τήν δποία ένεργεΐται αύτή ή έπιλογή. Ή παρακάτω λοι­πόν διαπίστωση τοϋ Σάρτρ άφορά καί τούς δυό. «Ό ταν έξηγώ δτι σέ κάθε συγκεκριμένη περίπτωση ή έλευθερία δέν μπορεΐ νά Ιχει κανένα άλλο σκοπό, παρά νά θέλει αύτή ή Εδια, δταν δ άνθρωπος Ιχει άναγνωρίσει μιά φορά δτι στή μοναξιά του συνθέτει άξίες, τότε μόνο μπορεΐ ή έλευθερία νά είναι θεμέλιο τής άξίας»." Ή έλευθε­ρία αύτή, δχι μόνο κατά τόν Σάρτρ, άλλά καί σύμφωνα μέ τόν Σάφ, περιέχει τήν έλευθερία νά άρνεΐται κανείς τή ζωή. Ή δμάδα καί ή πρόοδος πού αύτή φέρνει δέν μποροϋν οδτε τήν όρθότητα τής

351

πορείας νά έγγυηθοϋν καί κατά τή γνώμη τοϋ Σάφ, δέν είναι σέ θέση ν’ άποφασίσουν γιά ζητήματα συνείδησης μέ τρόπο πού κά­τω άπ’ δλες τΙς περιστάσεις νά δίνουν κουράγιο στό άτομο νά συνε­χίσει τή ζωή του. «Έ άπόφαση, άν σέ συγκεκριμένες περιπτώσεις άξίζει τόν κόπο νά ζεί κανείς, έξαρτάται άπό τούς δρους καί τΙς έλπίδες πού προσφέρει ή ζωή. Άλλά όπωσδήποτε τήν τελευταία λέξη τήν Ιχει πάντα τό άτομο γιά τοΟ όποίου τή ζωή πρόκειται. Γιά νά παρθεΐ ή άπόφαση είναι άνάγκη νά συγκεντρωθοϋν δλα τά πραγματικά καί γνωστά στό άτομο στοιχεία, πού δμως δέν μπο- ρεϊ κανένας άλλος νά τά άθροίσει καί νά τά ζυγίζει παρά τό Γδιο τό συγκεκριμένο άτομο».*®

Παρά τήν έπιδοκιμασία τοϋ «κοινωνικού εύδαιμονισμοϋ» 11 σύμ­φωνα μέ τόν όποιο σκοπός τής ζωής είναι ή προσπάθεια γιά Ινα μάξιμουμ εύτυχίας τής μεγάλης άνθρώπινης μάζας “ καί έπειδή ή έπιδίωξη τής προσωπικής εύτυχία μ’ αύτόν τόν τρόπο μπορεί νά δικαιωθεί, είναι στή συνέχεια άναγκασμένος δ Σάφ νά περιορίσει σημαντικά αύτή τή θέση καί νά τή συλλάβει Ιμμεσα. Ή προβλη­ματική αύτοϋ τοϋ κοινωνικοϋ εύδαιμονισμοϋ είναι δτι δέν μπορεί νά έγγυηθεί τήν άτομική εύτυχία δίχως νά προσφύγει σ’ Ινα ά- νώτερο κανόνα καί νά καθορίσει τήν εύτυχία μ’ Ινα τρόπο πού νά πλησιάζει τή θρησκευτική Ιδέα τής θυσίας καί νά φαίνεται πώς Α­ποχωρίζεται άπό τό ύποκειμενικό αίσθημα ̂τής εύτυχίας. Καί τοϋ- το. γιατί ή πείρα διδάσκει δτι ή άτομική εύτυχία, εύνοούμενη σάν τό μάξιμουμ τής εύφορίας, δέν μπορεί γενικά νά ύπάρξει παρά μέ τήν άδιαφορία γιά τή μοίρα τών άλλων άνθρώπων ή καί δλης τής άνθρωπότητας καί μάλιστα, δχι σπάνια πρέπει νά κερδηθεί μέ ά­γώνα κατά τής κοινωνίας καί έναντίον τών άπαιτήσεων τής δμά- δας πού φέρνει τήν πρόοδο.

Άλλά δ ούμανισμός πού περιέχει τήν παραίτηση καί τή θυσία Ιρχεται σέ σύγκρουση μέ τήν έπιδίωξη τοϋ άτόμου νά εύτυχίσει δπως καί ή έτερόνομη θρησκευτική ήθική πού άποδοκιμάζει δ Σάφ. Τελικά καί ή προσπάθεια τοϋ Σάφ νά δρίσει καί νά άπαιτήσει τήν εύτυχία |ΐέ τήν Ιννοια τοϋ κοινωνικοϋ εύδαιμονισμοϋ πέφτει θύμα τής Ιδιας του τής έτυμηγορίας. «Δέν μποροϋμε νό δώσουμε Ινα δ- ρισμό τής άνθρώπινης εύτυχίας ύποχρεωτικό γιά δλους. Ένας τέ­τοιος δρισμός δέν μπορεί νά δωθεί έξαιτίας τοϋ άτομικοϋ χαρακτή­ρα τοϋ συναισθήματος τής εύτυχίας».** Ό Σάφ άγωνίζεται νά ξε- περάσει τΙς δυσκολίες πού δημιουργεί ή άντίληψη δτι δέν άποτελεΐ καθήκον μιάς ένέργειας προσανατολισμένης στόν μαρξιστικό ούμα- νισμό νά κάνει τόν άνθρωπο εύτυχισμένο, άλλά νά καταργήσει τά μαζικά αίτια τής δυστυχίας του.**

Μέ τήν άναίρεση τής παληάς έξίσωσης προόδου καί εύτυχίας έγκαταλείπεται άπό τόν Σάφ κι’ αύτοματισμός έκείνος χάρη στόν

δποϊο, Ινα μέτρο καθ’ έαυτό άναγκαίο δπως ή κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα τής παραγωγής, ύπόσχεται τή λύ­ση δλων τών κοινωνικών καί άτομικών προβλημάτων. Ό Σάφ Αν­τιτείνει καθαρώς άξιωματικά στήν τόσο συμπαθή στή μαρξιστική παράδοση έξίσωση. «Άπό τΙς προϋποθέσεις πού καταλήγουν στό δτι στήν άστική κοινωνία βάση δλων τών μορφών τής Αλλοτρίω­σης είναι ή οίκονομική άλλοτρίωση, δέ βγαίνει λογικά καί τό συμ­πέρασμα δτι ή κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας σημαίνει αύ- τόματα καί τό τέλος δλων τών μορφών τής άλλοτρίωσης στήν κοι­νωνική ζωή».’ * Τό μάθημα πού έδωσε ή πραγματικότητα έπιβε- βαίωσε τήν όρθότητα αύτής τής έπιφύλαξης τοϋ Σάφ. «Οί γνω­στές σέ μάς έμπειρίες τής σοσιαλιστικής έπανάστασης δείχνουν δ- τι τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής δέν τήν άκολουθεϊ αύτόματα ή κατάργηση τής άλλοτρίωσης, άκό­μη, ούτε τής οικονομικής άλλοτρίωσης».’*

Στήν προσέγγιση του στόν ύπαρξισμό δ Σάφ άμύνεται σέ πολ­λές περιπτώσεις έναντίον τών συντομευμένων γενικεύσεων καί έτσι λευτερώνει ένα δρόμο πού άλλοιώτικα θά έμενε θαμένος κάτω άπό τΙς δλοκληρωτικές άξιώσεις ένός συστήματος πού δέν άνέχεται διαφοροποιήσεις. Έτσι, σύμφωνα μέ τόν Σάφ ή μαρξιστική θεω­ρία διδάσκει «δτι τό πρόβλημα τοϋ άτόμου λύνεται μόνο πάνω στήν εύρύτερη κοινωνική του βάση κι δτι ή γνώση τών νόμων πού κυ- βερνοϋν τήν κοινωνική ζωή είναι άπαραίτητος δρος γιά τή σωστή άντίληψη καί λύση αύτοϋ τοϋ προβλήματος, μά ποτέ δέν ισχυρί­στηκε δτι ή γνώση τών νόμων τής κοινωνικής έξέλιξης έξαντλεΐ καί τήν προβληματική τοΰ χωριστού άνθρώπου»."

Ό Σάφ άντιμετωπίζει άκόμη καί τό συμπέρασμα πού βγαίνει άπό μαρξιστικές προϋποθέσεις δτι ή άπασχόληση μέ φιλοσοφικά, νοητικά ζητήματα είναι άντιεπιστημονική καί γι’ αύτό παράνομη μ’ Ινα τρόπο πού κάνει φανερό τό ένιαΐο μέτωπο αύτοΰ τοΰ νεομαρ­ξισμού μέ τόν ύπαρξισμό ένάντια στό θετικισμό «Στήν πραγματι­κότητα δ φιλόσοφος πού έξετάζει, λογουχάρη, τό ζήτημα τής έν­νοιας τής ζωής, προχωρεί στίς έρευνες του μέ τρόπο διαφορετικό άπό κείνον πού χρησιμοποιούν στίς φυσικές έπιστήμες. Καί πρέ­πει νά προχωρεί διαφορετικά γιατί αύτό τού ύπαγορεύει τό άντι- κείμενο τοΰ ένδιαφέροντος του. Α π ’ αύτό δμως τό γεγονός δέ συμ- περαίνεται κιόλας δτι δ τρόπος πού ένεργεΐ είναι άνεπίτρεπτος ή σά νά λέμε άντιεπιστημονικός».” Ό Σάφ προχωρεί άκόμη παρα­κάτω πού κάνει διάκριση άνάμεσα στήν πολυμάθεια καί τή σο­φία ” καί ίτσι καθιερώνει μιά κατηγορία, πού στά πλαίσια ένός ύλιστικοΰ συστήματος τό δποϊο δέ γνωρίζει καμιά έξύψωση τής έμπειρίας διά μϊσου τής μεταφυσικής παρά μόνο μιά άνάπτυξη σέ εύθεία γραμμή, άποτελεΐ έξαίρεση καί είναι δύσκολα νά στβγα-

στεϊ στό χώρο πού κυριαρχεί ή συγκέντρωση στά προβλήματα τής πολιτικής έπιβολής καί τήν έπιτυχία.

Ή άντιπαράθεση τών Σάφ καί Σάρτρ άπό τό ένα μέρος, τών Άντόρνο - Χόρκχαϊμερ καί έκπροσώπων ένός κραυγαλέου σχετικι­σμού καί κριτικισμοϋ άπό τό άλλο δείχνει δτι στίς σύγχρονες φι­λοσοφίες άναπτύσσονται προτσές πού δέν καταλήγουν σέ έξαφάνι- ση τών διαφορών τους, άλλά σέ μιά άλληλοδιείσδυση καί άμοιβαία προσέγγιση. Ή αύτοπεποίθηση τών μαζικών συστημάτων, πού ή άστάθεια τους άποδείχτηκε μπροστά στίς θύελλες τής έποχής μας, δπου γενικά ένεργοποιήθηκε μιά αύτοσυνείδηση, Εχει παραχωρή­σει τή θέση της σέ μιά συμπεριφορά περισσότερο είλικρινή καί με- τριόφρονα. Σήμερα, ούτε ή κριτική θεωρία, ούτε ό όρθόδοξος μαρ­ξισμός, αύτός πού δέν έννοεΐται σάν ιδεολογία κυριαρχίας, δέν μπορούν ν’ άποφύγουν μιά άντιπαράθεση μέ τόν άξιολογικό σχετι­κισμό καί τόν ύπαρξισμό, γιατί οί τελευταίοι παραπέμπουν σέ πρα­γματικότητες, πού ή παραμέληση τους είχε καταστροφικές συνέ­πειες γιά τό κάθε σύστημα. Άπό τό άλλο πάλι μέρος, οδτε 6 κρι­τικός όρθολογισμός πού κι δ ίδιος συμπεριλαβαίνεται στή γενική άμ- φισβήτηση κάθε παραδοσιακοί) κι άποχωρίζεται άπό τό κλασσικό πρότυπο τής όρθολογικότητας, οδτε ό ύπαρξισμός άπαλλάσσονται άπό τήν ύποχρέωση νά έρευνήσουν γιά άντικειμενικές σχέσεις καί κανόνες προσανατολισμού. Ένώ δ θετικισμός τής παληάς Σχολής, έκεϊ πού στερεί στόν έαυτό του τήν άπολυτοποίηση τής νόμιμης έ- φαρμογής του, άνυψώνεται πάνω άπό τό σχετικισμό, ό ύπαρξισμός έπιδιώκοντας τό ίδιο πράγμα, δηλαδή ν’ άπαλλαγεΐ άπό τΙς συνέ­πειες τής αύθαιρεσίας, φτάνει, δίχως νά έγκαταλειφθεΐ άπό τή φι­λοσοφία, σέ μιά ίστορική καί συλλογική ύπερνίκη καί σύνδεση της μέ τήν άτομική άπόφαση.

Ασφαλώς αύτή ή προσέγγιση δέν είναι άπαλλαγμένη άπό πε­ριπλοκές θεωρητικά άλυτες, γιατί πάντα ύπάρχει δ κίνδυνος, τό­σο κατά τήν άντιπαράθεση, δσο καί κατά τήν προσπάθεια νά χαρα- χθοϋν τά δρια τής μεθόδου, νά διαφυλαχτεΐ μέ λεπτότερο τρόπο καί νά άνοσοποιηθεΐ καλύτερα ή άπαίτηση στό μονοπώλιο πού πρίν ύπήρχε σέ άπολογητική καί μισαλόδοξη μορφή, άφοΟ πα­ραδίνει κανείς στόν άντίπαλο τόσο χώρο, δσο είναι δυνατό νά πα­ραχωρήσει δίχως νά προξενήσει ζημιά στή δική του θεωρία. 'Ω­στόσο παρά τήν προβληματική τής άντιπαράστασης πού άποδεί­χτηκε μέ βάση τήν άνάλυση τοϋ Σάρτρ καί τή συνεισφορά τοΟ Σάφ, αύτή ή ίδια άποτελεϊ πρόοδο. Ό διάλογος, στόν όποιο συχνά πα­ρά τή θέληση τους εισέρχονται οί Εκπρόσωποι τών διαφόρων κα­τευθύνσεων, Εχει μιά δική του άναγκαστικότητα, πού ύποχρεώνει νά έγκαταλείπουν τήν άπολογητική πρόθεση μέ τήν όποία Εχουν άρχίσει. Μολονότι δέν είναι άπαραίτητο καθήκον μιάς θεωρίας

354

νά στρώνει γέφυρες πρδς τα άλλα συστήματα καί Αντιλήψεις, γιατί γι’ αύτόν πού έπιδιώκει τήν όλική γνώση γεννιέται ξανά ό κίνδυ­νος τής προκατάληψης, αύτή ή διαδικασία δέν είναι έντελώς δί­χως άξία καί ένδιαφέρον κι αύτό δχι γιατί μας δίνει τελικά συμ­περάσματα, άλλά γιατί μάς παρουσιάζει νέες δψεις τών προβλημά­των καί διευκολύνει μιά Αντιπαραβολή τών στοιχείων πού είναι δυνατό νά γνωστοΰν. Ή Αμοιβαία σχετικοποίηση τών Ιδιαιτέρων συ­στημάτων πρέπει κι ή ϊδια νά σχετικοποιηθεΐ, ν’ άποσπαστεί Από τήν ειδική συνάρτηση μέσα στήν όποία Ιλαβε χώρα ή συνάντηση καί νά ένσωματωθεϊ σ’ Ινα μεγαλύτερο σύνολο, δίχως αύτό νά ση­μαίνει δτι είναι άνάγκη νά άναληφθεΐ ή προσπάθεια γιά μιά νέα όλική θεωρία.

Κανένας άλλος δρόμος, Ιξω άπ’ αύτόν τής δύσκολης καί μόνι­μης ΑντιπαρΑθεσης, τό δρόμο πού Ακολουθεί τό σκοπό, κυκλώνει Από διάφορα σημεία καί μέ διάφορους τρόπους καί κάνει προσιτή σέ μάς τήν περιοχή μέσα στήν όποία μπορεί νά ένεργοποιηθεΐ ή θέληση καί ή γνώση μας, δέν είναι δυνατός. Αύτός είναι δ λόγος πού οί θεωρητικές όπερβάσεις τών δρίων καί οί παρεξηγήσεις πού παρουσιάζονται στήν πορεία τέτοιων θεληματικών ή Ακούσιων συ­ναντήσεων καί Αντιπαραθέσεων, Αποτελοϋν στοιχεία καί Απαραί­τητες προϋποθέσεις πού βοηθούν νά βρεθεί μιά Αλήθεια, έπιδίωξη πού μάς μεταβιβάζεται σάν καθήκον ή έκπλήρωση τοϋ δποίου δέν είναι δυνατόν οδτε νά Αγνοηθεί μά οδτε καί νά έπιτευχθεΐ κατ’ εύ- θείαν. Καί δ σοσιαλισμός έπίσης, πού πρέπει νά έννοεΐται σάν δλο- κλήρωση καί ΑντιπαρΑθεση Αντιθετικών Απαιτήσεων, άν θέλει νά σταθεί στό δψος τής έποχής, δέν μπορεί νά περάσει δίπλα Απ’ αύ- τά τά προτσές δίχως νά τά προσέξει, άλλά όφείλει ν’ Αποκτήσει τή φυσιογνωμία του μέσα στή δική του προσπΑθεια γιά τό ξεπέ­ρασμα καί άλληλοδιείσδυση τών Αντιθέτων.

Τό δτι καί ή Ιμμεση Ιστω έπίδραση τής θεωρίας πάνω στή θέ­ληση είναι ή μοίρα τής κάθε μεταμαρξικής θεωρίας, Ακόμα κι δ­ταν Αναφορικά μέ τις προθέσεις ξεκινά Από τά βασικά ένδιαφέρον- τα τοϋ μαρξισμοϋ, Αποδείχνεται καί στήν περίπτωση τής κριτικής θεωρίας πού τή συνεχίζει δ Μαρκοϋζε, κυρίως μέ τό βιβλίο του δ «Μονοδιάστατος άνθρωπος»."0 Δηλαδή άκριβώς έκεί πού αύτή ή θεω­ρία μέ βάση τήν άνάλυση της φτάνει σ’ Ινα συμπέρασμα καλεί στή «μεγάλη άρνηση»’ 1 τό Γδιο συμπέρασμα, ένώ δέν πρέπει νά έξαν- τλείται στήν άρνηση παρά νά πλησιάζει χειροπιαστά τήν έπανα­στατική πράξη, έπενεργεί σάν φρένο τής έπαναστατικής πράξης. Έν πάση περιπτώσει κι αύτή ή θεωρία, παρά τά πολύτιμα στοι­χεία γιά τόν καθορισμό τής θέλησης πού περιέχει, δέν είναι σέ θέ­ση νά άφαιρέσει άπό τήν τελευταία τήν άπόφαση. Καί δ Μαρκοϋ­ζε άλλωστε Ιχει συνείδηση τοϋ γεγονότος, δτι δ τρόπος μέ τόν 6-

866

ποΐο μιά κοινωνία δργανώνει τή ζωή τών μελών της «περιλαβαί­νει μιά άρχική έκλογή άνάμεσα σέ ιστορικές έναλλακτικές λύσεις»” πού παριστάνουν, μέ τήν έννοια πού τΙς δίνει δ Σάρτρ, δίπλα σέ άλλες, σάν ιχνογράφημα μιά δυνατότητα γιά πραγματοποίηση.”

Άκόμα καί ή κριτική θεωρία τοϋ Χέρμπερτ Μαρκοϋζε ύποχρεώ- νεται νά μένει πίσω άπδ τΙς άπαιτήσεις έκείνων πού άντί νά Απο­φασίζουν καί νά ένεργοϋν μέ βάση τήν έκτίμηση τών περιστάσεων καί δίχως τήν κάλυψη μιάς θεωρίας, περιμένουν άπδ τή θεωρία τή συνταγή γιά άμεση δράση.

Τδ άνοιγμα έπίσης τής διαλεκτικής θεωρίας πρδς τή θεολογία, πρδς μιά στάση πού οί Αντόρνο καί Χόρκχαΐμερ χαρακτήρισαν «νοσταλγία γιά κάτι τδ έντελώς διαφορετικό»’ 4 δσο κι άν λογικά άποτελεΐ ένα βήμα πάρα πέρα άπδ τδ θετικισμό, έλάχιστα μπορεΐ νά συμβάλλει στδ φωτισμδ κοινωνικών καταστάσεων, άκόμα κι δ­ταν δέν είναι άνάγκη νά στερηθεί τήν πολιτική θέληση. Όποιος δέν είναι εύχαριστημένος μέ τίς πληροφορίες τοΰ θετικισμού καί δέχεται νά μπλεχτεί στίς περιπέτειες τής διαλεκτικής, ένεργεΐ μέ συνέπεια μόνο άν έγκαταλείψει τή μόνιμα άνοιχτή διαλεκτική τής Ιστορίας γιά μιά διαλεκτική πού ή Γδια δέν είναι Ιστορία άλλά δί­νει στήν Ιστορία άπδ τδ άπόλυτο Είναι τοΰ θεοΰ — στδ δποϊο δ δυϊσμδς τής θέλησης καί Γνώσης, τοΰ Είναι καί τοϋ Δέον, διασώ­ζεται στήν άναίρεση τών άντιθέσεων, στή σύμπτωση τών Αντιθέ­σεων τοϋ Νικολάου Κοΰε — τήν τελική της έννοια.

Ώστόσο κάθε προσπάθεια νά προεξοφληθεΐ αύτή ή ένότητα πού στηρίζεται στδ θεδ καί νά κατακυρωθεί σέ μιά γήινη πραγματικό­τητα, πού άκόμα βρίσκεται κάτω Απ’ τδ σήμα τής έντασης Ανά­μεσα στούς πόλους πού προαναφέρθηκαν, δπως καί κάθε προσπά­θεια συγχρονισμοΰ τοΰ φυσικοΰ μέ τδ μεταφυσικό, εΓτε πραγματο­ποιείται κάτω άπδ προοδευτικό εΓτε κάτω άπδ συντηρητικό σήμα, Ασκεί βία τόσο σέ βάρος τής θεολογίας δσο καί σέ βάρος τής έλευ­θερίας τοΰ άτόμου. Άκριβώς ή διαλεκτική θεολογία, πρδς τήν δ­ποία θά μποροϋσε ν’ άνοιχτεΐ περισσότερο ή διαλεκτική θεωρία, μέ τδ βασικό της δόγμα δτι δ θεός, παρά τήν Αποκάλυψη άξιώνει τήν άλήθεια γιά τδν έαυτό του, Ασκεί ένα βέτο σ’ δλες τΙς προσ­πάθειες νά φανερωθεί γιά τδν ιστορικό πολιτικδ κόσμο, τοΰ θεού τδ τελικδ σχέδιο σωτηρίας. Κι άπ’ αύτδ λοιπδν τδ τελευταίο δυ­νατό σημείο Αναφοράς δέν Αναμένεται καμιά άναίρεση, παρά άντί­θετα μιά ταξινόμηση στή μοίρα τών πολιτικών θεωριών, πού εί­ναι νά προμηθεύουν άπλά σημεία στήριξης, άλλά νά μήν είναι σέ θέση οί Γδιες νά ένορχηστρώσουν καί προπάντων νά άντικαταστή­σουν τήν πράξη. Καί άπδ τή θεολογική διαλεκτική λοιπόν δέν πραγματοποιείται καμιά άναίρεση, άλλά μόνο μιά έπανατοποθέτη- ση τοΰ σχετικισμού καί δυϊσμού στά δικαιώματα του. Εννοείται

366

ένός σχετικισμοΟ καί ένός δυϊσμοΟ πού δέν μποροΟν ν’ άρνηθοΟν «τή νοσταλγία γιά κάτι τό διαφορετικό» μέ τήν έννοια τοϋ Χόρκ- χαΐμερ, άλλά είναι ύποχρεωμένοι νά ψηλαφοΟν τήν ένότητα τοΟ Είναι καί Δέον, τής Γνώσης καί τής θέλησης καί σύγχρονα νά παίρνουν ύπόψη τους δτι αύτό τό ψηλάφισμα άποτελεΐ Υπέρβαση καί προεξόφληση.

857

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

Ot Ιρευνες πού περιέχονται σ’ αύτδ τό βιβλίο δέ φιλοδοξοϋν νά δώ­σουν λύση σ’ Ινα πρόβλημα πού δέ λύνεται. Μέ τήν άνάπτυξη τών διαφόρων θεμάτων πού προηγήθηκαν έπιδιώκεται μόνο δ μετριό- φρονας σκοπός νά συγκεντρωθεί ή προσοχή σ’ Ινα πρόβλημα πού ύπάρχει σάν τοποθέτηση στό μαρξισμό, καί έμφανίζεται καί στήν πραγματικότητα καί νά κατανοηθούν ot προσπάθειες πού γίνονται γιά νά γεφυρωθεΐ τό χάσμα πού ύπάρχει άνάμεσα στούς δυό πό­λους αύτής τής κατάστασης. Ά ν ήτανε δυνατό νά κατασκευαστεί μιά θεωρία πού ϊστω καί μέ καθυστέρηση νά δίνει καί νά έγγυδ- ται τήν ένότητα θεωρίας καί πράξης πού τήν προανάγγειλε καί τήν προεξόφλησε άλλά δέν μπόρεσε οδτε σάν άπλό σκίτσο νά κα­τασκευάσει δ μαρξισμός, θά πραγματοποιούνταν άκριβώς τό κα­τόρθωμα πού ύποσχέθηκε δ Μάρξ. Άλλά ή θεωρητική άποτυχία τού μαρξισμού καί ή πρακτική άποτυχία τών κινημάτων πού Ιμ- πνέονται άπ’ αύτόν, δέν όφείλεται στήν άνικανότητα του νά κατα­σκευάσει μιά τέτοια ένότητα, μά στή λειψή προθυμία του νά παρα­δεχτεί δτι είναι άδύνατη ή κατασκευή ένός τέτοιου μονιστικοϋ κα­τασκευάσματος.

Παρ’ δλα αύτά, τό γεγονός δτι δέν ύπάρχει καμιά θεωρία πού νά μπορεΐ νά καταργήσει τούς κινδύνους πού περικλείει μιά άπό­φαση καί τήν αύτοτέλεια τής θέλησης, δέ βγαίνει ύποχρεωτικά τό συμπέρασμα πώς καί ot σκοποί τού μαρξιστικού σοσιαλισμού ήταν άσήμαντοι καί δπωσδήποτε άπραγματοποίητοι. "Εγινε προσπάθεια ν’ άποδειχτεΐ λεπτομερειακά μέ βάση τά ιστορικά παραδείγματα δτι αύτό πού Ικανέ δύσκολη τή συνένοιση θέλησης καί γνώσης, ή­ταν άκριβώς ή πεποίθηση πώς ύπήρχε μιά θεωρία πού δημιουργού­σε καί Ιγγυοΰνταν τήν πράξη. Άλλά, άκόμα κι άν δέν ύπάρχει μιά σοσιαλιστική θεωρία πού νά περικλείνει μέσα της τήν πράξη παρά μόνο τήν πραγματοποίηση αύτού πού είναι γνωστό, ύπάρχει ώστόσο ή όρθολογική άνάλυση τής κοινωνίας πού μπορεΐ καί μά­λιστα δφείλει νά άντιπαραταχτεΐ στίς άξιολογικές άποφάσεις, άν πρέπει ή πολιτική θέληση ν’ άποσπάσει άπό τήν πραγματικότητα πού δύστροπε! τό μάξιμουμ τών δυνατοτήτων. Γι’ αύτό καί Ιπειτα

359

άπό τό τέλος τής σοσιαλιστικής θεωρίας, μέ τήν κλασσική Ιννοια, δέν πρέπει νά παραιτηθεί δ σοσιαλισμός άπό τή βοήθεια τών θεω­ρητικών συλλογισμών, πολύ περισσότερο δέν πρέπει νά φράζει τό δρόμο στή βοήθεια πού τοϋ προσφέρουν οί όρθολογικές άναλύσεις.

'Οπωσδήποτε μιά όρθολογική άνάλυση τής κοινωνίας βασισμένη στίς μαρξιστικές κατηγορίες προσφέρει πολύτιμες ύποδείξεις καί συμπεράσματα στή θέληση πού προχωρεί γιά τό σοσιαλισμό, άλλά δέν προσδιορίζει τό περιεχόμενο τού σοσιαλισμού μέ τρόπο πού νά τόν άπαλλάσσει άπό κάθε άμφιβολία καί νά τόν προστατεύει άπό τις άξιολογικές συγκρούσεις έκεΐνες πού παρουσιάζονται κατά τήν πραγματοποίηση βασικών σοσιαλιστικών άρχών καί άπαιτοΰν νά καθοριστούν οί προτεραιότητες. ’Επειδή, δπως δείξαμε, ό σοσιαλι­σμός δέν είναι Ινα Ιτοιμο σύστημα μέ στοιχεία πού σχετίζονται αύ- τόματα καί άκολουθούν τό Ινα τό άλλο, παρά μιά μόνιμη προσπά­θεια έναρμόνισης τών στοιχείων τής πραγματικότητας, χρειάζεται γιά τή συγκεκριμένη πραγματοποίηση του διαρκώς νά άποφασίζει καί νά καθορίζει τις προτεραιότητες κι άκόμα συγκεκριμένες άπο- φάσεις γιά τόν τρόπο πού μέσα στό καθορισμένο σύστημα άναφο- ράς θά έντοπιστεϊ καί θά έπιβληθεΐ στρατηγικά καί τακτικά ή προ­τεραιότητα πού Ιχει τήν προτίμηση. Καμιά θεωρία δέν είναι σέ θέση νά καταργήσει αύτές τις άποφάσεις ή νά έγγυηθεΤ πώς είναι άλάθητες. Τό μόνο πού μπορεί νά κάνει είναι νά προετοιμάσει τή σχετική άπόφαση καί νά τήν έφοδιάσει μέ τό άπαραίτητο δλικό γιά τήν ένεργοποίηση της.

Ή σοσιαλιστική θεωρία πού έννοεΐ τό σοσιαλισμό σάν Ινα σύ­στημα πού βγαίνει Ιτοιμο άπό τήν πραγματικότητα καί έπί πλέον Ιχει μέσα του τήν έγγύηση τής ιστορικής έπιτυχίας, είναι νεκρή καί ιστορικά Ιχει συμβάλει δχι λίγο στόν περιορισμό τών πιθανο­τήτων νά ζωντανέψουν οί σοσιαλιστικές ιδέες. Ζωντανή είναι καί παραμένει μόνο ή προσπάθεια νά φωτιστούν όρθολογικά τά προ­βλήματα τής κοινωνίας καί νά προσφερθούν γιά λύση — σύμφωνα μέ τις άρχές του — σ’ αύτόν πού δρά πολιτικά. ΟΕ σκοποί τού σο­σιαλισμού, πού βέβαια δέν ταυτίζονται μέ τούς σκοπούς τού μαρ­ξισμού άλλά όπωσδήποτε διασταυρώνονται σέ πολλές περιπτώσεις, δέν καταντούν άσήμαντοι γιατί χάθηκε Ινα ύποθετικό στήριγμα καί μιά Επινοημένη εύθύνη γιά τή ματαίωση τους καί φυσικά γιά τόν ίδιο λόγο δέ μειώνονται καί οί πιθανότητες έπιτυχίας τους. Α ν ­τίθετα αύτό πού πρέπει νά περιγράφει είναι τά δρια τών δυνατο­τήτων κάθε θεωρίας πού βέβαια δέν περιλαβαίνει τήν ύποχρέωοη τής έπιτυχίας, άλλά τής προσπάθειας, τοΰ άγώνα, νά έξαντλήσει δλες τις δυνατότητες πού προσφέρει ή κατάσταση. Στό μέτρο πού σ’ αύτό τό βιβλίο διατυπώθηκαν κατηγορίες έναντίον βρισμένων πρωταγωνιστών τής ιστορίας καί ιδεολογιών, οΕ κατηγορίες δέ

στηρίχτηκαν στό κριτήριο τής έπιτυχίας ή τής άποτυχίας, άλλά σέ μιά φυσική κριτική πού προσπάθησε ν’ άποδείξει άν τά Ιστορι­κά πρόσωπα δικαιώνονται άπό τά Γδια τά δικά τους κριτήρια κι άν Ιδρασαν πάντα σέ συνέπεια μέ τό Γδιο τό δικό τους σύστημα άνα- φορδς.

Ή πολική άντίθεση άνάμεσα στή γνώση καί τή θέληση δέν έ- ξαντλεΐται στό γεγονός δτι ή γνώση Αδυνατεί νά προμηθεύσει στή θέληση μιά μονοσήμαντη όδηγία δράσης κι άκόμα στό δτι δέν εί­ναι δυνατό νά άναχθοΰν τά δυό αύτά μεγέθη σέ κοινή ρίζα καί νά διαλυθοϋν τό Ινα στό άλλο. Ή διάσταση άνάμεσα στή γνώση καί τή θέληση δέν έξαντλεΐται ούτε στό γεγονός δτι ή θέληση μένει πάντα πίσω άπ’ αύτό πού Ιγινε σωστά γνωστό κι άπό άδυναμία ή άλλες αιτίες δέν μπορεΐ νά τό μετατρέψει σέ συγκεκριμένη πρά­ξη. Πολύ περισσότερο, αύτή ή διάσταση έκφράζεται στό δτι ή θέ­ληση έπεμβαίνει κατασταλτικά στό προτσές τής γνώσης καί τήν έμποδίζει νά παίξει τό ρόλο της στήν προετοιμασία τοϋ ύλικοϋ γιά τήν άπόφαση, ρόλο πού μπορεΐ καί πρέπει νά παίζει. Στήν ένότη- τα θεωρίας καί πράξης (πού σάν Ιδέα δέν αίτήθηκε ρητά άπ’ τό μαρξιστικό σύστημα άλλά ύποβλήθηκε άπό τόν τρόπο παρουσίασης του καί άξιώθηκε άπό τούς έπίγονους τοΰ Μάρξ) τάχτηκαν καί I- ξακολουΟοΰν νά τάσσονται έμπόδια, πού σ’ Ινα βαθμό είναι πρω­ταρχικής καί σ’ Ινα άλλο δευτερεύουσας φύσης, καί τών δποίων ή παρουσία έμπόδισε νά συνδεθοΰν Ιστορικά ή γνώση καί ή θέλη­ση, Ιστω καί στήν ένότητα έκείνη πού θά ήταν μπορετή άπ’ τά πράγματα, φυσικά άφοΰ παίρνονταν ύπόψη τά έμπόδια πού ύπάρ­χουν.

"Αν άποτελοΰσε λάθος, γιά τήν περίοδο πού πρόβλεψε καί ό­δήγησε σέ παραλογισμούς, ή έλπίδα τοΰ μαρξιστικού σοσιαλισμού πώς θά φτάσει μέ ιστορική άναγκαιότητα στή νίκη, άποτελεΐ έπί­σης λάθος άν τό γεγονός τής άποτυχίας του μάς δδηγήσει στό συμ­πέρασμα πώς ή άποτυχία αύτή ήταν ιστορικά άναπότρεπτη. Ε ­πίσης καί ή άναγνώριση τού γεγονότος δτι ό σοσιαλισμό; δέν ήταν καί δέν είναι ιστορική άναγκαιότητα δέν άποκλείει τήν έπιδοκι- μασία τοΰ περιεχομένου του καί τήν άναγνώριση του μέ τή μορφή τής Αξιολογικής κρίσης, δηλαδή δτι ύπήρξε μιά κατάσταση έπιθυ- μητή. Βέβαια καί ή μή ντετερμνιστική πεποίθηση δέν άπαλλάσ- σει τόν παρατηρητή τής Ιστορίας άπό τήν ύποχρέωση νά μελετή­σει τά αΓτια τής παρέκκλισης άπό Ινα σχήμα πού τό θεωρεί έπι- θυμητό. ’Αλλά 6 μή ντετερμινιστής, άκόμα καί τότε πού άντικατα- σταίνει τό αίτημα τής ένότητας θεωρίας καί πράξης μέ τήν πιό πλατειά άλληλοδιείσδυση γνώσης καί θέλησης, δέν άποκλείει τήν πιθανότητα κατά τήν έξέταση καί τήν έξουδετέρωση τών πηγών τών λαθών καί τών παραγόντων τής άνωμαλίας νά φτάσει στήν ί-

361

στορική έγκατάλειψη τοΟ πολιτικού ύπολογισμοΟ τοΟ μαρξισμού γιά τή διαδοχή τοϋ καπιταλισμοί) στίς προοδευμένες βιομηχανικές χώρες.

'Οπωσδήποτε είναι πολύ συζητήσιμο άν ή κατάργηση καί έξου- δετέρωση 2λων τών αίτιων πού ύποχρεώνουν τή θέληση νά κάνει λάθη, τή θέληση πού ήταν καί παραμένει δ βασικός κινητήρας τής σοσιαλιστικής κοινωνικής πολιτικής, θά Εδινε τή βάση γιά μιά πιό σωστή πραγματοποίηση, ή άν, άντίθετα, μιά τέτοια έξάλειψη τών λαθών δέ θά ήταν άφορμή νά παραλύσουν οί παρορμήσεις πού ένεργοποιήθηκαν όριστικά, δίχως ταυτόχρονα νά ζωντανεύει αύ­τές πού Ιστορικά παραμελήθηκαν. Άπό τή μή ντετερμινιστική ά­ποψη δέν είναι δυνατό νά άποκρουστεί αύτή ή δυνατότητα, δηλα­δή ή άνασταλτική έπίδραση άπό τόν παραμερισμό τών παραγόν­των τής άνωμαλίας πού ώστόσο ήταν καί στοιχεία προαγωγής τής σοσιαλιστικής θέλησης. Γιατί άπ’ τό γεγονός δτι δέν έπιβλήθηκε μιά δρισμένη λύση δέν μπορεί νά συναχθεΐ, ούτε πώς ήταν άπραγ- ματοποίητη, ούτε φυσικά δτι αύτή ή δποια λύση μποροΟσε νά έπι- βληθεΐ. Γιά τό μή ντετερμινιστή ή Ιστορία είναι μιά κατάσταση ά- νοιχτή σέ άποφάσεις. Αύτό Ισχύει δχι μόνο γιά τό μέλλον, άλλά καί γιά τά ίστορικά γεγονότα τοϋ παρελθόντος.

Ά ν στά πλαίσια αύτοΟ τοΟ βιβλίου έπιλέχτηκαν έκεΐνα τά έπι- χειρήματα πού παρά τά έλαττώματα τοΟ μαρξιστικού συστήματος συνηγορούν γιά τήν πολιτική του χρησιμοποίηση καί έξαίρουν τήν ικανότητά του νά τά βγάλει πέρα μέ τίς δυσκολίες, αύτό Ιγινε για­τί είναι άνάγκη νά προσφερθεϊ στό συζητητή πού κρίνει τήν ύπό- Οεση καί άπό τήν άποτυχία της συμπεραίνει τήν άναγκαιότητα αύτής τής άποτυχίας καί κάτι άλλο πού νά τοΰ έπιτρέπει νά ξετυ­λίξει θετικά τό ιστορικό προτσές, δχι βέβαια μέ τήν Εννοια πώς είναι δυνατό νά ξαναπροφτάσουμε στό δρόμο τις χαμένες εύκαιρίες καί στ’ αλήθεια νά ξαναφέρουμε τά πράγματα στό προηγούμενο έπίπεδο, άλλά γιά νά άναπαραστήσουμε νοερά τήν πιθανή κατά­ληξη πού μέ μιά διαδικασία άντιφατική θά Εφτανε ή ιστορία στήν περίπτωση φυσικά πού θά είχαν παρθεΐ ύπόψη οί άντιρρήσεις πού προβλήθηκαν στή διάρκεια αύτοΟ τοΰ ξετυλίγματος τοΰ Ιστορικοϋ προτσές. Έν πάση περιπτώσει αύτό πού μπορού|ΐε νά πούμε είναι δτι ή ιστορική έμπειρία εχει νοθεύσει καί άνασκευάσει μόνο τό μαρξιστικό ντετερμινισμό άλλά δχι καί τή σοσιαλιστική έλπίδα πού αύτός περιέχει.

'Ο δρ. Ρόμπερτ Ράινχαρτ, τακτικός καθηγητής τοΰ Πανεπιστη­μίου τής Βιέννης, Εθεσε στή διάθεση μου τούς παρακάτω σχηματο­ποιημένους συλλογισμούς πού Εχουν σχέση μέ τήν ύπόθεση μας. Τά ίστορικά φαινόμενα είναι πάρα πολύ περίπλοκα γιά νά μπορεί νά έφαρμοστοΰν σ’ αύτά οί κανόνες έτυμολόγησης πού χρησιμοποιοΰν-

362

ται στά φυσικοεπιστημονικά προβλήματα. Ά ν ώστόσο παρουσιά­ζονται στό παιχνίδι τυπικές άπόψεις, δπου αύτό συμβαίνει είναι δυνατό μέ τή βοήθεια τους νά γίνει προφανής ή λογική διάρθρω­ση τών έπιχειρημάτων πού πρόβαλλε δ Νόρμπερτ Λέζερ.

Ξεκινούμε άπό τήν προϋπόθεση δτι οί ντετερμινιστικές διατυπώ­σεις μπορεί νά παρασταθοΰν σέ μιά άντικειμενική γλώσσα σάν ά- παγωγικές - νομολογικές προγνώσεις. Ή άρχή δτι τούς άρχικούς δρους α, άκολουθεί, μέσω τών Ιστορικών νόμων G, τό άποτέλεσμα Ε, (έμφάνιση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας στίς βιομηχανικές χώ­ρες μέσα σέ καθορισμένη προθεσμία), μπορεί νά διατυπωθεί Ιτσι:

(1) (α /\ 0 ) - + ΕΜπορεί λοιπόν ν’ άποδειχτεί εύκολα δτι καί δ άντίθετος ισχυρι­

σμός Ιχει στή βάση του Ινα ντετερμινιστικό νοητικό πρότυπο. Ά ­πό τό (1) άκολουθεί:

(2) -| £ - Η ( α Λ θ )Έ πλαστότητα τοϋ (α Α ^ ) μπορεΐ ν’ άποδωθεΐ στήν πλαστότη-

τα τοϋ α, τοϋ G ή καί τών δυό. Τότε θά μποροϋσε νά ειπωθεί: ή «οί ιστορικές νομοτέλειες πού άνέπτυξε δ μαρξισμός είναι έγκυρες άλλά έκτιμήθηκαν λαθεμένα ή δτι είναι λαθεμένες οί ιστορικές νομοτέλειες τοϋ μαρξισμού». Καί τά δυό άποτελέσματα περιλαβαί­νουν ύποπεριπτώσεις, δηλαδή θέσεις πού γενικά θεωρούν άδύνατη τήν έμφάνιση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, δηλαδή τΙς δυό πα­ραλλαγές. «Δέν ύπάρχουν άρχικοί δροι πού νά όδηγοΰν άπ’ τό δρ- θά διατυπωμένο G πρός τό Ε συνεπώς τό G ήτανε λαθεμένο καί σωστότερο θά ήταν τό G '. Δέν ύπάρχει άρχικός δρος πού ή σύν­δεση του μέ τό G ' νά δδηγεί στό Ε». Στίς δυό τελευταίες αύτές δξύτερες παραλλαγές διατυπώνεται δ ίσχυρισ|Α0ς δτι ή μή έμφάνι­ση τοΰ Ε άκολούθησε μέ ίστορική άναγκαιότητα.

Μέ τό παράδειγμα μας Ιγινε κιόλας φανερό δτι στή βάση δλων αύτών τών έπιχειρημάτων βρίσκεται Ινα ντετερμινιστικό νοητικό κατασκεύασμα, άφοϋ δίχως πολύ δυσκολία διατυπώνεται σάν ά- παγωγική - νομολογική πρόγνωση ή έξήγηση μέ τήν Ιννοια τοϋ Γκ. Χέμπελ. Τό πόσο άκατάλληλο είναι Ινα παρόμοιο νοητικό μον­τέλο γιά τά ιστορικά φαινόμενα έξηγήθηκε μέ λεπτομέρειες άπό τόν Νόρμπερτ Λέζερ καί γίνεται άμεσα αισθητό άπό τήν τεχνητή κατασκευή τής ντετερμινιστικής έπιχειρηματολογίας.

"Αν οί κοινωνικές συναρτήσεις δέ βλέπονται ντετερμινιστικά άλ­λά στοχαστικά, τότε θάπρεπε ν’ άκολουθήσουν άλλες σκέψεις. Ά - ξιοπρόσεχτη είναι καί ή διάρθρωση τοϋ έπιχειρήματος τού Λέζερ δτι κάτω άπό δρισμένες περιστάσεις ή πρόγνωση πού θεωρούσε σά βέβαιο τό άποτέλεσμα Ε, θά μπορούσε άπό τήν πλευρά της καί νά μήν έπαληθευτεΐ έξαιτίας τής μή έμφάνισης τοΰ Ε. Στήν περί-

363

πτώση αύτή θά ήτανε δυνατό μέ μιά έκ τδν ύστέρων έρμηνεία νά προβληθεί ό ισχυρισμός δτι ή όμολογία στή μετάφραση τού Ε σέ Είναι, είναι άληθινή. (Συντομευμένα Ew ). Ά ν αύτή ή έρμηνεία γίνει άποδεκτή σάν κατάσταση πραγμάτων, Αξιολογικά είναι Αντίθε­τη μέ τό Γδιο τό Ε. ’Επίσης είναι νοητή σάν ή πιό Αδύνατη σύνδεση ~ ] ( £ w A £ ) δηλαδή Ισοδύναμο καί έπΐ πλέον ~](E vf\/ Ε) Ε.

Ό σοσιαλισμός, σάν δύναμη πού Αλλάζει τήν κοινωνία, έξαιτίας μι&ς θεωρίας πού καταργεί τήν Απόφαση καί τής έλλειψης μιάς γενικής στρατηγικής φαίνεται πώς Αναλύεται σ’ ένα άθροισμα φυ- γόκεντρων τάσεων, πού ϊχουν πολύ λίγο κάτι παραπΑνω Από τό δνομα κοινές. 'Ωστόσο τό Αξιοθρήνητο στοιχείο αύτοϋ τοϋ προτσές Ιχει καί μιά θετική δψη: ή θέληση μεταφέρεται στήν κατάσταση νά παίρνει Αποφάσεις, πού Ανάλογα μέ τΙς Ιστορικές καί τοπικές καταστάσεις είναι δυνατό νά παραλλάζουν. Βέβαια ή άπελευθέρω­ση τής θέλησης δδηγεί στήν έγκατάλειψη τής περιοδολόγησης τοϋ κλασικοϋ μαρξιστικού συστήματος καί Αφήνει Ανοιχτό τό ζήτημα ποιός είναι ό έντολοδόχος γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σοσιαλι­σμού. Ό ρόλος πού Αρχικά Ανατέθηκε στό προλεταριάτο μπορεΐ στό έξής, κατά τήν άνάγκη, νά περιέλθει στίς άγροτικές μάζες ή στούς διανοούμενους καί φοιτητές. Άλλά, μέ τήν άπροσδιοριστία δλων αύτών τών παραγόντων πού σύμφωνα μέ τήν κλασσική άντί­ληψη τοϋ μαρξισμού Αποτελοΰν τό σοσιαλισμό, δέν ύπΑρχει δ κίν­δυνος νά χαθεί άκόμα κι έκείνο τό μίνιμουμ σέ κοινά σημεία, δί­χως τό όποιο ή Αναφορά στήν κοινή ρίζα καί τήν κοινή Ιννοια πού τά ένώνει μπορεΐ νά μεταβληθεϊ σέ πλάνη; Δέν είναι δυνατό ν’ άρ- νηθούμε τήν ύπαρξη αύτού τοΰ κινδύνου γιατί δέν ύπάρχει τίποτε άπρόσβλητο, οδτε καί καμιά έγγύηση έναντίον τής ιστορικής φθο­ράς τών ιδεών. ’Επίσης καί ό σοσιαλισμός δέν είναι έξασφαλισμέ- νος άπό τόν κίνδυνο νά μετατραπεΐ σέ μιά έννοια πού δέ θά λέγει τίποτε κι δχι μόνο νά κατακερματιστεί σέ προσδιορισμούς (κι αύ­τό δχι έξαιτίας τής Ιστορικής του σύνδεσης μέ τό μαρξισμό) άλλά καί νά μπει στή διάθεση κάθε πολιτικής θέλησης καί νά προικι­στεί μέ διάφορα πολιτικά περιεχόμενα.

'Ο κίνδυνος άπό μιά τέτοια έξαέρωση τοΰ σοσιαλισμού είναι δυ­νατό ν’ άντΐ|ΐετωπιστεί κυρίως μέ τή διαρκή Αναπόληση τών στοι­χείων τής σοσιαλιστικής παράδοσης καί τής Αντιθετικής κατάστα­σης πού ύπάρχει σ’ αύτά καί τήν άντιπαραβολή αύτού τοΰ θησαυ­ρού τών Ιδεών καί τής θέλησης γιά τό σοσιαλισμό μέ τήν δρθολο- γική άνάλυση τής κάθε κοινωνίας. Ό σο περισσότερο παραδέχεται ό σοσιαλισμός δτι ό δρόμος του στήν πραγματικότητα δέν είναι κλει­στός, (ϊσοις άντιφατικός καί άντιθετικά φορτισμένος) άλλά ίχει Ανάγκη νά συμπληρωθεί, τόσο περισσότερο θά είναι σέ θέση νά έ- πιδρά διαμορφωτικά πάνω σ’ αύτή καί νά παρουσιάζει τήν άξία

364

πού πλησιάζει στήν έναρμόνιση δλων τών στοιχείων έκείνων τής παράδοσης πού αϊωροϋνται μετέωρα στό σοσιαλιστικό ιδανικό. ’Αν­τίθετα δσο περισσότερο θά ύποθέσει δτι κατέχει μιά προκαθορισμέ­νη άρμονία, τόσο περισσότερο θά διατρέχει τόν κίνδυνο νά πλημ­μυριστεί ή νά ξεπεραστεϊ άπό στοιχεία ξένα στήν παράδοση του καί Ιτσι νά χάσει κάθε δυνατότητα νά έπηρεάσει τήν κοινωνία ή νά μετατραπεϊ σ’ Ινα δογματικό σύστημα κυριαρχίας πού ή τελι­κή του έπιτυχία δέ φτάνει γιά νά σκεπάσει τήν έσωτερική του ά­ποτυχία.

Μπροστά σ’ αύτή τήν κατάσταση δχι μόνο μιά άντίληψη προσ­ανατολισμένη στό ιδανικό τοϋ όλοκληρωμένου σοσιαλισμοΟ, άλλά καί μιά άπλώς αύτοκριτική άντίληψη, ύποχρεώνεται νά φτάσει στό συμπέρασμα δτι ό σοσιαλισμός σάν κοινωνική κατάσταση που­θενά μέχρι τώρα δέν πραγματοποιήθηκε μ’ εναν τρόπο πού Ιστω καί κατά προσέγγιση νά έξαντλεΐ τΙς ιστορικές του δυνατότητες. Άλλά, άπ’ αύτό τό γεγονός μόνο Ινας πεσσιμιστής ντετερμινιστής θά χαταλήξει στό συμπέρασμα πώς ή ιστορία ϊβγαλε κιόλας τήν ά­πόφαση της γιά τό σοσιαλισμό. Άντίθετα δ μή ντετερμινιστής ό- πτιμιστής θ’ άφήσει σ’ αύτό πού σήμερα φαίνεται ούτοπία τουλά­χιστο άνοιχτή τή δυνατότητα νά διεισδύσει στήν πραγματικότητα καί νά τήν άλλάξει. Είναι ζήτημα ιστορικής έκτίμησης, τό ποιό σύστημα καί ποιές συγκεκριμένες περιστάσεις δίνουν τά εύνοΐκότε- ρα σημεία στήριξης στή δημιουργία μιδς κατάστασης πού θ’ Αξί­ζει περισσότερο άπ’ αύτές πού είδαμε μέχρι τώρα τόν τιμητικό τί­τλο σοσιαλιστική. ΙΙέρα άπό τά στοιχεία πού περιγράφηκαν ίσαμε τώρα καί άποτελοΰν τήν ιστορική του ύπαρξη καί τό θησαυρό τών παραδόσεων του, ό σοσιαλισμός μπορεί νά καθοριστεί σάν ή θέληση γιά άλλαγή, μέ τήν κινητοποίηση δλων τών συλλογικών μέσων πού δδηγοϋν στό σκοπό καί ύπηρετοΟν τήν ύπόθεση τής χειραφέ­τησης τών όμάδων καί τών άτόμων πού βρίσκονται σέ μιά κατώ­τερη μοίρα.

Μέ τήν έννοια αύτή, μιά σοσιαλιστική πολιτική, μ’ δλο πού θά παίρνει ύπόψη της τις δικές της παραδοσιακές ύποχρεώσεις καί τά δικά της κίνητρα, ύποχρεώνεται, άν αύτό φαίνεται άναγκαίο, νά ένσωματώνει όργανικά καί νά σχετικοποιεί δλα έκεΐνα τά στοι­χεία πού Ιχουν Ιτσι ή άλλοιώς είσχωρήσει στόν Ιστορικό δρισμό τοΟ σοσιαλισμού. ’Εκεί πού οι σκοποί του, ή συλλογική άνθρώπι­νη άπελευθέρωση, δέν είναι δυνατό νά πραγματοποιηθούν παρά μόνο σέ ρήξη μέ τίς πατροπαράδοτες έξουσίες δέ χρειάζεται, άπό μιά δειλία πού είναι ξένη στή φύση του, νά δποχωρήσει μπροστά στήν άνάγκη νά προσβάλει τις καθιερωμένες έξουσίες καί αύθεν- τίες. Καί άντίθετα, έκεϊ πού ot σκοποί του μπορεί νά πραγματο­ποιηθούν άπό πλάγιους δρόμους καί μέ έπίδειξη έπιείκειας άπέ-

ναντι σέ θεσμούς πού άλλοιώτικα, άπό άποψη άρχών, θά ίπρεπε νά καταπολεμήσει, Ιχει τήν έλευθερία νά παραιτηθεί άπό μερικά μέσα τοΰ άποθεματικοΰ του. Έπειτα άπό τό τέλος τής σοσιαλιστι­κής θεωρίας, μπορεί σήμερα δ σοσιαλισμός, πολύ πιό εύκολα άπ’ δσο οί δογματικοί προκάτοχοι του, νά ξαναβρεί τό παραχωμένο πε­ριεχόμενο του καί ν’ άναπτυχθεί πέρα άπό τήν παραδοσιακή του μορφή.

Άνακεφαλαιώνοντας λοιπόν μπορούμε νά πούμε: τό γεγονός δ- τι δέν έκπληρώθηκε στήν ίστορική πραγματικότητα ή μαρξιστική προσδοκία δέ δικαιολογεί γιά κανένα λόγο τό συμπέρασμα δτι ή άποτυχία του ήταν άναγκαία καί άναπόφευκτη, ούτε φυσικά καί τό άλλο, δτι ό σοσιαλισμός δέν ήταν ούτε έπιθυμητός, ούτε δυνατό νά γίνει. "Αν άποτέλεσε λάθος τής μαρξιστικής θεωρίας πού κυτ- τάζοντας πρός τό μέλλον θεωρούσε τό σοσιαλισμό σάν άναγκαΐο καί άναπότρεπτο, γιατί ύπήρχαν δρισμένες άντικειμενικές προϋπο­θέσεις γιά τήν πραγματοποίηση του, θά είναι έπίσης λάθος, άν κυττάζοντας στό παρελθόν, άπό τό γεγονός τής άποτυχίας του συμ- περάνουμε δτι αύτή ήταν άναγκαία καί άναπότρεπτη. Γιά νά άπο- καλυφθοΰν οί αιτίες τής έξέλιξης πού άπέκκλινε άπό τις παραστά­σεις του, πρέπει νά λογαριαστεί κι ό ύποκειμενικός παράγοντας, πού έλάχιστα τόν πήρε ύπόψη του ό Μάρξ, γιατί αύτός δ παρά­γοντας είναι πού ματαίωσε τήν πραγματοποίηση τής δυνατότητας πού δ Μάρξ ύπέδειξε τήν ύπαρξη της. Ή έλευθερία δράσης τού ύποκειμένου πού ύποτίμησε ό Μάρξ δέν μπορεί νά λογαριάζεται μονάχα κατά τοΰ σοσιαλισμού. Πρέπει ταυτόχρονα νά Απαγορεύε­ται νά χρησιμοποιηθεί σάν έπιχείρημα κατά τής πιθανότητας έ- πιτυχίας του.

’Από τό γεγονός δτι ό σοσιαλισμός δέν είναι μιά έτοιμη ύπαρξη άπό έπΐ μέρους τμήματα πού αύτόματα άκολουθοΰν τό ένα τό άλλο, δέν μπορεί νά βγεϊ καί τό συμπέρασμα δτι τά στοιχεία πού τόν ά- παρτίζουν είναι άσυμβίβαστα μεταξύ τους καί συνακόλουθα, μά­ταια καί κάθε προσπάθεια συνένωσης τους. Ή πολλαπλότητα τών άξιών πού ύποτίμησε δ Μάρξ σημαίνει βέβαια δτι ύπήρχε καί έξα- κολουθεΐ νά ύπάρχει άνάμεσα σ’ αύτές μιά διαλεκτική σχέση άν- τίφασης, άλλά αύτό τό γεγονός δέν δδηγεΐ ύποχρεωτικά στό συμ­πέρασμα δτι είναι παράλογη ή περιττή ή προσπάθεια νά έξισωθοΰν καί νά συνδυαστούν αύτές οί άξίες κάτω άπό τό σήμα τού σοσιαλι­σμού. Παρά τήν πολλαπλότητα του, πού τόν δυσκολεύει πολύ πε­ρισσότερο άπ’ δσο φαντάστηκε δ Μάρξ, μπορεί σέ μιά συγκεκριμέ­νη ίστορική πραγματικότητα ό σοσιαλισμός νά περιοριστεί σ’ δνα σκληρό πυρήνα καί νά ταξινομήσει έπειτα σέ δμάδες τά προβλή­ματα τής άξιολογικής στάθμισης καί τής συγκεκριμένης πολιτικής διαμόρφωσης.

Ή κρίση γιά τδ σοσιαλισμό δέ λέγει μόνο δτι ή έναλλαγή ρε­φορμιστικό; αύτοπεριορισμός (συνέπεια τής έπίδρασης τών μηχα­νισμών ένσωμάτωσης πού έμπόδισαν τήν έμφάνιση τοϋ σοσιαλι­στικοί) Αποτελέσματος) καί ή έπαναστατική διαιώνιση τής δικτα­τορίας δέν ήταν κατά τό παρελθόν Αναπότρεπτη, δπως φαίνεται νά τήν παρουσιάζει ή ιστορική έμπειρία Αλλά και δτι ή έν αλλαγή αύτή, Αποτέλεσμα τής ιστορικής Αποτυχίας, δέν είναι κατάλλη- λη νά χρησιμεύσει σάν πρότυπο γιά τό μέλλον, γιατί άκριβώς γι’ αύτό ύπάρχουν ot Ιστορικοί δίοδοι γιά νά Αναγνωρίζονται σάν τέ­τοιοι καί νά ξεπερνιοΰνται καί δχι μέ τήν Αναφορά σ’ αύτές νά κά­νουν Ανεκτή μιά έρμηνεία πού Αποσπώντας τά λάθη τοϋ παρελ­θόντος άπό τό ειδικά ύποκειμενικό τους πλαίσιο, τά προεξοφλεί γιά τό μέλλον, καί τά Απολυτοποιεΐ σάν στοιχεία σταθερά, δηλα­δή σάν Ανυπέρβλητα εμπόδια στήν ιστορική έξέλιξη. Ό δημοκρα­τικός σοσιαλισμός συνδυασμένος μέ τήν έλευθερία παραμίένει δ­πως πάντα Ινα θέμα μέ ιστορικές διαστάσεις καί δέν ίχει διαγρα- φεΐ άπό τήν ήμερήσια διάταξη τών Ανθρώπινων ύποθέσεων πού πρέπει νά διευθετηθούν γιά τό λόγο δτι τά πρόσωπα καί ot όμά- δες δέ στάθηκαν ίκανά νά τό κάνουν πραγματικότητα."Ισως μόνο κατά προσέγγιση νά είναι δυνατό νά πραγματοποιηθεί μιά σοσιαλιστική κοινωνική τάξη πού νά κρύβει μέσα της δλα τά στοιχεία τής σοσιαλιστικής παράδοσης. Στήν καλύτερη περίπτω­ση Εσως νά μήν έξαφανίζει δλες τις Αντιθέσεις άνάμεσα στά στοι­χεία πού τήν Απαρτίζουν. ‘ Οπωσδήποτε δμως δ παραμερισμός τής Αντίθεσης κεφαλαίου καί έργασίας πού διαποτίζει δλόκληρη τήν καπιταλιστική κοινωνία, αύξάνει ούσιαστικά τΙς πιθανότητες τής έπικράτησης του. Σέ μιά σοσιαλιστική κοινωνία πού θά Ιχει έξο- στρακίσει Αποφασιστικά τήν Ατομική ιδιοκτησία Από τά μέσα πα­ραγωγής, Αλλά θά διατηρήσει καί θά διευρύνει τά δικαιώματα έ­λευθερίας τοϋ φιλελεύθερου Αστικοϋ παρελθόντος, ot κοινωνικές ΑντιφΑσεις καί Αντιθέσεις πού θά έξακολουθήσουν νά ύπάρχουν θά Αρθρωθούν σ’ Ινα έπίπεδο Ανακουφιστικό καί μέ τή συνεχή Αντι­παράθεση θά πλησιάζουν δλοένα στή λύση.

367

Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Η Ρ Ι Α Τ Ο Υ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Α

Είμαι υποχρεωμένος νά ευχαριστήσω μιά σειρά άπό προσωπικότη­τες γιά τή βοήθεια πού μού πρόσφεραν έλέγχοντας τις έργασίες πού συνενώθηκαν σ’ αύτό τό βιβλίο καθώς καί γιά τΙς συμβουλές καί τΙς συμπληρωματικές προτάσεις πού μοΟ Ικαναν.

Στήν πρώτη σειρά πρέπει ν’ άναφέρω τόν καθηγητή Μάξ Χόρκ- χαϊμερ πού μέ τΙς συζητήσεις πού είχαμε στό σπίτι του καί τΙς συνεχείς γραφτές άποδείξεις κυρίως σ’ δτι άφορά τό κεφάλαιο φι­λοσοφίας αύτοϋ τοϋ βιβλίου, συνέβαλε στήν έξήγηση πολλών ση­μείων. Ό καθηγητής νΙριγκ Φέτσερ (Φραγκφούρτη) έκανε έπί πλέον τόν κόπο νά διαβάσει Ινα μεγάλο μέρος τής έργασίας μου καί μοϋ έδωσε σημαντική βοήθεια προσανατολισμοϋ. ’Επίσης νιώ­θω βαθειά τήν ύποχρέωαη νά εύχαριστήσω τόν κύριο Ρόμπερτ Ρά- ινχαρτ, τακτικό καθηγητή τοϋ Πανεπιστημίου τής Βιέννης, γιά τόν Ιλεγχο τών λογικών συμπερασμάτων πού βγήκαν άπό τήν πο­ρεία τής σκέψης μου καί γιά τή διατύπωση πού περιλαμβάνεται στόν έπίλογο.

Οί παρακάτω προσωπικότητες στάθηκαν πολύτιμοι συμπαραστά­τες καί μοϋ πρόσφεραν τή γνώμη τους, γνώμη ειδικών, ό ύφηγη- τής Πανεπιστημίου δόκτωρ Χέρμαν Βέμπερ (Μάνχαΐμ) γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Λένιν», δ καθηγητής δόκτωρ Έριχ Ματτίας (Μάνχαΐμ) γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Κάουτσκυ», ό δφηγητής δόκτο>ρ Άρνολντ Κιούντζλι (Βασιλεία) γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Μπακούνιν», ό δόκτωρ Πέτερ Ρίντλ γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Μαντσίνι», ή κυρία δόκτωρ Μαρία Στσές, (έργατικό έπιμελη- τήριο Βιέννης) γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Κέυνς — Μάρξ καί Τζίλας, οΐ καθηγητές δόκτωρ Βάλτερ Χόλιστερ καί δόκτωρ Χάνς Στρότσκι καθώς καί ό δόκτωρ Χάραλντ Λόυπολντ - Λέβεντχαλ γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Σοπεγχάουερ — Μάρξ καί Φρόυντ» καί ό καθηγητής δόκτωρ Άλμπερτ (Μάνχαΐμ) γιά τό κεφάλαιο «Μάρξ καί Άντόρνο — Μάρξ καί Σάρτρ».

’Επίσης εγκάρδια εύχαριστώ τό φίλο καί έπιμελητή μου δό- κτορα Άντον Πέλικα γιά τόν κόπο πού Ικανέ νά διαβάσει τά τυ­πογραφικά δοκίμια καί τό φοιτητή τής φιλοσοφίας κύριο Σίλβιο Λέμαν γιά τήν κατάστρωση τοϋ πίνακα τών περιεχομένων.

’ Ιδιαίτερα πρέπει νά εύχαριστήσω τήν κυρία Χίλντε Σράνκ γιά τήν κατανόηση πού Ιδειξε καί τούς κόπους πού κατέβαλε γιά τήν άντιγραφή καί Ιλεγχο τών χειρογράφων μου.

Anmerkungen

KAPITEL 1

1 Karl Marx/Friedrich Engels, Werke (MEW), Berlin 1959 ff., Band 4, S. 482

2 a. a. O. Band 19, S. 3363 a. a. O. Band 3, S. 704 a.a.O . Band 18, S. 1605 a. a. O. Band 23, S. 406 a. a. O. Band 23, S. 7907 Erich Matthias, Kautsky imd der

Kautskyanismus. Die Funktion der Ideologic in der deutschen Sozialdemokratie vor dem ersten Weltkrieg, in: Marxismus-Stu- dien, TQbingen 1957, S. 156

8 ebenda9 MEW, Band 20, S. 262

10 a. a. O. Band 23, S. 1611 a. a. O. Band 7, S. 8512 a. a. O. Band 4, S. 47413 a.a.O . Band 13, S. 814 a. a. O. Band 23, S. 1615 a. a. O. Band 4, S. 47216 a. a. O. Band 22, S. 51417 J. L. Talmon, Die Vrspriinge

der totaliUren Demokratie, Κδϊη1961, S. 1

18 a. a. O. S. 225

19 Eduard Bernstein, Die Voraus- setzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemo- kratie, Hannover 1921, S. 62

20 MEW, Band 22, S. 23521 a. a. O. Band 18, S. 30822 a. a. O. Band 13, S. 823 Hans Kelsen, Sozialismus und

Stoat. Eine UntersuAung der politistben Theorie des Marxis- mtu, 2. Aufl. Leipzig 1923, S. 12

24 Max Adler, Lehrbudt der mate- rialisristben Gexbithtsauffassung,i. Band: Allgemtine Grund- legung, Berlin 1930, S. 155 if.

25 MEW, Band 4, S. 13026 Max Weber, Die Objektivitat

sozialmssensd>aftlid>er Erkennt- ms, in: Soziologie, Weltgesdiicht- lithe Analysen, Politik, Stuttgart1956, S. 207

27 MEW, Band 19, S. 33528 a. a. O. Band 37, S. 46329 Karl Kautsky, Die materialisti-

stbe GesAUhtsauffassung, Berlin 1927, S. 21

1 MEW, Band 13, S. 9 4 Lenin, Werke, Berlin 1960 bis2 a. a. O. Band 19, S. 384 ff. 1964, Band 1, S. 119 ff.3 a. a. O. Band 4, S. 576 5 a. a. O. Band 3, S. 7—629

24 36‘)

6 a. a. O. Band 2, S. 325 if.7 a.a.O . S. 3358 a. a. O. Band 5, S. 355 ff.9 a.a.O . S. 408

10 Karl Kautsky, Das Erfurter Pro- gramm in seinem grundsitzliAen Teil, Stuttgart 1892, S. 239

11 Lenin, Werke, Band 7, S. 197 ff.12 a. a. O. S. 25813 so z. B. in dem im Juli 1917 er-

sdiienenen Artikel: Kann man die Arbeiterklasse mit dem ,Jakobinertum“ sAreAenf, Werke, Band 25, S. 112 ff.

14 zitiert nadi Isaac Deutsdier, Trotzki, Band I: Der bewaffnete Prophet, Stuttgart 1962, S. 96

15 a. a. O. S. 9716 R on Luxemburg, Die russisAe

Revolution. Eingeleitet und her- ausgegeben von Ossip Fledbt- heim, Frankfurt/Main 1963, S. 33

17 Lenin, Werke, Band 9, S. 3 ff.18 a. a. O. S. 419 a. a. O. S. 4420 abgedruckt bei Winfried B.

Sdiarlau u. Zbyrik A. Zeman: Freibeuter der Revolution. Par- vus-Helpband. Eme politisAe Biograpbie, Koln 1964, S. 350 ff.

21 ebenda22 Lenin, Werke, Band 22, S. 189 ff.23 MEW, Band 25, S. 45324 a. a. O. S. 45225 Lenin, Werke, Band 22, S. 27526 Leo Trotzki, GesAiAte der rus-

sisAen Revolution. Oktoberrevo- lution, Berlin 1933, S. 675

27 Lenin, Werke, Band 23, S. 26128 a. a. O. Band 23, S. 311 ff.29 a. a. O. S. 31330 a. a. O. S. 32231 a. a. O. S. 380 ff.32 a.a.O . S. 38733 a. a. O. Band 24, S. 1 ff.34 Die rutsisAe Revolution, S. 45 ff.35 Leo Trotzki, Terrorismus und

Kommunismus, Hamburg 1920, S. 11

36 vgl. hiezu Peter LSsdie, Der BolsAewismus im Urteil der

deutsAen Sozialdemokratie 1903 bis 1920, Berlin 1967

37 Lenin, Werke, Band 26, S. 22438 Karl Kautsky, Die Diktatur des

Proletariats, Wien 1919, S. 339 a. a. O. S. 540 a. a. O. S. 2141 Karl Kautsky, Terrorismus und

Kommunismus. Ein Beitrag zur N at urgesAiAte der Revolution, in: We ge zum Sozialismus, Heft 4, OffenbaA/Main 1947, S. 63

42 a.a.O . S. 11543 a. a. O. S. 14844 a. a. O. S. 11545 Lenin, Werke, Band 25, S. 393 ff.46 a.a.O . S. 42747 Hans Kelsen, Sozialismus und

Stoat. Eine UntersuAung der politisAen Tbeorie des Marxis- mus, 3. Auflage, eingeleitet und herausgegeben von Norbert Le- ser, Wien 1965, S. 107

48 Max Adler, Die Staatsauffas- sung det Marxismus. Em Beitrag zur UntersAeidung von soziolo- gisAer und juristitAer Metbode, Wien 1922, S. 116

49 ebenda50 ebenda51 ygl. hiezu die Darstellung von

Iring Fetsdier im Rahmen seiner Studie: Das Verbaltnis des Mar­xismus zu Hegel, enthalten in: Karl Marx und der Marxismus. Von der Pbilosopbie des Proleta­riats zur proletarisAen Welt- ansAauung, Mfindien 1967, S. 70 ff.

52 Georg Lukics, GesAiAte. und KLusenbewufitsein. Studien iber marxistisAe Dialektik, Berlin 1923, S. 36; vgl. audi die aus- fiihrlidie Bibliographic in: Iring Fetsdier, Der Marxismus. Seine GesAiAte in Dokumenten. Pbilo- sopbie, ldeologie, Soziologie, Politik, Miindien 1964

53 Iring Fetsdier, a. a. O., S. 123 ff.54 Rudolf Dreikurs: Grundbegriffe

370

der IndividualptyAologie, Stutt­gart 1969

55 Die Diktatur des Proletariats, S. 11

56 ebenda57 MEW, Band 7, S. 1958 Lenin, Werke, Band 33, S. 46659 Rosa Luxemburg, Sozialreform

oder Revolution} Polidsdie Sdiriften I, herausgegeben und eingeleitet von Ossip K. Fledbt- heim, Frankfurt/Main 1966, S. 122

60 Heinridi Weber (Pseud, fur Otto Bauer), Die russisAe Revolution und das europaisAe Proletariat. Wien 1917, S. 26

61 a. a. O. S. 3662 Otto Bauer, Karl Kautsky und

der BolsAewismus, in: Der Kampf, Jahrgang 12, Nr. 28 (Oktober 1919), S. 664

63 a. a. O. S. 66764 a. a. O. S. 66665 ebenda66 Otto Bauer, BolsAewismm oder

Soziaidemokratiei Wien 1920, S. 3

67 ebenda68 Otto Bauer, ZirisAen zwti Welt-

kriegenf Die Krise der Weltwirt- sdtaft, der Dtmokratie und des Sozialismus, Bratislava 1936, S. 312

69 Otto Bauer, BolsAewismus oder Soziaidemokratiei S. 5

70 a. a. O. S. 4871 a.a.O . S. 5272 a.a.O . S. 6273 a. a. O. S. 6374 a. a. O. S. 6775 a. a. O. S. 6576 a. a. O. S. 6977 Lenin, Werke, Band 30, S. 25378 BolsAewismus oder Sozialdemo-

kratiei S. 7179 Otto Bauer, Der jteue Kuri” in

Sowjetrufiland, Wien 1921, S. 3080 Leo Trotzki, Die permanente

Revolution, Berlin 1930, S. 6281 Antonio Grarnsd, Philosophic

dtr Praxis. Eine Auswahl, Frank­furt/Main 1967, S. 24

82 ebenda83 MEW, Band 4, S. 18184 Leo Trotzki, Ober Lenin. Mate­

rial (Hr einen Biographen, Frank­furt/Main 1964

85 a. a. O. S. 6786 Lenin, Werke, Band 26, S. 22487 vgl. hiezu Nikolaj Berdjajews

Sdirift: Wahrheit und Luge des Kommunismus, Darmstadt 1953

88 MEW, Band 39, S. 20689 Georg Pledianow, Ober die Rolie

der PersonliAkeit in der Ge- sAiAte, Berlin 1945, S. 5

90 vgl. hiezu Boris Meissner: Rufi- land unter ChrusAtsAow, M&n- dien 1960, S. 272 ff.

91 Wiedergabe der Stellungnahme Palmiro Togliatds, in: Stalin — Produkt des Sowjetsozialismus, in: Ost-Probleme, 8. Jahrgang (13. Juli 1956), S. 938 S.

92 vgl. hiezu Robert Vincent Da­niels, Das Gevissen der Revo­lution. KommumstisAe Opposi­tion in Sowjetrufland, Koln- Berlin 1962

93 vgl. hiezu Walter Laqueur, Die sowjetisAe GesAiAtssAreibung, in: Mytbos der Revolution, Deu- tungen und Fehldeutungen der Soxojetgeschuhte. Eine Studie,

. Frankfurt/Main 1967, S. 149 ff., sowie Adam Ulam, Socialism in Current Soviet Historiography, Quellenangabe bei Milorad M. DraAkovitA, Marxist Ideology in the Contemporary World—Us Appeals and Paradoxes, New York-London 1966, S. 176

94 vgl. hiezu Hermann F. Aduni· nov. Die Totengraber des Kom­munismus. Eine Soziologie der bolsAevistisAen Revolution, Stuttgart 1964, S. 365

95 Karl Renner, MeruA und Gesell- sAaft. Grundrif einer Soziologie, Wien 1952, S. 373

96 weitere Grundlagen zur Gesamt-

371

einsdiatzung der russischen Ok- toberrevolution und ihrer Wei- terentwiddung bieten die Werke: Lenin, herausgegeben von Leo­nard Sdtapiro, Stuttgart 1969; Hermann Weber, Demokratisdxr Kommunismus. Zur Tbeorie, Ge- sAiAte und Politik der kommu-

mst lichen Bewegung, Hannover1969

97 vgl. hiezu Wolfgang Leonhard, Die Dreispaltung des Marxismus, Diisseldorf 1970, sowie Herbert Sduck, Marx Mao Neomarxis- mus. Wandlungen einer Ideo- logit, Frankfurt/Main 1969

KAPITEL 3

1 z. B. Karl Anders, Die rrsten hundert Jabre. Zur Gesd)id>te einer demokratisAen Partei, Hannover 1963

2 Otto Bauer, Der Aufstand der osterreiAisAen Arbeiter. Seine UrsaAen und seine Wirkung, Wien o. Jn S. 25

3 ebenda4 Otto Bauer, ZroisAen zwei

Weltkriegenf Die Krise der Welt- wirtsAaft, der Demokratie und des Sozialismus, Bratislava 1936, S. 248

5 a.a.O . S. 2496 Eridi Matthias, Kautsky und der

Kautskyanismus. Die Funktion der ldeologie in der deutsAen Sozialdemokratie vor dem er- sten Weltkrieg, in: Marxismus- Studien, 2. Folge, Tubingen1957, S. 155 ff.

7 wiederholt von Lenin verwende- ter Ausdrudt, z. B. in seinem Werk Der Imperialisms als hoAstes Stadium des Kapitalis- mus, Werke, Band 22, S. 1%

8 cf. Robert Midiels, Zur Sozio- logie des Parteiwesens in der modemen GesellsAaft. Unter- suAungen iiber die oligarAi- sAen Tendenzen des Gruppen- lebens, Neudruck der 2. Auflage mit einem Nachwort von Wer­ner Conze, Stuttgart o. J., sowie vom selben Autor: Die deutsAe

Sozialdemokratie im intematio- nalen Verbande. Eine kritisAe UntersuAung, in: ArAiv fur So- zialwissensAaft und Sozialpoli- tik, Band 25, TCbingen 1907, S. 148 ff.

9 neben der sdion angefiihrten Ar­beit von Eridi Matthias sind im besagten Zusammenhang fol- gende Arbeiten desse]ben Ver- fassers besonders erwaimeniwm: Sozialdemokratie und Nation. Ein Beitrag zur IdeengesAiAte der sozialdemokratisAen Emi­gration 1933—1938, Stuttgart 1952; Die Sozialdemokratie und die MaAt im Staate, in: Der Weg in die Diktatur 1918 bis 1933, Miindien 1962, S. 71 ff.; Der Untergang der alten Sozial­demokratie 1933, in: Von Wei­mar zu Hitler 1930—1933, her­ausgegeben von Gotthard Jasper, Koln-Berlin 1968, S. 181 ff.; ZwisAen Raten und Geheim- riten. Die deutsAe Revolutions- regierung 1918/19, Diisseldorf1970

10 Helga Grebing, GesAiAte der deutsAen Arbeiterbewegung. Ein tfberblide, MQnchen 1966; vom selben Autor: Der Sozialismus in DeutsAland, in: Der Sozialis­mus. Vom Klassenkampf zum Woblfahrtsstaat. Texte, Bilder und Dokumente, herausgegeben

372

▼on Iring Fetscher, Miindien 1968, S. 129 if.

11 Nor ben Leser, Zwiscben Refor- mismus und BolsAewismus. Der Austromarxismus als Theorie and Praxis, Wien 1968

12 Das Erfmrter Programm. In sti- nem grundsitzUchen Teil erliu- tert von Karl Kautsky, einge- Ieitet von Susanne Miller, photo- stadsdier Nachdrui der 17. Auf- lage, Hannover 1964, S. 1

13 Die osterreiAisAe Sozialdemo- kratie im Spiegel ibrer Pro­gramme. Mit einer Einleitung von Ernst Winkler, Wien 1964, S. 28

14 ebenda15 Protokoll uber die Verbandltm-

gen des Getamtparteitages der SozialdemokratisAen Arbeiter- partei in OsterreiA. Abgebalten vom 2. bis 6. November 1901, Wien 1901, S. 108

16 Das Erfurter Programm, S. 17017 a. a. O. S. 25618 a. a. O. S. 9919 a. a. O. S. 10120 a. a. O. S. 10221 a. a. O. S. 21922 a. a. O. S. 10223 Karl Kautsky, Die Soziale Revo­

lution. I. Sozialreform und so­ziale Revolution, Berlin 1902, S. 10

24 a. a. O. S. 3725 ebenda26 a.a.O . S. 5627 Georg ▼. Vollmar, Uber die

niAsten Aufgaben der deut- sAen SoziaUemokratie, Mfln- <faen 1899

28 Victor Adlers Aufsitze, Reden und Briefe. Herausgegeben vom Parteivorstand der Sozialdemo­kratisAen Arbeiterpartei DeutsA- OsterreiAs, Wien 1922—1929,VI. Heft, S. 191

29 Das Erfurter Programm, S. 13730 Karl Kautsky, Em sozialdemo-

kratuAer KateAismus, in: Die

Neue Zeit, XII. Jahrgang,1. Band, Nr. 12 (Dezember 1893), S. 368

31 Protokoll des Intemationalen Arbeiterkongresses zu Paris vom 14. bis 20. Juli 1889, N&rnberg1890, S. 45

32 Protokoll Uber die Verbandlun- gen des Parteitages der Sozial­demokratisAen Partei DeutsA- Ltnds. Abgebalten zu Erfurt vom 14. bis 20. Oktober 1891, Berlin1891, S. 172

33 ebenda34 a. a. O. S. 17535 a. a. O. S. 18536 Sozialreform und soziale Revo­

lution, S. 5137 a .a.O .S .5438 Victor Adler, op. cic, IV. Heft,

S. 8939 Kautsky und der Kautskyanis-

mus, S. 16140 Eduard Bernstein, Die Voraus-

setzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemo- kratie, Photostadsdier Nath- dnxk, Hannover 1964, S. 6

41 a. a. O. S. 742 a .a .O .S .943 ebenda44 a.a.O . S. 6245 a. a. O. S. 6346 a. a. O. S. 23047 Kaul .Kautsky, Der Weg zur

MaAt. PolitisAe BetraAtungen Uber das HinemwaAsen in die Revolution, 2. Auflage, Berlin 1910, S. 33

48 Verhandlungen des Erfurter Par­teitages, S. 174

49 zidert nadi Karl Anders, Die ersten bundert Jabre, S. 38

50 Josef Peukert, Erimenmgen ernes Proletaries aus der revo- luatmiren Arbeiterbewegung, Berlin 1913, S. 172

51 Die isterreiAisAe Sozialdemo- kratie im Spiegel ibrer Pro­gramme, S. 29

52 Protokoll Uber die Verbandlun-

373

gen des Parteitages der Sozial- demokratischen Partei DeutsA- lands. Abgthalten zu LubeA vom 22. bis 28. September 1901, S. 142

53 Die osterreiAisAe Sozialdemo- kratie, S. 34

54 vgl. hiezu Karl Weber, Die osterreiAisAe Soiialdemckratu tutd das allgememe WahlreAt, Dissertation an der phil. Fakultat der Universitat Wien, 1956

55 Uber die politisAe Stellung der Sozialdemokratie, insbesondere mit Bezug auf den ReiAstag. Ein Vortrag, gebalten in der dffentliAen Versammlung des demokratistben Arbeitervereines zu Berlin am 31. Mai 1869. Von W. LiebkntAt. Mit Vorwort und tragikomisAem NaAspiel, Ber­lin 1893, S. 12

56 a. a. O. S. 1857 a. a. O. S. 2358 IntemationaUr Sozialisten-Kon-

gref zu Stuttgart 18. bis 24. Au­gust 1907, Berlin 1907, S. 84

59 GAnther Henning, August Bebel. Todfeind des preufiisA-deutsAen Militirstaates 1891—1899, Ber­lin 1963, S. 62

60 Protokoll iber die VerbandUm- gen des Parteitages der Sozial- dtmokratisAen Parui DeutsA- lands. Abgthalten zu Hail* an der Stale vom 12. bis 18. Okto- ber 1890, Berlin 1890, S. 56

61 a.a .O .S .9762 Verbandlungen des Erfurter Par-

teitages, S. 6163 a.a.O . S. 6664 . Protokoll iber die Verbandlun-

gen dts Parteitages der Sozial­demokratisAen Partei DeutsA- lands. Abgebalten zm Dresden vom 13. bis 20. September 1903, Berlin 1903, S. 320

65 Verbandlungen des dritten otter- reiAisAen sozialdemokratiscben Parteitages, i . bis 9. Juni 1892, Wien 1892, S. 75

66 Victor Adler, op. cit., I. Heft, S. 43

67 Verbandlungen des Parteitages1892, S. 75

68 Victor Adler, op. cit., I. Heft, S. 167

69 Protokoll uber die Verbandlun­gen des Gesamtparteitages der SozialdemokratisAen Arbeiter- partei in OsterreiA, 9. bis 13. November 1903, Wien 1903, S. 113

70 a. a. O. S. 17771 Victor Adler, op. cit., I. Heft,

S. 16772 a. a. Ο., IV. Heft, S. 9173 Victor Adler, Glossen zum

Number get Parteitag, in: Der Kampf, Jahrgang 2, 1. Heft (1. Oktober 1908), S. 3

74 Victor Adler, op. cit., I. Heft, S. 148

75 Victor Adler, Neue Aufgaben, in: Der Kampf, Jahrgang 1,1. Heft (Oktober 1907), S. 6

76 Protokoll iber die Verbandlun­gen dts Parteitages der deut- sAen sozialdemokratisAen Ar- beiterpartei in OsterreiA, abge­balten zu Salzburg vom 26. bis 29. September 1904, S. 162

77 Protokoll iber die Verbandlun­gen des Parteitages der deutsAen sozialdemokratisAen Arbeiter- partei in OsterreiA, abgebalten in Wien vom 30. September bis4. Oktober 1907, Wien 1907,5. 169

78 zidert nad> Eridb Matthias, So- zialdemokratie und Nation, S. 73

79 ebenda80 R on Luxemburg, Sozialreform

oder Revolution}, in: PolitisAe SAnften 1, Frankfurt/Main1966, S. 86

81 ebenda82 a.a.O . S. 11483 Karl Kautsky, Der politisAe

Massenstreik. Ein Beitrag zur GesAiAte der Massenstreikdis- kussion mnerbalb der deutsAen

374

Sozialdemokratie, Berlin 1914, S. 228

84 Eduard Benmein, Der politisAt Massenstreik und die politisAe Lage der Sozialdemokratie in Deutschland, Breslau 1905

85 Sozialreform und toziale Revo­lution, S. 49

86 Protokoll iber die Verhandlun- gen det Parteitages der Sozial- demokratisdben Partei Deutsch- lands. Abgehalten zu Jena vom 17. bis 23. September 190J, Ber­lin 1905, S. 137

87 Protokoll iber die Verbandlun- gen det Parteitages der Sozial- demokratisAen Partei Deutsch- lands. Abgehalten zu Mannheim vom 23. bis 29. September 1906, Berlin 1906, S. 227 ff.

88 a.a.O .S. 288ff.89 Protokoll des Jenaer Parteitages

190S, S. 32290 Rudolf Hilferding, Parlamenta-

rismus und Massenstreik, in: Die Neue Zeit, 23. Jahrgang, 2. Band (September 1905), S. 815

91 Wilhelm Kolb, Das Problem der Taktik, in: Sozialistische Monats- hefte, 14. Jahrgang (1910), S. 1186

92 Protokoll iber die Verbandlun- gen des Gesamtparteitages der Sozialdemokratisthen Arbeiter- partei in OsterreiA. Abgehalten in Wien vom 30. Oktober bis 2. November 190S, Wien 1905, S. 131

93 ebenda94 Verbandlungen des Parteitages

der deutsAen sozialdemokrati- sAen Arbeiterpartei in Oster­reiA, abgehalten vom 29. Okto­ber bis 2. November 1911, S. 215

95 Ludwig Brfigel, GesAiAte der osterreiAisAen Sozialdemokratie, Vierter Band, Wien 1923, S. 181

96 Verbandlungen des vierten oster- reiAisAen sozialdemokratisAen Parteitages, abgehalten zu Wien,

vom 2i. bis 31. Marz 1894, Wien 1894, S. 37

97 Victor Adler, op. cit., II. Heft, S. 99

98 Verbandlungen des Parteitages 1894, S. 59

99 a.a.O . S. 56100 vgl. hiezu von sozialdemokrati-

sdier Seite Julius Braunthal, Die Wiener Julitage 1927. Ein Ge- denkbuA, Wien 1927, sowie AussAreitungen in Wien am If. und 16. Juli, Wei$buA heraus­gegeben von der Polizeidirektion in Wien, Wien 1927

101 Otto Bauer, Begrabene Hoffnun- gen, in: DerKampf, 5. Jahrgang, 7. Heft (April 1912), S. 295

102 a.a.O . S. 294103 ebenda104 Karl Seitz, ImperialistisAe oder

proletarisAe Welt politik, in: Der Kampf, 8. Jahrgang, Nr. 3 (Marz 1915), S. 100

105 Verbandlungen des Parteitages 1909, S. 193

106 ebenda107 Ernst Sdiraepler, August Bebel,

Sozialdemokrat im KaiserreiA, Gottingen 1966.

108 Wolfgang Abendroth, August Bebel. Der Volkstribun in der Aufstiegsperiode der deutsAen Arbeiterbewegung, in: Frankfur­ter Hefte, 1963, S. 668 ff.

109 Giinther Henning, op. cit. (Anm. 59)

110 Victor Adler an Eduard Bern­stein, Brief vom 17. Marz 1899, in: Victor Adler, BriefweAsel mit August Bebel und Karl Kautsky, gesammelt und erlau- tert von FriedriA Adler, Wien 1954, S. 298

111 Otto Bauer, Die Lehren des Zu- sammenbruAs, in: Der Kampf,2. Jahrgang, 11. Heft (August 1909), S. 485

112 Protokoll der Verbandlungen des Parteitages der deutsAen so­zialdemokratisAen Arbeiterpar-

375

tei in OsterreiA, Wien 1913, S. 145

113 a.a.O . S. 186114 Verhandlungen des Erfurter Par-

teitages, S. 157115 Karl Kautsky im NaAwort des

Herausgebers zum dritten (post- humen) Teil von August Bebels Werk „Aus meinem Leben", Stuttgart 1922, S. 256

116 Otto Bauer, Der InnsbruAer Parteitag, in: DerKampf, 5. Jg., 2 (November 1911), S. 50

117 Protokoll des Parteitages 1903, S. 305

118 Bertram D. Wolfe, Drei Manner, die die Welt ersAutterten, Wien 1948, S. 750

119 Dietridi Geyer, Lenin und der deutsAe Sozialismus, in: Deutsch- russiscbe Beziebungen von Bis­marck bis zur Gegenwart. Her­ausgegeben von Werner Markert, Stuttgart 1964, S. 88; vgl. vom selben Autor: Die RussisAe Revolution, HistorisAe Pro- bleme und Perspektiven, Stutt­gart 1968

120 Siegfried Mardt, Reformismus und Radikalismus in der deut­sAen Sozialdemokratie. Ge- sAiAtliAes und GrundsitzliAes, Berlin 1927, S. 7

121 ZwisAen zwei Weltkriegenf S. 251

122 Ludwig Bergstrasser, Gesdtichte der politisthen Parteien in DeutsAland, 5. Aufl., Mmn- heim-Berlin-Leipzig 1928, S. 146

123 ebenda124 Arthur Rosenberg, Entstehung

und GesAiAte der Weimarer Republik, Frankfurt/Main 1955, S. 53

125 a. a. O. S. 219126 Otto Bauer, Die osterreiAisAe

Revolution. Nadidrutk des 1924 ersdiienenen Budies Otto Bauers, Wien 1965

127 vgl. hiezu Julius Deutsdi, Aus OsterreiAs Revolution. Militir-

politisAe Erinnerungen, Wien o. J.

128 vgl. hiezu Reinhard Rfirup, Pro- bleme der Revolution in DeutsA- land 1918/19, Wiesbaden 1968, sowie Ossip K. Fleditheiffl, Die Anpastung der SPD: 1914, 1933 und 19S9, in: Politologie und Soziologie. Otto Stammer zum 65. Geburtstag, Koln und Opla­den 1965; sowie zur Vorgesdiidite der 1918 betriebenen Polidk: Hans-Josef Steinberg, Sozialis­mus und deutsAe Sozialdemo­kratie. Zur Ideologic der Partei vor dem I. Weltkrieg, Hannover1967

129 Arthur Rosenberg, GesAiAte der DeutsAen Republik, Karlsbad 1935, S. 229

130 Karl Kautsky, Der Weg zur MaAt, S. 27

131 Karl Kautsky, TaktisAe Stro- mungen in der deutsAen Sozial­demokratie, Berlin 1911, S. 7ff.

132 Karl Kautsky, Das Weitertreiben der Revolution, o. J., S. 3

133 Peter LSsdie, Der BolsAewismus im Ur ted der deutsAen Sozial­demokratie 1903—1920. Mit einem Vorwort von Georg Kotowski, Berlin 1967, S. 125

134 Eridi Matthias, Der Untergang der alten Sozialdemokratie 1933, S. 310

135 Das Weitertreiben der Revolu­tion, S. 8

136 a. a. O. S. 9137 a. a. O. S. 8138 a.a.O . S. 15139 Der Untergang der alten Sozial­

demokratie, loc. cit., S. 309140 a.a.O . S. 310141 Das Weitertreiben der Revolu­

tion, S. 9142 Der Weg zur MaAt, S. 20143 Helga Grebing, op. cit., S. 115144 Friedridi Stampfer, DU vierzebn

Jabre der Ersten DeutsAen Re- publik, Karlsbad 1936, S. 478

145 ebenda

376

146 Wilfried Gottsdialdb, StrmktUT- vrrindenmgen der GesellsAaft und politisAes Hendeln in der Libre von Rudolf Hilferding, Berlin 1962, S. 59 ff.

147 Soxialreform oder Revolutioni, S. 122

148 Protokoll iber die Verbandlun- gen des Parteitages der Sozial­demokratisAen Partei DeutsA- Unds, Abgebalten xu Hannover vom 9. bis 14. Oktober 1899, Berlin 1899, S. 120

149 Der Untergang der alten Sozial- demokratie, loc. cit., S. 282

150 a.a.O . S. 287151 Wilhelm Kolb, Das Problem der

Taktik, loc. dt., S. 1185152 Verbandlungen des Parteitages

der SozialdemokratisAen Partei DeutsALmds. Abgebalten zu Stuttgart vom 3. bis 8. Oktober 1898, Berlin 1898

153 Otto Leiditer, Glanz und Ende der Ersten Republik. Wie es zum 6sterreiAisAen Birgerkrieg kam, Wien 1964, S. 249

154 Protokoll des Parteitages 1932, S. 48

155 a.a.O . S. 88156 Otto Leiditer, op. cit, S. 174157 G. E. R. Gedye, Die Bastionen

fitlen. Wie der FasAismus Prag und Wien iberrannte, Wien o. J., S. 77

158 Der Aufstand der osterreiAi- sAen Arbetter, S. 25

159 Rudolf Hilferding, TaktisAe Probleme, in: Der Kampf, 12. Jahrgang, Nr. 39 (Dezem- ber 1919), S. 839

160 Karl Kautiky (anonym), Gren- zen der Gevalt. AussiAten und Wirkungen der bewaffneten Er- bebungen des Proletariats, Karls­bad 1934, S. 25

161 Julius Deunch, PutsA oder Re­volution? Randbemerkungen iber Strategie und Taktik im Birgerkrieg, Karlsbad 1934, S. 42

Grenzen der Gevalt, S. 41 MEW, Band 8, S. 77 Der politisAt Massenstreik, S. 99 Intemationaler Sozialisten-Kon- grefi in Amsterdam, S. 38 zidert nadi Eridi Matthias, So- zialdemokratie und Nation, S. 57 Ein Mam gebt semen Weg. SAriften, Rtden und Briefe von Julius Leber. Herausgegeben von seinen Freunden, Berlin 1952, S. 163a-a-O. S. 125 ebenda a. a. O. S. 175 a. a. O. S. 202 a. a. O. S. 223 a. a. O. S. 177Angelo Tasca, Glauben gebor- Aen kimpfen. credere obedire eombattere. Aufstieg des FasAis- mus. Mit einem Beitrag von Ignazio Silont, Wien 1969, S. 360a. a. O. S. 361 a. a. O. S 40 a. a. O. S. 44 a. a. O. S. 46 a. a. O. S. 100 a. a. O. S. 60 a. a. O. S. 79 a. a. O. S. 81 a. a. O. S. 151Gilbert Ziebura, Lion Blum. Tbeorie und Praxis emer sozial­demokratisAen Politik, Band 1: 1872 bis 1934, Berlin 1963 a. a. O. S. 132 a. a. O. S. 135 a. a. O. S. 136 a. a. O. S. 144zidert nadi Eridi Matthias, Der Weg in die Diktatur, S. 74 ZwisAtn zwei Weltkriegeni S. 312a. a. O. S. 250 a. a. O. S. 258Der lebendige Marxismus. Fest- gabe zum 70. Geburtstag von Karl Kautsky, Jena 1924 Karl J. Newmann, ZerstSrung

162163164165

166

167

168169170171172173174

175176177178179180181182183184

185186187188189

190

191192193

194

377

und Selbstzerstorung der Demo- kratie in Europe, 1918—1938, Koln-Berlin 1965, S. 275

195 a. a. O. S. 278196 Abhandlung iber die mensA-

liAe Natur, Bud> III, 2. Teil,VII. Absdmitt

197 Bebel am Dresdener Partei tag 1903, Protokoll der Verbandlun- gen, S. 305

198 siehe Anm. 66199 Peter Gay, Das Dilemma des

demokratischen Sozialismus. Edu­ard Bernsteins Auseinanderset- zung mit Marx, N&raberg 1954, S. 127

200 Karl Kautsky, Die proletorisAe Revolution und ihr Programm,2. Aufl., Berlin 1922, S. 106

201 Eduard Bernstein, Wie ist wissen- sAaftlicber Sozialismus mdglithf Berlin 1901, S. 19

202 Herbert Marcuse, Vemunft und Revolution. Hegel und die Ent-

stehung der GeseUstbaftstbeorie, Neuwied 1962, S. 351

203 Siegfried Marck, op. cit., S. 12204 a. a. O.205 Carl. E. Schorske, German Social

Democracy 190S—1917. The Development of the Great Schism, Cambridge 1955

206 Ericb Matthias, Die Rtidewirkun- gen der russisAen Oktoberrevo- lution auf die deutsAe Arbeiter- bewegung, in: DeutsAland und die russisAe Revolution. Heraus­gegeben von Helmut Neubauer, Stuttgart 1968, S. 91

207 Walter Tormin, ZwisAen RMte- diktatur und sozialer Drmokra- tie. Die GesAiAte der Rate- bewegung in der deutsAen Revo­lution 1918/19, Diisseldorf 1954, S. 137

208 Robert K. Merton, Social Theory and Social Structure, Glencoe,111. 1949, S. 179 ff.

KAPITEL 4

1 Midiael Bakunin, Gesammelte Werke, Band I, Berlin 1921, S. 94; vgl. hiezu auch: Midiael Bakunin, Philosophic der Tat. Auswabl aus seinem Werk, KSln1968

2 Bakunin, Band I, S. 943 a. a. O. S. 1314 Bakunin, Band III, S. 1115 Bakunin, Band I, S. 1276 a. a. O. S. 2657 a.a.O . S. I l l8 Paul Tillich, Der Protestantismus.

Prinzip und WirkliAkeit, Stutt­gart 1950

9 Bakunin, Band I, S. 11210 Karl Kautsky: Die Soziale Revo­

lution. II. Am Tage naA der sozialen Revolution, Berlin 1902, S. 45

11 Hans Kelsen, Sozialismus und Stoat, 3. Aufl, Wien 1965, S. 78

12 Die osterreiAisAe Sozialdemo­kratie im Spiegel ibrer Pro­gramme, Wien 1964, S. 54

13 Max Weber, WirtsAoft und Ge- sellscbaft. Grundrifi einer ver- stebenden Soziologie, Tubingen1956, S. 38

14 Zitiert nach Daniel Guerin, An­ar Aismus, Frankfurt/Main 1967, S. 26

15 Bakunin, Band III, S. 9916 Bakunin, Band I, S. 2317 Bakunin, Punkt 9 c des Revolu-

tiondren KateAismus, Band III, S. 10

18 Bakunin, Band I, S. 2419 a. a. O. S. 21420 Zitiert nadi Guerin, op. cit., S. 18

378

21 Josef Peukert, Eritmenmgen tints Proletariers aus dtr revo- lutionaren Arbeiterbtwegung, Berlin 1913, S. 172

22 Bakunin, Band I, S. 1123 a. a. O. S. 7, 924 Marx oder Bakunini Dtmokratit

oder Diktaturf Eine Kampf- sArift gtgtn Vorliufer dtt Bol­sAewismus. Ztitgtmafie Neuaus- gabt dtr Berichte an die sozia- listisAe Internationale uber Mi- Aatl Bakunin von Karl Marx und Friedrich Engtls. Mit einem Geleitwort und Erliiuterungen herausgegeben von Wilhelm Bios, Stuttgart 1920, S. 12

25 Bakunin, Band II, S. 9926 Band III, S. 3527 a. a. O. S. 3728 a. a. O. S. 1129 a.a.O . S. 1230 ebenda31 a. a. O. S. 1332 Band I, S. 24533 vgl hiezu Peter Gay, Das Di­

lemma dts dtmokratiscbtn So­zialismus, S 255

34 Bakunin, Band II, S. 1135 Band III, S. 936 a. a. O. S. 1937 vgL hiezu Band II, S. 123 ff.38 Band I, S. 11339 Band II, S. 4740 a. a. O. S. 3341 a. a. O. S. 11042 a. a. O. S. 25643 Georg Pledianow, Anarchismus

und Sozialismus, Berlin 1894, S. 46

44 a.a.O . S. 7845 Lenin, Werke, Band 10, S. 5946 Bakunin, Band I, S. 23747 a.a.O . S. 18748 Band III, S. 11649 Band I, S. 20450 a. a. O. S. 3451 MEW, Band 20, S. 26252 Luigi Fabbri, Die bistorisAen

und saAliAen Zusammenbinge zwisAen Marxismus und An-

arAismus, in: ArAiv fur Sozial- wissensAaft und Sozialpolitik, 26. Band, Tubingen 1908, S. 592

53 a. a. O. S. 56854 Hans Kelsen, Sozialismus und

Stoat, S. 7455 Max Adler, Die Suatsauffassung

des Marxismus, Wien 1922, S. 243

56 N. Bucharin, Anarchismus und wissensAaftliAer Kommunismus,2. AufU Hamburg 1920, S. 5

57 Karl Diehl, Uber Sozialismus, Kommunismus und Anarchismus, Jena 1922, S. 79

58 Benjamin Tucker, Staatssozialis- mus und AnarAismus. Imcieweit sit ibereinstimmen und worin sie siA untersAeiden, Treptow 1922, S. 7

59 a. a. O. S. 2760 a. a. O. S. 1361 ebenda62 Lenin, Werke, Band 5, S. 33463 ebenda64 Bakunin, Band II, S. 11865 Pledianow, op. cit., S. 5566 a. a. O. S. 967 Bakunin, Band I, S. 18268 a.a.O . S. 19969 a. a. O. S. 18370 Ferdinand Nieuwenhuis, Der

staatssozialistisAe Cbarakter der Sozialdemokratie, in: ArAiv fur SozialwissensAaft und Sozial­politik, 28. Band, TCbingen 1909, S. I l l

71 a. a. O. S. 3972 MEW, Band 19, S. 2773 ebenda74 vgl. hiezu Max Adler, Die

Staatsauffassung des Marxismus, S. 265 ff.

75 Bakunin, Band I, S. 2376 Band III, S. 977 Band I, S. 27678 Kants gtsammelte SAriften.

Herausgegeben von der kSnigliA PrtufiisAtn Akadtmie der Wis- sensAaften, Band VI, Berlin 1914, S. 230

379

79 Bakunin, Band I, S. 33 94 vgl. hiezu: Arbeiterdemokratie80 Band III, S. 11 oder Parteidiktatur. Herauigege-81 a.a.O . S. 117 ben von Fritz Kool und Erwin82 Band I, S. 245 Oberlander, Olten 196783 Band III, S. 9 95 ygl. zum beseren Vemindnis84 Band I, S. 180 der anardiistisdien Tradition:85 a. a. O. S. 214 Jamet Joll, Die Ananhisten,86 Karl Diehl, op. cit, S. 78 Frankfurt/Main-Berlin 1969; An-87 Bakunin, Band III, S. 11 ardwmus, Grundtextt zmr Tbeo-88 Kautsky, Terrorismus und Kom- tie und Praxis der Gewalt, her-

munismus, S. 61 ausgegeben und eingeleitet von89 Lenin, Werke, Band 4, S. 170 Otthein Rammstedt, Κδΐη und90 a. a. O. Band 8, S. 479 Opladen 1969; Rudolf Kramer-91 a. a. O. S. 476 Badoni, Anarchismus, Gesdsitbte92 Band 26, S. 475 und Gegenwart einer Uto fit,93 Band 27, S. 255 Wien-Mttndben-Zflrich 1970

KAPITEL 5

1 abgedrwkt in: Der Kampf,11. Jahrgang, Nr. 4 (April 1918), S. 269 ff.

2 a.a.O .S.2713 vgL hiezu Karl Renner, Marxis­

m s , Krieg und International*. Kritistbe Studien Uber offene Probleme des wissensdtaftlitben und des praktisdten Sozialismus in und natb dem Weltkrieg, Stuttgart 1917, S. 345 ff.

4 Karl Renner: Marx oder Maz- zmit, in: Der Kampf, 11. Jahr­gang, Nr. 5 (Mai 1918), S. 298

5 ebenda6 Die Nation alt Rtdstsidet und

die Internationale, Wien 1914, S. 10

7 a. a. O. S. 128 Marx oder Mazzinif, S. 2969 a. a. O. S. 308

10 R on Luxemburg, Die rustistbe Revolution, S. 60

11 rgL hiezu Paul FrSlidi, Rota Luxemburg. Gedanke mid Tat, Hamburg 1949, S. 46 ff.

12 Karl Renner, Osterreidts Erneue- rmng, I. Band, S. VII

13 Karl Kautsky: Nationalist und Intemationalitit. Erginztmgs- befte zur Jteuen Z e if, Nr. 1, Stuttgart 1908, S. 23

14 Otto Bauer: Die NationalitMten- frage und die Sozialdemokratie, Wien 1907, S. 135

15 Kautsky, Nationalist und Inter­nationalist, S. 8

16 a. a. O. S. 1717 Karl Kautsky, Nationalstaat,

Imperialistisdser Stoat und Staa- tenbund, NQrnberg 1915, S. 5

18 a.a.O . S. 1119 ebenda20 ebenda.21 a. a. O. S. 7922 vgl. hiezu W. I. Lenin, Ober die

national* und die koloniale na­tional* Frage. Eine Sammlung autgewahlter Aufsatze und Re- den, Berlin 1960

23 vgl. hiezu Bertram D. Wolfe, Marx und die Marxisten. 100 Jabre Tbeorie und Praxis einer Doktrin, Frankfurt/Main-Berlin 1965, S. 21 ff.

24 MEW, Band 4, S. 479

380

25 vgl. hiezu Heinrich Cunow, Die MarxsAe GesAiAts-, Gesell- sAafts- und StaotsAeorie.II. Band, Berlin 1923, S. 37

26 vgl. hiezu Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union. Communism and Nationalism 1917—1923, Cambridge, Mass.1957, sowie Ivan Dzyuba, Inter­nationalism or Russificationt A Study in the Soviet Nationali­ties Problems, London 1968

27 Lenin, Werke, Band 19, S. 53728 Band 20, S. 2329 a.a.O . S. 2630 ebenda31 Band 23, S. 28832 Marxism us und nationale Frage,

in: J. W. Stalin, Werke, Berlin 1950, Band 2, S. 300

33 a. a. O. S. 29934 vgL hiezu Synopdcus, Stoat und

Nation, Wien 1899; Rudolf Springer (betdes Pseudonyme Karl Renners), Der Kampf der osterreiAisAen Nationen urn den Stoat, Wien 1902, Grundlagen und Entwicklungsziele der Oster- retAisA-UngarisAen MonarAie, Wien 1906

35 Karl R. Stadler, The Birth of the Austrian Republic 1918 to 1921, Leyden 1966, S. 21, deutsdi: Hypo the k auf die Zu- kunft. Die Entstehung der oster- reiAisAen Republik 1918 bis 1921, Wien 1968, S. 22

36 Ham Mommsen, Die Sozial­demokratie und die Nationali- tStenfrage im babsburgisAen Vielvolkerstaat, I. Das Ringen um die supranationale Integra­tion der zisleitbanisAen Arbei- terbewegung (1867—1907), Wien 1963, S. 4

37 Robert A. Kann, Das Nationoli- tatenproblemderHabsbuTgermon- arAie. GesAiAte und Ideen- gehalt der nationalen Bestrebun- gen vom Vormdn bit zur Auf- losung des ReiAes imjabre 1918,

Graz-Koln, 1964, I. Band. S. 104

38 ebenda39 a. a. O. S. 10840 Verbandlungen des Parteitages

1900, S. 7241 Karl Renner, Das Regime des

LeiAtsinns, in: Der Kampf, 7. Jahrgang, Nr. 7 (April 1914), S. 293

42 Lord Acton, Nationalism, in: The Home and Foreign Review, Juli 1862, S. 146 ff., zitiert nadi: Lord Acton, Uber Freiheit und GesAiAtsforsAung, Salzburg 1959, S. 58

43 a. a. O. S. 7944 a. a. O. S. 9345 a. a. O. S. 8046 a..a.O. S. 7947 Adolf Sager, Giuseppe Mazzini.

Die Tragodie eines Idealisten, Zurich 1935

48 zitiert nach Otto Vossler, Maz- zinis politisAes Denken und Wollen in den geistigen Str6- mungen seiner Zeit, Munchen und Berlin 1927, S. 73

49 Giuseppe Mazzini, PolitisAe SAriften. Ins Deutsche iibertra- gen und eingeleitet von Siegfried Flesth, Band I, Leipzig 1911, S. 125

50 a. a. O. S. 33751 Adolf Saager, op. cit., S. 26652 Julius Braunthal, GesAiAte der

Internationale, Band 1, Han­nover 1961, S. 96

53 ebenda54 zitiert nach Hans Kohn, Maz­

zini, in: Propbeten ibrer Vol- ker. Studien zum Nationalis- mus des 19. Jabrhunderts, Bern 1948, S. 122

55 Mazzini, op. cit., S. 33756 a.a.O .S . 12957 zitiert nach Hans Kohn, op. cit.,

S. 11658 Bakunin, Gesammelte Werke,

Band III, S. 8759 Band III, S. 17

381

60 Mazzini, op. cit., S. 10761 a. a. O. S. 19162 Bakunin, Band III, S. 15363 ebenda64 a. a. O. S. 12265 a. a. O. S. 13166 Hans Kohn, op. cit., S. 106 ·67 Mazzini, op. cit., S. 12968 Georges Haupt, Der Kongref

fand niAt statt. Die sozialisti- sAe Internationale 1914, Wien1967, S. 173

69 Leo Trotzki, Mein Leben. Ver- suA einer Autobiographie, Berlin 1930, S. 223

70 Friedrich Austerlitz, Der deutsA- osterreiAisAe Stoat, in: Der Kampf, 11. Jahrgang, Nr. 11 (November 1918), SS. 713, 717

71 Hermann Heller, Sozialismus und Nation, Berlin 1925

72 G. D. H. Cole, A History of Socialist Thought, Volume 5, Socialism and Fascism 1931 to 1939, London 1960, S. 3

73 a.a.O . S. 974 zitiert nadi Adolf Saager, op.

cit., S. 27975 Walter Sulzbadi, Imperialisms

und Nationalbewufitsein. Frank­furt/Main 1959, S. 7/

76 a. a. O. S. 7977 Arthur Schopenhauer, Apboris-

men zur Lebensweisheit, in: Ar­thur SAopenhauers samtliAe Werke, herausgegeben von Julius Frauenstadt. Zweite Auflage, Fiinfter Band, S. 381

78 Eugen Lemberg, GesAiAte des Nationalismus in Europa, Stutt­gart 1950, S. 18

79 Hans Kohn, Die Idee des Na­tionalismus. Ursprung und Ge­sAiAte bis zur FranzosisAen Revolution, Frankfurt am Main 1962, S. 11

80 ebenda81 Ernest Renan, Qu’est-ce que c’ est

qu'une nation? Paris 1882, S. 2782 Marxismus und nationale Frage,

a. a. O., S. 27683 Otto Bauer, Die NationalitSten-

frage und die Sozialdemokratie, S. 7

84 Marxismus und nationale Frage, S. 272

85 Peter Rindl, Macht aus den Mun- dungen der Gevehre. Nationalis­mus und Kommunismus in Siid- ostasien, Wien 1969, S. 9

KAPITEL 6

1 John Maynard Keynes, The End of Laissez-faire, London 1926. Deutsdi: Das Ende des Laissez- faire. Ideen zur Verb indung von Privat- und GemeinwirtsAaft. Munchen und Leipzig 1926.

2 C. A. R. Crosland, The Future of Socialism, London 1957. Is this still Capitalismi S. 56 ff.

3 ebenda4 Leo Trotzki, Verratene Revolu­

tion, Ziirich 1957, S. 75 a. a. O. S. 276 ff.

6 vgl. hiezu Ralf Dahrendorf, Soziale Klassen und Klassen- konflikt in der industriellen Ge­sellsAaft, Stuttgart 1957, S. 137 ff.

7 Milovan Djilas, Die neue Klasse. Eine Analyse des kommunisti- sAen Systems, Miindien 1959, S. 101

8 Stanislaw Ossowski, Die Klas- senstruktur im sozialen Bewufit- sein, Neuwied 1962, S. 127 ff.

9 Jacek Kuron und Karol

382

Modzelewski, Monopolsozialis- mus. Offener Brief an die Pol- nisAe Vereinigte Arbeiterpartei, Hamburg 1969, S. 11

10 a.a.O . S. 1311 ebenda12 a.a.O . S. 6313 a.a.O . S. 11714 James Burnham, Das Regime der

Manager, 1949, S. 15315 Kuron-Modzelewski, op. cit.,

S. 37 ff.16 New York 1963, deutsdi: Poli-

tisAe MaAt USA/UdSSR, Frankfurt/Main 1967

17 Oskar Lange, Entwidelungsten- denzen der modemen WirtsAaft und GesellsAaft. Eine sozialisti- sAe Analyse, Wien 1964, S. 21

18 Theodor Geiger, Die Klassen- gesellsAaft im SAmelztiegel, KSln und Hagen 1949, S. 35

19 Adolf Berle: MaAt ohne Eigen- tum. Meisenheim/Glan 1967, S. 47

20 vgl. hiezu Theodor Pirker, S. Braun, F. Lutz und F. Ham- melrath: Arbeiter, Management, Mitbestimmung, Stuttgart 1955

21 Karl Renner, Wege der Ver- whkliAung, Berlin 1929, S. 131

22 MEW, Band 25, S. 26023 vgl. hiezu Margaret Cole, The

Story of Fabian Socialism, Lon­don 1961, S. 31

24 Douglas Jay, Socialism in the New Society, London 1962, S. 9

25 W. Arthur Lewis, The Princip­les of Economic Planning, Lon­don 1948, S. 10

26 R. H. Tawney, Equality. With a new introduction by RiAard M. Titmuss, London 1964, S. 47

27 a.a.O . S. 5128 a.a.O . S. I ll29 vgl. hiezu Ota Sik, Plan und

Markt im Sozialismus, Wien 1967

30 Nicolai Hartmann, Ethik,4. Aufl., Berlin 1962, S. 610

31 Friedridi Hayek, The Road to Serfdom, Chikago 1944; Der Weg zur KneAtsAaft, Zurich 1945

32 vgl. hiezu Hans Kelsen, Demo­cracy and Socialism, in: The Law SAool. The University of Chicago. Conference on Juris­prudence and Politics, April 30, 19S4, Conference Series, Num­ber 15, Chicago 1955, S. 63—87, deutsdi: Demokratie und Sozia­lismus, in: Demokratie und So­zialismus. Ausgewahlte Aufsatze. Herausgegeben und eingeleitet von Norbert Leser, Wien 1967,5. 170 ff.

33 Joan Robinson, Kleine SAriften zur Okonomie, Frankfurt/Main 1968, S. 67

34 Andri Gorz, Der sdhwierige So­zialismus, Frankfurt/Main 1968, S. 66 ff.; vom selben Autor: Zur Strategic der Arbeittrbewegung im Neokapitalismus, Frankfurt/ Main 1967

35 Oskar Lange, op. cit., S. 6236 Werner Sombart, Der proletari-

sAe Sozialismus. Erster Band, Jena 1924, S. 10

KAPITEL 7

1 Immanuel Kant, Die Religion irmerbalb der Grenzen der blo- fien Vemunft, in: Kants gesam- meltt SAriften. Herausgegeben

von der Ktiniglidi preuEisdien Akademie der Wissenschaften, Band VI, S. 32

2 Immanuel Kant, Was ist Auf-

383

klarungi Akademie-Ausgabe, Band VIII, S. 35

3 vgl. hiezu Karl Brinkmann, Die RcAts- und Staatslthre Schopen­hauers, Bonn 1958

4 Eduard v. Hartmann, Philoso- phit des Unhewuften, Berlin 1872, S. 638 ff.

5 a.a.O . S. 700ff.6 a. a. O. S. 714 ff.7 Georg Lukics, Die Zerstorung

der Vemunft. Der Weg des lr- rationalismus von SAelling zu Hitler, Berlin 1955, S. 164

8 v. Hartmann, op. cit., S. 7219 Ernst Blodi, Das Prinzip Hoff-

nung, Frankfurt/Main 1969, S. 2110 a. a. O. S. 4111 a.a.O . S. 157712 Ernst Blochs Revision des Mar­

xismus. KritisAe Auseinander- setzungen marxistischer Wissen- schaftler mit der BloAsAen Philosophic, Berlin 1957, S. 25

13 vgl. hiezu Siegfried Bemfeld, Autoritare Erziehung und Psy- choanalyse. Ausgewahlte Sdirif- ten in zwei Biinden, Darmstadt1969

14 Bemfeld, 1st Psychoanalyse eine Weltanschauungt a. a. O., Band 2, S. 486; vgl. hiezu auch vom sel- ben Autor: Sisyphos oder die Grenzen der Erziehung, Frank­furt/Main 1970

15 Wilhelm Reidi, DialektisAer Materialismus und Psychoanalyse, in: Unter dem Banner des Mar­xismus, III. Jahrgang, Heft 5 (Oktober 1929), S. 767; vgl. hie­zu auch: Psychoanalyse und Marxismus. Dokumentation eintr Kontroverse, Frankfurt/Main 1970; sowie Dieter Wyss, Marx und Freud, lhr Verbaltnis zur modemtn Anthropologic, GSt- tingen 1969

16 vgl. hiezu Walter Briehl, Wil­helm Reich, in: Psychoanalytical Pioneers, New York-London 1966, S. 430 ff.

17 I. Sapir, Freudismus, Soziologie, Psychologit (Zu dem Aufsatz von Wilhelm Reidi), in: Unter dem Banner dts Marxismus,III. Jahrgang, Heft 6 (Dezem- ber 1929), S. 937 ff., FortsetzungIV. Jahrgang, Heft 1 (Februar 1930), S. 123 ff.

18 Walter Hollitsdier, Der Mensch im Welthild der WissensAaft, Wien 1969, S. 252; vom selben Autor: Aggression im MensAen- bild. Marx, Freud, Lorenz, Wien1970

19 vgl. hiezu Harry K. Wells, Sig­mund Freud. A Pavlovian Cri­tique, London 1960; marxistisdie Kritik an der Psychoanalyse iibt auch Reuben Osborn in: Mar­xismus und PsyAoanalyse. Mit einer Einleitung von John StraAey, Frankfurt/Main 1970

20 vgl. hiezu Arnold Gehlen, Der MensA. Seine Natur und Stel- lung zur Welt, 4. Aufl., Bonn 1950

21 vgl. hiezu Adolf Portmann, Bio­logic und Geist, Ziiridi 1956

22 vgl. hiezu Max Sdieler, Vom Ewigen im Menschen, Darmstadt 1930; Die Stellung des MensAen im Kosmos, Berlin 1930

23 Harry Wells, op. cit., S. 21124 vgl. hiezu Herbert Marcuse,

Triebstruktur und GesellsAaft. Ein philosophisAer Beitrag zu Sigmund Freud, Frankfurt/Main 1965, sowie: PsyAoanalyse und Polilik, Frankfurt/Main 1968

25 PsyAoanalyse und PoUtik, S. 726 a.a.O . S. 2727 Triebstruktur und GesellsAaft,

S. 4028 ebenda29 ebenda30 Amo Plack, Die GesellsAaft und

das Bose. Eine Kritik der herr- sAenden Moral, Miinchen 1967, S. 131; eine soziologisdie Inter­pretation der mensdilichen Aggres­sion liefert audi Josef Rattner,

384

Aggression und mensAliAe Na- tur, Olten-Freiburg 1971

31 Sigmund Freud, Die ,Jeulturelle" Sexualmoral und die modeme Nervositat, Gesammelte Werke, London 1940, Band VII, S. 158

32 ebenda33 Drei Abhandlungen zur Sexual-

theorie, Gesammelte Werke, Band VI, S. 39

34 Das Unhebagen in der Kultur, Gesammelte Werke, Band XIV, S. 481

35 ebenda36 Hans Kunz, Zur Problematik

der Aggression, in: Bis hierher und nitht wetter. 1st die mensch- lidie Aggression unbefriedbari Zwolf Beitrage. Herausgegeben ▼on Alexander Mitsdierlidi, Munchen 1969, S. 245

37 ebenda

38 B. Lantos, Die ztvei genetisAen Urspriinge der Aggression und ihre Beziehungen zu Sublimie- rung und Neutralisierung, in: Psyche, 21, 1967. Zitiert nach: Bis hierher und niAt weitfr, S. 40

39 ▼gl. hiezu Ridiard Hofstadter, Social Darwinism in American Thought, Boston 1955

40 vgl. hiezu Peter Kropotkin, Anarchistischc Moral, 3. Aufl., Berlin 1922; Gcgcnseitige Hilfe in der Tier- und McnsAenwclt, Leipzig 1923

41 Konrad Lorenz, Das toge- nannte Bose. Zur NaturgesAuhte der Aggression, Wien 1963, S. 47; vgl. hiezu auch: Irenaus Eibl- Eibesfeldt, Liebe und Ηαβ. Zur NaturgcsAiAte clementarer Ver- haltensweiscn, Mflndien 1970

KAPITEL 8

1 Max Horkheimer, KritisAe Theorie. Eine Dokumentation. Herausgegeben von Alfred Sdunidt, Band I, Frankfurt/Main1968, S. IX

2 Theodor Adorno, Zu Subjekt und Objekt, in: Sddiworte, Frankfurt/Main 1969, S. 189

3 a. a. O. S. 1904 vgl. hiezu Adiim Bergmann/

Herbert L. Fertl, Zur Apathie des neuesten Kritizismus, in: Die neue Linke naA Adomo. Herausgegeben von Wilfried F. Sdioeller, Munchen 1969, S. 38 ff.

5 nadi dem gleichnamigen Werk von Maurice Merleau-Ponty, Die Abenteuer der Dialektik, Frankfurt/Main 1968

6 Jean Paul Sartre, Kritik der dialektisAcn Vemunft, I. Band:

Theorie der gesellsAaftUAen Praxis, Hamburg 1967

7 Karl R. Popper, Was ist Dialek- tiki in: Logik der Sozialwissen- sAaften. Herausgegeben von Ernst Topitsdb, K8ln-Berlinl965, S. 263

8 vgl. hiezu Ernst Topitsch, Die Sozulpbilosopbie Hegels als Heilslehre und HerrsAaftsideo- logie, Neuwied 1967

9 Georges Gurvitdi, Dialektik und Soziologie, Neuwied 1965, S. 224

10 a.a.O . S. 21911 a.a.O . S. 223 /12 Karl Popper, was ist Dialektik?

loc. cit., S. 26713 William Bartley, FluAt ins En­

gagement. VersuA einer Theorie des offenen Geistes, Miindien1962, S. 158

25 385

14 a. a. O. S. 11415 Hans Albert, Traktat iiber kri-

tisAe Vemunft, Tubingen 1968, S. 13 ff.

16 a.a.O . S. 3217 a. a. O. S. 4018 a.a.O . S. 4319 a.a.O . S. 4420 Theodor W. Adorno in dcr Ein-

leitung zu: Der Positivismus- streit in der deutsAen Soziologie, Neuwied 1969, S. 35

21 Ernst Topitsch, Das VerhSltnis zwisAen Sozial- und Naturwis- sensAaften. Eine metbodologisA- ideologiekritisAe UntersuAung, in: LogiJt der SozialwissensAaf- ten. S. 63

22 Horst Baier, Soziait TeAnologie oder soziait Emanzipationf Zum Streit zwisAen Positivisten und Dialektikem iber die Aufgaben der Soziologie, in: Thesen zur Kritik der Soziologie. Heraus­gegeben von Bemhard Sdiafers, Neuwied 1969

23 Hans Albert, Wertfreibeit als metbodisAes Prinzip, in: LogiJt der SozialwissensAaften, S. 191

24 Traktat iiber kritisAe Vemunft, S. 62

25 Karl R. Popper, Die Logik der SozialwissensAaften, in: Der Positivismusstreit, S. 114

26 Theodor W. Adorno, a. a. O., S. 138

27 Maurice Merleau-Ponty, Die Abenteuer der Dialektik, Frank­furt am Main 1968, S. 69

28 Arnold Brecht, PolitisAe Theo- rie. Die Grundlagen politisAen Denkens im 20. Jahrbundert, Tubingen 1961

29 vgl. hiezu Arnold Brecht, Vor- spiel zum SAweigen. Das Ende der deutsAen Republik, Wien 1948

30 PolitisAe Theorie, S. 473 ff.31 a. a. O. S. 487 ff.32 a. a. O. S. 492 ff.33 a. a. O. S. 494

34 a.a.O . S. 47735 a.a.O . S. 47836 Heinrich Mitteis, Uber das

NaturreAt, Berlin 1948, S. 3537 PolitisAe Tbeorie, S. 503 ff.38 Karl R. Popper, Die Logik der

SozialwissensAaften, loc. cit., S. 117

39 a. a. O. S. 11640 Bertrand de Jouvenel, Uber Sou-

veranitit. Auf der SuAe naA dem Gemeinwohl. Neuwied 1963, S. 195

41 Hans Albert, Traktat iiber kri­tisAe Vemunft, S. 58

42 Jean Paul Sartre, Kritik der dia- lektisAen Vemunft, S. 72

43 a. a. O. S. 2544 Jean Paul Sartre, Marxismus und

Existentialismus. VersuA einer Methodik. Hamburg 1964, S. 21; vgl. hiezu Friedrich ▼. Krosigk, Philosophic und politisAe Ak- tion bei Jean Paul Sartre, MQn- chen 1969

45 Kritik der dialektisAen Ver- nunft, S. 27

46 ebenda47 Jean Paul Sartre, Materialismus

und Revolution, in: 1st der Exi­stentialismus ein Humanismusf Drei Essays, Frankfurt/Main- Berlin 1946, S.«4

48 Marxismus und Existentialismus, S. 21

49 a.a.O . S. 2550 a.a.O . S. 6851 Kritik der dialektisAen Ver-

nunft, S. 1952 a.a.O . S. 36453 Materialismus und Revolution,

S. 78, 8054 a. a. O. S. 8155 a. a. O. S. 10056 Materialismus und Revolution,

S. 9757 Kritik der dialektisAen Ver-

rwnft, S. 36658 a. a. O. S. 36759 vgl. hiezu Rudolf Dreikurs,

Grundbegriffe der Individual-

psychologic, Stuttgart 1969, S. 58

60 Kritik der dialektisAen Ver- nunft, S. 369

61 a. a. O. S. 37562 a.a.O . S. 23063 Georg Lukics, Existentialismus

oder Marxismus? Berlin 1951,S. 55; vgl. hiezu: Arnold Metz­ger, Existentialismus und So­zialismus — Der Dialog des Zeit- alters, Pfullingen 1968

64 a. a. O. S. 10165 Eridi Fromm, Vber Methode

und Aufgabe einer analytisAen Sozialpsychologie, in: ZeitsArift fur Sozialforsdiung, Jahrgang 1/ 1932, S. 28 ff.; vom selben Autor: Sigmund Freuds Sendung. Per- sdnliAkeit, gesAiAtliAer Stand - ort und Wirkung, Frankfurt/ Main-Berlin 1967

66 Wilhelm Reich, DialektisAer Materialismus und Psychoana­lyse, in: Unter dem Banner des Marxismus, III. Jahrgang, Heft 5 (Oktober 1929), S. 736 ff.

67 I. Sapir, Freudismus, Soziologie, Psydiologie (Zu dem Aufsatz von Wilhelm ReiA), loc. cit., Heft 6 (Dezember 1929),S. 937 ff.

68 Adam Sdiaff, Marx oder Sartrei Versuch einer Philosophie des Menschen, Wien 1964, S. 28

69 Adam Sdiaff, Marxismus und das menschliche Individuum, Wien 1965, S. 114

70 Marx oder Sartrei S. 3271 vgl. hiezu Walter Hollitsdier,

Der Mensch in Weltbild undWissenschaft, S. 25Marx oder Sartrei S. 14a. a. O. S. 108a. a. O. S. 46a. a. O. S. 93a. a. O. S. 99a. a. O. S. 98a. a. O. S. 831st der Existentialismus ein Hu-manismusi S. 31Marx oder Sartrei, S. 69a. a. O. S. 73ebendaMarxismus und das mensAliAeIndividuum, S. 237ebendaa. a. O. S. 167 a. a. O. S. 255 a. a. O. S. 128 Marx oder Sartre, S. 66 a. a. O. S. 68Herbert Marcuse, Der Eindimen- sionale Mensdi. Studien zur Ideologie der fortgesArittenen IndustriegesellsAaft, Neuwied 1967a. a. O. S. 83 a. a. O. S. 18 a. a. O. S. 18vgl. hiezu Max Horkheimer, Die SehnsuAt naA dem ganz Ande- ren. Ein Interview mit Kommen- tar von Hellmut Gumnior, Ham­burg 1970; femer Werner Post, KritisAe Theorie und metaphysi- sAer Pessimismus. Zum Spat- werk Max Horkheimers, Miin- dien 1971

7273747576777879

80818283

84858687888990

91929394

•Η ΟΔΓΣΣΕΙΑ ΤΟΓ ΜΑΡΞΙΣΜΟΓ· ΤΟΓ NOPMUEPT ΛΕΖΕΡ ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΤΑΓΡΟΓ ΚΑΜΠΟΓΡΙΔΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟβΕ- ΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΓΠΟΘΗΕΕ ΓΙΑ ΛΟΓΑ­ΡΙΑΣΜΟ TSN ΕΚΔ0ΣΕ3Ν Σ. I. ΖΛΧΑ- ΡΟΠΟΓΛΟΓ ΚΑΤΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟ - ΔΕΚΕΜ­ΒΡΙΟ 1973 ΣΤΟ ΤΓΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΓΕΟΡΓ. ΛΚΟΝΤΑΚΙΑΝΑΚΟΓ (ΔΟΓΚ. ΠΛΑΚΕΝ- ΤΙΑΣ 31, ΧΑΛΑΝΔΡΙ, ΤΗΛ. 6812457).