Μακεδονικός Αγώνας-Απο τον μυθο στην Ιστορία

- 1 -

EΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ www.freeinquiry.gr Διαδικτυακό Περιοδικό

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΑΖΑΡΗΣ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ... ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

www.freeinquiry.gr ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ wreeinquiry.gr Διαδικτυακό Περιοδικό ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009

- 2 -


ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Σελίδα

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 Α. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΕΛΗ 19ου - ΑΡΧΕΣ 20ου ΑΙΩΝΑ Εθνότητες, γλώσσες, παιδεία, ανταγωνισμοί μεταξύ των Εκκλησιών 5 Β. ΜΕΓΑΛΟΪΔΕΑΤΙΣΜΟΙ Εθνική Εταιρεία - ατυχής πόλεμος 1897, Μακεδονικό Κομιτάτο 13 Γ. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ-ΤΟΥΡΚΩΝ, ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΩΝ-ΤΟΥΡΚΩΝ 20 Δ. ΟΙ «ΑΓΑΘΟΥΡΓΟΙ ΚΑΚΟΥΡΓΟΙ» Μαφία έμμισθων ληστών τρομοκρατεί τα Μακεδονικά χωριά 25 Ε. ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟΙ, ΜΑΦΙΟΖΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ, ΜΑΚΕΛΕΙΑ Η πραγματική δράση των μακεδονομάχων 31 Στ.ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΣ. ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟ, ΣΤΟ ΜΗΤΟΠΟΛΙΤΗ - ΚΥΝΗΓΟ ΚΕΦΑΛΩΝ Βίος και πολιτεία των Γερμανού Καραβαγγέλη, Ίωνα Δραγούμη 37 Ζ. ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ: ΕΝΑΣ «ΗΡΩΑΣ», ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΟΛΕΜΗΣΕ ΠΟΤΕ ! 44 Η. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ: ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΚΑΝΕΝΑ ! Αποτίμηση της τετραετούς τρομοκρατίας, του πλιάτσικου 52 και του λουτρού αθώου αίματος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 58

- 3 -


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

α

αΜέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο λεγόμενος «Μακεδονικός Αγώνας»

ελάχιστα είχε απασχολήσει την Ελληνική ιστοριογραφία· γενιές Ελλήνων μάθαιναν κάποιες ιστορίες μόνο από τα μυθιστορήματα της Πηνελόπης Δέλτα. a aaaΕκτιμώντας όμως, μετά το 1946-49, ότι το θέμα προσφερόταν για προπαγανδιστική αξιοποίηση και στο πλαίσιο του ψυχροπολεμικού κλίματος της εποχής, ο Μακεδονικός Αγώνας εντάχθηκε στην επίσημη εθνική Ιστορία. Έτσι σήμερα θεωρείται από το νεοελληνικό κατεστημένο ως ένας ηρωικός αγώνας, ένας απελευθερωτικός πόλεμος των Ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας κατά το διάστημα 1904-08, κάτι σαν δεύτερο «μικρό ’21». a aaaΕξετάζοντας όμως σε βάθος τα ιστορικά στοιχεία και τα κείμενα των ίδιων των μακεδονομάχων προκύπτει, ότι η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Ο δήθεν ηρωικός αυτός αγώνας υπάρχει μόνο στα βιβλία ορισμένων νεοελλήνων ιστορικών. Εκείνο, που στην πραγματικότητα συνέβη μόνο αισθήματα ντροπής και θλίψης μπορεί να μας γεμίσει. a ....Οι μακεδονομάχοι δεν είχαν σκοπό την απελευθέρωση των Ελλήνων της Μακεδονίας από τον Οθωμανικό ζυγό (τα σύνορα της Ελλάδας τότε έφταναν ως τη Θεσσαλία), ούτε απέβλεπαν στην κατοχή συγκεκριμένων εδαφών, αλλά στην επαναφορά των Μακεδονικών πληθυσμών στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης δεδομένου, ότι οι Βούλγαροι είχαν αποσχισθεί ιδρύοντας δική τους Εκκλησία, την Εξαρχία, στην οποία είχαν υπαχθεί τότε πολλοί Μακεδόνες. Στην Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία αντί Ελλάδα και Βουλγαρία να πολεμούν τον κοινό εχθρό, τους Τούρκους, χρηματοδοτούσαν συμμορίες από Έλληνες ή Βούλγαρους αντίστοιχα, που αντα-γωνίζονταν στο ποιός θα τρομοκρατούσε περισσότερα χωριά, ώστε να δηλώσουν υποταγή είτε στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, είτε στη Βουλγαρική Εξαρχία.

a aaaΟ Παύλος Μελάς περιγράφει χαρακτηριστικά: «Τότε, αποτεινόμενος προς όλους, απήτησα όπως εντός δέκα ημερών επιτροπή από αυτούς τους δύο και τρεις άλλους μεταβή εις την Μητρόπολιν, δηλώση υποταγήν εις τον Μητροπολίτην, ζητήση την επάνοδον του ιερέως και την ανοικοδόμησιν του καέντος Ελληνικού σχολείου. Μου το υπεσχέθησαν, τους έβαλα και ωρκίσθηκαν εις την εικόνα που έλαβα πρό τινος, ότι θα είναι πιστοί εις την Ορθοδοξίαν και ότι θα αποκρούουν τους Βουλγάρους και τας προτάσεις των. Εγώ δε τους υπεσχέθην, ότι θα περιπολώ εδώ δια να τους προστατεύω· αλλ’ άν κανείς παραβή τον όρκον, τον οποίον εκουσίως έδωκε, τότε πλέον δεν θα υπάρξη οίκτος δι’ αυτόν.» (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 386).

a a

aaa«Τους είπα, ότι ως βάσιν του πολέμου, τον οποίον ανελάβομεν θα έχωμεν την θρησκείαν, διότι εναντίον αυτής προ πάντων επιτίθενται οι Βούλγαροι. Ένεκα τούτου ηξίωσα να τηρούν ευλαβώς τα παραγγέλματα της θρησκείας μας.»

aaa(Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 370).

- 4 -


αΤο Ελληνικό εθνικιστικό παρακράτος στην αρχή, αλλά και το ίδιο το Ελληνικό κράτος

στη συνέχεια συμμάχησαν άτυπα με τις Οθωμανικές αρχές. Λεφτά και όπλα διατέθηκαν άφθονα για τη συγκρότηση και αποστολή σε Μακεδονικά εδάφη -όχι τακτικού στρατού, αλλά- μισθοφορικών ομάδων, των οποίων ο αριθμός έφτασε συνολικά τους 2.000 περίπου άνδρες. Υπό την ηγεσία Ελλήνων ληστών, εξαγορασμένων Βουλγάρων ληστών ή/και Ελλήνων υπαξιωματικών - αξιωματικών δεν πολέμησαν σε μάχες ούτε με Βούλ-γαρους (εκτός από μικροσυμπλοκές δεν καταγράφηκε ούτε μιά μάχη με τη συμβατική της έννοια) ούτε με Τούρκους, με τους οποίους εξ άλλου συνεργάζονταν. ΄Εσπερναν τη φρίκη και το θάνατο στήνοντας ενέδρες, κόβοντας κεφάλια και δολοφονώντας μαφιόζικα εν ψυχρώ. Έμπαιναν στα εξαρχικά χωριά και τρομοκρατούσαν τους κατοίκους σφάζοντας και πλιατσι- κολογώντας, ώστε να τους υποχρεώσουν να επανέλθουν υπό το Πατριαρχείο ανταγωνιζόμενοι παρόμοιες ενέργειες, που γίνονταν κι από τη Βουλγαρική πλευρά στα πατριαρχικά χωριά (οι οποίες είναι λίγο-πολύ γνωστές, καθ’ ότι έχουν ήδη κατά κόρον παρουσιασθεί από νεοέλληνες ιστοριογράφους, οι οποίοι όμως παράλληλα αποκρύπτουν ή εξωραΐζουν τις αντίστοιχες Ελληνικές). Οι πράξεις τρομοκρατίας και αντεκδίκησης ήταν καθημερινό φαινόμενο. α

* * *

..Στις σελίδες που ακολουθούν με βάση κυρίως τα δημοσιευμένα απομνημονεύματα και ημερολόγια των ίδιων των Ελλήνων μακεδονομάχων παρουσιάζεται η πραγματική φύση του Μακεδονικού Αγώνα, τον οποίο οι διαχρονικοί εθνικιστικοί κύκλοι έχουν μυθοποιήσει και χρησιμοποιούν κατά το δοκούν μέχρι και σήμερα.

a aaaΣτην ουσία πρόκειται για ένα πέρασμα από το μύθο στην Ιστορία... a a ζ

- 5 -


Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΕΛΗ 19ου - ΑΡΧΕΣ 20ου ΑΙΩΝΑ

Εθνότητες, γλώσσες, παιδεία, ανταγωνισμοί μεταξύ των Εκκλησιών.

Στη Μακεδονία από τα βυζαντινά χρόνια έγιναν ομαδικές μετακινήσεις πληθυσμών και δεν μπορούμε να πούμε, ότι υπήρχαν καθαρόαιμοι Έλληνες, Βούλγαροι ή Σέρβοι. Σε ορισμένα διαμερίσματα υπήρχαν Κουτσόβλαχοι και απ’ αυτούς χιλιάδες στη Θεσσαλία και Ήπειρο. Η Μακεδονία στα χρόνια αυτά ήταν ενταγμένη στο διεθνές οικονομικό κύκλωμα με καθορισμένο οικονομικό ρόλο. Επρόκειτο γιά ένα κόσμο προσηλωμένο στην παράδοση και συντηρητικό, που ταυτιζόταν ακόμα με την Εκκλησία, παρά με το εθνικό κράτος. Στην περιοχή αυτή λοιπόν, με μικτές πληθυσμιακές ομάδες, οι γλωσσικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες των ντόπιων πληθυσμών διαπλέκονταν με ποικίλης προέλευσης εθνικο-θρησκευτικά οράματα. Η γλώσσα και η ιδιότητα του πατριαρχικού (πιστού στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης) ή του εξαρχικού (πιστού στη Βουλγαρική Εξαρχία) είχαν ιδιαίτερη σημασία και θεωρούνταν αδιαμφισβήτητα στοιχεία εθνικότητας. Κατά συνέπεια, η διαμόρφωση συνειδήσεων με διαπαιδαγώγηση, πειθώ ή βία, αποτέλεσε κύριο μέλημα των αντιπάλων.

Η ορολογία «Mακεδονικός Αγώνας» είναι παραπλανητικός και χρησιμοποιείται μόνο από εμάς. Στην Αγγλόφωνη βιβλιο-γραφία χρησιμοποιείται ο όρος «Ελληνικός Αγώνας στη Μακεδονία», διότι υπάρχει και αντίστοιχος «Βουλγαρικός Αγώνας στη Μακεδονία», αλλά και άλλων λαών. Εξ άλλου η δράση των Ελληνικών ομάδων έλαβε χώρα σε ένα μικρό μόνο κομμάτι της Μακεδονίας. Στη φωτογραφία εικονίζεται προπαγανδιστικό Ρουμανικό φυλλάδιο στην Ελληνική για προσεταιρισμό των Βλάχων, οι οποίοι ωστόσο αποδείχθηκαν οι πιό σταθεροί πιστοί του Πατριαρχείου.

- 6 -


«Δεν εννοήσαμεν άν η γλώσσα ήτον η Μακεδονική ή η Ελληνική»

Η σύνθεση του πληθυσμού της Μακεδονίας ήταν τέτοια, που ευνοούσε την

προπαγάνδα αλλού μεν των Ελλήνων κι αλλού των Βουλγάρων. Πρώτα-πρώτα κατά κατά ένα μεγάλο ποσοστό οι χωρικοί Μακεδόνες μιλούσαν μιά διάλεκτο, που είχε μεν πολλές Ελληνικές λέξεις, καθώς και Τουρκικές, αλλά ο σκελετός της ήταν Σλαβικός. Η σλαβομακεδονική διάλεκτος ήταν σε πολλά μέρη η επικρατέστερη γλώσσα. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει, ότι οι Μακεδόνες, που την μιλούσαν ήταν γνήσιοι Σλάβοι και είχαν Σλαβική συνείδηση. Η γλώσσα και μόνη δεν προσδιορίζει την εθνικότητα ενός λαού. Στα βάθη της Μικράς Ασίας ήταν έως το 1922 χιλιάδες Έλληνες με Ελληνική συνείδηση, που μιλούσαν μόνο Τουρκικά. Η σύγχρονη εθνικιστική Ελληνική προπαγάνδα αρνείται την ύπαρξη Μακεδονικής Γλώσσας. Ας δούμε όμως, τί λένε επ’ αυτού Έλληνες της εποχής και μακεδονομάχοι:

«Το γλωσσικό ιδίωμα, που μιλιόταν στη Μακεδονία ήταν μικτό, μεταξύ Βουλγαρικής και Σερβικής με πλήθος από Αλβανικές, Τουρκικές και Ελληνικές ακόμα λέξεις παραφθαρμένες». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 9).

«Ήταν ένα κράμα όλων των βαλκανικών εθνικοτήτων τότε η Μακεδονία.

Έλληνες, Βούλγαροι, Ρουμούνοι, Σέρβοι, Αλβανοί, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι ζούσαν φύρδην μίγδην κάτω από τον βαρύ ζυγό των Τούρκων. Η γλώσσα τους ήταν η ίδια Μακεδονίτικη, ένα κράμα και αυτή από Σλαβικά κι Ελληνικά ανακατωμένα με λέξεις Τούρκικες». (Π. Σ. Δέλτα, «Τα μυστικά του Βάλτου», έκδ. «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα, 2009, σελ. 47-48.) Η ίδια στη σελίδα 78: «- Για πού παιδιά; ρώτησαν οι χωρικοί στη Μακεδονική διάλεκτο».

«Το 1852 εξέδωσε εις την Θεσσαλονίκην δι’ Ελληνικών στοιχείων το

Ευαγγέλιον εις την Σλαβομακεδονικήν και το 1865 εις την Κωνσταντινούπολιν τον Απόστολον». [Αρχιμ.Τίτου Κ. Καράντζαλη - Δημ. Β. Γόνη, “Κώδιξ της αλληλο-γραφίας” των Βοδενών Αγαθαγγέλου - Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του Βουλγα-ρισμού (1870-1871), Μακεδονική Βιβλιοθήκη - Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.34]. O ίδιος στη σελίδα 116: «Λειτουργούσε στις εκκλησίες “σλαβονιστί”».

Παύλος Μελάς: «Εις αυτούς ζωηρότατα, ευγλωττότατα και πειστικώτατα -μετέφραζεν ο Πύρζας- ωμίλησε, μακεδονικά, ο Κώτας.» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 241).

Παύλος Μελάς: «Ο διδάσκαλος βάζει τα παιδιά να τραγουδήσουν κάτι.

Δεν εννοήσαμεν άν η γλώσσα ήτον η Μακεδονική ή η Ελληνική.» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 244.)

Παύλος Μελάς: «Έμαθα και ολίγας μακεδονικάς λέξεις.» (Ναταλίας

Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 253.)

- 7 -


Χάρτης των χριστιανικών σχολείων Βιλαετίου

Θεσσαλονίκης. Την εποχή εκείνη αρθροιστικά στα δύο καθ’

αυτό Μακεδονικά βιλαέτια Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης

υπήρχαν 998 ελληνόφωνα σχολεία στοιχειώδους

εκπαίδευσης με 59.640 μαθητές.

(Αθήνα, συλλογή Μαζαράκη, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους).

Η ελληνόγλωσση «παιδεία» στα χέρια του Πατριαρχείου

Ο εκπαιδευτικός τομέας, που είχε οργανωθεί με βάση το θεσμικό πλαίσιο της Οθωμανικής Διοίκησης ήταν ενταγμένος στο εκκλησιαστικό καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ακολουθούσε την ιεραρχική του διάρθρωση. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης ήταν ο φορέας της -όχι Ελληνικής βέβαια, αλλά απλώς- Ελληνόγλωσσης Χριστιανικής εκπαίδευσης. Σε συνεργασία με την Εκπαιδευτική Επιτροπή, που εκλεγόταν από το Μικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο των Μητροπόλεων και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, διαχειριζόταν την παιδεία των Ρωμιών. Ο μητροπολίτης και η τετραμελής Εκπαιδευτική Επιτροπή ήταν οι αρμόδιοι φορείς για την παιδεία των εκκλησιαστικών επαρχιών. Εκπαιδευτικές Επιτροπές υπήρχαν και στις μικρότερες Oρθόδοξες κοινότητες της περιφέρειας, πάντα όμως, υπό την προεδρία ιερέα. Παράλληλα, από το 1861 άρχισε να δρά αυτόνομα και ο Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης με αρμοδιότητα σε θέματα εκπαίδευσης κι αυτός υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου. Ελληνικοί κύκλοι χαρακτηρίζουν ως σημαντικό σταθμό στην ιστορία των Ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μακεδονίας την ίδρυση από το Πατριαρχείο ιερατικής σχολής στο Μοναστήρι, στην οποία «προσλαμβάνονταν Έλληνες νέοι, κατά προτίμηση βλαχόφωνοι, σλαβόφωνοι και αλβανόφωνοι, ακόμα και ελληνόφωνοι. Στο πρώτο τμήμα φοιτούσαν για τρία χρόνια τακτικοί μαθητές, οι οποίοι προορίζονταν ν’ αποτελέσουν ικανά στελέχη, και άριστα εκπαιδευμένοι ιερείς σε σημαντικές κωμοπόλεις και οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις θα εκτελούσαν και χρέη δασκάλου». (Κ. Βακαλόπουλου, «Το Μακεδονικό ζήτημα 1856-1913», έκδ. «Το Βήμα», Αθήνα, 2009, σελ 128-129.)

- 8 -


Αναμνηστική φωτογραφία του Ελληνικού δημο-

τικού σχολείου του Βογατσικού της Κα-στοριάς, στα πρώτα χρόνια του 20ου αι-

ώνα. Διακρίνονται οι μαθητές, οι γονείς τους, οι δάσκαλοι, εκ των οποίων αρ-κετοί ιερείς, μπρο-στά στο κτίριο του σχολείου. («Ιστορί-

α του Ελληνικού Έθνους», έκδ. «Εκ-

δοτική Αθηνών», Αθήνα, 1975.)

Για να διοριστεί κάποιος εκπαιδευτικός στη Μακεδονία έπρεπε να διαθέτει βαπτιστικό, βεβαίωση της εκκλησιαστικής αρχής και δήλωση, ότι ήταν Χριστιανός Ορθόδοξος.

Αναπαράσταση σχολικής αίθουσας πατριαρχικού σχολείου της εποχής του Μακεδονικού

Αγώνα, όπου δεσπόζει ο σταυρός. (Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη).

- 9 -


Φωτογραφία προαυλίου σχολείου με τον ιερέα-δάσκαλο ανάμεσα στις κούνιες.

(Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα,

Θεσσαλονίκη).

Κύριες προτεραιότητες του ελεύθερου Ελληνικού κράτους, που προωθούνταν

από τα Ελληνικά προξενεία μέσω των μητροπόλεων στις Οθωμανικές επαρχίες στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν οι αυξημένες οικονομικές επιχορηγήσεις προς τις Ορθόδοξες κοινότητες και τα Ελληνόφωνα σχολεία και η συγκράτηση του χριστιανικού πληθυσμού στους κόλπους του Πατριαρχείου. (Σε έκθεση του προξενείου της 16ης Ιανουαρίου 1892 προτεινόταν να ιδρυθούν στις επαρχίες ιερατικές σχολές, στις οποίες θα προσλαμβάνονταν νέοι, γιοί ιερέων ιδίως, τους οποίους οι δάσκαλοι «θα φροντίζωσι να τοις εμπνέωσιν εθνικόν φρόνημα». Οι απόφοιτοι αυτοί θα χρησιμοποιούνταν και ως γραμματοδιδάσκαλοι γιά μικρά παιδιά.)

Ενδεικτικό της Μητρόπολης Καστοριάς,

με το οποίο δίδεται σε Έλληνα άδεια διδασκαλίας

σε σχολείο «της θεοσώστου επαρχίας κατά το σχολικόν έτος 1901 έως

1902 συμμορφουμένω ακριβώς προς την διδασκαλίαν της

Ορθοδόξου Εκκλησίας». (Θεσσαλονίκη, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα).

Η διαχρονική εκκλησιαστική προπαγάνδα κάνει λόγο για ύπαρξη δήθεν κρυφών σχολείων την εποχή της Τουρκοκρατίας. Στα 1900 όμως, στην Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία λειτουργούσαν 998 χριστιανικά Ελληνόφωνα εκπαιδευτήρια. Ένα εξ άλλου από τα προνόμια του Πατριάρχη μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν η ίδρυση σχολείων. Για ποιά κρυφά σχολεία μιλάμε δηλαδή; Όλα τα σχολεία ήταν νόμιμα, δεδομένου, ότι η Οθωμανική Εξουσία ευνοούσε την παιδεία.

- 10 -


H ελεγχόμενη πλήρως από το Πατριαρχείο παιδεία των Ρωμιών στη Μακεδονία: Ο μητροπολίτης Βοδενών (σ.σ. Voden, σημερινής Έδεσσας), Αγαθάγγελος, δίκην υπουργού παιδείας, αναθέτει σε άνθρωπο της εμπιστοσύνης του τη διεύθυνση της Ελληνικής σχολής. Παρατηρείστε, ότι στην ιδιωτική αυτή επιστολή του ο μητροπολίτης αποκαλεί τη Σουλτανική Εξουσία «Σεβαστή Κυβέρνηση»). [Αρχιμ.Τίτου Κ. Καράντζαλη – Δημ. Β. Γόνη, “Κώδιξ της αλληλογραφίας” των Βοδενών Αγαθαγγέλου – Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του Βουλγαρισμού (1870-1871), Μακεδονική Βιβλιοθήκη – Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ. 37-40.]

Το Πατριαρχείο ήταν εκείνο, που έκλεινε τα σχολεία, τα οποία δεν ανήκαν στην

επιρροή του, αυτά, που δίδασκαν Επιστήμες κι όχι Ψαλτήρι και Οκτώηχο. Τέτοια σημαντικότατα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης, οι Σχολές της Χίου και των Κυδωνιών, απ’ όπου είχαν εκδιωχθεί προεπαναστατικά με βίαιο τρόπο οι διευθυντές τους Κωνσταντίνος Κούμας, Νεόφυτος Βάμβας και Θεόφιλος Καΐρης, οι διαφωτιστές δηλαδή, που ανήκαν στη σφαίρα επιρροής του Αδαμάντιου Κοραή. (Βλ. Η Ιερά Εξέταση του Γρηγορίου Ε΄- http://freeinquiry.gr/pro. php?id=445).

- 11 -


Αίτηση δασκάλου, με την οποία ζητάει να τοποθετηθεί σε οποιαδήποτε άλλη θέση δεδομένου, ότι την θέση, την οποία επί 12ετία κατείχε, την κατέλαβε άλλος. Στο έγγραφο, που απευθύνεται -πού αλλού;- στο Δεσπότη της περιοχής, ο αιτών «παρακαλεί θερμώς» να ληφθούν υπ’ όψη οι οικογενειακές του ανάγκες, γεγονός, που χαλάει την εξωραϊσμένη εικόνα, την οποία προβάλλουν οι εθνικιστές, ότι το μοναδικό δήθεν κίνητρο των δασκάλων ήταν η αγάπη προς την Μακεδονία. Τόσο οι δάσκαλοι, όσο και οι από διάφορα μέρη της Ελλάδας εθελοντές Μακεδονομάχοι αμοίβονταν κανονικά με καλούς μισθούς. (Μουσείο Μα-κεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη.)

Ανταγωνισμός Πατριαρχείου - Εξαρχίας

Από μιά επιτόπια έρευνα του Άγγλου πρόξενου στη Θεσσαλονίκη, που

συντάχτηκε το 1888 και καταχωρήθηκε στην «Αγγλική Κυανή Βίβλο» του 1889 μαθαίνουμε, ότι οι Έλληνες πλειοψηφούσαν στα παράλια διαμερίσματα της Θεσσαλονίκης, Κασσάνδρας, Άθωνα, καθώς και στα διαμερίσματα Βέροιας, Λαγκαδά, Σερρών και Ζίχνης. Στο εσωτερικό όμως της Μακεδονίας πλειο-ψηφούσαν οι σλαβόφωνοι. Ως το 1870 περίπου, στη Μακεδονία οι φυλετικές αντιθέσεις δεν παρουσίαζαν οξύτητα. Όταν όμως, καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε ο σοβινισμός στη Σόφια και στην Αθήνα άρχισε η προπαγάνδα κι έτσι οι κάτοικοι σε πολλές περιοχές χωρίστηκαν σε παρατάξεις. Στον ανταγωνισμό έπαιξαν ρόλο πρωταγωνιστή οι δεσπότες. Το Πατριαρχείο, ως ένας κατ’ εξοχήν Οθωμανικός θεσμός, έβλεπε τη δύναμή του να χάνεται αφού και οι δικαιοδοσίες του είχαν περιορισθεί σημαντικά μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Η Μακεδονία ήταν ακόμα το μεγάλο του ποίμνιο. Το 1870 όμως, η Βουλγαρική Εκκλησία αποσχίστηκε από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και δημιουργήθηκε η Εξαρχία. Από τότε οι ανώτεροι Βούλ-γαροι κληρικοί -οι λεγόμενοι εξαρχικοί- ανέπτυξαν μεγάλη προπαγανδιστική δρα-στηριότητα. Έχτιζαν εκκλησίες κι άνοιγαν σχολεία, που δεν ελέγχονταν από το Πατριαρχείο, όπως τα υπόλοιπα, αλλά από τον Βούλγαρο Έξαρχο, τον αντίστοιχο δηλαδή του Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης. Τα ίδια έκαναν και οι δεσπότες του Πατριαρχείου. Όπου περνούσε από το χέρι τους έκλειναν τα σχολεία και τις εκκλησίες, που ανήκαν στους εξαρχικούς Βούλγαρους. Πρέπει όμως να σημειώσουμε, ότι οι πατριαρχικοί στις πιό πολλές περιοχές ήταν μισητοί, γιατί φορολογούσαν τον πληθυσμό και τον καταπίεζαν, γι’ αυτό οι εξαρχικοί, που ακολουθούσαν αντίθετη πολιτική ήταν αγαπητοί κι έτσι μπορούσαν να επηρεάζουν τους χωρικούς και να τους τραβούν στις εξαρχικές εκκλησίες, αλλά και να στέλνουν τα παιδιά τους στα εξαρχικά σχολεία.

* * *

- 12 -


Ύστερα από επιτόπια έρευνα, που έγινε το 1900 στη Μακεδονία από Έλληνες

εθνικόφρονες και με βάση στοιχεία αυθεντικά, στο τότε επίσημο όργανο του νεοελληνικού σοβινισμού, περιοδικό «Ελληνισμός», δημοσιεύτηκε αξιόλογο άρθρο σχετικό με τον καταπιεστικό ρόλο των πατριαρχικών δεσποτάδων, στο οποίο τονίζονταν τα εξής: «Ο Κλήρος, μεταλλάξας εξαπίνης φρόνημα και πολιτείαν και εσφαλμένην δους ερμηνείαν εις τα προνόμια, τα οποία εθεώρησαν ως παρασχεθέντα αυτώ και μόνον προς προσωπικήν αποκλειστικώς κάρπωσιν και ωφέλειαν, ήρξατο ποιούμενος ατέλειωτον κατάχρησιν της ισχύος του. Οι κατά τόπους Αρχιερείς λησμονήσαντες... υπέλαβον τας υπό την δικαιοδοσίαν των επαρχίας αυτόχρημα μεσαιωνικά τιμάρια, εαυτούς μονονουχί φεουδάρχας και το υπ’ αυτούς ποίμνιον, υπάρχον μόνον ίνα δουλεύη εις αυτούς, υπείκον τυφλώς εις τας ορέξεις και τα επιτάγματά των και παρέχον αδρόν της υποτελείας του φόρον! Αι απολυταρχικαί και παράφοροι αυτών αξιώσεις και η υπερφίαλος και σκαιά πολιτεία των, αι κατάφωροι παρανομίαι και η ακόρεστος φιλοχρηματία, αι σκανδαλώδεις επεμβάσεις και η δια της αστόχου εν τε τω κατ’ ιδίαν και τω δημοσίω βίω διαγωγής των εξουθένωσις του εκκλησιαστικού γοήτρου και του ιερατικού σχήματος, πάντα ταύτα, οσημέραι αποτόμως έκδηλα καθιστάμενα, δικαίως προυκάλεσαν την ψύχρανσιν και την αγανάκτησιν των λαϊκών, οίτινες επ’ ουδενί λόγω στέργοντες να καταστώσιν όργανα ή και συνεργοί των αναξίων Μητροπολιτών, απεμακρύνθησαν των κοινοτικών πραγμάτων...» («Ελληνισμός», 1901, σελ. 156-157.)

- 13 -


ΜΕΓΑΛΟΪΔΕΑΤΙΣΜΟΙ

Εθνική Εταιρεία, ατυχής πόλεμος ’97, Μακεδονικό Κομιτάτο.

Με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου σχηματίστηκε στις μεγάλες

πόλεις και στα μεγάλα χωριά η αστική τάξη, η οποία άρχισε να αντιπολιτεύεται την παληά αριστοκρατία, που είχε τα τσιφλίκια και τον πολύ πλούτο, αλλά μετά το 1870 άρχισε να ξεπέφτει. Οι ταξικές αυτές αντιθέσεις δημιούργησαν ευνοϊκούς όρους για να πιάσει το σύνθημα της αυτονομίας της Μακεδονίας. Εκτός από τους μητροπολίτες, τους Τούρκους πασάδες, μπέηδες και αγάδες και οι τζορματζήδες (πρόκριτοι) καταπίεζαν τον λαό. Γι’ αυτό πολλοί από τους σλαβόφωνους Μακεδόνες αποφάσισαν να αποτινάξουν τον Τουρκικό ζυγό, καθώς και το ζυγό των μητροπολιτών και να επιβάλουν στην αυτόνομη και ανεξάρτητη Μακεδονία καθεστώς πολιτικής και εθνικής ισοπολιτείας.

«Η Μακεδονία στους Μακεδόνες»

Το 1893 ιδρύθηκε επαναστατική αυτονομιστική οργάνωση, το Κομιτάτο των Σαντραλιστών (=κεντριστών) ή «Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση». Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε κάτοικος της Ευρωπαϊκής Τουρκίας χωρίς καμμία διάκριση γλώσσας, εθνικότητας ή θρησκείας. Σκοπός του Κομιτάτου ήταν η απελευθέρωση από τους Τούρκους με βελτίωση της πολιτικής και κοινωνικής θέσης των κατοίκων της Μακεδονίας, απαλλοτρίωση των μεγάλων τσιφλικιών προς όφελος των κολλιγάδων και των αχτημόνων αγροτών και η αυτονομία της Μακεδονίας. Ήθελαν να δημιουργήσουν ένα ανεξάρτητο Μακεδονικό κράτος, στο οποίο θα επικρατούσαν οι αρχές της ισότητας. Το σύνθημά τους ήταν: «Η Μακεδονία στους Μακεδόνες». Εξ αρχής στρατολόγησαν ντόπιους ληστές και λησταντάρτες, που γνώριζαν την περιοχή και ήταν συνηθισμένοι στη ζωή του βουνού. Οι Τουρκικές αρχές άρχισαν συστηματικές έρευνες στα χωριά και συλλήψεις κομιτατζήδων.

Οι σοβινιστές της Σόφιας δεν είδαν με καλό μάτι το Κομιτάτο αυτό, γιατί προπαγάνδιζε και καλλιεργούσε την αυτονομία και ανεξαρτησία της Μακεδονίας και όχι την προσάρτησή της στη Βουλγαρία. Γι’ αυτό ίδρυσαν το 1895 άλλο Κομιτάτο, την «Εξωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση» ή Κομιτάτο των Βερχοβιστών, που σκοπός του ήταν η απόσπαση της Μακεδονίας από την Τουρκία και η προσάρτησή της στην Βουλγαρία. Όπως ήταν φυσικό άρχισε ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα δυό κομιτάτα, αλλά οι βερχοβιστές έχοντας τη συμπαράσταση της Βουλγαρικής κυβέρνησης σιγά - σιγά άρχισαν να έχουν μεγαλύτερη επιρροή στους Σλαβομακεδόνες από τους Σαντραλιστές. Σε πολλές εξ άλλου περιοχές παρουσιάζονταν με τη μάσκα των σαντραλιστών. Οι χωρικοί δεν ήταν σε θέση να ξεχωρίσουν τους μεν από τους δε. Άρχισαν λοιπόν τρομοκρατικές πράξεις στη Μακεδονία, στην αρχή κατά των Τούρκων μπέηδων και αγάδων και ύστερα και κατά των Ελλήνων.

Η επανάσταση του Ήλιν-ντεν

Το 1902 σε μερικά διαμερίσματα της Μακεδονίας οργανώθηκε επαναστατικό κίνημα

και το 1903 στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης ανατίναξαν ένα Γαλλικό καράβι και έβαλαν φωτιά στην Οθωμανική Τράπεζα. Στις 20 Ιουλίου του 1903, στη γιορτή του προφήτη Ηλία ξέσπασε στο Μοναστήρι επανάσταση, που είναι γνωστή με το όνομα του Ήλιν-ντεν (=ημέρα του Ηλία). Στην αρχή οι επαναστάτες κατέλαβαν το Κρούσοβο, την Κλεισούρα

- 14 -


και τη Νέβεσκα, μα στάλθηκε πολύς Τουρκικός στρατός και στο τέλος Σεπτεμβρίου η επανάσταση καταστάλθηκε με αγριότητα από τις πολύ μεγαλύτερες Τουρκικές δυνάμεις. Άν και οι σημερινοί Ελληνικοί εθνικιστικοί κύκλοι επιχειρούν να υποβαθμίσουν την Μακεδονική αυτή εξέγερση εναντίον των Τούρκων κατακτητών ας δούμε τι λέει σε ένα βιβλίο του ένας μακεδονομάχος, ο οποίος ήταν αρχηγός ομάδας, συντονιστής δράσης κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας και σύνδεσμος μεταξύ των προξενείων Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης - Αινιάν (Ακρίτας): «Ο απολογισμός της εξέγερσης ήταν τρομακτικός για τον πληθυσμό. Πάνω από 22 χωριά είχαν τελείως καταστραφεί και 40.000 είχαν μείνει άστεγοι, ενώ άλλα χωριά είχαν πάθει σοβαρές ζημιές και 8.000 σπίτια είχαν καταστραφεί. Η μισή σοδειά είχε καεί και τα περισσότερα ζώα είχαν αρπαχθεί. Εκείνοι που σκοτώθηκαν υπολογίζονται σε 2.000 περίπου. Όσοι είχαν φύγει στα βουνά άρχιζαν να γυρίζουν στα χωριά τους, αλλά εκεί βρήκαν ερείπια. Άλλοι πάλι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στις πόλεις, όπου ζούσαν με αφάνταστες στερήσεις.» («Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 42).

Oι Έλληνες καταδίδουν τους Βούλγαρους στους Τούρκους. Από έκθεση του Γάλλου πρόξενου στο Μοναστήρι. [Γνασίου Μακεδνού (ψευδώνυμο του Στέφανου Δραγούμη), «Μακεδονική κρίσις. Α΄ Κομιτάτα και δυνάμεις 1901-1903», έκδ. Τυπογραφείο Σακελλαρίου, Αθήνα, 1903, σελ. 20].

Προκειμένου να γλυτώσουν οι εξεγερμένοι Βούλγαροι από τα αντίποινα των

Τούρκων ενίοτε προσέρχονταν στο νομοταγές και φιλότουρκο Πατριαρχείο: «Η εξέγερση του Ήλιν-ντεν εξελίχτηκε σε ολόκληρη τη Δυτική και τη Βορειοδυτική Μακεδονία. Η προσωρινή κατάληψη του Κρουσόβου και άλλων κωμοπόλεων προκάλεσε τα θλιβερά Τουρκικά αντίποινα, που οδήγησαν στην ολοσχερή καταστροφή πολλών χριστιανικών χωριών στις περιοχές Μοναστηρίου, Ρέσνας, Αχρίδας, Κιρτσόβου, Κρουσόβου, Κορεστίων, Καστοριάς και Φλώρινας. Δημιουργήθηκε ένα τεράστιο προσφυγικό - κοινωνικό πρόβλημα και σύγχρονα προκλήθηκε το φαινόμενο της αναγκαστικής προσέλευσης πολλών Βουλγαρικών κοινοτήτων της Μακεδονίας στο Πατριαρχείο.» (Κ. Βακαλόπουλου, «Το Μακεδονικό ζήτημα 1856-1913, έκδ. «Το Βήμα», Αθήνα, 2009, σελ. 196-197.) Εκείνη την εποχή σημειώθηκε ουσιαστική πρόοδος στις σχέσεις Ελλάδας - Τουρ-κίας. Η Τουρκία προσπαθούσε να αποφύγει συνεννόηση της Ελλάδας με τις άλλες Βαλκανικές χώρες. Από τη μεριά της η Ελλάδα έβλεπε πως συνέφερε η τήρηση της τάξης στη Μακεδονία από την Τουρκία. Η Ελληνική κυβέρνηση (Ζαΐμη) δήλωνε, πως θα εξασκούσε όλη της την επιρροή, για να διευκολύνει την προσπάθεια της Τουρκικής κυβέρνησης να διατηρήσει την τάξη στην Μακεδονία και η δήλωση αυτή επαναλή-φθηκε συχνά μέσα στο 1902 στους αντιπροσώπους των Δυνάμεων.

- 15 -


Η Εθνική Εταιρεία σύρει την Ελλάδα στον ατυχή πόλεμο του 1897

Η Εθνική Εταιρεία, μιά παραστρατιωτική - παραπολιτική οργάνωση, που ιδρύθηκε

το 1894 με πρωτοβουλία του εθνικιστή δημοσιογράφου Δ. Καλαποθάκη στην αρχή περιλάμβανε μόνο στρατιωτικούς, αργότερα όμως, στρατολόγησε και πολίτες. Το συμβούλιο απαρτίστηκε από 11 μέλη. Ήταν μικτό με ανώτερους αξιωματικούς και «ευηπόληπτους πολίτας». Συστάθηκε περίπου κατά το σύστημα της Φιλικής Εταιρείας σε συνδυασμό με το αυστηρό απόρρητο τυπικό των Τεκτόνων. Χάρη στο μυστήριο, που την περιέβαλλε και την «αόρατη δύναμη» της υπέρτατης Αρχής της (όπως έλεγαν τότε) η «Εταιρεία» επεκτάθηκε αρκετά και σύντομα άρχισε να ασκεί μεγάλη επιρροή στη δημόσια ζωή. Στο πρόγραμμα της Εθνικής Εταιρείας ήταν ο μεγαλοϊδεατισμός.

Eθνικιστικό παραλήρημα

γραμμένο πρίν από περισσό-τερο από 100

χρόνια, ολόιδιο με τα αντίστοιχα εθνικιστικά

παραληρήματα της σημερινής Ρωμιοσύνης.

Τον Ιούλιο του 1896 η Εθνική Εταιρεία οργάνωσε έξη ένοπλα σώματα, που

έδρασαν στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία εξασφαλίζοντας συγχρόνως από τα μεθοριακά φυλάκια την ελεύθερη κίνηση των ομάδων αυτών. Η κυβέρνηση απεδοκίμασε τη δράση των ενόπλων αυτών ομάδων και κατάφερε προσωρινά να την αναστείλει. Από τον Ιανουάριο του 1897 η δράση της Εθνικής Εταιρείας εντάθηκε με χαρακτήρα σαφώς αντικυβερνητικό και αντικαθεστωτικό μή ελεγχόμενο αφ’ ενός, αλλά και πραγματικό εμπόδιο στις απόρρητες διασυμμαχικές δεσμεύσεις, με τις οποίες κινούνταν η Ελληνική διπλωματία. Με δεδομένη την περιπλοκή του Ανατολικού Ζητήματος και κυρίως την ανάδειξη του Κρητικού προβλήματος, η δράση της Εταιρείας μετατόπισε την Ελληνική διπλωματία σε μιά κατεύθυνση επιθετική, ενώ ταυτόχρονα και τα ίδια τα κόμματα άρχισαν να προσαρμόζουν την πολιτική τους στις επιδιώξεις της Εταιρείας.

- 16 -


Eθνική Εταιρεία. Μιά παρακρατική - παραστρατιωτική οργάνωση, που έσπρωξε λαό - ηγεσία στην ήττα του ’97.

(Στη φωτογραφία εικονίζεται η σφραγίδα της Εθνικής Εταιρείας από το Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπε-νάκη).

Η τότε Κυβέρνηση Δηλιγιάννη βρισκόμενη σε αδυναμία γνώσης της πλήρους

έκτασής της αλλά και προ του επαπειλούμενου κινδύνου εμφυλίου μή προβλέψιμου μεγέθους εκ του δεσμευτικού όρκου που είχαν δώσει τα μέλη της σε περίπτωση που θα επιχειρούσε να την πλήξει, αναγκάστηκε να υποκύψει και να υιοθετήσει την υποδεικνυόμενη απ΄ αυτή πολιτική στο Κρητικό Ζήτημα. Επέβαλε την κατάληψη της Κρήτης και κατόπιν την γενική επιστράτευση, αποτέλεσμα των οποίων ήταν να συρθεί η Ελλάδα στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, χωρίς να υπάρχει στρατός καλά οργανωμένος, ανεκπαίδευτος, χωρίς στρατόπεδα, χωρίς ούτε καν σχέδιο επιστρά-τευσης. Η επακολουθήσασα καταστροφή μείωσε το γόητρο της Εθνικής Εταιρείας, η οποία θεωρήθηκε ως κύριος αίτιος του ατυχούς εκείνου πολέμου. Ο καταμερισμός των ευθυνών ανατέθηκε σε ανακριτική επιτροπή της Βουλής, η οποία όμως, λόγω διάλυσης του σώματος δεν έφερε εις πέρας την αποστολή της.

Πενία, θρησκεία και εθνικισμός πόλεμο κατεργάζονται. Επίστρατοι της Λάρισας αναχωρούν για το μέτωπο σε κλίμα ενθουσιασμού. Ο παπάς μπροστά και ο εθνικιστής της Εθνικής Εταιρείας με το κοστούμι από πίσω. Σε λίγες ημέρες η υποχώρηση ήρθε υπό πλήρη σύγχυση. Λαός και κάτοικοι έφευγαν πανικόβλητοι, ενώ οι Τούρκοι Κυριακή του Πάσχα κατέλαβαν τη Λάρισα. (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

- 17 -


Ο δημοσιογράφος Στέφανος Στεφάνου έγραφε στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» στις 16 Μαρτίου 1927: «Η Εθνική Εταιρεία υπήρξεν ένας τεράστιος οργανισμός. Η σπουδαιοτέρα των ανευθύνων οργανώσεων από της εποχής της ιδρύσεως του Ελληνικού κράτους. Επήγασεν εκ νοσηρού πατριωτισμού. Απέβη κολοσσιαία δύναμις. Κατέστησεν την κυβέρνησιν της χώρας υποχείριον των σκοπών της και το Στέμμα αιχμάλωτον των σχεδίων της».

Η Εθνική Εταιρεία όμως, δεν ήταν μόνο ένα προϊόν νοσηρού πατριωτισμού, που απλά παρασύρθηκε αλόγιστα σε ρομαντικούς ενθουσιασμούς της εποχής της υπερτιμώντας τις ηθικές αλλά και υλικές πραγματικές δυνάμεις του έθνους κι έσυρε την Ελλάδα σε επιζήμια πολεμική εμπλοκή, αλλά ενεργούσε μάλλον χάριν συμφερόντων ξένων δυνάμεων. Ήταν μιά οργάνωση, που φαίνεται πως βρισκόταν στα χέρια ξένων πρακτόρων και κυρίως οργάνων του καϊζερικού επιτελείου. Ο Κάιζερ Γουλιέλμος μισούσε και περιφρονούσε την Ελλάδα για δύο λόγους: Πρώτα γιατί με την πτώχευση του 1893 πολλοί Γερμανοί με το να έχουν αγοράσει πολλά Ελληνικά χρεώγραφα έχασαν τις περιουσίες τους και δεύτερο γιατί ο βασιλιάς Γεώργιος ήταν αγγλόφιλος. Η Γερμανία την περίοδο αυτή από τη μιά μεριά κολάκευε την Τουρκία και για να την αποτραβήξει από την επιρροή της Αγγλίας, όχι μόνο την υποστήριζε σε κάθε ζήτημα αλλά και έστειλε Γερμανούς στρατηγούς για να οργανώσουν τον Τουρκικό στρατό. Το Γερμανικό Επιτελείο κατάστρωνε σχέδια για την διείσδυση του Γερμανικού κεφαλαίου, δια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη Μεσόγειο και στην Ανατολή. Στα σχέδια αυτά περιλαμβανόταν και η Ελλάδα, ο προσεταιρισμός της οποίας όμως στο άρμα της Γερμανίας ήταν αδύνατος, όσο στο θρόνο της Ελλάδας ήταν ο Γεώργιος. Αποφάσισαν λοιπόν, να τον βγάλουν από τη μέση. Ένας πόλεμος με την Τουρκία ήταν το καλύτερο μέσον. Ο Ελληνικός στρατός θα νικούνταν και ο λαός με την κατάλληλη προπαγάνδα θα έδιωχνε τον Γεώργιο. Οι καϊζερικοί όμως επιτελικοί ούτε στον διάδοχο Κωνσταντίνο δεν είχαν εμπιστοσύνη, γιατί είχε κι αυτός ανατραφεί με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Μόνη συμφέρουσα γι’ αυτούς λύση ήταν να διωχθεί και ο Κωνσταντίνος και μέχρι να ενηλικιωθεί ο επίδοξος διάδοχος Γεώργιος, να βασιλεύει ως αντιβασίλισσα η Γερμανίδα πριγκήπισσα Σοφία, η γυναίκα του διαδόχου Κωνσταντίνου. Πρίν τον πόλεμο ακόμα είχε καλλιεργηθεί αυτή η ιδέα και η Εθνική Εταιρεία την είχε υιοθετήσει. Ο Γιάννης Κορδάτος στο έργο του «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» τομ. XII, σελ. 561 εκφράζει την άποψη πως: «Είναι όχι πιθανό, αλλά βέβαιο, ότι πίσω από τα ηγετικά στελέχη της Εθνικής Εταιρείας ήταν πράκτορες της Γερμανίας. Αυτοί πιθανόν άμεσα ή έμεσα είχαν πλησιάσει και τον Δ. Ράλλη και του ενέπνευσαν την πολεμοκαπηλεία».

Στη γελοιογραφία του σατιρικού περιοδικού «Νέος Αριστοφάνης» γελοιοποιείται η Μεγάλη Ιδέα, την εποχή, που η ιδεολογική κυριαρχία της στη Ρωμιοσύνη δεν επέτρεπε να γίνει αντιληπτό το ανεδαφικό της αναβί-ωσης του Βυζαντίου. Η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας εκτροχίασε πολιτικά το νεοελληνικό κράτος και το οδήγησε το 1922 στη μεγαλύτερη καταστροφή της Ιστορίας του, που παρόμοια ουδείς κατακτητής είχε έως τότε καταφέρει.

- 18 -


Η Μεγαλη Ιδέα δεν αφορούσε βέβαια την αναβίωση της Αρχαίας Ελλάδας, αλλά του Βυζαντίου. Παρατίθεται ένα χαρακτηριστικό σχετικό ποίημα του μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη («Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος, 1903-1909», Αθήνα, 1962, σελ. 147-148, 218), στο οποίο αντλεί την έμπνευσή του από την Παλαιά Διαθήκη, το Βυζάντιο, τον δικέφαλο (βλ. Από τον Εβραϊκό προήλθε ο Βυζαντινός δικέφαλος - http://freeinquiry.gr /webfiles/pro.php?id=719), τον Γρηγόριο Ε΄ (βλ. Οι πραγματικές συνθήκες θανάτου του Γρηγορίου Ε΄ - http://freeinquiry.gr/webfiles/pro.php?id=269), τον μαρμαρωμένο βασιλιά κ.λπ.. Φυτρώσετε στο Στρέμπενο δάφνες, μυρτιές και κρίνους κι ας γίνη βασιλιά μπαξές, ας γίνη Εδέμ για εκείνους... Μαζί μ’ αυτά και τον Χριστό στέκομεν, προσκυνούμεν, κι ώσπου να ζη ο Έλληνας, Θεό θα τον καλούμεν... Ακώ κανόνια να βροντούν, καμπάνες να σημαίνουν, βλέπω παρθένες βιαστικές, με δάκρυα να υφαίνουν έναν δικέφαλο Αητό, μ’ ένα σταυρό μεγάλο, νοιώθω καρδιώνε ράγισμα, ακώ ψυχώνε σάλο. Θωρώ το ξεμαρμάρωμα μεσ’ στη χρυσή τη πύλη, να παίρνουν τη μετάδοσι στου Γρηγορίου τα χείλη, βλέπω και το Βυζάντιο, ν’ ανοίγη σαν λουλούδι και να αληθεύη το χρυσό του Γένου μας τραγούδι... Έχετε σκλάβοι υπομονή, τα σύννεφα περνάνε, πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας θάναι!

Από την Εθνική Εταιρεία στο Μακεδονικό Κομιτάτο

Σε όλο το χρονικό διάστημα από το 1897 έως το 1904, καμμία ενέργεια δεν έγινε από την Ελλάδα για τη Μακεδονία. Οι διαδοχικές Ελληνικές κυβερνήσεις μετά την καταστροφή του 1897 δεν επιθυμούσαν να αναμιχθούν. Πολλά πατριαρχικά χωριά συνέχιζαν να προσχωρούν στην Εξαρχία, ενώ άλλα παρέμεναν πατριαρχικά, ενίοτε καταφεύγοντας στις Τουρκικές Αρχές με αναφορές τόσο των προκρίτων, όσο και των μητροπόλεων, για να ζητήσουν προστασία. Η Εθνική Εταιρεία είχε διαλυθεί, όμως οι νεώτεροι αξιωματικοί διατηρούσαν δεσμό μεταξύ τους. Αυτοί και οι άλλοι εθνικιστικοί κύκλοι έβλεπαν, ότι μετά το ’97 η κυβέρνηση δεν θα τους βοηθούσε, γι’ αυτό σκέφτηκαν να οργανώσουν μιά εσωτερική οργάνωση στη Μακεδονία. Η οργάνωση αυτή πήρε συγκεκριμένη μορφή, όταν το 1902 ο Ίων Δραγούμης τοποθετήθηκε υποπρόξενος στο Μοναστήρι. Λίγο νωρίτερα είχε τοποθετηθεί νέος μητροπολίτης Καστοριάς ο Γερμανός Καραβαγγέλης, ο οποίος είχε ήδη προβεί σε δημιουργία αντίστοιχης οργάνωσης στη Δυτική Μακεδονία. Η επικοινωνία Ίωνα Δραγούμη με τον πατέρα του, εθνικιστή πολιτικό - πρώην υπουργό, Στέφανο Δραγούμη, τον Παύλο Μελά, αλλά και το Γερμανό Καραβαγγέλη ήταν συνεχής. Έτσι οργανώθηκε στην Αθήνα το «Μακεδονικό Κομιτάτο» με πρόεδρο τον Καλαποθάκη.

- 19 -


O «στρατιωτισμός» εν ονόματι του «εθνικού συμφέροντος» και της «εθνικοφροσύνης», καταβρόχθιζε όλα τα προϊόντα των εθνικών εράνων και τα κονδύλια του προϋπολογισμού σε βάρος της οικονομικής ανάπτυξης του τόπου. (Γελοιογραφία από το «Νέο Αριστοφάνη. Δημ. Σαπρανίδη, «Ιστορία της πολιτικής γελοιγραφίας στην Ελλάδα», έκδ. «Παπαζήση» - «Κοραή», Αθήνα, 1975.)

Ο πρωθυπουργός Θεοτόκης στην αρχή δίσταζε, αλλά πιέστηκε και στο τέλος

μυστικά ενίσχυσε το Μακεδονικό Κομιτάτο. Επέτρεψε μάλιστα να μπουν αξιωματικοί επί κεφαλής των ανταρτικών μονάδων. Η πρώτη αποστολή αποτελέστηκε από τους ανθυπολοχαγούς Παύλο Μελά και Γ. Κολοκοτρώνη και τους υπολοχαγούς Αλ. Κοντούλη και Αν. Παπούλα. Από την ολιγοήμερη περιοδεία τους στη Μακεδονία οι τέσσερις αξιωματικοί γύρισαν με διαφορετικές απόψεις. Έφτιαξαν δε δύο διαφορετικές εκθέσεις. Ο Παπούλας κι ο Κολοκοτρώνης δεν συμμερίζονταν τις εθνικιστικές υπερεκτιμήσεις του Παύλου Μελά. Εξ αιτίας αυτής της διαφωνίας ο Κολοκοτρώνης κι ο Παύλος Μελάς κατέληξαν να μονομαχήσουν. Αποφασίστηκε ακόμα στα Ελληνικά προξενεία της Θεσσαλονίκης, του Μοναστηρίου και των άλλων πόλεων να σταλούν ως υπάλληλοι Έλληνες αξιωματικοί, που θα έπαιζαν ρόλο κατασκόπου και οργανωτή του Ελληνικού αντάρτικου κινήματος στη Μακεδονία.

- 20 -


ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ:

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ – ΤΟΥΡΚΩΝ, ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΩΝ - ΤΟΥΡΚΩΝ

αααααααααα

ααα«Η δική μας άμυνα ήτο τότε παθητική, με μόνα όπλα την αφοσίωσιν του πληθυσμού εις το Πατριαρχείον και την ελληνικήν ιδέαν και φυσικά την οθωμανικήν προστασίαν και διοίκησιν». Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης. ααα(Μετακομιδή λειψάνων μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, Έκδ. «Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών», Θεσσαλονίκη, 1960, σελ. 36).

Η επίσημη Ελληνική εθνικιστική θέση, όπως προπαγανδίζεται από τη δημιουργία

του νεοελληνικού κράτους και μετά, κάνει λόγο για δήθεν αγώνες της Εκκλησίας εναντίον των Τούρκων. Η Εκκλησία ήταν βέβαια κάθετα αντίθετη με την Επανάσταση του ’21 και τους εξεγερμένους Έλληνες, τους ηγέτες των οποίων, αλλά και την ίδια την Επανάσταση αφόρισε πολλάκις. (Στην Ενότητα ΙΣΤΟΡΙΑ / ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ της «Ελεύθερης Έρευ-νας» - http://freeinquiry.gr/pro.php?id=198 - μπορείτε να βρείτε πολλά σχετικά στοι-χεία. Στο βιβλίο «Τα υβριστικά κατά των Ελλήνων επίσημα κείμενα της Ορθο-δοξίας» - το οποίο μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν από εδώ: http://freeinquiry.gr /prod.php?id=21 - υπάρχουν τα πλήρη κείμενα των αφορισμών της Επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε΄). Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε και στη Μακεδονία, όλα τα χρόνια πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν ήταν ακόμα υπό Τουρκική κατοχή. Το βιβλίο των αρχιμ.Τίτου Κ. Καράντζαλη - Δημ. Β. Γόνη, «“Κώδιξ της αλληλογραφίας” των Βοδενών Αγαθαγγέλου - Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του Βουλγαρισμού (1870-1871)» (Μακε-δονική Βιβλιοθήκη - Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1975), στο οποίο δημοσιεύονται επιστολές του τότε μητροπολίτη Αγαθάγγελου, είναι ενδεικτικό του κλίματος, που επικρατούσε μερικές δεκαετίες πριν τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μακεδονία, όταν η Εκκλησία εξακολουθούσε να διατηρεί άριστες σχέσεις με τη Σουλτανική Εξουσία. Στα Βοδενά (Vοden, σημερινή Έδεσσα) ο μητροπολίτης επιχειρώντας να εμποδίζει τους Βούλγαρους να τελούν τη λειτουργία στη γλώσσα τους, ζήτησε κι εξασφάλισε τη συνδρομή των Τουρκικών Αρχών. Δεν παρέλειψε μάλιστα κατόπιν, να τους ευχαριστήσει δουλοπρεπώς: Τον Αύγουστο του 1870 έγιναν φασαρίες σε εκκλησία των Βοδενών, όταν

Βούλγαροι, που προσπάθησαν να αναγνώσουν τον Απόστολο στη Γλώσσα τους εμποδίστηκαν από ανθρώπους του μητροπολίτη Αγαθάγγελου. Ο μητροπολίτης διαμαρτυρήθηκε για τη συμπεριφορά τους στην Τουρκική Αρχή («Μουτεσαρίφ μπέην»), απ’ όπου ζήτησε χωροφύλακες για φύλαξη. Η Τουρκική Αρχή εξέδωσε ιραδέ, με τον οποίο προειδοποίησε του Βούλγαρους απειλώντας τους, ότι εάν δεν συνεμορφώνοντο προς τον μητροπολίτη θα τους συνελάμβανε και θα τους τιμωρούσε. (Επιστολές του μητροπολίτη προς το Πατριαρχείο, 6 και 30 Αυγούστου 1870, σελ. 52-53, 57-59).

Στη σελίδα 115 του βιβλίου δημοσιεύονται επιστολές του μητροπολίτη, με τις

οποίες εκφράζει την ευγνωμοσύνη του προς τον «Ενδοξώτατον Μουτεσαρίφην Θεσσαλονίκης Αγκιά εφέντην», για τη συνδρομή του στον περιορισμό των Βουλγαρικών ενεργειών.

- 21 -


Πατριαρχικός μητροπολίτης ζητάει τη συνδρομή της Τουρκικής Χωροφυλακής εναντίον των «φιλοτάραχων βουλγαριστών».

«Εις ουδέν ίσχυον αι επανειλημμέναι προτροπαί του καϊμακάμη Βοδενών Ιμπραήμ πασά και αι διαταγαί της εν Θεσσαλονίκη αρχής. Από ημέρας εις ημέραν εγίνοντο θρασύτεροι, έως ου εδέησε και αυτοπροσώπως ο ενδοξότατος μουτεσαρίφης ελθών ενταύθα να τους παρεινέση και τους περιστείλη... Αναγκάζεται τότε να προσέλθη αυτοπροσώπως ο καϊμακάμης, όπως τοις γνωστοποιήση την διαταγήν και τους παραινέση ν’ αποσυρθώσι προς αποφυγήν των εκ της εξάψεως του λαού συνεπειών. Εξυβρίσαντες τότε εκείνοι τον καϊμακάμην, και ειπόντες, ότι δεν τον αναγνωρίζουσιν, εξάγουσι τας μαχαίρας των και ετοιμάζονται να επιτεθώσι κατ’ αυτού. Σπέυδουσι ο εκατόνταρχος και οι περί αυτόν χωροφύλακες όπως προφυλάξωσι τον καϊμακάμην και τραυματίζονταί τινες εις το πρόσωπον και τας χείρας υπό των μαχαιρών των ταραξιών. Θρασύτης πολύ περίεργος τη αληθεία, και άγνωστον που έχουσα την πηγήν της. Οπωσδήποτε όμως η έλευσις του ενδοξώτατου μουτεσαρίφη πολύ συνετέλεσεν εις την καταπράυνσιν της εξάψεως του χριστιανικού λαού της πόλεώς μας και την απομάκρυνσιν σκανδαλοδεστέρων ίσως σκηνών. Εις το συνδιαλλακτικόν πνεύμα, υφ’ ου εμφορείται, εις την ευγένειαν του χαρακτήρος και την διακρίνουσαν αυτόν ιδίως απροσοπωληψίαν οφείλονται κυρίως ο περιορισμός των ταραχών... Εκφράζει λοιπόν δημοσία η χριστιανική κοινότης Βοδενών την ευγνωμοσύνην της και εύχεται εις τον Θεόν να τον διαφυλάττη υγιή» (σελ. 116).

O μητροπολίτης Αγαθάγγελος ευχαριστεί τον «ενδοξώτατον Μουτεσαρίφην Θεσσαλονίκης Αγκιά εφέντην» για τη συνδρομή του εναντίον των Βουλγάρων.

- 22 -


Ο λόγος, που ο μητροπολίτης αντιδρούσε ασφαλώς και δεν ήταν ιδεολογικός. Όπως ομολογεί ο ίδιος στην από 12 Μαρτίου 1871 επιστολή του προς το Πατριαρχείο, οι Βούλγαροι υπόσχονταν στους -φτωχούς- χωρικούς, ότι «θα απαλλαχθώσι του να δίδωσιν αρχιερατικήν επιχορήγησιν», πράγμα, που όπως φαίνεται είχαν πετύχει σε ορισμένες περιπτώσεις, γιατί στην από 28 Μαΐου 1871 επιστολή του ο Αγαθάγγελος επικαλείται τη δράση των «βουλγαριστών» στην αδυναμία του να επληρώσει τις οικονομικές του υποχρεώσεις έναντι του Πατριαρχείου.

Συνάντηση προυχόντων της Έδεσσας, Ελλήνων και Τούρκων. Ο εθνικιστής πρόξενος της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη, Λάμπρος Κορομηλάς, που πιθανόν εικονίζεται στην τελευταία σειρά, δεν αποτελούσε εξαίρεση στον κανόνα. Επεδίωκε κι αυτός τη διατήρηση καλών σχέσεων με τους μουσουλμάνους.

Ελληνικά σώματα: Στηρίγματα της Oθωμανικής τάξης

Οι Ελληνικές ομάδες, που έδρασαν στη Μακεδονία εναντίον των Βουλγάρων όχι

μόνον δεν πολέμησαν με τους Τούρκους κατακτητές, αλλά επί πλέον συνεργάστηκαν μαζί τους. Ας δούμε τι γράφει ένας μακεδονομάχος, ο Καπετάν Γύπαρης -μετέπειτα στενός συνεργάτης του Ελ. Βενιζέλου- σε αδημοσίευτο κείμενό του, που υπάρχει στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά (Αρχείο Π. Γύπαρη, φ.1/β/3, εγγρ.21, εφημ. «Ελευθεροτυπία», 30.10.2005): «Ο Μακεδονικός Αγών του 1904-1908», γράφει, «δεν ήτο αγών κατά των Τούρκων. Τα ελληνομακεδονικά σώματα είχαν αποστολήν να απαλλάξωσι τους Ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας από τας φρικτάς πιέσεις των αγρίων βουλγάρων κομιτατζήδων […] και να επαναφέρωσι εις τους κόλπους του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας τους πληθυσμούς οίτινες είχον εξαναγκασθεί να αποσχισθώσι του Ελληνισμού και του Πατριαρχείου και να προσχωρήσωσι εις την Βουλγαρικήν Εξαρχίαν. » Ευτυχώς εις το έργον ημών εύρομεν σύμμαχον υπό της βίας της πραγματικότητος δημιουργηθέντα. Και οι Τουρκικοί της Μακεδονίας πληθυσμοί επιέζοντο παντοιοτρόπως υπό των βουλγάρων κομιτατζήδων. Το Βουλγαρικόν Κομιτάτον επέβαλεν εις τους πλουσίους Τούρκους σημαντικάς εισφοράς χρηματικάς, εν περιπτώσει δε απειθείας αυτών κατέστρεφε τα εν υπαίθρω κτήματα αυτών ή και τους ηχμαλώτιζεν ίνα τους απελευθερώση αντί αδρών λύτρων. Ενεκα των λόγων τούτων οι Τούρκοι της Μακεδονίας, ιδιώται και αρχαί, είδον μετ’ ανεκφράστου ανακουφίσεως την

- 23 -


είσοδον των Ελληνικών ενόπλων σωμάτων εις την Μακεδονίαν. Συν τω χρόνω η εμπιστοσύνη των Τουρκικών πληθυσμών επί των Ελληνικών ενόπλων σωμάτων κατέστη πληρεστάτη, λόγω της αψόγου διαγωγής των Ελλήνων ανταρτών. Ούτε αρπαγαί, ούτε βιαιότητες ή άλλαι αταξίαι εις βάρος των Τουρκικών πληθυσμών εσημειώθησαν ποτέ. Οι Τουρκικοί πληθυσμοί της υπαίθρου ανεκουφίσθησαν, εύρον προστασίαν, απέκτησαν ασφάλειαν της ζωής, της τιμής και της περιουσίας των. Ταύτα πάντα επηρέασαν σημαντικώτατα την στάσιν και των επισήμων Αρχών (σ.σ.: Τουρκικών), αίτινες επείσθησαν ότι τα Ελληνικά σώματα ήσαν στηρίγματα της τάξεως και αναγκαίοι αυτών συνεργάται».

Ο Γύπαρης δεν περιορίζεται στις γενικές αυτές διαπιστώσεις, αλλά παραθέτει δεκαοκτώ συγκεκριμένα παραδείγματα αυτής της ιδιότυπης συνεργασίας, που θυμίζει μάλλον παρακράτος παρά απελευθερωτικό κίνημα. Το πρώτο παράδειγμα είναι η στρατιωτική συνεργασία των μακεδονομάχων με τον Τουρκικό στρατό κατά την αντιοθωμανική εξέγερση του ντόπιου χριστιανικού πληθυσμού το καλοκαίρι του 1903. Τα υπόλοιπα αφορούν περιστατικά κάλυψης των μακεδονομάχων από τις αρχές ή ήπιας διευθέτησης των (αναπόφευκτων) μεταξύ τους συγκρούσεων. Το βασικό, συνοψίζει, ήταν, ότι «αι Τουρκικαί Αρχαί δεν κατεδίωξαν τα Ελληνικά σώματα κατά την πρώτην περίοδον της δράσεώς των, ότε ταύτα είχον ανάγκην της ανοχής των Τουρκικών Αρχών και της υποστηρίξεως των Τουρκικών πληθυσμών της Μακεδονίας».

* * *

Παραθέτουμε ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις συνεργασίας Ελλήνων μακεδο-

νομάχων με Τούρκους κατά τον Μακεδονικό Αγώνα:

Ο Παύλος Μελάς αναφέρει, ότι κάποιοι μακεδονομάχοι φορούσαν Τουρκικές στολές: «Όταν επλησιάσαμεν το χωριό, ήλθαν εις συνάντησίν μας ο υπαρχηγός του Κώτα, καπετάν Στογιάννης, με δέκα από τα παλληκάρια του σώματός τους. Είναι όλοι ομοιόμορφα ενδεδυμένοι με στολάς Τουρκικάς». (Ναταλίας Μελά, συζύγου του Παύλου Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 243). «Ο ξένος τύπος... κατέκρινε τους Έλληνες, ότι ήταν φίλοι των Τούρκων» (σελ. 179). Τέλη Μαΐου - αρχές Ιουνίου 1903 ο Παύλος Μελάς με κάποιους άλλους

διάλεξαν δέκα Κρητικούς και τους έστειλαν στο μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη. «Ο Καραβαγγέλης είχε εξασφαλίσει από τους Τούρκους μιά φρουρά με επί κεφαλής το Ρουστέμ μπέη, που ξαφνιάστηκε βλέποντας απρόοπτα τους Κρητικούς», οι οποίοι τις μέρες του Ήλιν-ντεν «είχαν αρκετές συναντήσεις με κομιτατζήδες. Μάλιστα μεταξύ Λέχοβου και Κλεισούρας σκοτώθηκε ο Σεϊμένης, πρώτος Κρητικός, που έπεσε για τη Μακεδονία». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα: «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 59). Παρατηρούμε δηλαδή, οι Τούρκοι να μην αντιδρούν καθόλου στον ερχομό στη Μακεδονία Ελληνικής ομάδας ενόπλων, η οποία ομάδα πολέμησε στο πλευρό των Τούρκων εναντίον των επαναστατών κατά του Τουρκικού ζυγού, ο δε πρώτος πεσών σε αυτές τις συμπλοκές θεωρείται, ότι έπεσε για τη Μακεδονία!

«Πολύ σύντομα αποφασίστηκε να οργανωθούν αντάρτικα σώματα από ντόπιους,

για να κρατήσουν τον αγώνα. Ένα από τα πρώτα που σχηματίστηκε ήταν του καπετάν Γεωργάκη. Η συγκρότηση έγινε από τον Κ. Μαζαράκη στο τσιφλίκι του Ραχμή μπέη (Τούρκου από σημαίνουσα οικογένεια, που συνδεόταν με τον Θεοδωρίδη και βοήθησε τους Έλληνες) κοντά στη λίμνη των Γενιτσών». (Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 74).

«Την εποχή εκείνη ο Μαζαράκης γνωρίστηκε με τον Μουρή μπέη, αστυνόμο της

περιοχής, που μπήκε στη μισθοδοσία του προξενείου και πολύ βοήθησε τον αγώνα». (Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 75).

- 24 -


«Στη Φλώρινα, όταν επέστρεφε, ένας Τούρκος αξιωματικός, που τον είδε με τη φωτογραφική μηχανή, παρέταξε το τάγμα του έξω από το στρατώνα, παρουσίασε όπλα και φωτογραφήθηκε». (Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 76).

«Πολλά κτήματα, όπως του Ζάννα στην Παλατίτσα με τον Παπαγεωργίου και τον

Μάλτο, του Χαρίση στο Κιλινδίρ, αλλά και τσιφλίκια, όπως του Ραχμή μπέη στα Γενιτσά, του Χαλίλ μπέη στα Καβάσιλα και άλλων Τούρκων, που συνδέονταν στενά με Έλληνες έγιναν περάσματα σωμάτων. Εξ άλλου οι σχέσεις του Ζάννα, του Θεοδωρίδη, του Περδικάρη και άλλων Ελλήνων με σημαίνοντες Τούρκους, αλλά και η δωροδοκία πολλών αστυνομικών διευκόλυνε τις μετακινήσεις ανδρών και σωμάτων». (Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 77).

«Ο Άγρας είχε προσβληθεί από πυρετούς και παρά την επιμονή του να μείνει

στη λίμνη διατάχθηκε από το Κέντρο της Θεσσαλονίκης να πάει εκεί για να νοσηλευθεί και από τα τραύματά του. Μεταμφιεσμένος σε χωρικό και με τη συνοδεία του Χαλίλ μπέη έφτασε στη Θεσσαλονίκη». (Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 96).

«Μέχρι σήμερον ο Τουρκικός Στρατός δεν φαίνεται, ότι μας καταδιώκει με ζήλον,

επομένως τους Βούλγαρους δεν τους φοβούμεθα». [Επιστολή από το Πισοδέρι του αρχηγού Ρούβα προς το Μακεδονικό Κομιτάτο (Δημ. Καλαποθάκη). Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», Αθήνα, 1962, σελ. 79.)]

«Δεν είχαμε αποστολή τους Τούρκους να χτυπούμε, αυτό το γράφω

ειλικρινώς και δεν μετανοούμε... Γι΄αυτό εμείς χτυπούμενε της Σόφιας τους κομίτες, γιατί όπου παν σκαλίζουνε, είναι γουρουνομύτες. Και τώρα πάλι προσπαθούν τους Έλληνες να πάρουν, στο Εξαρχείο θέλουνε όλους να τους λανσάρουν... Για την Ορθοδοξία μας αίμα πολύ εχύθη, η πίστις μας η λατρευτή στο αίμα εστηρίχθη». (Π. Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», έμμετρο, Αθήνα, 1962, σελ. 124 και 129.) «Με Τούρκους μας ελέγανε, παιδιά, μη κτυπηθήτε, πάντοτε ν’ αποφεύγετε, να μην τους προκαλήτε» (σελ. 209).

«Δεξιά κι αριστερά απ’ το σταθμό ήταν διάφοροι λοφίσκοι κι ένας απ’ αυτούς μας

έκρυβε ως την τελευταία στιγμή τους Τούρκους. Έτσι παρουσιάστηκαν ξαφνικά μπροστά μας σ’ απόσταση μικρότερη ίσως κι από πενήντα μέτρα. Ο Τσόβολος είχε πάει πίσω από κάτι βράχους για φυσική του ανάγκη. Εμείς οι άλλοι δυό λοιπόν ετοιμάσαμε αστραπηδόν τα τουφέκια μας κι εγώ πατώντας τη φωνή μου δυνατά τους μίλησα: - Είμαστε Έλληνες, τους φώναξα σε άπταιστη Τουρκική. Και βγήκαμε στο κλαρί εναντίον των Βουλγάρων. Μ’ εσάς δεν έχουμε τίποτα κι είμαστε φίλοι, γιατί κι εσείς τους Βούλγαρους κυνηγάτε.» (Διήγηση μακεδονομάχου παπα-Δράκου στη γραμματέα της Πηνελόπης Δέλτα, Αντιγόνη Μπέλλου - Θρεψιάδη, από το βιβλίο: «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 176.)

- 25 -


ΟΙ «ΑΓΑΘΟΥΡΓΟΙ ΚΑΚΟΥΡΓΟΙ»

Μαφία έμμισθων ληστών τρομοκρατεί τα Μακεδονικά χωριά

Η εθνικιστική προπαγάνδα αφήνει να διαφανεί, ότι οι Έλληνες, που πήγαν στην

Μακεδονία ήταν εθελοντές ιδεολόγοι. Η αλήθεια είναι, όπως θα εξετάσουμε παρακάτω, ότι ήταν όλοι τους καλοπληρωμένοι με καλό μισθό σύν το πλιάτσικο και οι πλείστοι εξ αυτών, που σήμερα ονομάζουμε μακεδονομάχους, ήταν ληστές (πολλοί από την Κρήτη), που δεν είχαν καμμία σχέση με ιδεολογίες, οράματα και μεγάλες ιδέες. Οι «άθλοι» τους είτε διαστρεβλώνονται, είτε αποσιωπώνται από πρόθεση. Οι Έλληνες πρόξενοι διαφοροποιούσαν τους ενόπλους, που έδρασαν στη Μακεδονία, ανάλογα με τη δράση τους, σε «ληστές», «λησταντάρτες» καί «αντάρτες». Στην πραγματικότητα, όπως αναφέρει η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» («Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΔ΄, σελ. 219) επρόκειτο για συμμορίες, ουσιαστικά ληστρικές, που περιστασιακά εντάσσονταν στον Μακεδονικό αγώνα, ή, όπως ήταν και το συνηθέστερο, συνδύαζαν τη ληστεία με τις εθνικιστικές επιδιώξεις.

Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Έλληνα πρόξενου Βατικιώτη: «Το παρ’ έμοί ουδεμίαν έχω εμπιστοσύνην εις τας επαγγελίας των ληστών, ούτε φρονώ ότι πρέπει να βασισθώσιν επ’ αυτών εθνικαί ενέργειαι. Φρονώ όμως, ότι η υπαρξις των χριστιανικών ληστρικών συμμοριών, ιδίως δε των εξ Ελλήνων Χριστιανών συγκειμένων, δεν είναι όλως ανωφελής».

Παλαιοί ληστές (όπως ο εικονιζόμενος Γιαγλής) χρησιμοποιήθηκαν για την επάνδρωση ομάδων ανταρτών

μακεδονομάχων.

Ας δούμε τί έλεγαν επί του θέματος οι ίδιοι οι μακεδονομάχοι: «Στέλλω επιτηδείους τινάς πρώην αρματωλούς (κατ’ ευφημισμόν τού ληστάς)».

Παύλος Μελάς. (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 347).

«Είναι στα μέρη της Καστοριάς μία συμμορία, που προστατεύει τους δικούς μας

- 26 -


(του Βαγγέλη από το Στρέμπενο), αλλά άν δεν κατορθώσουμε να κάνουμε και άλλες συμμορίες (από εντοπίους) δεν θα μπορέση μόνη της να βαστάξη εκείνη, γιατί είναι από παντού περικυκλωμένη από Βουλγαρικές συμμορίες». (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 185).

Με τον Μελά είχε ενωθεί και ο Καραλίβανος, που «από καιρό ήταν

λησταντάρτης στην Μακεδονία». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 67).

«Προσπάθεια του Κορομηλά ήταν να έρθει σε επαφή με τον Αποστόλη, που δεν

ήταν ούτε εξαρχικός, ούτε πατριαρχικός, ούτε Βούλγαρος, ούτε Έλληνας, αλλά ληστής φιλοχρήματος με υποχρεώσεις στη Βουλγαρία». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 73). Αυτοί οι «αγαθουργοί κακούργοι», κατά την έκφραση του Ίωνα Δραγούμη, δημιούργησαν τέτοια αποστροφή στους σλαβόφωνους χωρικούς, που ο πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Λάμπρος Κορομηλάς, θα ομολογήσει την αδυναμία να διεισδύσει η Ελληνική προπαγάνδα στους συγκεκριμένους πληθυσμούς, που είχαν φθάσει στο σημείο να απεχθάνονται ό,τι είναι Ελληνικό.

Οι ακρότητες των Ελληνικών ληστοσυμμοριών έφερναν αντίθετα αποτελέσματα και στους ελληνόφωνους πληθυσμούς με την αποξένωση των χωρικών, οι οποίοι έδειχναν απροθυμία, όπως παραδέχονται οι ίδιοι oι μακεδονομάχοι:

«Ανασάνανε οι καημένοι οι χωριάτες. Θυμάμαι τι τρόμος τους είχε πιάσει! “Θέ

μου, Θέ μου” έλεγαν κάθε στιγμή και σταυροκοπιόντουσαν. Η ζωή τους κρεμόταν από μιά τρίχα, άν έφτανε τίποτα ως τις αρχές. Μαύρη ζωή την έκαναν κι αυτοί. Φόβο από τους Βούλγαρους, φόβο από τους Τούρκους, φόβο από εμάς, άν μαρτυρούσαν. Κάθε στιγμή περίμεναν το θάνατο». (Αφήγηση μακεδονομάχου Γιώργου Δικώνυμου ή Μακρή στην Αντιγόνη Μπέλλου – Θρεψιάδη, από το βιβλίο «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ 143).

«Αλλ’ ενώ βρίσκονται μέσα εις τας οικογενείας των και εις τας εργασίας των,

αμέριμνοι, τους γίνεται αίφνης η πρότασις να βγούν κατά των Βουλγάρων. Είναι φυσικόν να διστάσουν. Διότι δι’ αυτούς το κίνημα ισοδυναμεί με εξορίαν». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 306).

Εξαγορές Βούλγαρων ληστών

Εκτός από τους Έλληνες ληστές, κατά τον Μακεδονικό Αγώνα χρησιμοποιήθηκαν και Βούλγαροι ληστές, οι οποίοι γνώριζαν τόσο το έδαφος, όσο και πολλές άλλες πληροφορίες εκ των έσω, που οι Έλληνες, ιδίως οι εξ Ελλάδος αφιχθέντες αγνοούσαν παντελώς. Διαβόητοι Βούλγαροι ληστές παρουσιάζονται σήμερα ως δήθεν ανανήψαντες εξ αιτίας των Ελληνικών διαφωτιστικών προσπαθειών. Η αλήθεια είναι, ότι εξαγορά-στηκαν με μεγάλα χρηματικά ποσά. Αποστολή τους ήταν η κατά τόπους παροχή προστασίας σε ελληνόφωνα χωριά, δίκην μαφίας. Ο Κώτας από τη Ρούλια (ορεινό χωριό στο δρόμο της Καστοριάς προς το Πισοδέρι, που αργότερα μετονομάστηκε σε Κώτα προς τιμή του) είχε αποκτήσει φήμη στην περιοχή του. Ενώ ήταν μέλος της «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργά-νωσης» τον προσέγγισε μυστικά ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης (τέλος 1901 ή αρχές 1902), ο οποίος ανέλαβε να συντηρεί την ομάδα του κι αυτός να υπερασπίζεται τα χωριά της περιοχής. Ο Κώτας, που δεν γνώριζε λέξη Ελληνικά, με την μεταγραφή του στο Ελληνικό κομιτάτο εξασφάλισε και τα παιδιά του. Ο Καραβαγγέλης τα έστειλε με συνοδεία στην Αθήνα, όπου με τη βοήθεια του Στέφανου Δραγούμη και του Παύλου Μελά σπούδασαν στο Λύκειο κι αργότερα στη Σχολή Ευελπίδων.

- 27 -


Το ότι ο Κώτας δεν ήταν κανένας ιδεολόγος, αλλά ενεργούσε ως κοινός μαφιόζος, φαίνεται και από τα λεγόμενα του Παύλου Μελά, ο οποίος, όταν κατά τη διάρκεια της πρώτης περιοδείας του στη Μακεδονία τον συνάντησε διαπίστωσε, ότι ο Κώτας ανησύχησε μήπως χάσει τα δικαιώματά του στην περιοχή που έλεγχε, την οποία του είχε αναθέσει ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης: «Φοβούμενος μήπως ανησυχή, ότι θα του αφαιρέσωμεν δια της παρουσίας μας την δύναμίν του και το γόητρόν του, τον διαβεβαιώνω, ότι έχομεν απόφασιν να τον ενισχύσωμεν και δι’ όπλων και δι’ ανθρώπων και να τον αφήσωμεν κύριον και αρχηγόν της περιφερείας του. Τούτο πραγματικώς τον ευχαρίστησε και τον καθησύχασε, διότι από την στιγμήν εκείνην έγινεν ομιλητικώτερος και ευθυμότερος». (Ναταλίας Μελά: «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 208-209). Την ίδια περίπου εποχή ο Καραβαγγέλης είχε στρατολογήσει και τον καπετάν Βαγγέλη Νάτση Γεωργίου, σλαβόφωνο, μέλος της Εσωτερικής Οργάνωσης κι αυτός, ο οποίος στην αρχή είχε διστάσει, γιατί η Εσωτερική Οργάνωση τον είχε ορκίσει. Γρήγορα όμως, ο μητροπολίτης τον απάλλαξε από τον όρκο του. Σε αυτό βέβαια βοήθησαν και οι... λίρες, που του έδωσε, προκειμένου να οργανώσει και να συντηρεί την ομάδα του. «Τη υποκινήσει του νεόυ μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη δύο παλαιοί Αρχικομιτατζήδες με τα Σώματά των λύνουν τον όρκον των εις το Κομιτάτον και μάχονται δια την προστασίαν των εν απογνώσει Ελλήνων Μακεδόνων. Ο εις είναι ο εκ Στρεμπένου (Ασπρόγεια) Καπετάν Βαγγέλης και ο έτερος ο εκ Ρούλιας (Κώττα) Κορεστίων Καπετάν Κώττας». (Γ.Α.Λ., Η εναντίον της Μακεδονίας Βουλγαροκομ-μουνιστική επιβουλή, Αθήνα, 1963).

Εξαγορά Βούλγαρου ληστή.

Ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης «κατηχεί» (= εξαγοράζει) τον Βούλγαρο Γκέλεφ, ο οποίος παρουσιάζεται δήθεν συντετριμμένος να πιάνει το κεφάλι του. (Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα).

Λίγο αργότερα ο Καραβαγγέλης ήρθε σε απαφή με τον Γκέλεφ. Του παρουσίασε μιά

έτοιμη αναφορά προς την Ελληνική κυβέρνηση, όπου υποσχόταν να εργασθεί στο εξής για το Ελληνικό κομιτάτο. Ο Γκέλεφ την υπέγραψε και με τη σειρά τους όλοι οι άνδρες, ο καθένας με όποιο τρόπο μπορούσε. Ο Καραβαγγέλης τους εξασφάλισε κανονική μισθοδοσία. Ένας άλλος τοπικός αρχηγός ήταν ο Παύλος Κύρου, που συνεργαζόταν με τον Κώτα

- 28 -


κι ούτε κι αυτός γνώριζε Ελληνικά. Ο καπετάν Γεώργης Σιδέρης είχε σχημα-τίσει μιά ομάδα και προστάτευε χωριά σε συνεννόηση με τον Καραβαγγέλη.

* * *

Ας εξετάσουμε μερικές ακόμα χαρακτηριστικές περιπτώσεις: «Ο Ακρίτας, κέρδισε ακόμη την εμπιστοσύνη τοπικών ληστανταρτών, που

κατάλληλα χρησιμοποίησε με τη βοήθεια του Γαρέφη». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 56).

«Άλλος ντόπιος οπλαρχηγός ήταν ο Παντελής Παπαϊωάννου, ο Γκρέκος, όπως

τον ονόμαζαν, βουλγαρόφωνος από τη Στρώμνιτσα. Αρχικά είχε βγεί με το Σαράφωφ ως γραμματέας του, αλλά μόλις άρχισε ο Ελληνικός αγώνας ήρθε στη λίμνη με τον Γκόνο». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκης - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 92). «Είχαν οδηγηθεί από τον καπετάν Γκόνο, ένα σλαβόφωνο από τα Γενιτσά» (σελ. 93).

«Έμειναν όλοι σύμφωνοι να προσλάβουν τον Καραλίβανον και τον Βισβίκην,

δύο ληστοφυγοδίκους... Εδέχθησαν και οι δύο ενθουσιωδώς υπό τους εξής όρους: α. ότι θα ασφαλισθούν εις τον Βόλον και τα Τρίκκαλα αι εδώ διαμένουσαι οικογένειαί των, πληρωμένων εις αυτάς των εξόδων μεταβάσεως και διατροφής επί δύο μήνας (ανά 100 δραχμάς έξοδα μεταβάσεως και ανά 300 δραχμάς συντήρησιν δι’ εκάστην οικο-γένειαν)...». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνι-κών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 292).

«Εις τας 10 π.μ. ήλθε και ο πολύς ληστής Καραλίβανος με τον σύντροφόν του

Βισβίκην... Μολονότι διέπραξε ληστρικάς πράξεις, φαίνεται, ότι δεν στερείται και μερικών ευγενών αισθημάτων... Έχει μεγάλας απαιτήσεις και δια την οικογένειάν του, δια την οποίαν απαιτεί 100 λίρας». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 307).

Η μισθοδοσία των ληστανταρτών

Μέχρι το 1904 η οικονομική παρουσία του επίσημου Ελληνικού κράτους στη Μακεδονία περιοριζόταν στην κάλυψη μέρους των εκκλησιαστικών κι εκπαιδευτικών δαπανών των τουρκοκρατούμενων περιοχών της Μακεδονίας. Τα έξοδα των πρώτων ομάδων κάλυπτε μέχρι τη διάλυσή της η παρακρατική - παραστρατιωτική οργάνωση Εθνική Εταιρεία (βλ. σελ. 14). Αργότερα στον «Οργανισμό του Μακεδονικού Κομιτάτου» τέθηκε το ζήτημα των οικονομικών παροχών στους αντάρτες. Στα άρθρα του Οργανισμού γινόταν λόγος για μισθοδοσία ανδρών μέσω των προξενείων και για παροχή περίθαλψης ύψους 51 δραχμών για κάθε άνδρα, που επέστρεφε από τη Μακεδονία έπειτα από τετράμηνη παραμονή. Επιβλήθηκε η καταβολή εισφορών από τα μέλη, η διενέργεια εράνων κ.λπ.. Από τις αρχές του 1904 το Υπουργείο Εξωτερικών άρχισε να χορηγεί στο Προξενείο Θεσσαλονίκης ολοένα και μεγαλύτερα ποσά, για «έκτακτες» και «απρόβλεπτες εθνικές δαπάνες», που διαχειριζόταν ο πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς, ο οποίος στις εκθέσεις του πάντα ζητούσε περισσότερα τονίζοντας, ότι τα ποσά ήταν ανεπαρκή και σημείωνε το ύψος των οικονομικών θυσιών, στις οποίες έπρεπε να υποβληθεί το Ελληνικό κράτος. Ενδεικτικά για το 1905 το κράτος επιχορήγησε το Προξενείο Θεσσαλονίκης με 23.700 Τουρκικές λίρες (1 λίρα = 26,5 δρχ), ενώ το 1906 με 27.840 λίρες. Εκτός από τους μισθούς των ανδρών των ομάδων υπήρχαν επι πλέον έξοδα για την περίθαλψη τραυματιών, οδοιπορικά για την μετάβαση προς και από τη Μακεδονία, ποσά για κάθε είδους δωροδοκίες κ.λπ.. Πολλές φορές δημιουργήθηκε καχυποψία για καταχρήσεις, που ήταν κι η αιτία για την τελική διάλυση του Κομιτάτου, όπως θα δούμε παρακάτω.

- 29 -


Από την οικονομική διάσταση του Μακεδονικού Αγώνα δεν έλειψαν περιπτώσεις ρήξεων μεταξύ εκπροσώπων του ανωτέρου κλήρου και του ποιμνίου τους κυρίως για το ύψος των εισφορών και των ενοικίων, που οι δεύτεροι κατέβαλλαν για την ενοικίαση εκκλησιαστικών γαιών, αλλά και ρήξεις με αφορμή το βαθμό και την ποιότητα συμμετοχής τους..

* * *

Παραθέτουμε ορισμένα σχετικά αποσπάσματα από βιβλία μακεδονομάχων:

«Ο Μαζαράκης όριζε πράκτορες και τροφοδότες για τα σώματα και κανόνιζε τη

μισθοδοσία τους». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 75).

«Για πολιτικούς κυρίως λόγους, αλλά και για πρακτικούς λόγους η Ελληνική

κυβέρνηση είχε αφήσει τη διεύθυνση του αγώνα της Δυτικής Μακεδονίας στα χέρια της Μακεδονικής Οργανώσεως των Αθηνών, που είχε ιδρύσει ο Καλαποθάκης (διευθυντής του «Εμπρός»), με τη βοήθεια του Καρτάλη (βουλευτή Λάρισας). Όπως φαίνεται από τα προξενικά έγγραφα με το Υπουργείο Εξωτερικών, η Ελληνική κυβέρνηση άν και δεν ήταν ικανοποιημένη από τον τρόπο ενεργείας, όμως υποστήριζε με σημαντικά χρηματικά ποσά και οπλισμό την προσπάθεια». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 78).

«Από εκεί θα τον στείλω (σ.σ. τον μακεδονομάχο Παύλο Γύπαρη) και σας

παρακαλώ να τον εφοδιάσετε με λεπτά να κατέλθη εις την Κρήτην να στρατολογήση και να φέρη 30-40 άνδρες.» [Επιστολή από το Πισοδέρι του αρχηγού Ρούβα προς το Μακεδονικό Κομιτάτο (Δημ. Καλαποθάκη). Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», Αθήνα, 1962, σελ. 80.)]

«Εκεί έλαβεν απάντησι από τον Μητροπολίτη - λεφτά, κινίνο τούστειλεν, ήτο

ημέρα Τρίτη». (Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος» (έμμετρο), Αθήνα, 1962, σελ. 58.)

«Με φώναξένε μυστικά και βγάζει το κεμέρι - μου τόδωσένε φιλικά, με σταθερό

το χέρι - που είχε λίρες εκατό, κι εξήντα Ναπολεόνια - για να μισθοδοτούμενε της άνοιξης τα αηδόνια». (Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», έμμετρο, Αθήνα, 1962, σελ. 86.)

«Τότε ο Βάρδας έδωσε εντολή να τους περιποιηθούμε κι εγώ τους έβαλα να

ορκιστούν, πως δεν θα μας προδώσουν. Αμέσως έπειτα τους μοιράσαμε γενναία μπαξίσια. Όταν είδαν το χρήμα, όλοι άπλωναν καταχαρούμενοι το χέρι να τους δώσουμε. Και τους δώσαμε μ’ απλοχεριά, γιατί παντού δείχναμε πως είμαστε πλούσιοι και δεν πάμε να πάρουμε, αλλά να δώσουμε. Έτσι το χρήμα τους βοήθησε να τηρήσουν τον όρκο τους και να μην μας προδώσουν.» (Διήγηση παπα-Δράκου στη γραμματέα της Πηνελόπης Δέλτα, Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη, από το βιβλίο: «Μορφές μακεδονο-μάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 177.)

«Κατόπιν τους προσέφερα ως συνδρομήν μου 1 λίραν τουρκικήν, έχω αθίκτους

24 λίρας». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 292).

«Αλλ’ αίφνης σήμερα οι εδώ άνθρωποι ζητούν 3 λίρας μηνιαίως έκαστος δια την

οικογένειάν του. Μεταξύ της επιτροπής επήλθε διαφωνία. Δια την μεταφοράν των όπλων δεν ευρίσκονται ούτε ζώα, ούτε άνθρωποι. Ένας παρουσιάσθη και ζητεί μισήν λίραν δια την μεταφοράν εκάστου όπλου». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 300).

- 30 -


«Τους δίνουν 3 λίρας τον μήνα και 1 δια την ενδυμασίαν των». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 307).

«Μου ενεχείρησε φάκελλον (σ.σ. η κόμησσα Λουίζα Ριανκούρ στον Παύλο

Μελά) περιέχοντα 2.000 φράγκα χρυσά. “Όσον δ’ αφορά τα 1.000 φράγκα, τα οποία έστειλα τω Αγίω Μητροπολίτη, αυτά είναι εκτός της εξαμήνου συνδρομής μου”». (Νατα-λίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 186).

«Εις τον ιερέα δίδω 10 φράγκα». Παύλος Μελάς. (Ναταλίας Μελά, Παύλος

Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 371).

«Κατά το διάστημα αυτό ενεδυναμώθησαν επαρκώς εις το χρήμα αμφότερα τα

Κομιτάτα. Η Κυβέρνησις όμως του Ελληνικού Βασιλείου, δυσφορούσα για τα συμβαί-νοντα... πάντοτε εστενοχώρει τα κομιτάτα αυτά, επιζητούσα τον τρόπον της διαλύσεώς των...» (Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», Αθήνα, 1962, σελ. 143.)

Λίγο παρακάτω κάνει λόγο και για κατηγορίες για οικονομικές ατασθαλίες,

δεδομένου, ότι «η διαχείρισις του Μακεδονικού χρήματος δεν ήταν ομαλή... Ο Δ. Καλαποθάκης δεν ηδυνήθη να αντιστή επί πλέον εις την θύελλαν, την οποίαν εξαπέλυσεν εν Μακεδονίας ο αρχηγός Βάρδας δι’ επιστολής του, η οποία, ληφθείσα εν Αθήναις και εκτυπωθείσα εις πολλά αντίτυπα διενεμήθη προς πάντας τους σχετιζομένους με την εθνικήν υπόθεσιν. Η επιστολή εκείνη κατήγγειλε φοβερά και τρομερά πράγματα, ουδέποτε όμως αποδειχθέντα, και έρριπτεν εις το μέσον τας λέξεις “κλοπή και προδοσία”, λέξεις αι οποίαι κατεθορύβησαν την συνείδησιν των πατριωτών, διότι τις έγραφεν ανήρ, ο οποίος, είπερ τις και άλλος είχε δικαιώματα επί του τίτλου του πατριώτου... Ο Καλαποθάκης τότε οριστικώς παρητήθη και το Κομιτάτον σχεδόν αποσυνετέθη» (σελ. 144).

Ο στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος εν μέσω Βαλκανικών πολέμων

σκιαγραφούσε το Μακεδονικό Κομιτάτο της Αθήνας (βλ. σελ. 18) σαν μια «κακοήθη εταιρεία, που επλούτισαν όλοι οι αναμειχθέντες».

Άδοξη διάλυση του Κομιτάτου και αναστολή της «εθνικοπατριωτικής» δράσης του για

οικονομικές ατασθαλίες. Η Ρωμιοσύνη σε όλο της το μεγαλείο...

-----------------------

- 31 -


ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟΙ - MAΦΙΟΖΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ -

ΜΑΚΕΛΕΙΑ

Η πραγματική δράση των Μακεδονομάχων

Οι μακεδονομάχοι δεν είχαν σκοπό την απελευθέρωση των Ελλήνων της

Μακεδονίας από τον Οθωμανικό ζυγό (τα σύνορα της Ελλάδας τότε έφταναν ως τη Θεσσαλία), ούτε απέβλεπαν στην κατοχή συγκεκριμένων εδαφών, αλλά στην δια της βίας επαναφορά των Μακεδονικών πληθυσμών στο Πατριαρχείο της Κωνσταν-τινούπολης. Υπό την ηγεσία Ελλήνων ληστών, εξαγορασμένων Βουλγάρων ληστών ή και Ελλήνων υπαξιωματικών - αξιωματικών δεν πολέμησαν σε μάχες ούτε με Βούλγαρους (εκτός από μικροσυμπλοκές δεν καταγράφηκε ούτε μιά μάχη με τη συμβατική της έννοια) ούτε με Τούρκους, με τους οποίους εξ άλλου συνεργάζονταν. ΄Εσπερναν τη φρίκη και το θάνατο στήνοντας ενέδρες, κόβοντας κεφάλια και δολοφονώντας μαφιόζικα εν ψυχρώ. Έμπαιναν στα εξαρχικά χωριά και τρομοκρατούσαν τους κατοίκους σφάζοντας και πλιατσικολογώντας, ώστε να τους υποχρεώσουν να επανέλθουν υπό το Πατριαρχείο ανταγωνιζόμενοι παρόμοιες ενέργειες, που γίνονταν κι από τη Βουλγαρική πλευρά στα πατριαρχικά χωριά (που είναι λίγο-πολύ γνωστές, καθ’ ότι έχουν ήδη κατά κόρον παρουσιασθεί από νεοέλληνες ιστοριογράφους, οι οποίοι όμως παράλληλα απο-κρύπτουν ή εξωραΐζουν τις αντίστοιχες Ελληνικές). Οι πράξεις τρομοκρατίας και αντεκδί-κησης ήταν καθημερινό φαινόμενο. Στα απομνημονεύματα και στα βιβλία, που γράφτηκαν από τους ίδιους τους μακεδονομάχους ή προς τιμήν τους εκθειάζονται οι βίαιες αυτές πράξεις τους ως σπουδαία «κατορθώματα». Ας δούμε μερικές χαρακτηριστικές:

«Ο Τσόντος συγκέντρωσε και τα σώματα του Γουδή (300 άνδρες) και στις 25

Μαρτίου / 7 Απριλίου μπήκε στο χωριό, σκότωσε 81 άτομα και έβαλε φωτιά σε σπίτια». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 81). Αυτή η επίθεση έδωσε αφορμή για μεγάλη κατακραυγή και διαμαρτυρίες στην Ευρώπη.

«Τον Ιούνιο ο Ακρίτας συγκέντρωσε όλη του τη δύναμη με τον Γαρέφη, τον

Παπακώστα και τον Κατσίγαρη στο μοναστήρι του Αγ. Γιάννη του Πρόδρομου. Από εκεί κτύπησε το εξαρχικό χωριό της Γκολεσάνης». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 86).

«Όταν προσέβαλαν χωριά εξαρχικά οι ζημιές που προκαλούσαν ήταν μικρές·

έκαιγαν κανένα σπίτι, αλλά ήταν αρκετό για εκφοβισμό. Βέβαια πολλές φορές ήταν ανάγκη να φανούν σκληροί, όπως στους ρουμανίζοντες του Μπατατσίν (8 Αυγούστου) ή της Δόλιανης (30 Αυγούστου), που βοηθούσαν τους Βουλγάρους. Συνήθως όμως φόνοι και βίαιες πράξεις γίνονταν μόνον έξω από τα χωριά με ενέδρες». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 91).

«Στην Πρεκοπάνα εφτάσανε και δύο συλλαμβάνει (σ.σ. ο Παύλος Μελάς) –

προδόται ήτανεν κι οι δυό, γι’ αυτό και τους ξεκάνει». (Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος» (έμμετρο), Αθήνα, 1962,σελ. 59.)

«Εις το Ζελενίτσι, όπως πληροφορήθηκα μετέπειτα, εφονεύθησαν 42 Βούλγαροι

και όχι 37, όπως σας έγραψα εις την έκθεσίν μου, μάλιστα μεταξύ των φονευθέντων ήσαν δύο αξιωματικοί Βούλγαροι και 19 Κομιτατζήδες (σ.σ. οι άλλοι 21, που δεν προσδιορίζει τι ήταν; Προφανώς άμαχοι). Ομολογώ, ότι εφάνηκα σκληρός, αλλά έπρε-

- 32 -


πε να των δώσω ένα παραδειγματικόν μάθημα.» [Επιστολή από το Πισοδέρι του αρχηγού Ρούβα προς το Μακεδονικό Κομιτάτο (Δημ. Καλαποθάκη). Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», Αθήνα, 1962, σελ. 79.)]

«Τους συνελάβομεν και τους απεκεφαλίσαμεν άπαντας».

«Από την αφήγηση του ναυάρχου (σ.σ. Γεώργιου Κακουλίδη) ιδιαίτερη εντύπωση

μου έκανε η περιγραφή ενός επεισοδίου, που κατέληξε στο φόνο κάποιου επικίνδυνου Βούλγαρου κομιτατζή. Για λίγα λεπτά ο Κακουλίδης έμεινε σιωπηλός και σκεφτικός, σα να ξανάβλεπε μπρος του αυτή την άγρια σκηνή. Ύστερα πιάνοντας το κεφάλι του μουρμούρισε: - Α, δεν ήμουνα ΄γω για τέτοιες δουλειές...» (Από το βιβλίο της Αντιγόνης Μπέλλου – Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καρα-βαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984. Η συγγραφέας, γραμματέας της Πηνελό-πης Δέλτα, κατέγραψε τα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών του Μακεδονικού Αγώνα μερικά χρόνια από τη λήξη του, παίρνοντας προσωπικές συνεντεύξεις από επι- ζήσαντες μακεδονομάχους.)

«Έφτασε η στιγμή, που μου διηγόταν τα βασανιστήρια, που έκαναν οι δικοί μας, με τον πιό απλό και φυσικό τρόπο. Γιατί δυστυχώς και οι δικοί μας έκαναν βασανιστήρια» (όπως παραπάνω, σελ 185).

Στις σελίδες 134-135 του ίδιου βιβλίου η συγγραφεύς περιγράφει αυτά που είδε

γραμμένα στο προσωπικό ημερολόγιο του μακεδονομάχου Γιώργου Δικώνυμου ή Μακρή, στον οποίον την είχε στείλει ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης: « Έσκυψα απάνω του κι άρχισα να διαβάζω με ζωηρό ενδιαφέρον. Μα δεν άργησα να καταλάβω, πώς το ημερολόγιο αυτό, που επί πλέον ήταν γραμμένο σε μια ξερή κι αφόρητη καθαρεύουσα, πολύ λίγο θα με βοηθούσε να γνωρίσω καλύτερα το αληθινό πρόσωπο αυτού του ανταρτοπόλεμου. » Έλεγε περίπου: “Στις τόσες του μηνός ύστερα από πληροφορίες κι οδηγίες πού είχαμε λάβει, μπήκαμε στο τάδε χωριό. Τραβήξαμε ίσια στο σπίτι, όπου κρύβονταν οι κομιτατζήδες, εφτά - οχτώ πάνω - κάτω. Τους συνελάβομεν και τους απεκεφαλίσαμεν άπαντας”. Και πάρα κάτω: “Στίς τόσες του μηνός φτάσαμε, ύστερα από ολονύχτια οδοιπορία στο τάδε χωριό. Στήσαμε καρτέρι στο κοντινό δάσος κι όταν πρωί - πρωί πρόβαλε η συμμορία του τάδε κομιτατζή κι ανύποπτη πήρε τη δημοσιά, εμείς ξεπεταχτήκαμε μέσα απ’ το δάσος, τους κυνηγήσαμε, τους συνελάβομεν και τους απεκεφαλίσαμεν άπαντας”. » ...Κι υστέρα πάλι ακολουθούσε μια καταδίωξη και μια συμπλοκή με κομιτατζήδες, που τελείωνε λακωνικά και στερεότυπα με τη φράση: “Τους συνελάβομεν όλους και τους απεκεφαλίσαμεν άπαντας” Αυτά βέβαια, όπως περίπου τα θυμούμαι ύστερα από σαράντα πέντε ολόκληρα χρόνια. Μετά από δυο-τρεις τέτοιες επωδούς, χωρίς να μπορέσω να κρατηθώ, άφησα να μου ξεφύγει ένα πνιχτό γέλιο.

- Γιατί γελάτε, δεσποινίς; άκουσα τη φωνή του καπετάν Μάκρη. Γύρισα στενοχωρημένη και τον κοίταξα. Είχε διακόψει τη συζήτηση με το συνομιλητή του και με κοίταζε κι αυτός φαινομενικά ατάραχος, μα σίγουρα δυσαρεστημένος. - Μα τι ήταν; Κοτόπουλα που τα συλλαμβάνατε και τ’ αποκεφαλίζατε άπαντα; απάντησα κι εγώ θαρρετά, μιά και δεν ήταν δυνατό να βρώ καμμιά δικαιολογία. Κι όλους αυτούς δεν τους βλέπετε καμμιά φορά στον ύπνο σας;

- 33 -


Ένας αποκεφαλιστής αιχμαλώτων:

Ο μακεδονομάχος Γιώργος Δικώνυμος Μακρής ποζάρει περήφανα ένστολος με κρεμασμένο υπερμεγέθη σταυρό

στο στήθος σε φωτογραφείο της εποχής.

Λίγο παρακάτω ο ίδιος μακεδονομάχος αναφέρει: «Το βράδυ, σα σκοτείνιασε,

τους πήραμε δεμένους και βγήκαμε έξω απ’ το χωριό. Εκεί, σ’ ένα χωράφι, μόλις περάσαμε τη Μονή του Μπουκόβου, τους σκοτώσαμε. Μαζί μου έσερνα και το μισό χωριό. Οι χωριάτες άνοιξαν τέσσερις λάκκους κι έθαψαν τα πτώματα βαθιά. Εγώ στο μεταξύ είχα συνεννοηθεί με τον ηγούμενο της Μονής και περασμένα πιά μεσάνυχτα κατέβηκαν οι καλόγεροι, έζεψαν τα ζώα στο άροτρο κι όργωσαν καλά το χωράφι, για να μην ξεχωρίζουν οι νιοσκαμμένοι λάκκοι. Μα ήμασταν και τυχεροί. Η νύχτα ήταν κατασκότεινη. Και σε λιγάκι έβρεξε ο Θεός κι εξαφάνισε κάθε ίχνος μας.» Δεν παραλείπει να διευκρινίσει βέβαια, ότι όλα αυτά γίνονταν «κάτω από τη σοφή κι άγρυπνη καθοδήγηση του Γερμανού Καραβαγγέλη».

Στη σελίδα 12 των απομνημονευμάτων του αναγράφεται, ότι μπήκε ξαφνικά

στη χωρίο Κλαδοράπι κι εκτός από δύο κομιτατζήδες σκότωσε και δεκαπέντε χωρικούς, οπότε τα ελληνόφωνα χωριά «ξαναγύρισαν θαρρετά στην Ορθοδοξία».

Ο ίδιος μακεδονομάχος περιγράφει το εξής επεισόδιο: «Στ’ Αρέχοβο ήρθε ο

παπα-Ηλίας απ’ τη Βελούσανη κι επέμενε να πάμε αμέσως στ’ Οπτίκαρι να χαλάσουμε μερικούς Βουλγάρους κομιτατζήδες. Με τον παπα-Ηλία εμπρός ξεκινήσαμε και πήγαμε στο Μπούκοβο κι αφού αφήσαμε εκεί τις κάπες μας, πήραμε το δρόμο για το Οπτίκαρι. Εγώ παράγγειλα στους αγγελιοφόρους να μας περιμένουν στο έμπα του χωριού. Μα ό,τι κοντεύαμε, λίγο έλειψε να χαλάσει η δουλειά μας. Ο παπα-Ηλίας μόλις αντίκρυσε το χωριό, άρχισε να τρέμει. Στάθηκε στη μέση του δρόμου και δεν ήθελε να προχωρήσει.

- Πούναι το χωριό, παπά μου; του κάνω εγώ. - Να εκεί, εκεί! έλεγε κι έδειχνε τρέμοντας εμπρός του, ενώ με το άλλο χέρι σκέπαζε τα μάτια του. - Άντε να πάμε, λέω πάλι εγώ και τον έπιασα από το χέρι. Μα εκείνος έπεσε χάμω ξερός. Τότε εγώ είπα σε δύο παιδιά, τον άρπαξαν στα χέρια, κι έτσι προχωρήσαμε. Ο κακομοίρης ήταν ελαφρούλης, γιατί ήταν μικρόσωμος και γέρος. Μωρέ γέλια που κάναμε εκείνο το βράδυ με τον παπά! Μα σε λίγο κατάλαβα πως έτσι δεν θα κάναμε δουλειά. Κι έπειτα φοβήθηκα μήπως πάθει τίποτα κι ο παπάς. Και τότε είπα να τον ακουμπήσουν σ’ ένα μέρος κι ώσπου να γυρίσω, να τον φυλάνε. Εγώ μπήκα στο βουλγαροχώρι, άρπαξα βιαστικά όπως - όπως μερικούς Βουλγάρους, όσους βρήκα, και γυρίσαμε. Ήταν οχτώ. Όταν τους έφερα μπρος στον παπά, δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να τους δεί και σφάλαε τα μάτια του με τα χέρια του. - Τι είναι αυτοί, παπά μου; τον ρώτησε. Δεν σηκώνεσαι να τους δεις;

- 34 -


- Όχι! Όχι παιδάκι μου! Να μη με δούνε! - Τι να σε δούνε; Μήπως θα σε ξαναδούνε; είπα και διέταξα αμέσως και τους αποκεφάλισαν». (Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονο-μάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 145-146.)

Αυτός λοιπόν ο άνθρωπος, που σκότωνε εν ψυχρώ αμάχους και τους

«αποκεφάλιζε άπαντας», φάνηκε λιγότερο σκληρός από έναν παπά. Διαβάστε πώς περιγράφει στη γραμματέα της Πηνελόπης Δέλτα το γεγονός τής εν ψυχρώ δολοφονίας ενός Βούλγαρου νέου από ένα παπά: «Όλοι οί χωρικοί κι ο παπάς μαζί -ήταν νύχτα και στείλαμε και τους ξυπνήσαμε- μαζεύτηκαν εκεί κι εμείς τους κάναμε την παρατήρηση, ότι περιθάλπουν τους Βουλγάρους. Και τους φοβερίσαμε, ότι αν ξαναφιλοξενήσουν Βουλγαρικό Σώμα, θα κάψουμε όλο το χωριό. Η αλήθεια όμως ήταν, ότι μόνον ένα ή δυο σπίτια τους περιθάλπανε. » Εκεί που ήμασταν μαζεμένοι γύρω απ’ το σπίτι που καιγόταν, ήρθε κάποιος κι έδειξε στον παπα-Δράκο ένα νέο ως είκοσι χρονών λέγοντας, ότι αυτός οδηγούσε μέσα τα Βουλγαρικά Σώματα. Το παιδί εκείνη την ώρα στεκόταν δίπλα μου και κοίταζε, όπως κι εμείς, τη φωτιά. Αλλό όταν τους βάλαμε να σκάψουν σε μερικά σημεία, γύρω απ’ το σπίτι, με την ιδέα μήπως η κρυψώνα είναι έξω και μπορέσουμε έτσι να τη βρούμε, εκεί που έσκαβε, το έσπρωξα εγώ και του είπα: “Κάνε γρήγορα να τελειώνουμε, για να φύγουμε”. Αυτός σηκώθηκε κι είπε: “Μα σκάβω”. Εκείνη τη στιγμή είχε πλησιάσει από πίσω μας ο παπα-Δράκος και χωρίς να το αντιληφθούν του έριξε μια τουφεκιά σχεδόν εξ επαφής. Και το παιδί έπεσε μεσ’ στο λάκκο που έσκαβε. Ο παπα-Δράκος τραβήχτηκε με γρηγοράδα πίσω και, καθώς εγώ κρατούσα στο χέρι το τουφέκι μου, μου φωνάζει: “Μπράβο, Μακρή, μπράβο! Έτσι να τους σκοτώνεις τους προδότες, γιατί αυτοί φέρνουνε μέσα τα Βουλγαρικά Σώματα.” Εγώ δεν απάντησα. Κι αργότερα μου εξήγησε, ότι επειδή αυτός είναι παπάς, δεν θέλει να φαίνεται. Και με παρακάλεσε να το υποστηρίξω, ότι εγώ το έκανα. » Πάρα πέρα, από πίσω απ’ το σπίτι, την ίδια στιγμή, καθ' υπόδειξη του ίδιου πάλιν ανθρώπου, σκότωσαν άλλοι μου σύντροφοι έναν άλλο, ως πράκτορα των Βουλγάρων. Εκείνος όμως ήταν άντρας, τριανταπέντε πάνω – κάτω χρονών. » Ξημερώματα πια φύγαμε απ’ τα Λεμπίσοβο και πήγαμε σ’ ένα λημέρι κοντά στο χωριό Λάγκα και το βράδυ κατεβήκαμε στο χωριό. Ήταν Παρασκευή βράδυ και καθίσαμε κει και Σάββατο όλη τη μέρα και την Κυριακή, γιατί χιόνιζε ακατάπαυστα. Το πρωί της Κυριακής πήγαμε όλοι στην εκκλησία να λειτουργηθούμε με τους χωρικούς και τους δυο παπάδες του χωριού. Λειτούργησε όμως ο παπα-Δράκος, πού ήταν μαζί μας. Μέσα στο ιερό δηλαδή ήταν και κείνοι, οι δυο παπάδες του χωριού, μα αυτός λειτούργησε. Άμα τον είδα να σηκώνει τ’ Άγια, εγώ, πού ήξερα, ότι χτες είχε σκοτώσει με το ίδιο του το χέρι το παιδί, έμεινα κατάπληκτος. Κι όταν βγήκαμε έξω, του το είπα και παρά λίγο να μαλώσουμε. - Δεν πειράζει, μου είπε. - Πώς δεν πειράζει; Χτες να σκοτώσεις τον άνθρωπο και σήμερα να σηκώνεις τ’ Άγια;» Ο παπα-Δράκος έλεγε πως δεν είχε πατρίδα, γιατί ήταν Αγιορείτης, εκτός από την Άνω Ιερουσαλήμ, η οποία είναι η πατρίδα των Αγιορειτών. Τιμήθηκε για τις πράξεις του από τη Ρωμιοσύνη· τοποθετήθηκε ιερέας στο Α΄ νεκροταφείο Αθηνών με νέο όνομα: παπα - Χρυσόστομος. (Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 165 και 168-169.)

«Τον έδεσα με τα χέρια πίσω στην πλάτη και το πόδι κάτω από το σαγόνι και τον κρέμασα σε μιά κουκουναριά απ’ το σκοινί, που ήταν δεμένα τα χέρια (το δέσιμο του ποδιού κάτω από το σαγόνι ήταν τόσο φοβερό, ώστε ένας μιά φορά με τη μιά μόνο φτέρνα του έσκαψε μιάμιση πιθαμή στο χώμα. Κι άλλος έκανε δεκαπέντε μέρες να

- 35 -


περπατήσει)... Αφού μας τάπε όλα, τον σκοτώσαμε με μαχαίρι, μπηχτές στην καρδιά.» (Από τα Απομνημονεύματα του Παπατζανετέα (σελ. 48), Αντιγόνης Μπέλλου – Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 185-186.)

H oμάδα του Παπατζανετέα, που προέβαινε σε σκληρά βασανιστήρια αιχμαλώτων.

«Άμα πιάναμε κανένα αιχμάλωτο, τον αφήναμε δήθεν ελεύθερο και καθώς

εκείνος έφευγε τρέχοντας, τον κυνηγούσαν τα παιδιά και τον σκότωναν από πίσω τρυπώντας τον με τα μαχαίρια τους, για ν’ αγριεύουν περισσότερο.

» Τον είχαμε λοιπόν κι αυτό τέσσερις – πέντε μέρες κι από την αγωνία του ο δυστυχισμένος είχε κυριολεκτικά σουρώσει... Του είπαμε λοιπόν, πως θα τον βγάλουμε έξω. Του δέσαμε τα μάτια και τον πήγαμε σ’ ένα πάτωμα χωρίς καλύβα, όπου είχαμε ανοίξει και το λάκκο του. Τον έβαλα και κάθισε εκεί με δεμένα πάντα τα μάτια και του έριξα μόνος μου ακουμπητά δυό σφαίρες ντουμ ντουμ. Έπειτα του ανοίξαμε με το μαχαίρι το στήθος, για να δούμε τί ζημιές κάνουν αυτές οι σφαίρες. Τον είχαν μέσα καταστρέψει τελείως. » Εγώ του είχα δώσει κι ένα - δυό λίρες, για να τον παρηγορήσω, μα ύστερα του πήρα όλο το κεμέρι του. » Όλα αυτά τα διηγείται ο στρατηγός με απίστευτη απάθεια.» (Απομνημονεύματα στρατηγού -τότε λοχία- Παρασκευά Ζερβέα, Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 190.) « Άμα πιάναμε ομήρους, άν ήταν κορίτσια, τα βάζαμε σε σπίτια. Τ’ αγόρια τα έβαζαν σε ένα λύκειο. Νομίζω στου Δέλιου. Τους άλλους τους σκοτώναμε. Έτσι ο Άγρας σκότωσε ένα λοχία...Του είπαν λοιπόν, πως τον θέλει ο αρχηγός μες στο βάλτο, αλλά μοναχό του, δήθεν πως πάει κυνήγι. Μπήκε στην καλύβα της Κρυφιάς, μα δεν ξαναβγήκε ποτέ.» (Όπως παραπάνω, σελ. 190-191.)

Το μακελειό της Ζαγορίτσανης

Στις σελίδες 95 - 100 του βιβλίου του μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη «Οι

πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος» (Αθήνα, 1962) περιγράφεται έμμετρα η επίθεση Ελλήνων σε εξαρχικό χωριό, τη Ζαγορίτσανη, την ώρα που γλεντούσαν σε πανηγύρι. Διαβάστε στην περιγραφή του ίδιου του μακεδονομάχου, πώς ελήφθη η απόφαση σε ένα μοναστήρι ως εκδίκηση για το κάψιμο εκ μέρους των Βουλγάρων μιάς εκκλησίας («τήν Ιερά θρησκεία μας να τήνε σεβαστούνε»), πώς έσφαζαν, σκότωναν κι έκοβαν Βουλγαρικά κεφάλια αδιακρίτως μέσα στο χωριό, όπου το «αίμα το Βουλγαρικό έτρεχε σαν τη βρύση!» Στο τέλος τους «εκδικητάς» αυτούς ο καπετάν Γύπαρης τους εξυμνεί και τους παρομοιάζει -όχι με αρχαίους Έλληνες Μακεδόνες ή Λακεδαιμόνιους κ.λπ. (σ.σ. ευτυχώς), αλλά- με πασάδες!

- 36 -


Αρχηγοί κι οπλαρχηγοί όλοι πλειοδοτούνε, «στο κέντρο αυτό οι Βούλγαροι πρέπει να κτυπηθούνε». Η τρομερά απόφασι ελήφθη ενα βράδυ, να στείλουν 92 Βουλγάρους εις τον Άδη! Με λύσσα να εκδικηθούν όλοι αποφασίσαν, πρώτη φορά τέτοια σφαγή όλοι τους εποθήσαν...

Κι εισήλθανε εις την Μονή Αγίων Αναργύρων κι εκάθησαν εις τα κελιά που ήτανε τριγύρω, Την Εκκλησιά οι Βούλγαροι την είχανε καμμένη, προ δυό μηνών προτήτερα την είχαν ληστεμένη! Κι όσοι εκ των εκδικητών ήσαν νεοφερμένοι, και είδαν την εκκλησία μας έτσι αποτεφρωμένη, «εκδίκησι» φωνάξανε, «να τρομοκρατηθούνε, την Ιερά θρησκεία μας να τήνε σεβαστούνε». Όλοι με μια ορμητική ιδέα προχωρούνε, τη Ζαγορίτσα ήθελαν στίς φλόγες να τη δούνε. Ο Βάρδας εκ του δυτικού μέρους επροχωρούσε κι ο Μάλλιος εξ ανατολών την επολιορκούσε. Όλοι επλησιάζανε και ο σαλπιγκτής σημαίνει, μπαίνουν στη Ζαγορίτσανη, την πολυ-παινεμένη. Ο Πούλακας και ο Μακρής, άνοιξαν το ντουφέκι και στους Βουλγάρους ρίξανε φωτιά κι αστροπελέκι. Όλοι επροχωρουσανε να μπούνε εις την μάχη, ο Καραβίτης και πολλοί άλλοι Βουλγαρομάχοι, κι ο Βάρδας, σαν το κεραυνό, στη μάχη μέσα μπαίνει, και όλους τους εκδικητάς με λόγια τους θερμαίνει. Αητοί πετάνε γύρω του, λιοντάρια παν κοντά του, και γράφει με το ξίφος του ο Βάρδας τ’ όνομα του, και ο Καούδης, στην κορυφή, φύλαγε τα πλευρά του.

Ο εικονιζόμενος σε φωτογραφείο της εποχής, μακεδονομάχος

Παύλος Γύπαρης, εμπνεύστηκε από τις θηριωδίες των

μακεδονομάχων στη Ζαγορίτσανη και τις εξύμνησε σε έμμετρο ποίημά του.

Ο Κουκουλάκης προχωρεί μέσα στο πανηγύρι, του Καραβίτη ερρίξανε από 'να παραθύρι, ο Κλείτος και ο Πήχεων, με το σπαθί στο χέρι, και ο Γκούτας, ο αμίμητος, όπου δεν έχει ταίρι... Μα δεν εμπόραγε κανείς για να τους συγκράτηση, το αίμα το Βουλγαρικό έτρεχε σαν τη βρύση! Σκοτώνουν οι εκδικηταί όσους να βρουν μπροστά των, φθάνει να είναι Βούλγαροι, γιατί πονεί η καρδιά των. Τρέλλα 'χε τους εκδικητάς πιάσει την ώρα εκείνη, μανιακά φωνάζανε «εκδίκησι να γίνη!» Άγγελοι, γίναν δαίμονες, εις την καρδιά, στην όψι, γιατί Βουλγάρων είχανε πολλά κεφάλια κόψει. Όλη ή Ζαγορίτσανη με πτώματα εστρώθη και είναι θαύμα αληθινά Βούλγαρος πώς έσώθη! Πολλοί επυροβολούσανε από τα σπίτια μέσα, μα μπήκανε οι εκδικηταί και τους εξεμπέρδεψαν, κομίτες, δημογέροντας, και ψεύτικους παππάδες, όλοι, Αρχηγοί και Οπλαρχηγοί, γινήκαμε πασάδες... Όπου έγινε αντίστασις έκαψαν και τα σπίτια, γιατί είχανε οι εκδικηταί τον πόνο μέσ' στα στήθεια. Αυτά αποτελούσανε την φρικαλέα εικόνα, θα το θυμούνται οι Βούλγαροι ολόκληρον αιώνα.

- 37 -


ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΣ. ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟ

ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ - KYNHΓΟ ΚΕΦΑΛΩΝ

Βίος και πολιτεία των Γερμανού Καραβαγγέλη - Ίωνα Δραγούμη

-Τι είναι αυτές οι δάφνες και οι στέφανοι; με ρωτά ειρωνικά ο βεζύρης. -Αυτές οι δάφνες και οι στέφανοι είναι, όπως σας είπα κι άλλοτε εντιμότατε, οι υπηρεσίες μου στην Εκκλησία, αλλά και στο Δοβλέτι, απάντησα κοφτά. Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης (Αντιγόνης Μπέλλου – Θρεψιάδη «Μορφές μακε-δονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καρα-βαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984).

«Για εκείνον, που θέλει να μελετήσει την ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα και ιδίως

του Αγώνα της Δυτικής Μακεδονίας είναι απαραίτητο να γνωρίσει την εξαιρετική φυσιογνωμία του τότε μητροπολίτη Καστοριάς... και την επική, αλήθεια, μέσα στη βουλγαροπατημένη (σ.σ. κι όχι τουρκοπατημένη) Μακεδονία δράση του». (Από το βιβλίο της Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 73) Αυτή είναι η επίσημα προπαγανδιζόμενη θέση για τον Γερμανό Καραβαγγέλη, ο οποίος φέρεται ως ένας εμπνευσμένος ιεράρχης, που αγωνίστηκε για τα εθνικά θέματα. Η ιστορική αλήθεια όμως, είναι εντελώς διαφορετική. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης επιχείρησε να ανακόψει τη μαζική αποσκίρτηση των χριστιανικών πληθυσμών προς την πρόσφατα ιδρυθείσα Βουλγαρική Εξαρχία. Διόρισε λοιπόν μερικούς νέους δραστήριους μητροπολίτες σε πόλεις της Μακεδονίας με σαφή εντολή την -με κάθε μέσο εξαναγκασμού- επαναφορά των χριστιανών στο Πατριαρχείο. Ένας από αυτούς τους ήταν ο Γερμανός Καραβαγγέλης, ο οποίος σε νεαρά ηλικία διορίστηκε μητροπολίτης Καστοριάς. Όταν γύρισε από τις πρώτες του περιοδείες, άρχισε αναφορές στο Ελληνικό προξενείο Μοναστηρίου και στην Αθήνα. Ζητούσε χρήματα, άνδρες και οπλισμό, ώστε δια της βίας να αναγκάσει τους κατοίκους της μητρόπολής του να αποσκιρτήσουν από την Εξαρχία. Η κυβέρνηση όμως, με πρόσφατη την καταστροφή του 1897, δεν συμμεριζόταν τις ιδέες του και προσανατολιζόταν προς την την απομάκρυνσή του από τη Μακεδονία θεωρώντας τον επικίδυνο. Έτσι ο Καραβαγγέλης συνεργάστηκε αποκλειστικά με τους εθνικιστικούς κύκλους των Αθηνών - Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου (Παύλο Μελά, Ίωνα Δραγούμη κ.λπ.). Διαχειρίστηκε σημαντικά χρηματικά ποσά, έστησε ένα ολόκληρο δίκτυο πληροφοριοδοτών έχοντας δικούς του ανθρώπους να τον πληροφορούν για τις κινήσεις των Βουλγάρων και στα πιό απομακρυσμένα χωριά ακόμα και μέσα στην Εσωτερική Οργάνωση, συνεργάστηκε με τους Τούρκους και οργάνωσε συμμορίες Ελλήνων και εξαγορασμένων Βουλγάρων, που μοίρασαν την περιοχή της Καστοριάς κι ανελάμβαναν την «προστασία» συγκεκριμένων χωριών η κάθε μία. Με μαφιόζικες μεθόδους τρομοκρατούσαν τον τοπικό πληθυσμό υποχρεώνοντάς τους να επιστρέφουν στο Πατριαρχείο. (Αυτό ουσιαστικά ήταν ο πολυδιαφημισμένος «Μακε-δονικός Αγώνας»). Ο Γερμανός Καραβαγγέλης είναι ο ηθικός αυτουργός πολλών αποτρόπαιων δολοφονιών στην περιοχή του.

- 38 -


«Ακτινοβολεί το όνομά του μέσα εις τους αιώνας του σκότους της ιστορίας μας από μεγάλας μορφάς της Εκκλησίας, από θεολόγους και διδασκάλους, από ποιμένας, αγωνιστάς και μάρτυρας. Ιερουσαλήμ και Ιορδάνης της φυλής!» (Από την ομιλία του Πολιτιστικού Συμβούλου του Υπουργείου Βορείου Ελλάδος, Κ. Τσούρκα, που εκφωνήθηκε κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις μετακομιδής των λειψάνων του Γ. Καραβαγγέλη, που διοργάνωσε προ πεντη-κονταετίας σύσσωμη η Ρωμιοσύνη της Βορείου Ελλάδος).

Στη φωτογραφία ο εν τη χλιδή διαβιών Γερμανός Κα-ραβαγγέλης.

Ακτινοβολούσε σαν τους βασιλείς του... Ισραήλ

«Όταν έφτασα στο σπιτάκι της οδού Εσπερίδων, είδα το σαλονάκι του στολισμένο

με λουλούδια και στη μέση ένα τραπέζι στρωμένο με κρυστάλλινα ποτήρια κι ασημικά. Το ένα νόστιμο φαγί διαδεχόταν το άλλο κι ο σερβιτόρος, που μας σερβίριζε μ’ όλους τους τύπους, σοβαρός και σιωπηλός, φορούσε άσπρα χιονάτα γάντια, σα να βρισκόμασταν σε κανένα πολύ επίσημο δείπνο. Μα δεν τόλμησα να τον ρωτήσω, εάν πάντοτε τον σερβίριζαν έτσι. Οπωσδήποτε αυτή η επισημότητα δεν θα ξένιζε κανένα, γιατί ταίριαζε στην αρχοντική κι επιβλητική του εμφάνιση». (Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984, σελ. 81) « -Έτσι όσοι με βλέπανε, με παίρνανε για στρατιωτικό ή αστυνομικό... είπε ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που πάντα πήγαινε μαζί με τον «καλό Εμίν», τον «πιστό Τουρκαλβανό καβάση του... Έτσι θα μοιάζαν κι οι βασιλείς του Ισραήλ, όταν βγαίναν στον πόλεμο, σκέφτομαι... Σιγά - σιγά άρχισα να καταλαβαίνω, γιατί όλοι εκείνοι οι Τούρκοι κι Αλβανοί πασάδες, μπέηδες, διοικητές, τον βοηθούσαν τόσο πολύ... και καταντούσαν πολλές φορές τυφλά κι αφοσιωμένα όργανα κάτω από το σοφό κυβέρνημα των χεριών του... Κατόρθωνε, επιτυγχάνοντας μιά ή δυό συναντήσεις με Βουλγάρους κομιτατζήδες να τους μεταβάλλει σε πιστά κι αφοσιωμένα όργανα του Ελληνικού κομιτάτου... » Σωρηδόν φτάναν κάθε μέρα στη μητρόπολη τα γράμματά τους κι οι αγγελιοφόροι του δεσπότη έτρεχαν προς όλες τις διευθύνσεις κομίζοντες χρήματα και γράμματα με παραγγελίες κι οδηγίες για δράση... » Μέσα στην αγωνιώδη σιωπή επαναλαμβάνει σαν επωδό με τη βροντερή του φωνή: “Ουκ εκλείψει άρχων εξ Ιούδα και ηγούμενος εκ των μηρών αυτού, έως ου έλθη ω απόκειται, και αυτός προσδοκία εθνών”. Λόγια προφητικά για τους νικηφόρους μας πολέμους του ’12-’13». (Σ.σ. τι σχέση έχει ο Ιούδας με τους Βαλκανικούς Πολέμους;) (Αντιγόνης Μπέλλου - Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», έκδ. «Α. Μαυρίδης», Αθήνα, 1984.)

- 39 -


Επωφελούμενος των διώξεων των Τούρκων εναντίον των Βουλγάρων μετά την αποτυχία της επανάστασης του Ήλιν-ντεν κατέστρεψε το Βουλγαρικό Γυμνάσιο της Καστοριάς, αλλά και τα σχολεία της υπαίθρου κι εξεδίωξε τον Βούλγαρο μητροπολίτη. «Το κλείνει και καταστρέφει τα πάντα εντός του Σχολείου». (Γ.Α.Λ., «Η εναντίον της Μακεδονίας Βουλγαροκομμουνιστική επιβουλή», Αθήνα, 1963). «Το Γυμνάσιο αυτό (σ.σ. αφηγείται ο ίδιος), είχε ριζώσει, αφού λειτουργούσε είκοσι χρόνια. Μετά την Βουλγαρική επανάστασι, επωφελήθηκα της οργής των Τούρκων, μπήκα μέσα και σκόρπισα ό,τι βρήκα. Έπιπλα, σκεύη, θρανία, όργανα διδασκαλίας, χάρτες, βιβλιοθήκες, εικόνες του Εξάρχου Ιωσήφ. Τέτοια ήτο η καταστροφή, που από τότε το σχολείο αυτό δεν ξανάνοιξε ποτέ. Μα και τα σχολεία της υπαίθρου τους τα έκαψαν όλα». («Μετακομιδή λειψάνων Γερμανού Καραβαγγέλη», Έκδ. «Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών», Θεσσαλονίκη, 1960, σελ. 38).

Στη σελίδα 47 των Απομνημονευμάτων του Γερμανού Καραβαγγέλη (έκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών») περιγράφεται πώς ο Κρητικός οπλαρχηγός, Μπούλακας, μπήκε στο χωριό Νεγκοβάνι και σκότωσε ένα ρουμανίζοντα ιερέα κι έναν αλβανίζοντα χότζα, για «όσα κακά είχαν κάνει στους πιστούς στο Πατριαρχείο ορθόδοξους χριστιανούς» κατ’ εντολή του Καραβαγγέλη. «Η λειτούργησις εις κατεχομένας υπό Βουλγάρων τέως ορθοδόξους εκκλησίας, όπως εις Ζαγορίτσανην και εις άλλα σλαβόφωνα χωριά, τουθ’ όπερ επέτυχε δι’ απειλών και πειθαναγκασμού και μάλιστα καθ’ όν χρόνον υπήρχον κομιτατζήδες εις τα εν λόγω χωρία. Το απίστευτον αυτό γεγονός επτόησε τους εξαρχικούς και ανεπτέρωσε το εθνικόν φρόνημα των ορθοδόξων σλαβόφωνων χωρι- κών.» («Μετακομιδή λειψάνων Γερμανού Καραβαγγέλη», Έκδ. «Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών», Θεσσαλονίκη, 1960, σελ. 56).

Η ευλογία του Τούρκικου κανονιού

Ο Άγγλος δημοσιογράφος Henry Noel Βrailsford (1873-1958) είχε ηγηθεί μιάς

δημοσογραφικής αποστολής στη Μακεδονία το 1903. Με την επιστροφή του στην Αγγλία εξέδωσε το βιβλίο «Macedonia. Its Races and Their Future» (Methuen & Co., London, 1906). Ας δούμε τί γράφει για τη συνάντησή του με τον Γερμανό Καραβαγγέλη: «We met once again, this time in the konak of the Turkish Kaimakam, and once more a photograph caught my eye. It showed the Turkish authorities standing in full-dress round a Turkish cannon, and in their midst, handsome, conspicuous, with an air of mastery and command, was the Archbishop himself. And then I remembered another tale, which told how his Grace had sent his bravoes to guide the Turkish troops in their work of massacre, and blessed the cannon that were to batter the Bulgarian villages to dust.» Μετάφραση: «Συναντηθήκαμε άλλη μιά φορά, αυτή τη φορά στο κονάκι του Τούρκου Καϊμακάμη και για άλλη μιά φορά το μάτι μου έπεσε σε μιά φωτογραφία. Έδειχνε τις Τουρκικές Αρχές με τις στολές τους γύρω από ένα Τουρκικό κανόνι και ανάμεσά τους σε εμφανή θέση, όμορφος, με έναν αέρα δεξιοτεχνίας και διοίκησης ήταν ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος. Και τότε θυμήθηκα άλλη μιά ιστορία, η οποία έλεγε, πως ο μητροπολίτης είχε στείλει τα συγχαρητήριά του να οδηγούν τα Τουρκικά στρατεύματα στο έργο τους της σφαγής και ευλόγησε το κανόνι, που επρόκειτο να κάνει σκόνη τα Βουλγαρικά χωριά». [Henry Noel Βrailsford, «Macedonia. Its Races and Their Future» (Methuen & Co., London, 1906) σελ. 193].

- 40 -


Ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης φωτογραφίζεται με Τούρκους στρατιωτικούς επ’ ευκαιρία της τελετής ευλογίας του Τούρκικου κανονιού. Δίπλα του στέκεται ο Τούρκος Καϊμακάμης και δεξιά ο Τούρκος στρατιωτικός Διοικητής. [Henry Noel Βrailsford, «Macedonia. Its Races and Their Future» (Methuen & Co., London, 1906), σελ. 193].

Πενήντα κομμάτια χρυσού για ένα Βουλγαρικό κεφάλι

Ο μακεδονομάχος Κ. Μαζαράκης - Αινιάν μας μεταφέρει μιά ακόμη λεπτομέρεια

από το βίο και πολιτεία του Γερμανού Καραβαγγέλη, η οποία είναι μάλλον ανατριχιαστική. Ήταν τέλη Αυγούστου του 1903, όταν η επανάσταση του Ήλιν-ντεν είχε εκφυλισθεί, σε μιά συμπλοκή τραυματίστηκε «ο Ποπτράικωφ, κρύφτηκε αρχικά, αλλά ανακαλύφθηκε, τον σκότωσαν και ο Κώτας έστειλε το κεφάλι του στον Καραβαγγέλη». («Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 56). Η πληροφορία αυτή του μακεδονομάχου επιβεβαιώνει τον Άγγλο δημοσιογράφο H. Βrailsford, ο οποίος στη σελίδα 193 του προαναφερθέντος βιβλίου του «Macedonia. Its Races and Their Future» (Methuen & Co., London, 1906) γράφει: «But there, above my head, on the wall, in a conspicuous place, hung the photograph of a ghastly head, severed at the neck, with a bullet through the jaw, dripping blood. And then I remembered the tale. That head had belonged to a Bulgarian chief. A band of bravoes in the Archbishop's pay had murdered him as he lay wounded in hiding. And the tale went on to tell how the murderers carried the bleeding trophy to the Palace, and how the Archbishop had had it photographed and paid its price in fifty pieces of gold». Μετάφραση: «Αλλά εκεί, πάνω από το κεφάλι μου σε εμφανές σημείο του τοίχου, κρεμόταν η φωτογραφία ενός φρικτού κομμένου στο λαιμό κεφαλιού με μια σφαίρα στο σαγόνι, που έσταζε αίμα. Και τότε θυμήθηκα την ιστορία. Αυτό το κεφάλι ανήκε σε ένα Βούλγαρο αρχηγό. Μια ομάδα μπράβων πληρωμένων από τον αρχιεπίσκοπο τον είχε δολοφονήσει στην κρυψώνα του, ενώ ήταν ξαπλωμένος και τραυματισμένος. Και η ιστορία συνέχιζε να διηγείται, πώς οι δολοφόνοι μετέφεραν το αιμορραγούν τρόπαιο στο παλάτι και πώς ο αρχιεπίσκοπος το φωτογράφησε και το πλήρωσε με πενήντα κομμάτια χρυσού.» [Henry Noel Βrailsford, «Macedonia. Its Races and Their Future» (Methuen & Co., London, 1906), σελ. 193].

- 41 -


O Στέφανος Δραγούμης δίνει οδηγίες και συστατικά στον γιο του Iωνα, λίγο πριν αναχωρήσει για τη θέση του στο προξενείο Mοναστηρίου. Φωτογραφία

τραβηγμένη από τον Παύλο Mελά.

Προς τα τέλη Nοεμβρίου 1902 ο Iων Δραγούμης, γυναικάδελφος του Mελά, διορίστηκε υποπρόξενος στο Mοναστήρι με σαφείς οδηγίες των ανωτέρων του «να μη γεννά ζητήματα». Αντίθετα, εκείνος άρχισε αμέσως πυκνή αλληλογραφία με τον Mελά ζητώντας οικονομική βοήθεια, ενώ ίδρυσε μυστικό σωματείο, την «Άμυνα». Ο Παύλος Μελάς ήταν ο σύνδεσμος της «Άμυνας» με τις παρακρατικές εθνικιστικές οργανώσεις της Αθήνας.

Από τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο, στον Ίωνα Δραγούμη

«Λίγες μέρες πριν φύγη ο Ίων, εστέκονταν μαζί με τον Παύλο και τη γυναίκα του

μπροστά στο τζάκι της εισόδου. Οι δύο άνδρες εξακολουθούσαν την ομιλία, που είχαν πριν με το Στέφανο Δραγούμη στο γραφείο του· η γυναίκα, όπως και πριν, άκουε ορθή ζεσταίνοντας τα πόδια της στη φλόγα. Το θέμα της ομιλίας· Μακεδονία, Μακεδονία, Μακεδονία. - Εσύ, Νάτα, τι λές; τη ρωτά ξαφνικά ο Ίων. - Σκέπτομαι, του απαντά, και διερωτώμαι άν εμείς εδώ είμαστε τρελοί ή όλος ο άλλος κόσμος. - Εμείς, λέγει ο Ίων, και καλά κάνομε – και τους πιάνουν και τους τρεις τα γέλια. Μετά δυό - τρείς ημέρες έφυγε ο Ίων για το Μοναστήρι της Μακεδονίας. Είχε μόνη οδηγία των ανωτέρων του “να μή γεννά ζητήματα”» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 181). * * *

aΟ Ίων Δραγούμης υπήρξε φανατικός εθνικιστής, που έπασχε από μεγα-

λοϊδεατισμό. Ήταν αδελφός της γυναίκας του Παύλου Μελά, Ναταλίας. Ανέπτυξε μεγάλη εθνικιστική δράση, αλλά και μεγάλους έρωτες, όπως με την Πηνελόπη Δέλτα. Αρθρογραφούσε σε εφημερίδες με το ψευδώνυμο Ίδας. (Ο πατέρας του, Στέφανος, αρθρογραφούσε επίσης με ψευδώνυμο, το Γνάσιος Μακεδών. Με πολλά ψευδώνυμα έγραφε κι ο Γερμανός Καραβαγγέλης. Δυό - τρείς άνθρωποι είχαν γεμίσει με άρθρα τις εφημερίδες της εποχής και παρέσερναν τον λαό με τις νοσηρές εθνικιστικές τους παρακρούσεις). Ο Ίων Δραγούμης είχε φτάσει στην πεποίθηση, ότι ο πραγματικός εχθρός μας δεν ήταν οι Τούρκοι, αλλά οι Βούλγαροι, με τους οποίους δήθεν μας χώριζαν διαφορές και αντιθέσεις, που είχαν πρωτοφανερωθεί στα βυζαντινά χρόνια και είχαν κορυφωθεί με τα εγκλήματα του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Από το πνεύμα αυτό εμφορείτο

- 42 -


ολόκληρος ο Ελληνικός εθνικισμός τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα. Η Πηνελόπη Δέλτα έγραψε τότε το σχετικό πολυδιαβασμένο μυθιστόρημα «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου».

Πλείστες οδοί των Αθηνών και της Θεσσαλο-νίκης φέρουν τιμητικά το όνομα του εγκληματία πολέμου, Βασιλείου Βουλγαροκτόνου.

Ο τίτλος «Βουλγαροκτόνος» δεν τιμά τη σύγχρονη Ελλάδα. Είναι μιά βάρβαρη ονομασία, που δείχνει το χαμηλό ηθικό και πνευματικό επίπεδο των ξεπεσμένων μεσαιωνικών Ρωμιών, αλλά και το σύμφυτο με το Χριστιανισμό μίσος του ποιμνίου του. Ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος τύφλωσε 14.000 αιχμαλώτους πολέμου Βούλ-γαρους στρατιώτες αφήνοντας έναν μονόφθαλμο ανά εκατό, για να τους οδηγήσει οδικώς πίσω στη Βουλγαρία. Πρόκειται για ένα βάρβαρο και απε-χθές έγκλημα πολέμου, που οι φανατικοί χρι-στιανοεθνικιστές το βρίσκουν διαχρονικά ως μία εξαίρετη πράξη. Ποτέ κανένας και σε καμμία χώρα βασιλιάς ή στρατηγός δεν έλαβε το απεχθές β΄ συνθετικό «-κτόνος», που σημαίνει φονιάς. Ας φαντασθούμε τον Μιλτιάδη π.χ. να ονομαζόταν Περσοκτόνος.

Οι αντιλήψεις αυτές ταλανίζουν ακόμα και στις ημέρες μας τους εγκεφάλους των σύγχρονων Ρωμιών. Στην εικονιζόμενη παραπάνω φωτοτυπία από οδικούς χάρτες βλέπουμε πολλές οδούς της σημερινής Αθήνας και Θεσσαλονίκης να φέρουν τιμητικά το όνομα του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου.

- 43 -


Εθνικιστές του ορθόδοξου κόμματος μαζεύονται κάθε χρόνο την επέτειο του

θανάτου του -εθνικιστή κι ορθόδοξου- Ίωνα Δραγούμη, για να τον τιμήσουν στο

πεζοδρόμιο απέναντι από το Χίλτον εμπρός από μιά χριστιανοβυζαντινότροπη κολώνα, που έχουν στήσει. Ανάλογες εκδηλώσεις λαμβάνουν χώρα και στον ανδριάντα του

στην πλατεία Μακεδονομάχων στη Θεσσαλονίκη.

Αργότερα ο Ίων Δραγούμης αναμίχθηκε στην πολιτική. Αντέδρασε στη συνθήκη των Σεβρών, κατηγορήθηκε πως υποκίνησε την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Λυών το 1920 και τελικά δολοφονήθηκε γι' αυτό το λόγο από αστυνομικούς στο κέντρο της Αθήνας. Ως ηθικός αυτουργός για τη δολοφονία του κατηγορήθηκε ο πρώην μακεδονομάχος Παύλος Γύπαρης, ο οποίος τότε ήταν το δεξί χέρι του Βενιζέλου. Η σχιζοφρένεια της Ρωμιοσύνης στην αποθέωσή της...

- 44 -


ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ: ΕΝΑΣ “ΗΡΩΑΣ”,

ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΟΛΕΜΗΣΕ ΠΟΤΕ !

«Επειδή πάντοτε κατά τους αγώνας του έθνους μας προΐστατο η Εκκλησία, έτσι τώρα προ πάντων ότε κατ’ αυτής κυρίως στρέφονται αι επιθέσεις των εχθρών μας, πρέπει και πάλιν η Εκκλησία να προστατεύση τον αγώνα». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 290-291).

Ο Παύλος Μελάς έγινε ήρωας τoυ Eλληνικoύ εθνικισμού λόγω της δράσης και του

θανάτου του στη Μακεδονία. Παρά την ηρωοποίησή του από την εθνικιστική ιστοριογραφία με τον μύθο που πλάστηκε γύρω του, όπως αποδείχθηκε, ήταν τελείως ακατάλληλος γιά το ρόλο που ανέλαβε, τον οποίο, άν και διήρκεσε ελάχιστες ημέρες, ήταν ανίκανος να παίξει σωστά. Ήταν συναισθηματικά εξαρτημένος από τη γυναίκα του και το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον του, ένας καλοζωισμένος και αγύμναστος δανδής, που δεν έπεισε ούτε τους άντρες του, αλλά -κυρίως- ούτε και τον εαυτόν του. Δεν πολέμησε ποτέ. Στην πρώτη σφαίρα, που έπεσε εναντίον του (σημειωτέον, κάτω από πολύ ύποπτες συνθήκες), σκοτώθηκε. Ο Παύλος Μελάς είναι ένας κατασκευασμένος και αναπαρα-γμένος από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του Ελληνικού κράτους μύθος, ο οποίος θεμελιώθηκε στη διαστρέβλωση των ιστορικών γεγονότων και στο ψέμα.

Ο Παύλος Μελάς ήταν γόνος και γαμπρός δύο κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά ισχυρών οικογενειών της Αθήνας, που καθοδηγούσαν το Ελληνικό εθνικιστικό κίνημα της εποχής. Γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870 από πάρα πολύ πλούσια οικογένεια. Μετά τη μετακίνηση της οικογένειάς του στην Αθήνα σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, απ' όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού το 1892. Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη, με την οποία είχε μεγάλη συμφωνία και στις ιδέες και στην ανατροφή. Πατέρας της ήταν ο Στέφανος Δραγούμης, πολιτευόμενος, «από τους ζωηρότερους και ενθερμότερους οπαδούς της Εθνικής Εταιρείας» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 75). Αδελφός της Ναταλίας ήταν ο συνεργάτης του Παύλου Μελά, νοσηρός εθνικιστής, Ίωνας Δραγούμης (βλ. σελ. 41 κ.α.). Μετά την αποφοίτησή του από τη Σχολή Ευελπίδων ο Μελάς εντάχθηκε στην παρακρατική - πα-ραστατιωτική εθνικιστική οργάνωση του δημοσιογράφου Δημ. Καλαποθάκη, «Μακε-δονικό Κομιτάτο». (βλ. σελ. 18, 30 κ.ά.).

Από την ρε ελλάσονα, στην... Ελασσόνα

Την γυναίκα του την έλεγαν Ναταλία, την αποκαλούσε Νάτα. Τον γιό του από Μιχάλη τον φώναζε Μίκη και την κόρη του από Ζωή - Ζέζα. Από εκεί βγήκε και το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, με το οποίο εισήλθε στη Μακεδονία. Το άλογό του το αποκαλούσε Καμόρ. Ονόματα των σαλονιών, που δεν τα συνηθίζουν οι πολεμιστές, ειδικά εκείνης της εποχής.

- 45 -


«Στις 17 Αυγούστου, αφού πλάγιασε ο ίδιος τα παιδιά του και τ’ αποκοίμησε, καθισμένος ανάμεσα στα κρεβάτια τους και κρατώντας τα χεράκια τους ολόκληρα μεσ’ στα δικά του, πήγε το βράδυ ν’ αποχαιρετήσει την καλή του μητέρα, τ’ αδέλφια του και κατέληξε στου Δραγούμη, όπoυ ένας φίλος του σπιτιού, μη γνωρίζοντας τι καλό του έκανε, έπαιζε στο πιάνο τη Missa solemnis του Beethoven». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 315. Σ.σ.: Η Μissa solemnis είναι λειτουργία του Beethoven σε ρε ελλάσονα). Ας δούμε, πώς ο πρόξενος της Ελλάδας στην Ελασσόνα, Λάμπρος Ενυάλης, διηγείται τη συνάντησή του με τον Παύλο Μελά, ο οποίος του παρουσιάστηκε ως ζωέμπορος: «Ήτο νέος ανήρ, εφόρει ευρωπαϊκήν ενδυμασίαν, πίλον δε έφερε ψιάθινον άνευ ταινίας, εκ των λεγόμενων σιφνέϊκων, και υποδήματα κοζανίτικα... Μοι απεκρίθη, ότι δεν ηξεύρει πολλά πράγματα περί αυτών, ζωέμπορος ών και αφωσιωμένος εις την εργασίαν του, ότι περιήλθε τα μεσημβρινά μέρη της Μακεδονίας προς αγοράν ζώων... Ενώ μοι αφηγείτο ταύτα, παρετήρουν αυτόν, χωρίς εννοείται, να προκαλώ την προσοχήν του, εφ’ όσον δε επροχώρει εσχημάτιζον την πεποίθησιν, ότι δεν έιχα να κάνω με ζωέμπορον, όσον ούτος και εάν ήθελεν υποτεθή μεμορφωμένος, έπειτα το λευκόν χρώμα και το απαλόν των χειρών του προέδιδον άνθρωπον ζώντα εν χλιδή, το όλον του δε κατεδείκνυε άνδρα ανωτέρας κοινωνικής περιωπής». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 309-311).

Ο Παύλος Μελάς αρεσκόταν να ποζάρει για φωτογραφίες είτε στο σπίτι του με την οικογένειά του, είτε σε φωτογραφικά στούντιο, πάντα όμως, με στολή εξόδου. Έχουν σωθεί πλείστες φωτογραφίες του (εποχή γύρω στο 1900 !) Στη μέση επάνω το πολυτελέστατο σπίτι του στην Κηφισιά με το πολυάριθμο υπηρετικό προσωπικό.

Τις λεπτομέρειες της ζωής του τις γνωρίζουμε από τις επιστολές του, που έστελνε

καθημερινά στη γυναίκα του, η οποία τις εξέδωσε μετά το θάνατό του. Δεν γνωρίζουμε άν οι επιστολές αυτές είναι γνήσιες ή έχουν αλλοιωθεί (ωραιοποιηθεί), προκειμένου να τον ηρωοποιήσουν μετά θάνατο. Έστω κι έτσι όμως, η έρευνά μας αναγκαστικά βασίστηκε σε αυτές. Είναι επίσης απορίας άξιο το εξής: Πέρασε τα σύνορα Ελλάδας - Τουρκίας, που τότε ήταν στη Θεσσαλία και μπήκε στη Μακεδονία κρυφά και με κίνδυνο. Από τη Μακεδονία αλληλογραφούσε με τη γυναίκα του (έστελνε κι ελάμβανε επιστολές) σχεδόν καθημερινά, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο κι επικίνδυνο. Στις επιστολές αυτές έγραφε πλήθος διαβαθμισμένων πληροφοριών, που δεν τις λέει ένας στρατιωτικός στη γυναίκα του κι οι οποίες, εάν έπεφταν στα χέρια των Τούρκων, θα είχε μεγάλο πρόβλημα. Εκτός κι άν βρισκόταν σε τόσο στενή συνεργασία με τις Τουρκικές αρχές, όπως ο μητροπολίτης Καραβαγγέλης, ή οι άλλοι μακεδονομάχοι (βλ. σελ. 20) κάτι, που δεν ήταν βέβαια σωστό να υπάρχει στα βιβλία της Ναταλίας κι ίσως

- 46 -


εξαφανίστηκε. Ας εξετάσουμε δυό μόνο χαρακτηριστικές περιπτώσεις: «Εν Κοζάνη, Τετάρτη πρωί 21 Ιουλίου 1904. Αγαπητή μου Νάτα, ...Μετ’ ολίγα

λεπτά έρχονται και οι λοιποί 4, οι οποίοι αποτελούν την Άμυνα Κοζάνης. Είναι δε 1. ο Δρίζας, 2. ο Ρεπανάς, 3. ο ιατρός Μουμουζάς, 4. τον λησμονώ (σ.σ. Παπαργυρούδης) και 5. ο Μεταξάς... Αι καταβολαί θα είναι μηνιαίαι (περί της διαχειρίσεώς των θα ληφθή πρόνοια), θα οπλίζωνται και συντηρούνται τουλάχιστον 15 οπλοφόροι εις την ιδίαν επαρχίαν, ώστε θα έχωμεν 7 σώματα από 15 άνδρας = 105 αμέσως, τους οποίους θα στείλωμεν περί την Καστορίαν και περί τα Βοδενά δια ν’ αρχίσωμεν... Η Κοζάνη να ενδύση με κάλτσες, τσαρούχια και ντουλαμάδες 15 παλληκάρια καλά και εκλεκτά, δηλαδή δαπάνην 40 δραχμών το πολύ δι’ έκαστον, ήτοι το όλον δραχμάς 600. Να φροντίση δια την συντήρησιν των οικογενειών των χορηγούσα επί ένα μήνα 1,5 λίραν εις εκάστην, δηλαδή 50 δραχμάς, ήτοι το όλον 756 δραχμάς + 600 = 1.350 δραχμάς». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 290-291).

«Χθές το βράδυ, χάριν περισσοτέρας ασφαλείας, ηλλάξαμεν κρησφύγετον και

επήγαμεν εις το σπίτι του κ. Νικόλαου Μαλούτα, καθηγητού των ιερών εις το γυμνάσιον Βιτωλίων. Τον είχα γνωρίσει εις του πατρός σου το γραφείον. Αυτός ανέλαβε να βολιδοσκοπήση τα 10 κριθέντα κατάλληλα παλληκάρια... Είπε επίσης του Κοντούλη, ότι θα λάβη διαταγήν από τον Σάπκαν να προβή εις αγοράν όπλων γκρά (μακρών) προς 32 δραχμάς και 5 χιλιάδων φυσιγγίων γκρά, τα οποία να στείλη εις Βόλον και να ειδοποιήση συγχρόνως και τον Σάπκαν... Σας φιλώ και ελπίζω. Παύλος». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 298-299).

Νοσηρός εθνικιστής και μεγαλοϊδεατιστής

Ο Παύλος Μελάς διακατεχόταν από άκρατο, νοσηρό εθνικισμό και μεγαλοϊδεατισμό.

Η Μεγάλη Ιδέα, δεν αφορούσε βέβαια την ανασύσταση της Αρχαίας Ελλάδας, αλλά του Βυζαντίου. Η γυναίκα του, Ναταλία, το διευκρινίζει στην εισαγωγή του βιβλίου της για τον Παύλο, όταν κάνει λόγο για χιλιόχρονο Πολιτισμό: «Το δικαίωμά τους να ζούν με τις δικές τους παραδόσεις, για να σώσουν την κοινότητα, την εκκλησία, το σχολείο, το δικό τους τον πολιτισμό το χιλιόχρονο». («Παύλος Μελάς. Βιογραφία», έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992, σελ. 5.) Όσοι αναφέρονται στην Ελλάδα μιλούν για τουλάχιστον 2.500-3.000 χρόνων Πολιτισμό. Χιλιόχρονο ήταν το Βυζάντιο.

«...Των ανοησιών, τας οποίας γράφεις.» Ακόμα κι ο εθνικιστής πατέρας του αντιδρούσε στους μεγαλοϊδεατισμούς του Παύλου Μελά.

- 47 -


Mιά χαρακτηριστική περίπτωση του υπερφίαλου εθνικισμού, που διακατείχε τον Παύλο Μελά φαίνεται από γράμμα του πατέρα του σε απάντηση επιστολής του Παύλου στη γυναίκα του, αλλά δεν είδε ποτέ το φώς της δημοσιότητας -ποιός ξέρει τι θα έγραφε-. Στην επιστολή αυτή του απαντάει αγανακτισμένος ο -επίσης εθνικιστής- πατέρας του με ασυνήθιστες εκφράσεις, όπως «των ανοησιών, τας οποίας γράφεις» κ.λπ., προσπαθεί δε να τον νουθετήσει να μην κάνει καμμία τρέλα, να είναι πιστός στον όρκο του και του επισημαίνει, ότι δεν θέλει να πιστεύσει ποτέ, «ότι ημπορεί να υπάρξουν αξιωματικοί θέλοντες να παραλύσουν εντελώς τον στρατόν της πατρίδος των». Τότε φυλακίστηκε, «εν μέσω της πυρετώδους προετοιμασίας του πολέμου (σ.σ. του 1897)». Για το λόγο της φυλάκισής του γράφει ένας Σουηδός υπολοχαγός, ο Κλέεν: «Εγνώρισα εις τας 25 Μαρτίου τον ανθυπολοχαγόν Παύλον Μελάν. Οι συνάδελφοί του μου είπαν πρίν τον ιδώ εις το δωμάτιον, ότι ευρίσκετο εκεί, διότι είχε κάμει εκδρομήν πατριωτικήν όσον και τολμηράν εις το Τουρκικό έδαφος, με σκοπόν να προπαρασκευάση τον ορθόδοξον πληθυσμόν εις ό,τι ελπίζετο να γίνη» (σελ. 94). Προφανώς θα μπήκε χωρίς διαταγή στην Μακεδονία, ποιός ξέρει κάτω από ποιές συνθήκες. Απερίσκεπτη ενέργεια για στέλεχος του Στρατού και μάλιστα εκείνη την εποχή και υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες. Δεν πήγε όμως να πολεμήσει. Όπως γράφει κι ο Σουηδός υπολοχαγός, πήγε να «προπαρασκευάσει τον ορθόδοξο πληθυσμό». Δεν πολέμησε ποτέ

Παρά τον εθνικισμό και τον μεγαλοϊδεατισμό, που τον ταλάνιζε, ο -

ανθυπολοχαγός Πυροβολικού- Παύλος Μελάς, άν κι έζησε σε μιά πολύ ταραγμένη από πολέμους περίοδο της Ελληνικής Ιστορίας, δεν πολέμησε ποτέ στη ζωή του! Κάθε φορά, που του δινόταν η ευκαιρία όλο κάτι συνέβαινε και την «έχανε». Η όλη του δράση ήταν οι τρεις επισκέψεις του στη Μακεδονία, όπου έμεινε για λίγες μόνον ημέρες κάθε φορά, αλλά όχι για να πολεμήσει. Στην αρχή πήγε για να βολιδοσκοπήσει την κατάσταση και μετά για να οργανώσει αντάρτικες ομάδες.

Ας εξετάσουμε τις ευκαιρίες, που παρουσιάστηκαν στη ζωή του Παύλου Μελά να πολεμήσει για την πατρίδα του, αλλά τις «έχασε»:

«Σε λίγες μέρες μέσα ξαναδημιουργήθηκε σχεδόν η ατμόσφαιρα η πολεμική του 1877. Ο Παύλος, που φορούσε τώρα στην τελευταία τάξη τη στολή και την περικεφαλαία που είχαν τότε στο γυμνάσιο, κι έκανε στρατιωτικές ασκήσεις με πραγματικό γκρά και λόγχη, εσχεδίαζε κρυφά να πάγη εθελοντής στο στρατό ή αντάρτης στα σύνορα. Τι ατυχία όμως και τι απελπισία να πέση σ’ ένα χαντάκι της πλατείας των Στύλων στα γυμνάσια και να σπάση το πόδι του. Μόνος όταν έμενε στην κάμαρά του με το πόδι απλωμένο και στο γύψο, με κλάματα λύσσας αναθεμάτιζε την αναποδιά της τύχης». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμ-μάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 28).

«Μόνον η 1η Ορειβατική έχει την τύχην να πάγη. Η απογοήτευσίς μου ήταν

μεγάλη». 31 Ιανουαρίου 1897, λίγο πριν τον πόλεμο, ο οποίος βρήκε τον Μελά 27 ετών ανθυπολοχαγό... αρχιφύλακα στο Πανεπιστήμιο. (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 63-64).

«Ακόμα όμως δεν είχε λάβει μέρος σε μάχη η πυροβολαρχία του, όταν

γκρεμίστηκαν τα όνειρα του Παύλου στις 11 Απριλίου με την άτακτη υποχώρηση του στρατού μας». (Ναταλίας Μελά: «Παύλος Μελάς. Βιογραφία», έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992, σελ. 11.)

«Όταν ξέσπασε το Μάιο του 1896 η Κρητική επανάσταση με την πολιορκία του

- 48 -


Βάμου έγινε πάλι στην Ελλάδα μεγάλος αναβρασμός. Στην πρωτεύουσα συλλαλητήρια, λόγοι, έρανοι, επιτροπές. Για να συνεχίσουν τον Κρητικόν αγώνα έφευγαν εθελοντές παλικάρια και μερικοί αξιωματικοί του Ελληνικού στρατού. Μαζί τους ήθελε να φύγει και ο Παύλος, αλλ’ επειδή βρισκόταν στο Άργος εκείνο το καλοκαίρι στη Χαρτογραφική Υπηρεσία, παρέλειψαν οι συνάδελφοί του να τον συμπεριλάβουν και έμεινε πίσω αρκετά στενοχωρημένος.» (Ναταλίας Μελά: «Παύλος Μελάς. Βιογραφία», έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992, σελ. 10.) Ξέχασαν οι συνέδελφοί του να τον συμπεριλάβουν στις καταστάσεις! Απίστευτη δικαιολογία...

Με τη στολή του κυνηγού των άρκτων του Μέλανος Δρυμού

Στις περιοδείες του στη Μακεδονία είχε κάποιον να του κουβαλά τα πράγματα: «Δυστυχώς ο ψυχογιός μου, που βαστά τον σάκκον μου κατελήφθη από φοβερόν πυρετόν και αναγκάζομαι να τον φορτωθώ εγώ». 28 Αυγούστου 1904. (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 334). Κουβαλούσε μαζί του ολόκληρη ιματιοθήκη με στολές: «Ενήργησαν να συγκεν-τρωθούν οι προύχοντες των κυριωτέρων κέντρων του νοτίου μέρους του βιλαετίου Μοναστηρίου, δια να συζητήσω μαζί τους... Ενθουσιάσθησαν, όταν (κακώς) έμαθαν ότι θα υπάγη αξιωματικός εκεί και απήτησαν να υπάγω με στολήν... Από την γουλιέλμειον ιματιοθήκην μου εξέλεξα την στολήν του κυνηγού των άρκτων του Μέλανος Δρυμού. (Η γυναίκα του τον επείραζε, ότι έχει την αδυναμία του Κάιζερ ν’ αλλάζη ενδυμασίες. Αυτή ήταν από κυνηγετικό βελούδο κανελλί).» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 277-278).

Δυσκολίες με τα τσαρούχια

Όταν πήγε στη Μακεδονία και αναγκάστηκε να φορέσει τσαρούχια του πληγώθηκαν τα πόδια, καθώς ήταν συνηθισμένα στα πολυτελή παπούτσια της στολής εξόδου. Ας δούμε τι έγραφε στη γυναίκα του από τη Μακεδονία, λίγες μόλις ημέρες πρίν το θάνατό του:

«Είμαι κατάκοπος. Τα τσαρούχια μου επλήγωσαν τα πόδια». 28 Αυγούστου 1904. Κατά τη διάρκεια της τρίτης περιοδείας του. (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 335).

«Επειδή τα τσαρούχια μου πονούν τα πόδια μου». 6 Σεπτεμβρίου 1904.

(Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 366).

«Ενεδύθη τον ντουλαμά», αλλά μόνο για φωτογράφιση

Τόσο ξένη του φαινόταν η φορεσιά του μακεδονομάχου, που σχολίαζε: «Ένας φίλος

μου, ο ανθυπολοχαγός Λούφας... ηθέλησε να κάμω την φωτογραφίαν μου. Συγκατατέθην εις τούτο. Σου στέλλω σήμερον το πρώτον αντίτυπον, αλλ’ υπό τον όρον να μήν ιδή το φως της ημέρας... Αλλά φαντάσου τί κωμικόν θα ήτο και τί μαρτύριον δι’ εμέ, άν επέ-στρεφα άπρακτος, να βλέπω τη φάτσα μου έτσι μασκαρεμένην.» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 319).

- 49 -


«Ενεδύθη τον ντουλαμά» είναι η φράση, που έχει μείνει γνωστή για τον Παύλο Μελά κι υπονοεί, ότι φόρεσε την μακεδονική στολή μπαίνοντας στον αγώνα. Σε φωτογραφείο είχε μπεί, όμως.

Πολλές φωτογραφίες του Παύλου Μελά, αλλά και άλλων μακεδονομάχων είναι τραβηγμένες σε φωτογραφεία των Αθηνών, τα οποία τότε διέθεταν πολλές στολές (τσολιά, μακεδονική κ.λπ.), ώστε ο κάθε πελάτης μπορούσε να βρεί αυτή που του άρεσε και να φωτογραφηθεί ανάλογα.

«Μοναστήρι της Μαρίτσας (προς βορράν του ομωνύμου χωρίου επί της γραμμής). Παρασκευή 27 Αυγούστου 1904. Νάτα μου, ...Χθές λοιπόν, αφού σου έγραψα, εφόρεσα τον φοβερόν ντουλαμά μου και δια πρώτην φοράν παρέστην πάνοπλος προ των ανδρών μου. Η εντύπωσις ήτο καλή, διότι μέχρι της στιγμής εκείνης εφόρουν το απαίσιον ψάθινον καπέλλο και το παντελόνι του Ρετσίνα και βεβαίως δεν τους εγέμιζα το μάτι.» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμ-μάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 328). Αυτό έγινε μόλις 1,5 μήνα προτού σκοτωθεί (13 Οκτωβρίου 1904).

Μιά φωτογραφία της ομάδας του Παύλου

Μελά.

Λίγες μέρες πρίν το

θάνατό του ο Παύλος

Μελάς φοράει ακόμα

παντελόνι (κάτω σειρά, στη μέση).

Οι τρείς -ολιγοήμερες- περιοδείες στη Μακεδονία

Την πρώτη και μοναδική φορά, που εστάλη υπηρεσιακά στη Μακεδονία ο Μελάς

ήταν τον Φεβρουάριο του 1904. Η κυβέρνηση υπό την πίεση των εθνικιστικών οργα-νώσεων αποφάσισε να στείλει μυστικά στη Μακεδονία τέσσερις αξιωματικούς, για να

- 50 -


εκτιμήσουν την κατάσταση.

«Ο Κοντούλης αμέσως προτείνει τον Παύλο, με τη ρητή υπόσχεση, ότι θα τον συγκρατή, γιατί είναι γνωστή η ορμή του... Με άλλους τρείς αξιωματικούς με εντολή να γνωρίσουν τον τόπο, τους ανθρώπους, να ορίσουν στελέχη για μέλλουσα εργασία, να πληροφορηθούν από κοντά τις ανάγκες και τις επιθυμίες των μακεδονικών πληθυσμών, αλλά να ενεργούν μυστικώτατα αποφεύγοντας κάθε σύγκρουση με τις αρχές ή τους κομιτατζήδες... να είναι προσεκτικοί, για να μην εκθέσουν το Ελληνικό κράτος σε πόλεμο, που δεν ήταν τότε έτοιμο να επιχειρήση». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς. Βιογραφία», έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992, σελ. 15, 16.)

Όταν μετά από λίγες ημέρες γύρισαν, συνέταξαν δύο διαφορετικές εκθέσεις. Δεν συμμερίζονταν όλοι τις υπερφίαλες προτάσεις του Μελά για άμεση εμπλοκή της χώρας και αποστολή ένοπλων τμημάτων στη Μακεδονία. Η διαφορά αυτή «έπνιξε στην αγανάκτηση» τον Μελά και τον οδήγησε σε μονομαχία με τον Κολοκοτρώνη (ένας από τους τέσσερις αξιωματικούς, που δεν συμμεριζόταν τις εθνικιστικές του απόψεις).

Την δεύτερη φορά, που πήγε στη Μακεδονία πήρε 20ήμερη άδεια από την Υπηρεσία του (Ιούλιο 1904) και την τρίτη και τελευταία (18 Αυγούστου) πήγε κατ’ εντολή -όχι της Υπηρεσίας του, από την οποία έλαβε τετράμηνη άδεια, αλλά- της παρακρατικής οργάνωσης, Μακεδονικό Κομιτάτο. Όπως προαναφέρθηκε, δεν πήγε στη Μακεδονία για να πολεμήσει, αλλά για να οργανώσει αντάρτικες ομάδες, να τρομοκρατήσει τα εξαρχικά χωριά να γυρίσουν στο Πατριαρχείο και να μήν επιτρέψει σε άλλα πατριαρχικά χωριά να αποσκιρτήσουν προς την Εξαρχία. Παρά τους εκφοβισμούς, οι πληθυσμοί έδειχναν απροθυμία να υπακού-σουν στον Παύλο Μελά. Αυτό προκύπτει κι από τα ίδια τα λεγόμενά του:

«Λέχοβον, 25 Σεπτεμβρίου 1904. Νάτα μου,... Εγώ εδώ, ή μάλλον το σώμα μου εφόνευσε τους διαβόητους βουλαγρόπαππαν και βουλγαροδιδάσκαλον της Προκοπάνας την 17 Σεπτεμβρίου. Δια της πράξεως ταύτης υπεβοήθησα τους κατοίκους επενέλθουν εις την Ορθοδοξίαν και να δηλώσουν εντός δεκαημέρου την επιθυμίαν των ταύτην εις τον Μητροπολίτην. Την 18 εις την ελληνικώτατην Βελκαμένην, υπεχρέωσα 7 γονείς να αποσύρουν τα 7 τέκνα των, τους μόνους μαθητάς της ρουμανικής προπαγανδιστικής σχολής. Τον Ρουμάνον διδάσκαλον και ταυτοχρόνως κομιτατζήν υπεχρέωσα να φύγη εντός εβδομάδος, άν θέλη να ζήση. Αυτός έφυγεν την επαύριον». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 390και 395).

«Πληροφορούμαι ασφαλώς, ότι οι Βούλγαροι δεν δύνανται να σηκώσουν τους

χωρικούς, οι οποίοι φοβούνται να έβγουν εις το κλαρί, φοβούνται και τας αντεκδικήσεις μου, διότι ειδοποίησα τα βουλγαροχώρια, ότι θα καύσω τα σπίτια εκείνων, οι οποίοι θα μεταβούν εις τας Βουλγαρικάς συμμορίας». Παύλος Μελάς. (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 406).

Τα περισσότερα σχέδιά του ματαιώθηκαν, ωστόσο, λόγω της απροθυμίας των ντόπιων να τον βοηθήσουν. «Μεγάλα πράγματα δεν ημπορώ να κατορθώσω και ένεκα του χειμώνος και ένεκα της δικαιολογημένης απροθυμίας των κατοίκων». Παύλος Μελάς, λίγες μέρες πριν σκοτωθεί. (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 405).

* * *

Δεν ήταν εύκολη δουλειά για ένα καλομαθημένο και άπειρο νεαρό, όπως ήταν ο

Παύλος Μελάς, να συναναστρέφεται και να ηγείται ομάδων ληστών (βλ. σελ. 25), που μοναδικό τους κίνητρο ήταν το χρηματικό όφελος. Πολλές φορές σημειώνονταν

- 51 -


απρόοπτα: «Εκεί μετρά ο Παύλος τους άνδρες του. Άλλοι αρρώστησαν και φροντίζει να τους

αφήσει σε καλά χέρια. Ένας τους επρόδωσε, άλλος έφυγε με τα όπλα του. Έμειναν 25.» (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς. Βιογραφία», έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992, σελ. 28).

«Εις τον αχρείον αυτόν είχα δώσει και 2 λίρας μισθόν. Άν ποτέ τον απαντήσω,

θα μου πληρώση την άτιμον αυτήν προδοσίαν». (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 340).

«Έξ έφυγαν πριν διαβώμεν τα σύνορα και μόλις έλαβαν τα χρήματα. Ένας μας

επρόδωσε και άλλος μας έφυγεν, ο αχρείος, μόλις επεράσαμεν τον Αλιάκμονα, συναποφέρων και τα όπλα του». (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 377).

«Μόνος εις το σκότος έκλαυσα με απελπισία...»

Μελετώντας τις επιστολές, που έγραψε ο Παύλος Μελάς στη γυναίκα του τις

τελευταίες ημέρες πρίν σκοτωθεί, δείχνουν έναν άνθρωπο τελείως ακατάλληλο να διαχειρίζεται ανορθόδοξες καταστάσεις, να ζεί με κακουχίες κρυμμένος στα βουνά, να ηγείται ληστών, να μπαίνει στα χωριά, να σκοτώνει αθώους και να πλιατσικολογεί. Αντιθέτως δείχνουν έναν άνθρωπο μετανοιωμένο, απελπισμένο, να έχει σπάσει τελείως ψυχολογικά (άν και λείπει από το σπίτι του λιγότερο από δύο μήνες), να κλαίει και να θέλει να γυρίσει στη γυναίκα του και στο πλούσιο και ασφαλές περιβάλλον, που είχε συνηθίσει ως τότε να ζεί. Σε στιγμές αυτοκριτικής παραδέχεται, ότι δεν μπορούσε να διευθύνει «τοιαύτην εργασίαν». Οι τελευταίες και σημαντικότερες μέρες της ζωής του, επιβεβαιώνουν των λόγων το αληθές:

«Μονή Τσιριλόβου, Κυριακή 12 Σεπτεμβρίου 1904 (σ.σ. ένα μήνα πρίν το

θάνατό του). Σε ευχαριστώ πολύ άγγελέ μου, δια τας καθημερινάς ειδήσεις, που μου δίδεις, αλλά δεν επιθυμώ να κουράζης τα μάτια σου γράφουσα κάθε βράδυ με το φώς (λείπει κείμενο). Η φωτογραφία σου μου ήρεσε και μ’ ευχαριστεί. Τα καημένα μου τα πόδια, που σου εφάνησαν τότε λιγνά, είναι ακόμη λιγνότερα τώρα... Εν τω μεταξύ ο Πύρζας, εγώ και ένας εντόπιος συζητούμεν περί του τρόπου εξαφανίσεως ενός όστις τρομοκρατεί ολόκληρον την περιφέρειαν (λείπει κείμενο). Εις την απαίσιαν αυτή συζήτησιν είμαι δυστυχώς υποχρεωμένος να λάβω μέρος. Μόλις ετελείωσε κατελήφθην από φοβεράν απογοήτευσιν. Τώρα εννόησα, ότι δεν ημπορώ εγώ να διευθύνω τοιαύτην εργασίαν. Έτρεμα και είχα ρίγος, ησθανόμην τον εαυτόν μου ένοχαν πρίν ακόμη εγκληματίσω. Έβλεπα τα μαυρισμένα και κοκκαλιάρικα χέρια μου και μου εκίνουν φρίκην.

» Το βράδυ... επήγα εις την εκκλησίαν του μοναστηρίου, την χαμηλήν, παναρχαίαν

εκκλησίαν. Και εκεί μόνος εις το σκότος έκλαυσα με απελπισία. Ησθανόμην ως εις την κόλασιν και εντελώς μόνος. Ελησμόνησα όλον το ωραίον, το υψηλόν και το ευγενές μέρος της αποστολής μου και έβλεπα μόνον φόνους αγρίους, δολίους, ερήμωσιν οικογενειών, απελπισίαν γονέων, τέκνων, αδελφών. Ενθυμήθηκα τη γλυκύτητα του οικογενειακού βίου, όλους σας, τας λεπτάς και ευγενείς υπάρξεις σας και η απελπισία μου μ’ ετρέλανε σχεδόν». (Ναταλίας Μελά, «Παύλος Μελάς», έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 379-379).

«Προκοπάνα. Παρασκευή 17 Σεπτεμβρίου 1904. Νάτα μου,... Εις τας 4 μ.μ.

εισήλθομεν εις την Προκοπάναν. Οι δύο κακούργοι (σ.σ: ο Βούλγαρος δάσκαλος και ο παπάς) εφονεύθησαν επιστρέφοντες εκ κηδείας τινός. Μετά τούτο -την κατάστασιν της ψυχής μου την εννοείς- ανεχωρήσαμεν αμέσως δια Βελκαμένην ακολουθήσαντες βαθυτάτην, μακροτάτην και κοπιωδεστάτην χαράδραν. Καθ’ όλον το διάστημα περιπατούσα ως μεθυσμένος, έκλαια σχεδόν διαρκώς. Σας εσυλλογιζόμην όλους με απελπισίαν, με απόγνωσιν. Εγώ ενόμιζα, ότι το ωραίον και ευγενές έργον, το

- 52 -


οποίον ανέλαβα, μόνο με ευγενείς και ωραίας πράξεις θα εξετελείτο, χωρίς να συλλογισθώ τας σκληράς ανάγκας, τας οποίας ήθελον απαντήσει και τας φοβεράς λεπτομερείας των. Παρήλθον 24 ώραι και ακόμη κλαίω, όταν το συλλογίζομαι. Ένα γνώριζε, ότι τους είδα μόνον την στιγμήν της συλλήψεώς των».

Ο θάνατος του Παύλου Μελά και το κεμέρι με τις λίρες

Ο Παύλος Μελάς κουβαλούσε μαζί του πολλά χρήματα για τη μισθοδοσία όχι μόνον

της ομάδας του, αλλά και για την δημιουργία κι άλλων ομάδων, για την εξαγορά Βουλγάρων, για δωροδοκίες κ.λπ.. Ασφαλώς πολλοί θα εποφθαλμιούσαν το «κεμέρι» του. Σύμφωνα με τη σκηνή του θανάτου του, έτσι όπως την περιγράφει η γυναίκα του, σκοτώθηκε από μία και μοναδική σφαίρα, που έπεσε εναντίον του μέσα στο σκοτάδι. «Τότε φάνηκαν αίματα και έπεσαν λίρες κατά γης, γιατί είχε τρυπήσει το κεμέρι του η σφαίρα». (Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992, σελ. 414). Το εθνικιστικό κατεστημένο έκανε αμέσως λόγο για ηρωικό θάνατο κι έφτιαξε τον ήρωα και τον μύθο, που αναπαράχθηκε από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του Ελληνικού κράτους: «Ο ηρωικός αυτός θάνατος έγειρε το αίσθημα της εκδικήσεως σε κάθε Ελληνική καρδιά. Όχι τόσο κατά των Τούρκων, όσο κατά των δολοφόνων Βουλγάρων». (Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, «Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος», Αθήνα, 1962, σελ. 66.) Διατυπώθηκαν πάντως πολλές και διάφορες εκδοχές για το θάνατό του μία εκ των οποίων ήταν, ότι σκοτώθηκε από κάποιον από την ομάδα του, για να του πάρει το κεμέρι με τις λίρες, την εξαφάνιση του οποίου οι νεοέλληνες ιστοριογράφοι παραβλέπουν. Προφανώς τους χαλάει την προβαλλόμενη ηρωική σκηνή του θάνατου του...

- 53 -


ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ: AΠΟΛΥΤΩΣ ΚΑΝΕΝΑ !

Αποτίμηση της τετραετούς τρομοκρατίας, του πλιάτσικου και του λουτρού αθώου αίματος.

Ποιό ήταν το αποτέλεσμα και ποιό το όφελος του Μακεδονικού Αγώνα; Απολύτως

κανένα! Η επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908 έγινε δεκτή με ενθουσιασμό απ’ τις αντιμαχόμενες πλευρές και σήμανε το τέλος των παράλογων σφαγών. Όσοι ήταν στα βουνά κατέβηκαν στις πόλεις οικειοθελώς, παρέδωσαν τα όπλα τους και μετά χαράς συμφιλιώθηκαν μεταξύ τους (Έλληνες - Βούλγαροι και Τούρκοι). Αυτό ήταν το αποτελέσματα της τετραετούς τρομοκρατίας, πλιάτισκου και λουτρού αθώου αίματος. Η συμφιλίωση Ελλήνων - Βουλγάρων υπό την Τουρκική σκέπη...

«Τις επόμενες ημέρες Τούρκοι, Έλληνες, Βούλγαροι εκδηλώνουν μέσα σε λαϊκό παραλήρημα τη συναδέλφωσή τους. Τα Βουλγαρικά σώματα αποσύρονται στη Βουλγαρία, ενώ τα Ελληνικά άλλα παίρνουν μέρος στους πανηγυρισμούς, άλλα επιστρέφουν στην ελεύθερη Ελλάδα». Στη φωτογραφία οι κάτοικοι του Πολυγύρου με το μητροπολίτη Ειρηναίο και τις Τουρκικές Αρχές εορτάζουν την Επανάσταση των Νεοτούρκων στην τοποθεσία Παναγία. (Δρ. Ερατούς Ζέλλιου-Μαστροκώστα, «Χαλκιδική: Επαναστάσεις κατά την Τουρκοκρατία – Μακεδονικός Αγώνας», Θεσσαλονίκη, 1996).

Έξαλλος ενθουσιασμός για την επανάσταση των Νεοτούρκων

Οι λεγόμενοι Νεότουρκοι, δηλαδή οι μορφωμένοι Τούρκοι αξιωματικοί, που είχαν

πιό φιλελεύθερες για την εποχή τους ιδέες -οι πιό πολλοί από αυτούς ανήκαν σε μασονικές στοές- είχαν οργανώσει αντιμοναρχικό κίνημα. Έβλεπαν πως η φεουδαρχική Τουρκία κατέρρεε και ότι άν δεν εκσυγχρονιζόταν ο κρατικός μηχανισμός της και άν δεν γίνονταν ορισμένες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, η αυτοκρατορία θα διαμελιζόταν. Το μεταρρυθμιστικό - συνταγματικό πρόγραμμα των Νεοτούρκων είχε πολλούς οπαδούς στις φρουρές της Μακεδονίας, καθώς και μέσα στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, γι’ αυτό, όταν στις 11 Ιουλίου 1908 κηρύχθηκε η Νεοτουρκική

- 54 -


Επανάσταση, δεν βρήκε αντίδραση και μέσα σε δυό - τρείς ημέρες επικράτησε. Στη Μακεδονία εξ άλλου οι Νεότουρκοι είχαν συνεργασθεί με τους Έλληνες, οι οποίοι διευκόλυναν με τις οργανώσεις τους τη λαθραία είσοδο στελεχών τους από το εξωτερικό. (D. Dakin, «The Greek struggle in Macedonia 1897-1913», Θεσσαλονίκη, 1966, σελ. 376-378.) Οι Νεότουρκοι προκήρυξαν εκλογές για τον Σεπτέμβριο του 1908 και δήλωσαν, ότι το συνταγματικό καθεστώς δεν θα έδινε πολιτικές ελευθερίες μόνο στους Τούρκους, αλλά σε όλες τις εθνότητες.

Κάρτ ποστάλ με τους «δύο κυρίαρχους της Ανατολής» Αβδούλ

Χαμίτ και Γεώργιο Α΄ και με τις προσδοκίες για τη συμβίωση των

εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων και το Σύνταγμα του

1908.

Μόλις κηρύχθηκε το Σύνταγμα οι Ελληνικές και οι Βουλγαρικές ομάδες κατέβηκαν

στις πόλεις και συμφιλιώθηκαν μεταξύ τους και με τους Τούρκους. «Ο Ελληνικός πληθυσμός εδέχθη με έξαλλον ενθουσιασμόν το κίνημα. Οι αντάρται κατήλθον από τα βουνά γενόμενοι δεκτοί με ενθουσιασμόν από τον πληθυσμόν των πόλεων και χωρίων, καθώς και από τους Τούρκους.» (Γ.Α.Λ., Η εναντίον της Μακεδονίας Βουλγαρο-κομμουνιστική επιβουλή, Αθήνα, 1963, σελ. 124.) Ο μόνος, που αντέδρασε ήταν ο πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄, o oποίος αφ’ ενός ήταν όργανο του Τσάρου κι αφ’ ετέρου διέβλεπε την επικείμενη μείωση των προνομίων του διαισθανόμενος, ότι η αντίστροφη μέτρηση για το Πατριαρχείο είχε ήδη αρχίσει. «Από τον ένοπλο αγώνα, αλλά και από τον οικονομικό πόλεμο που είχε ασκηθεί ο τόπος εξαντλήθηκε. Δεν είναι λοιπόν παράδοξο πως με το Νεοτουρκικό κίνημα τον Ιούλιο 1908 το σύνολο του πληθυσμού αισθάνθηκε ανακούφιση για το τέλος του αγώνα. Όλοι είχαν ελπίζει σε ένα καλύτερο ειρηνικό μέλλον με το Σύνταγμα». (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 100).

- 55 -


Mε το Νεοτουρκικό Κίνημα οι Ελληνικές ομάδες μακεδονομάχων έγιναν δεκτές με τιμές από τις Τουρκικές αρχές. Στη φωτογραφία εικονίζεται η υποδοχή των ομάδων Μακρή, Βολάνη και Καραβίτη στο Μοναστήρι τον Ιούλιο του 1908. (Μακεδονομάχου Κ. Μαζαράκη - Αινιάνα, «Ο Μακεδονικός Αγώνας», έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981, σελ. 159).

Η δημιουργία του μύθου και η διαχρονική του εκμετάλλευση

Μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο λεγόμενος «Μακεδονικός Αγώνας»

ελάχιστα είχε απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία· γενιές Ελλήνων μάθαιναν κάποιες ιστορίες μόνο από τα μυθιστορήματα της Πηνελόπης Δέλτα. Εκτιμώντας όμως, μετά το 1946-49, ότι το θέμα προσφερόταν για προπαγανδιστική αξιοποίηση και στο πλαίσιο του ψυχροπολεμικού κλίματος της εποχής, ο Μακεδονικός Αγώνας εντάχθηκε στην επίσημη εθνική Ιστορία. Έτσι σήμερα έχει φτάσει να θεωρείται από το νεοελληνικό κατεστημένο ως ένας ηρωικός αγώνας, ένας απελευθερωτικός πόλεμος των Ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας κατά το διάστημα 1904-08, κάτι σαν δεύτερο «μικρό ’21». Ο δήθεν ηρωικός όμως αυτός αγώνας υπάρχει μόνο στα βιβλία ορισμένων νεοελλήνων ιστορικών. Οι μακεδονομάχοι, όπως εξετάσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, δεν είχαν σκοπό την απελευθέρωση των Ελλήνων της Μακεδονίας από τον Οθωμανικό ζυγό, ούτε απέβλεπαν στην κατοχή συγκεκριμένων εδαφών, αλλά στην επαναφορά των Μακεδονικών πληθυσμών στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Παρακρατικές οργανώσεις στην αρχή, αλλά και το ίδιο το -συμπαρασυρμένο- Ελληνικό κράτος στη συνέχεια, σε συνεργασία με τις Οθωμανικές αρχές, χρηματοδοτούσαν συμμορίες ληστών, που -δεν πολεμούσαν, αλλά- είχαν αναλάβει την «προστασία» διαφόρων περιοχών η κάθε μιά κι ανταγωνίζονταν με τους Βούλγαρους στο ποιός θα τρομοκρατούσε περισσότερα χωριά, ώστε να δηλώσουν υποταγή είτε στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, είτε στη Βουλγαρική Εξαρχία. Εσπερναν τη φρίκη και το θάνατο στήνοντας ενέδρες, κόβοντας κεφάλια, σφάζοντας και δολοφονώντας εν ψυχρώ. Η μεθόδευση και οργάνωση του Μακεδονικού Αγώνα («μαύρο» χρήμα, λυκοφιλίες, φόνοι για παραδειγματισμό κ.λπ.) θυμίζει περισσότερο πόλεμο μαφιό-ζικων συμμοριών, παρά απελευθερωτικό αγώνα.

Ο Μακεδονικός Αγώνας, στο μικρό κομμάτι της Μακεδονίας που έδρασε -παρά τα εθνικιστικά φλημαφήματα περί του αντιθέτου- δεν βρήκε ανταπόκριση στους τρομοκρατημένους Μακεδονικούς πληθυσμούς, οι οποίοι -συμπεριλαμβανομένων των πατριαρχικών ελληνόφωνων- δεν έδειξαν καμμία διάθεση να «σωθούν» από τους επίδοξους λησταντάρτες σωτήρες, αλλά μάλλον να απαλλαγούν απ’ αυτούς, γι΄αυτό προσπαθούσαν να τους απομονώνουν.

- 56 -


H oμάδα του μακεδονομάχου Γεωργίου Δαγκλή ποζάρει εμπρός από την Τουρκική σημαία. (Δρ. Ερατούς Ζέλλιου-Μαστροκώστα, «Χαλκιδική: Επαναστάσεις κατά την Τουρκοκρατία – Μακεδονικός Αγώνας», Θεσσαλονίκη, 1996).

Η περιορισμένης λοιπόν έκτασης δράση του Μακεδονικού Αγώνα, οι ληστές, ο

τυφλός χαρακτήρας των βιοπραγιών που διέπραξαν, οι δωροδοκίες, οι οικονομικές ατασθαλίες (που οδήγησαν τελικά και στη διάλυση του Μακεδονικού Κομιτάτου του εθνικιστή δημοσιογράφου Δ. Καλαποθάκη - βλ. σελ. 25), η απομόνωσή των μακεδονομάχων από ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού και η συνεργασία τους με τον Τουρκικό στρατό δεν έφεραν κανένα απολύτως αποτέλεσμα στην εξέλιξη των Μακεδονικών πραγμάτων. Εξ άλλου όσα χωριά είχαν προσχωρήσει δια της βίας στο Πατριαρχείο ή την Εξαρχία, με το νέο Σύνταγμα των Νεοτούρκων, μπορούσαν τώρα να ξαναγυρίσουν όπου ήθελαν. Οι εθνικιστικοί κύκλοι όμως, εξακολουθούν να επιμένουν, ότι με τον Μακεδονικό Αγώνα τάχα «άμεσα εμποδίστηκε η αυτονόμηση της Μακεδονίας, που ευθέως θα οδηγούσε στην προσάρτηση της περιοχής στη Βουλγαρία. Μακροπρόθεσμα άφησε ανοικτό το δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη, εθνικό ορόσημο τριών γενεών Νεοελλήνων του 19ου αιώνα». (Ε. Κωφού, «Στα 100χρονα του Μακεδονικού Αγώνα - Διαχρονικές αποτιμήσεις», έκδ. «Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα», Θεσσα-λονίκη, 2004, σελ. 7.) Αυτό είναι τελείως ανακριβές. Το μοίρασμα της Μακεδονίας (πολύπλοκο θέμα, που δεν θα πρέπει να εξετάζεται χωριστά από το Ανατολικό Ζήτημα στο σύνολό του) έγινε αργότερα, με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή, στην οποία βέβαια οδήγησαν τέτοια «εθνικά ορόσημα».

* * *

Οι εθνικιστικοί - θρησκευτικοί φανατισμοί και οι μεγαλοϊδεατισμοί, που καλλιεργή-θηκαν από τους εθνικιστές και παρέσυραν σύσσωμη τη Ρωμιοσύνη της εποχής (λαό, κυβερνήσεις, κόμματα) δεν οδήγησαν μόνο στο αναίτιο Μακεδονικό μακελειό, αλλά κυρίως στις δύο μεγάλες ήττες (’97 - ’22). Η ιδεολογική κυριαρχία της «Μεγάλης Ιδέας» δεν επέτρεπε να γίνει αντιληπτό το ανεδαφικό της αναβίωσης του Βυζαντίου. Η ιδεολογία της εκτροχίασε πολιτικά το νεοελληνικό κράτος και το οδήγησε το 1922 στη μεγαλύτερη καταστροφή της Ιστορίας του, που παρόμοια ουδείς κατακτητής είχε έως τότε καταφέρει. 1α

- 57 -


2ααΣτις μέρες μας η Ρωμιοσύνη σύσσωμη τιμάει τους μακεδονομάχους με διάφορους

τρόπους, με βιβλία, με παρελάσεις, με φλογερούς πατριωτικούς λόγους σε διάφορες επετείους, ακόμα και μετονομάζοντας ολόκληρα χωριά. Έτσι έχουμε χωριό Ίδα (ψευδώνυμο του Ίωνα-Ιωάννη Δραγούμη) στην Πέλλα, Παύλο Μελά στην Καστοριά, Κώττα στη Φλώρινα κ.τλ.. Ο μεγαλοϊδεατισμός εξακολουθεί να επιβιώνει στις συνειδήσεις των Ρωμιών, ενώ καλλιεργείται ακόμα στις Ένοπλες Δυνάμεις. Το ορθόδοξο κόμμα συνεχίζει να βαδίζει στα χνάρια της Εθνικής Εταιρείας και παρασέρνει λαό και κυβερνήσεις σε καταγέλαστα εθνικά οράματα και στόχους, όπως το να μην πάρουν οι βόρειοι γείτονές μας το όνομα Μακεδονία, να επαναλειτουργήσει η θεολογική σχολή της Χάλκης κ.λπ.. Η σχιζοφρένεια της Ρωμιοσύνης συνεχίζεται...

Γιάννης Λάζαρης

[ Το παραπάνω κείμενο συντέθηκε από άρθρα, που δημοσιεύτηκαν στο Διαδικτυακό Περιοδικό ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ www.freeinquiry.gr τον Οκτώβριο του 2009 στο πλαίσιο του Αφιερώματος ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ: Από το μύθο... στην Ιστορία. ]

- 58 -


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, έκδ. «Εκδοτική Αθηνών», Αθήνα, 1975. 2. Εγκυκλοπαίδεια «Ήλιος», έκδ. «Εγκυκλοπαιδική Επιθεώρηση “Ήλιος”», Αθήνα. 3. Γ. Ρούσσου, Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, έκδ. «Ελληνική Μορφωτική Εστία», Αθήνα, 1975. 4. Γ. Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, έκδ. «20ος αιώνας», Αθήνα, 1959. 5. Νέα Ελληνική εγκυκλοπαίδεια, Χάρη Πάτση Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1975. 6. Παγκόσμια Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Κρατική έκδοση Ε.Σ.Σ.Δ. μεταφρασμένη από τα Ρωσικά, Αθήνα, 1964. 7. Στα σχολεία του Μακεδονικού Αγώνα, έκδ. «Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα», Θεσσαλονίκη, 2004. 8. Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, Βιογραφία, έκδ. «Πελασγός», Αθήνα, 1992. 9. Ναταλίας Μελά, Παύλος Μελάς, έκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν Ελληνικών Γραμμάτων», «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1992. 10. Αντιγόνης Μπέλλου-Θρεψιάδη, Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη, έκδ. «Α. Μαυρίδης, Αθήνα, 1984. 11. I. K. Mαζαράκη - Αινιάν, Ο Μακεδονικός αγώνας, έκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, 1981. 12. Αρχιμ.Τίτου Κ. Καράντζαλη - Δημ. Β. Γόνη, “Κώδιξ της αλληλογραφίας” των Βοδενών Αγαθαγγέλου – Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του Βουλγαρισμού (1870-1871), Μακεδονική Βιβλιοθήκη – Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1975. 13. Π.Σ.Δέλτα, Στα μυστικά του Βάλτου, Βιβλιοπωλείον της “Eστίας”, Αθήνα, 2009. 14. Ίων Δραγούμης (Ιδάς) - εκλογή από το έργο του, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1953. 15. Μαρίας Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου, Το “Μακεδονικό ζήτημα”. Iστορική θεώρηση του προβλήματος, Ελληνική επιτροπή σπουδών Ν.Α. Ευρώπης, Κέντρο Σπουδών Ν.Α. Ευρώπης, Αθήνα, 1988. 16. Δρ. Ερατούς Ζέλλιου - Μαστροκώστα, Χαλκιδική: Επαναστάσεις κατά την Τουρκοκρατία – Μακεδονικός Αγώνας, Θεσσαλονίκη, 1996. 17. Π. Γύπαρη, Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος 1903-1909, Αθήνα, 1962. 18. Μετακομιδή λειψάνων Γερμανού Καραβαγγέλη, Έκδ. «Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών», Θεσσαλονίκη, 1960. 19. Ε. Κωφού, Στα 100χρονα του Μακεδονικού Αγώνα – Διαχρονικές αποτιμήσεις, έκδ. «Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα», Θεσσαλονίκη, 2004. 20. Π. Κανελλόπουλου, Το ιστορικό νόημα του Μακεδονικού Αγώνα, έκδ. «Οι φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα», Αθήνα, 1984. 21. Γνασίου Μακεδνού, Μακεδονική κρίσις. Α΄ Κομιτάτα και δυνάμεις 1901-1903, έκδ. Τυπογραφείο Σακελλαρίου, Αθήνα, 1903. 22. Γ.Α.Λ., Η εναντίον της Μακεδονίας Βουλγαροκομμουνιστική επιβουλή, Αθήνα, 1963. 23. Σ. Καργάκου, Από το Μακεδονικό Ζήτημα στην εμπλοκή των Σκοπίων, έκδ. «Gutenberg», Aθήνα, 1992.

- 59 -


24. Α. Βουρνά, Ελλάς 1904, αιματηρές μονομαχίες τιμής Ελλήνων βουλευτών, υπουργών και λοχαγών, έκδ. «Συλλογές», Αθήνα, 2007. 25. Δ. Σαπρανίδη, Ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στην Ελλάδα, έκδ. «Παπαζήση», «Κοραή», Αθήνα, 1975. 26. Συλλογικό έργο, Μακεδονικό - Βαλκανικοί 1904-1913. Από τον Παύλο Μελά στην απελευ-θέρωση της Θεσσαλονίκης, έκδ. «Χ.Κ. Τεγόπουλος», Αθήνα. 27. Κ. Βακαλόπουλου, Το Μακεδονικό ζήτημα 1856 - 1913, έκδ. «Το Βήμα», Αθήνα, 2009. 28. Κ. Μυστακίδου, Η Μεγάλη Ιδέα στον τύπο του γένους, έκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2004.

Documents

Μακεδονικός Αγώνας-Απο τον μυθο στην Ιστορία