Οι περίοδοι της Ιστορίας της Μουσικής

Μεσαίωνας ονομάζεται η χρονική περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας που διαδέχεται την περίοδο της Αρχαιότητας και τελειώνει με την περίοδο της Αναγέννησης. Διήρκεσε περίπου 1000 χρόνια, από την κατάλυση του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους (476 μ.Χ.) και το θάνατο του Ιουστινιανού Α' (565 μ.Χ.),του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα που διαπνεόταν από το όραμα της αναβίωσης της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της παγκόσμιας κυριαρχίας της, ως και την εποχή της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453 μ.Χ. (χρονιά που σημαίνει και το τέλος του εκατονταετούς πολέμου) και την ανακάλυψη της Αμερικής(1492 μ.Χ.) από τον Κολόμβο.

Ο Μεσαίωνας έμεινε γνωστός ως η περίοδος των Σκοτεινών Αιώνων. Επηρεασμένοι από τη σύγκριση με την περίοδο της Αναγέννησης και της έντονης καλλιέργειας των ανθρωπιστικών επιστημών, οι ιστορικοί, κυρίως της εποχής του Διαφωτισμού, χαρακτήρισαν το Μεσαίωνα περίοδο θρησκευτικού φανατισμού και οπισθοδρόμησης, μη λαμβάνοντας υπ'όψιν ότι η κατάλυση του Βυζαντίου από τους Τούρκους επέτρεψε τη μετακίνηση των διανοούμενων της Κωνσταντινούπολης στις πόλεις της Ιταλίας με αποτέλεσμα την Ιταλική Αναγέννηση. Κατά το Μεσαίωνα, οπωσδήποτε η επιρροή της εκκλησίας στην κοινωνική και προσωπική ζωή των ανθρώπων μεγιστοποιείται, ωστόσο οι θρησκευτικοί άρχοντες μένουν πάντοτε υποτελείς της κοσμικής εξουσίας. Στο ελληνόφωνο ανατολικό κομμάτι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Αυτοκράτορας είναι και ο ηγέτης της θρησκείας, ενώ μετά το 800 μ.Χ. και ο Καρλομάγνος προσεταιρίστηκε αυτή την εξουσία, αναγνωρίζοντας όμως το πρωτείο του Πάπα με αντίτιμο την προσωνυμία του "Αυτοκράτορα των Ρωμαίων". Την περίοδο του Μεσαίωνα η Βυζαντινή παιδεία στηρίζεται κατά κόρον στα Αρχαιοελληνικά ιδεώδη με σχολές όπως των Αθηνών (φιλοσοφία), Έφεσος (ιατρική) και φυσικά της Κωνσταντινούπολης. Το Δυτικό κομμάτι της τεράστιας Αυτοκρατορίας, την περίοδο αυτή είχε σοβαρά προβλήματα επιβίωσης και δεν την απασχολούσε σοβαρά η μόρφωση των υπηκόων. Ο Μεσαίωνας είχε χαρακτήρα θεοκρατικό, αλλά ταυτόχρονα παρατηρούνται ζυμώσεις, που οδήγησαν στη δημιουργία των νεότερων εθνικών σχηματισμών και ιδεολογιών. Τα γεγονότα που σημάδεψαν αυτήν την περίοδο ήταν η άνοδος της δύναμης της παπικής εκκλησίας στη δυτική Ευρώπη, η διατήρηση για περίπου 1000 χρόνια του ανατολικού μέρους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η άνοδος και η κυριαρχία του Ισλάμ στον χώρο της Μέσης Ανατολής, η δημιουργία των προγόνων των σημερινών κρατών, καθώς και οι Σταυροφορίες, που σηματοδότησαν σφοδρή πάλη μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

Πρώιμος Μεσαίωνας

Καθώς η πολιτική δύναμη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μειωνόταν συνεχώς στην Δυτική Ευρώπη μετά τον 3ο αιώνα μ.Χ., οι περιοχές της Δυτικής Ευρώπης άρχισαν να κατοικούνται από φυλές λαών που πρωτοεμφανίζονταν στο προσκήνιο: Ούνοι, Κέλτες, Γότθοι, Βάνδαλοι, Σάξονες, Άβαροι. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το ανατολικό κομμάτι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας συνέχιζε να υπάρχει. Οι κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θεωρούσαν εαυτούς συνεχιστές της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής ιδέας. Άλλωστε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος είχε μεταφέρει το 330 την πρωτεύουσα από τη Ρώμη στην

1

Κωνσταντινούπολη. Η περίοδος αυτή, που χαρακτηρίστηκε από συχνές μετακινήσεις φυλετικών ομάδων, ονομάστηκε Εποχή Μετακινήσεων. Η πρότερη Ρωμαική Ειρήνη (Pax Romana), με τις ευεργετικές της συνέπειες για ασφαλές εμπόριο και ακμάζουσα βιοτεχνία, το σύστημα ενιαίας εκπαίδευσης και πολιτιστικής παραγωγής, άρχισε να παρακμάζει στο τέλος του 5ου αιώνα, όταν εντάθηκαν οι εισβολές γερμανικών και άλλων λαών στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Έτσι κατέστη τελείως ανασφαλές να μετακινούνται αγαθά και εμπορεύματα σε μακρινές περιοχές. Μεγάλες βιοτεχνίες που εξαρτώντο από το εμπόριο, όπως η βιoτεχνία κεραμικών, εξαφανίστηκαν (για παράδειγμα στη Βρετανία). Οι ισλαμικές επιδρομές του 7ου και 8ου αιώνα, οπότε κατακτήθηκαν η Σικελία, η Βόρεια Αφρική, η Αίγυπτος, η Ισπανία και η Πορτογαλία, έκαναν το θαλάσσιο εμπόριο επίσης αβέβαιο.

Με τον όρο Μεσαιωνική μουσική αναφερόμαστε στη μουσική παραγωγή την εποχή του Μεσαίωνα. Αν και ο ακριβής προσδιορισμός των χρονικών της ορίων είναι δύσκολος, μπορεί να θεωρηθεί πως καλύπτει την περίοδο από το τέλος της εποχής του Γρηγοριανού μέλους μέχρι περίπου το 1400 και την αρχή της Αναγεννησιακής μουσικής.

Με τον όρο Αναγεννησιακή μουσική αναφερόμαστε στην μουσική της εποχής της Αναγέννησης, που εκτείνεται περίπου από το 1400-1600 και χαρακτηρίζεται από έντονο ανθρωπισμό, τάσεις φιλοσοφικές και επιστροφή στα αρχαία Ελληνικά γράμματα καθώς και έντονη προσκόλληση πάνω στην αρχαία μετρική της ποίησης, η οποία οδηγούσε τη σύνθεση της μουσικής επάνω στα πρότυπά της.

Η μουσική δείχνει να ξεφεύγει από τα δεσμά της πολυπλοκότητας του προηγούμενου αιώνα και παρουσιάζεται πιο ελεύθερη από τα δεσμά της πολυφωνικής υφής, λιγότερο φορτωμένη με στόχο την ανάδειξη του νοήματος του κειμένου που μελοποιείται. Τούτο επιτυγχάνεται με την επικράτηση μιας κύριας φωνής, ενώ οι υπόλοιπες έχουν συνοδευτικό ρόλο.

Μουσική Μπαρόκ ονομάζεται η μουσική που εντάσσεται στην γενική καλλιτεχνική τεχνοτροπία που ονομάζεται Μπαρόκ και αναπτύχθηκε πρώτα στην Ιταλία κατά τον 17ο αιώνα και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Εκτείνεται χρονικά από το 1600 ως το 1750, χρονιά θανάτου του J.S.Bach τον οποίο πολλοί θεωρούν ως τον «πρώτο κλασικό».

Οι κατακτήσεις της εποχής αυτής είναι:

Η δημιουργία της όπερας με ενέργειες μιας ομάδας διανοητών, γνωστής με το όνομα "Φλωρεντιανή Καμεράτα" στόχος της οποίας ήταν η αναβίωση της Αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας. Ως πρώτος συνθέτης όπερας έχει καταγραφεί ο J. Peri, ο οποίος το 1597 παρουσίασε τη «Δάφνη». Σημαντικός συνθέτης μπαρόκ όπερας είναι ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι (1567-1643) που έγραψε σαν πρώτες όπερες τον "Ορφέα" (1608) και την "Αριάδνη" (1609)

Τα πρώτα στοιχεία που έδειχναν τη μετάβαση από την πολυφωνία στην ομοφωνία. Για περίπου 150 χρόνια οι δύο αυτές τεχνικές συνυπήρχαν. Ιδιαίτερα προς το τέλος της εποχής αυτής ο Γ. Σ. Μπαχ ήταν αυτός που κράτησε σαν από πείσμα την πολυφωνία στο προσκήνιο και μάλιστα γράφοντας μερικά από τα ωραιότερα έργα που είχε δώσει και ο ίδιος αλλά και η μουσική τέχνη γενικότερα.

2

Τα μουσικά όργανα παρουσίασαν εξελίξεις και βελτιώσεις αλλά υπήρχαν και εφευρέσεις νέων οργάνων. Οι Nicolo Amati (1596-1684), Antonio Stradivari (1644-1737) και Giuseppe Bartolomeo Guarneri (1698-1744) ήταν οι επικεφαλής μεγάλων οίκων κατασκευής οργάνων στην Κρεμόνα.

Εξελίσσεται το basso continuo, δοσμένο ενάριθμο basso στο οποίο ορίζονται τα διαστήματα και επί του οποίου δομείται η συνοδεία του κομματιού. Πρωτοεμφανίζεται περί τα τέλη της Αναγέννησης

Πολλές κοσμικές μουσικές φόρμες αναπτύχθηκαν την εποχή αυτή όπως η Καντσόνα, η Τοκάτα, η Συμφωνία που αρχίζει να επικρατεί με τη μορφή που της έδωσε ο Αλεσάντρο Σκαρλάτι (1660-1725), η Σουίτα, η Φούγκα, η Πασσακάλια, το Καπρίτσιο, το Basso Continuo κ.ά. και θρησκευτικές όπως η Καντάτα και το Ορατόριο.

Η Αναγέννηση προετοίμασε τη baroque μουσική. Η οργανική μουσική εμφανίζεται ως ανεξάρτητο είδος. Σταδιακά μεταβαίνουμε από το σύστημα των εκκλησιαστικών τρόπων στο μείζονα και ελάσσονα τρόπο, στην τονική μουσική.

Με το μπαρόκ αποφεύγεται σταδιακά η συνύπαρξη πολλών μελωδιών, δεδομένου ότι κάτι τέτοιο έχει σαν αποτέλεσμα να μη γίνεται κατανοητός ο λόγος που μελοποιείται. Το ενδιαφέρον είναι η ανάδειξη του λόγου που μελοποιείται διότι η μουσική οφείλει να αναδεικνύει το λόγο και όχι να τον υπερβαίνει.

Με τον όρο κλασική εποχή της μουσικής αναφερόμαστε στην κλασική περίοδο της Δυτικής μουσικής, η οποία ξεκίνησε περίπου το 1750 και τερματίστηκε μεταξύ του 1810 και 1830. Κατά ορισμένους η κλασική εποχή της μουσικής καταλήγει το 1827, έτος θανάτου του Beethoven, ο οποίος μπορεί να χαρακτηριστεί και ως «πρώτος ρομαντικός». Η κλασική εποχή ακολούθησε την Μπαρόκ περίοδο και προηγήθηκε του ρομαντισμού. Αποτέλεσε την περίοδο κατά την οποία ξεχώρισαν οι μορφές πολύ σημαντικών συνθετών, όπως του Ιωσήφ Χάυδν, του Μότσαρτ και του Μπετόβεν. Επιπλέον μπορεί να ενταχθεί σε μια γενικότερη πολιτιστική αλλαγή που συντελέστηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα, έχοντας ως σημαντική επιρροή τις ιδέες του Διαφωτισμού, με αποτέλεσμα την δημιουργία εξαιρετικών μουσικών επιτευγμάτων.

3

Από το 1820 περίπου και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα τον κλασικισμό διαδέχεται ο ρομαντισμός. Χαρακτηριστικά του ρομαντισμού είναι η αποδέσμευση από τη φόρμα, η ανάδειξη συναισθημάτων μέσα από τη μουσική. Νέες δομές εμφανίζονται στο ρομαντισμό, οι οποίες συνδέονται με την «προγραμματική μουσική».

Ο εικοστός αιώνας συνδέεται με τα ρεύματα του ιμπρεσιονισμού και του εξπρεσιονισμού στις τέχνες γενικότερα. Οι συνθέτες προσπαθούν να αποδεσμευτούν από την τονικότητα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία της ατονικής μουσικής, στην οποία περιλαμβάνεται η ελεύθερη ατονικότητα και ο σειραϊσμός. Η αποδέσμευση από κανόνες και φραγμούς αντικατοπτρίζεται στην αλεατορική μουσική.

Οι νέες τεχνολογίες και τα προϊόντα τους δίνουν μια άλλη στροφή στη μουσική. Ο κινηματογράφος ωθεί τους συνθέτες στη σύνθεση μουσικής για της ανάγκες μιας ταινίας. Οι τεχνολογίες του ήχου είναι τα μέσα για τη σύνθεση ηλεκτρονικής μουσικής, ενώ οι νέες τεχνικές της ηχοληψίας δίνουν στο φιλόμουσο κοινό υψηλού επιπέδου ηχογραφήσεις, πολλές εκ των οποίων είναι μνημειώδεις. Ως εκ τούτου, πολλοί δεξιοτέχνες μουσικοί αναδεικνύονται και γίνονται γνωστοί παγκοσμίως.

4

1. Επιτάφιος του Σείκιλου http://www.youtube.com/watch?v=6HD9K_VC11A

Ο Επιτάφιος του Σείκιλου ανακαλύφθηκε στη Μικρά Ασία, και συγκεκριμένα στην περιοχή του Αϊδινίου. Χρονολογείται περί τον 1ο αιώνα π.Χ.. Είναι το αρχαιότερο μουσικό κείμενο, το οποίο διασώθηκε εξολοκλήρου. Ο Επιτάφιος είναι γραμμένος (σκαλισμένος ουσιαστικά) σε μια μαρμάρινη πλάκα. Πέραν του κειμένου υπάρχει και σημειογραφία, η οποία αποκρυπτογραφήθηκε, με αποτέλεσμα να μπορούμε να ακούσουμε το μουσικό κομμάτι που γράφτηκε πριν από 21 αιώνες περίπου.

5

2. Στάσιμο χορού από τον Ορέστη του Ευριπίδη. http://www.youtube.com/watch?v=EQJxDhuFiBU&feature=related

Το εν λόγω στάσιμο είναι αρχαιότερο του Επιταφίου του Σείκιλου. Ο πάπυρος επί του οποίου διασώθηκε χρονολογείται περί τον 3ο αιώνα π.Χ.. (Η τραγωδία «Ορέστης» γράφτηκε το 408π.Χ.). Αν και αρχαιότερο του Επιταφίου του Σείκιλου, το Στάσιμο χορού που έχουμε μπροστά μας δε διασώθηκε ολόκληρο. Οι στίχοι που βρίσκονται στις αγκύλες διασώζονται διαμέσου άλλων πηγών. Οι ερευνητές που απέδωσαν ερμηνευτικά το στάσιμο στην εκτέλεση που έχουμε στη διάθεσή μας, έχουν προσθέσει, βάσει πορισμάτων της έρευνάς τους, φθόγγους, προκειμένου να έχουμε μια όσο το δυνατό πιο πιστή απόδοση του εν λόγω στασίμου.

Και στον πάπυρο επί του οποίου είναι καταγεγραμμένο το στάσιμο από τον Ορέστη του Ευριπίδη υπάρχει αρχαία μουσική σημειογραφία. Αξιοσημείωτη είναι η εμφάνιση φθόγγων που δε συνοδεύονται από φωνές, πράγμα που σημαίνει ότι στην αρχαία τραγωδία αξιοποιούνται μουσικά όργανα.

[Στοιχεία για τα αρχαία ελληνικά μουσικά όργανα αντλούμε από την εικονογραφία (σε τοιχογραφίες, σε απεικονίσεις σε αγγεία), από ελάχιστα ευρήματα που έχουν διασωθεί, καθώς και από περιγραφές οργάνων στην αρχαία ελληνική γραμματεία)].

6

3. Γρηγοριανό μέλος

Puer natus est nobis http://www.youtube.com/watch?v=gC1jJC3aBLQ&feature=related

Gloria http://www.youtube.com/watch?v=MfKPg9rGpRo&feature=related

Kyrie eleison http://www.youtube.com/watch?v=NB-i_V9QPt8&feature=related

Credo http://www.youtube.com/watch?v=Yja0Tp_TCPA

Ο όρος «Γρηγοριανό μέλος», αν και δεν είναι άγνωστος την περίοδο του Μεσαίωνα, χρησιμοποιείται ευρέως κατά το 19ο αιώνα και αφορά στο αποκατεστημένο στην αρχική μορφή του cantus planus της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, σε αντιδιαστολή προς το cantus planus τοπικών λειτουργικών παραδόσεων, όπως για παράδειγμα το Αμβροσιανό μέλος. Σημείο αναφοράς του γρηγοριανού μέλους είναι ο Πάπας της Ρώμης Γρηγόριος Α΄. Γεννήθηκε περί το 540 μ.Χ., διετέλεσε ανώτατος υπάλληλος στην κρατική ιεραρχία, έγινε μοναχός και διετέλεσε Πάπας την περίοδο 590-604 μ.Χ.. Με δική του πρωτοβουλία άρχισε το 594 ο εκχριστιανισμός της Μεγάλης Βρετανίας.

Αν και η συμβολή του Πάπα Γρηγόριου στη συμβολή και εξέλιξη της εκκλησιαστικής μουσικής είναι μηδαμινή έως ανύπαρκτη, ωστόσο η φυσιογνωμία του συνδέεται με την οργάνωση της Λειτουργίας και των Ιερών Ακολουθιών με την υπόδειξη και επιβολή συγκεκριμένων μελών, τα οποία δεν ξεπερνούν τις 3000, και τα οποία είτε απαγγέλλονταν, είτε εκτελούντο μελοποιημένα δια συγκεκριμένων μελωδιών και μελωδικών σχημάτων. Με άλλα λόγια ο Πάπας Γρηγόριος ουσιαστικά καθιερώνει συγκεκριμένα μέλη για όλες τις εκκλησίες που τελούν υπό την εποπτεία του, καταργώντας μελωδίες που είναι προϊόντα τοπικών παραδόσεων. Η Λειτουργία είναι ενιαία στη Δυτική Ευρώπη. Του Γρηγοριανού Μέλους είχε προηγηθεί το Αμβροσιανό Μέλος (4ος αιώνας) . Ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Μιλάνου, προσπαθώντας να βάλει τάξη στην αναρχία των ύμνων που χρησιμοποιούσε η Δυτική Εκκλησία, καθόρισε τη χρήση 4 τρόπων (κλιμάκων) καθώς και τους ύμνους που θα έπρεπε να ψάλλονται. Στο τέλος του 6ου αιώνα ο Πάπας Γρηγόριος αναθεώρησε και πάλι το σύνολο των μελωδιών που χρησιμοποιούσε η Καθολική Εκκλησία και καθόρισε ποιες ακριβώς μελωδίες θα ψάλλονται και σε ποιο σημείο της λειτουργίας.

Πριν την εκλογή του, ο Γρηγόριος , όταν βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, μελέτησε την ελληνική μουσική. Καθώς η ανεξέλεγκτη εισαγωγή νέων ύμνων, σε μουσική γνωστών λαϊκών τραγουδιών, δημιουργούσε ανομοιομορφία στο τυπικό και εντύπωση διάσπασης στις εκκλησίες της Ευρώπης που υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Βατικανού, ο Πάπας Γρηγόριος αποφάσισε ν' αντιδράσει. Έτσι, κωδικοποίησε τους ύμνους της Λειτουργίας, σύμφωνα με το εορτολόγιο της Ρωμαϊκής Καθολικής Εκκλησίας και όρισε αυτούς που θα έπρεπε να ψάλλονται σε όλες τις εκκλησίες, καταρτίζοντας έτσι το τυπικό που καθόριζε το ύφος της εκκλησιαστικής μουσικής. Από το όνομα του, το σύνολο των ύμνων που θεωρήθηκαν κατάλληλοι για τη λειτουργική μουσική της Δυτικής Εκκλησίας ονομάστηκε Γρηγοριανό Μέλος και την εξάπλωση του ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί.

Η μουσική του «Γρηγοριανού Μέλους» είναι μονοφωνική, χωρίς κανονικό μέτρο, αλλά ακολουθεί το ρυθμό των λέξεων, οι οποίες πολύ συχνά είναι από τη Βίβλο και ιδίως από τους Ψαλμούς. Το Γρηγοριανό Μέλος τραγουδιέται από χορωδία και από σολίστες, με εναλλαγή σολίστ και χορωδίας ή και με εναλλαγή ημιχορίων.

7

Στη Μονοφωνία, κυριαρχεί βασικά μία μελωδική γραμμή (Μία μελωδία = Μια «φωνή» = Μονοφωνία). Στη μονοφωνία η ίδια ακριβώς μελωδία τραγουδιέται από έναν ή περισσότερους εκτελεστές ταυτόχρονα.

Τα Γρηγοριανά μέλη μπορούμε να τα εντάξουμε σε δύο κατηγορίες:

α. τα μέλη που αφορούν στο Proprium Missae, στο μέρος δηλαδή της Λειτουργίας, στο οποίο εντάσσονται τα μεταβλητά μέρη της, τα οποία προκύπτουν ανάλογα με την περίσταση και τις θρησκευτικές εορτές. Συγκεκριμένα, τα μέρη της Proprium Missae στα οποία επικρατεί το Γρηγοριανό μέλος είναι τα εξής: Introitus, Oratio, Graduale, Alleluia, Offertorium, Communio.

β. τα μέλη που αφορούν στο Ordinarium Missae, στο μέρος δηλαδή στο οποίο εντάσσονται τα σταθερά και αμετάβλητα μέρη της Λειτουργίας, δηλαδή τα Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei και Ite Μissa Εst.

Αυτό που αλλάζει στο Proprium Missae και παραμένει σταθερό στο Ordinarium Missae είναι το κείμενο. Η μουσική μπορεί να αλλάζει και στα δύο, ανάλογα με τη μέρα κατά την οποία ψάλλονται τα εν λόγω μέλη. Σε γιορτές για παράδειγμα η μουσική είναι πιο επίσημη, οπότε τα μέλη ακολουθούνται από πλούσια μελίσματα. Στα κείμενα τόσο της Proprium Missae όσο και της Ordinarium Missae αντιστοιχούν συγκεκριμένες μελωδίες, που μπορούν να είναι πλέον της μιας για κάθε κείμενο.

4. Sequentia

Η sequentia ήταν αρχικά ένας τρόπος ανάπτυξης του Jubilus, του μελίσματος που υπάρχει πάνω στην τελευταία συλλαβή του Alleluia.

Κατά τον Notker Balbulus, μοναχό της μονής Sankt Gallen (9ος/10ος αιώνας), οι sequentiae ήταν ένα βοήθημα για τη συγκράτηση από μνήμης των μεγάλων μελισμάτων του Alleluia. (Προφανώς λοιπόν η μελοποίηση στη sequentia είναι συλλαβική). Στην πρώιμη μορφή της επομένως η sequentia είναι ένα είδος φωνητικής μουσικής, το οποίο περιλαμβάνει θρησκευτικό κείμενο και, λόγω του ότι συνδέεται με το Jubilus, εμφανίζεται στην εκκλησία. Η παρήχηση του α, συνέπεια της σύνδεσής της με το Jubilus, εξελίχτηκε σε υποχρεωτική ομοιοκαταληξία του ποιητικόυ κειμένου, έστω κι αν αυτή δε γινόταν πια υποχρεωτικά σε α. Στη συνέχεια η sequentia ανεξαρτητοποιήθηκε από το Jubilus και έγινε αυτόνομο μέλος με νέους στίχους, συγκεκριμένα με στίχους ενός ύμνου.

8

Η τελική μορφή της sequentia το 13ο αιώνα συνδέεται με ένα είδος ύμνου σε στροφική μορφή με επαναλαμβανόμενη μελωδία ανά δύο στίχους, δηλαδή ΑΑ, ΒΒ, ΓΓ… . Οι sequentiae διευρύνουν ουσιαστικά μαζί με τους tropus (βλέπε κατωτέρω) το ρεπερτόριο του γρηγοριανού μέλους. Διακρίνονται για έντονη διαφοροποίηση σε διάφορες τοπικές παραδόσεις και δεν είναι αυστηρά λειτουργικά μέλη. Ψάλλονται σε μεγάλες εκκλησίες και σε γιορτές ως σημεία επισημότητας της τελούμενης λειτουργίας. Με τον επανακαθορισμό της Καθολικής Εκκλησίας, όπως αυτός έγινε από τη Σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563), καταργούνται όλες οι sequentiae εκτός από τέσσερις, στις οποίες προστέθηκε αργότερα (1727) και μία πέμπτη. Οι πέντε sequentiae που ψάλλονται σήμερα στην καθολική λειτουργία είναι οι εξής:

α. Victimae Paschali Laudes http://www.youtube.com/watch?v=nWmFDlCgKwM&feature=related

b. Veni Sancte Spiritus

c. Lauda Sion Salvatorem

d. Dies irae

e. Stabat Mater

5. Tropus

Tropo e introit del giorno di pasqua

http://www.youtube.com/watch?v=nwLJlT20vOw

Tropus λέγεται η διεύρυνση λειτουργικών μελών με προσθήκες ή υποκαταστάσεις που δεν ανήκουν στα επίσημα κωδικοποιημένα από την επίσημη Εκκλησία λειτουργικά κείμενα και μέλη. Ο όρος tropus προέρχεται από τη ρητορική. Σημαίνει μια γλωσσική έκφραση, η οποία υπό ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί να είναι συνώνυμη με μια λέξη. Τα τρία βασικά είδη τρόπων είναι τα εξής:

a. Τρόποι προσαρμογής. Στους εν λόγω τρόπους προστίθενται κείμενα σε μελίσματα, μετατρέπεται επομένως ένα μέλισμα σε συλλαβικό μέλος

b. Τρόποι ανάπτυξης. Στους τρόπους αυτούς αναπτύσσονται νέα μελωδικά σχήματα με νέα κείμενα

c. Τρόποι υποκατάστασης. Πρόκειται για τρόπους στους οποίους προστίθεται νέα μουσική χωρίς προσθήκη κειμένου

Οι τρόποι, όπως και οι sequentiae, που αναπτύχθηκαν την ίδια χρονική περίοδο, καταργήθηκαν με τη Σύνοδο του Τριδέντου.

9

6. Organum

Το organum είναι η πρώτη μορφή πολυφωνίας. Το organum καταγράφεται στο Musica Encheriadis, ένα θεωρητικό σύγγραμμα μουσικής, αγνώστου συγγραφέως, το οποίο χρονολογείται περί το 850-900 μ.Χ..

Η πρώτη μορφή organum είναι αυτή κατά την οποία η vox principalis, η οξύτερη φωνή, τραγουδά ένα μέλος, και η vox organalis, η φωνή που συνοδεύει, ακολουθεί τη vocem principalem κατά πέμπτες ή τέταρτες παράλληλες.

Για την απόδοση πλούσιου ηχοχρώματος οι μουσικοί της εποχής διπλασιάζουν την vocem principalem κατά μια οκτάβα χαμηλότερα και τη vocem organalem κατά μια οκτάβα ψηλότερα, όπως φαίνεται στο παράδειγμα b κατωτέρω.

Μια εξελιγμένη μορφή του ανωτέρω organum είναι αυτή κατά την οποία η vox organalis συνοδεύει την vocem principalem κατά τέταρτες παράλληλες, με τον περιορισμό να μη βρίσκεται η vox organalis κάτω από τη βάση του εξαχόρδου στο οποίο ανήκει το τμήμα της μελωδίας που μελοποιείται. Στην περίπτωση αυτή η vox organalis κρατάει ισοκράτη, ο φθόγγος του οποίου είναι η βάση του εξαχόρδου στο οποίο ανήκει το συγκεκριμένο τμήμα της μελωδίας.

10

Περί το 1000 μ.Χ. το orgamum γίνεται πιο ελεύθερο. Οι νότες της vocis organalis απέχουν από τις νότες της vocis principalis που συνοδεύουν διάστημα 8ης, 5ης ή 4ης κατά το κατωτέρω παράδειγμα.

11

7. Τροβαδούροι, τουβέροι, minnesanger

Α. Comtessa de Dia (τέλος 12ου/αρχές 13ου αιώνα), A chantar ( τραγούδι τροβαδούρων) http://www.youtube.com/watch?v=Pklf2gJUX7Y

Β. Adam de la Halle (1240?-1288), Robins m’ aime

http://www.youtube.com/watch?v=h7ncJV30610&feature=related

Γ. Walter von der Vogelweide (1170-1230) - Nû alrêst lebe ich mir werde (minnelied)

http://www.youtube.com/watch?v=uSUbDjFEFJg

12

Οι τροβαδούροι ήταν ευγενείς και μορφωμένοι, κυρίως ιππότες, τραγουδιστές, λυρικοί ποιητές και μουσικοί, που έζησαν γύρω στον 11ο αιώνα στη Μεσημβρινή Γαλλία, νότια του Λίγηρα ποταμού και ιδιαίτερα στην Προβηγκία. Η ονομασία τους προήλθε από το ρήμα trouvar-trobar, δηλαδή βρίσκω, εφευρίσκω, επινοώ μια καινούρια μουσική. Τρουβέροι λέγονται οι αντίστοιχοι Γάλλοι μουσικοί που έζησαν όμως στη Βόρεια Γαλλία. Τα τραγούδια των τροβαδούρων ήταν κατά κύριο λόγο λυρικά, ενώ τα αντίστοιχα των τρουβέρων διακρίνονταν για τον επικό χαρακτήρα τους, εξιστορώντας συχνά τις πολεμικές εκστρατείες της εποχής. Η διάκριση αυτή οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός πως οι τροβαδούροι ζούσαν στη Νότια Γαλλία, η οποία ήταν λιγότερο εκτεθειμένη σε επιδρομές και χαρακτηριζόταν εν γένει από ένα περισσότερο εκλεπτυσμένο πολιτισμό. Τόσο οι τροβαδούροι όσο και οι τρουβέροι αποτελούν απογόνους των αρχαίων ραψωδών ή των μεταγενέστερων τους βάρδων.

Το είδος αυτό (και των δύο) κυριάρχησε περίπου από το 1000 - 1300 μ.Χ. Διάσημος και σημαντικός Τρουβέρος ήταν ο Adam de la Halle(1240?-1288), γνωστός με το παρατσούκλι "Ο καμπούρης του Αρράς", που έγραψε με τέχνη ένα είδος μουσικής που λεγόταν Παιχνίδια (τραγουδιστοί διάλογοι που σχολιάζουν ευχάριστα κάποιο ερωτικό επεισόδιο) καθώς και πολλά άλλα έργα.

Οι αντίστοιχοι των Τροβαδούρων στη Γερμανία, είναι οι Minnesanger (Ερωτοτραγουδιστές). Εμφανίζονται το 13ο αιώνα και οι επιρροές τους καθώς και τα θέματά τους είναι παρόμοια. Το 14ο αιώνα, οι Ερωτοτραγουδιστές παρακμάζουν και στη θέση τους εμφανίζονται οι Αρχιτραγουδιστές, οι οποίοι ανήκουν στην αστική τάξη και ιδρύουν σχολές μουσικής που λειτουργούν με κανονισμούς και ιεραρχία.

13

8. Σχολή της Παναγίας των Παρισίων (μέσα του 12ουαι.-μέσα του 13ου αι.)

i. Organum (Leonin, Perotin)ii. Conductusiii. Motetus

Το έργο της Σχολής της Notre Dame διασώζεται κυρίως σε τέσσερις μουσικούς κώδικες της εποχής: τον κώδικα της Φλωρεντίας, τον πρώτο και το δεύτερο κώδικα του Wolfenbuttel και τον κώδικα της Μαδρίτης. Οι δύο πρώτοι χρονολογούνται περί τα μέσα του 13ου αιώνα και οι δύο τελευταίοι περί τα τέλη του 13ου αιώνα. Οι τέσσερις αυτοί κώδικες έχουν σχεδόν το ίδιο περιεχόμενο κα αποτελούν τη σπουδαιότερη πρακτική πηγή για το ρεπερτόριο της Σχολής της Notre Dame. Ο Ανώνυμος IV του Coussemaker είναι η μοναδική ίσως θεωρητική πηγή για τη σχολή της Παναγίας των Παρισίων. Ο συγγραφέας του, Άγγλος κληρικός που έζησε πιθανότατα πριν το τέλος του 13ου αιώνα και μετά το 1272, έζησε στη Γαλλία και αναφέρει τα ονόματα δύο «αρχιψαλτών», του Leonin και του Perotin.

Τα ονόματα του Leonin και του Perotin συνδέονται με το organum της σχολής της Notre Dame, το οποίο είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από το organum που παρουσιάσαμε ανωτέρω.

Τα organa του Leonin (περ. 1150-1201) είναι δίφωνα. Κινούνται σε περιορισμένη έκταση για ψηλές ανδρικές φωνές. Η χαμηλότερη φωνή, η οποία τραγουδά συνήθως ένα γρηγοριανό μέλος, ονομάζεται tenor ή cantus. Η οξύτερη φωνή, που κινείται μελισματικά επί του tenor, ονομάζεται discantus ή duplum. Κάθε organum αποτελείται από τμήματα που αντιστοιχούν σε λέξεις ή ομάδες λέξεων. Τα τμήματα αυτά λέγονται clausulae.

Ο Perotin είναι νεότερος κατά μια γενιά από τον Leonin, ενώ πιθανολογείται ότι υπήρξε μαθητής του δεύτερου. Τα organa του Perotin (τέλος 12ου αι.-αρχές 13ου αι.) και της γενιάς του είναι τρίφωνα και τετράφωνα. Από αυτό προκύπτει η ανάγκη ακριβούς ρυθμικής διαμόρφωσης των φωνών, διότι δεν ήταν δυνατή πια η παρακολούθηση δύο ελεύθερα κινούμενων φωνών από τον tenor, όπως συνέβαινε στο organum purum του δίφωνου organum. Έτσι οι φωνές duplum, triplum και quadruplum απέκτησαν υποχρεωτικά σταθερή ρυθμική διαμόρφωση.

Leonin, Viderunt omnes http://www.youtube.com/watch?v=gtkmnhnHWhw

14

15

Perotin, Viderunt omnes http://www.youtube.com/watch?v=gjyAYtUwKfk&feature=related

Conductus-conducti. Πρόκειται για λατινικά στροφικά ποιήματα σε πολυφωνική επεξεργασία για δύο, τρεις και τέσσερις φωνές. Δεν έχουν σχέση με τη λειτουργική ούτε με τη θρησκευτική μουσική και ποίηση. Τα θέματα των σχετικών κειμένων είναι παρμένα από την κοινωνική ζωή της εποχής και από πολιτικά γεγονότα. Ο tenor είτε είναι μια νέα δημιουργία, είτε κάποια γνωστή κοσμική μελωδία της εποχής. Οι conducti διακρίνονται σε δύο είδη:

i. Οι απλοί conducti, με συλλαβική υφή σε όλες τις φωνές και στροφική μορφήii. Οι διανθισμένοι conducti, που έχουν μελίσματα κυρίως στο triplum, ιδιαίτερα

στην αρχή, στη μέση και στο τέλος του στίχου.

Ο conductus της σχολής της Notre Dame έχει στενή σχέση με το σύγχρονό του κοσμικό τραγούδι όσον αφορά το ύφος του.

Ave virgo virginum http://www.youtube.com/watch?v=Q3Oang-dKU0

Μοτέτο της Σχολής της Notre Dame: Πρόκειται για ένα νέο είδος σύνθεσης, στο οποίο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες της σχολής της Παναγίας των Παρισίων, ο tenor τραγουδάει ένα θρησκευτικό κείμενο σε λατινική γλώσσα, και η duplum ένα άλλο κείμενο σε λατινική ή σπανιότερα καθομιλούμενη γλώσσα. Το μοτέτο μπορεί να είναι τρίφωνο και τετράφωνο. Ο tenor τραγουδά οπωσδήποτε ένα θρησκευτικό κείμενο, ενώ οι υπόλοιπες φωνές ένα οποιοδήποτε κείμενο, το οποίο είναι διαφορετικό για κάθε φωνή.

16

Factum est salutare

Fole acostumance/Dominus

17

9. Ars Antiqua

Ο όρος Ars Antiqua χρησιμοποιήθηκε από το μουσικοθεωρητικό Ιάκωβο της Λιέγης περί το 1330 στο σύγγραμμά του Speculum Μusicae (Καθρέπτης της Μουσικής). Αφορά στη μουσική που γράφτηκε περί το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα με αρχές του 14ου αιώνα. Η μουσική της artis antiquis σηματοδοτεί τα νέα γνωρίσματα της πολυφωνικής μουσικής που καθιστούν αναγκαία τη διάκρισή της από τη μουσική της Σχολής της Παναγίας των Παρισίων. Τέτοια γνωρίσματα είναι η εξαφάνιση του organum και η βαθμιαία ανάδειξη του μοτέτου σε κυρίαρχο είδος πολυφωνικής μουσικής σύνθεσης. Κατά την εποχή της artis antiquis στο μοτέτο, πέραν της λατινικής, αξιοποιείται όλο και περισσότερο η καθομιλούμενη γλώσσα, ιδιαίτερα η γαλλική, μια που το μοτέτο κυριαρχεί εκείνη την εποχή στη Γαλλία. Η θεματολογία των μοτέτων αρύεται από την κοινωνική ζωή. Το μοτέτο είναι ένα είδος μουσικής για μορφωμένους, στο οποίο εκτελεστές και ακροατές είναι τα ίδια πρόσωπα. Την εποχή της artis antiquis αναπτύσσονται νέα πολυφωνικά είδη κοσμικής μουσικής, τα οποία ήταν απαγκιστρωμένα από την εκκλησιαστική μουσική.

Σημαντικός συνθέτης της artis antiquis, και σημείο αναφοράς της εποχής είναι ο συνθέτης μοτέτων Adam de la Halle.

Adam de la Halle, De ma dame vient/Dieus, comment porroie/omnes

http://www.youtube.com/watch?v=gYvUKjc0sDk

18

Την εποχή της artis antiquis εμφανίζεται στην Αγγλία ο κανόνας. Αντιπροσωπευτικό κομμάτι της αγγλικής μουσικής εκείνης της εποχής είναι ο κανόνας sumer is icumen in.

http :// www . youtube . com / watch ? v = GJvF 9 xucG 90

19

10. Cantigas de Santa Maria (περ. 1270-1290)

Πρόκειται για μια συλλογή με πάνω από 400 τραγούδια (cantigas) αφιερωμένα στην Παναγία, και διατηρούνται σε τέσσερα χειρόγραφα. Τα τραγούδια αυτά, αν και έχουν θρησκευτικό θέμα, δεν εκτελούντο μέσα στους ναούς. Ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή την περίοδο κατά την οποία γράφτηκαν. Ο βασιλιάς Alfonso el Sabio της Καστίλης υποστήριξε τη σύνθεση των εν λόγω τραγουδιών, ενώ λέγεται ότι ο ίδιος είχε γράψει κάποιες μελωδίες και κάποιους στίχους.

20

Non sofre Santa maria (cantiga 159) http://www.youtube.com/watch?v=dyrGsG46Gcw

11. Οργανική μουσική του Μεσαίωνα

Η οργανική μουσική του Μεσαίωνα είτε παιζόταν από μνήμης, είτε ήταν αυτοσχεδιαστική. Συνεπώς λίγα στοιχεία από την οργανική μουσική του Μεσαίωνα μας έχουν διασωθεί. Μεταξύ αυτών το χειρόγραφο “Le manuscrit du roi”, το οποίο βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, και το οποίο κατά πάσα πιθανότατα έλαβε σάρκα και οστά κατά παραγγελία και επιθυμία του Γουλιέλμου του Βιλεαρδουίνου.

Saltarello http://www.youtube.com/watch?v=e8aQm3SoyI4

Το Saltarello είναι ένας χορός, δείγματα γραφής του οποίου έχουμε τον 13ο αιώνα και συγκεκριμένα στην περιοχή της Νάπολης. Παρότι η μουσική του χορού διασώζεται, εν τούτοις δεν έχουμε πληροφορίες για τους βηματισμούς του χορού. Πιθανότατα η ετυμολογία του προέρχεται από το Ιταλικό ρήμα “saltare”, που σημαίνει «πηδάω». Η κύρια πηγή για τη μουσική του Ιταλικού μεσαιωνικού saltarello είναι το χειρόγραφο της Τοσκάνης, το οποίο χρονολογείται περί το τέλος του 14ου και τις αρχές του 15ου αιώνα. Βρίσκεται στη Βρετανική βιβλιοθήκη και είναι κωδικοποιημένο ως “Add. 29987”. Τα τελευταία saltarelli τα οποία βρίσκονται στο εν λόγω χειρόγραφο έχουν τη δομή της estampie.

La Quarte estampie royal (αρχές 13ου αι.)http :// www . youtube . com / watch ? v = u _ fvtnUzaUg

Η estampie είναι ένας χορός σε γρήγορο τρίσημο μέτρο. Οι φράσεις παίζονται δύο φορές, ωστόσο τη δεύτερη φορά αλλάζει η κατάληξη της φράσεως.

21

12. Ars nova.

Ο όρος Ars Nova αφορά στην εποχή της ιστορίας της μουσικής που αναφέρεται γενικά στη μουσική του 14ου αιώνα, και ειδικότερα στη μουσική που γράφτηκε στη Γαλλία κατά το 14ο

αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται συνθέτες, το καταγεγραμμένο έργο των οποίων περιλαμβάνει πολυφωνικά κομμάτια λόγιας κοσμικής μουσικής, το ύφος των οποίων αρχίζει σιγά-σιγά να διαφοροποιείται από αυτό της θρησκευτικής μουσικής.

Στα έργα που εντάσσονται χρονικά και υφολογικά στην artem novam διακρίνουμε το μοτέτο σε μια πιο εξελιγμένη μορφή από αυτή του μοτέτου της artis antiquis, καθώς και την εμφάνιση της cantilenas.

Η μουσική του Trecento σημαίνει τη μουσική του 14ου αιώνα. Υφολογικά, αναφερόμενοι στη μουσική του Trecento εστιαζόμαστε στη μουσική που γράφτηκε στην Ιταλία την περίοδο αυτή, μια περίοδο που ξεκινά περί το 1330 και καταλήγει το 1390 περίπου. Χαρακτηριστικά είδη σύνθεσης του Trecento είναι το μαδριγάλι, η Caccia, αντίστοιχη της Chasse της artis novis, και η ballata.

Forme fixe. Περιλαμβάνει ποιητικές μορφές (φόρμες) που έλαβαν χώρα στη Γαλλία τον 14ο και τον 15ο αιώνα. Ο λόγος για τη ballade, το rondeau και το virelai. Οι τρεις αυτές φόρμες αποτέλεσαν παράλληλα δομές μουσικών κομματιών (τραγουδιών συγκεκριμένα), στα οποία υπάρχει διαδοχή couple-refrain. Κομμάτια με τις ανωτέρω δομές γράφτηκαν το 13ο αιώνα. Μια πηγή του 15ου αιώνα παρουσιάζει το Philippe de Vintry ως το θεμελιωτή αυτών των δομών ενώ σημαντικός συνθέτης

22

κομματιών σε formes fixes είναι ο Guillaume de Machaut. Οι formes fixes αξιοποιούνται μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα. Η επίδρασή τους ωστόσο, και ιδιαίτερα της μορφής του rondeau, εξακολουθεί να λαμβάνει χώρα και αργότερα.

Σχετικές με τις formes fixes στην Ιταλία του 14ου αιώνα είναι το μαδριγάλι και αργότερα η ballata και η barzelletta, ενώ στην Ισπανία του 13ου αιώνα η cantiga και αργότερα η cancion και το villancivo.

Το virelai μοιάζει με το rondeau. Κάθε στροφή περιλαμβάνει δύο στίχους σε ομοιοκαταληξία. Συνήθως στην πρώτη στροφή, η οποία είναι τετράστιχη, ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος με τον τέταρτο στίχο και ο δεύτερος με τον τρίτο. Η μελοποίηση έχει τη δομή ΑΒΒΑ. Η εν λόγω δομή έχει επίδραση και στη σύνθεση της μουσικής κατά τη μελοποίηση ποιημάτων σε μορφή virelai. Στο κομμάτι που παρουσιάζουμε κατωτέρω η πρώτη και η τέταρτη στροφή του κειμένου μελοποιούνται με την ίδια μελωδία, τη μελωδία Α. Η δεύτερη και η τρίτη στροφή μελοποιούνται με τη μελωδία Β.

Johannes Ciconia, Sus une fontayne (virelai)

http :// www . youtube . com/watch?v=M1xnI8MxOmE

23

Σημαντικοί συνθέτες που έγραψαν σε μορφή virelai είναι οι Guillaume de Machaut (1300-1377), και ο Guillaume Dufay (περ. 1400-1474).

Η ιταλική ballata έχει την ίδια δομή με το virelai. Αρχικά, μέχρι το 1350 περίπου, ήταν συλλαβική (όπως περίπου ο conductus), για μία, δύο ή τρεις φωνές. Από το 1350 και μετά η ballata είναι κατά κύριο λόγο δίφωνη ή τρίφωνη, έχουσα επιρροές από τη γαλλική μουσική και ιδίως από την cantilena.

Francesco Landini, Non avra ma pieta (ballata) ( περίπου 1375-1400)

24

http://www.youtube.com/watch?v=vzloIi9UtVU

13. Μαδριγάλι (14ος αιώνας)

Το μαδριγάλι του 14ου αιώνα είναι ένα στροφικό τραγούδι με δύο στροφές και refrain. Οι δύο στροφές έχουν την ίδια μουσική και το refrain διαφορετική. Τα ποιητικά κείμενα των μαδριγαλιών έχουν ποιμενικό, ερωτικό, κωμικό ή σκωπτικό-σατιρικό περιεχόμενο, και ανήκουν σε καταξιωμένους ποιητές της εποχής. Οι στίχοι είναι ενδεκασύλλαβοι, ενώ η δομή των ποιημάτων συνδέεται με δύο ή τρία τρίστιχα ακολουθούμενα από ομοιοκατάληκτα δίστιχα.

Αρχικά το μαδριγάλι ήταν δίφωνο, αργότερα έγινε τρίφωνο, και πάντα σε υφή καντιλένας. Ο τενόρος είναι ελεύθερη σύνθεση χωρίς ισορυθμία, ενώ ιδιαίτερο βάρος έχουν οι ψηλότερες φωνές.

Giovanni da Firenze - Appress' un fiume (madrigal) (παρτιτούρα)

http://www.youtube.com/watch?v=ajYyTB4urWw

14. Caccia

Η caccia είναι μια τρίφωνη κατά κανόνα σύνθεση με τις δύο ψηλότερες φωνές σε διαρκή κίνηση με μιμήσεις και την τρίτη φωνή οργανική σε μεγαλύτερες ρυθμικές αξίες.

Cherardello da Firenze (περ. 1320-περ. 1362). Tosto che l’ alba (μέσα 14ου αιώνα) http :// www . youtube . com / watch ? v = AnRABWZ _1 FE

25

15. Η καντιλένα είναι ένα είδος κοσμικού τραγουδιού, στο οποίο η οξύτερη φωνή επικρατεί και οι υπόλοιπες (συνήθως δύο) συνοδεύουν. Ο όρος “ cantilena” εμφανίζεται το 15ο αιώνα στο σύγγραμμα “Liber de arte contrapuncti”του Tinctoris. Ως δομή, η cantilena συνδέεται με την artem novam. Κατά την εξέλιξη της εν λόγω δομής το 15ο αιώνα η μορφή της cantilena εμφανίζεται τόσο σε κομμάτια κοσμικής όσο και εκκλησιαστικής μουσικής.

26

16. 15ος αιώνας. Η Γαλλοφλαμανδική Σχολή (1450-1520)

Οι νέες τάσεις στη μουσική κατά το 15ο αιώνα κυοφορούνται σε αστικά κέντρα της Βορειοανατολικής Γαλλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας με κέντρο την αυλή του Δουκάτου της Βουργουνδίας. Ο μουσικός πολιτισμός που αναπτύσσεται στο Δουκάτο της Βουργουνδίας αποτελεί κυρίαρχη διεθνή έκφραση της ευρωπαϊκής μουσικής και μάλιστα για πολλά χρόνια.

Γύρω στο 1500 εμφανίζονται οι πρώτοι «επαγγελματίες μουσικοί», οι οποίοι εργάζονται ως μέλη χορωδίας, ως εκτελεστές οργάνων και ως συνθέτες σε κάποια εκκλησία ή σε κάποιον προύχοντα.

Από το 1363 ως το 1477 οι δούκες της Βουργουνδίας επεξέτειναν την κυριαρχία τους σε όλες σχεδόν τις πλούσιες επαρχίες των Κάτω Χωρών περιλαμβάνοντας στην επικράτειά τους πόλεις όπως οι Βρυξέλλες, η Lille, το Cambrai κ.α.. Εκείνη την περίοδο αναπτύσσεται στη Βουργουνδία ένας πολιτισμός με έντονα χαρακτηριστικά της Αναγέννησης.

Το στυλ που υπαγορεύει η Γαλλοφλαμανδική σχολή είναι ένα διεθνές στυλ, το οποίο αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη της Ιταλικής, Γαλλικής και Αγγλικής μουσικής.

Πρώτη γενιά Γαλλοφλαμανδικής Σχολής

Giullame Dufay (περ. 1400-1474)

Ο Dufay είναι ο σημαντικότερος από τους συνθέτες της πρώτης γενιάς της Γαλλοφλαμανδικής Σχολής και η επίδραση του έργου του υπήρξε καθοριστική. Γεννήθηκε στο Cambrai. Από το 1410 έως το 1420 τον βρίσκουμε στο Cambrai με την ιδιότητα του χορωδού. Τα επόμενα έξι χρόνια εργάζεται στην αυλή των Malatesta στο Rimini της ιταλίας. Από το 1426 έως το 1428 επιστρέφει στο Cambrai, όπου και δέχεται αγγλικές επιδράσεις στη μουσική του. Το 1427 χειροτονείται ιερέας στη Μπολόνια. Από το 1428 μέχρι το 1433 εργάζεται στη Ρώμη στην υπηρεσία του Πάπα Μαρτίνου του 5ου και στη συνέχεια υπό τον Πάπα Ευγένιο τον 4ο. Μεταξύ του 1433 και του 1435 βρίσκεται στην υπηρεσία του Δούκα της Σαβοΐας. Στη Σαβοΐα θα παραμείνει μέχρι το 1444 με ένα διάλειμμα δύο ετών (1435-1437), χρονικό διάστημα στο οποίο βρίσκεται στη Φλωρεντία και στη Μπολόνια. Από το 1446 περίπου και μέχρι το τέλος της ζωής του εγκαθίσταται στο Cambrai.

Διασώζεται μεγάλος αριθμός έργων του, μεταξύ των οποίων 45 μοτέτα, εννέα λειτουργίες, πολλές συνθέσεις σε μεμονωμένα μέρη του Ordinarium Missae, πολλές συνθέσεις πάνω σε μέρη της Ακολουθίας των Ωρών, μεταξύ αυτών ύμνοι, sequentiae και πέντε Magnificant, και τέλος περίπου ογδόντα κοσμικές φωνητικές συνθέσεις διαφόρων

27

ειδών (Rondeau, Virelai, Ballade) σε γαλλική γλώσσα. Τα κοσμικά έργα αυτά είναι κατά κανόνα τρίφωνα.

Ενδεικτικά έργα του: το μοτέτο “Nuper rosarum flores”, το τετράφωνο μοτέτο “O tres piteux” και οι λειτουργίες “Se la face ay pale”, “Sine nomine” και “L’ home arme”.

Guillame Du Fay, se la face ay pale (ballade)

http://www.youtube.com/watch?v=MuJLAZf5nxE

Guillame Du Fay, Missa se la face ay pale, Gloria

http://www.youtube.com/watch?v=ZiXcj55yrMA&playnext=1&list=PLB74AE2AF9DF7A569&index=1

28

29

30

John Dunstable (1380/1390-1453)

Για τη ζωή του Dunstable γνωρίζουμε ελάχιστα. Φαίνεται ότι εργάστηκε στην υπηρεσία του Δούκα του Bedford, αδελφού του Άγγλου βασιλιά Ερρίκου του 5ου. Πιθανότατα να έζησε αρκετό καιρό στη Γαλλία κατά την τελευταία φάση του Εκατονταετούς πολέμου. Πέθανε όμως στην Αγγλία. Τα έργα του σώζονται σχεδόν αποκλειστικά σε πηγές ηπειρωτικής προέλευσης, ενώ σε διάφορα συγγράμματα της εποχής υπογραμμίζεται η σημασία του Dunstable στην αγγλική μουσική. Ένα σημαντικό θεωρητικό εγχειρίδιο στο οποίο αναφέρεται ο Dunstable είναι αυτό του Tinctoris.

O Dunstable γράφει τρίφωνα έργα με το cantus firmus στον τενόρο. Είναι η εποχή κατά την οποία είναι εμφανής η αποδέσμευση από την ισορυθμία, ιδίως στην κοσμική μουσική.

31

John Dunstable, quam pulchra es (motet ή cantilena)

http://www.youtube.com/watch?v=EqRZ22mYjCg

Gilles Binchois (περίπου 1400-1460)

Ο Binchois ήταν αρχικά στρατιώτης και αργότερα κληρικός και μουσικός στην υπηρεσία της βουργουνδικής αυλής. Συνέθεσε έργα θρησκευτικής μουσικής και γαλλικά chansons.

Τα κοσμικά τραγούδια είναι γραμμένα σε τρίσημο ρυθμό, ρέουσα μελωδία, ενώ οι συγκοπές εμφανίζονται διακριτικά. Γενικά, από εκείνη την εποχή σκοπός των συνθετών είναι η σύνθεση φωνητικών έργων στα οποία να ρέει η μελωδία, ενώ οι άλλες φωνές να έχουν συνοδευτικό ρόλο.

Gilles Binchois, De plus en plus http://www.youtube.com/watch?v=XABeCWuig1k (Rondeau)

32

Δεύτερη γενιά Γαλλοφλαμανδικής Σχολής

Johannes Ockeghem (περ. 1420-1494/1496).

Κατάγεται από την Ανατολική Φλάνδρα, πιθανότατα από το χωριό Okegem κοντά στην Dendermonde. Είναι ο πιο σημαντικός συνθέτης της δεύτερης γενιάς της Γαλλοφλαμανδικής Σχολής. Διετέλεσε μέλος εκκλησιαστικής χορωδίας στην Αμβέρσα και ίσως υπήρξε μαθητής του Binchois, όταν ο τελευταίος ανήκε στη μουσική της βουργουνδικής αυλής του Μπρύγκε. Τουλάχιστον από το 1452 εργαζόταν στην υπηρεσία των Γάλλων βασιλέων και επί σαράντα περίπου χρόνια υπηρέτησε διαδοχικά τους βασιλείς Κάρολο τον 7ο, Λουδοβίκο τον 11ο, και Κάρολο τον 8ο. Σε ανταμοιβή του δόθηκαν αξιώματα της μονής του Αγίου Μαρτίνου της πόλης Tours, όπου και πιθανότατα πέθανε περί το 1494-1496.

Από τα έργα στου σώζονται 13 λειτουργίες (τρεις τρίφωνες και επτά τετράφωνες), ένα Requiem, επτά μοτέτα και είκοσι πέντε περίπου chansons σε διάφορες μορφές (Virelai, Rondeau).

Χαρακτηριστικά:

1. μεγαλύτερη χρήση μίμησης στα chanson. Παρατηρείται τετραφωνία που δε συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, συχνές συγκοπές, ελεύθερες διαφωνίες.

2. Σύνθεση τετράφωνων λειτουργιών. Οι μελωδίες εξελίσσονται και είναι μεγαλύτερες σε έκταση. Ο tenor δεν είναι πλέον η χαμηλότερη φωνή.

Jean de Ockeghem, Missa De plus en plus: Agnus Dei

33

Στη μουσική του Ockeghem δεν είναι σαφής η πτώση, δίνοντας την αίσθηση της συνέχειας (π.χ. δύο φωνές κάνουν πτώση ενώ η είσοδος μιας νέας μελωδίας γίνεται κατά τη διάρκεια της πτώσης από μια τρίτη φωνή).

Antoine Busnοis ( -περ. 1492)

Και ο Busnois είναι γνωστός από αναφορές του Tinctoris. Πιθανότατα γεννήθηκε στην περιοχή του Pas-de-Calais. Εργάστηκε ως μουσικός του μετέπειτα Δούκα της Βουργουνδίας Κάρολου του Τολμηρού. Μετά το θάντατο του Καρόλου παραμένει στην υπηρεσία της κόρης του Μαρίας, συζύγου του Αρχιδούκα της Αυστρίας Μαξιμιλιανού του 1 ου των Αψβούργων.

Το σωζόμενο έργο του περιλαμβάνει τρίφωνα και τετράφωνα τραγούδια (περίπου 150), επτά μοτέτα για τέσσερις ή τρεις φωνές, 2 Magnificat, για τρεις φωνές και μια λειτουργία “L’ home arme”.

Τρίτη γενιά συνθετών Γαλλοφλαμανδικής Σχολής

Jackob Obrecht (1450-1505)

Ο Obrecht είναι ο συνθέτης που αναπτύσσει και εξελίσσει την τέχνη της μίμησης. Γεννήθηκε πιθανότατα στο Bergen op Zoom της Ολλανδίας και εμφανίζεται για πρώτη φορά ως αρχιμουσικός χορωδίας στην Ουτρέχτη το 1476. Χειροτονείται ιερέας στην πιθανή ιδιαίτερη πατρίδα του το 1480. Υπηρέτησε ως αρχιμουσικός σε καθεδρικούς και άλλους ναούς στη Μπρύγκε, στην Αμβέρασα στο Bergen op Zoom και στο Cambrai. Πέθανε στη Φερράρα της Ιταλίας. Σύμφωνα με μαρτυρίες συγχρόνων του είχει εντυπωσιακή ευκολία στη σύνθεση και μπορούσε να συνθέσει ολόκληρη λειτουργία σε μια νύχτα.

Από τα διασωζόμενα έργα με το όνομά του φαίνεται ότι μπορούν να του αποδοθούν με βεβαιότητα 25 περίπου λειτουργίες, 30 περίπου μοτέτα, ένα Magnificat και περίπου 25 chansons με γαλλικό, ιταλικό ή ολλανδικό κείμενο. Τα περισσότερα έργα του είναι τετράφωνα, μερικά τρίφωνα και μερικά, κυρίως μοτέτα, πεντάφωνα.

34

Josquin des Pres (1450περ-1521περ): ξεχωρίζει για τα μοτέτα του

Ο Josquin γεννήθηκε στην Πικαρδία, περιοχή της Βόρειας Γαλλίας και πιθανότατα στην ιδαιαίτερη περιοχή της πόλης Valenciennes, πού ήταν τότε μέρος της γαλλόφωνης επικράτειας του Δουκάτου της Βουργουνδίας. Πολλές λεπτομέρειες για τη ζωή του δεν είναι γνωστές. Το βέβαιο είναι ότι το 1459 ήταν μέλος της χορωδίας του καθεδρικού ναού του Μιλάνου. Για ορισμένα χρόνια εργάζεται στην υπηρεσία διαφόρων ηγεμόνων και βασιλέων. Από το 1503 μέχρι το 1505 τουλάχιστον εγκαθίσταται στη Φερράρα και εργάζεται ως αρχιμουσικός του δούκα Ercole d’ Este του 1ου. Στο συγκεκριμένο δούκα είναι αφιερωμένη και η γνωστή λειτουργία του “Hercules Dux Ferrariae”. Περί το 1507 τον συναντούμε στην υπηρεσία της Μαρίας της Αυστριακής, ηγεμόνιδος των Κάτω Χωρών, η οποία κατάγεται από τον οίκο των Αψβούργων. Από τότε και μέχρι το τέλος της ζωής του εγκαθίσταται στην πόλη Conde-sur-l’ Escaut, στην οποία πιθανότατα πέθανε.

Στο σωζόμενο έργο του περιλαμβάνονται είκοσι έξι τετράφωνες ως εξάφωνες πλήρεις λειτουργίες, περίπου εξήντα μοτέτα, τρία Magnificat και ένα Stabat mater. Επίσης σώζονται περίπου 40 πολυφωνικά κοσμικά τραγούδια διαφόρων ειδών σε γαλλική και ιταλική γλώσσα.

Josquin des Pres, Ave Maria, virgo serena (motet)

http://www.youtube.com/watch?v=Xt3H2uGxFLI

Josquin des Pres, Missa Pange lingua: paraphrase mass

http :// www . youtube . com / watch ? v =1 TavBr - ZjXc (με παρτιτούρα)

http :// www . youtube . com / watch ? v = CP 9 OKRh 0 gaI & feature = related

Josquin de Pres, Mille regretz

http://www.youtube.com/watch?v=sWabVE9YHjw (με παρτιτούρα)

17. Μεταρρύθμιση. Λούθηρος-Καλβίνος

Λούθηρος (1483-1546). Ιερέας, θεολόγος και γνώστης μουσικής. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Wittenberg.

1517. 95 θέσεις του Λούθηρου. Αντίδραση στη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. «Ο άνθρωπος έρχεται στη γη για τη σωτηρία του». Άμεση επίδραση στη Γερμανία και στις Σκανδιναβικές χώρες.

35

Καλβίνος: Διαφοροποιείται από το Λούθηρο. Πιστεύει ότι ο καθένας μας έχει συγκεκριμένο χαρακτήρα. Άλλοι άνθρωποι είναι προορισμένοι για το καλό και άλλοι για το κακό.

Αντίθετα ο Λούθηρος πιστεύει ότι σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης είναι ο δρόμος προς την τελειότητα, κατά συνέπεια, ο άνθρωπος έρχεται στη γη για να γίνει καλύτερος.

Χουστ (Jan Hust): τέλη του 14ου αιώνα: προπομπός του Λούθηρου. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πράγας (Γιάννου σελ. 267).

Το 1415 εκτελέστηκε επειδή εξέφραζε την αντίθεσή του στο κατεστημένο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Υποστήριζε ότι η λειτουργία πρέπει να γίνεται στην καθομιλουμένη γλώσσα της κάθε χώρας για να είναι πιο κατανοητή από το κοινό.

Ο Λούθηρος ως μουσικός ήταν τραγουδιστής, εκτελεστής φλάουτου και συνθέτης. Θαύμαζε το Josquin και επηρεάστηκε απ΄ αυτόν. Πίστευε στη δύναμη της μουσικής, ακόμα και στο ήθος1. Εισήγαγε νέες δομές στη λειτουργία της Λουθηρανικής Εκκλησίας:

1. Θεωρεί ότι η λειτουργία πρέπει να είναι στην καθομιλούμενη γλώσσα2. Εισάγεται το μονοφωνικό χορικό, το οποίο περιλαμβάνει μια απλή

μελωδία, την οποία επαναλαμβάνει όλο το εκκλησίασμα.

Κύρια χαρακτηριστικά της μουσικής στη Λουθηρανική Εκκλησία:

1. Μεταφράζονται γρηγοριανά μέλη με κάποιες τροποποιήσεις προκειμένου να επιτευχθεί έμμετρος στίχος.

2. Γερμανικά θρησκευτικά τραγούδια μπαίνουν στην εκκλησία3. contra factum. Πρόκειται για αξιοποίηση κοσμικών τραγουδιών κατά τη

μελοποίηση εκκλησιαστικών στίχων. Γίνεται ρήμα στις καταλήξεις των φράσεων προκειμένου να είναι αισθητή η κατάληξη μιας φράσεως. Στόχος του contra factum είναι να γίνουν πιο προσιτά τα μηνύματα της εκκλησίας στο κοινό.

Souterliedekens: μεταφρασμένοι ψαλμοί

Λούθηρος. Ein’ feste Burg

http :// www . youtube . com / watch ? v = rOm 1_ ta 4 rGI

1 Η έννοια του ήθους έχει τις ρίζες στην αρχαία Ελληνική θεωρία περί των τρόπων, κατά την οποία κάθε ένας από τους γνωστούς μουσικούς τρόπους διεγείρει συγκεκριμένα συναισθήματα.

36

Και ο Καλβίνος επιλέγει την καθομιλούμενη γλώσσα. Γράφονται ψαλμοί στα γαλλικά. Το χορικό δεν είναι πλέον μονοφωνικό, αλλά ντουμπλάρεται από όργανα.

Η ανακάλυψη της τυπογραφίας βοήθησε πολύ στην εξέλιξη και διάδοση των ψαλμών, οι οποίοι μοιράζονται στο εκκλησίασμα.

Η προτεσταντική εκκλησία επέτρεπε τη μελοποίηση μόνο βιβλικών κειμένων.

Οι πρώτες απόπειρες μετάφρασης των ψαλμών έγιναν από τον Clement Marot.

Σημαντικοί Γάλλοι συνθέτες:

Claude Goudimel

Loys Bourgeois

18. Ανθέμιο. William Byrd

Το ανθέμιο συνδέεται με το λατινικό όρο “antiphon”. Από τη στιγμή που η Αγγλικανική Εκκλησία υιοθετεί την Αγγλική ως επίσημη γλώσσα για τις ιερές ακολουθίες, αναπτύσσονται δύο βασικές εκκλησιαστικές μουσικές μορφές: η Λειτουργία και το Ανθέμιο. Το Ανθέμιο συνδέεται με το Λατινικό μοτέτο. Τα περισσότερα Ανθέμια αντλούν τα κείμενά τους από τη Βίβλο. Δύο τύποι ανθεμίων ορίζονται: το full anthem, το οποίο είναι γραμμένο σε αντιστικτικό στυλ για χορωδία a capella, και το verse anthem, το οποίο είναι γραμμένο για μία ή δύο solo φωνές με συνοδεία οργάνου ή βιόλας και χορωδία συνοδεία οργάνων. Τα σολιστικά μέρη εναλλάσσονται με τα χορωδιακά.

William Byrd (1540-1623)

http :// www . youtube . com / watch ? v = o 47_ KTPYiVQ & feature = player _ embedded # ! (παρτιτούρα)

19. Giovanni Pierluigi da Palestrina (περ. 1525-1594)

Το οικογενειακό όνομα του Palestrina ήταν Pierluigi. Το προσωνύμιο Palestrina προέρχεται από την πόλη στην οποία γεννήθηκε, την Palestrina, μια μικρή πόλη κοντά στη Ρώμη. Η σταδιοδρομία του ως μουσικός εξελίσσεται σχεδόν αποκλειστικά στο πλαίσιο της εκκλησίας στη Ρώμη. Αρχικά ήταν μέλος του Παπικού Παρεκκλησίου επί των ημερών του Πάπα Ιούλιου του 3ου και του Πάπα Μάρκελλου του 2ου. Ο Πάπας Παύλος ο 4ος, ο οποίος διαδέχτηκε τον Πάπα Μάρκελλο το 1555, απέλυσε όλους τους έγγαμους μουσικούς του

37

παρεκκλησίου, μεταξύ άλλων και τον Palestrina. Μετά από αυτό το γεγονός, ο Palestrina εργάστηκε κατά καιρούς σε διάφορες θέσεις σε υπηρεσίες εκκλησιαστικής μουσικής. Το 1571 αναλαμβάνει τη θέση του αρχιμουσικού του Αγίου Πέτρου, διαδεχόμενος τον Ανιμούτσια.

Στο έργο του περιλαμβάνονται 105 λειτουργίες, πάνω από 500 μοτέτα, πάνω από 100 μαδριγάλια.

Χαρακτηριστικά της μουσικής του είναι τα εξής:

i. Βασίζεται στην παράδοση της γαλλοφλαμανδικής σχολής, την οποία συνδυάζει με τη μελωδικότητα της νέας ιταλικής τέχνης του 16ου αιώνα

ii. Αποφεύγει μεγάλα διαστήματα κατά τη μελωδική κίνηση, επιμένοντας στη χρήση του μελωδικού διαστήματος δευτέρας. Η χρήση των διαφωνιών γίνεται με ιδιαίτερα προσεκτικό τρόπο.

iii. Η αντιστικτική επεξεργασία γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται αντιληπτή η κάθε λέξη του κειμένου στον ακροατή.

Ο Παλεστρίνα διαμόρφωσε την εκκλησιαστική μουσική κατά τρόπο που επηρέασε και την κοσμική. Θεωρείται από τους σημαντικότερους εκκλησιαστικούς συνθέτες πολυφωνικών έργων, στα οποία πετύχαινε να γίνεται αντιληπτή κάθε συλλαβή του κειμένου. Λέγεται ότι στη σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) την εποχή της αντιμεταρρύθμισης εισηγήθηκε ο Πάπας για άλλη μια φορά τον αναθεματισμό της πολυφωνικής μουσικής γενικότερα και της εκκλησιαστικής πολυφωνικής μουσικής ειδικότερα. Τότε παρουσίασε και εκτέλεσε ο Παλεστρίνα μία λειτουργία εξαφωνική, η οποία είχε τέτοια επιτυχία, ώστε οι καρδινάλιοι που συμμετείχαν στη Σύνοδο να διαφωνήσουν με τον αναθεματισμό.

Λειτουργία Πάπα Μάρκελλου

Papa Marcelli

http :// www . youtube . com / watch ? v = y 28 ZRYF 9 Q -4& feature = related

http :// www . youtube . com / watch ? v = ry 1 sQz 3 vQUc & feature = related

http :// www . youtube . com / watch ? v = cjehApMOOb 8& feature = related

http :// www . youtube . com / watch ? v =0 SVhGUQSq 2 w

http :// www . youtube . com / watch ? v =7 Pp 0 XUU 6 Rmk & feature = related

20. Μοτέτο (16ος αιώνας)

Ο όρος μοτέτο (ιταλ. mottetto, γαλλ. motet, υποκοριστικό του mot) προέρχεται είτε από τη γαλλική λέξη mot που σημαίνει "λέξη" είτε από το λατινικό ρήμα movere που σημαίνει "κινώ".

38

Το μοτέτο είναι η σπουδαιότερη μορφή πολυφωνικής μουσικής σύνθεσης που πρωτοεμφανίζεται το 1200 μ.Χ. (13ος αιώνας). Είναι ένα organum (παλαιότερη φόρμα που συνίστατο από μια μελωδία γρηγοριανού μέλους που την τραγουδούσε ο tenor) στο οποίo προστίθενται νέα κείμενα, συνήθως διαφορετικά για κάθε φωνή. Πάνω στο όργκανουμ οικοδομούνται όλες οι υπόλοιπες πρόσθετες φωνές με τον εξής τρόπο: στην επάνω φωνή ενός όργκανουμ –δηλαδή στον tenor- μπαίνει μια μελωδική γραμμή η οποία αποτελείται από ένα κείμενο που κάθε συλλαβή του αντιστοιχούσε και σε ένα φθόγγο. Αρχικά είχαμε ταυτόχρονη συνήχηση της πρόσθετης φωνής με το διαφορετικό κείμενο και τον tenor. Γρήγορα όμως η επάνω φωνή ανεξαρτητοποιήθηκε τόσο στο κείμενο όσο και στη μελωδία από τη βασική φωνή και ονομάστηκε μοτέτο.

Το μοτέτο αρχικά ήταν δίφωνο (tenor, motetus ή duplum) και στη συνέχεια έγινε τρίφωνο (triplum) ή και τετράφωνο(quadruplum). Στη βάση έχουμε τον tenor και από πάνω τοποθετείται η motetus. Ως εκ τούτου, η τρίτη φωνή μπαίνει πάνω από τη δεύτερη διατηρώντας όμως πάντα την ανεξαρτησίας της με το διαφορετικό κείμενο. Ομοίως και με την τέταρτη φωνή που έρχεται να μπει πάνω από την τρίτη τραγουδώντας πάλι διαφορετικό κείμενο.

Η γλώσσα του μοτέτου ήταν αρχικά λατινική καθώς προοριζόταν για θρησκευτική χρήση. Επίσης, χρησιμοποιείτο και η γαλλική γλώσσα για την κοσμική μουσική, η οποία είχε χαρακτήρα ερωτικό ή ποιμενικό. Αργότερα έχουμε τα δίγλωσσα μοτέτα σε γαλλικά-λατινικά και αγγλικά-λατινικά. Το μοτέτο άρχισε να γίνεται κοσμικό όταν οι προστιθέμενες φωνές (η triplum και από το 1250 και η motetus) τραγουδούσαν γαλλικό κείμενο συνήθως ερωτικού χαρακτήρα, ενώ ταυτόχρονα ο tenor τραγουδούσε διαφορετικό κείμενο στη λατινική γλώσσα και με θρησκευτικό χαρακτήρα.

Το αποτέλεσμα ήταν «το ταυτόχρονο ξετύλιγμα τεσσάρων ανεξάρτητων μελωδιών και τεσσάρων κειμένων (σε δύο γλώσσες), που δεν είχαν καμία σχέση μεταξύ τους».

Σημαντικό είναι να ειπωθεί ότι το μοτέτο προέκυψε από την clausula. Στη Σχολή της Notre Dame ο Περοτέν έγραψε πολλά κομμάτια οργκάνα (organum ή discantus ήταν η πρώτη και η απλούστερη μορφή πολυφωνικής μουσικής με κύριο χαρακτηριστικό την παράλληλη κίνηση δύο φωνών σε διαστήματα 8ης, 5ης, 4ης) συντελώντας μια καινοτομία. Η δεύτερη φωνή (duplum) είχε ρυθμική και μελωδική ανεξαρτησία και αυτοτέλεια από την πρώτη φωνή (tenor ή cantus firmus). Πολλά από τα παλαιότερα μοτέτα ομοιάζουν μουσικά με την κλάουζουλα και μόνη διαφορά αποτελεί η προσθήκη του κειμένου στις πάνω φωνές.

Τελικά, «…ο όρος μοτέτο σήμαινε το έργο στο σύνολό του αλλά και η φωνή που βρισκότανε πάνω από τη βασική του tenor.

Η εξέλιξη του μοτέτου

Το μοτέτο άρχισε να αναπτύσσεται στα μέσα του 12ου αιώνα από τη Σχολή της Παναγίας των Παρισίων(μέσα 12ου-τέλη 13ου αιώνα) έχοντας τα εξής χαρακτηριστικά:

βασίζεται στο γρηγοριανό μέλος, είναι πολυφωνική μουσική,

σημαντική φωνή είναι ο tenor που έχει μεγάλες ρυθμικές αξίες,

έχουμε ταυτόχρονη συνήχηση διαφορετικού κειμένου για κάθε πρόσθετη φωνή,

39

η γλώσσα είναι λατινική για μοτέτο θρησκευτικού χαρακτήρα, ενώ η γαλλική γλώσσα χρησιμοποιείται για μοτέτα κοσμικού χαρακτήρα

έχουμε ισορρυθμία,

και 2 έως 4 φωνές.

Τον 13ο αιώνα έως τις αρχές του 14ου αιώνα, δηλαδή την εποχή Ars Antiqua (1240-1310 μ.Χ.), το μοτέτο αναδεικνύεται σε κοσμική μουσική με τα εξής χαρακτηριστικά:

τα θέματα των κειμένων του μοτέτου είναι παρμένα από την καθημερινή κοινωνική και την προσωπική ζωή,

συνδυάζεται ο λειτουργικός tenor με τις πρόσθετες φωνές που τραγουδούν σε γαλλική γλώσσα κοσμικό κείμενο,

έχουμε τη διασταύρωση της εκκλησιαστικής και της κοσμικής μουσικής,

κυριαρχούν οι λαϊκές μελωδίες και η λαϊκή γλώσσα,

η εξέλιξη της σημειογραφίας συμβάλει στην διάδοση του μοτέτου,

η μελωδική γραμμή του tenor παίζεται από όργανο.

Τον 14ο αιώνα, δηλαδή την εποχή της Ars Nova (1320-1380) το μοτέτο έχει τα εξής χαρακτηριστικά:

η κοσμική μουσική προβάλλεται και υποστηρίζεται σημαντικά μέσα από το μοτέτο, ο tenor διατηρεί τις μεγάλες ρυθμικές αξίες, ενώ οι άλλες φωνές του μοτέτου, η

duplum και triplum, έχουν μικρότερες ρυθμικές αξίες σχηματίζοντας ρυθμική αντίθεση,

τα μέτρα είναι διμερή,

χρησιμοποιούνται τα διαστήματα 3ης και 6ης και αναγνωρίζονται ως σύμφωνα διαστήματα,

εμπλουτίζεται η μελωδία,

έχουμε το ισορρυθμικό μοτέτο στο οποίο επαναλαμβάνεται ακατάπαυστα ένα μελωδικό και ένα εκτεταμένο ρυθμικό σχήμα δημιουργώντας διαφορετικούς μελωδικούς και ρυθμικούς συνδυασμούς,

τέλος, έχουμε συνήχηση.

Την εποχή Ars Subtilior, από τα τέλη του 14ου αιώνα έως τις δύο πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα με κύριο εκπρόσωπο τον συνθέτη Johannes Ciconia, το μοτέτο παρακμάζει καθώς:

εγκαταλείπεται η ισορρυθμία, επανερχόμαστε στα πηδήματα 5ης και 8ης,

έχουμε μόνο ένα κείμενο στα μοτέτα,

και χρησιμοποιείται η τεχνική της μίμησης.

40

Στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα το μοτέτο γίνεται ένα είδος θρησκευτικής μουσικής, χωρίς να είναι απαραίτητα λειτουργική μουσική. Στα τέλη του 16ου αιώνα παρατηρούμε ότι στο μοτέτο χρησιμοποιούνται όργανα και η μονωδία, ενώ αντικαθίσταται το λατινικό κείμενο με κείμενο της τοπικής γλώσσας.

Tomas Luis de Victoria (1548-1611), o magnum mysterium

o magnum mysterium: Kyrie

21. Orlando di Lasso (περ. 1532-1594)

Σύγχρονος του Palestrina, ο Orlando di Lasso (Lassus) γεννήθηκε στο Mons του Hennegau, στη νότια περιοχή του σημερινού Βελγίου. Ανήκε στη χορωδία του Ferdinardo Gonzaga. Η ιδιότητά του αυτή του έδωσε τη δυνατότητα να επισκεφτεί πολλές πόλεις της Ιταλίας όπως η Μάντοβα, το Μιλάνο, καθώς και πόλεις της Σικελίας. Το 1553 διορίζεται αρχιμουσικός του Λατερανού στη Ρώμη. Εκεί συνέθεσε λειτουργίες. Περί το 1555-1556 βρίσκεται στην Αμβέρσα. Εκεί ο Σουζάτο τυπώνει μια σειρά μοτέτα του. Το 1556 εργάζεται στην υπηρεσία της αυλικής μουσικής του Δούκα της Βαυαρίας Αλβέρτου του 5ου στο Μόναχο, όπου από το 1564 και μέχρι το θάνατό του κατέχει το αξίωμα και τον τίτλο του αρχιμουσικού. Τα έργα του ξεπερνούν τις δύο χιλιάδες με επιδράσεις από τη γαλλοφλαμανδική σχολή, καθώς και τις λόγιες και λαϊκές παραδόσεις των χωρών στις οποίες είχε ζήσει. Ο Lassus έχει γράψει 50 λειτουργίες, 100 Magnificant, τέσσερα Πάθη, ενώ στα έργα κοσμικής μουσικής του περιλαμβάνονται περί τα 1200 μοτέτα, 200 ιταλικά μαδριγάλια, 140 γαλλικά chansons, 90 γερμανικά Lieder.

Ο Orlando di Lasso είναι ο κατεξοχήν κοσμοπολίτης συνθέτης της Αναγέννησης, δεδομένου ότι έζησε και έδρασε σε διάφορες χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

Lassus, Tristis est anima mea

http://www.youtube.com/watch?v=v9TYm4d5dNs

41

22. Villancico

Το villancico είναι ένα είδος κοσμικού κατά κύριο λόγο πολυφωνικού τραγουδιού που εμφανίζεται στην Ισπανία του τέλους του 15ου αιώνα. Παρότι ο όρος “villancino” προέρχεται από το “villanus” (χωριάτης), το εν λόγω είδος τραγουδιού είναι πολύ δημοφιλές στους κύκλους της άρχουσας τάξης. Είναι μικρό σε έκταση, στροφικό, συλλαβικό και κατά κύριο λόγο ομοφωνικό. Επίσης ξεφεύγει από τα χαρακτηριστικά της ενιαίας σε όλη την Ευρώπη γαλλοφλαμανδικής σχολής.

Ως προς τη δομή το villancico περιλαμβάνει σε γενικές γραμμές ένα coulpe και ένα refrain. Στα couple εμφανίζεται μια ιδέα, η αντίθεση της οποίας εκφράζεται με την δις εμφάνιση της μελωδίας του couple, ακολουθούμενη από το refrain. Κοινώς, η συνήθης μορφή του villancico είναι η ΑΑΒ. Η επικρατούσα μελωδία βρίσκεται στην οξύτερη φωνή, ενώ οι υπόλοιπες φωνές συνοδεύουν. Στις εκδόσεις του 16ου αιώνα το villancico εμφανίζεται ως ένα τραγούδι για σόλο φωνή με συνοδεία λαούτου. Αργότερα η δομή του villancico αξιοποιείται και στη θρησκευτική μουσική.

Jean del Encina (1468-1529), Oy comanos y bebamos

http://www.youtube.com/watch?v=2OBool5wInM

42

23. Frottola

Η frottola εμφανίζεται κατά το τέλος του 15ου αιώνα σε αριστοκρατικούς και αστικούς κύκλους της Βόρειας και Κεντρικής Ιταλίας. Τα κείμενα είναι ερωτικά κατά κύριο λόγο με τετράφωνη ομοφωνική και αργότερα αντιστικτική υφή. Η soprano είναι η επικρατέστερη φωνή και η μόνη με κείμενο. Το basso κρατάει ουσιαστικά τη βάση της αρμονίας, ενώ οι υπόλοιπες φωνές κάνουν γεμίσματα. Η αρμονική υφή είναι απλή, με καταλήξεις τύπου τέλειας πτώσης τονικής αρμονίας. Η frottola συνοδεύεται από όργανα, η μελωδική κίνηση των οποίων είναι αυτοσχεδιαστική κατά κύριο λόγο πάνω στις μελωδικές κινήσεις των φωνών. Στα επόμενα χρόνια τη frottola διαδέχονται το μαδριγάλι και η βιλανέλα. Σημαντικός συνθέτης frottola είναι ο Marco (Marchetto) Cara.

43

Marco Cara (περ. 1465-1525) , io non compo piu speranza

http :// www . youtube . com / watch ? v = sFthZKR 23 NI & feature = related

24. Μαδριγάλι (16ος αιώνας)

Το μαδριγάλι του 16ου αιώνα συνδέεται καθόλα με το μαδριγάλι του 14ου αιώνα, με τη διαφορά ότι οι στίχοι των ποιημάτων δεν είναι μόνο ενδεκασύλλαβοι, αλλά είτε επτασύλλαβοι, είτε ενδεκασύλλαβοι. Η ποίηση που μελοποιείται στα μαδριγάλια άλλοτε είναι και άλλοτε δεν είναι στροφική. Στροφική είναι η ποίηση των μαδριγαλιών στα οποία μελοποιείται ένα ποίημα της μορφής του σονέτου. Μη στροφική είναι η μελοποίηση ποιημάτων της μορφής του μαδριγαλιού, όπου μαδριγάλι είναι, πέραν του γνωστού φωνητικού κομματιού, ένα ποιητικό είδος μη στροφικό, με ομοιοκαταληξία στίχων επτασύλλαβων ή ενδεκασύλλαβων. Το μαδριγάλι του 16ου αιώνα είναι τετράφωνο ή πεντάφωνο. Συνήθως η οξύτερη φωνή επικρατεί, και οι υπόλοιπες συνοδεύουν,

Jaques Arcadet, Il bianco e dolce cigno

http://www.youtube.com/watch?v=u3I_nMcyljc

44

ενώ σε πλείστα μαδριγάλια η υφή είναι αντιστικτική.

Cipriano de Rore (1516-1565) , Da le belle ontrade d’ oriente

http://www.youtube.com/watch?v=Ftg6RXdE1Yg

45

Αυτό που ενδιαφέρει τους συνθέτες μαδριγαλιών είναι η ανάδειξη του λόγου μέσω της μουσικής, με την αξιοποίηση των μαδριγαλισμών, μέσων ανάδειξης του μελοποιούμενου κειμένου. Έτσι λοιπόν, οι μαύρες νότες δηλώνουν κάτι έντονο ή χαρούμενο, οι άσπρες κάτι απλό και ήρεμο, η έννοια της ανατολής του ήλιου π.χ. με ανιούσα μελωδική κίνηση, κ.ο.κ..

Στο ανωτέρω μαδριγάλι του Cipriano de Rore η δομή του ποιήματος είναι το soneto, κατά το οποίο εμφανίζονται τέσσερις στροφές εκ των οποίων οι δύο πρώτες είναι τετράστιχες και οι δύο τελευταίες τρίστιχες. Στις τετράστιχες στροφές ομοιοκαταληκτεί ο πρώτος με τον τέταρτο και ο δεύτερος με τον τρίτο στίχο. Στις τρίστιχες στροφές ομοιοκαταληκτεί ο πρώτος στίχος της πρώτης τρίστιχης με τον πρώτο της δεύτερης τρίστιχης στροφής, ο δεύτερος της πρώτης με το δεύτερο της δεύτερης και ο τρίτος της πρώτης με τον τρίτο της δεύτερης. Το soneto είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στους συνθέτες μαδριγαλιών.

Luca Marenzio, Solo e pensoso

http :// www . youtube . com / watch ? v = v 0 PPZSqvC 9 E

Προς τα τέλη του 16ου αιώνα οι συνθέτες γενικότερα, και ιδιαίτερα οι συνθέτες των μαδριγαλιών, αξιοποιούν τους χρωματισμούς.

Carlo Gesualdo, Io parto e non piu dissi

http :// www . youtube . com / watch ? v = TBC -45- FfVQ (παρτιτούρα)

46

Προς το τέλος του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα το μαδριγάλι εξελίσσεται. Στην πιο ώριμη μορφή του το μαδριγάλι έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α. εμφανίζονται εκτεταμένα μελίσματα, τα οποία συντίθενται προς ανάδειξη της λέξης που μελοποιείται. Τα μελίσματα αυτά αποτελούν τον προπομπό της coloaratura. β. εμφανίζονται μεγάλα μελωδικά διαστήματα, γ. διευρύνεται η χρήση δεκάτων έκτων. δ. Από το 5ο βιβλίο μαδριγαλιών του Claudio Monteverdi (1567-1643) υπάρχει αυτόνομη ενορχήστρωση στα μαδριγάλια. ε. Σε ορισμένα μαδριγάλια του Monteverdi, των οποίων η υφή είναι ομοφωνική οι συνοδευτικές φωνές αντικαθίστανται από όργανα. Ο λόγος για τα μαδριγάλια για σόλο φωνή.

Claudio Monteverdi, Se I Languidi Miei Sguardi

http ://216.129.110.22/ files / imglnks / usimg /4/42/ IMSLP 55459- PMLP 82379- Monteverdi _ Se _ I _ Languidi _ Miei _ Sguardi . pdf (παρτιτούρα)

http://www.youtube.com/watch?v=NkK4IARXyY0

Claudio Monteverdi, Cruda Amarilli

http ://216.129.110.22/ files / imglnks / usimg /4/4 c / IMSLP 28260- PMLP 62080- Montiverdi _ Madrigale _ Amarilli . pdf (παρτιτούρα)

http://www.youtube.com/watch?v=zBl4kazdK4A

25. Γαλλικό Chanson (Σανσόν)

Chanson στα γαλλικά σημαίνει τραγούδι. Από το 15ο αιώνα ο όρος “chanson” συνδέεται με την κοσμική φωνητική μουσική διαφορετικών μουσικών και ποιητικών μορφών. Ωστόσο υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά αναφορικά με την υφή των chansons. Το chanson είναι συνήθως τρίφωνο ή τετράφωνο. Η υφή του, ως εξέλιξη της cantilena είναι κατά κύριο λόγο ομοφωνική. Η γλώσσα είναι κατά κανόνα η γαλλική.

Claudin de Sermisy (περ. 1490-1562) Tant que vivray

http://www.youtube.com/watch?v=CW31yXZIrbM (παρτιτούρα)

Claude le Jeune (1528-1600), Revecy du printans

http://www.youtube.com/watch?v=Mgy7YfDkefk

26. Ballett

Το ballet είναι η αγγλική έκδοση του ιταλικού ballet. Πρόκειται για ομοφωνικό στροφικό τραγούδι για τρεις ή περισσότερες φωνές με χορευτικό ρυθμό. Συνήθως το ρεφραίν είναι το fa la la, ενώ η δομή του είναι ΑΑΒΒ.

Thomas Morley, My bonny lass she smileth

47

http://www.youtube.com/watch?v=PkwJYI054GI

Το συγκεκριμένο ballett βρίσκεται στο πρώτο βιβλίο με balletts του Thomas Morley, το οποίο εκδόθηκε την τελευταία δεκαετία του 16ου αιώνα, και περιλαμβάνει balletts για πέντε φωνές.

27. Pavana

Η pavana είναι ένας αργός, δίσημος χορός του 16ου αιώνα. Η μουσική του χορού είναι οργανική.

William Byrd, pavana lacrimae

28. Baroque όπερα

Η Ιστορία της Όπερας ξεκινά από την ιδέα της αναβίωσης του αρχαίου ελληνικού δράματος. Το νέο μουσικό-δραματικό είδος οφείλει να ακολουθεί όλες τις βασικές αρχές που ορίζει ο

48

Αριστοτέλης για την τραγωδία, να έχει τη δομή της τραγωδίας, το θέμα του να αντλείται από έναν μύθο της αρχαιότητας, με τη διαφορά ότι η γλώσσα θα είναι η καθομιλουμένη και η μουσική που θα το επενδύει θα είναι η σύγχρονη μουσική του 16ου -17ου αιώνα.

Η ιδέα της Όπερας εμφανίζεται και κυοφορείται σε έναν κύκλο διανοητών, οι οποίοι σύχναζαν στην αυλή του πάτρωνα Giovanni de Bardi, στη Φλωρεντία. Ο «κύκλος του Bardi” επικράτησε σε μας ως «Φλωρεντινή Καμεράτα». Μέλη της καμεράτα ήταν διανοητές, ποιητές και μουσικοί, στις συναντήσεις των οποίων ετίθεντο προβληματισμοί για τις τέχνες, τα γράμματα, τις επιστήμες. Η πρώτη καταγεγραμμένη συνάντηση των μελών της Καμεράτα έγινε στις 14 Ιανουαρίου του 1573. Μέλη της Καμεράτα ήταν οι Giulio Caccini, Pietro Strozzi, και Vincenzo Galilei (ο πατέρας του αστρονόμου Galileo Galilei. Μέλος της Καμεράτα ήταν και ο Girolamo Mei. Υπάρχει πιθανότητα να ήταν μέλη της Καμεράτα οι μουσικοί Emilio de' Cavalieri, Francesco Cini, Cristoforo Malvezzi και Alessandro Striggio. Στα μεγαλύτερα ονόματα του κύκλου του Bardi συγκαταλέγονται οι Ottavio Rinuccini, Giovanni Battista Guarini, Gabriello Chiabrera, και ο Giovanni Battista Strozzi ο νεότερος.

Το παλαιότερο ιστορικά έργο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως όπερα χρονολογείται περίπου το 1597 και είναι η Δάφνη, σε μουσική του Jacobo Peri και λιμπρέτο του Ottavio Rinuccini. Το έργο αυτό, που αποτέλεσε ουσιαστικά μια προσπάθεια μίμησης του κλασικού αρχαίου ελληνικού δράματος, δεν είχει διασωθεί. Ένα μεταγενέστερο έργο του Peri, η Ευρυδίκη, το οποίο χρονολογείται περί το 1600, αποτελεί το παλαιότερο μουσικό κείμενο (παρτιτούρα) όπερας που διασώζεται έως σήμερα.

Jacobo Peri, Euridice.

Prologue. Io, che d’ alti sospir (στροφική άρια)

http://www.youtube.com/watch?v=ywKMGM7mL6A

Claudio Monteverdi, Orfeo

http://www.youtube.com/watch?v=uJ_mjTTDM5A&feature=related

http ://216.129.110.22/ files / imglnks / usimg /5/5 a / IMSLP 13331- Orfeo . pdf (παρτιτούρα)

Orfeo, Ahi caso acerbo (recitativo)

http://www.youtube.com/watch?v=iuxkFao2hX0

Orfeo, tu se’ morta

http://www.youtube.com/watch?v=Fyql1do6KH4

Claudio Monteverdi, Η στέψη της Ποππαίας

http://imslp.org/wiki/L%27Incoronazione_di_Poppea,_SV_308_%28Monteverdi,_Claudio%29 (παρτιτούρες)

Πρόλογος http://www.youtube.com/watch?v=_ND9546nC30

49

Finale http://www.youtube.com/watch?v=qBhJbws1i0c&NR=1

29. Ορατόριο

Το ορατόριο είναι μεγάλης κλίμακας λυρική μουσική σύνθεση για ορχήστρα, σόλο φωνές και χορωδία. Η δομή του είναι πανομοιότυπη με αυτή της όπερας, διαφέρει όμως στο ότι δεν περιέχει καθόλου σκηνική θεατρική δράση. Επιπλέον, η πλοκή των ορατορίων είναι κατά κανόνα λιγότερο σύνθετη από την δραματική πλοκή μιας όπερας.Στην πλειοψηφία τους, τα ορατόρια χαρακτηρίζονται από μία θεματολογία βασισμένη σε βιβλικές αναφορές και είναι κατά βάση ένα είδος θρησκευτικής μουσικής. Αρκετοί ωστόσο συνθέτες, όπως για παράδειγμα ο Χαίντελ, παρουσίασαν και ορατόρια στηριγμένα σε θέματα της ελληνικής ή ρωμαϊκής μυθολογίας.

Τα ορατόρια διακρίνονται συνήθως από τα εξής μουσικά μέρη:

μία εισαγωγή (ouverture) διάφορες άριες, για σόλο φωνές

το ρετσιτατίβο, για την προώθηση της πλοκής του έργου

χορωδιακά μέρη, συνήθως μεγαλειώδη και επιβλητικά. Οι χορωδίες συνοδεύονται συχνά και από τύμπανα ή τρομπέτες.

Ανάμεσα στα σημαντικότερα και πιο δημοφιλή ορατόρια βρίσκονται ο Μεσσίας του Χαίντελ, το Ορατόριο των Χριστουγέννων του Μπαχ και η Δημιουργία του Χάυδν.

Το κείμενο που ανάγεται σε ορατόριο λέγεται λιμπρέτο.

Οι κύριες διαφορές μεταξύ όπερας και ορατόριου είναι οι εξής:

Καταρχάς η όπερα έχει κατά βάση κοινωνικό περιεχόμενο σε αντίθεση με το ορατόριο το οποίο περιλαμβάνει συνθέσεις θρησκευτικού περιεχομένου. Δεύτερον η όπερα παρουσιάζει σκηνική δράση ενώ στο ορατόριο δεν υπάρχει η δυνατότητα κίνησης πάνω στη σκηνή.

Και τα δυο -όπερα και οπερατόριο- χρησιμοποιούν επαγγελματίες σολίστ συνήθως 2 από κάθε φύλο, με διαφορετικό ύψος φωνών. Υπάρχει η ορχήστρα και η χορωδία, που εκπροσωπεί συνήθως την λαϊκή γνώμη και άποψη.

Το ορατόριο, όπως και η όπερα, έχουν "δανειστεί" αρκετά στοιχεία της αρχαίας τραγωδίας. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ίσως και απόγονοί της καθώς βλέπουμε πως μοιάζουν, αφού η χορωδία ουσιαστικά είναι ο χορός της αρχαίας τραγωδίας.

Bach, Χριστουγεννιάτικο ορατόριο, πρώτο μέρος http :// www . youtube . com / watch ? v = CrpL 9 lCNs 5 o

50

Ο Μεσσίας του Handel παρουσιάστηκε στις 12 Απριλίου του 1742 στο Δουβλίνο. Ο Handel έγραψε το Ορατόριο προκειμένου να γίνει μια συναυλία, τα έσοδα της οποίας θα διατίθεντο για την υποστήριξη του Νοσοκομείου Μάρσερ και του Φιλοπτώχου Ιδρύματος. Το έργο ολοκληρώθηκε σε 24 μέρες. Περιλαμβάνει τρία μέρη. Το λιμπρέτο είναι μια συνάθροιση φράσεων από τη Βίβλο. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην προφητεία της έλευσης του Χριστού και της Γέννησής Του. Το δεύτερο στα Πάθη Του, το θάνατο και τη διάδοση της διδασκαλίας Του, και το τρίτο στη σωτηρία του κόσμου μέσω της πίστης. Οι στίχοι προέρχονται από διάφορους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, κυρίως από τον Ησαΐα, από τους Ψαλμούς, από τους Ευαγγελιστές και από τον Παύλο.

Handel, Messiah, sinfonia http://www.youtube.com/watch?v=BRAZHq5Kpfc

Handel, Messiah, And the Glory of the Lord http://www.youtube.com/watch?v=ROBTXWJMOwc

30. Θρησκευτικό concerto

Μικρό θρησκευτικό concerto: θρησκευτικό concerto στο οποίο συμμετέχουν ένας ή περισσότεροι σολίστ (τραγουδιστές) με συνοδεία continuo. Το είδος αυτό γεννήθηκε στην Ιταλία. Σημαντικοί Ιταλοί συνθέτες του είδους αυτού είναι οι Lodovico Viadana (1560-1627) και Alessandro Grandi (1586-1630).

Μεγάλο θρησκευτικό concerto: περιλαμβάνει ψαλμούς και μέρη λειτουργίας. Η διαφορά του από το μικρό θρησκευτικό concerto είναι ότι το εν λόγω είναι γραμμένο για παραπάνω από έναν σολίστ, για διπλές τουλάχιστον χορωδίες και για σύνολα πολλών οργάνων. Στην Ιταλία ο Giovanni Gabrieli έγραψε μεγάλα θρησκευτικά concerti για τις ανάγκες Λειτουργιών στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας, που περιλαμβάνουν δύο ή περισσότερες χορωδίες, τραγουδιστές σολίστ, σύνολο οργάνων και ένα ή περισσότερα όργανα για τις ανάγκες του continuo.

Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα οι συνθέτες που έδρασαν στις γερμανόφωνες περιοχές και που εργάστηκαν τόσο στην Καθολική όσο και στη Λουθηρανική εκκλησία, υιοθέτησαν τις νέες τεχνικές του μονωδικού στυλ και του στυλ concertato. Η θρησκευτική μουσική στην Αυστρία και την καθολική νότια Γερμανία παρέμεινε κάτω από την έντονη επίδραση της Ιταλίας, με τους Ιταλούς συνθέτες ιδιαίτερα ενεργούς στο Μόναχο, το Salzburg, την Πράγα και τη Βιέννη. Οι συνθέτες στα κέντρα της λουθηρανικής εκκλησίας και στις βόρειες περιοχές υιοθέτησαν νέα μέσα, κάποιες φορές μεταχειριζόμενοι τα χορικά. Συνθέτες του νέου ύφους, Λουθηρανοί συνθέτες, εξακολουθούν να γράφουν πολυφωνικά χορικά και μοτέτα πάνω σε βιβλικά κείμενα.

51

Πολλά βιβλικά μοτέτα του Hans Leo Hassler, του Michael Praetorius και άλλων γερμανών συνθετών των αρχών του 17ου αιώνα υπάγονται σε μεγάλα θρησκευτικά κοντσέρτα (το θρησκευτικό κοντσέρτο είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στη Βενετία). Το μικρό θρησκευτικό κοντσέρτο είναι επίσης πολύ συνηθισμένο. Ένας σημαντικός συνθέτης θρησκευτικών κοντσέρτων στη Γερμανία είναι ο Johann Hermann Schein (1586-1630), ο οποίος εξέδωσε δύο σημαντικές συλλογές το 1618 και το 1626 στη Λειψία με τον τίτλο Opella nova. Το πρώτο βιβλίο περιλαμβάνει ντουέτα σε συνδιασμό με χορικά συνοδεία continuo, στα οποία παραφράζονται ελεύθερα οι μελωδίες των χορικών. Ο Schein συνδυάζει την παράδοση του Λουθηρανικού χορικού με το μοντέρνο Ιταλικό στυλ. Στο δεύτερο βιβλίο περιλαμβάνονται περισσότερα χορικά ντουέτα, ωστόσο τα περισσότερα κομμάτια μελοποιούν βιβλικά κείμενα. Οι συνθέσεις είναι πιο πλούσιες ,και αυτό γίνεται συχνά με τη αξιοποίηση ενός ή περισσοτέρων solo οργάνων και με το διαγκωνισμό ενός σόλο οργάνου με ένα σύνολο οργάνων.

Heinrich Schutz (1585-1672). Γερμανός συνθέτης ο οποίος μεταλαμπάδευσε τα νέα Ιταλικά εκκλησιαστικά στυλ στη Γερμανία. Σπούδασε στη Βενετία κοντά στο Giovanni Gabrieli και επισκέφτηκε πολλές φορές τον Claudio Monteverdi τα χρόνια που ο τελευταίος ζούσε στη Βενετία.

Τα πρώιμα θρησκευτικά έργα του Schutz έχουν εκδοθεί στις εξής συλλογές: Psalmen Davids (1619). Πρόκειται για την πρώτη του συλλογή, στην οποία συνδυάζονται γερμανικά κείμενα με το μεγαλειώδες στυλ του μεγάλου θρησκευτικού κοντσέρτου της Βενετίας. Περιλαμβάνει δύο ή περισσότερες χορωδίες, σολίστες και όργανα. Ο Schutz στη συλλογή αυτή ακολουθεί το μοντέλο του Gabrieli.

Cantiones sacrae (1625). Περιλαμβάνει πολυφωνικά λατινικά μοτέτα. Η σύνθεση της μουσικής γίνεται κατά το πρότυπο της σύνθεσης Ιταλικών μαδριγαλιών, όπου λαμβάνει σάρκα και οστά η μουσική ζωγραφική.

Symphoniae sacrae (πρώτο βιβλίο-1629): περιλαμβάνει λατινικά μοτέτα στα οποία γίνονται μικροί συνδυασμοί φωνών και οργάνων. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε στη Βενετία κατά τη δεύτερη περίοδο παραμονής του Schutz εκεί. Στο βιβλίο αυτό εμφανίζεται η έντονη επίδραση του Monteverdi και του Grandi στο στυλ του. Στο έργο αυτό συνδυάζονται τα recitativi, οι άριες και τα μαδριγάλια σε στυλ concertato.

Το 1636 και το 1639 ο Schutz εκδίδει τα Kleine geistliche Konzerte (μικρά θρησκευτικά concerti). Πρόκειται για μοτέτα για μία ως πέντε σόλο φωνές συνοδεία continuo, τα οποία είναι αντιπροσωπευτικά του στυλ του.

Το 1647 και το 1650 αντίστοιχα εκδίδονται το δεύτερο και το τρίτο βιβλίο με Symphoniae sacrae. Το μεγάλο θρησκευτικό κοντσέρτο με τον τίτλο “Saul, was verfogst du mich”, περιλαμβάνει δύο χορωδίες, έξι σόλο φωνές, δύο βιολιά και continuo και συνδυάζει το

52

στυλ του Gabrieli στο οποίο λαμβάνουν χώρα πάνω από μία χορωδίες με την αξιοποίηση των διαφωνιών σε σχέση με το λόγο, όπως αυτή εμφανίζεται στο ώριμο έργο του Monteverdi. Μελετώντας κανείς το “Saul was verfolgst du mich” διακρίνει τις επιδράσεις της «μουσικής ζωγραφικής» στο στυλ του Schutz.

http ://216.129.110.22/ files / imglnks / usimg /0/06/ IMSLP 47773- PMLP 100414- Schuetz __ Heinrich _-_ Complete _ Works ._ Vol ._10_- _ Kleine _ geistliche _ Konzerte __ no _ preface _- part _1-. pdf (παρτιτούρα)

http://www.youtube.com/watch?v=BrjbXDZk-Co

31. Toccata

Toccata: Ένα κομμάτι για σόλο τσέμπαλο. Μέσω αυτού αναδεικνύεται η δεξιοτεχνία του εκτελεστή. Στο 17ο αιώνα η toccata έχει χαρακτήρα αυτοσχεδιαστικό. Παρότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις τοκάτες για όργανο και σ’ αυτές για τσέμπαλο (στις τοκάτες για όργανο υπάρχει μια αξιοσημείωτη εμμονή σε κρατημένες νότες και σε παράξενες αρμονίες, κάτι που σπανιότερα συμβαίνει στις τοκάτες για τσέμπαλο) οι περισσότερες τοκάτες μπορούν να παιχτούν είτε στο τσέμπαλο είτε στο όργανο.

Η toccata είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το όνομα του Girolamo Frescobaldi. Χαρακτηριστικό της toccata του Frescobaldi είναι οι έντονες αντιθέσεις. Ο Michelangelo Rossi ακολουθεί την τεχνοτροπία της toccata του Frescobaldi με έντονες αντιθέσεις ιδιαίτερα όσον αφορά στην αρμονία.

http :// www . youtube . com / watch ? v =0 SKs - K 9- vik & feature = related

Στη Γερμανία αντιπροσωπευτικός συνθέτης toccata είναι ο H.L. Hassler, ο οποίος σπούδασε στη Βενετία κοντά στον Andrea Gabrieli. Η τεχνοτροπία της toccata του Frescobaldi εισέρρευσε στην Αυστρία από τον Froberger.

Στο ώριμο baroque οι τοκάτες του Alessandro Scarlatti έχουν ριζικές διαφορές που συνίστανται αφενός στο ότι είναι γραμμένες για τσέμπαλο, αφετέρου αποτελούνται από έξι ως επτά τμήματα περιλαμβάνοντας στοιχεία φούγκας, ρετσιτατίβο και παραλλαγών. Ο Scarlatti επηρέασε τον Haendel όσον αφορά στη γραφή για πληκτροφόρα όργανα ενώ η επίδρασή του φαίνεται και στον Bach. Οι τοκάτες του Bach ωστόσο έχουν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία ενσωματώνοντας στοιχεία φούγκας.

32. Ricercare

Ricercare: Το ricercare του 17ου αιώνα δεν είναι τίποτε άλλο από μια σοβαρή σύνθεση για όργανο ή τσέμπαλο στην οποία ένα θέμα αναπτύσσεται συνεχώς σε μίμηση. Στην αρχή του 17ου αιώνα πολλοί συνθέτες, ιδιαίτερα στη Γερμανία, μετέρχονται τον όρο «φούγκα» αναφερόμενοι στην εν λόγω τεχνική της μίμησης όπως αυτή αξιοποιείται στο ricercare.Το ricercare του 16ου αιώνα συνδέεται με τη μορφή του preludio.

http :// www . youtube . com / watch ? v = vF 5 tOUUlLRE

53

33. Sonata

Sonata: Ο όρος sonata κατά το 17ο αιώνα αναφερόταν σε ένα κομμάτι γραμμένο για όργανα σε αντίθεση με τον όρο cantata. Σιγά σιγά άρχισε να σηματοδοτεί μια σύνθεση που έμοιαζε με την canzona ως προς τη μορφή η οποία ωστόσο είχε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι σονάτες συνήθως ήταν κομμάτια για δύο μελωδικά όργανα συνοδεία basso continuo ενώ η ensemble sonata γραφόταν για τέσσερα ή περισσότερα όργανα και μπορούσε να παιχτεί χωρίς τη συνοδεία continuo. Συχνά στις σονάτες οι συνθέτες εκμεταλλεύονταν τις ιδιαίτερες δυνατότητες του κάθε οργάνου και μιμούνταν το σύγχρονο εκφραστικό φωνητικό στυλ ενώ η κλασική canzona κατέληξε να συνδέεται με την ήδη υπάρχουσα τυπική canzona της Αναγεννησιακής πολυφωνίας. Η σονάτα αποτελείται από τέσσερα μέρη: αργό, γρήγορο, αργό γρήγορο.

http :// www . youtube . com / watch ? v =7 ZQuyjMibak

Trio sonata.

Με τον όρο “trio sonata” σηματοδοτείται ένα οργανικό έργο για τρία όργανα με συνοδεία basso continuo. Τα όργανα είναι τα εξής: πρώτα βιολιά, δεύτερα βιολιά, όργανα της οικογένειας του cello (violone ή cello ή archileuto ή βιόλα da gamba), και όργανο. Το όργανο συνήθως ντουμπλάρει τη μελωδία των οργάνων της οικογένειας του τσέλου, και έχει ρόλο basso continuo. Αντιπροσωπευτικός συνθέτης trio sonata είναι κατά τα τέλη του 17ου αιώνα είναι ο Archangelo Corelli.

Archangelo Corelli (1653-1713) Trio sonata Op. 3 no 2. http://www.youtube.com/watch?v=oJDQrQmkvac

34. Σουίτα

Με τον όρο σουίτα στη baroque μουσική αναφερόμαστε γενικά σε μια μουσική φόρμα, η οποία σημαίνει ένα οργανωμένο σύνολο οργανικών μουσικών κομματιών, τα οποία εκτελούνται διαδοχικά και με μια δεδομένη σειρά. Οι σουίτες περιλάμβαναν κυρίως χορούς και χαρακτηρίζονταν από μια σχετικά αυστηρή δομή, η οποία συνήθως περιείχε, με τη σειρά, τα είδη:

Αλεμάντ (allemande): μέτριος χορός γερμανικής καταγωγής, Κουράντ (courante): γρήγορος χορός γαλλικής καταγωγής,

Σαραμπάντ (sarabande): αργός χορός ισπανικής καταγωγής,

Ζίγκ ή Ζίγκα (gigue): γρήγορος χορός ιρλανδικής καταγωγής (jig).

Αυτή η "κλασσική" σουίτα υπέστη διάφορες τροποποιήσεις από διαφορετικούς συνθέτες. Οι περισσότερο συνηθισμένες παραλλαγές της σουίτας περιλαμβάνουν:

54

Ένα πρελούδιο ως εισαγωγή μια πασακάλια (passacaglia) ως κλείσιμο της σουίτας

επιπλέον χορούς, όπως γκαβότα, μενουέτα ή μπουρέ (bourrée) ανάμεσα στη sarabande και τη gigue

επιπλέον συνθέσεις όπως φαντασίες, φούγκες ή τοκάτες

Ο Estienne du Tertre θεωρείται ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο σουίτα στη μουσική το 1577. Τα έργα σε φόρμα σουίτα τιτλοφορούνται από τους συνθέτες ως “sonata” ή “partita”.

http://www.youtube.com/watch?v=AfgtlTKPKMI

http://www.youtube.com/watch?v=TAZELzLQG6Y&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=Fn_7moKLxAk&NR=1

http://www.youtube.com/watch?v=MPpWdZHDJ5c&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=v5Ey8K15x-k&feature=related

Η «Μουσική των Νερών» και η «Μουσική των Βασιλικών Πυροτεχνημάτων» χαρακτηρίζονται σουίτες εξ αιτίας της δομής τους. Είναι οργανικά κομμάτια, ωστόσο δεν συνδέονται με χορούς όπως η allemande, η courante κλπ..

Βασιλικά Πυροτεχνήματα http://www.youtube.com/watch?v=4z8G1gRADC0

Μουσική των Νερών http://www.youtube.com/watch?v=Kuw8YjSbKd4&feature=related

Sinfonia

Μπαρόκ ορχήστρα

Αρχικά, η μπαρόκ ορχήστρα αποτελούνταν μόνο από έγχορδα και επιπρόσθετα όργανα του λεγόμενου συνεχούς βάσιμου ή μπάσο κοντίνουο (basso continuo), όπως ήταν το cembalo ή το λαούτο. Στα πλαίσια της αναζήτησης και άλλων ηχοχρωμάτων, προστέθηκαν σταδιακά και πνευστά όργανα όπως το όμποε. Χάλκινα πνευστά όργανα και κρουστά, χρησιμοποιούνταν μόνο σε ειδικές περιπτώσεις για τον ιδιαίτερο "χρωματισμό" των μουσικών έργων.

Στα τέλη της μπαρόκ περιόδου, οι ορχήστρες διακρίνονται για τα εξής χαρακτηριστικά τους:

Κυριαρχούν τα έγχορδα, Χρησιμοποιούνται λίγα ξύλινα πνευστά όπως όμποε, φλάουτο ή φαγκότο,

Χάλκινα πνευστά ή κρουστά χρησιμοποιούνται κατά περίσταση,

Είναι ολιγομελείς με 10-12 έγχορδα και περίπου 6 πνευστά (πλήρης ορχήστρα),

55

Η ορχήστρα διευθύνεται ουσιαστικά από τον μαέστρο ο οποίος παίζει το συνεχές βάσιμο στο τσέμπαλο.

Χαρακτηριστικά δείγματα μπαρόκ ενορχηστρώσεων αποτελούν οι ορχηστρικές εισαγωγές των Χαίντελ και Μπαχ αυτής της περιόδου.

Schutz, sinfonia http://www.youtube.com/watch?v=-WMSfcf9Lck

Handel, Sinfonia από το «Μεσσία» και από το Ορατόριο «Σολομών» (Είσοδος της βασίλισσας της Σίβα)

http :// www . youtube . com / watch ? v = WLjnwlRyllY

Jean Baptiste Lully (1632-1687)

Για πάνω από τρεις δεκαετίες ο Jean Baptiste Lully (1632-1687) υπήρξε ο σημαίνων συνθέτης της αυλής του Λουδοβίκου του XIV. Ο Lully έγραφε μουσική για μπαλέτα και θρησκευτικές λειτουργίες στο παλάτι, ωστόσο γνώρισε μεγάλη επιτυχία ως συνθέτης δραματικής μουσικής. Στη δεκαετία του 1670 και με την υποστήριξη του Λουδοβίκου XIV ο Lully γράφει την πρώτη όπερα, η οποία είναι θεμελιώδης για το γαλλικό στυλ όπερας εισάγωντας σ’αυτή το μπαλέτο, στοιχείο της γαλλικής παράδοσης. Επίσης η γαλλική όπερα, και κατ’ επέκτασιν οι γαλλικές όπερες του Lully είναι γραμμένες στη γαλλική γλώσσα.

Ο Lully γράφει περί τις 15 όπερες. Πιο γνωστές είναι η Alceste και η Armide. Χαρακτηριστικό των οπερών του Lully, που θα αποτελέσει γενικό χαρακτηριστικό της γαλλικής όπερας, είναι οι εισαγωγές, γνωστές ως Γαλλικές Ουβερτούρες. Πρόκειται για το ορχηστρικό εισαγωγικό μέρος της όπερας, το οποίο σε σύγκριση με αυτό που υπάρχει στην Ιταλική όπερα, είναι πιο εκτεταμένο και πιο πλούσιο όσον αφορά το ηχόχρωμα δεδομένου ότι γράφεται για μεγάλη ορχήστρα. Αποτελείται από δύο μέρη, τα οποία παίζονται δύο φορές. Το πρώτο είναι ομοφωνικό και μεγαλοπρεπές, το δεύτερο είναι πιο γρήγορο και ξεκινά με ένα είδος αντιστικτικών μιμήσεων, αντίστιχων των μιμήσεων της φούγκας.

Τα divertimenti συνήθως εμφανίζονται στη μέση ή στο τέλος κάθε πράξης, πάντοτε σε σχέση με την περιρρέουσα πλοκή. Αυτά τα εκτεταμένα επεισόδια, τα οποία συνδέονται με τη Γαλλική παράδοση του μπαλέτου, είναι μεγαλειώδη, τόσο ως προς το ύφος της μουσικής όσο και ως προς τα κουστούμια των χορευτών. Ειδικότερα τα divertimenti του Lully είναι πολύ δημοφιλή. Πολλές φορές παρουσιάζονται αυτόνομα, ενώ δεν είναι λίγοι οι συνθέτες που μιμούνται το ύφος των συγκεκριμένος divertimenti.

Jean Babtiste Lully (1632-1687), Armide overture. http://www.youtube.com/watch?v=HWIaanFmhYY

56

35. Concerto (baroque).

Το Κοντσέρτο (concerto) είναι μια μουσική σύνθεση κατά την οποία ένα σόλο όργανο ή μια ομάδα οργάνων «συνδιαλέγεται» με ένα μεγαλύτερο σύνολο οργάνων (ορχήστρα).

Η καταγωγή του κοντσέρτου είναι αρκετά παλιά και προέρχεται από τον 15ο αιώνα, όπου είχε τελείως διαφορετική μορφή: ήταν φωνητικό, για λίγους μονωδούς και σολιστικά όργανα. Αργότερα προστέθηκε χορωδία και ορχήστρα και αυτό το είδος εξελίχθηκε σε καντάτα.

Κατά την περίοδο του baroque υπήρχαν δύο βασικά είδη οργανικών κοντσέρτων:

το Κοντσέρτο-Γκρόσο, στο οποίο μια μικρή ομάδα οργάνων (π.χ. ένα κουαρτέτο από βιολιά ή δύο βιολιά και βιολοντσέλο, κουαρτέτο ή κουϊντέτο εγχόρδων ή πνευστών κ.ά.), «διαλέγεται» με την ορχήστρα.

Archangelo Corelli (1653-1713), concerto grosso http://www.youtube.com/watch?v=xITUYvnIw-U

το σόλο κοντσέρτο, για σόλο όργανο και ορχήστρα. Τα σολιστικά όργανα που χρησιμοποιούνταν κυρίως ήταν βιολί, όμποε, τρομπέτα ή πληκτροφόρο όργανο.

Vivaldi Violin concert a minor http://www.youtube.com/watch?v=QPba-i26YNA

Vivaldi concert 2 violins http://www.youtube.com/watch?v=76RnSbRyUqA

Από το 18ο αιώνα αρχίζει να υποχωρεί το Κοντσέρτο-Γκρόσο και να επικρατεί ο πλέον διαδεδομένος μέχρι στις μέρες μας τύπος του κοντσέρτου με τρία μέρη (γρήγορο-αργό-γρήγορο) και σε φόρμα σονάτας.

36. Οργανική μουσική στη Γαλλία κατά το πρώτο ήμισυ του 18ου αιώνα

Couperin Francois (1668-1733). Διετέλεσε οργανίστας στο βασιλιά και στην εκκλησία του Αγίου Gervais στο Παρίσι, ωστόσο κέρδισε πολλά χρήματα διδάσκοντας τσέμπαλο σε μέλη της υψηλής κοινωνίας του Παρισιού και εκδίδοντας τη μουσική του. Τα έργα του για πληκτροφόρα εκδόθηκαν περί το 1713-1730.

Couperin Francois vinght cinquieme ordre

http://www.youtube.com/watch?v=dnsB1PU9F_Q

57

Η μουσική του Couperin για σύνολο οργάνων συνδυάζει γαλλικά και ιταλικά στοιχεία. Δύο σουίτες του για δύο βιολιά και τσέμπαλο, η Αποθέωση του Corelli (1724) και η Αποθέωση του Lully (1725), μαρτυρούν το θαυμασμό του για τους εν λόγω συνθέτες.

Couperin, Αποθέωση του Lully, http://www.youtube.com/watch?v=ha4LQdF34Yw

Couperin, Αποθέωση του Corelli, http://www.youtube.com/watch?v=FJdZ7EX_vf0

Ο Couperin είναι ο πιο σημαντικός Γάλλος συνθέτης trio σονάτας. Η συλλογή του Le nations (1726) περιλαμβάνει μια σονάτα da chiesa με διάφορα μέρη, την οποία ακολουθεί μια σουίτα από χορούς. Όλα αυτά συνδυάζουν χαρακτηριστικά Γαλλικής και Ιταλικής μουσικής σε μια συλλογή κομματιών.

Ο Couperin έχει γράψει δώδεκα σουίτες, τις οποίες ονομάζει concerts για τσέμπαλο και διάφορους συνδυασμούς οργάνων. Κάθε μία περιλαμβάνει ένα πρελούδιο και διάφορα χορευτικά μέρη.

Jean Philippe Rameau (1683-1764). Γεννήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου του 1683. Ο πατέρας του, Jean, εργαζόταν ως οργανίστας σε διάφορους ναούς περί την περιοχή του Dijon. Ο Rameau διδάχτηκε μουσική από πολλή μικρή ηλικία. Αρχικά διδάχτηκε μουσική στο κολλέγιο των Ιησουιτών στο Godrans και στη συνέχεια, με προτροπή του πατέρα του, στην Ιταλία, και συγκεκριμένα στο Μιλάνο. Μετά την επιστροφή του στη Γαλλία εργάστηκε ως βιολιστής σε περιοδεύουσες ορχήστρες και ως οργανίστας σε διάφορες εκκλησίες. Το 1706 εκδίδει τα πρώτα του έργα, τα οποία είναι συνθέσεις για τσέμπαλο. Το 1709 επιστρέφει στη Dijon για να διαδεχτεί τον πατέρα του με την ιδιότητα του οργανίστα στον καθεδρικό ναό της περιοχής. Στα χρόνια που ακολουθούν ο Rameau εργάζεται ως οργανίστας στη Lyon και στην Clermont. Κατά την περίοδο αυτή συνθέτει εκκλησιαστικά μοτέτα και θρησκευτικές καντάτες. Το 1722 επιστρέφει στο Παρίσι, όπου και εκδίδει την Πραγματεία Περί Αρμονίας (Traite de l’ harmonie). Το εν λόγω σύγγραμμα βρίσκει μεγάλη απήχηση. Το 1726 εκδίδει ένα ακόμα σύγγραμμα με τίτλο “Nouveau systeme de musique theorique”. Περί το 1724-1730 εκδίδει δύο ακόμα συλλογές με κομμάτια για πληκτροφόρα. Εκείνη την περίοδο κάνει και τις πρώτες απόπειρες σύνθεσης σκηνικής μουσικής. Κανένα από αυτά τα έργα δεν έχει διασωθεί.

Περί το 1730 ο Rameau αποκτά τη φήμη του συνθέτη όπερας, και καταξιώνεται ως από τους κατεξοχήν εκπροσώπους της Γαλλικής Όπερας του 18ου αιώνα. Ο Ιπόλλυτος και η Αρικία ανεβαίνει για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1733. Ήταν η πιο σημαντική όπερα που εμφανίστηκε στη Γαλλία μετά το θάνατο του Lully. Ο Rameau έγραψε τριάντα όπερες, εκ των οποίων μία, ο Σαμψών, σε λιμπρέτο του Βολταίρου, δεν έχει διασωθεί. Ο Lully και ο Rameau θεωρούνται εκπρόσωποι της πρώιμης γαλλικής όπερας. Το γαλλικό κοινό, και ιδιαίτερα οι θαυμαστές του Lully, εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους για το οπερατικό έργο του Rameau, θεωρώντας το δύσκολο, έντονο, τερατώδες, βαρύ, μηχανικό και αφύσικο. Συγκρίνοντας το οπερατικό έργο των δύο συνθετών μπορούμε να πούμε ότι και οι δύο

58

συνθέτες έχουν κοινά χαρακτηριστικά ως προς τη σύνθεση των recitativi, την ακρίβεια στο ρυθμό των recitativi, τη σύνθεση και τη δομική επεξεργασία των αριών, των χορωδιακών και των οργανικών ιντερλουδίων. Και οι δύο συνθέτες αξιοποιούν εκτεταμένα divertimenti. Ο Rameau ωστόσο κάνει σημαντικές καινοτομίες όσον αφορά στη μελωδική γραμμή και την ομοφωνική επεξεργασία, η οποία συνδέεται άμεσα με τα όσα γράφονται στην Πραγματεία Περί Αρμονίας. Πλέον καθιερώνεται η λογική του τονικού συστήματος γραφής στη μουσική σύνθεση ως απόρροια των κωδικοποιήσεων που γίνονται στην Πραγματεία.

Rameau Hippolyte et Aricie http://www.youtube.com/watch?v=X9XiHWFbVfI

37. Johann Sebastian Bach

Γεννήθηκε στο Άιζεναχ της Γερμανίας στις 21 Μαρτίου του 1685. Την ίδια μέρα πεθαίνει ο αδελφός του Γιόχαν Γιόνας. Η οικογένεια έχει ήδη χάσει δύο παιδιά από την πανώλη που θερίζει την περιοχή της Θουριγγίας 3 χρόνια πριν. Ακολουθεί μια σειρά θανάτων στην οικογένεια με αποκορύφωμα το θάνατο των γονιών του Γιόχαν Σεμπάστιαν, πρώτα της μητέρας του και μετά του πατέρα του. Έτσι, σε ηλικία 10 χρονών, ο μικρός Σεμπαστιαν μένει ορφανός και εγκαθίσταται στο σπίτι του μεγάλου του αδερφού Γιόχαν Κρίστοφ, στο Όρντρουφ, όπου ο ίδιος είναι διορισμένος ως οργανίστας. Ο μικρός Σεμπάστιαν διακρίνεται ήδη για τις μουσικές του ικανότητες, προκαλώντας σχεδόν τη ζήλια του αδερφού του, ο οποίος αρνείται να του δώσει παρτιτούρες μεγάλων μουσικών με πολύ δύσκολα έργα, που ο ίδιος δυσκολευόταν να παίξει, φοβούμενος ότι ο μικρός θα τον ξεπεράσει. Έτσι ο Σεμπάστιαν αντιγράφει κρυφά μέσα στη νύχτα έργα παλιών συνθετών, για να μη γίνει αντιληπτός από τον αδερφό του.

Σε ηλικία 15 χρονών εγκαταλείπει το σπίτι του αδερφού του, για να αναζητήσει μια καλύτερη ζωή και να δοκιμάσει τις δυνάμεις του. Πηγαίνει στο Λύνεμπουργκ, όπου δουλεύει ακατάπαυστα για να επιβιώσει, και θέτει υποψηφιότητα για τη θέση του οργανίστα του Ζανγκερχάουζεν. Αυτή η θέση θα τον ακολουθεί χρόνια αργότερα σε διάφορες εκκλησίες, όπου αποκτά κι άλλες αρμοδιότητες, λόγω της οργανωτικής του ικανότητας και των τεχνικών του γνώσεων ως προς το εκκλησιαστικό όργανο. Ο τίτλος του κάντωρα έχει ταυτιστεί σχεδόν με το όνομα του Μπαχ.

Δεκαοχτώ χρονών είναι ήδη αναγνωρισμένος και κατέχει θέση οργανίστα στο Άρνσταντ, πόλη που θα τον σημαδέψει και θετικά και αρνητικά. Διοικώντας μια χορωδία αποτελούμενη από νέους της ίδιας με αυτόν ηλικίας, ή και μεγαλύτερους, αντιμετωπίζει προβλήματα απειθαρχίας, με αποτέλεσμα να φέρεται πολύ αυστηρά σε αυτούς και να δέχεται κριτικές αλλά και επιθέσεις, ακόμη και από τους υπεύθυνους της εκκλησίας. «Ιδιαίτερα σε θέματα που είχαν σχέση με τη μουσική δεν έδειχνε καμιά επιείκεια, αφού αυτός ήταν αυστηρός με τον ίδιο τον εαυτό του. Αναζητούσε την τελειότητα και δε συγχωρούσε την παραμικρή παρέκκλιση ή πειραματισμό πάνω στους νόμους και στους κανόνες της Τέχνης». (Γ. Δρόσος, «Γιόχαν Σεμπαστιαν Μπαχ, η ζωή, το έργο και η εποχή του», εκδ. Ζαχαρόπουλος, 1996, σελ. 69-70). Βλέποντας τις αντιδράσεις και μη θέλοντας να κάνει κανενός είδους συμβιβασμό, αποφασίζει να παραιτηθεί από τη διεύθυνση της χορωδίας, πράγμα που προκαλεί σχόλια στη μικρή

59

κοινωνία του Άρνσταντ. Για να διευκολύνει την κατάσταση, ο Μπαχ φεύγει για ένα διάστημα στο Λύμπεκ, δράττοντας την ευκαιρία να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Μπουξτεχούντε, ενός από τους μεγαλύτερους μουσικούς της εποχής.

Στα 1708, τον βρίσκουμε οργανίστα και διευθυντή μουσικής στην Αυλή της Βαϊμάρης και παντρεμένο με τη Μαρία Βαρβάρα. Μαζί θα κάνουν επτά παιδιά, από τα οποία επιβιώνουν τα τέσσερα. Μετά από 12 χρόνια θα χάσει και τη γυναίκα του από κάποια θανατηφόρα επιδημία. Παρόλα αυτά, δε θα σταματήσει να γράφει τις περίφημες καντάτες του που ευχαριστεί το Θεό αλλά και τον παρακαλεί να τον απαλλάξει από τις πίκρες χαρίζοντάς του το θάνατο. Χαρακτηριστικά της στάσης του είναι οι καντάτες «Μακάριος ο άνθρωπος που υπομένει τις δοκιμασίες», «Ω! Αιωνιότητα, λέξη που σε καίει σαν τον κεραυνό», «Δέχομαι με χαρά να σηκώσω το σταυρό μου», αλλά και «οι αναστεναγμοί, τα δάκρυά μου», «Ω! Πόση θλίψη!», «Αχ! Πόσο μάταιη είναι η ανθρώπινη ζωή!». Όμως δεν παραιτείται. Συνεχίζει να δημιουργεί και να ζει προσφέροντας το καλύτερο που έχει, όχι μόνο μέσα από τη μουσική του αλλά και μέσα από τη ζωή του, όπως μαρτυρεί η δεύτερη γυναίκα του Άννα Μαγδαληνή «Αναλογίζομαι πόσο τυχερή στάθηκα σε αυτό τον κόσμο» («Το μικρό χρονικό της Άννας Μαγκνταλένα Μπαχ» εκδ. Νεφέλη, 1990, σελ. 75). Με εκείνη θα αποκτήσει 13 παιδιά, από τα οποία θα ζήσουν τα επτά.

Στα 1723 είναι κάντωρας στο ναό του Αγ. Θωμά και διευθυντής μουσικής στην πόλη της Λειψίας. Την επόμενη χρονιά θα γίνει Αρχιμουσικός στην αυλή του πρίγκιπα Λεοπόλδου στο Κέτεν. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα παραγωγική περίοδο της ζωής του, που θα κρατήσει αρκετά χρόνια, σχεδόν μέχρι το θάνατό του στα 1750. Τα δύο πολύ σημαντικά «πάθη» του, τα «Κατά Ματθαίον» και τα «Κατά Ιωάννη», γράφονται εκείνη την περίοδο. Αλλά το έργο που θα χαρακτηρίσει επίσης το Μπαχ και την προσφορά του στην κλασική μουσική είναι «η Τέχνη της Φούγκας», γραμμένο στα 1740.

Κατάφερε να συγχωνεύσει μέσα στο έργο του μουσικά στοιχεία και πνευματικές παραδόσεις του παρελθόντος και της εποχής του, με ισχυρές επιδράσεις από τη γαλλική και ιταλική μουσική, ενώ παράλληλα εισήγαγε νέους μουσικούς δρόμους, κυρίως με αυτό το τελευταίο έργο, το κύκνειο άσμα του. Έπειτα από αυτό θα βαδίσει τυφλός σχεδόν το δρόμο προς το αιώνιο σκοτάδι - ή μήπως το αιώνιο φως;

Εκτός από όπερα, ο Μπαχ έχει γράψει τα πάντα. Από μεγάλους θρησκευτικούς ύμνους, σουίτες με όλων των ειδών τους χορούς, καντάτες, έργα για κλειδοκύμβαλο, όργανο, βιολί, βιολοντσέλο, ακόμη και απλά τραγούδια για φωνή, λειτουργίες, αλλά και κομψά μουσικά κομμάτια δωματίου (αυλικών σαλονιών), χρησιμοποιώντας κατά κόρον τη δύσκολη τέχνη της αντίστιξης και εξελίσσοντας τη μουσική του είδους του με την τέχνη της φούγκας. «Και το θαυμάσιο είναι ότι η τεράστια ποικιλία των μορφών και μουσικών ειδών που καλλιέργησε ο Μπαχ, οδηγεί σε μια υπέρτατη ενότητα. Η μουσική για το Μπαχ είναι -όπως θα έπρεπε πάντοτε να είναι- ένα πράγμα. Όχι και τούτο κι εκείνο, όχι και βαριά και ελαφριά μουσική, όχι μεγάλη και μέτρια και μικρή έκφραση, όχι μουσική για πολλούς και μουσική για λίγους, όχι άλλη για το Θεό και άλλη για τη διασκέδαση των ανθρώπων» (Παν. Κανελλόπουλος, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος», εκδ.

60

Γιαλλέλης, τόμος IV, σελ. 558).

Και, πράγματι, ο Μπαχ απευθυνόταν με τη μουσική σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, ακόμη κι όταν καλούταν να παίξει για πρίγκηπες, κόμητες κλπ. Στις μέρες του, όλες οι λαϊκές τάξεις, με κέντρο την εκκλησία τους, γίνονταν μέτοχοι της υψηλής μουσικής και της πνευματικότητας που αυτή πρόσφερε, μέσα από τα έργα του Μπαχ. Ο Μπαχ δε γράφει μουσική, περιγράφει. Περιγράφει εικόνες, συναισθήματα, σκέψεις, λειτουργώντας λυτρωτικά όπως η αρχαία ελληνική τραγωδία, υμνώντας πάντα το Θεό θεωρώντας ότι «ό,τι κάνει ο Θεός είναι καλά καμωμένο», όπως μαρτυρεί και η ομώνυμη καντάτα του. Έτσι, ας μη μας εκπλήσσει η σύγκριση των έργων του με τη Ορέστεια του Αισχύλου ή με τα έργα του Σαίξπηρ, αποτελώντας μαζί τους μια Τριάδα, που πολλοί κριτικοί θεωρούν ότι θα υφίσταται για πολλά χρόνια ακόμη. Υπερβολή; Κάθε άλλο.

Με όποιον τρόπο κι αν παίζονται τα έργα του, ο Μπαχ επεκτείνει τα πάντα σε ένα μέγα Σύμπαν. Μένει έκθαμβος μπρος στα δημιουργήματα του Θεού, για αυτό και νιώθει την ανάγκη να τον ευχαριστεί με κάθε έργο του. Η πνευματικότητα και η εσωτερικότητα των έργων του μαρτυρούν τη σχέση του μεγάλου συνθέτη με το αόρατο, την αιωνιότητα, την αθανασία της ψυχής, τη λύτρωση που εκείνη βρίσκει στην επαφή της με το ιερό και με τη μουσική που στοχεύει στην εξύψωσή της προς το Θεό. Η ζωή του ολόκληρη ήταν συνυφασμένη με το έργο του. Από όλα τα γεγονότα και τα χαρακτηριστικά της ζωής του το πιο σημαντικό ήταν ο τρόπος που αντιμετώπιζε τις φοβερές δοκιμασίες που αυτή του έβαλε, καθώς και η αφοσίωση στο έργο του, η ασταμάτητη εργασία και διάθεση προσφοράς, η συνεχής μελέτη με στόχο την εξέλιξη της μουσικής του. Ο Μπαχ κατάφερνε να αντιμετωπίζει τη ζωή με τρόπο ηρωικό κι ακλόνητο. Η ζωή του παρομοιάστηκε σαν μια «καθαρά και λαμπρά γραμμένη παρτιτούρα» (βλ. Ιστορία Ευρωπαϊκού πνεύματος, σελ. 571), όπου πάνω της γράφεται η δομή του συνθέτη και του έργου του, αβίαστα, φυσικά, έτσι όπως βλασταίνει ένα δέντρο.

Πολλοί υποστήριξαν ότι χρειάζεται μεγάλη πνευματική συγκέντρωση για να παρακολουθήσει κανείς τα έργα του Μπαχ, όπως άλλωστε χρειάστηκε κι εκείνος για να τα συνθέσει. Και κάποιος μεταγενέστερός του είπε ότι δεν ξέρεις πού να σταθείς, ώστε να είσαι όσο το δυνατό πιο άξιος για να ακούσεις αυτή τη μουσική. Όπως και να έχει, το σίγουρο είναι ότι τέτοιοι άνθρωποι και τέτοια έργα αποτελούν τροφή για την ψυχή και το πνεύμα κάθε ανθρώπου. Όταν μάλιστα η ίδια η ζωή είναι εφάμιλλη του έργου, τότε αυτοί οι άνθρωποι αποκτούν μεγαλύτερη αξία, όντας το παράδειγμα για τον καθένα μας.

Ως οργανίστας ο Bach επικεντρώθηκε στη σύνθεση έργων για τις ανάγκες της λειτουργίας της Λουθηρανικής εκκλησίας. Έγραψε χορικά, τοκάτες, φαντασία, πρελούδια και φούγκες, κομμάτια που θα μπορούσαν αφενός να λάβουν χώρα σε μια λειτουργία, αλλά παράλληλα και σε ένα ρεσιτάλ. Από μικρή ηλικία ο Bach ήρθε σε επαφή με το έργο επιφανών συνθετών μουσικής για όργανο, όπως του Buxtehude, του

61

Pachelbel, του Froberger, Ιταλών συνθετών όπως του Frescobaldi, καθώς και με το έργο Γάλλων συνθετών.

Ο Buxtehude και ο Vivaldi ασκούν μεγάλη επίδραση στο έργο του. Το πρελούδιο και η φούγκα σε λα ελάσσονα (BWV 543), που γράφτηκε την περίοδο που ο ίδιος ζούσε στη Βαϊμάρη, συνδέεται με το στυλ της μουσικής του Vivaldi.

http://www.youtube.com/watch?v=ud91BLbnaYU

Στο έργο του για πληκτροφόρα συγκαταλέγονται οι 6 Αγγλικές σουίτες, οι 6 Γαλλικές σουίτες και 6 οι Παρτίτες. Οι όροι «γαλλική σουίτα» και «αγγλική σουίτα» είναι μεταγενέστεροι, και πιθανότατα έχουν τοποθετηθεί προκειμένου να αναδείξουν τις επιρροές του συνθέτη. Κάθε αγγλική σουίτα ξεκινά με ένα πρελούδιο, στο οποίο ο Bach μεταφέρει ιταλικά ιδιώματα μουσικής για σύνολο οργάνων σε σύνθεση για πληκτροφόρο. Το πρελούδιο της τρίτης αγγλικής σουίτας μιμείται το γρήγορο μέρος ενός κοντσέρτου με την εναλλαγή tutti και solo.

Το πιο γνωστό έργο για πληκτροφόρα του Bach είναι το καλοσυγκερασμένο κλειδοκύμβαλο. Το έργο αυτό είναι γραμμένο σε δύο βιβλία: το πρώτο εκδόθηκε το 1722 και το δεύτερο το 1740. Κάθε βιβλίο περιλαμβάνει 24 πρελούδια και φούγκες όπου το καθένα ανήκει σε μία διαφορετική κλίμακα: δώδεκα πρελούδια δηλαδή ανήκουν σε μία μείζονα κλίμακα και δώδεκα άλλα σε ελάσσονα.

Καλοσυγκερασμένο κλειδοκύμβαλο, 1ο βιβλίο, φούγκα σε ντο μείζονα http://www.youtube.com/watch?v=YvHokjQ6enI

Χαρακτηριστικό έργο στο οποίο αναγνωρίζεται το στοιχείο της παραλλαγής είναι οι παραλλαγές Goldberg, οι οποίες γράφτηκαν το 1741. Οι τριάντα παραλλαγές γίνονται πάνω σε ένα θέμα, μια σαραμπάντα. Κάθε τρίτη παραλλαγή είναι ένας κανόνας, ο πρώτος σε ταυτοφωνία, ο δεύτερος στη δευτέρα κ.ο.κ.. Η τελευταία παραλλαγή είναι ένα quolibet, που συνδυάζει δύο γνωστές μελωδίες τραγουδιών. Οι παραλλαγές που δεν ανήκουν στο είδος του κανόνα έχουν διάφορες μορφές και συνδέονται με το στυλ της φούγκας, της γαλλικής ουβερτούρας, της άριας κ.ο.κ.. Το αποτέλεσμα είναι ένα μοναδικό κομμάτι το οποίο συνδυάζει όλα τα είδη μουσικής της εποχής.

Παραλλαγές Goldberg http://www.youtube.com/watch?v=64Xb3qiXR9Y&feature=related

http :// www . youtube . com / watch ? v = LpQVPI _ CN 5 c & playnext =1& list = PL 6 B 257 C 7265 D 3 A 71 A & index =9

http :// www . youtube . com / watch ? v =- KsAqyLDaF 4& feature = BF & list = PL 6 B 257 C 7265 D 3 A 71 A & index =11

http :// www . youtube . com / watch ? v = zMpQpqhTWzQ & feature = BF & list = PL 6 B 257 C 7265 D 3 A 71 A & index =12

http :// www . youtube . com / watch ? v =1 ZpFREN 0 GB 4& feature = BF & list = PL 6 B 257 C 7265 D 3 A 71 A & index =13

62

http :// www . youtube . com / watch ? v = t 6 nBAwkKwWY & feature = BF & list = PL 6 B 257 C 7265 D 3 A 71 A & index =14

Η συστηματική και αναλυτική προσέγγιση που εμφανίζεται στις παραλλαγές Goldberg είναι εμφανής σε πολλά έργα του Bach. Αντίστοιχου τύπου έργα γράφονταν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τέτοια είναι τα χορικά πρελούδια για το Orgelbuchlein.

Η μουσική προσφορά περιλαμβάνει τριμερή και εξαμερή ricercare για πληκτροφόρα και δέκα κανόνες. Όλα αυτά βασίζονται σε ένα θέμα που πρότεινε ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσσίας. Ο Bach έγραψε τις παραλλαγές σ’αυτό το θέμα κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στον βασιλιά στο Potsdam το 1747. Στη συνέχεια προσέθεσε μια trio sonata για φλάουτο, βιολί και continuo, στην οποία επίσης εμφανίζεται το θέμα.

Μουσική προσφορά

http://www.youtube.com/watch?v=bsh88GrsY34

Η Τέχνη της Φούγκας, που γράφτηκε την τελευταία δεκαετία της ζωής του Bach, αναδεικνύει με συστηματικό τρόπο όλους τους τρόπους γραφής της φούγκας. Αποτελείται από 18 κανόνες και φούγκες σε αυστηρό στυλ. Όλα αυτά βασίζονται σε ένα θέμα. Η τελευταία φούγκα, η οποία έμεινε ημιτελής λόγω του θανάτου του Bach, έχει τέσσερα θέματα, και περιλαμβάνει τις νότες B ύφεση A-C-B, ή αλλιώς, στη γερμανική γραφή B-A-C-H.

http://www.youtube.com/watch?v=Xwp1CiZqfl8

Η μουσική για οργανικό σύνολο του Bach περιλαμβάνει 15 σονάτες για σόλο όργανα και τσέμπαλο: έξι για βιολί, έξι για φλάουτο και τρεις για viola da gamba. Οι περισσότερες έχουν τέσσερα μέρη κατά το πρότυπο της σονάτας da chiesa.

Επίσης ο Bach έχει γράψει 6 σονάτες και 6 παρτίτες για σόλο βιολί χωρίς συνοδεία. Σ’αυτά τα κομμάτια ο Bach δίνει την ψευδαίσθηση της αρμονικής και της αντιστικτικής υφής με την εμφάνιση διπλών, τριπλών και τετραπλών νοτών.

Τα πιο διάσημα ορχηστρικά κομμάτια του J.S.Bach είναι τα 6 Βραδεμβούργια κοντσέρτα, τα οποία αφιέρωσε το 1721 στο μαγράβο του Βραδεμβούργου. Είναι τριμερή κατά το πρότυπο του ιταλικού κοντσέρτου. Στα κοντσέρτα αυτά ο Bach εισάγει

63

υλικό ritornello στα επεισόδια διαμορφώνοντας ένα διάλογο ανάμεσα στην ορχήστρα και τους σολίστ μέσα στα επεισόδια.

Βραδεμβούργιο κοντσέρτο Νο. 3

http://www.youtube.com/watch?v=Xq2WTXtKurk

Στο έργο του Bach περιλαμβάνονται πάνω από 220 καντάτες, χορικά αρμονικά και οργανικά, Πάθη, και Λειτουργίες.

Bach, cantata BWV 140

http://www.youtube.com/watch?v=__lCZeePG48

Bach BWV 227 (Motet no. 3 in a minor)

http://www.youtube.com/watch?v=XVa3nR-2bVc&feature=related

Bach, Mass in b minor, Agnus dei (BWV 232)

http://www.youtube.com/watch?v=tdLCcQixNvg

38. George Frideric Handel

Ο Χέντελ γεννήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1685 στο Χάλλε της Γερμανίας, την ίδια χρονιά με τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ και τον Ντομένικο Σκαρλάτι. Από νεαρή ηλικία έδειξε ιδιαίτερη κλίση στη μουσική, αν και ο πατέρας του, που ήταν κουρέας-χειρουργός στην υπηρεσία του δούκα της Σαξονίας, δεν επιθυμούσε να εξελιχθεί ο γιος του σε μουσικό. Με παρέμβαση του δούκα που εκτίμησε τα μουσικά χαρίσματα του οκτάχρονου Χέντελ, ξεκίνησε μαθήματα εκκλησιαστικού οργάνου υπό την εποπτεία του συνθέτη Friedrich W. Zachow. Ο πατέρας του πέθανε όταν ήταν στην ηλικία των έντεκα ετών και το 1702, από σεβασμό στην επιθυμία του, γράφτηκε στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου του Χάλλε, ενώ εργαζόταν παράλληλα και ως οργανίστας στον καθεδρικό ναό της πόλης. Τον επόμενο χρόνο μετακόμισε στο Αμβούργο, όπου εργάστηκε ως βιολονίστας στην ορχήστρα της τοπικής όπερας, θέση που εγκατέλειψε όμως προκειμένου να περιοδεύσει στην Ιταλία κατά την περίοδο 1706-10. Εκεί ήρθε σε επαφή με μερικούς από τους σπουδαιότερους Ιταλούς συνθέτες της εποχής, όπως τον Αλεσάντρο Σκαρλάτι και τον γιο του Ντομένικο. Στην Ιταλία συνέθεσε αρκετά μουσικά έργα και το ύφος του σημείωσε σημαντική εξέλιξη, ενώ την ίδια περίοδο ο Χέντελ άρχισε να γνωρίζει διεθνή αναγνώριση.

Στα τέλη του 1710 ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Αγγλία, ενώ τον επόμενο χρόνο παρουσίασε την όπερα Rinaldo στο Λονδίνο, γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία. Πρόκειται για Ιταλική Όπερα, η οποία γράφτηκε ύστερα από την όπερα Arsinoe (1705) του Thomas

64

Clayton. Η τελευταία είχε πολλή μεγάλη επιτυχία στην Αγγλία, και ήταν μια όπερα που βασιζόταν στην αγγλική μετάφραση Ιταλικού libretto.

Handel, Rinaldo http://www.youtube.com/watch?v=SVDG_SqS2zc

Στο Λονδίνο άλλαξε και το όνομά του και το προσάρμοσε, χρησιμοποιώντας το από κει και πέρα επίσημα στην αγγλική γραφή. Το 1712 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αγγλία, όπου συνέχισε τη σταδιοδρομία του ως θεατρικός επιχειρηματίας, αντιμετωπίζοντας ισχυρό ανταγωνισμό. Το 1737 οδηγήθηκε σε χρεοκοπία, γεγονός που συνοδεύτηκε από μία επιδείνωση της υγείας του και προσωρινή παράλυση του δεξιού χεριού του, πιθανώς εξαιτίας ενός εγκεφαλικού επεισοδίου. Μετά την ανάρρωσή του, ξεκίνησε να συνθέτει το δημοφιλέστερο ορατόριο του, τον Μεσσία, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 13 Απριλίου του 1742 στο Δουβλίνο. Από το 1751 άρχισε να αντιμετωπίζει προβλήματα όρασης που οδηγούσαν σταδιακά στην τύφλωσή του. Υπό αυτές τις συνθήκες, συνέθεσε το 1752 το ορατόριο Ιεφθάε (ο Θρίαμβος του Χρόνου και της Αλήθειας, έργο του 1757, στηρίχθηκε κυρίως σε προγενέστερο υλικό του Χέντελ). Πέθανε το Πάσχα του 1759 και η ταφή του έγινε με τιμές στο αβαείο του Ουεσμίνστερ.

Ο Χέντελ έχει γράψει περί τις 40 όπερες. Από την πρώτη του όπερα, της Almira (1705) υιοθετεί όλα τα εθνικά στυλ οπερατικής γραφής. Οι άριες της Almira είναι γραμμένες κατά το ιταλικό στυλ, ενώ τα recitativi κατά το γερμανικό στυλ. Οι οβερτούρες πάλι συνδέονται με το γαλλικό στυλ γραφής.

Almira (sarabande) http://www.youtube.com/watch?v=ux4E5blUqzM

Almira (Aria) http://www.youtube.com/watch?v=MJz4ltKZLAw

ΠΗΓΕΣ

Burkholder, Peter, Palisca, Claude, Norton Anthology of western music, volume 1, fifth edition, ed. Norton, Νέα Υόρκη, 2006

Burkholder, Peter, Palisca, Claude, History of western music, eight edition, ed. Norton, Νέα Υόρκη, 2009

Γιάννου, Δημήτριος, Ιστορία της Μουσικής, Σύντομη Επισκόπηση, Τόμος Α., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995

65

66