73

Í.Àëòàíõóÿã

̪Íê ÁÎË ÖÀÀÑ ÁÈØ Ìîíãîë÷óóä áîë àìüäðàëûí óõààíòàé àðä ò¿ìýí. Ìîíãîë õ¿í ãýõýýð çàëõóó õîéðãî, öàã áàðüäàããã¿é, èòãýë äààäàãã¿é ãýýä ººëººä ýõýëäýã òîäîðõîéëîëò áîë öººíõèéí ãàæãèéã îëîíõîä íÿëçààñàí õýòð¿¿ëýë. Þìíû ãîëûã ýíãèéí ¿ãýýð îíîæ õýëäýã, àëèâàà ç¿éëèéã îëîí òàëààñ íü ýðãýö¿¿ëæ ÷àääàã, àñóóäàëä íóðóóòàé õ¿ëýýöòýé õàíääàã, îíîõã¿é îíîë ÿðüæ öýöýðõýæ ñóóãàà óëñ òºð÷èéí ñàíààã îíîñîí ãàíö ¿ãýýð ¸ãººäººä õýë÷èõäýã öºëõ óõààíòàé õ¿í áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí äóíä öººíã¿é.

ÍÈÉÒËÝË

74

Ãóäìààð àëõàæ áóé íýãýí “ìºí㺠÷ ºíººäºð öààñ áîëæ äýý” ãýæ õýëýõèéã òà áèøã¿é ñîíññîí áàéõ. Ìàãàäã¿é òà ººðºº ÷ ýíý ¿ãèéã õýëæ áàéñàí áàéõ. Çàðèìäàà õºäºº îðîí íóòãààð ÿâæ, íàñòàí áóóðëóóäòàé õóó÷ õººð÷ ñóóõàä “ìºí㺠ìºí㺠øèã áàéõàä”, “ìºí㺠÷àíãà áàéõàä” ãýæ ÿðèõ íü îëîíòîî. ¯íýõýýð “ìºí㺔 ãýäýã ñýäâèéã ÿðèõã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë, øèíý÷ëýëèéí òóõàé õýëýëöýõ áîëîìæã¿é þì.

Àëèâàà óëñûí ýäèéí çàñàã, õºãæèë äýâøëèéí áîäèò õýìæ¿¿ð íü ìºíãºí äýâñãýðò áîëäîã. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ÿðèõàä Àìåðèê õ¿í 100 äîëëàðòàé äýëã¿¿ðò îðîîä íýã äîëîî õîíîã õýðýãëýõ õ¿íñíèéõýý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëààä ãàðäàã. Ãýòýë ìàíàéä 100 òºãðºãòýé äýëã¿¿ðò îðâîë 2 øèðõýã áîõü àâààä ë ãàðíà. Ýíý ýíãèéí õàðüöóóëàëòûí öààíà á¿õýë á¿òýí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí ñóëðàë, ãàæóóäàë, õîöðîãäîë õàðàãäàíà.

Àëèâàà óëñ îðîí ýäèéí çàñãàà õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ººðèéí ìºíãºí òýìäýãòèéã ¿íý öýíòýé áàéëãàõ ÿâäëûã ýðõýìä ¿çäýã. Òýãýõýýð ìîíãîë÷óóä áèä ÷ õàìãèéí èõýýð àíõààðàõ ¸ñòîé ç¿éë áîë ìîíãîë òºãðºãºº ¿íý öýíýòýé áàéëãàõ ÿâäàë þì. ªíãºðñºí æèë çàðèì ýäèéí çàñàã÷èä ìîíãîë òºãðºãèéí ýðèí ¿å èðëýý, òºãðºã äýëõèéí øèëäýã âàëþò áîëëîî ãýæ èõ ë áàðäàì ñ¿ðæèí ìýäýýëæ áàéëàà. Ìýäýýæ ýíý ñàéõàí õýðýã. Ãýòýë ºíäºð õàíøòàé ìºíãºòýé áîëîîä ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ ñóóðü ìåõàíèçì ñóë, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ñòàíäàðò

75

̺í㺠áîë öààñ áèø

ò¿âøèíäýý õ¿ðýõã¿é áîë ýöýñòýý íèëýýä òîì ýðñäýëòýé ó÷ðàõ àþóëòàé. Òýãâýë ìàíàéä òèéì ñòàíäàðò ò¿âøíèéã õàíãàñàí, ýð¿¿ë ñàðóóë ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò äààí÷ àëãà.

Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ áàéõàä, ò¿¿íýýñ ºìíº ñàíãèéí ñàéäààð ÷ àæèëëàæ áàéõàä õóâü õ¿íèéõýý õóâüä õàìãèéí èõ áîäîæ òýìöýæ, ñàíàà çîâíèæ ÿâñàí ç¿éë áîë èíôëÿö. Èðãýí á¿ð óëñ îðîíä íü èíôëÿö áàãà, ìºí㺠íü ìºí㺠øèã áàéõûã õ¿ñäýã. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð áèäíèé ýíý õ¿ñýë ýñðýãýýðýý ÿâààä áàéíà. Ýíý òàëààð ñàíàà îíîîãîî èëýðõèéëæ, ººðñäèéí äóó õîîëîéã íèéãýìä õ¿ðãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é áàéäàã. Òýãýõýýð ÷óõàì ÿàãààä óã àñóóäàë èéì òîì áýðõøýýë áîëñîí, áîëîîä áàéãàà, ýíý ýìãýãèéã èðýýä¿éä ÿàæ àíàãààõ òàëààð íóõàöòàé áîäîõ íü ÷óõàë þì.

Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã áèå ìàõáîäòîé õàðüöóóëáàë õóâèéí ºì÷ íü ç¿ðõ, ýä áàÿëàã íü öóñ þì. Õàðèí óã öóñûã ýðãýëä¿¿ëýõ çàì áîëæ áàéãàà ñóäàñ íü ìºí㺠áàéäàã. ªíººäðèéí áèäíèé õàìãèéí òîì ýíä¿¿ðýë áîë ñóäàñ áîëñîí ìºí㺺 öóñ áîëñîí ýä áàÿëàãòàéãàà õîëüæ õóòãàäàã àëäàà. ¯íýõýýð áèä çîõèñòîé ñòàíäàðòûã áàðüÿ ãýâýë ýíý ýíä¿¿ðëýýñýý ñàëæ, ìºíãèéã åð人 ë ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëîõ öààñ ãýäãèéã óõàìñàðëàõ ÿâäàë þì. Õàðèí æèíõýíý áàÿëàã áîë çàõ çýýëèéí ýðãýëòýíä õºâºð÷ áàéãàà ýä ìàòåðèàë, ¿éë÷èëãýý þì.

Äàõèí õýëýõýä ìºí㺠áîë áàÿëàã áèø. Ãýâ÷ ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, äàâóó òàë ¿íýõýýð èõ.

ÍÈÉÒËÝË

76

Áàðàà òàâààð, ýä õºðºíãº, àæèë õºäºëìºð, ¿éë÷èëãýýã øóóä ìºí㺺ð îðëóóëíà ãýäýã íü õ¿í òºðºëõòºíèé íýýæ îëñîí ÷óõàë îëîëòûí íýã þì. ̺í㺺ð àñàð èõ áýðõøýýëèéã õÿëáàð çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéíà. ̺í㺠áàéõã¿éñýí áîë öàëèíãàà àâëàà ãýýä ºäºð á¿ð ë õîíèíû íýã ãóÿ, ýñâýë õýäýí êã áóäàà, ¿ã¿é áîë ãóòàë òýâðýýä ãàð÷ áàéíà ãýæ áîäâîë ÿìàð èíýýäòýé áàéõ âý.

̺íãèéã öààñàí äýâñãýðò õýëáýðýýð õýðýãëýõ áîëñíîîð àâ÷ ÿâàõàä àâñààðõàí, õóðèìòëàë ¿¿ñãýõýä äàâóó òàëûã áèé áîëãîñîí áèëýý. Ò¿¿íèé áàñ íýã îíöãîé äàâóó òàë íü ñîëèëöîî þì. Àéëä ìàøèí áàéëàà ãýæ áîäú¸. Àéë ë áîëñîí õîéíî ãóðèë õýðýãòýé áîëëîî. Ìàøèíàà øóóä ãóðèëààð ñîëüæ áîëîõ íü ìýäýýæ. Èíãýõèéí òóëä ìàøèíàà õóâààõ õýðýãòýé. Øóóäàé ãóðèë àâàõ ãýæ áàéíà ãýýä ìàøèíàà õºðººãººð õóâààëòàé áèø. Èéì ¿åä ìàøèíûã õóâààõ õàìãèéí îíöãîé õýðýãñýë áîë ìºí㺠þì. ̺í㺺ð ìàøèíûã õýä ÷ õóâààæ, áàñ íèéë¿¿ëæ áîëíî. Èéì õýðýãñëèéã ÿìàð ÷ õóãàöààíä, þóãààð ÷ ñîëüæ áîëíî.̺íãºíèé ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áàñ íýãýí ÷óõàë ÷àäâàð áîë õàäãàëàìæ þì. Äàðàà æèë èäíý ãýæ õýäýí ìºõººëäºñ, áÿëóó, æèìñ, ãóðèë áóäàà àâààä çîîðèíä õýð óäààí õàäãàëàõ áèëýý. Ãàçàð, áàéøèí, ìàøèí ãýýä òîìîîõîí õºðºí㺠÷ ÿëãààã¿é. Òèéìýýñ õ¿í á¿ðò ìºí㺠ãýã÷ ç¿éëèéã õàäãàëàõ íü èë¿¿ õÿëáàð. Ñ¿¿ëèéí ¿åä êàðòûí ñèñòåì íýâòýðñíýýð ºäºð òóòìûí ã¿éëãýýíä áýëýí ìºíãºíèé ¿¿ðýã áàãàñ÷, ìºí㺠ãýã÷ ç¿éë ÿíç

77

á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëæ õóâèðñààð áàéíà. ̺í㺠ãýäýã ººðºº èéì ë ãàéõàìøèãòàé ýä. Ãýâ÷ ìºíãºíèé äàâóó òàëûã îíöãîéëæ äóðäààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí îéëãîíî ãýâýë õóäàë. Òèéìýýñ ìºí㺠ãýæ ÷óõàì ÿìàð óõàãäàõóóíûã õýëäýã òóõàéä òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå. Åðººñ þìíû óòãà ó÷ðûã á¿ðýí òàéëúÿ ë ãýæ áàéãàà áîë ýíãèéí áîëîâ÷ ¿íýí ò¿¿õèéã íü çààâàë ñºõºõ ̧ ñòîé. Èíãýæ àëèâàà àñóóäëûã ýõíýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä ñóäàëæ øèéäýë ãàðãàõ íü øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò àðâàí òàâàí æèë àæèëëàæ áàéñàí òýð ë ¿åýñ áèé áîëñîí òºëºâøèë áèëýý.

̺í㺠ãýäýã ñýäýâ ýíãèéí áîëîâ÷ àñàð ã¿í, óéòãàðòàé áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé ñýäýâ. Õ¿í òºðºëõòºí àíõ ìºíãèéã òàìõèàð îðëóóëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë, áàðàà òàâààðàà ñîëèëöîõûí òóëä òàìõè ò¿¿íèé ¿íý öýíèéí èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí ãýñýí ¿ã. Óãòàà íýã õîíü 10 êã òàìõè, íýã àÿãà 500 ãð òàìõè ãýõ ìýò. Ãýâ÷ òàìõè íü àìàðõàí ìóóäàõ, îâîð õýìæýý õýò èõ, õóóðàì÷ààð õèéõýä õÿëáàð çýðýã ýðñäýëòýé òóë ìºíãº, àëò ãýõ ìýò áàéãàëèéí õîâîð ìåòàëûã õýðýãëýýíä îðóóëæýý. Ò¿¿õèéí ÿâöàä ýíý ïðîöåññ óëàì õºãæèæ, òýäãýýð õîâîð ìåòàëûã õýëáýðæ¿¿ëñýí çîîñîí ìºí㺠ãàðãàñàí áàéíà. Ãýâ÷ íýã òàëààñ àëò ìºí㺠íü îâîð õýìæýý èõòýé, íºãºº òàëààñ óëñûí ÿçãóóðòàí á¿ð äóð çîðãîîðîî ººðñäèéí ä¿ðñ á¿õèé ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàæ, ìºíãºíèé ¿íý öýíèéã àëäàãäóóëæ ýõýëæýý. Ýíý áýðõøýýëèéã ãýòëýõèéí òóëä íýãäñýí íýã õýðýãëýýòýé öààñàí ìºíãèéã

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

78

õýðýãëýýíä îðóóëàõ ìýðãýí ñàíààã õ¿í òºðºëõòºí íýýæýý. Àíõ ¿¿íèéã ñîíñîõîä õýí ÷ èòãýìã¿é, èíýýäýìòýé áàéñàí áàéõ. Õàà ÷ õýâòýæ áàéäàã íýã ìóó öààñûã ìºí㺠ãýæ ¿çýõ çîðèã õýíä òºðºõ áèëýý. Ãýòýë ºíººã õ¿ðòýë ¿ã¿éñãýãäýýã¿é, áàñ ¿åèéí ¿åä ¿ã¿éñãýãäýøã¿é ýíý ãàéõàëòàé ñàíààã áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîñîí óëñ ¿íäýñòíèé òýðã¿¿íä áèäíèé ìîíãîë áè÷èãääýã íü áàõàðõóóøòàé ÿâäàë þì. Ç¿¿í áîëîí òºâ Àçèéã ýðõøýýñýí Èõ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä öààñàí ìºíãèéã õýðýãëýæ áàéñàí òóõàé ò¿¿õèéí íýí òîäîðõîé òýìäýãëýë ºíºº áèäýíä óëàìæèëæýý.

Öààñàí ìºí㺠îëîí æèëèéí òóðø ÿíç á¿ðèéí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Öààñûã èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëãîõûí òóëä íýã öààñàí äýâñãýðò õýäýí ãðàìì ìºíãº, õýäýí ãðàìì àëòíû õýìæýýòýé áàéõ òàëààð ìàðãàëäàæ ýõëýâ. ªºðººð õýëáýë, öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèéí áàòàëãààã áàãà áàéíà ãýæ ýìýýñýí õýðýã. Ýíý áîë öààñàí ìºíãºíèé áàòàëãààíä ýðãýëçýæ òýýíýãýëçýæ áàéõ öàãèéí ãýíýí ¿çýãäýë þì. Áèäíèé ñàéí ìýäýõ “Àöàã ø¿äíèé çºðºº” ãýäýã óðàí ñàéõíû êèíîíä áàíêíààñ ìºí㺠àâàõààð èðñýí ºâãºí öààñàí ìºí㺠áèø çîîñîí ìºí㺠àâüÿ ãýæ çºð¿¿äýëæ áàéãàà òóõàé ãàðäàã ø¿¿ äýý.

Õ¿ì¿¿ñ öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèä èòãýæ, ººðñäèéí ìºíãèéã õàäãàëóóëàõûí òóëä áàíêèíä òîäîðõîé øààðäëàãà òàâüñàí áàéäàã. Ýíý íü õàäãàëóóëàõààð ºãñºí

79

ìºíãºíèé õýìæýýíä àëòíû íººöòýé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíàë áàéâ. ¯ã¿é áîë öààñàí ìºí㺠õóóëü áóñ, ç¿ãýýð ÿìàð ÷ ¿íý öýíýã¿é ãýæ çàðëà õýìýýí øààðäàâ. Áàñ àðèëæààíû áàíêíû õ¿¿íèé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òºâ áàíêûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Èíãýýä òºâ áàíêèéã áàéãóóëæ, áàíê íü àëòíû íººöòýé áîëñíîîð á¿õ íèéòýýð öààñàí ìºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, óëñ îðîí á¿ð õýðýãëýýíèéõýý ìºíãºí äýâñãýðòèéã ¿éëäâýðëýæ ýõýëæýý. Ãýâ÷ ÿðóó íàéðàã÷ Ð.×îéíîìûí ø¿ëýãëýñýí÷ëýí “Èõ îëîëòûã äàãàæ èõ àëäàà ãàðäàã”-èéí àäèë “ìºí㺔 ãýäýã ç¿éë öàã ÿìàãò ýðñäýë äàãóóëñààð áàéâ. “̺í㺔 áîë õîîë øèã ç¿éë þì. Õîîëûã õýòð¿¿ëáýë õîð, òààðóóëáàë òàí áîëäîã. ̺í㺠÷ ãýñýí çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòýðâýë èíôëÿö, áàãàñâàë õîìñäîë ãýäýã õî¸ð òàëò áýðõøýýëèéã äàãóóëäàã. Òèéìýýñ ìºíãºíä áàéõ ¸ñòîé áàéð, áàðèõ ¸ñòîé õýìæýý ãýæ áèé.

Àéë ãýð áîëãîí ìºíãºòýé áàéõ òóñàì, õ¿í á¿ð ìºíãºæèõèéí õýðýýð èë¿¿ áàòàëãààòàé àìüäðàë áèé áîëäîã. Íýã àéë ãýð, õóâü õ¿íèé ìºíãºíä õýìæýý õÿçãààð ãýäýã îéëãîëò áàéõã¿é, õàðèí íèéò óëñ îðíû ìºí㺠áîë ò¿¿íòýé àäèëã¿é, áàéõ ¸ñòîé õýìæýý áèé.

̺íãèéã ¿éëäâýðëýõ øèã àìàðõàí þì áàéõã¿é. Õîðèí ìÿíãàí òºãðºã áîë ãðàìì õ¿ðýõã¿é öààñ. Ãýòýë óãààñ áàÿëàã áèø ñîëèëöîî, õàäãàëàìæèéí õýðýãñëèéã çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëæ íèéë¿¿ëáýë õýäýí

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

80

ñàÿ òºãðºãíèé öàëèí àâààä á¿õ öàëèíãààðàà 2 øèðõýã òàëõ àâäàã Àôðèêèéí Çèìáàáè øèã áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý áîë ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò áóþó èíôëÿö ãýäýã îéëãîëò.

ßã ¿¿í øèã çîâëîíä óíàõ íü áèäíèé õàìãèéí òîì áýðõøýýë, èéì ýðñäýëýýñ ñýðýìæëýõ íü áèäíèé õàìãèéí ÷óõàë çîðèëò þì. Ýíäýýñ ºíººäºð “ìîíãîë òºãðºã” ¿íý öýíýòýé áàéíà óó ãýäýã ýýäðýý ýðãýëçýýòýé àñóóëò óðãàí ãàðíà.

Çàëóó õ¿íèéã äýìæèæ, ¿ãèéã íü àíõààð÷ ñîíñîí, ñàíàà áîäëîî èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöàõ ñàéõàí. Ãàäàãøàà ñóðãóóëüä ÿâæ èðñýí çàëóó÷óóä ýíãèéí áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé ÷óõàë ç¿éëèéã ÿðüäàã. Òýäíèé ÿðèàí äóíäààñ ìèíèé õàìãèéí èõ ñîíñîæ áàéñàí àñóóäëûí íýã íü “ìîíãîë ìºíãºí äýâñãýðò”. Ãàäíû îðîíä î÷ñîí çàëóó÷óóä ìààíü ýõ îðíîî ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèëòýé ñàéõàí îðîí ãýæ èõ ë ìàãòàæ, ñàéí ñàéõíûã íü äºâèéëãºí ÿðüäàã áîëîëòîé. Ýíý áîë ìîíãîë öóñòàé, ìîíãîëäîî ýëýãòýé õ¿í á¿õýíä ë ó÷èðäàã ç¿éë. Ñàéí ñàéõíààðàà áàõàðõñàí çàëóóñûí ÿðèàã ñîíññîí ãàäíûõàí õàìãèéí ò¿ð¿¿íä íýã ë àñóóëò òàâüäàã ãýõ. Òýð íü “Ìîíãîë ìºíãºí òýìäýãò õýäýí Àìåðèê äîëëàðòàé òýíöäýã þì áý?”. Ýíý ìàø õýö¿¿ àñóóëò. Õóäëàà çàëáàë, íºãºº íºõºð òýð äîð íü ãàð óòñàà ãàðãààä õýäõýí òîâ÷ äàðààä ë èíòåðíåòýýñ õàð÷èõ ó÷èð íýã äîëëàð 1200 îð÷èì òºãðºãòýé òýíöäýã ãýæ ÿàõ àðãàã¿é ¿íýíèéã õýëäýã ãýíý.

81

Çàëóó÷óóäûí õýëæ áóé ýíý ¿ã Ìîíãîë òºãðºãò òààðóóõàí ä¿í òàâüæ áàéãààãèéí òîä èëðýë þì. Á¿ð òîäðóóëáàë, ìîíãîë òºãðºãèéí õàíø óíàñàí áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãâýë ìºíãºíèé õàíø óíàíà ãýäýã þó ãýñýí ¿ã âý? Ýíý áîë ìàø ýíãèéí áºãººä ñóóðü àñóóëò. Õàíø áóóðíà ãýäýã ¿íýã¿éäíý ãýñýí ¿ã. ¯íýã¿éäíý ãýäýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðõèé èõ áàéíà ë ãýñýí ¿ã.

Îëîí áîë ¿íý áàãàòàé, öººí áîë ¿íý èõòýé áàéäàã íü á¿õèé ë ç¿éëèéí æèøèã. 1 êã øîðîîã õààíààñ ÷, õýí ÷ ¿íýã¿é îëæ ÷àäàõ áîë 1 êã àëò õýçýý ÷ ¿íýã¿é îëäîõã¿é. ̺í㺠òîãòâîðã¿é áàéâàë ¿íý öýíý íü ìóóäàæ, ñºðºã ¿ð íºëºº íü èõ áîëäîã. Òîãòâîðã¿é õàíøòàé ìºíãèéã õ¿ì¿¿ñ õýðõýí çýýëæ, ÿàæ õóäàëäàà õèéõ áèëýý. ¯íý öýíý íü òîãòâîðã¿é, áàéí áàéí óíàëòàíä îðäîã “òºãðºã” ãýäýã ìºíãºí òýìäýãòýýð çýýë îëãîæ, õóäàëäàà õèéõ ñîíèðõîë àÿíäàà áóóíà ø¿¿ äýý.

Áèäíèé “ìºí㺔 ãýýä áàéãàà ç¿éë ìàø ýíãèéí, ç¿ãýýð ë ìºíãºí òýìäýãò áóþó òºãðºãèéí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý áîëîí áèäíèé ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã õóãàöààã¿é õàäãàëàìæûí õýìæýýíýýñ õàìààðäàã. Ýíýõ¿¿ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò æèëýýñ æèëä ºñºæ áàéäàã áîëîâ÷ áàéõ ̧ ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðâýë àþóë äàãóóëäàã ñóë òàëòàé. ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã ãàäààä îðíóóäûí æèøýýòýé õàðüöóóëàí õàðàõ õýðýãòýé. Ýíý òóõàéä íýã èõ ìàðãàõààðã¿é áàðèìò áîë Äýëõèéí áàíêíû ñóäàëãàà þì. 1990-2000 îíóóäàä

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

82

ÀÍÓ-ûí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí æèëèéí ºñºëòèéí õóâü 1.8 áàéõàä ìºíãºíèéõ íü õàíø 2.4 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí “Õàëòàð öàðàéò” êèíîãîîðîî áèäíèé òàíèë áîëñîí Âåíåñóýëü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý õýò õóðäòàé áóþó 38.8 õóâèàð ºñ㺺ä ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò íü 44.0 õóâü áîëæýý. Õàðèí Ðóìûí 63 õóâèàð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý ºñãºõºä ìºíãºíèé õàíø íü æèëä 111% áîëîí áóóð÷ áàéæýý.

Ãàäààäûí îðíóóäàä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ºíäºð õýìæýýíä áàéñíààð õàíø íü èõýýð óíàñàí ñºðºã ¿çýãäýë ãàðñàí øèã èéì òîõèîëäîë Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéã ÷ ñóëðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.

̺íãºíèé õàíø òîãòâîðã¿é áàéõ íü îëîí àþóëûã àðààñàà äàãóóëäàã òóõàé äýýð äóðäñàí. ¯¿íèéã òîäîòãîæ, ýíãèéí õýäýí æèøýý äóðäúÿ. 1. ̺íãºíèé õàíø óíàõàä óëñ îðíûã òýòãýæ, àðä èðãýäèéã àæëûí áàéðòàé áîëãîäîã óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººòýé õàìãèéí ÷óõàë áèçíåñ¿¿ä õààëãàà áàðüæ ýõýëäýã. Áèçíåñ ýðõëýã÷èä áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëæ, áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áóñ ýñðýãýýð íü ìºíãºíèé õàíø õýçýý óíàõ áîë, ìèíèé áèçíåñ ÿìàð ýðñäýëä îðîõ áîë ãýäýãò ñàíàà çîâíèæ, àëòàí öàãàà ¿ðäýã. 2. ̺íãºíèé õàíø óíàëòûí äàðààãèéí õîõèðîã÷ áîë ¿éëäâýðèéí ñàëáàð. Ýíý ñàëáàð óðò õóãàöààíä õºë äýýðýý áîñäîã õ¿íä ñàëáàð. ¯éëäâýð àæèëëóóëñàí õ¿í ºíººäºð ¿éëäâýðëýëýý íýýãýýä ìàðãààø àøèã îëíî ãýæ áàéäàãã¿é. Á¿òýýãäýõ¿¿íýý

83

áîëîâñðóóëæ, çàõ çýýëä áàéðøóóëæ, îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõûí òóëä áàãàã¿é õóãàöààíû ñààä áýðõøýýëèéã äàâäàã. Èíãýõèéí òóëä óðüä÷èëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò èõ õýìæýýãýýð õýðýãòýé áîëäîã. Ãýòýë ìºíãºíèé õàíø óíàñíààð ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé òºëºâëºãºº ãàðãàæ ÷àäàõã¿é, ýöýñò íü ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ áèø õàðèí ÷ ýñðýãýýð íü öîìõîòãîë õèéñíýýð îëîí ãýð á¿ë àæëûí áàéðàà àëäàæ, àìüäðàëûí áàòàëãààã¿é áîëíî. 3. Äàðààãèéí òîì áýðõøýýë áîë áàíêíû õ¿¿íèé òóõàé àñóóäàë þì. Àðä÷èëñàí îðîíä õóâü õ¿í ìºíãºòýé áîëîõ õî¸ð ¿íäñýí àðãà áàéäàã. Íýã íü öàëèí àâàõ, íºãºº íü áàíêíààñ çýýë àâàõ. Õ¿í á¿ðèéí ñàðûí öàëèí íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëîõ áîëîìæèéã îëãîæ ÷àäàõã¿é, òèéì áîëîëöîî õàà ÷ áàéõã¿é. Õàðèí òîãòìîë àæèëòàé áîë áàíêíû çýýëýýð áàéð àâ÷ áîëíî. Áàíê íü áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áîëîõîîð çýýëñýí ìºí㺺 õ¿¿íèé õàìò áóöààæ àâíà. Èíãýæ àæèëëàæ áàéæ áàíê àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íü ç¿éí õýðýã.

Ãýòýë ºíººäºð ìàíàé óëñàä áàíêíû õ¿¿ ÿìàð áàéíà âý? Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîëä àðèëæààíû áàíêíààñ çýýëýýð áàéð àâàõàä áàíêíû ñàðûí õ¿¿ 1.3%-1.5% áàéëàà. Äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä õýò ºíäºð òîî. Áàðóóíû îðíóóäàä àðèëæààíû áàíêíààñ èðãýä íü îðîí ñóóöíû çýýë àâàõàä ñàðä äóíäæààð 0.5%-ààñ äîîø áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã àæ. Èíãýæ 0.5%-ààñ äîîø õ¿¿òýé çýýëýýð áàéð àâ÷ ýðãýæ òºëºõ íü ñàð á¿ð

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

84

öàëèíãààñàà çýýëýý òºëººä ¿ëäñýí ìºí㺺ð íü àìüäðàëàà çàëãóóëàõ áîäèò áîëîìæèéã èðãýäýä îëãîäîã áàéíà. Ãýòýë ìàíàéä ÿàãààä çýýëèéí õ¿¿ èéì ºíäºð áàéíà âý?

Ýíý àñóóäàëä îëîí óëñ òºð÷ àðèëæààíû áàíêûã áóðóóòãàæ áàéõûã ìºí ÷ èõ ñîíññîí äîî. Èíãýæ ºíäºð õóâüòàé çýýë îëãîæ áàéãààãààðàà ìàíàé àðèëæààíû áàíêóóä áàÿæààä ºíäºð õºãæèëòýé îðíû áàíêóóä øèã òîìîðìîîð. Ãýòýë ¿íýí õýðýãòýý àðèëæààíû áàíêóóäûí íèéòëýã ºí㺠òºðõ á¿¿äãýð ë áàéíà. Òýãâýë àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààãèéí ó÷èð çàíãèëààã Òºâ áàíê áóþó Ìîíãîë áàíê òàéëàõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü Ìîíãîë áàíê õàòóó áîäëîãî ÿâóóëàõààð õ¿¿ãèéí ò¿âøèíã õýò ºíäºðò òàâèãääàã. Òºâ áàíê äóíäæààð 10% äýýð òàâèëàà ãýæ áîäú¸. Èéì òîõèîëäîëä àðèëæààíû áàíê àìüäðàõûí òóëä ìýäýýæ Ìîíãîë áàíêíû òîãòîîñîí 10%-èéí õ¿¿ äýýð àøãèéí 3%-àà íýìýýä 13%-èéí õ¿¿òýé çýýë îëãîæ òààðíà.

Èéíõ¿¿ ºíãºö õàðàõàä á¿õ áóðóó Ìîíãîë áàíêèíä îíîãäîæ, àðèëæààíû áàíê ãýìã¿é áîëæ áàéíà. Ãýâ÷ àñóóäëûí ó÷ðûã íàðèéí õººâºë Ìîíãîë áàíê ÷ àðãàã¿éäýý õ¿¿ãèéí ò¿âøíèéã èíãýæ õàòóó áàðüäàã. Ó÷èð íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò èõýññýíýýñ ìºíãºíèé õàíø óíàæ, ¿íýã¿éäýëä îðîõîîñ ñýðãèéëæ, ìºíãèéã òýð á¿ð áàíêíààñ àìàð àâ÷ ÷àäàõã¿é àðãà õýðýãëýæ, õ¿¿íèé ò¿âøíèéã ºíäºð áàéëãàäàã. ªºðººð õýëáýë, èéì àðãààð áàãà õ¿¿òýé ìºí㺠íèéãýìä òàðõàæ, àéë á¿ð õýäýí ñàÿ òºãðºã ãýðòýý õàäãàëæ,

85

óã ìºí㺠íü ¿íýã¿éäýæ, íýã òàëõûã õýäýí ñàÿ òºãðºãººð àâäàã õÿìðàëä îðîõîîñ ñýðãèéëñýí õýðýã.

Èíãýõýýð õ¿¿ ºíäºð áàéãàà, èðãýä çýýë ìóó àâ÷ áàéãààãèéí ãîë çàíãèëàà áîë õýí íýã õ¿íä áóñ, ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä áèø ºíººäðèéí ñèñòåìä áàéãàà þì. Õýðýâ ìºí㺠áàéõ ¸ñòîé çºâ ò¿âøèíäýý áàéâàë Òºâ áàíê 2%-èéí õ¿¿íèé áîäëîãî áàðüæ áîëíî. Ýíý õî¸ð õóâü äýýð àðèëæààíû áàíê àøãèéí 3%-èéí õ¿¿ãýý íýìýõýä îðîí ñóóöíû çýýë 5% õ¿¿òýé ãàðàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

Èéì çºâ àëõàì õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîë àðä èðãýä ìààíü óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñàãò èòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ ýðñäýëòýé. Òèéìýýñ ìºíãºíèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë õèéõ ìàø ÷óõàë àëõàì þì. Øóóäõàí õýëýõýä, ìºíãèéã õýò íèéë¿¿ëæ õàíøèéã óíàãàõ íü áèä ¿ð õîé÷äîî óñ õîëüñîí ñ¿¿, ãóðèë çóóðñàí ààðóóë ºã÷ áàéãààòàé èæèë þì.

Áººí çîâëîí áýðõøýýë äóðäààä ýöýñò íü áóñäàä áóðóó òîõîîä àñóóäëàà îðõèíî ãýäýã îëèãòîé çàí áèø. Òèéìýýñ ìºíãºíèé õàíø óíàëòààñ ñýðãèéëäýã ÿìàð àðãà àðãà áàéäàã, ýíý õ¿íäðýëèéã ãýòëýõ ÿìàð ãàðö áàéãàà òàëààð ÿðèëöúÿ.

Õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ìºíãºíèé õýò íèéë¿¿ëýëòèéã õîðèãëîñîí õóóëü ýðõ ç¿éí çºâ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë. Ãýõäýý òýðõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé

Òýãâýë ãàðàõ ãàðö þó

áàéíà âý?

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

86

áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíòàé õîëáîæ, áóóõ ýçýíòýé áóöàõ õàÿãòàé áîëãîõ ¸ñòîé. ¯¿íä õàìãèéí èõ ¿¿ðýã îðîëöîîòîé áàéãóóëëàãà áîë Òºâ áàíê þì. Òèéìýýñ óã àñóóäëûí õàðèóöëàãûã Ìîíãîë áàíêíû óäèðäëàãàòàé çºâëºëòýé øóóä õîëáîæ ºãºõ õýðýãòýé. Ò¿¿íä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, ò¿¿íèé ºñºëòèéã áàãà õýìæýýíä áàðüæ áàéõûã òîäîðõîé çààæ, çààñàí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ øóóä îãöðîõ òàëààð õóóëü÷èëáàë çîõèíî. ¯¿íä õî¸ð äàâóó òàë áèé. Ýíý íü íýã òàëààñ òºð çàñãèéã, íºãºº òàëààñ Ìîíãîë áàíêûã õÿíàõ ìåõàíèçì á¿ðäýíý. Òºâ áàíêíû òóõàé õóóëèéí 5-ð á¿ëãèéí 26-ð ç¿éëä “Ìîíãîë áàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéã ÓÈÕ-ûí äàðãà ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð ÓÈÕ òîìèëíî” ãýæ çààñàí áàéäàã. Óãòàà Ìîíãîë áàíêíû óäèðäëàãà óëñ òºðèéí òîìèëãîîãîîð ãàð÷ èðäýã. Õóóëüä çààñíû äàãóó óã áàéãóóëëàãà õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé.

Õýðýâ ýðõ áàðüæ áóé óëñ òºðèéí õ¿÷íèé ç¿ãýýñ öàëèí íýìæ, àðä ò¿ìýíä àìëàñíàà áèåë¿¿ëæ ìºí㺠òàðààõ çîðèëãîîð Ìîíãîë òºãðºãèéã çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí íèéë¿¿ëâýë ÿàõ âý? Èéì òîõèîëäîëä ºíººäðèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íîîð Òºâ áàíê á¿ðýí õàðààò áóñ áàéæ ÷àäàõ óó?

Èéìýðõ¿¿ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä ìºíãºíèé ¿éëäâýðëýëòèéã çààñàí õýìæýýíýýñ äàâóóëáàë Òºâ áàíêíû óäèðäëàãà îãöðîõ ìåõàíèçìûã ñóóëãà÷èõâàë àñóóäàë ººðººð øèéäýãäýíý. Èíãýæ àæèë çºâ ÿâáàë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë, áîäèò

87

îðëîãî íýìýãäýýã¿é ìºðòºº öàëèí íýìñýí, ìºí㺠òàðààñàí áîëæ ºíãºö õóóðäàã, óãòàà öàëèíãèéí õèéñâýð íýìýãäëèéã äàãàñàí áàðààíû ¿íèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîäîã “ãàæ õºãæèë”-ººñ àíãèæðàõ áîëîìæòîé.

Äàðààãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ãàäààäûí ¿íý öýíòýé, òîãòâîðòîé ìºíãºí äýâñãýðòèéí õàíøòàé ¿íäýñíèé ìºíãºí äýâñãýðòýý õîëáîõ ÿâäàë þì. Ãàãöõ¿¿ ýäèéí çàñàã íü çºâ õºãæñºí, ìºíãºí äýâñãýðò íü òîãòâîðòîé îðíûã ë îëîõ õýðýãòýé. ¯¿íèé ãîë äàâóó òàë íü ìýäýýëëèéã èðãýäýä èë òîä áîëãîæ, õÿíàëòûã òýäíèé ãàðò íü ºã÷ áàéãàà õýðýã. Õýðýâ ìºíãºí äýâñãýðòýý óÿñàí ãàäààä îðíû ìºíãºíèé õàíøíààñ ìàíàé óëñûí ìºíãºíèé õàíø çºðººä ýõýëáýë áèä çîõèñò õýìæýýíýýñ èë¿¿ òàðààæýý ãýñýí ¿ã. Èéì ýíãèéí ìýäýýëëýýð èðãýä ìààíü Ìîíãîë òºãðºãòºº èë òîä õÿíàëò òàâüæ áîëíî.Íàìàéã áàãàä ýýæ ìààíü “Áóðóó èäñýí õîîë Áàãàëçóóð äýýð òýýãëýíý” ãýæ ¿ðãýëæ õýëäýãñýí. ¯¿íòýé èæèë áèä ìºí㺠ãýäýã õîîëîî áóðóó èäâýë áèäíèé áàãàëçóóð äýýð òýýãëýõ áóë õàð ÷óëóó áîëîõ àþóëòàé.

Ýíý á¿õíèé ýöýñò ìèíèé õýëýõ ãýýä áàéãàà ãîë ç¿éë áîë àëèâàà ýìãýã ãàæãèéã óëòàé ñóäàëæ áàéæ, àíàãààõ àðãàà îëîõ íü ÷óõàë þì. Àðèëæààíû áàíê, îëîí óëñûí çàõ çýýë, ãàäíû êîìïàíèóä ãýýä ë ÿìàð íýãýí áóðóóòàé ýçíèéã ýðæ õàéãààä ýõýëäýã íü áèäíèé ãýì áèø çàí. ¯íýíäýý àñóóäëûí ó÷èã íü ãàäàà áèø äîòîð, áóñäàä áèø áèäýíä áàéíà. Áèä ë ºðõ ãýðýý òîðäîæ, ãàæèã òîãòîëöîîãîî ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé óë ¿íäýñòýé çàñàæ

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

88

çàëðóóëàõã¿é áîë ÿâàõ ÷èã íü áóðóóòàæ, î÷èõ ãàçàð ìààíü á¿äãýðíý.

Áóðóó ñèñòåì äýýð õàìòàðñàí, õàðøñàí ÿìàð çàñàã áàéëàà ÷ áóðóó ë àæèëëàíà. Áýëýí ìºí㺠àìëàñàí áîë óã ìºí㺺 òàðààõûí òóëä Òºâ áàíêðóó óòàñ öîõèîä ë áààõàí ìºí㺠¿éëäâýðëýýä òàðàà÷èõíà. ¯¿íèéõýý à÷ààð àðä ò¿ìíèé àìûã õýä õîíîãòîî òàãëàíà. Õàðèí áà÷ íü õýäõýí ñàðûí äàðàà èíôëÿö ãýäýã ãàìøèã í¿¿ðëýæ, þìíû ¿íý ºñ÷ ìîíãîë òºãðºã ¿íýã¿éäíý.

Èéìýýñ òºð çàñãèéí áóðóó õÿíàëò òîãòîîõ áîëîìæã¿éãýýð àñóóäëûã çîõèöóóëæ, îíîâ÷òîé õóóëèéã áàòàëæ, Òºâ áàíê ãàðöààã¿é çºâ àæèëëàõ ýð¿¿ë òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íü õàìãèéí ÷óõàë ãàðö þì. ¯¿íýýñ ¿¿äýæ, óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿ä, óëñ òºð÷èä, á¿õ óëñ òºðèéí íàì, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, àðä ò¿ìýí íèéòýýð íýãäýí íèéëæ, íýã íü íºãººãºº ÷è÷ëýõã¿éãýýð èë òîä õýëýëöýæ, çºâ çàìûã îëæ, ýìãýã ñîãîãã¿é ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ íü íýí òýðã¿¿íèé òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ áîäîæ áàéíà.

Èíãýæ áèä õýð¿¿ëä áèø õýëöýëä òóëãóóðëàæ, ìýäýìõèéðýëä áóñ ìýäëýãò ñóóðèëæ, çîðèõ çàìàà çºâ îëæ, çîð÷èõ ÷èãýý ìàäàãã¿é òîäîðõîéëáîë ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ýð÷èìòýé ºðíºíº. Òýð ñàéõàí öàãò ìîíãîë íýã òºãðºã íýæãýýä ìÿíãàí àìåðèê äîëëàðòàé òýíöýõ áàÿðò ìýäýýã ñîíñîõ áîëòóãàé ãýñýí áýëãýò åðººëººð ýíýõ¿¿ íèéòëýëýý ºíäºðëºå.