Սարդարապատի ճակատամարտը

Բաշ Ապարանի ճակատամարտը

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը

Մայիսյան հերոսամարտերը Սարդարապատի (մայիսի 21–

29), Բաշ Ապարանի (մայիսի 23–29), Ղարաքիլիսայի (մայիսի24–28) ճակատամարտերն են, որոնք ձախողել են հայերինվերջնականապես բնաջնջելու երիտթուրքական ծրագիրը: Այդհաղթանակների շնորհիվ Արևելյան Հայաստանի մի մասումվերականգնվել է հայկական պետականությունը. 1918 թ-իմայիսի 28-ին հռչակվել է Հայաստանի առաջինհանրապետությունը:

Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից (1917 թ.) հետո ռուսական զորքերը լքել էին Կովկասյան ռազմաճակատը: Տրապիզոնից մինչև Վանա լիճ՝ 400 կմ երկարությամբ, թուրքերինդիմակայում էին գերազանցապես հայկական խմբեր և նորկազմավորվող զորամասեր:

Թուրքական զորքերը, խախտելով Անդրկովկասի կոմիսարիատիհետ 1917 թ. դեկտեմբերի 5-ին կնքած զինադադարը, 1918 թ. փետրվարի 10-ին անցնում են հարձակման և նվաճում Երզնկան, Կարինը, Սարիղամիշը, Կարսը: Հայկական առանձինբանակային կորպուսը` գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանիհրամանատարությամբ, գերակշիռ ուժերի ճնշման տակնահանջում է. նրա հետ արտագաղթում են տասնյակհազարավոր արևմտահայեր, որոնց անվտանգություննապահովում էր Անդրանիկի ջոկատը:

Մայիսի 15-ին` Ալեքսանդրապոլը (այժմ՝ Գյումրի) գրավելուցհետո, թուրքական մի զորամաս արշավում է Ղարաքիլիսա (այժմ՝Վանաձոր), իսկ 36-րդ դիվիզիան, Յաղուբ Շևքի փաշայիգլխավորությամբ թափանցելով Արարատյան դաշտ, արշավում էՍարդարապատի ուղղությամբ՝ Երևան ներխուժելու նպատակով:

Մայիսի 22–29-ը Արագածի լանջերից մինչև Արաքս, Սարդարապատիցմինչև Սևան գիշեր-ցերեկ անդադար ղողանջում էին բոլոր եկեղեցիներիզանգերը: Ժողովուրդը զինվում և օգնության է հասնում զորամասերին: Սարդարապատի պաշտպանության կազմակերպումը Թ. Նազարբեկյանըհանձնարարեց Երևանի զորախմբի հրամանատար, գեներալ Մովսես

Սիլիկյանին: Պաշտպանական միջոցներ են ձեռնարկվում նաև Կողբի ևԻգդիրի ուղղությամբ. գնդապետ Տիգրան Բաղդասարյանի հետևակային 3-րդ բրիգադը դիրքավորվում է Նախիջևան–Շարուր ուղղությամբ:

Սարդարապատի զորախումբը` գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանիհրամանատարությամբ, դիրքեր է գրավում Սարդարապատի ուղղությամբհարձակվող թուրքական զորամասին դիմակայելու համար, իսկ 6-րդհեծյալ և 2-րդ պարտիզանական գնդերին հանձնարարվում էսահմանապահ գումարտակի աջակցությամբ փակել Բաշ-ԱպարանիցԵրևան շարժվող թուրքական 9-րդ դիվիզիայի ճանապարհը: Թիկունքի ևԵրևանի պաշտպանությունը ղեկավարում էր Արամ Մանուկյանը:

Թուրքական բանակի առաջապահ ուժերը մայիսի 21-ին գրավում են

Սարդարապատ կայարանն ու նույնանուն գյուղը (այժմ՝ Հոկտեմբեր) ևԳեչռլուն (այժմ՝ գ. Մրգաշատ): Մայիսի 22-ին 5-րդ հրաձգային(հրամանատար՝ գնդապետ Պողոս Բեկ -Փիրումյան), պարտիզանականհետևակային , Իգդիրի հետևակային և Զեյթունի հեծյալ գնդերըՔյորփալուից և Ղուրդուղլուից անցնում են հարձակման, Ղամշլու գյուղիմոտ կոտրում թուրքերի դիմադրությունը, վերագրավումՍարդարապատ կայարանն ու գյուղը և հարկադրում թշնամուննահանջել շուրջ 15–20 կմ:

Սակայն, երբ հայկական ուժերը դադարեցնում են հետապնդումը, թուրքերը վերադասավորում են ուժերը և ամրանում Արաքս կայարանիհյուսիսարևմտյան Չիմնի և Թուլքի բարձունքներում: Մայիսի 22–26-իմարտերի ընթացքում 3500 թուրք է զոհվում: Հակառակորդը որոշում էհամալրել Յաղուբ Շևքի փաշայի զորքը, սակայն հայերը հետ են մղումնաև օգնության եկող Մյուրսել փաշայի 5-րդ դիվիզիան:

Հայկական հրամանատարությունը համալրում ստանալուց հետոստեղծում է հարվածային զորախումբ՝ փոխգնդապետ ԿարապետՀասան-Փաշայանի (Ղասաբբաշյան) հրամանատարությամբ, ևթուրքերի շրջապատման պլան մշակում.խմբի կազմում էին Երզնկայիհետևակային գունդը, Մակուի առանձին գումարտակը,

Խնուսի գնդի 1 վաշտը, 2 էսկադրոն (ընդամենը 4 հրանոթով), որոնքՊանդուխտի (Միքայել Սերյան) գլխավորած մշեցիների ջոկատի հետշրջանցել են թուրքերին և հարվածել թիկունքից, միաժամանակհայկական հիմնական ուժերը գրոհում են ճակատից:Թուրքականբանակի մնացորդները խուճապահար փախչում են Ալեքսանդրապոլ: Ճակատամարտն ավարտվում է թուրքական գերակշիռ ուժերի դեմլիակատար հաղթանակով:

Այդ հաղթանակը բարձրացրեց զորքի և ժողովրդի տրամադրությունը։Հարկ է նշել, որ հայրենիքի և Երևանի պաշտպանության համար ոտքիելավ Երևանի ու Արարատյան դաշտի ողջ հայ բնակչությունը։

Գյուղացիները տրամադրում էինփոխադրամիջոցներ, փամփուշտ, սննդամթերք, մտնում աշխարհազորայինների շարքերը, փորումխրամատներ։ Հերոսամարտը համաժողովրդականբնույթ ստացավ, հայ ժողովուրդը համախմբվել, միբռունցք էր դարձել, որովհետև յուրաքանչյուր հայգիտակցում էր, որ ինքը մարտնչում է հանունհայրենիքի, հանուն կյանքի ու ազգայինարժանապատվության:

Սարդարապատի ճակատամարտի վայրում 1968 թ. կառուցվել է հերոսամարտին նվիրվածհուշահամալիրը:

Հարյուրավոր մարդիկ, անկախկուսակցական պատկանելությունից, մասնագիտությունից, քաղաքականհամոզմունքներից ու տարիքից, ներկայանում էին զորամաս և կամավորմեկնում ճակատ։

Թուրքական հրամանատարությունը Բաշ-Ապարան (այժմ՝ ք.

Ապարան) ուղարկած 9-րդ դիվիզիայով փորձում է հյուսիսիցարշավել Երևան, անցնել Սարդարապատի շրջանումհակահարձակման անցած հայկական զորամասերի թիկունքըև նրան կտրել Երևանից:

Այդ ծրագիրը խափանելու նպատակով հայկականհրամանատարությունը Սարդարապատի ճակատամարտիցԴրոյի (Դրաստամատ Կանայան) գլխավորությամբ շտապուժեր (6 հզ. մարդ) է տեղափոխել Բաշ -Ապարան: Մայիսի 24-ին Դրոյի զորաջոկատը մտել է Ալի Քուչակ (այժմ՝ Քուչակ)՝դեպի Բաշ- Ապարան արշավող թուրքերին դիմակայելուհամար:

Մայիսի 29-ին Բաշ-Ապարանում ջախջախվել է

հակառակորդի 2 գունդ և ոչնչացվել ծանր հրետանին: Թշնամին, մարտադաշտում թողնելով 200-ից ավելի սպանվածզինվորներ և մեծաքանակ ռազմավար, հետ է մղվում Բաշ-Ապարանից արևմուտք:

Ճակատամարտում հայկական զորամասերին մեծաջակցություն են ցույց տալիս նաև եզդիաշխարհազորայինները (1500 հեծյալ)՝ Ջհանգիր աղայիգլխավորությամբ: Բաշ- -Ապարանի ճակատամարտովկասեցվեց թուրքական զորքերի արշավանքը Երևան ևԱրարատյան դաշտ:

Բաշ- Ապարանի ճակատամարտին նվիրված հուշակոթողի(1979 թ.) մոտ 2000 թ. մայիսի 28-ին վերաթաղվել է Դրոյիաճյունը:

Ալեքսանդրապոլը գրավելուց հետո Ղարաքիլիսայի ուղղությամբշարժվող թուրքական զորամասը մայիսի 20-ին գրավում է Ջաջուռը, Աղբուլաղը (այժմ՝ Լուսաղբյուր), Ղալթաղչին (այժմ՝ Հարթագյուղ), մայիսի 21-ին՝ Վորոնցովկան (այժմ՝ ք. Տաշիր): Ջալալօղլիի (այժմ՝ ք. Ստեփանավան) մոտ մայիսի 21–22-ի մարտերից հետո Անդրանիկիջոկատը կենտրոնանում է Դսեղ գյուղում, ապա շարժվում դեպիԴիլիջան:

Հայկական զորքը 6 հզ. զինվոր, 10 հրանոթ և մոտ 20 գնդացիր

է ունեցել, թուրքական զորքը (հրամանատար՝ Ջավադ բեյ)՝ 10 հզ. զինվոր, 70 հրանոթ և 40 գնդացիր:Հայկական զորքինօգնության են հասնում նաև Ղարաքիլիսայի շրջակա գյուղերիբնակիչները: Հայկական ուժերը հիմնական հարվածներըթուրքերի գերակշիռ ուժերին հասցնում են Ղշլաղ (այժմ՝Դարպաս) գյուղի մոտ, Բզովդալի (այժմ՝ Բազում) մատույցներում և Մայմեխ լեռան լանջերին՝ թշնամունհարկադրելով նահանջել դեպի Համամլու (այժմ՝ ք. Սպիտակ):

Գեներալ Նազարբեկյանի հրամանով 1-ին դիվիզիան և 2 լեռնային մարտկոցներ փոխադրվում են Շահալի , մնացածներըկենտրոնանում են Դիլիջանի մոտ:

Ղարաքիլիսայում և շրջակա գյուղերում թուրք ջարդարարներըկոտորում են հայ բնակչությանը (շուրջ 5000 մարդ), ավերումբնակավայրերն ու անցնում Ղազախ:

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի շնորհիվ թուրքական զավթիչներըհրաժարվում են Թիֆլիս գնալու մտադրությունից և չեն կարողանումմտնել Սևանի ավազան:

Այսպիսով՝ Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայիհերոսամարտերում հայ ժողովուրդը կարողացավ թշնամուն արժանիհակահարված տալ և վիժեցնել Արևելյան Հայաստանը զավթելու ուտեղի հայությանը ոչնչացնելու երիտթուրքերի ծրագիրը։

Այս դեպքերով, կարելի է ասել, փակվում է հայ ժողովրդի ողբերգականև հերոսական իրադարձություններով հարուստ նոր պատմությանշրջանը, և սկսվում նորագույն՝ հայկական պետականություններիպատմության ժամանակաշրջանը։

Հայերը զգալի կորուստներ են կրում(սպանված, վիրավոր և գերի): Մեծէին նաև թուրքերի կորուստները, սակայն, համալրում ստանալով, նրանքանցնում են հակահարձակման, և հայկական ուժերը հարկադրվածնահանջում են Դիլիջան:

Բաթումիպայմանագիր

Ամենայն Հայոց ԿաթողիկոսԳևորգ Ե Սուրենյանց

«1918 թ. մայիսին օրակարգում էր դրված հայ ժողովըրդի լինել-

չլինելու, իր Հայրենիքի մի փոքր անկյունում՝ ԱրևելյանՀայաստանում, ապրելու, գոյատևելու խընդիրը: Հայ ժողովուրդըհերոսաբար լուծեց այդ պատմական խնդիրը, կարողացավջախջախել թուրքական զորքերին և զենքով ձեռք բերել իր սեփականՀայրենիքում ապրելու և զարգանալու իրավունքը»:

Լենդրուշ Խուրշուդյան,

Պատմաբան

«Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը «....բացառիկ ճակատամարտ էրայս պատերազմի պատմության մեջ:

....Ղարաքիլիսայի մոտ հայերը ցույց տվեցին, որ նրանք կարող ենաշխարհի լավագույն զինվորները լինել»:

Վեհիբ փաշա,

Կովկասում թուրքական բանակի հրամանատար