Η Επίδραση του διαζυγίου στην γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Μάθημα: Ψ-637 Νέες Μορφές Γονεϊκότητας

Διδάσκουσα: Παπαληγούρα Ζαϊρα

Τίτλος: Οι επιπτώσεις του διαζυγίου στη γνωστική και ψυχοκοινωνική

ανάπτυξη του παιδιού. Σύγκριση οικογενειών μόνο με μητέρα και

οικογενειών μόνο με πατέρα.

της Δημητρακοπούλου Βερονίκης (3925)

Νέες Μορφές Γονεϊκότητας 2013-2014

Εισαγωγή

Η οικογένεια θεωρείται ένα από τα βασικά στοιχεία οργάνωσης του ατομικού και

συλλογικού βίου. Η σημασία και η αναγκαιότητα της είναι αδιαμφισβήτητη, τόσο για την

ικανοποίηση βασικών αναγκών όσο και για την άρτια ανάπτυξη και κοινωνικοποίηση

των μελών της.

Ωστόσο, οι ραγδαίες αλλαγές της μεταβιομηχανικής εποχής ανά τον κόσμο τα

τελευταία χρόνια, κάθε άλλο παρά ανεπηρέαστη θα άφηναν τη δομή και τη σύσταση της

οικογένειας, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ολόκληρο τον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο. Η

έξαρση του φεμινιστικού κινήματος, η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, η

αύξηση των διαζυγίων και η απόκτηση ίσων πολιτικών και εργασιακών ευκαιριών,

εκτόπισε τις γυναίκες από τον παραδοσιακό μητρικό ρόλο στην υιοθέτηση νέων

κοινωνικών ρόλων που συνάδουν με την οικονομική ανεξαρτητοποίηση τους.

Το προφίλ της εργαζόμενης μητέρας που κυριάρχησε στις δυτικού τύπου κοινωνίες,

επέφερε ριζικές αλλαγές στον πυρήνα της οικογένειας. Η εμφάνιση ολοένα και

περισσότερων διαζευγμένων ζευγαριών στα οποία ένας γονιός αναλαμβάνει την

κηδεμονία του παιδιού, σε συνδυασμό με άλλες αλλαγές που δεν συμβαίνουν στο

πλαίσιο μιας διγονεϊκής οικογένειας, αφορούν περιπτώσεις ανασχηματισμού και

ανασυγκρότησης της μορφής της οικογένειας από διγονεϊκή σε μονογονεϊκή.

Η ανάπτυξη του παιδιού στα πλαίσια μια μονογονεϊκής οικογένειας προσέλκυσε

ιδιαίτερα το ερευνητικό ενδιαφέρον. Εξετάζοντας την εξελικτική πορεία αυτών των

παιδιών, παράγοντες όπως η διαθεσιμότητα των οικονομικών πόρων, η ανεπάρκεια της

κοινωνικής πρόνοιας, το φύλο του γονιού και του παιδιού καθώς και η ηλικία του

παιδιού βρέθηκε να επηρεάζουν βαθιά την σχολική επίδοση και την ενηλικίωση τους.


Η επίδραση του διαζυγίου στον ψυχισμό των παιδιών

Από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1970, η επίδραση του διαζυγίου στα παιδιά

αποτέλεσε σημαντικό θέμα έρευνας της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας και της

παιδαγωγικής, στην Αμερική πρώτα και λίγο αργότερα στην Ευρώπη. Ωστόσο, στην

Ελλάδα, ακόμα και σήμερα, αριθμούνται ελάχιστες έρευνες. (Χατζηχρήστου, 1999.

Χατζηχρήστου, 2008). Παρόλα αυτά, η σταθερή αύξηση της συχνότητας των διαζυγίων

που παρατηρείται και στη χώρα μας ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες (Εθνική

Στατιστική Υπηρεσία, 2007) καταδεικνύει την ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση των

επιπτώσεων που επιφέρει το διαζύγιο στα παιδιά, τόσο από ψυχολογικής όσο και από

κοινωνικής σκοπιάς.

Σύμφωνα με παλαιότερες έρευνες που διεξήχθησαν, το διαζύγιο αυτό καθαυτό,

αποτελεί ένα εξαιρετικά τραυματικό γεγονός στη ζωή των παιδιών µε μακροχρόνιες

συνέπειες στην ψυχολογική τους προσαρμογή και ψυχική υγεία (Liu, Guo, Okawa, Zhai,

Uckiyama, Neidershiser & Kurita, 2000· Wallerstein, 1991), προβάλλοντας τις παρακάτω

αιτίες: (α) Τα ίδια τα παιδιά χαρακτηρίζουν το γονεϊκό διαζύγιο ως ένα εξαιρετικά

αγχογόνο γεγονός και είναι γνωστό ότι τα αγχογόνα γεγονότα συνδέονται µε

προβλήματα συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων (Pruett & Pruett, 1999). (β) Το διαζύγιο

συχνά απαιτεί μετακίνηση του παιδιού σε άλλη περιοχή, άλλο σχολικό περιβάλλον, νέα

γειτονιά, μεταβολές που συνεπάγονται αλλαγή στο κοινωνικό σύστηµα στήριξης του

παιδιού (Kelly, 2000), καθώς και αλλαγή στις πρακτικές πειθαρχίας (Emery, 1982). (γ)

Το διαζύγιο αναπόφευκτα συνεπάγεται δυσμενή μεταβολή των εσόδων του γονέα που

έχει την επιµέλεια του παιδιού, ιδιαίτερα αν ο γονέας αυτός, όπως άλλωστε είθισται,

είναι η μητέρα (Kurdek, 1988). (δ) Τέλος, παρά την μεταβολή που παρατηρείται στις


κοινωνικές νόρµες, το διαζύγιο εξακολουθεί να συνδέεται µε κοινωνικό στίγµα και

αρνητικά στερεότυπα για τους γονείς που έχουν χωρίσει (Kalmijn & Uunk, 2007).

Παρά το γεγονός ότι αρκετές έρευνες επιβεβαιώνουν την άποψη ότι οι συνέπειες

του διαζυγίου είναι δραματικές για τη συναισθηματική και γνωστική προσαρμογή του

παιδιού, το σύνολο των ερευνών δεν φαίνεται να επιβεβαιώνει αυτό το εύρηµα.

Μεταγενέστερες μελέτες υποστηρίζουν ότι πολλά από τα ψυχολογικά συμπτώματα των

παιδιών διαζευγμένων γονιών οφείλονται στα χρόνια πριν από το διαζύγιο. (Kelly, 2000).

Η δυσαρμονία στο γάµο, για παράδειγμα, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη γνωστική

λειτουργία του παιδιού (Wierson, Forehan & McCombs,1988), την κοινωνική λειτουργία

(Emery & O’ Leary, 1984), όπως και το βαθµό επίδοσης στο σχολείο (Wierson et al.,

1988). Επιπλέον, η διαβίωση και η έκθεση κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία σε

περιβάλλον µε συνεχείς συγκρούσεις και εχθρότητα για μεγάλα χρονικά διαστήματα πριν

και μετά το χωρισµό έχει μεγαλύτερη συσχέτιση µε την εµφάνιση προβλημάτων στα

παιδιά από ότι το γεγονός του διαζυγίου αυτό καθαυτό (Stolberg, Mullet & Gourley,

1998).

Σύγχρονες έρευνες, λοιπόν, οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι το διαζύγιο per se δεν

σχετίζεται απαραίτητα με αρνητικές συνέπειες στα παιδιά (Clarke- Stewart, Vandell,

McCartney, Owen & Booth, 2000) αλλά μπορεί να σχετίζεται και με άλλες μεταβλητές,

όπως για παράδειγµα η ποιότητα της σχέσης μητέρας- παιδιού. (Pett, Wampold, Turner,

Vaughan- Cole, 1999).


Σύγκριση Οικογενειών μόνο με Μητέρα και Οικογενειών με Δύο

Ετερόφυλους Γονείς

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια ραγδαία αύξηση του αριθμού των μόνων

μητέρων, καθώς έχει αυξηθεί το ποσοστό των διαζυγίων. Συγκεκριμένα στο Ηνωμένο

Βασίλειο, το ποσοστό των ανύπαντρων μητέρων αυξήθηκε κατά 22% από το 1971 μέχρι

το 1995/6 (Haskey, 1998). Την ίδια αυξητική τάση ακολουθούν τα ποσοστά και στην

Ελλάδα. (ΕΛΣΤΑΤ,2002· Gavalas & Rondos,2011). Σημειώθηκε ταυτόχρονη αύξηση και

στο ποσοστό των ανύπαντρων πατέρων, η οποία ωστόσο ήταν της τάξης του 10% τόσο

στη Βρετανία (Haskey, 1998) όσο και στην Αμερική (Emery, 1999).

Οι αλλαγές αυτές στο βασικό πρότυπο δομής της οικογένειας έχουν δώσει το

έναυσμα για έρευνες και αντιπαραθέσεις ως προς τις επιπτώσεις που μπορεί να υπάρξουν

στην ανάπτυξη του παιδιού. Η ανατροφή ενός παιδιού στα πλαίσια μιας μονογονεϊκής

οικογένειας από την οποία εκλείπει η πατρική φιγούρα έχει εστιάσει το ερευνητικό

ενδιαφέρον στη διερεύνηση του ρόλου του πατέρα σχετικά με την διαμόρφωση της

ταυτότητας του φύλου, αλλά και τη γενικότερη γνωστική και συμπεριφορική ανάπτυξη

του παιδιού.

Γενικά, ένας μεγάλος αριθμός ερευνών υποδεικνύει ότι η εμπλοκή του πατέρα στην

ανατροφή των παιδιών αποφέρει πιο ευνοϊκά αποτελέσματα στην αναπτυξιακή τους

πορεία, σε σύγκριση με παιδιά που μεγαλώνουν μόνο με τη μητέρα τους (Flouri

&Buchanan, 2004; Flouri & Buchanan, 2001· Teitler, 2001· Jayakody & Kalil, 2002·

Hofferth, 2003· Stewart, 2003· Zick, Bryant, & Osterbacka, 2001). Ωστόσο, είναι

επιτακτική ανάγκη να εξετάσουμε τις ενδείξεις αυτές υπό το πρίσμα πολλών άμεσα

εμπλεκόμενων παραγόντων.


Μεγάλης κλίμακας έρευνες έχουν βρει ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν μόνο με τη

μητέρα τους έχουν περισσότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν ψυχολογικά προβλήματα

και χαμηλή ακαδημαϊκή απόδοση σε σύγκριση με αυτά που μεγαλώνουν και με τους δύο

γονείς (McLanahan, Sandefur, 1994· Ferri, 1976· Dunn, et al., ALSPAC Study Team,

1998).

Πιο συγκεκριμένα, η μονογονεϊκότητα συχνά συσχετίζεται με προβλήματα

συμπεριφοράς, όπως ανυπακοή, επιθετικότητα, χαμηλό αυτοέλεγχο (Hetherington, Cox

& Cox, 1978· Mott, Kowaleski-Jones & Menaghan, 1997· Peterson & Zill, 1986·

Tuckman & Regan, 1966· Zill, 1978), παραβατική συμπεριφορά (Goldstein, 1984·

Kalter, Riemer, Brickman & Chen, 1985), πιο συχνή χρήση υπηρεσιών ψυχολογικής

υποστήριξης (Zill, Morrison & Coiro, 1993· Zill & Schoenborn, 1990), εγκατάλειψη του

γυμνασίου, απόκτηση παιδιού στην εφηβική ηλικία (McLanahan & Sandefur, 1994)

σεξουαλική κακοποίηση των κοριτσιών (Wilson, 2000) και μεγαλύτερες πιθανότητες

δικού τους διαζυγίου αργότερα (Amato, 1996· Bumpass, Martin & Sweet, 1991· Glenn &

Kramer, 1987· Keith & Finlay, 1988· McLanahan & Bumpass, 1988).

Το ερώτημα, ωστόσο, που αναγείρεται εδώ είναι το κατά πόσο η φτωχή απόδοση

αυτών των παιδιών είναι απόρροια της απουσίας του πατέρα ή οφείλεται σε παράγοντες

που συνοδεύουν την μονογονεϊκότητα. Η συγκρότηση μιας μονογονεϊκής οικογένειας

μπορεί να είναι αποτέλεσμα διαζυγίου, θανάτου ενός από τους γονείς, ανεπιθύμητης

εγκυμοσύνης ή, τα τελευταία χρόνια, εξωσωματικής γονιμοποίησης. Οι επιπτώσεις στη

ψυχολογική υγεία του παιδιού θα ήταν καλό να μελετηθούν ξεχωριστά για κάθε

περίπτωση και να ληφθούν υπόψη οι διαφορετικές μεταβλητές που επιδρούν σε αυτή,


όπως το μορφωτικό επίπεδο της μητέρας, η οικονομική της κατάσταση καθώς και η

διατήρηση ή μη της κοινωνικής της υποστήριξης.

Ένα μεγάλο εύρος ερευνών εξετάζει το θέμα αντιπαραβάλλοντας τις μονογονεϊκές

οικογένειες και αυτές με δύο γονείς ως ενιαίους πληθυσμούς. Στην πραγματικότητα,

όμως, δεν αποτελούν ομοιογενείς ομάδες. Έτσι, όσον αφορά τον πληθυσμό των

οικογενειών με δύο γονείς είναι σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψη μας την παράμετρο

της ψυχικής υγείας και ισορροπίας της σχέσης του ζευγαριού, καθώς η ύπαρξη

συγκρούσεων φαίνεται να επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την ψυχική υγεία του παιδιού

(Amato, Loomis & Booth, 1995· Amato & Keith, 1991a, b· Cummings & Davies, 1994·

Davies & Cummings, 1994· Erel & Burman, 1995· Grych & Fincham, 1990).

Τα παιδιά που προέρχονται από διαζευγμένες οικογένειες παρουσιάζουν λιγότερα

προβλήματα συγκριτικά με εκείνα που ζουν στα πλαίσια μιας οικογένειας με

συγκρούσεις και φιλονικίες μεταξύ των γονιών (Borrine, Handal, Brown & Searight,

1991· Forehand Neighbors, Devine & Armistead, 1994). Μια οικογένεια με δύο γονείς

δεν είναι, λοιπόν, πάντα το ιδανικό πλαίσιο για την ανατροφή ενός παιδιού. Αντίθετα, σε

περιπτώσεις ύπαρξης έντονων συγκρούσεων, μπορεί να αποτελέσει ένα πιο επιβλαβές

περιβάλλον από ότι μια μονογονεϊκή οικογένεια. Έχει διαπιστωθεί ότι οικογένειες που

βρίσκονται στα πρόθυρα του χωρισμού, χαρακτηρίζονται από συζυγική ασυμφωνία,

κατάχρηση ουσιών, οικονομική κρίση, σωματική κακοποίηση των μελών της οικογένειας

και γενικά κρίνονται ως «ανεπαρκείς και προβληματικές» (Leon, 2003).

Όπως στις πυρηνικές οικογένειες, έτσι και στις μονογονεϊκές υπάρχει

ανομοιογένεια μέσα στα πλαίσια του πληθυσμού και καλό θα ήταν να εξετάζονται

ανάλογα με τις περιστάσεις που οδήγησαν στη συγκρότηση τους.


Οι Biblarz και Gottainer (2000) μελέτησαν τη συσχέτιση της αναπτυξιακής και

ακαδημαϊκής πορείας του παιδιού με το αν προέρχεται από μονογονεϊκή οικογένεια που

ήταν αποτέλεσμα διαζυγίου ή θανάτου του πατέρα. Τα αποτελέσματα της έρευνας τους

έδειξαν ότι το επίπεδο της ανάπτυξης του παιδιού στα πλαίσια μονογονεϊκής οικογένειας

που ήταν απόρροια του θανάτου του πατέρα είναι ανάλογο με αυτό των παιδιών που

ανήκουν σε πυρηνικές οικογένειες, ενώ ταυτόχρονα είναι σημαντικά ανώτερο από αυτό

των παιδιών διαζευγμένων μητέρων.

Η ανάλυση των δεδομένων τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η κύρια συνιστώσα

που επιδρά στη διαμόρφωση αυτών των διαφορών είναι η κοινωνικο-οικονομική θέση

της ανύπαντρης μητέρας. Οι ερευνητές βρήκαν ότι οι χωρισμένες μητέρες, σε πολύ

μεγαλύτερο ποσοστό, είχαν σημαντικά κατώτερες θέσεις στον εργασιακό τομέα από

αυτές που είχαν χηρέψει. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι υπάρχουν διαφορές και μέσα στα

πλαίσια του πληθυσμού αυτού, ανάλογα με τα αίτια που οδήγησαν στη συγκρότηση

μονογονεϊκής οικογένειας.

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη μας όλες τις παραμέτρους που επηρεάζουν τη

γνωστική και συμπεριφορική ανάπτυξη ενός παιδιού στα πλαίσια μονογονεϊκών και

πυρηνικών οικογενειών, μπορούμε να καταλήξουμε με πιο έγκυρο τρόπο σε

συμπεράσματα σχετικά με το κατά πόσο οι δυσκολίες που παρατηρούνται στις

μονογονεϊκές οικογένειες οφείλονται στην απουσία του πατέρα. Πράγματι, είναι γεγονός

ότι η εμφάνιση ψυχολογικών προβλημάτων σε συνδυασμό με χαμηλές επιδόσεις στο

σχολείο είναι πιθανότερη στα πλαίσια μονογονεϊκής οικογένειας. Ωστόσο, υπάρχει η

άποψη ότι αυτό δεν είναι αποτέλεσμα της απουσίας του πατέρα άλλα των δυσκολιών που


συνεπάγονται αυτής, όπως η οικονομική δυσπραγία, ο μειωμένος χρόνος που μπορεί να

διατεθεί στο παιδί, καθώς και η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης (Golombok, 2004).

Σε πολλές έρευνες συσχετίζεται η ακαδημαϊκή επίδοση των εφήβων με την μορφή

της οικογένειας. Οι έφηβοι που μεγάλωσαν σε μονογονεϊκές οικογένειες παρουσιάζουν

χαμηλότερη ακαδημαϊκή επίδοση απ’ ότι οι έφηβοι που μεγάλωσαν με την παρουσία και

των δύο γονιών. Το χάσμα των επιδόσεων στην εκπαίδευση φάνηκε ιδιαίτερα έντονα

στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και στη Νέα Ζηλανδία, όπου αυτή η διαφορά

ερμηνεύτηκε με βάση τις φυλετικές ανισότητες και διακρίσεις. Η ύπαρξη τέτοιων

ρατσιστικών τάσεων στη κοινωνική διαστρωμάτωση παρεμβάλλει στη διευθέτηση

πολιτικών μέτρων για την διασφάλιση καλύτερου βιοτικού επίπεδου σε παιδιά που

μεγαλώνουν με ένα γονιό (Pong, Dronkers & Hampden-Thompson, 2003). Στην Ελλάδα,

η έρευνα του Μπαμπάλη (2003) επισημαίνει ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις των

παιδιών που βίωσαν το χωρισμό των γονιών τους, έχουν επιπτώσεις στο σχολικό αλλά

και στο κοινωνικό περιβάλλον.

Πολιτικές που θα μεριμνούσαν ειδικά για την ανάπτυξη των παιδιών κάτω από

δυσμενείς συνθήκες, παρέχοντας σημαντική διευκόλυνση με την οικονομική αρωγή σε

μονογονεϊκές οικογένειες μέσω επιδομάτων ή γονικών αδειών, ίσως να αντιστάθμιζαν τις

αρνητικές επιπτώσεις που συνάδουν από τη μορφή της οικογένειας και επηρεάζουν την

εκπαιδευτική πορεία των νέων. Αναμφισβήτητα, στις μονογονεϊκές οικογένειες το

εισόδημα του ενός γονιού αδυνατεί να καλύψει επαρκώς τις ανάγκες του παιδιού, όπως

αυτές θα καλύπτονταν από την συνεισφορά και των δύο γονιών.

Η χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση των παιδιών αυτών, λοιπόν, δεν φαίνεται να

επηρεάζεται τόσο από την οικογενειακή δομή, αλλά από την οικονομική ευχέρεια και


την απουσία ίσων ευκαιριών. Οι μητέρες και οι πατέρες που αναλαμβάνουν την

ανατροφή των παιδιών τους συγκριτικά με τις οικογένειες που απαρτίζονται από τη

συμμετοχή και των δύο, αποτελούν τους μοναδικούς προμηθευτές και φροντιστές των

παιδιών τους, καταλαμβάνοντας χαμηλότερο κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο. Όμως, από

οικονομική άποψη οι μόνοι πατέρες βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση και

αποτελούν μέρος εργατικού δυναμικού σε μεγαλύτερο ποσοστό από τις μόνες μητέρες.

(Hook, Chalasani, 2008).

Το φύλο του γονέα και του παιδιού και κυρίως ο δεσμός που θα αναπτυχθεί μεταξύ

τους, αφορά επίσης την σχολική επίδοση και τη μετέπειτα πορεία του παιδιού (Zimiles,

Lee, 1991). Ερευνητικά δεδομένα που συγκλίνουν με την εγκατάλειψη των σπουδών από

εφήβους που μεγάλωσαν με έναν γονέα, παρουσιάζονται και στην έρευνα των Dornbusch

και Gray (1988), όπου οι έφηβοι μονογονεϊκών οικογενειών ακολουθούν πρότυπα

αποκλίνουσας κοινωνικής συμπεριφοράς χωρίς να παρουσιάζουν καμία γνωστική

έλλειψη. Η έρευνα των Zimiles και Lee (1991), επιβεβαιώνει ότι μαθητές προερχόμενοι

από μονογονεϊκές έχουν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να παρατήσουν το

σχολείο από ότι οι ομόλογοι τους που προέρχονται από διγονεϊκές οικογένειες.

Παρόλα αυτά, σημαντική διαφορά επισημαίνεται στην επίδραση του φύλου του

γονέα με το φύλο του παιδιού. Συγκεκριμένα, έφηβοι που μεγάλωσαν με έναν γονιό

φαίνονταν πιο επιρρεπής στο να παρατήσουν το σχολείο, ιδίως όταν το φύλο του γονιού

ήταν το αντίθετο από το δικό τους. Σε μονογονεϊκές οικογένειες με μητέρα, οι κόρες τους

λιγότερο συχνά παρατούσαν το σχολείο από ότι τα αγόρια, και αντιστοίχως τα αγόρια

που μεγάλωσαν με πατέρα δεν εμφανίζονταν διαθέσιμα να παρατήσουν τις σπουδές τους.


Αξίζει να σχολιαστεί, τέλος, ότι τα κορίτσια που προέρχονται από διαζευγμένες

οικογένειες είναι πιο επιρρεπή σε σεξουαλικού περιεχομένου πράξεις, οι οποίες με τη

σειρά τους μπορούν να οδηγήσουν σε σεξουαλική κακοποίηση είτε από μέλη της

οικογένειας είτε εκτός αυτής. (Wilson, 2000) Το πιο σημαντικό σημείο της έρευνας,

ωστόσο, είναι ότι η κακοποίηση είτε από τον φυσικό πατέρα είτε από κάποιο σύντροφο

της μητέρας εμφανίζει την ίδια πιθανότητα.


Διαμόρφωση ταυτότητας φύλου παιδιών που μεγαλώνουν χωρίς τον πατέρα

τους.

Όσον αφορά την διαμόρφωση της ταυτότητας φύλου των παιδιών, οι διάφορες

θεωρητικές προσεγγίσεις υιοθετούν πολλές φορές εκ διαμέτρων αντίθετες θεωρίες, που

κυμαίνονται από την άποψη ότι οι πατέρες είναι απαραίτητοι στη διαδικασία μέχρι και το

ότι δεν παίζουν κανένα ρόλο.

Την άποψη ότι ο πατέρας παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του αντρισμού

και της θηλυκότητας των αγοριών και των κοριτσιών, τη συναντούμε πρωταρχικά στα

πλαίσια της παραδοσιακής ψυχαναλυτικής προσέγγισης, που υποστηρίζει ότι η

υιοθέτηση ενός αντρικού ή θηλυκού ρόλου έρχεται ως απόρροια της επίλυσης του

Οιδιπόδειου Συμπλέγματος. Την ίδια άποψη ενστερνίζονται και οι κλασσικές θεωρίες

κοινωνικής μάθησης, βάση των οποίων ο πατέρας λειτουργεί ως πρότυπο μίμησης για

την κατασκευή της ταυτότητας φύλου με διαφορετικό, ωστόσο, τρόπο στα αγόρια και

στα κορίτσια (Golombok, Fivush, 1994).

Κάποιες βιολογικά προσανατολισμένες προσεγγίσεις, ωστόσο, δίνουν έμφαση στη

σημασία του προγεννητικού περιβάλλοντος και των ορμονών που επιδρούν στο

αναπτυσσόμενο έμβρυο, υποστηρίζοντας ότι σε περίπτωση που η ανάπτυξη του φύλου

καθοριστεί σε εκείνη τη χρονική περίοδο, ο πατέρας έχει πολύ μικρή έως καθόλου

επιρροή στην θηλυκότητα των κοριτσιών και τον ανδρισμό των αγοριών. Η υπόθεση

αυτή στηρίζεται ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κοριτσιών που είχαν εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα

τεστοστερόνης κατά την προγεννητική περίοδο, με αποτέλεσμα η συμπεριφορά και οι

προτιμήσεις τους να είναι όμοιες με των αγοριών, ενώ να αποκλίνουν από των

κοριτσιών. (Hines, 2004).


Όπως στις βιολογικές προσεγγίσεις, έτσι και στις κοινωνικο-γνωστικές ο ρόλος των

γονιών στη διαμόρφωση της ταυτότητας φύλου είναι πολύ μικρός, ιδιαίτερα σε σχέση με

τον ρόλο που παίζουν οι συνομήλικοι. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, τα παιδιά

διαχωρίζονται με βάση το φύλο κυρίως λόγω της συμπεριφορικής συμβατότητας με τα

παιδιά του ίδιου φύλου. Έτσι, με τον τρόπο αυτό οι συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το

κάθε φύλο εγκαθίστανται και διατηρούνται. (Maccoby, 1998).

Οι υποθέσεις αυτές μπορούν να εξεταστούν με εμπειρικά δεδομένα από έρευνες με

απόντες πατέρες και οικογένειες με δύο μητέρες. Η βασική υπόθεση ήταν ότι στις

οικογένειες από τις οποίες λείπει η πατρική φιγούρα τα παιδιά παρουσιάζουν

συμπεριφορές που είναι ασύμβατες με το φύλο τους. Τα αποτελέσματα των ερευνών

αυτών, ωστόσο, καταδεικνύουν ότι η υπόθεση αυτή δεν υφίσταται, καθώς δεν

παρουσιάζονται διαφορές μεταξύ των παιδιών των δύο ομάδων (Stevenson, Black, 1988·

Serbin, Powlishta, Gulko, 1993· Stevens, Golombok, Golding, and the ALSPAC Study

Team, 2002).

Συνεπώς, το συμπέρασμα που εξάγεται από τα ερευνητικά δεδομένα είναι ότι η

παρουσία του πατέρα δεν παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας

φύλου. Φαίνεται ότι οι καθοριστικοί παράγοντες που εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία

έχουν να κάνουν περισσότερο με γνωστικές διαδικασίες, αλληλεπιδράσεις με τους

συνομηλίκους ή την έκθεση σε ορισμένες ορμόνες κατά την προγεννητική περίοδο, παρά

με την παρουσία ή την απουσία του πατέρα από το σπίτι.


Μονογονεϊκές Οικογένειες με Πατέρα και Σύγκριση με Οικογένειες μόνο με

Μητέρα

Οι πατέρες που αναλαμβάνουν μόνοι την ανατροφή των παιδιών τους ολοένα και

αυξάνονται. Το 1970 οι μόνοι πατέρες ανέρχονταν στο 10%, το 2003 το ποσοστό

ανέβηκε στο 18% (U.S. Census Bureau, 2006), ενώ το 2006 το 35% ήταν μόνοι πατέρες

που συζούσαν με σύντροφο, το 25% ζούσε με άλλους ενήλικους μαζί και το 40%

αποτελούσε το ποσοστό των πατέρων που ζούσαν μόνοι τους με τα παιδιά τους (U.S

Census Bureau, 2007).

Το 40% αυτών των οικογενειών, όπου ο μοναδικός ενήλικας ήταν ο πατέρας του

παιδιού, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διερεύνηση των χαρακτηριστικών των

ενηλίκων στο ρόλο του γονιού και την αναπτυξιακή πορεία των παιδιών που μεγαλώνουν

χωρίς μητέρα. Οι μόνοι πατέρες καλούνται να ανταποκριθούν ολοκληρωτικά στις

ανάγκες των παιδιών τους αναλαμβάνοντας διπλό γονικό ρόλο. Εκτός από τις πιέσεις

αλληλεπίδρασης που ωθούν τους πατέρες να συμπεριφερθούν και σαν «μητέρες», οι

μόνοι πατέρες αντιμετωπίζουν και ανταγωνιστικές πιέσεις να αναλάβουν και μητρικό

ρόλο (Hook, Chalasani, 2008).

Ο Risman (1998) συμφωνεί πως το κοινωνικό επίπεδο του πατέρα που

αναλαμβάνει μόνος του την ανατροφή των παιδιών του, υπερισχύει της κατηγορίας

φύλου όπου ανήκει, τις προσδοκίες και τις απαιτήσεις που απορρέουν όχι μόνο από τα

παιδιά του αλλά και από τις φιλίες του, τα λοιπά μέλη της οικογένειας, το εκπαιδευτικό

σύστημα, και άλλα. Οι συνέπειες από την αλληλεπίδραση του φύλου, οι απαιτήσεις των

συνθηκών και οι ξεκάθαρες ανάγκες των παιδιών για θρέψη σωματική και πνευματική,


δημιουργεί συμπεριφορές στους άντρες που συχνά αποκαλούνται ως «μητρότητα»

(Risman 1998, as cited in Hook, Chalasani, 2008).

Οι πατέρες που αναλαμβάνουν το δύσκολο έργο της ανατροφής των παιδιών τους,

συχνά καταλήγουν σε αυτή τη μορφή της οικογένειας ύστερα από διαζύγιο με τη μητέρα

των παιδιών τους, η οποία δεν παρουσιάστηκε ικανή να λάβει την επιμέλεια τους

εξαιτίας απορριπτικής συμπεριφοράς ή κακομεταχείρισής τους ή επειδή τα ίδια τα παιδιά

επιδίωξαν να ζήσουν με τον πατέρα τους (Hamer, Marchioro, 2002). Οι περισσότεροι

πατέρες στη μονογονεϊκή μορφή της οικογένειας είναι ή διαζευγμένοι ή έχουν χηρέψει

και αναγκαστικά βρέθηκαν μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο.

Αντίθετα, οι μητέρες αποφασίζουν συνειδητά την ανάληψη τέτοιων ευθυνών,

ύστερα από προμελετημένη ή όχι εγκυμοσύνη και παρουσιάζονται λιγότερο θετικές στην

προοπτική του γάμου σε σχέση με τους άντρες, που επιθυμούν να βρουν ένα σύντροφο

(Hertz, 2006). Όμως, η επιλογή συντρόφου φαίνεται να παρεμβάλλει στις

αλληλεπιδράσεις πατέρα-παιδιού, διαταράσσοντας τη σχέση τους, καθώς ο πατέρας

αποπειράται να γεφυρώσει τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του παιδιού και της

συντρόφου του, στερώντας με αυτό τον τρόπο διαθέσιμους πόρους από το παιδί του. Σε

αυτή τη μεικτή μορφή οικογένειας, τα επίπεδα ζεστασιάς, ευαισθητοποίησης και

ενδιαφέροντος μεταξύ των μελών παρουσιάζονται χαμηλότερα από οποιαδήποτε άλλη

μορφή, καθιστώντας καταλυτική την εισβολή ενός τρίτου προσώπου, το οποίο

διαταράσσει την ποιότητα της σχέσης πατέρα-παιδιού (Bronte-Tinkew, Scott & Lilja,

2010).

Όσον αφορά τις οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν οι μονογονεϊκές

οικογένειες στην προσπάθεια των μητέρων ή των πατέρων να καλύψουν τις ανάγκες των


παιδιών τους, οι πατέρες εμφανίζονται να έχουν ικανοποιητικό εισόδημα και

ολοκληρωτική και πιο σταθερή εργασιακή απασχόληση από ότι οι μόνες μητέρες

(Biblarz & Stacey, 2010· Hook & Chalasani, 2008). Το εισόδημά τους παρουσιάζεται

υψηλότερο, διαφοροποιώντας τις οικονομικές εντάσεις που πιθανότατα αντιμετωπίζουν

οι μητέρες των μονογονεϊκών οικογενειών, των οποίων οι οικονομικοί πόροι υστερούν

ελαφρώς με αυτούς των πατεράδων της ίδιας μορφής οικογένειας (Bronte-Tinkew, Scott

& Lilja, 2010).

Διαφορές εντοπίζονται και στο μορφωτικό επίπεδο των πατέρων και των μητέρων

των μονογονεϊκών οικογενειών, αλλά και στην ηλικία, το φύλο και τον αριθμό των

παιδιών που ανατρέφουν υπό την προστασία τους. Οι πατέρες βρίσκονται σε στατιστικώς

σημαντικά υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, σε ποσοστό 92,3% συγκριτικά με το 80%

που αντιστοιχούσε στις μητέρες (Bronte-Tinkew, Scott & Lilja, 2010). Σε διάφορες

έρευνες, οι πατέρες στις μονογονεϊκές οικογένειες έχουν λιγότερα παιδιά και μεγαλύτερα

ηλικιακά σε σχέση με άλλες μορφές οικογένειας (Hook & Chalasani, 2008· Bronte-

Tinkew, Scott & Lilja, 2010). Σύμφωνα με τα ευρήματα αυτά, τα παιδιά που μεγαλώνουν

με ένα πατέρα, από την άποψη του κοινωνικού κεφαλαίου και εφόσον είναι λιγότερα σε

αριθμό, έχουν την ευχέρεια να απολαύσουν τους οικονομικούς και κοινωνικούς πόρους

που τους παρέχονται, αλληλεπιδρώντας θετικά με τους πατέρες τους (Blake, 1981).

Η οικονομική οικογενειακή κατάσταση αποτελεί καθοριστικό παράγοντα που

επηρεάζει σημαντικά όλα τα μέλη της οικογένειας, κάτι που αποδεικνύεται κι από τα

ευρήματα της έρευνας των Biblarz και Stacey (2010). Σε μονογονεϊκές οικογένειες

μητέρων και πατέρων, όταν τα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται

σταθερά, περισσότερο οι μητέρες παρά οι πατέρες αναπτύσσουν δεξιότητες σχετικές με


την ανατροφή των παιδιών τους και εμπλέκονται ενεργά στην αναπτυξιακή τους πορεία.

Οι πρακτικές που ακολουθούν οι μητέρες για το μεγάλωμα των παιδιών τους διαφέρουν

με αυτές των πατεράδων (Hook & Chalasani, 2008). Οι πατέρες στην ανατροφή των

παιδιών τους παρουσιάζονται λιγότερο αυταρχικοί, περισσότερο ανεκτικοί και αμέτοχοι,

και ακολουθούν πιο ελαστικό τρόπο επιβολής από ότι οι πατέρες από άλλες μορφές

οικογένειας (Bronte-Tinkew, Scott & Lilja, 2010).

Οι μονογονεϊκές οικογένειες παρουσιάζουν ένα μοναδικό τύπο οικογενειακής

δομής, στην οποία οι κηδεμόνες είτε άντρες είτε γυναίκες εμφανίζουν αρκετά κοινά

χαρακτηριστικά συγκριτικά με άλλες μορφές οικογένειας (Bronte-Tinkew, Scott & Lilja,

2010). Οι μητέρες, σε σχέση με τους πατέρες που μεγαλώνουν τα παιδιά τους,

ακολουθούν διαφορετικούς τρόπους αλληλεπίδρασης με τα παιδιά, επενδύοντας τον

περισσότερο χρόνο στη σωματική φροντίδα τους και στις δουλειές του σπιτιού, ενώ οι

πατέρες αξιοποιούν τον χρόνο παίζοντας ή τρώγοντας μαζί τους. Συνολικά, ο χρόνος που

ξοδεύουν για να έρθουν σε επαφή με τα παιδιά τους δεν διαφέρει, παρά μόνο ο τρόπος

που επιλέγουν να τον αξιοποιήσουν (Hook & Chalasani, 2008).


Συμπεράσματα και Συζήτηση

Το διαζύγιο είναι αναμφίβολα ένα τραυματικό γεγονός για τα παιδιά, τόσο στην

εξέλιξη του ψυχικού τους κόσμου, όσο και στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς τους, η

οποία βάσει της διεθνούς βιβλιογραφίας τείνει να είναι πολλές φορές αντικοινωνική και

επιθετική. Δεν αποτελεί μόνο ένα κοινωνικό και οικογενειακό γεγονός, αλλά πρόκειται

για μια σταδιακή διάλυση ψυχολογικών, συναισθηματικών και κοινωνικών δεσμών, που

θα μπορούσε να παραλληλιστεί με την περίοδο πένθους, ιδιαίτερα για τα παιδιά.

Ωστόσο, πέρα από τις αρνητικές επιπτώσεις του διαζυγίου που είναι

αδιαμφισβήτητο ότι προκαλούνται, ορισμένοι ερευνητές (Amato, Loomis & Booth,1995)

υποστηρίζουν ότι το διαζύγιο μπορεί να έχει και ευεργετικά αποτελέσματα στην

ευημερία των παιδιών, λόγω της μειωμένης έκθεσης τους σε γονικές συγκρούσεις.

Ως εκ τούτου, οι γονείς οι οποίοι αποφασίζουν να πάρουν διαζύγιο, οφείλουν να

γνωρίζουν τα προβλήματα που θα δημιουργηθούν στα παιδιά τους πριν να είναι πολύ

αργά. Καλό θα ήταν να αποφεύγουν τους διαπληκτισμούς, τις εντάσεις και τους βαρείς

χαρακτηρισμούς και να λύσουν το γάμο τους όσο πιο πολιτισμένα γίνεται, για χάρη των

παιδιών τους και της ψυχικής τους ευημερίας. Οι ήρεμες εξηγήσεις και η ειλικρινής

επικοινωνία των διαζευγμένων με τα παιδιά τους θα βοηθήσουν προς τη σωστή

κατεύθυνση, με γνώμονα βέβαια την εξομάλυνση των μεταξύ τους σχέσεων και το κλίμα

συναίνεσης και διαλλακτικότητας που πρέπει να επικρατήσει προς το συμφέρον των

παιδιών.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Amato, P. R. (1996). Explaining the intergenerational transmission of divorce. Journal of Marriage and the Family, 58, 628-640

Amato, P.R., Keith, B. (1991a). Parental divorce and the well-being of children: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 110, 26-42

Amato, P. R., Loomis, L. S., Booth, A. (1995). Parental divorce, marital conflict and offspring well-being in early adulthood. Social Forces, 73, 895-916

Biblarz, J. T., Gottainer, G. (2000). Family Structure and Children’s Success: A comparison of Widowed and Divorced Single-Mother Families. Journal of Marriage and the Family, 62, 533-548

Biblarz, J. T., Stacey, J. (2010). How Does the Gender of Parents Matter? Journal of Marriage and Family, 72, 3 – 22

Borrine, M. L., Handal, P. J., Brown, N. Y., Searight, H. R. (1991). Family conflict and adolescent adjustment in intact, divorced and blended families. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 753-755

Bronte-Tinkew, J., Scott, E. M, & Lilja, E. (2010). Single Custodial Fathers’ Involvement and Parenting: Implications for Outcomes in Emerging Adulthood. Journal of Family and the Marriage, 72, 1107-1127

Bumpass, L. L., Martin, T. C. & Sweet, J. A. (1991). The impact of family background and early marital factors on marital disruption. Journal of Family Issues, 12, 22-42

Choi, K. J., Jackson, P. A. (2010). Fathers’ involvement and child behavior problems in poor African American single-mother families. Children and Youth Services Review

Cummings, E. M., Davies, P. (1994). Children and marital conflict. New York: Guilford

Dufur, J. M., Howell, C. N., Downey, B. D., Ainsworth, W. J., Lapray, J. A. (2010). Sex Differences in Parenting Behaviors in Single-Mother and Single-father Households. Journal of Marriage and Family, 72, 1092-1106


Dunn, J. et al., and the ALSPAC Study Team (1998). Children’s adjustment and prosocial behaviour in step-stingle-parent, and non-stepfamily settings: findings from a community study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39(8), 1083-1095

Emery, R. E. (1999). Marriage, divorce and children’s adjustment (2nd edition). Thousand Oaks, CA: Sage Publications, Inc.

Erel, E., Burman, B. (1995). Interrelatedness of marital relations and parent-child relations: A meta-analytic review. Psychological Bulletin, 118, 108-132

Ferri, E. (1976). Growing up in a One Parent Family, NFER, Slough

Flouri, E. & Buchanan, A. (2001). What predicts traditional attitudes to marriage? Children & Society, 15(4), 263-271

Flouri, E. & Buchanan, A. (2004). Childhood families of homeless and poor adults in Britain: A prospective study. Journal of Economic Psychology, 25(1), 1-14

Forehand, R., Neighbors, B., Devine, D., Armistead, L. (1994). Interparental conflict and parental divorce: The individual, relative and interactive effects on adolescents across four years. Family Relations, 43, 387-393

Gavalas V. and Rontos K. (2011) Out of wedlock childbearing in Greece: spatial and socio- demographic aspects of an emerging phenomenon. Population Reseach and Policy Review

Glenn, N. D., Kramer, K. B. (1987). The marriages and divorces of the children of divorce. Journal of Marriage and the Family, 49, 811-825

Goldstein, H. S. (1984). Parental composition, supervision and conduct problems in youths 12 to 17 years old. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 23, 679-684

Golombok, S. (2004). Solo mothers: quality of parenting and child development. International Congress Series, 256, 256-263

Golombok, S., Fivush, R. (1994). Gender Development. Cambridge University Press, Cambridge, MA.


Grych, J. H., Fincham, F. D. (1990). Marital conflict and children’s adjustment: A cognitive-contextual framework. Psychological Bulletin, 111, 434-454

Hamer, J., & Marchioro, K. (2002). Becoming custodial dads: Exploring parenting among low-income andworking-classAfrican American fathers. Journal of Marriage and Family, 64, 116 – 129.

Haskey, J. (1998). One-parent families and their dependent children in Great Britain. In: R. Ford & J. Millar (Eds.), Private lives & public responses. London: Polict Studies Institute

Hertz, R. (2006). Single by chance, mothers by choice: How women are choosing parenthood without marriage and creating the new American family. New York: Oxford University Press.

Hetherington, E. M., Cox, M. J., Cox, R. (1978). The aftermath of divorce. In:. J. H. Stevens, & M. Mathews (Eds.), Mother-child, father-child relations, Washington, DC: National Association for the Education of Young Children.

Hetherington, E.M., (1989). Coping with family transitions: winners, losers, and survivors. Child Development, 60, 1-14.

Hines, M. (2004). Brain Gender. Oxford University Press, Oxford 2004

Hofferth, S. L. (2003). Race/ethnic differences in father involvement in two-parent families: Culture, context or economy? Journal of Family Issues, 24(2), 185-216

Hook, J. L., Chalasani, S. (2008). Gendered expectations? Reconsidering single fathers’ childcare time. Journal of Marriage and Family, 70, 978-990

Jayakody, R., & Kalil, A. (2002). Social Fathering in Low-Income, African American Families with Preschool Children. Journal of Marriage and Family, 64(2), 504-516

Kalter, N., Riemer, B., Brickman, A., & Chen, J. W. (1985). Implications of parental divorce for female development. Journal of American Academy of Child Psychiatry, 24, 538


Keith, V. M., Finlay, B. (1988). The impact of parental divorce on children’s educational attainment, marital timing and likelihood of divorce. Journal of Marriage and the Family, 50, 797-809

Maccoby, E. (1998). The two sexes: growing up apart, coming together. Belknap Harvard, Cambridge, MA.

McLanahan, S. S., Sandefur, G. (1994). Growing up with a single parent: What hurts, What helps. Cambridge, MA: Harvard University Press

McMunn, M. A., Nazroo, Y. J., Marmot, G. M., Boreham, R., Goodman, R. (2001). Social Science & Medicine, 53, 423-440

Mott, F. L., Kowaleski-Jones, L., Menaghan, E. G. (1997). Parental absence and child behavior: Does a child’s gender make a difference? Journal of Marriage and the Family, 59, 103-118

Peterson, J. L., & Zill, N. (1986). Marital disruption, parent-child relationships, and behavior problems in children. Journal of Marriage and the Family, 48, 295-307

Pong, L. S., Dronkers, J., Hampden-Thompson, G. (2003). Family Policies and Children’s School Achievement in Single- Versus Two-Parent Families. Journal of Marriage and Family, 65, 681–699

Risman, B. J. (1987). Intimate relationships from a microstructural perspective: Men who mother. Gender and Society, 1, 6 – 32.

Stewart, S. D. (2003). Nonresident parenting and adolescent adjustment: The quality of nonresident father-child interaction. Journal of Famly Issues, 24(2), 217-244

Sun, Y., & Li, Y. (2007) Racial and ethnic differences in consequences of parental divorce for American adolescents. Journal of Marriage and Family, 69

Teitler, J. O. (2001). Father involvement, child health and maternal health behaviour. Children and Youth Services Review, 23(4-5), 403-425

Tuckman, J., Regan, R. A. (1966). Intactness of the home and behavioral problems in children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 7, 225-233


Zick, C. D., Bryant, W. K. & Osterbacka, E. (2001). Mothers’ employment, parental involvement, and the implications for intermediate child outcomes. Social Science Research, 30(1), 25-49

Zill, N. (1978). Divorce, marital happiness and the mental health of children: Findings from the FCD national survey of children. Paper presented at the NIMH Workshop on Divorce and Children, Bethesda, MD.

Zill, N., Morrison, D. R., Coiro, M. J. (1993). Long-term effects of parental divorce on parent-child relationships, adjustment and achievement in young adulthood. Journal of Family Psychology, 7, 91-103

Zill, N., Schoenborn, C. A. (1990). Developmental, learning and emotional problems: Health of our nation’s children, United States, 1988: Advance data from vital and health statistics, No. 190. National Center for Health Statistics, Hyattsville, MD.

Zimiles, H., Lee, E. V. (1991). Adolescent Family Structure and Educational Progress. Developmental Psychology, 27(2), 314-320

Εμβαλωτής, Α., & Κρίβας, Σ., & Μπρούζος, Α. (2007) Συσχετισμός οικογενειακού- κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, Αθήνα: Οργανισμός Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών ΟΕΠΕ.

ΕΛ.ΣΤΑΤ (2007), Ελληνική Στατιστική Αρχή Ελλάδος

Μπαμπάλης, Θ. (2003) Παιδιά μονογονεΐκών οικογενειών: Ψυχοκοινωνική προσαρμογή στην οικογένεια και το σχολείο. Σύγκριση με μαθητές από πυρηνικές οικογένειες . Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού.

Χατζηχρήστου, Χ. (1999). Ο χωρισµός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά. Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα.

Χατζηχρήστου, Χ. (2008). Στήριξη των παιδιών σε καταστάσεις κρίσεων. Αθήνα, Τυπωθήτω.


Documents

Η Επίδραση του διαζυγίου στην γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού