(…)Είμαι η φτωχούλα η ρεζεντά ,

Εκείνη που είχ’ ανθίσει

Στης φοβερής σοφίτας σου την άκρη

Κι’ αγνάντια στη σκληράδα των ουτιδανών.

Κι απάνου στο σκληρό του πάθους σου διαμάντι,

Ημουν εγώ το δάκρυ

Που ο βαθύς σου ο πόνος

Το είχε στερέψει από τη βρύση του ματιού σου,

Στέλλα Βιολάντη!

Κωστής Παλαμάς1

Ο Κωστής Παλαμάς , διαβάζοντας την συγκινητική ιστορία της Στέλλας Βιολάντη του Ξενόπουλου γράφει αυτό το ποιήμα, το οποίο και στέλνει στον συγγραφέα.

Όταν αργότερα το διήγημα έγινε θεατρικό έργο, το άγριο λουλούδι που φύτρωσε από μόνο του στα κεραμίδια της φυλακής της Στέλλας Βιολάντη, πήρε διαστάσεις διαφορετικές στα μάτια της ηρωίδας που ταυτίστηκε μαζί του μέσα από την πένα του συγγραφέα.

Ο Γρ. Ξενόπουλος επηρεάζεται από ένα γεγονός παρμένο από τις αθηναικές εφημερίδες για μια νέα η οποία έχασε τη ζωή της από την κακομεταχείριση της οικογένειας της. 2

Όντας συστηματικός οπαδός καθώς και ερευνητής του ρεαλισμού θέλησε να βάλει ένα καθρέφτη μπροστά στα μάτια της κοινωνίας που στα τέλη του 19ου αιώνα εξακολουθούσε στο όνομα κάποιων ηθικών αρχών , να εγκλωβίζει και να κακομεταχερίζεται το γυναικείο φύλλο.

Η πρώτη προσέγγιση στο θέμα ήταν μέσα από το διήγημα , «Στέλλα Βιολάντη ή έρως εσταυρωμένος», διήγημα μέσα από το οποίο με πολύ λυρισμό και περιγραφικότητα διαγράφεται το δράμα μιας νεαρής γυναίκας που βρήκε μαρτυρικό θάνατο στο όνομα του έρωτα της.

Οσο λυρικό και παρωχημένο μπορεί να μας φαίνεται κάτι τέτοιο στην σημερινή εποχή , δεν είναι πολύ μακριά από το ηθικό κατεστημένο που επικρατούσε μέχρι και πρόσφατα στην Ελλάδα.

Η θέση της γυναίκας η πατρική εξουσία , ο θεσμός του γάμου που αποτελούσε κατά κύριο λόγο μια εμπορική συμφωνία, είναι τα κυρίως θέματα που απασχολούν τον συγγραφέα καθώς και οι υποκριτικές συμπεριφορές που καλλιεργούνται μέσα στην οικογένεια ώστε να συμβαδίζουν έιτε με ένα ηθικό κατεστημένο είτε προς οικονομικό όφελος. 3

1 Γρ. Ξενόπουλου «Στέλλα Βιολάντη ή Έρως Εσταυρωμένος, και κάποια άλλα διηγήματα», Εκδόσεις Γεωργίου Φεξη, Αθήνα 1914, Σελ: 10, 112 Γιώργος Πεφάνης, «Τοπία της δραματικής γραφής , Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο» , (Το ευοσμον Μυριάνθεμον του θεάτρου μας), Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, Σελ:4003 ,Οπ. π. Σελ:401

Στο «έρως εσταυρωμένος» , οι χαρακτήρες είναι σχεδιασμένοι με περισσότερη λεπτομέρεια μα την ίδια στιγμή η αισθηματική περιγραφή περισσότερο απλοϊκή κατά την άποψη μου. Η κριτική που ασκεί ο ίδιος ο συγγραφέας είναι εμφανή και φτάνει μέχρι τέλους στην συναισθηματική αποστασιοποίηση των δημίων της οικογενείας στην περιγραφή της μεγαλειώδης κηδείας , αντί γάμου όπως θα ταίριαζε σε μια νεαρή κοπέλα όπως τη Στέλλα.

Στο θεατρικό έργο , οι χαρακτήρες είναι καλύτερα δουλεμένοι και περισσότερο ρεαλιστικά δοσμένοι με κάποιες παραπάνω λυρικές λεπτομέρειες , όπως η παράλληλη και αλληγορική ύπαρξη του λουλουδιού που φύτρωσε στα κεραμίδια της φυλακής της Στέλλας και που αναπτύχθηκε στο έργο λίγο παραπάνω από ότι στο διήγημα.

Η ρεζεντά , που πιθανότατα , να άντλησε ο συγγραφέας την έμπνευση από το ποίημα του Κωστή Παλαμά , ο οποίος το έγραψε αφού διάβασε την πρώτη έκδοση του διηγήματος , οδήγησε τον Ξενόπουλο στο να συμπληρώσει τα κενά του χαρακτήρα της Στέλλας στο θεατρικό έργο με το συμβολισμό της ανεξαρτησίας της μέσα από την ύπαρξη του μικρού λουλουδιού.

Η ηρωίδα στην διάρκεια του έργου ωριμάζει και μεταλλάσσεται . Οι συνθήκες είναι εκείνες που από την νεαρή παρθένα την μεταμορφώνουν σε τραγική γυναικεία φιγούρα.

Έρχεται αντιμέτωπη με την δολιότητα αρχικά του πατέρα της , την περιφρόνηση των υπολοίπων μελών με εξαίρεση την θεία της, τον εγκλεισμό και την κακοποίηση.

Εκείνη όμως δεν ήταν δυνατόν να δεχτεί την ηθική αμφισβήτηση που η οικογένεια της της ασκεί. Άλλωστε δεν έκανε τίποτα παραπάνω από αυτό που έκαναν εκείνοι οι ίδιοι οι γονείς της. Ερωτεύτηκε κάποιον με διαφορετική οικονομική κατάσταση από την ίδια και θέλησε να τον παντρευτεί. Είναι καρπός ενός τέτοιου σμιξίματος. Ο πατέρας της υπήρξε σε δυσμενή οικονομική θέση , παντρεύτηκε την εύπορη μητέρα της (αφού έχει ήδη καταδικάσει την αδερφή του να μείνει ανύπαντρη σπαταλώντας την προίκα της) και έκανε από την αρχή περιουσία.

Είναι δέσμια και εκείνη του δικού της ηθικού κώδικα που είναι μια απλή εξέλιξη εκείνου του πατέρα της και κρατεί στάση μάρτυρα ώστε να αποδείξει πως ο δικός της ηθικός νόμος είναι ο σωστός και όχι εκείνος που προσπαθούν να της επιβάλουν.

Μια σύγχρονη Αντιγόνη , που όμως έχει αλλάξει η οπτική γωνία του ηθικού ενδιαφέροντος. Παρακούει τις εντολές της εξουσίας και επαναδημιουργεί καινουριους δικούς της και θυσιάζεται για αυτούς.

Η ασάφεια που επικρατεί σχετικά με το τέλος της Στέλλας στο θεατρικό έργο, σχολιασμένο και από την Ελένη Ουράνη (Άλκης Θρύλος)4, ότι δεν πεθαίνει κανείς από έρωτα, δεν αρρωσταίνει κανείς τόσο βαριά από τον έρωτα ώστε να πεθάνει, συμπληρώνεται από την σημειολογία που επιβάλει η ύπαρξη της ανεξαρτησίας της άγριας ρεζεντάς. Η πρωταγωνίστρια απομονώνει τα συναισθήματα της από τον πραγματικό κόσμο και τα διοχετεύει στο φανταστικό κόσμο που η μυρωδιά του λουλουδιού την εμπνέει να φτιάξει. Το λουλούδι είναι ή ίδια . το μεθυστικό του άρωμα είναι ο έρωτας της και είναι μόνο δικός της. Δεν είναι καν του εραστή που αποδεικνύεται ανάξιος. Ξαναγεννιέται η Στέλλα μέσα στην τραγική σοφίτα των παιδικών της χρόνων, ανεξάρτητη χωρίς γονείς χωρίς φροντίδα παρά μόνο με τις λιγοστές αχτίδες του ήλιου και το νερό από το κανάτι που μοιράζεται με το φυτό.

4 Άλκης Θρύλος Κριτική , Το θέατρον, Νέα Εστία, Τέυχος 402-403 σελ:306

Στο διήγημα χάνει τη ζωή της όχι μόνο από την κακομεταχείριση αλλά σαφώς αυτοκτονεί αφού παύει να τρώει το ψωμί που της πετάει ο πατέρας της.

Στο θεατρικό έργο αρρωσταίνει από τις κακουχίες και πεθαίνει εκεί μπροστά στα έκπληκτα μάτια της οικογενείας της και φυσικά του θεατή. Ωστόσο μέχρι εκείνη τη στιγμή του τέλους έχει φαντασιωθεί και σκηνοθετήσει το θάνατο της και μέσα από την νοσηρή αυτή φαντασίωση αντλεί θάρρος.5 θέλει να πεθάνει και για αυτό το λόγο ζητάει από τη θεία της να ξεριζώσει τη Ρεζεντα . Η άρνηση του φαγητού που υπάρχει στο διήγημα στο θεατρικό γίνεται το ξερίζωμα του λουλουδιού.

Η ηθοποιός που καλείται να ερμηνεύσει τη Στέλλα Βιολάντη, μπορεί εύκολα να πέσει σε υπερβολικούς λυρισμούς ή σε σκληρότητα στην ερμηνεία. Η ισορροπία πάντα είναι λεπτή και χρειάζεται να δουλευτεί ξεχωριστά κατά τη γνώμη μου στην διαδικασία των προβών μέχρι το σημείο η ηθοποιός να μπορεί να βγάζει το κομμάτι της ευαισθησίας σε στιγμές φορώντας το διάφανο προσωπείο της περηφάνιας και της αποφασιστικότητας.

5 Σάββας Πατσαλίδης, «Σώματα και πτώματα στον Ξενόπουλο» , από τον τόμοNULLA DIES SINE LINEA, Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου , Επιμέλεια Γιώργος Πεφάνης, Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη , Αθήνα 2007, Σελ:297