Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΕΑΠ-ΕΛΠ 12

ΑΡΕΤΗ ΚΑΛΕΣΑΚΗ

ΕΡΓΑΣΙΑ 3η

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ

ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Αθήνα, 5.3.2015

[1]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εισαγωγή ………………………………………………………………………………σελ. 32. Από τον νατουραλισμό του Turner στα βυζαντινά πρότυπα του

Κόντογλου…………………………………………………………………………… σελ. 43. Η Ελληνικότητα με τον τρόπο του Τσαρούχη…………………………………… σελ.5-74. Η δεύτερη περίοδος του Τσαρούχη: Αναπαράσταση ορατών τε

και αοράτων …………………………………………………………………… …. σελ.85. Για πέντε διαμερίσματα και ένα μαγαζί……………………………………….. σελ.9-106. Συμπεράσματα…………………………………………………………………… σελ.117. Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία…………………………………………………. σελ.12

[2]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από τη στροφή της νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους προς τη Δύση σε ό,τι αφορά στις κυρίαρχες επιλογές της πολιτικής εξουσίας και την πλήρη επικράτηση των άκαμπτων κανόνων του Ακαδημαϊσμού1 στις Τέχνες κατά τον 19ο αιώνα, μέχρι και σήμερα ακόμη, στον πυρήνα του προβληματισμού στον καλλιτεχνικό –και όχι μόνον- χώρο της Ελλάδας βρίσκεται το ζήτημα του δυισμού Ανατολής-Δύσης. Παρά την κυριαρχία του Ακαδημαϊσμού και της απαξιωτικής προς κάθε τι που θύμιζε Ανατολή προσέγγιση της Τέχνης, σταδιακά και ιδίως με την είσοδο στον 20ο αιώνα, άρχισαν να εμφανίζονται καλλιτέχνες που εξέφρασαν ένα νεωτερικό καλλιτεχνικό πνεύμα 2. Ταυτόχρονα δε σχεδόν με την είσοδο στον 20ο αιώνα, άρχισε να αναδύεται και το ζήτημα της «Ελληνικότητας»3 με στόχο μια τέχνη «εθνική», αντίβαρο στον πολιτισμό της Δύσης και τις αγκυλώσεις του Ακαδημαϊσμού. Στην κορύφωσή του το ζήτημα αυτό έφτασε από την περίφημη γενιά του ΄304, μια γενιά καλλιτεχνών που επέλεξε να αναδείξει σε πολιτιστική αξία την αναζήτηση της «ελληνικότητας» στην τέχνη και τη λογοτεχνία μέσω της σύνδεσης της νεοελληνικής τέχνης με τις βυζαντινές καταβολές της και τη συστηματική και οργανωμένη στροφή στη λαϊκή τέχνη και τη λαϊκή πολιτιστική παράδοση5. Σ’ αυτή την περίφημη γενιά ανήκει και ο ζωγράφος αλλά και σκηνογράφος, ενδυματολόγος και λογοτέχνης, Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989).

Στην παρούσα εργασία και με αφορμή δύο ζωγραφικά έργα του Τσαρούχη , αντιπροσωπευτικά των δύο σημαντικότερων, εικαστικά, περιόδων του, τον «Σκεπτόμενο»(1939) και τον «Δρόμο κοντά στο Τελωνείο του Πειραιά» (1975) θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε και να αποτυπώσουμε τις δικές του χαρακτηριστικές προσεγγίσεις της «ελληνικότητας», του δυισμού Ανατολής-Δύσης, της ελληνικής πραγματικότητας, του νεοέλληνα και του νεοελληνικού αστικού τοπίου.

1 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης Τέχνες Ι, Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες,ΕπισκόπησηΕλληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Γ΄, ΕΑΠ,Πάτρα 2000, σελ. 292 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, Τέχνες Ι, ό.π.,, σελ.40-443 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, Τέχνες Ι, ό.π., σελ.54-554 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης,, Τέχνες Ι, ό.π., σελ.555 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, Τέχνες Ι, ό.π.,, σελ.56-57

[3]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟ ΤΟΥ TURNER ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

Ο Γιάννης Τσαρούχης, γόνος αστικής οικογένειας, μεγάλωσε στο σταδιακά αστικοποιούμενο περιβάλλον του Πειραιά αρχικά και της Αθήνας στη συνέχεια και σε ένα κοινωνικό περιβάλλον συντιθέμενο από την αφρόκρεμα της πολιτικής, της τέχνης και της διανόησης της εποχής6. Η αντίθεση ανάμεσα στην πραγματικότητα της καθημερινότητας της πόλης και των ανθρώπων της και εκείνης του οικογενειακού και ευρύτερα κοινωνικού του περιβάλλοντος τον έκανε να συνειδητοποιήσει πολύ έγκαιρα τη συνύπαρξη και τους όρους συνύπαρξης των δύο διαφορετικών κόσμων που τον περιέβαλαν. Από τη μια η δυτικοτραφής αστική τάξη 7και από την άλλη οι καθημερινοί άνθρωποι -τους οποίους μάλιστα ο Τσαρούχης αντιμετώπιζε με περισσό σεβασμό8- που ζούσαν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας κρατώντας χρώματα, τρόπο ζωής και παραδόσεις που παρέπεμπαν στην Ανατολή. 9 Η εξοικείωση του Τσαρούχη με την καθημερινότητα των δύο παράλληλων κόσμων, αλλά και η αποδοχή τους, καθόρισε τόσο την προσωπικότητά του όσο και τη ζωγραφική του. Η επίγνωση όμως και η συνειδητοποίηση της ύπαρξής των δύο κόσμων, δεν ώθησε τον Τσαρούχη στο να συμπαραταχθεί με τη μια ή την άλλη πλευρά αλλά στην ανάγκη να γνωρίσει σε βάθος τα αληθινά πρόσωπα της Δύσης και της Ανατολής και εν τέλει να τα συνθέσει.

Σε ηλικία μόλις 10 ετών, στην πρώτη του επαφή με τη ζωγραφική, «γνωρίζει» τον νατουραλισμό του Turner, τη «φυσική ζωγραφική», όπως τη χαρακτηρίζει, αλλά και τα ψηφιδωτά της Μονής Δαφνίου, μια ζωγραφική, που όπως έλεγε ο ίδιος, ήταν κάτι παραπάνω από τη «φυσική» του Turner.10 Σημαντικοί σταθμοί επίσης, ήταν οι μαθητείες του κοντά στον Κωνσταντίνο Παρθένη που τον κατέστησε βαθύ γνώστη της κλασικής και της Αναγεννησιακής τέχνης και τον Φώτη Κόντογλου, που τον μύησε στη βυζαντινή παράδοση. Σ’ αυτή του τη διαδρομή , ο Τσαρούχης επηρεάζεται από τα ιμπρεσιονιστικά και μεταιμπρεσιονιστικά κινήματα, την αρχαιοελληνική τέχνη, τη λαϊκή παράδοση, το Βυζάντιο, αλλά και από τις δισδιάστατες φιγούρες του Καραγκιόζη του Ευγένιου Σπαθάρη. Στη συνέχεια, χάρις στον Δ. Διαμαντόπουλο, γνωρίζει τις αρχές του μοντερνισμού, κυρίως δε τη ζωγραφική του Ματίς από τον οποίο επηρεάζεται σημαντικά. Ο πλούτος και το εύρος των επιρροών αυτών, τον οδήγησε το 1934, χρονιά που ολοκλήρωσε και τις σπουδές του στη Σχολή Καλών Τεχνών, σε ρήξη με τον έως τότε αγαπημένο του δάσκαλο, τον Κόντογλου, του οποίου την εμμονική προσήλωση στα βυζαντινά πρότυπα11 κυριολεκτικά αποδόμησε και κατεδάφισε12 με έναν, υπό μια έννοια, ιδιότυπο αναρχισμό, αντιπροτείνοντας όχι μια νατουραλιστική αλλά μια μοντέρνα ζωγραφική επηρεασμένη από τον κυβισμό, τον σουρεαλισμό και κάποιες φορές την αφαίρεση. Το πέρασμα του Τσαρούχη –όπως και του δάσκαλού του, του Κ. Παρθένη- στο μοντερνισμό έγινε μέσα από την αναζήτηση και την ενσωμάτωση στο έργο του στοιχείων από την τέχνη όλων των ιστορικών περιόδων του ελληνισμού, συνθέτοντας έτσι μια εθνικά διακριτή τέχνη, μια τάση που σχηματικά αποκαλείται Ελληνοκεντρικός Μοντερνισμός. 13

6  Α.Λουκάκη, 2009 Πειραιάς Ιδανική Εκδοχή του Αστικού τοπίου στη ζωγραφική του Γιάννη Τσαρούχη, στα πρακτικά του Συνεδρίου «Πειραιάς: Ιστορία και Πολιτισμός» του Πανεπιστημίου Πειραιά, σελ.214

7 Α.Σαββάκης, Τα παιδικά χρόνια, στο Αφιέρωμα «Ο΄Ελλην ζωγράφος Γ. Τσαρούχης»- Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 7ημέρες, 5.12.1993, σελ.78 Α. Σαββάκης,ό.π., σελ 79 Γιάννης Μπόλης Γιάννης Τσαρούχης ο Αισθησιακός, ΔΟΛ, 2009, σελ.910 Γ.Μπόλης, Ό.π., σελ.911 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, Ό.π., σελ.5912 Γ. Μπόλης, Ό.π., σελ.2613 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης,, Ό.π., σελ.89-90

[4]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Η ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΟΥ ΤΣΑΡΟΥΧΗ

«Σκεπτόμενος» (χρωστικές σκόνες με ζωϊκή κόλλα σε χαρτί, 139,2Χ 68,4- Ιδρυμα Γιάννη Τσαρούχη)

Χαρακτηριστικό του κατά Τσαρούχη «Ελληνοκεντρικού μοντερνισμού» είναι το έργο του «Ο Σκεπτόμενος» (1939). Με διάθεση παιγνιώδη και με έντονη την ανάγκη εθνικού εγκλιματισμού ο Τσαρούχης παρουσιάζει τη δική του εκδοχή του «Σκεπτόμενου» του Ροντέν μεταμορφώνοντας τα καλλιτεχνικά πρότυπα της μοντέρνας Δύσης σε εικονογραφία της «χρωματικής» Ανατολής14. Στη δική του εκδοχή ο «Σκεπτόμενος» είναι ένας νεαρός λαϊκός άνδρας που φορά ριγέ κοστούμι και καπνίζει.. Στον Τσαρούχειο «Σκεπτόμενο», ο ρόλος των χρωμάτων είναι ενεργός, η απεικόνιση επίπεδη, η προοπτική απούσα, η αναντιστοιχία της κλίμακας του νεαρού άνδρα σε σχέση με εκείνη του περιβάλλοντος, εμφανής. Ενώ τα περιγράμματα είναι αδρά σχεδιασμένα και ο τονισμός τους βαρύς, λείπουν οι φωτοσκιάσεις και οι λεπτομέρειες που θα επέτρεπαν τη σαφή απόδοση ατομικών χαρακτηριστικών τα οποία εν προκειμένω χαρακτηρίζονται από μια εσωστρεφή διάσταση.. Ο «Σκεπτόμενος» του Τσαρούχη μας παραπέμπει συνειρμικά στα φωβιστικά πορτραίτα του Ματίς15 ενώ η μετωπικότητα και η εσκεμμένη απουσία ατομικών χαρακτηριστικών προκειμένου να αναδειχθεί ένας τύπος ανθρώπου και όχι ένας συγκεκριμένος άνθρωπος, μας παραπέμπει στη λαϊκή τέχνη.

Ο Σκεπτόμενος του Ροντέν Michelangelο, Άγαλμα στον τάφο του Lorenzo Di Medici

14 Ν.Λοϊζίδη Ο Γ. Τσαρούχης ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 23.4.2000 http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=12159615 Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, Ό.π., σελ.90

[5]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Ο «Σκεπτόμενος» του Ροντέν είναι ένας άνδρας γυμνός και μυώδης. Στοχάζεται με μάτια ανοιχτά, με το σώμα και τις λεπτομέρειές του να αποπνέουν ένταση και εγρήγορση. Μοιάζει τόσο ρεαλιστικός που έχει κανείς την αίσθηση πως είναι βγαλμένος από ζωντανό μοντέλο. Η φυσικότητα και η λεπτομέρεια στην απόδοση των μυών και των οστών του σώματος , οι σκιές και το φως δίνουν στον θεατή την αίσθηση της κίνησης. Ο «Σκεπτόμενος» του Ροντέν μη έχοντας καμιά σχέση με τη λαϊκότητα και την παντελή απουσία ατομικών χαρακτηριστικών της Τσαρούχειας εκδοχής του, παραπέμπει σε αρχαία αγάλματα αλλά και στα έργα του Michelangelo στον τάφο του Lorenzo di Medici στη Φλωρεντία.

Με μια σπάνια συνθετική ικανότητα και με μια προσωπική «ανάγνωση» τόσο της δυτικής τεχνοτροπίας όσο και της χρωματικής τεχνοτροπίας της Ανατολής, ο Τσαρούχης επιτυγχάνει τη μεταμόρφωση των καλλιτεχνικών μοντερνιστικών προτύπων της Δύσης σε εικονογραφία της χρωματικής Ανατολής με βυζαντινότροπες επιδράσεις. Με τον τρόπο αυτό, ο δικός του «Σκεπτόμενος» εκφράζει την ιδιότυπη και προσωπική μετάφραση του ομώνυμου έργου του Ροντέν ενώ με τον ίδιο τρόπο, η «Ολυμπία» του Μανέ μεταφράζεται σε ημίγυμνο ξαπλωμένο «Νέο σε στάση αγάλματος Ολυμπίας» (1939)16

Édouard Manet, «Ολυμπία», 1863 Γ.Τσαρούχης, «Νέος σε στάση αγάλματος Ολυμπίας»,1939

Για τον Τσαρούχη, ελληνικότητα δεν σήμαινε απόρριψη κάθε δυτικής νεωτερικότητας –εξ ου και η ρήξη με τον Κόντογλου- αλλά ούτε και υιοθέτηση εκείνης της αντίληψης που κατέστησε την ελληνικότητα ένα ιδεολόγημα το οποίο πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε για λόγους προπαγανδιστικούς. Η ελληνικότητα με τον τρόπο του Τσαρούχη, για την οποία μίλησαν θερμά τόσο ο Οδυσσέας Ελύτης όσο και ο Ανδρέας Εμπειρίκος17, εκφράζεται με τη σύνθεση των πιο γόνιμων στοιχείων της σύγχρονης τέχνης με ελληνικά χαρακτηριστικά που καλύπτουν ένα ευρύτατο χρονικό φάσμα. Εκλεκτικισμός, ρεαλισμός, ποίηση, ευγένεια και επιβλητικότητα, παντρεύονται θαυμαστά με τα μεσογειακά χρώματα και θέματα αποφεύγοντας κάθε υποψία γραφικότητας.

16 Ν. Λοϊζίδη , «Ο Γιάννης Τσαρούχης ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση»,ό.π.

17 - Ο Οδυσσέας Ελύτης έλεγε για τον Τσαρούχη: « Ενας επαναστάτης δεν γίνεται νάναι συνάμα και κλασικός. Αλλά με τον Τσαρούχη γίνεται. Την ημέρα που ο ζωγράφος αυτός ετόλμησε να αναζητήσει τον Ερμή όχι στο όρος Ολυμπος αλλά στο «καφενείον ο Ολυμπος», ένας μύθος κατέβηκε από τα βιβλία στη ζωή.» στο : Γιάννης Μπόλης, ό.π., σελ.53 - « Στη ζωγραφική του Τσαρούχη δεν υπάρχει τίποτε που να παραπέμπει σε στόχο ή επιδίωξη σκέτου ρεαλισμού, αστικού ή προλεταριακού ή νατουραλιστική σκηνοθεσία. Τουναντίον, από το ίδιο υλικό από το οποίον άλλοι κατασκευάζουν στεγνές μορφές ή ευτελή στολίδια, που δεν ξεπερνούν ποτέ το συμβατικό περίγραμμα των, ο Γιάννης Τσαρούχης ενορχηστρώνει χρωματικές συμφωνίες που αποκορυφώνονται σε μικρές ή τεράστιες χρωματικές συνθέσεις, οι οποίες έχουν την συνταρακτική υποβλητικότητα των ορατορίων και την στιλπνήν γοητείαν των μύθων της προσωπικής μυθολογίας του ζωγράφου -όλα αυτά μέσα στην πιο εκθαμβωτικήν φωτοχυσίαν της πλήρους μεσημβρίας, όλα αυτά μέσα στην δόξα του πιο οργιαστικού ελληνικού φωτός». (Ανδρέας Εμπειρίκος από τον τόμο: Μάτην ωνείδισαν την ψυχήν μου, εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 1992.από: 44 άνδρες του Γιάννη Τσαρούχη στο http://www.lifo.gr/team/pinakothiki/33865)

[6]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Ο Ε. Σπαθάρης ως Άγγελος στην αποθέωση του Α.Διάκου,1948 Σπουδή ναυτών το βράδυ, 1955

Η πρόκληση για τη γενιά του ΄30, γράφει ο καθηγητής Νεοελληνικών σπουδών Δημήτρης Τζιόβας, ήταν πώς θα συμβιβάσει συνείδηση και ταυτότητα.18 Κάτω από αυτό πρίσμα συγκερασμού ταυτότητας και συνείδησης, αισθητικής και ιστορίας, επινόησης και βιώματος, υπηρέτησε και ο Τσαρούχης, ο «Έλληνας Ματίς»19 την ελληνικότητα.

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΤΣΑΡΟΥΧΗ : ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΟΡΑΤΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΑΟΡΑΤΩΝ

18 Δ. Τζιόβας, «Ελληνικότητα: συνείδηση ή ταυτότητα;» , Εφημερίδα το ΒΗΜΑ 6.4.2008, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=18789719 Γ. Μπόλης, ό.π., σελ.51

[7]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Στη δεύτερη σημαντική περίοδο της διαδρομής του Τσαρούχη, κατά τις δεκαετίες του ΄60 και του ΄70, οι επιρροές της Αναγεννησιακής αλλά και της ευρωπαϊκής ζωγραφικής του 17ου και του 19ου αιώνα 20είναι σαφείς, ενώ το ίδιο σαφές είναι το ενδιαφέρον του στο σύνολο του βίου του, για τον νεοκλασικισμό. Κατά τον Τσαρούχη δεν υπάρχουν δύο τεχνοτροπίες εχθρικές η μία με την άλλη : η ανατολίτικη και η δυτική, η μοντέρνα και η παλιά. Υπάρχει μόνο η ανάγκη αναπαράστασης της πραγματικότητας, η οποία απαιτεί και προϋποθέτει σύνθεση. Στα έργα του Τσαρούχη αυτής της δεύτερης περιόδου, συνδυάζεται η ελληνιστική αρμονία γραμμών και χρωμάτων με την δυτικότροπη ορθολογική προοπτική και την απαιτούμενη φωτοσκιαστική σύνθεση, χωρίς να ταυτίζεται με τη δυτική θεματική του ιδανικού τοπίου.21

Στον δικό του ορατό αλλά και φανταστικό κόσμο, που συντίθεται από μνήμες τόπων στους οποίους έζησε και περιπλανήθηκε, ο Τσαρούχης συναντά και αποτυπώνει στον καμβά με τρόπο ποιητικό, λυρικό και ονειρικό, νεοκλασικά σπίτια, βράχια, φουρούσια και ακροκέραμα, τοπία γυμνά, ξερά, καθαρά, φωτισμένα μ’ εκείνο το λαμπρό ελληνικό φως. Στη θέση των θεών και ημιθέων τοποθετεί νέους λαϊκούς με ή χωρίς φτερούγες. 22 Μόνο σε κάποια λίγα έργα της περιόδου αυτής είναι εμφανής η επιρροή από ελληνιστικά και πομπηιανά πρότυπα

Χαρακτηριστικό έργο της περιόδου αυτής ο «Δρόμος κοντά στο Τελωνείο του Πειραιά» (1975). Στον πίνακα απεικονίζονται δεξιά οι παλιές αποθήκες του Τελωνείου ( σήμερα Ευπλοίας και Αγίου Νικολάου στον Πειραιά) οι οποίες χτίστηκαν από τον Σταμάτη Κλεάνθη το 1850. Ο πίνακας χαρακτηρίζεται από φυσιοκρατική απόδοση, τρισδιάστατη προοπτική, πιστή αντιγραφή των χρωματικών τόνων αλλά και ποιητική αίσθηση, γεωμετρική καθαρότητα, ακρίβεια στο σχέδιο, χαμηλόφωνες τονικές κλίμακες, εξαιρετική απόδοση στις φωτοσκιάσεις. Χρωματικά, κυρίαρχη είναι η ώχρα που συνυπάρχει με το λαδί και το θαλασσί.

«Δρόμος κοντά στο Τελωνείο του Πειραιά»,1975 Οι Αποθήκες του Τελωνείου σε φωτογραφία του 1982

ΓΙΑ ΠΕΝΤΕ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΝΑ ΜΑΓΑΖΙ23

20 Α.Λουκάκη, Ό.π., σελ.22721 Α.Λουκάκη, Ό.π., σελ 23922, Α.Λουκάκη, Ό.π.,, σελ. 24423 Πρόκειται για τον τίτλο ντοκιμαντέρ συμπαραγωγής του Μουσείου Μπενάκη με την ΕΡΤ σε σκηνοθεσία Γ. Σκοπετέα και σενάριο του ίδιου και του Δ. Φιλιππίδη, το οποίο αναφέρεται στο φαινόμενο της αντιπαροχής και τις αλλαγές στην αρχιτεκτονική, την κοινωνία και την εξέλιξη του αστικού τοπίου της Αθήνας μέσα από τις ελληνικές ταινίες μυθοπλασίας από το 1924 έως το 2004.

[8]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Ο νεοκλασικισμός στην αρχιτεκτονική του νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους ήταν μια αισθητική επιλογή που εύρισκε σύμφωνη τόσο την Ευρώπη που αναζητούσε τις ρίζες της στην Ελλάδα, όσο και την Ελλάδα που αναζητούσε εναγωνίως τον επαναπροσδιορισμό της από το οθωμανικό της παρελθόν24. Μια αισθητική επιλογή που δεν αγκαλιάστηκε μόνο από την αστική τάξη της εποχής αλλά από όλα τα κοινωνικά στρώματα παίρνοντας το χαρακτήρα ενός τρόπον τινά «λαϊκού νεοκλασικισμού».25 Ο Τσαρούχης είχε κατ’ επανάληψη εκφράσει την αγάπη του για τη νεοκλασική αρχιτεκτονική του Πειραιά και της Αθήνας, την οποία από μικρός αντιμετώπιζε ως απέραντη γοητευτική σκηνογραφία. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική κατά τον Τσαρούχη, ήταν μεν ξενόφερτη και «σαν αχειροποίητη», επέτυχε όμως να «ελληνοποιηθεί» χάρις στη «μαστοράντζα και τους ΄Ελληνες αρχιτέκτονες».26 Στην πραγματικότητα και αυτή η γοητευτικότερη εκδοχή του νεοκλασικισμού ήταν προϊόν σύνθεσης, και μίξης της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Τουρκοκρατίας27 και ίσως αυτός να ήταν ο λόγος για τον οποίο την αγάπησε περισσότερο ο Τσαρούχης.

Το νεοκλασικό σπίτι στο οποίο γεννήθηκε ο Γ. Τσαρούχης

Όταν αμέσως μετά τη δικτατορία του ΄67 ο Τσαρούχης έφευγε για τη Γαλλία όπου και έμεινε 10 ολόκληρα χρόνια, δεν μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος της καταστροφής και της λεηλασίας που θα συντελούνταν στο αστικό τοπίο της Ελλάδας, κυρίως όμως σε εκείνα της Αθήνας και του Πειραιά. Η πρωτοφανής κακοποίηση του αστικού τοπίου των πόλεων όπου γεννήθηκε , μεγάλωσε και δημιούργησε, κατά τον Τσαρούχη, ήταν αποτέλεσμα της επιβολής της αισθητικής και οικιστικής επιλογής της αστικής τάξης η οποία μιμούμενη στρεβλά και αρνητικά τη δυτική ορθολογική σκέψη, γκρέμισε ό,τι όμορφο υπήρχε για να οικοδομήσει αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε « λαϊκές πολυκατοικίες των απόκληρων».28 Και είχε απόλυτο δίκιο γιατί μπορεί το «έγκλημα» της κακοποίησης του αστικού περιβάλλοντος να μπήκε στην τελική φάση υλοποίησής του στη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας (1967-1974), η έναρξή του όμως τοποθετείται χρόνια πριν, όταν άρχισαν να αυξάνονται κατακόρυφα οι ανάγκες στέγασης των χιλιάδων ανθρώπων που συνέρρεαν στα αστικά κέντρα, κυρίως όμως στην Αθήνα και τον Πειραιά. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως το ιδιότυπο φαινόμενο της αντιπαροχής, της κατεδάφισης δηλαδή των παλιών γραφικών σπιτιών με τις αυλές από εργολάβους με αντάλλαγμα «πέντε διαμερίσματα και ένα μαγαζί» εμφανίζεται δειλά ήδη από τη δεκαετία του ΄50. Και δεν είναι

24 Α.Λουκάκη, Ό.π., σελ.23025 Δ.Φιλιππίδης , Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, τόμος Δ, Διάδοση και Επιμειξίες του Νεοκλασικισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ.6726. Γ. Μπόλης, Ό.π., σελ.827 Δ. Φιλιππίδης, Ό.π., σελ. 6928 Α.Λουκάκη, Ό.π., σελ. 245

[9]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

τυχαία η εμφάνιση του φαινομένου, αν λάβουμε υπόψη μας ότι κατά το διάστημα 1950-1980 ο πληθυσμός της Αθήνας αυξήθηκε κατά 220%.29 Σε κάθε περίπτωση, το φαινόμενο της αντιπαροχής αλλά και της κατεδάφισης δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων υψηλής αισθητικής αξίας μεγιστοποιούνται στη διάρκεια της δικτατορίας ως αποτέλεσμα των χωρικών, κοινωνικών και οικονομικών ανακατατάξεων που η ίδια επιφέρει.30 Ενδεικτική είναι η κατεδάφιση νεοκλασικών κτηρίων –τοποσήμων για την πόλη του Πειραιά (Δημαρχιακό μέγαρο, Ράλλειος Σχολή, Ξενοδοχείο «Ακταίον», Θέατρο Τσίλλερ στο Νέο Φάληρο κλπ), κατά τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας και επί δημαρχίας Σκυλίτση , η απογύμνωση της πόλης από ό,τι αισθητικά υψηλό την κοσμούσε. 31

Πολλά πάντως από τα υψηλής αισθητικής σύμβολα που κατεδαφίστηκαν, διασώθηκαν ως μνήμη τουλάχιστον, χάρις στην έντονα σκηνογραφική αντίληψη του χώρου, την απόδοση της ατμόσφαιρας, τη μνημειακή σύνθεση αλλά και τη μυθοποιητική διάθεση που χαρακτηρίζει τα έργα του Τσαρούχη, κυρίως εκείνα στα οποία αποτυπώνονται τα καφενεία και τα νεοκλασικά κτήρια.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τα αναφερόμενα, συμπεραίνουμε πως ο Γιάννης Τσαρούχης απάντησε ιδιοφυώς, λόγω και έργω και πόρρω απέχοντας από μανιχαϊστικές αντιλήψεις, τόσο στο θεμελιώδες και δομικό , από 29 Η ιστορία της αντιπαροχής στην Ελλάδα, 28.6.2010 στο http://www.buildnet.gr/default.asp?pid=211&catid=194&artid=172430 Α. Λουκάκη, Ό.π., σελ.24631 Α. Λουκάκη, Ό.π.,, σελ. 247

[10]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

συστάσεως του νεοελληνικού κράτους, ζήτημα του δυισμού Ανατολής-Δύσης αλλά και στο εξίσου σημαντικό ζήτημα της «ελληνικότητας». Σε ό,τι αφορά στο ζήτημα του δυισμού, η αξία του Τσαρούχη έγκειται στο ότι αφού απέκτησε πλήρη συνείδηση του ζώντος δυισμού Ανατολής-Δύσης , αφού γνώρισε εξαιρετικά καλά τους δύο διαφορετικούς κόσμους που συνυπήρχαν στη χώρα, τους αποδέχτηκε και εν τέλει επέτυχε να τους συνθέσει.

Ο Τσαρούχης , όντας ταυτόχρονα μοντέρνος και παραδοσιακός, καλλιτέχνης και διανοούμενος, πολυμαθής και αενάως διδασκόμενος, σοφός γέρων και δυναμικός έφηβος, συντηρητικός και αναρχικός επαναστάτης, κατάφερε να συνθέσει στην τέχνη του με τον δικό του ιδιότυπο εκλεκτικισμό, ελληνικά, ελληνιστικά, ανατολίτικα και ευρωπαϊκά στοιχεία, παραδοσιακά και μοντέρνα. Αυτοί οι επιθετικοί προσδιορισμοί του επέτρεψαν να απαντήσει και στο μανιχαϊστικού τύπου ερώτημα περί Δύσης και Ανατολής και στο ζήτημα της «Ελληνικότητας» λειτουργώντας ως γνήσιος κληρονόμος ενός οικουμενικού πολιτισμού στον οποίο ενυπήρχαν και ενσωματώνονταν στο έργο του, τόσο οι ευρωπαϊκές τεχνοτροπίες και τα αντίστοιχα καλλιτεχνικά κινήματα, όσο και στοιχεία από όλες τις ιστορικές περιόδους του ελληνισμού, από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο ως τη λαϊκή τέχνη και την παράδοση, «μεταφρασμένα» όμως με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Πέραν αυτών όμως, ο Τσαρούχης επέτυχε να χαμηλώσει τον τόνο της εθνικής τέχνης προς την κατεύθυνση του οικείου, εκλαϊκεύοντας την ιδέα του ελληνικού μικρόκοσμου.32 Ισως αυτός να είναι και ο λόγος για τον οποίο η συμβολή του στη διαμόρφωση της αισθητικής των Νεοελλήνων θεωρείται εξαιρετικά σημαντική.

Σε ό,τι αφορά βεβαίως στο αστικό τοπίο, οι προσπάθειες του Τσαρούχη αλλά και άλλων καλλιτεχνών να αναβαθμίσουν την αισθητική των νεοελλήνων, στάθηκαν ατελέσφορες. Οι με γεωμετρική πρόοδο αυξανόμενες στεγαστικές ανάγκες, οι κοινωνικές, χωρικές και οικονομικές ανακατατάξεις που προκάλεσε η επτάχρονη δικτατορία και το ιδιότυπο ελληνικό φαινόμενο της αντιπαροχής, οδήγησαν το αστικό τοπίο των μεγάλων κέντρων, ιδίως δε αυτών της Αθήνας και του Πειραιά, σε μια πρωτοφανή κακοποίηση.

Ο φιλόσοφος Κώστας Αξελός , διερευνώντας το αν είναι ή δεν είναι νεωτερική η σύγχρονη Ελλάδα, λέει πως «νεωτερικό είναι αυτό που είναι θεμελιωμένο στη δρώσα υποκειμενικότητα, στην αυτό-συνείδηση η οποία ερμηνεύει εαυτήν και ερμηνεύει τον κόσμο και η νεωτερικότητα βλέπει ν’ ανοίγεται μπροστά της το απέραντο πεδίο της φαντασίας. 33 Με αυτή την ερμηνεία της νεωτερικότητας, θα μπορούσαμε βάσιμα να ισχυριστούμε πως ο Τσαρούχης καθίσταται ιδανικός εκφραστής της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κ. Αξελός Η Μοίρα της Σύγχρονης Ελλάδας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 20102. Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης Τέχνες Ι, Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες,Επισκόπηση Ελληνικής

Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Γ΄, ΕΑΠ,Πάτρα 2000

32 Ό.π., Ν.Δασκαλοθανάσης-Α.Κωτίδης, σελ 114-11533 Κ. Αξελός Η Μοίρα της Σύγχρονης Ελλάδας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2010, σελ. 16

[11]

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

3. A. Λουκάκη,, 2009 Πειραιάς Ιδανική Εκδοχή του Αστικού τοπίου στη ζωγραφική του Γιάννη Τσαρούχη, στα πρακτικά του Συνεδρίου «Πειραιάς: Ιστορία και Πολιτισμός» του Πανεπιστημίου Πειραιά

4. Γ. Μπόλης Γιάννης Τσαρούχης ο Αισθησιακός, ΔΟΛ, Αθήνα, 20095. Α. Σαββάκης, «Ο΄Ελλην ζωγράφος Γ. Τσαρούχης»- Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 7ημέρες, 5.12.1993,

http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1993/12/05121993.pdf6. Δ.Φιλιππίδης , Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και

Πολεοδομίας, τόμος Δ, Διάδοση και Επιμειξίες του Νεοκλασικισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 2001

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

1. Δ. Τζιόβας, «Ελληνικότητα: συνείδηση ή ταυτότητα;» , Εφημερίδα το ΒΗΜΑ 6.4.2008, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=187897

2. Η ιστορία της αντιπαροχής στην Ελλάδα, 28.6.2010 http://www.buildnet.gr/default.asp?pid=211&catid=194&artid=1724

3. Ν.Λοϊζίδη Ο Γ. Τσαρούχης ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 23.4.2000 http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=121596

4. 44 άντρες του Γιάννη Τσαρούχη : http://www.lifo.gr/team/pinakothiki/33865

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

1. Φωτογραφία εξωφύλλου: Ο Τσαρούχης στο σπίτι του στο Μαρούσι - Henri Cartier-Bresson στο : https://eurotas.wordpress.com/2013/11/26/

2. «Σκεπτόμενος» του Γ. Τσαρούχη -http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=9&aid=37249#.VPf1yHysWHQ σελ.5

3. «Σκεπτομενος»του Ροντέν (σελ.5) από: h ttp://texnografia.blogspot.gr/2012/01/blog-post_14.html & Lorenzo de Medici (detail) Medici Chapel of Church of San Lorenzo in Florence, Tuscany, 1525-1534 // Michelangelo Buonarroti (1475-1564) https://www.pinterest.com/pin/349099408591429308

4. “Olympia”, Edοuard Manet, 1863 (σελ 6) από http :// en . wikipedia . org / wiki / Olympia _%28 Manet %29 & «Νέος σε στάση αγάλματος Ολυμπίας» , Γιάννης Τσαρούχης 1939 (σελ.6) στο www.lifo.gr/team/pinakothiki/33865

5. Ο Ευγένιος Σπαθάρης ως Αγγελος στην αποθέωση του Αθανασίου Διάκου (σελ.7) και Σπουδή ναυτών το βράδυ (σελ.8) στο http://www.lifo.gr/team/pinakothiki/33865 Πηγή: www.lifo.gr

6. «Δρόμος κοντά στο Τελωνείο του Πειραιά» (σελ.8) στο http://dimitriskrasonikolakis.blogspot.gr/2013/12/blog-post.html και Οι Αποθήκες του Τελωνείου σε φωτογραφία του 1982 (σελ.8) http://pireorama.blogspot.gr/2012/03/blog-post.html

7. Το νεοκλασικό σπίτι στο οποίο γεννήθηκε ο Γιάννης Τσαρούχης: «Γεννήθηκα στο τελευταίο πάτωμα ενός σπιτιού τρίπατου, στην οδό Λουκά Ράλλη και Βασιλέως Γεωργίου, στον Πειραιά. Όπως τα περισσότερα νέα σπίτια τότε στον Πειραιά, ήταν νεοκλασικό». Είναι το τελευταίο δωμάτιο πάνω δεξιά. Τώρα στα αριστερά υψώνεται μια πολυκατοικία με διεύθυνση Γρ. Λαμπράκη 95-97 (σελ. 9) στο http://dimitriskrasonikolakis.blogspot.gr/2013/12/blog-post.html

[12]