ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Εργασία στο επιλεγόμενο μάθημα: Θρησκεία και κοινωνία στην Ελλάδα

της Μεταπολίτευσης

Όνομα: Μαρία- Μαρίνα

Επώνυμο: Μεραμβελλιωτάκη

Α.Ε.Μ.: 15014

Εξάμηνο: Έ Θεσσαλονίκη 2012

Περιεχόμενα

1. Προλεγόμενα για τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στην Ελλάδα ............σελ. 1

2. Η νέα πρόταση αναθεώρησης του ελληνικού Συντάγματος (2006): η κοινή γνώμη, τα πολιτικά κόμματα και η Εκκλησία …………………………………………….….σελ. 2

3. Εμπειρικό υλικό και υπόθεση εργασίας ……………………………………………………σελ. 3

4.Συχνότητα εκκλησιασμού στην Ελλάδα ……………………………………………………..σελ. 4 4.1. Εκκλησιαστικότητα 4.2. Θρησκευτικότητα.

5.Η πολιτική διαχείριση των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας …..………….………σελ. 9

6. Άλλα αποτελέσματα της έρευνας …………………………………………………………..….σελ. 9

7. Η αντίδραση του λαϊκού στοιχείου …………………………………………………………..σελ.10

8. Η αξιολόγηση του έργου της Εκκλησίας ……………………………………………........σελ.11

9. Συμπεράσματα – Προτάσεις ……………………………………………………………………..σελ.12

Βιβλιογραφία ……………………………………………………………………………………………….σελ.14

1. Προλεγόμενα για τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στην Ελλάδα.

Η Εκκλησία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερου και ισχυρότερους θεσμούς της ελληνικής κοινωνίας. Η σύγχρονη έννοια του ελληνισμού είναι βαθειά συνυφασμένη με την Ορθοδοξία σε θεωρητικό επίπεδο και με την Εκκλησία της Ελλάδος σε πρακτικό επίπεδο. Για τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού Ελληνισμός και Ορθοδοξία (ταυτόσημος με τον όρο Εκκλησία σήμερα) έχουν παράλληλες πορείες.

Η συμβολή της Εκκλησίας στη δόμηση της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων είναι καταφανής και δεδομένη. Μέσα στην ιστορία του ελληνικού έθνους η Εκκλησία εδραιώθηκε ως ένας θεσμός με πολυδιάστατη αποστολή (θρησκευτική, κοινωνική, πολιτική, πνευματική κ.λ.π.). Στην ιστορία της του ελληνικού Κράτους συναντάμε πλήθος παρεμβάσεων της Πολιτείας στην Εκκλησία. Η παρακάτω αναφορά είναι μια συνοπτική περιγραφή του τρόπου αλληλεπίδρασης των δύο θεσμών, Εκκλησίας και Πολιτείας.

Μετά την επανάσταση του 1821 η εκκλησιαστική διοίκηση ανατέθηκε από τη Δ’ Εθνοσυνέλευση σε ειδικό «Μινιστέριο1 της Θρησκείας» και αργότερα «Μινιστέριο της Λατρείας», «Γραμματεία επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Παιδείας (1829)».

Με την εκλογή του Όθωνα ως βασιλέα των Ελλήνων, το 1833, υπογράφεται η «Διακήρυξις περί της Ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας», η οποία αποτελεί τον πρώτο καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Με την έκδοση του Συνοδικού Τόμου , 1850, από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, με τον οποίο η Εκκλησία της Ελλάδος ανακηρυσσόταν ως Αυτοκέφαλη, ψηφίστηκαν δύο ακόμη νόμοι, «Νόμος περί Επισκοπών και Επισκόπων και περί του επί τους Επισκόπους τελούντος κλήρου» και «Νόμος Καταστατικός της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος», που αποτελούν και το δεύτερο καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος (1852).

Με το Σύνταγμα του 1844 καθιερώνεται επίσημα η Ορθόδοξος Εκκλησία ως επικρατούσα στην Ελλάδα, με άμεση συνέπεια την απαγόρευση του προσηλυτισμού και κάθε άλλης επέμβασης εις βάρος της από άλλες, μη γνωστές ή μη, θρησκείες.

Με το Σύνταγμα της 3ης Ιουνίου 1927 και της 1ης Ιανουαρίου 1952, με τα οποία κατοχυρώνεται η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης , οπότε η έννοια της ανεξιθρησκίας, που υπήρχε μέχρι τότε μεταβλήθηκε σε θρησκευτική ελευθερία.

_____________________________________

1 ministerium = υπηρεσία) το υπουργείο κατά τους πρώτους χρόνους του ελληνικού κράτους.

-1-

Με το Σύνταγμα της 11ης Ιουνίου 1975, της 14ης Μαρτίου 1986 και της 6ης Απριλίου 2001, ακολουθεί μια σειρά αλλαγών στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας.

2. Η νέα πρόταση αναθεώρησης του ελληνικού Συντάγματος (2006): η κοινή γνώμη, τα πολιτικά κόμματα και η Εκκλησία.

Μετά τις εκλογές της 10ης Οκτωβρίου 1993, που ανέδειξαν στην εξουσία το ΠΑ.ΣΟ.Κ., υποστήριζε στο «Πρόγραμμά» του - τουλάχιστον την περίοδο εκείνη – τη σημασία της Εκκλησίας ως στοιχείο συνοχής του Ελληνισμού και ως θεμέλιο για την ανάπτυξη του λαού. Όταν τέθηκε το θέμα αναθεώρησης του Συντάγματος, μετά από συμφωνία, των δύο μεγάλων κομμάτων (ΠΑ.ΣΟ.Κ. & Ν.Δ.), ορίστηκε ότι οι διατάξεις οι σχετικές με τη θρησκεία και τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας θα εξαιρεθούν από την αναθεωρητική διαδικασία. Το 2006 υποστηρίχτηκε από τον Κων. Καραμανλή ότι ισχύουν οι θέσεις που υιοθετήθηκαν κατά την προηγούμενη συνταγματική αναθεώρηση (2001). Επίσης, τόνισε ότι « Κράτος και Εκκλησία έχουν διακριτούς ρόλους».

Η Πολιτεία δεν μπόρεσε να προσχωρήσει σε μία αναθεώρηση του Συντάγματος (κυρίως το 2001 και το 2006) που καθόριζε εκ νέου τις σχέσεις τις με την Εκκλησία της Ελλάδος. Αυτό είναι ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί.

Ο πίνακας 1 μας δείχνει τι γνώμη έχουν οι Έλληνες σε έναν ενδεχόμενο χωρισμό Κράτους και Εκκλησίας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Αποδοχή ή μη χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας

(Ποσοστό %) ΥΠΕΡ ΚΑΤΑ ΔΓ/ΔΑ V-PRC (18-22.5.1998) 47,8 39,0 13,4 Opinion (εκλογές 2004) Μ.Ο. 30,5 V-PRC (10.2.2005) 48,0 35,0 17,9 Καπα-Research (18.2.2005) 61,8 27,3 10,9 Rass (1-3.3.2005) 56,5 35,2 8,3 Rass (17-19.1.2006) 57,4 34,1 1,0 Rass (21-23.3.2006) 54,6 41,8 3,6

Η κοινή γνώμη είναι θετική , και μάλιστα με αυξανόμενα μεγέθη, σε έναν ενδεχόμενο χωρισμό Κράτους Εκκλησίας. Το ζήτημα του διαχωρισμού παραμένει ένα πολιτικό ζήτημα, με την Πολιτεία να αναστέλλει συνεχώς τις προθέσεις της υπέρ του χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας. Η αδυναμία του πολιτικού κόσμου να προχωρήσει σε ένα επαναπροσδιορισμό τν σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας είναι ως ένα βαθμό εμφανών και αφανών σχέσεων με την εκκλησιαστική εξουσία.

-2-

Ο πολιτικός δικομματισμός συνεχίζει να χρησιμοποιεί την εκκλησία ως πολιτικό και εκλογικό παράγοντα, προς όφελος των ίδιων των κομμάτων, μόνο και μόνο για την εξασφάλιση σταθερών ψηφοφόρων.

3. Εμπειρικό υλικό και υπόθεση εργασίας

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα και άλλων σχετικών δημοσκοπήσεων παρατίθενται δύο έρευνες που διεξήγαγε η εταιρία δημοσκόπησης Καπα-Research και αναφέρεται σο τρόπο με τον οποίο η κοινή γνώμη προσλαμβάνει τις θέσεις της Πολιτείας και της Εκκλησίας.

Η πρώτη έρευνα είχε κεντρικό θέμα: « Οι λαϊκοί στη ζωή της Εκκλησίας», πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιου του 2005, στο Λεκανοπέδιο Αττικής και στην Θεσσαλονίκη, σε 800 νοικοκυριά, άντρες και γυναίκες, ηλικίας 18-40 ετών.

Η δεύτερη είχε θέμα: « Σχέσεις Εκκλησίας – Πολιτείας», πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 20062, πανελλαδική, σε 1201 νοικοκυριά, άνδρες και γυναίκες, ηλικίας 18-40 ετών.

Και οι δύο αποτυπώνουν τη στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι σε κρίσιμα προβλήματα όπως η εκκλησιαστική κρίση, η αποστολή της Εκκλησίας ο ρόλος των λαϊκών στην εκκλησία και πρωτίστως οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας.

Στο θέμα που εξετάζουμε επικρατεί ένας διπολισμός. Από τη μία πλευρά είναι η αδυναμία της Πολιτείας για τη ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας και από την άλλη πλευρά έχουμε την προσπάθεια της Εκκλησίας να ενημερώσει τον ελληνικό λαό ια το τι ακριβώς κρύβεται πίσω από τις προτάσεις της Πολιτείας.

_____________________________________

2 πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι δημοσκόπηση έγινε ένα χρόνο μετά την εκκλησιαστική κρίση και μετά τη δήλωση του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστοδούλου «περί βελούδινου χωρισμού».

-3-

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις θέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος: 1. Απαιτούν τον υποχρεωτικό γάμο για όλους του Έλληνες και τις Ελληνίδες. 2. Καθαίρεση με νόμο όλων των θρησκευτικών συμβόλων και των εικόνων από τους δημόσιους χώρους. 3. Απαιτούν την κατάργηση του μαθήματος των Θρησκευτικών. 4. Απαιτούν την εξαφάνιση κάθε θρησκευτικότητας στις εθνικές μας γιορτές. 5. Απαιτούν την εκδίωξη των Ιερέων από τα Νοσοκομεία, τις φυλακές και τους σχηματισμούς των Ένοπλων δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας. 6. Απαιτούν τη διακοπή της μισθοδοσίας όλου του κλήρου. 7. Επιδιώκουν την υπονόμευση της βάπτισης των Ελληνοπαίδων και την προπαγάνδιση της πολιτικής κηδείας.

4. Συχνότητα εκκλησιασμού στην Ελλάδα

4.1. Εκκλησιαστικότητα

Ο δείκτης της εκκλησιαστικότητας, δηλαδή της συχνότητας συμμετοχής των πιστών στις εκκλησιαστικές ακολουθίες και μάλιστα της κυριακάτικης θείας Λειτουργίας, δεν μπορεί να ερμηνευθεί απολύτως επιστημονικά. Για την περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας τα διαθέσιμα στοιχεία της εκκλησιαστικότητας είναι σχετικά ελλιπή. Από τα υπάρχοντα δείγματα παρατηρείται μια σαφής ανοδική τάση των «τακτικά εκκλησιαζομένων» και ταυτόχρονα μια σημαντική μείωση των «μη εκκλησιαζόμενων» ή «απεχόντων» (Πίνακας 2)

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Συχνότητα εκκλησιασμού (1985-2006)

2006 (Καπα-Research Π.Κ.Φ.) 21,7 24,6 46,3 45,2 6,9 2005 (Καπα-Research/Π.Κ.Φ.) 18,9 27,8 46,7 45,3 7,8 2004 Rass/ Εφημερίδα το Παρόν 20,2 25,8 46,0 51,8 2,2 2003 (European Social Survey/ ΕΚΚΕ) 27,2 28,0 45,0 40,4 4,1 2000 (V-PRC/ Τα Νέα) 15,5 23,5 39,0 54,0 5,0 1997 (V-PRC/ Τα Νέα, 2.12.97) 8,0 23,0 31,0 56,0 15,0 1996 (ΕΚΚΕ) 12,9 22,9 35,8 55,2 8,8 1995 (MRB/ Mega) 11,7 21,3 33,0 54,5 12,3 1994 (AMER/ Εικόνες 29.4.94) 8,0 21,0 29,0 51,0 18,0 1993 (Ledia Plan) 13,1 22,5 35,6 51,1 13,2 1987 (Ευρωδήμ) 31,0 33,0 64,0 45,0 26,0 1985 (ΕΚΚΕ) 12,0 20,9 32,9 50,9 16,1 Τουλάχιστον

κάθε Κυριακή

2 ή 3 το

μήνα

«Τακτικά εκκλησιαζό-μενοι» ΣΥΝΟΛΟ

Σποραδικά εκκλησιαζό-μενοι

Απέχοντες

-4-

Η ανοδική αυτή τάση των «τακτικά εκκλησιαζομένων» αποτυπώνεται σύμφωνα με την έρευνα της Καπα-Research /2006, και σε συγκεκριμένες κατηγορίες (π.χ. οι ηλικιωμένοι), οι άνθρωποι με διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο (Πίνακας 3) ή οπαδοί συγκεκριμένων πολιτικών ιδεολογιών (Πίνακας 4). Συγκρίνοντας τα δεδομένα της έρευνας αυτής με τα αντίστοιχα της έρευνας της V-PRC /2000 παρατηρούμε μια αισθητή αύξηση στην ηλικιακή ομάδα (35-44 ετών) και πτώση στη μεσαία ηλικία (45-54 ετών). Αισθητή άνοδος καταγράφεται στην ομάδα διαφορετικού μορφωτικού επιπέδου κυρίως στον «σκληρό πυρήνα» της Εκκλησίας (Τελειόφοιτοι Λυκείων και ΑΕΙ/ΤΕΙ).

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Συγκριτικά ποσοστά των «τακτικά εκκλησιαζομένων»

(ποσοστό %) ΗΛΙΚΙΑ

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ V-PRC 2000 23,0 24,5 23,9 47,6 51,3 64,1

Καπα-Research (2006)

35,7 37,6 49,7 33,8 55,3 71,8

ΔΙΑΦΟΡΑ +12,7 +13,1 +25,8 -13,8 +4,0 +7,7 Δημοτικό Γυμνάσιο/ Λύκειο ΑΕΙ/ΤΕΙ

V-PRC 2000 60,1 28,0 29,4 Καπα-Research (2006) 67,3 46,8 40,5

ΔΙΑΦΟΡΑ +7,2 +18,8 +11,1

Τα υπάρχοντα στατιστικά δεδομένα επικεντρώνονται κυρίως στην «τυπική» εκπλήρωση των εκκλησιαστικών καθηκόντων των πιστών, η οποία τυπικότητα δεν συμβιβάζεται καθόλου και με τη δομή της ίδιας της Εκκλησίας, καλύπτοντας κυρίως τις ανάγκες για κοινωνικές σχέσεις ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού που ζούσε στις αστικές περιοχές. Με την πάροδο του χρόνου οι πολλαπλές αλλαγές και διαφορετικές ανάγκες στην ελληνική κοινωνία αλλοίωσαν τους δείκτες της εκκλησιαστικότητας.

Τη δεκαετία του ΄80- ’90 παρατηρείται καμπή στους δείκτες εκκλησιαστικότητας και αυτό εξηγείται λόγω της καχυποψίας της κοινωνίας απέναντι στη Διοικούσα Εκκλησία και το Ιερατείο. Την ίδια περίοδο μάλιστα αναπτύσσεται έντονα στην ελληνική κοινωνία ένα πλήθος κοινωνικών κινημάτων, όπως το συνδικαλιστικό , φεμινιστικό, φοιτητικό, που στηρίζονταν στον ασφυκτικό έλεγχο των πολιτικών κομμάτων, τα οποία εξέθρεψε η μεταπολίτευση και αφομοιώθηκαν στη συνέχεια από την Κοινωνία των Πολιτών.

Παρά τις αρνητικές επιπτώσεις η Εκκλησιαστικότητα μπόρεσε και ισορρόπησε ως ισχυρή αντίρροπη δύναμη γιατί η ελληνική κοινωνία στηριζόταν σε δύο σημαντικά μεγέθη : την οικογένεια και την τοπική κοινωνία.

-5-

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Συχνότητα εκκλησιασμού ανά ηλικία, μόρφωση και πολιτική ιδεολογία (2006)

Ηλικία (ποσοστό %)

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Καθημερινά 2,1 0,6 1,0 1,9 0,9 1 φορά την εβδομάδα 4,7 13,9 16,1 13,8 29,3 48,9 1 φορά το μήνα 28,9 23,7 33,0 19,0 24,1 22,0 Σπάνια/ποτέ 25,5 31,6 22,1 30,0 23,4 17,4

Μορφωτικό επίπεδο (ποσοστό %)

Δημοτικό Μέση /Τεχνική Ανώτερη/ Ανώτατη Καθημερινά 2,5 0,6 0,9 1 φορά την εβδομάδα 40,8 20,0 16,5 1 φορά το μήνα 24,0 26,2 23,1 Σπάνια/ποτέ 21,0 25,8 26,3

Πολιτικές Ιδεολογίες (ποσοστό %)

Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Καθημερινά 2,2 1 φορά την εβδομάδα 28,0 29,5 1,9 2,3 36,8 1 φορά το μήνα 31,3 21,9 13,2 9,3 15,8 Σπάνια/ποτέ 16,7 27,9 41,5 48,9 31,6

4.2.Θρησκευτικότητα

Ένα επιπρόσθετο στοιχείο της έρευνας παράλληλα με τν Εκκλησιαστικότητα, είναι και η αντίληψη για την αξία της θρησκείας και της προσευχής στη ζωή των Ελλήνων.

Η θρησκεία καθορίζει την πίστη στο υπερφυσικό, το ιερό ή το θείο, ενώ συχνά συνδέεται ως έννοια και με τους ίδιους τους τόπους θρησκευτικής λατρείας. Κάθε θρησκεία ποικίλει στην εκδοχή του θείου, αλλά ποτέ δεν υπήρξε θρησκεία χωρίς οποιανδήποτε παραδοχή του θείου.

Σχετική έρευνα της TNS-ICAP σε συνεργασία με την G.I.A.3 σε 68 χώρες, σε 5 ηπείρους, απέδειξε ότι ανεξάρτητα από το εάν οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πηγαίνουν σε τόπους λατρείας, συνεχίζουν να πιστεύουν στο θείο και θεωρούν τους εαυτούς τους θρησκευόμενους.

_____________________________________

3 Gallup International Association

-6-

Σε παγκόσμια κλίμακα το ποσοστό των πολιτών οι οποίοι δηλώνουν «θρησκευόμενοι» είναι μεγαλύτερο του ποσοστού αυτών που δηλώνουν «μη θρησκευόμενοι» ή «πεπεισμένοι άθεοι». Τις 10 χώρες που εμφανίζονται να έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό θρησκευόμενων ατόμων δείχνει ο Πίνακας 5.

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό θρησκευόμενων ατόμων

(ποσοστό %) Γκάνα 96 Παναμά 88 Νιγηρία 94 Ινδία 87 Σενεγάλη 90 Ελλάδα 86 Φιλιππίνες 90 Κόσσοβο 86 Κένυα 89 Καμερούν 86

Στην περίπτωση της Ελλάδας, σύμφωνα με τα στοιχεία της Καπα- Research/ (2006), η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή της ελληνικής κοινωνίας. Τα στατιστικά ποσοστά όπως μας δείχνει ο Πίνακας 6 είναι εξίσου υψηλά σε ανθρώπους κάθε ηλικίας, μορφωτικού επιπέδου και πολιτικής ιδεολογίας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Σημασία/ Αξία της θρησκείας στους ανθρώπους

Ηλικία (ποσοστό %)

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Μεγάλη αξία 87,5 87,8 92,2 85,3 89,2 89,8 Μικρή αξία 10,0 11,7 5,5 11,0 4,4 6,7 Καμία 2,3 0,5 2,3 3,0 6,0 2,6 ΔΓ/ΔΑ 0,7 0,4 0,9

Μορφωτικό επίπεδο (ποσοστό %)

Δημοτικό Μέση /Τεχνική Ανώτερη/ Ανώτατη Μεγάλη αξία 93,1 88,0 87,5 Μικρή αξία 4,3 8,7 8,7 Καμία 2,6 2,6 3,5 ΔΓ/ΔΑ 0,6 0,2

Πολιτικές Ιδεολογίες (ποσοστό %)

Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Μεγάλη αξία 93,6 85,3 75,5 76,7 94,7 Μικρή αξία 5,0 11,2 13,2 11,6 Καμία 1,1 3,2 11,3 9,3 5,3 ΔΓ/ΔΑ 0,3 0,4 2,3

-7-

Ως προς το θέμα της προσευχής η σχέση ηλικίας, μορφωτικού επιπέδου, πολιτικής ιδεολογίας και συχνότητας προσευχής επιβεβαιώνει τις γενικές τάσεις της Κοινωνιολογίας της Θρησκείας και της Ψυχολογίας. Η συχνότητα της προσευχής δεν ακολουθεί τη συχνότητα του εκκλησιασμού (Πίνακας 7).

ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Συχνότητα προσευχής (εκτός εκκλησίας)

Ηλικία (ποσοστό %)

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Καθημερινά 42,4 44,5 52,5 49,5 60,2 71,7 + 1 εβδομάδα 11,3 12,8 11,7 8,7 8,0 4,7 1 φορά εβδομάδα 6,8 13,0 5,8 4,4 7,6 5,8 1 φορά μήνα 11,9 4,7 6,6 7,6 4,5 2,3 Μόνο τις εορτές 4,7 1,8 1,2 3,7 1,6 0,9 Σπάνια 14,0 13,8 12,3 16,7 8,9 10,5 Ποτέ 6,3 8,3 8,5 8,8 6,4 3,1 ΔΓ/ΔΑ 5,6 1,1 1,4 0,5 2,9 0,9

Μορφωτικό επίπεδο (ποσοστό %)

Δημοτικό Μέση /Τεχνική Ανώτερη/ Ανώτατη Καθημερινά 71,4 56,8 44,8 + 1 εβδομάδα 7,0 10,1 9,5 1 φορά εβδομάδα 6,7 5,0 9,2 1 φορά μήνα 1,9 7,2 5,9 Μόνο τις εορτές 2,1 3,0 Σπάνια 10,3 11,7 14,9 Ποτέ 1,8 6,1 10,5 ΔΓ/ΔΑ 0,8 1,0 2,1

Πολιτικές Ιδεολογίες (ποσοστό %)

Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Καθημερινά 60,7 51,4 37,7 20,9 57,9 + 1 εβδομάδα 12,2 7,6 1,9 11,6 10,5 1 φορά εβδομάδα 7,5 6,8 5,7 4,7 10,5 1 φορά μήνα 4,7 7,2 7,5 7,0 5,3 Μόνο τις εορτές 1,4 2,8 5,7 2,3 Σπάνια 9,1 15,5 18,9 14,0 5,3 Ποτέ 3,0 6,8 22,6 39,5 10,5 ΔΓ/ΔΑ 1,4 2,0

-8-

5. Η πολιτική διαχείριση των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας

Σύμφωνα με μελέτες (Boll 2002/ Leski 1961) ο εκκλησιασμός από μόνος του «δεν μπορεί πλέον να θεωρείται σημαντικός ή πολύ περισσότερο αποφασιστικός δέκτης» της πολιτικής συμπεριφοράς. Ο δείκτης αυτός θα μπορούσε να λειτουργήσει κυρίως ως συγκριτικό μέγεθος σε διάφορες θρησκείες σε μια κοινωνική ομάδα ή περιοχή. Οι «τακτικοί εκκλησιαζόμενοι» στηρίζουν τα παραδοσιακά κόμματα, ενώ οι «μη εκκλησιαζόμενοι» αποτελούν τον πυρήνα στήριξης σοσιαλιστικών ή νέων φιλελεύθερων κομμάτων.

Στη δημοσκόπηση της Καπα- Research/(2006) για έναν ενδεχόμενο χωρισμό Κράτους και Εκκλησίας διαφαίνεται η αδυναμία των συντηρητικών κομμάτων να συζητήσουν επί του θέματος, ενώ τα υπόλοιπα κόμματα επιθυμούν άμεση συζήτηση για το θέμα του χωρισμού. Ωστόσο, φαίνεται ότι ούτε και οι ίδιοι οι πολίτες-ψηφοφόροι δεν είναι έτοιμοι στην ψήφιση του πλήρη χωρισμού αλλά σε ένα μερικό διαχωρισμό (Πίνακας 8).

ΠΙΝΑΚΑΣ 8 Δημοψήφισμα για τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας (πολιτική Ιδεολογία)

(ποσοστό %) Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Πλήρη διαχωρισμό 20,8 50,6 49,1 79,1 26,3 Ίδια κατάσταση 34,6 11,2 5,7 7,0 68,4 Μερικός διαχωρισμός 32,7 25,9 34,0 9,3 Δεν θα συμμετείχα 9,4 10,4 9,4 4,7 5,3 ΔΓ/ΔΑ 2,5 2,0 1,9

6. Άλλα αποτελέσματα της έρευνας

Οι Έλληνες αποδίδουν μεγάλη σημασία στο ρόλο της θρησκείας, με άλλα λόγια συνεχίζουν να είναι ένας λαός με έντονες θρησκευτικές πεποιθήσεις και μάλιστα Χριστιανοί Ορθόδοξοι , οι οποίοι δηλώνουν ότι προσεύχονται καθημερινά.

Υπάρχει μια παγιωμένη θετική άποψη, ως προς τη διάθεση της ελληνικής κοινωνίας σε ένα ενδεχόμενο χωρισμό, η οποία δεν είναι αποτέλεσμα μιας κάποιας πολιτικής ή εκκλησιαστικής παρέμβασης αλλά αντιθέτως είναι το επακόλουθο προσωπικής σκέψης και κρίσης. Παρόλα αυτά βέβαια η συντριπτική πλειοψηφία δεν επιθυμεί την απομάκρυνση των θρησκευτικών συμβόλων από τα σχολεία ή τα δημόσια κτήρια4.

_____________________________________

4 Τα σύμβολα μαζί με τη τελετουργία, τα μυστήρια και τη θυσία λειτούργησαν διαχρονικά στις θρησκείες ως μυστικές παρουσιάσεις του θείου

-9-

Οι Έλληνες παρουσιάζονται να έχουν μια ασαφή και ασταθή εικόνα για το τι σημαίνει χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ είναι υπέρ της ιδέας χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας δεν συμφωνούν με τις απλές πρακτικές εκφάνσεις ενός χωρισμού όπως η κατάργηση των θρησκευτικών συμβόλων στα δημόσια κτήρια ή σχολεία, την κατάργηση του μαθήματος των θρησκευτικών, την πολιτική κηδεία ή την απόσυρση του σταυρού από τον ιστό της ελληνικής σημαίας.

7. Η αντίδραση του λαϊκού στοιχείου

Η μόνη πρακτική έκφανση με την οποία συμφωνεί συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος είναι η πληρωμή των μισθών των ιερέων (της Ορθόδοξης Εκκλησίας) από το Κράτος (Πίνακας 9).

ΠΙΝΑΚΑΣ 9 Μισθοδοσία κληρικών

Ηλικία (ποσοστό %)

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Κράτος 26,9 9,4 20,2 13,7 30,3 34,5 Εκκλησία 63,7 85,1 75,1 74,8 62,0 56,7 Άλλη εργασία 9,4 5,0 4,2 9,3 5,0 5,6 ΔΓ/ΔΑ 0,5 0,6 2,2 2,7 3,2

Μορφωτικό επίπεδο (ποσοστό %)

Δημοτικό Γυμνάσιο/ Λύκειο Ανώτερη/ Ανώτατη Κράτος 29,4 18,6 21,5 Εκκλησία 59,8 73,8 71,3 Άλλη εργασία 6,2 6,7 5,7 ΔΓ/ΔΑ 4,6 0,9 1,5

Πολιτικές Ιδεολογίες (ποσοστό %)

Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Κράτος 27,7 16,7 5,7 4,7 42,1 Εκκλησία 64,5 74,9 86,8 88,4 47,4 Άλλη εργασία 5,3 7,2 7,5 4,7 10,5 ΔΓ/ΔΑ 2,5 1,2 2,3

Στην Σύμβαση του 19525 καθιερώθηκε και η μισθοδοσία των κληρικών από τον Κρατικό Προϋπολογισμό - του δε Αρχιεπισκόπου και των Μητροπολιτών από το έτος

_____________________________________

5 «Σύμβαση περί εξαγοράς υπό του Δημοσίου κτημάτων της Εκκλησίας προς αποκατάσταση ακτημόνων γεωργικών κτηνοτρόφων». Η Εκκλησία της Ελλάδας υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στο Κράτος το 80% τη καλλιεργήσιμης αγροτικής περιουσίας της με αντάλλαγμα η Πολιτεία να παρέχει κάθε αναγκαία υποστήριξη (υλική και τεχνική ώστε α μπορέσει (η Εκκλησία) να αξιοποιήσει την εναπομείνουσα περιουσία της.

-10-

1980- ως υποχρέωση του Κράτους έναντι των μεγάλων παραχωρήσεων γης στις οποίες είχε προβεί η Εκκλησία της Ελλάδος κατά την δεκαετία 1922-32.Δηλαδή επειδή το Κράτος «αδυνατούσε να καταβάλει οποιοδήποτε αντίτιμο –όπως προέβλεπε ο Νόμος του 1932- συνεφωνήθη να μισθοδοτούνται επ’ ‘άπειρον οι κληρικοί και το Κράτος δεσμεύτηκε επ’ αυτού(…). Άρα, οποιαδήποτε αναφορά στο θέμα της μισθοδοσίας θεωρείται ως λυμένη από την πλευρά της Πολιτείας και της Εκκλησίας.

Η έκφραση του λαϊκού στοιχείου για τον διαχωρισμό Κράτους και Εκκλησίας, δείχνει ότι επιθυμεί μια Εκκλησία με διαφάνεια, μια Εκκλησία πράττουσα θεολογικά και μη ομιλούσα πολιτικά. Για την κοινή γνώμη, οι κληρικοί παρέχουν μια κατηγορία «κοινωφελών θρησκευτικών υπηρεσιών», στις οποίες η πλειοψηφία του ελληνικού λαού καταφεύγει και επιθυμεί να βρίσκεται ο ιερέας σε χώρους όπως οι φυλακές, σε νοσηλευτικά ιδρύματα, στις σχολικές μονάδες, στις ένοπλες δυνάμεις, αλλά δεν επιθυμούν καθόλου μια Εκκλησία εκκοσμικευμένη.

8. Η αξιολόγηση του έργου της Εκκλησίας

ΠΙΝΑΚΑΣ 10 Αξιολόγηση της Εκκλησίας της Ελλάδας

Ηλικία 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Ικανοποιητικά 10,7 9,5 9,6 8,8 15,2 17,6 Αρκετά Ικανοποιητικά 25,9 17,2 21,2 18,8 22,6 26,8 Λίγο 47,1 44,4 48,9 42,2 35,7 33,5 Καθόλου 16,3 28, 19,5 29,0 26,1 20,9 ΔΓ/ΔΑ 0,3 0,8 1,1 0,4 1,2

Μορφωτικό επίπεδο Δημοτικό Γυμνάσιο/ Λύκειο Ανώτερη/ Ανώτατη Ικανοποιητικά 20,0 9,7 10,8 Αρκετά Ικανοποιητικά 19,4 21,4 22,0 Λίγο 39,2 43,5 40,6 Καθόλου 21,4 24,4 25,8 ΔΓ/ΔΑ 1,0 0,7

Πολιτικές Ιδεολογίες Ν.Δ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κ.Κ.Ε. ΣΥΝ. ΛΑ.Ο.Σ. Ικανοποιητικά 16,9 7,6 1,9 2,3 31,6 Αρκετά Ικανοποιητικά 34,9 10,0 9,4 11,6 15,8 Λίγο 36,0 48,2 49,1 39,5 36,8 Καθόλου 12,2 33,1 37,7 44,2 15,8 ΔΓ/ΔΑ 1,2 1,9 2,3

-11-

Από τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας (Πίνακας 10) ένα μεγάλο ποσοστό πιστεύει ότι η Εκκλησία δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας. Η κοινή γνώμη έχει αρνητική άποψη για την Εκκλησία. Οι λαϊκοί δεν επιθυμούν την παραδοσιακή δραστηριοποίησή τους στην ενορία (π.χ. κατηχητικό, ενοριακά συμβούλια ή διοίκηση ιδρυμάτων). Επιθυμούν μια ενορία με δραστηριότητες ανθρωπιστικού περιεχομένου, θεολογικές συζητήσεις κ.ά.

Οι λαϊκοί, ως μέλη της Κοινωνίας των Πολιτών, αναζητούν ένα νέο μοντέλο μια ενορίας με φιλανθρωπικές διαστάσεις, που θα στοχεύει στη δημιουργία ενός πανελλαδικού δικτύου αλληλεγγύης ή την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων ή ακόμη και στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των πολιτών.

9. Συμπεράσματα – Προτάσεις

Στην Ελλάδα επικρατεί μια συνεχής σύγχυση και αμφισβήτηση για το ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην κοινωνία άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά, με αποτέλεσμα τη δημιουργία δυσμενών καταστάσεων, πολλές φορές και προς την Πολιτεία και την Εκκλησία.

Η Εκκλησία ως κοινωνικός θεσμός επηρεάζεται άμεσα από τις συνθήκες, που επικρατούν στην εκάστοτε κοινωνία, όπου αναπτύσσεται. Η μετανάστευση, οι φυλετικές διακρίσεις, η ανεργία, η ανομοιογένεια του ελληνικού πληθυσμού αναδεικνύουν τη ρευστότητα και τις αντιφάσεις που διακρίνουν τη λειτουργία της ελληνικής κοινωνίας. Γι’ αυτό η Εκκλησία ως το πλήρωμα του κλήρου και λαού, πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα αυτοκριτικής και επανεξέτασης κάθε μορφής εκκοσμίκευσης.

Δημιουργείται φόβος και από την μεριά της Εκκλησίας αλλά και από άλλη του Κράτους σε ένα ενδεχόμενο (δια)χωρισμό τους.

Από την μεριά του Κράτους εντοπίζονται δύο διαφορετικοί φόβοι. Ο πρώτος της Πολιτείας, που φοβάται ότι θα αδυνατήσει η κοινωνική συνοχή, θα επέλθει «κραδασμός» τη κυβέρνηση και είναι πιθανή η δημιουργία ενός νέου κόμματος. Ο δεύτερος της Εκκλησίας, που φοβάται ότι με τον χωρισμό και τη δημιουργία ενός ουδετερόθρησκου Κράτους στην Ελλάδα, θα οδηγήσει σε θρησκευτικό αποχρωματισμό της δημόσιας ζωής του τόπου θέτοντας την ίδια την Εκκλησία «εν διωγμώ».

Η πολιτική και η νομοθετική διάκριση μεταξύ ιερού (Εκκλησίας) και κοσμικού (Κράτος) δεν μπορεί να γίνει υπό τις υπάρχουσες συνθήκες. Θα πρέπει η Πολιτεία να μπορέσει να απεγκλωβιστεί από την Εκκλησία και η Εκκλησία να μην παραδοθεί σε ένα ακραίο συντηρητισμό.

-12-

Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει η Εκκλησία να διατηρήσει την συνοδικότητά της, να αναβαθμίσει το ρόλο των λαϊκών και τα συμμετοχή της στα κοινωνικά δρώμενα όχι με τη μορφή φιλανθρωπίας αλλά κοινωνικής ηθικής.

Από τις έρευνες που έχουν γίνει για τη θρησκευτικότητα και την Εκκλησιαστικότητα δίνουν την εικόνα ότι το θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων είναι ισχυρό. Σήμερα έχουμε ένα νέο τύπο πιστών, των μη παραδοσιακών, οι οποίοι γνωρίζουν τα εκκλησιαστικά θέματα και επιθυμούν μια διαφορετική μεταχείριση από την πλευρά της διοικούσας Εκκλησίας.

Η πλειοψηφία των πολιτών διάκειται θετικά ως προς την προοπτική διακριτών ρόλων Κράτους και Εκκλησίας, αλλά παράλληλα δεν διακατέχεται από ακραίες απόψεις σε σχέση με τον χαρακτήρα που πρέπει να έχει ο διαχωρισμός αυτός. Η Εκκλησία οφείλει να αντιμετωπίσει τον διαχωρισμό όχι ως μία απειλή αλλά ως μοναδική ευκαιρία επαναπροσδιορισμού της λειτουργίας της και της στρατηγικής της.

Η Εκκλησία δεν θα πάψει ποτέ να κατηχεί και να διδάσκει το ποίμνιό της αλλά παράλληλα πρέπει να κατανοήσει τα σημεία των καιρών και να καταναλωθεί σ μια βαθιά όσο γίνεται και πιστή ερμηνεία της Παράδοσής της προς το συμφέρον της ελληνική κοινωνίας.

-13-

Βιβλιογραφία Κωνσταντίνος Β. Ζορμπάς «Όψεις των σχέσεων κράτους και

Εκκλησίας στην Ελλάδα», Πολιτική και Θρησκείες, Αθήνα: Παπαζήση, 2007, σελ. 187-230

-14-