ΣTo BYZANTΙO TΩN ΠΑΛAΙoΛoΓΩN:oΙKoNoMΙKΑ ΚΑΙ ΠOΛΙTΙΣTΙKA ΦΑΙNOMENΑ

ΑΓΓEΛΙKH ΛΑΙoΥ

'f-f ε'oxri τδv Παλαιoλ6γωv, δπωq κdΘε θπo1f κρioηg, oημαδε6εται ιiπ6 ooβαρdq ιiντιφιioειg.Ι. L ot βαθιiq κoιvωvικ6g ιiντιθ6oει6, oi παραπαioυoεg καi ρευoτdg πoλιτικdq τoπoθετ{_

οειq, f κρioη ατo6q θεoμo69, 1αρακτηρiζoυv μιιi κoιvωviα f 6πoiα θξελiαoεται μ6oα o, Evα κριi-τog oυρρικvo6μενo καi κλυδωνιζ6μενo ιiπ6 €μφυλioυg πoλ€μoυq. Σ€ δλλo tπiπεδo, εΙvαι γνωoτ{ f1

dντiφαoη dvιiμεoα oττ]v πρoioδαα κατιiρρευoη καi πτιil1ευoη τoi κριiτoυq, καi τt]v θντoνη πνευ-ματικ{ καi κυρiωg καλλιτε1vικτ] δραoτηρι6τητα, εiτε τr]ν 6νoμιiζει καvεiq 'Aναγdvνηoη εilτε δ1ιΙ.

Σκoπdq τfrg μικρfrq α$τ!g μελdτηq εΙvαι νιi παρoυoιιioει 6ριoμ6vα βαoικιi oτoι1εiα τflq κοινω-νiαζ τηζ θπo1{q τ6ν Παλαιoλ6γωv, καi κυρiωq vιi ξvτoπioει oημεiα ζωτικ6τηταg, τιi 6ποiα dμβλιi-νoυv ττ]v τελευταiα dντiφαoη πo6 θπιoημιiναμε

'Η Eπο1ι] ττjv δπoiα θξετιiζω, δηλαδf f περioδoq |261-1402, dνoiγει καi κλεivει μd δ6o δραμα-τικιi γεγov6τα: τf1ν dvακατιiληψη τfrg Kωνoταντιvo$πoληg &π'τo6q Bυζαντινoι1g καi ττ]v dρoη τoδdπoκλειoμoδ τfg π6λη9 ιiπ' τ6 ooυλτ6vo Bαγιαζτ]τ. oi δ6o αι1τ6q οτιγμdg περικλεioυν μιιiv θπo1li,κατιi τf διιiρκεια τ!q δπoiαq oυντελdoτηκαν oημαvτικ€g d}'}'αytq''Evα κριiτog πo6 dρ1ιοε μ6αδτoκρατoρικ€q βλdψειg εΙxε &ποoυvτεΘεi oτιi τdλη τoδ Ι4oυ αi. Tιi o6γxρovα κεiμεvα δεi1vουν μdγλαφυρ6τητα ττ]v ιiλλαγ{ τδv oυνθηκ6ν καi την ιivτiδραoη τδv dνΘρι6πωv o' αδτig. 'Η θπo1τ] τoδMι1α{λ Η', καi dκ6μη τ6 πρCoτα 1ρ6νια τfrq βαoιλεiαq τoδ 'Aνδρoνiκoυ B', d,πoπvcoυν ττ]ν αioιo-δoξiα ποli dκoλoυΘεi φυoιoλoγικιi τ{v ιivακατιiληψη τfrg Kωνoταντιvo6πoληg. Tτoι, oτ6 Tυπικ6τfg μoνfrg τo0 dρ1ιoτρατ{γoυ Mι1αr]λ οτ6 δρog Αι)ξεvτioυ, 6 Mι1α{λ tΙ'dπαριΘμεi μ6 κιiπoιαvδπαρoη τ'dγαθd πo6 τδδ 6πιφ6λαξαv f1 τ61η καi δ Θε69: τ6 γ6νoq τoυ, τd πλo6τη τoυ, τ'dξιιirματιiτoυ καi τig νiκεg πoδ τoδ 1ιiριoε δ Κδριoq: μυριoπλιioιov 'Ιταλδv 6φρι5v, κιiκεivωv τρ[yκιψι καiκ6μηoι oυvηριθμημ6νων, εΙE yfiv καταββiψαg, Περo6v dλαζ6να διjvαμιν καταλιjoαg, MυooδE τoiEστεvωπoiζ το6 Aiμου καi μ6vov περιoρ[oαg, καi τdv ιiλλδθρoυν καi ιiντ{ξooν τoig .Pωμαioιq

φρo-voσv, δE oκειjη κεραμ6ωE oυντρiψαE...'Η Kωvoταvτιvofπoλη, λiει, ντ6Θηκε πιiλι τδv παλαιδvθκεivoν καΙ περικαλλfi oτoλιoμ6ν, N6α 'Ιερoυoαλ{μ' 6λοι μιλoδν 6aι πιd' τη y}'Cιacα μιξoβαρβιi-ρoυ λαοσ, dλλιi τd δλoν α6oovικoσ rαi ιiκριβ6E !ξηoκημivov διατρανoσν τi1v Ελλιiδα yλdτταν,την 6ρθoββτjμovα, 3νδ oτr]v 'Aγiα Σoφiα λειτoυργεi πιiλι Πατριιiρ1ηq iθαγεvτ]q καi δμ6φυλoq3.

' Γι6 παριiδειγμα, S. Runciman, The Last Bynntine Renaissaιce'Cambtidge t970, iδiωg Ι-23. 'o Ι. sevδenko εlναι ιiντiΘε-τo6 oττ] 1ρηoη τoδ 6ρoυ ι'Αναγ6ννηoηυ γιd τr|ν dπo1r] αiτf1: The Ρalaeologan renaissance, ot6 Renabsances befoτe theRenaissance (Lπιμ. warren TτΘadgold), stanford Ι984, 144-171.

2 T6 dρθρo αι]τ6 εlναι βααιoμ6νo oτliν gloiγησli μoυ στ6 9o Συμπ6σι0 βυζαντινηζ καi μεταβυζαwινflq dρ1αιoλoγiα6 καlτdχνηζ, πoJ δργdνωσε i xρlστιαvικli 'Αρxαιoλoγικι] 'Eταιρεια τd Mdιo τoδ Ι989. -Eναυσμα γι'αiτr] τf μελθτη fταν f1dναoκ6τηoη τfq τ61rηζ τiζ aπoΙiζ τδν Παλαιoλ6γων dπ' τ6 Mαν6λη xατζηδdκη στ|7ν 'Ιστoρ{α toi'Ελληνικoδ'Εθvoυζ,f1 6πoiα μoi EΘεoε τ6 Δριilτημα'κατιi π6ooν oι τoλιτικdζ καi κoινωνικiζ θξελiξειg oυμβαδiζoυν χρovικ6 μd τiq tξελiξειqστ6ν τoμ6α τiζ τaIνηζ καi πoιd dκριβδζ ετναι il o16oη dνιiμεoα o6 oiκoνoμικd, κoινωνι(6 και καλλιτε1νικd φαιν6μενα.] A. Dmitrieνskij, opisanie Litυτgitseskich Rυkopisej' l, Kιεβo 1895 (dναστατικη εκδoση, 1965\'17l.

'Απαριθμεi, δηλαδ{, δ αiτoκριiτoραq, τig oτρατιωτικiq του νiκεg, τig δπoiεq καi oτιi lγγραφιi τqψoυvηθiζει v' dvαφιiρει καi v' dπoδiδει οτ6 Θε6 καi θπιμdνει oττ]v ιiν6ρθωoη τ{g Kωvoτlντινo6πq_ληq, ττ]v κυριαρxiα τfrg €λληvικfrg γλιΔooα6 καi τ6 θρiαμβo τfrg ,oρθoδοξiαq.

'Η διαφοριi dvιiμεoα o'αiτ6 τ6 κεiμεvo καi τ6 <εδ1αριoτr]ριoν πρooφιilνημα> τo0 ΔημητρiqυXρυooλωρσ πρ6g τf Θεoτ6κo yι6 τι\ oωτηρiα τfrq Π6ληq ιiπ' τ6 Bαγιαζfτ τ6 14Ο2 εΙναι €ντυπtη_aιακη: Φρ[ττει πdoα π6λιq τoσ μυoτηρloυ ττjν δivαμιv'.. 'Εταπεivωoαg f1μdg, ιiλλ'oiκ EξiτριψαE-τjoθεvιjoαμεv, dλλ' oiκ dπεθιΙvoμεv' Eφθtiρημεv' ιiλλ' oδ κατεφθtiρημεv' {κλιvε, δ θυμ69 τoδ υio5ooυ, dλλ' oiκ tξεκ6vωτo καθ' fiμ6ν'.' ΧθiE ιiyρiα, φαιδρd δi oιjμερov f1μiv ιj παvτjyυρι'ζ. χθiζ τdδιiκρυα' oτjμερov εiφρooδvη' 7θtg iτηκ6μεθα τ@ λιμQ, vσv τfi πoλυτελ'fi τραπfζη πfoofλθωμεν.yθi; iκλεiετo π6λι9 tu Ιιiπη, dλλ' ιivoiyεται oιjμερov tv 7αρQ. rθig δ voσE τjyjιαivrτo δoυλε[αvδπoπτε{ωv ιitδιov, vσν tλευθερiq μεγιΙλη xαiρει. yθbg lyειμιiζετo π6λι9 dπαoα, oημερov !ν τ61λιμfνι καθfoτηκε4' ''

Πρ6κειται γιιi δι5o θπoxig καi δ6o ιiντιδριioειq θντελδq διαφoρετικig. Τ6 Tυπικ6 τoδ Mιxατ]λΗ'διαπν6εται dπ6 πνεδμα αioιoδoξiαq γιιi τ6 μiλλov, πoιi μ6vo viκεg voμiζει δτι τoδ cπιφυλιiooει,iνδ dντiθετα τ6 κεiμενo τoδ l403 θκφριiζει την ιivακo6φιoη τoδ oυγγραφdα γιιi μιιiv dναπιiντεxηκαi πρooωρινr] οωτηρiα.

Στfv dvδιιiμεoη περioδo, oημαντικ6 1αρακτηριοτικ6 τoδ βυζαντιvoi κριiτoυg εΙναι τ6 μικρ6μdγεΘog'τιi βυζαντιvιi dδιiφη oυρρικvοδνται, παριi τi6 κιiπoιεq αιiξoμει16oειg πoι1 παρατηρolμε oτιi1ρ6νια τδν πριilτων τριδν αδτoκρατ6ρωv. Στ6 δε$τερo μιo6 τoδ αirbvα, f oυρρiκvωoη πρoxωρετραγδαiα, κιiτω ιiπ6 τi6 θπιθioειg τδν Σdρβωv καi τδv Tοιiρκων. Στιi τdλη τoδ αirilvα, η αi.o*ρo-o-ρiα δ6ν δπιiρ1ει πια παρd κατ' δvομα.

'Η μικρτ] κλiμακα ε[vαι θdμα δxι μ6νo dδαφδv, dλλιi καi oiκovoμικδν μεγεθδv: oτrj δεκαετiατοδ Ι3l0, δ 'Αvδρ6vικog B'πρooπιiθηoε v'ιivαδιοργανιboει τιi δημ6oια θοoδα καi κατιiφερε, μετιi&π6 πoΧ}"ig πρooπιiθειεg, vιi τιi αδξt'1oει od δvα δκατoμμιiριo δπθρπυρα τ6 ap6νo5. Στα 1321 μπ6_ρεοε vιi 1ρηματοδoττ]oει μιιiν θκoτρατεiα τοδ 'Ιωιivνη Kαvτακoυζηvoδ μd 50.Ο00 bπtρπνρα, πρ&y-μα πo6 πρ6πει vιi θεωρηθεi μεγιiλη πρ6oδo9, δεδoμivoυ δτι μ6λιq }τiyα aρ6νια πρiv oi oτρατιωτικ6qδαπιivεg τo0 κριiτoυq εΙ1αν ιiντιμετωπιoθεi μi τ!v θκπoiηoη πρooωπικfrq περιoυoiαg τoδ αδτoκριi-τoρα. "Oμωq, τiτoια μεγfθη, καi o6 δπoτιμημ6να μιiλιoτα 16ρυoιi voμioματα, εΙvαι d.δ6νατο νιi oυ-γκριθoδν μ6 δαπιivεg πρoγεν6oτερωv €πoxδv, γιιi παριiδειγμα, μd τιi 2.160.000 voμioματα πo6 ξ6_δεψε δ Mαvoυfλ A'o6 μιιi μ6vo, &ν καi θξαιρετικιi δαπαvηρf, θκατρατεiα, τ6 ΙΙ55_566. .Η

μικρτ]κλiμακα 1αρακτηρiζει dvτioτoι1α καi τ6 μdγεΘog τoδ οτρατoδ. hι l321'δ 'Ανδρ6vικog Β, πρoaπ6'_θηoε vιi dναδιoργαvrboει, μαζi μi τιi oiκovoμικιi τoδ κρriτoυq, καi τ{v dμυvιi τoυ. Θ6ληoε νιidξαρτ6οει ε[κoοι τριr]ρειg, πo6 θιi φιiλαγαν συvε16ζ τιi oτεvιi κατd τ6v θαλαττ{ων καi παραθαλατ-τΙων tYθρdlνκαi vιi δημιoυργr]oει Ξπioηq δvα oτρατ6 dπ6 t.Ο00 iππεig oτη Bιθυνiα κα[ ).ooο o'ηMακεδoviα καi Θριiκη. 'Yπoθiτει καvεiq' β6βαια, δτι, μιιi καi δ Γρηγoρig, πo6 ιivαφiρει αι1τf ττ]νπληρoφoρiα, μιλιiει γιιi iππεig διηvεκεig, πρ6κειται γιιi μιιi δι1ναμη πo6 πρdπει vιi πρoo'εθετ o.iqoτρατιωτικ66 δυνιiμειg oi δπoiεg iiδη δπfrρxαv, dπ6 πρoνoιαρioυg καi oτρατιδτεq7. ,Εv πιioη περι-

ΑΓΓΕΛΙKH ΛΑΙoY

a Ρ' Gautier, Αction de gΙaces de D6m6trius chrysoloΙas λ la Th6otokos pour l'anniversaire de la bataille d'Ankara (28juiliet Ι403), RE Ι9 (l961), 350.27-30,352.65-70.

5 Nicephoιi Grcgoτae Byaηtina Ιlistotia,1, B6wη 1829, 3Ι7-3t8. Πρβλ. Α. E. Laiou, conιtabtinopΙe und thc Latins: TheFoιeign Policy o[ Andronicυs ΙΙ (1282-1j28)' Cambridge, ΜΔss' 1972'246-241.

6 Νicetae choniahe Historia' Eκδ. Ι. A. van Dieten, Bερoλ Ινo 1g,Ι5' 96-9.].7 Γρηγoρiq, l,3l7-3l8.

ΣTo BYZΑΝTΙo ΤΩΝ ΠΑΛΑΙoΛoΓΩΝ

πτωoετ.τ6 μfγεθοg εΙvαι Eλιixιoτo'καi ο15τε αiτ6 κατ6ρθωoε νιi δλoπoιτ]oει δ αιiτoκριiτoραg, γιατff1 πρooπιiθειιi τoυ oυν6πεoε μ6 τ{v θvαρξη τoδ πρrbτoυ cμφυλioυ πoλiμoυ.

oi περιoριoμdvεg δυvατ6τητεg θν69 κριiτουg μικρ!g κλiμακαq ιiντικατoπτρiζovται καi oτ6

dπiπεδo τδν διεθvδv ο16oεωv. 'o Mι1α{λ Η' fiταν δ τελευταiog αδτoκριiτοραg πo6 dκoλor5Θηoε

πoλιτικτ] αtiτoκρατoρικri καi παρ6μoια μ6 τfν πoλιτικlj τδv αι3τoκρατ6ρων τoδ 12oυ αi., δημιoυρ-

γιbνταq 6vα πλ€γμα διεθv6v ox€oεωv, oτ6 δπoio θvτιiooovταν f1 'Aραγrδνα, κατιi καιρo6q δ Πιiπαq,δ βαoιλιιiq τfrq Σικελiαg, δ Λουδoβiκoq Θ'τfrg Γαλλi.αq καi ol Moγγ6λoι. ot διιlδo1oi τoυ περι6-

ριoαv oταδιακιi τ6 βεληvεκ6g τ!6 βυζαντιvfg θξωτερικfrg πoλιτικfrq ατιi Bαλκιiνια καi τr] Mικριi'Αoiα, μd dξαiρεoη, β€βαια, ττ] Γdvoβα καi ττ] Bενετiα, τδv δπoiων f1 παρoυoiα oτ6 βυζαντιv61δρo flταv πιιi δδραιωμivη. M6 oπιiνιεg θξαιρ6oει9, f1 θξωτερικη τoυ6 πoλιτικrj flταν παΘητικr]. 'Hτελευταiα ooβαρf πρooπιiθεια νιi διαφυλα1θεi κιiπoια dvεξαρτηoiα frταv f1 πρooπιiθεια τo0 'Αλε_

ξiου 'Απoκαδκoυ, πo6 oυvεxioτηκε dπ6 τ6v 'Ιωιiννη ΣT', γrιi παρεμβoλτ] oτ6 26δρo τfrq MαιiρηqΘιiλαooαq, δπoυ oi Bεvετoi καi oi Γενoβdζoι βρi.oκoνταν oi δ6oκoλη oτρατιωτικo-πoλιτικτ! θdoη.Πρooωπικ€q πριiξειq ii oxdoειq, δπωg ot o16oειq τoδ 'Ιωιiνvη ΣT'μ€ τo6ρκoυq dμiρηδεq i fl πρo-

oωπικτ] προo1ιbρηoη τoδ 'Ιωιiννη E'oτ6v καθoλικιoμ6 τ6 1369, δπoκαθιoτoδν, o1εδ6ν, τ{v κρα-τικτ] πoλιτικt].

'Η θπoxτ] πo$ 6ξετιiζoυμε δ6v εΙvαι, β6βαια, €vιαiα. Mιιi πριΔτη τoμrj εΙναι δ θμφ6λιoq π6λεμoqτoi 132|-28, oττ] διιiρκεια τoδ δπoioυ Βμπλ€κoνται γιιi πριbτη, dλλri δ1ι γιιi τελευταiα φoριi, ξ6vακριiτη (oi Σdρβoι καi oi 8o6λγαρoι) oτιi 6oωτερικιi τoδ Bυζαvτioυ. 'H καθoριoτικf, δμωq, τoμτ]

εΙvαι δ δε6τερo9 dμφ6λιog π6λεμoq, τo1 134l-47 (i l341_54), πo6 πρoκιiλεoε τ{ν dμεoη, loxυρη καioταΘερτ] πιιi παρiμβαoη τδν Σdρβων καi τδν Toδρκωv. 'Η 6παιθρo9 ιiποψιλrilθηkε dπ6 τig λεηλα_oiεg τiν βυζαντιvδν oτρατευμιiτων, τδv Σ6ρβωv, κα( κυρiωq τδν Tο6ρκων, μd dπoτελdoματα μα-κροπρ6θεoμα. 'o π6λεμoq θληξε μ6 τr]v πoλιτικ{ viκη τfrg μεγιiληq ιiριoτoκρατiαq, { δπoiα δμωgδπ6oτη τεριioτια oiκoνoμικτ] fiττα. 'Eκτ6E dπ6 τiE dμεοεg καταoτρoφ6q, τig 6πoiεq γλαφυριi περιγριiφει δ Kαντακoυζηv6q oτ6ν κατιiλoγo τδv ιiγαΘδν πo6 θ1αoε oτ6v π6λεμo8, { €ξιiπλωoη τδvΣiρβων κατri τρilτoΧ6yo, καi ιiργ6τερα τδν To6ρκωv, δπ6ακαψε τr]v oiκoνoμικli δδvαμη τfrq τιi-ξηq αι)τfrq, δηλαδtj ττ] γαιoκτηoiα. 'oριoμ6voι γαιoκτr]μovεq r]ρΘαv o€ oυμβιβαoμd μd τoιiq Σdρ-

βoυq καi κρ6τηoαν τιi κττ]ματιi τουg καi, β6βαια, τ6 "Αγιoν'oρoq δφελfθηκε dπ6 τig δωρεdg τoδDushan. Παρ'δλα αiτιi, oi πηγig τoδ β'μιοoδ τo0 l4oυ αi. μαρτυρoδν δτι πoλλιi μ6λη τ!q dριoτo-κρατiαg dxαoαv τig περιoυoiεq τoυ καi dκαvαv dπεγνωoμ6vεq πρooπιiΘειεq yια ν6 τiq dvακτfooυν {γιιi vιi θλα1ιoτoπoιτ]ooυv τic, d'πι7Χει6c, τoυ6. Πoλιτικr] viκη καi oiκovoμικτ| fττα τfrq μεγιiληgιiριoτoκρατiαq, λoιπ6ν, καi, &vτioτoι16α, μιιi oxετικη cvδυνιiμωoη τoσ doτικoσ καi 6μπoρικoioτoι1εioυ9. Π6ρα ιiπ' αδτ6, f1 dπoδυvιiμιooη τoδ κριiτoυq εΙναι' dπ6 δδ καΙ πdρα, oαφηg, δπωgoαφ{g εΙναι καi f θλλειψη δυνατ6τητα9 vιi δρd αιiτ6νoμα. Συγ1ρ6νωq, δ εδρ6τερoq 1iροq oτ6vδπoio €vτιiooεται τ6 Bυζιivτιo, δ 1δρoq τfrg 'Avατoλικfrg Mεooγεioυ, ποιi βρioκεται od θξιiρτηoημ6 τig Eμπoρικ69 iταλικ6g π6λει9, περvιiει βαθιιi καi πoλrjπλευρη κρioη oτ6 β'μιo6 τoδ Ι4oυ αi. Σ'αιiτ6 τ6 γεωγραφικ6 1δρo, f κρioη παiρvει ττi μoρφη οκληρoδ tivταγωvιoμoσ μεταξ6 Γdνoβαq καiBενετiαq γιιi τ6v iλεγ1o τfq φΘlνoυoαq dγoρ&g, κιiτω ιiπ6 διεθνεig oυνθfκεg δυαμενεiq γιιi τ6

8 Ιoannis Cantacυzeni eximρeτaιoris HistoriaruΦ LibΓilν,2, B6vνη l83Ι, Ι84-185.9 Γιιi τi6 oiκoνoμικiq dπιπτιiloειg τδν xατακτr]oεων τoδ Dushaη, βλ. A. E. Laiou, Ιn the medieνaΙ Balkans: Economic

pressυres and conf]icts in the fourteenth ceΛt!ry, ByzaΔLine Stυdies in Honoι of Miltoa v' Anastos (ιπιμ. Sp. Vryonis, Jτ),Malibυ l985, l52-l55. Σχετιxd μa ττ]ν tνδυvιiμωoη τoδ doτικoδ oτoι1εioυ, βλ. Ν. oikonom'idΕs, Hommes ζl'affaircs Grecs etLatins λ constantinop]e (ΧΙΙΙe-ΧVe siδcles),1979 (στ6 δξliζ: Ηommes d'affaires)' ||4 Κ'ξ''

ΑΓΓEΛΙKΗ ΛΑΙoY

Εμπ6ριo. Συγ1ρ6νωE, f τoυρκικτ] θξιiπλωoη πρoγωρεi μ€ παρoδικ66 μ6vo dvιiπαυλεq. Mετιi τ6l37|, δπ6τε τ6 Bυζιivτιo γivεται κριiτoq 6πoτελig oτo$g Τoιiρκoυq, f oiκovoμικ{ tξαθλiωoη καi f1

πoλιτικli θξιiρτηoη τδν Bυζαντινd)v dπ'τo6q 'oθωμαvo6g ιiλλri καt τo69 Γενoυιiτεq πρoxωρεi ρα-γδαiα, καθιilq τ6 Bυζιiντιo ετvαι πιd lρμαιo καταoτιioεωv πo6 δiv €λ6γxει καθ6λoυ. Στ<i 1400, τιi πι6ζωτικιi oτoι1εiα βρiοκoνται oτ6 Δεοπoτdτo τoi Moρ6ωζ, f Kωvoταντιvofπoλη εΙvαι dπoκλει-σμ6vη dπ6 oτεριιi κα( Θιiλαooα, δ Mαvoυηλ B'ζητιαvεrjει βofΘεια oτiq αδλdg τ!g Δυτικfq Eιiριb-πηE καi fl λ6oη θιi δρθει πιiλι '&π' tξω, &π6 τ6ν Tαμερλιiνo.

Αιiτ6 τ6 μικρ6 κριiτoq, μ' €vαv αiτoκριiτoρα ιiδ6ναμo €κ τδν πραγμιiτωv, dρvεTται, δoo μπο-ρετ, τ6 μ6γεθ6ζ τoυ καi τfv dδυvαμiα τoυ. 'Η iδεoλoγiα επιμιξvει νιi τoviζει τfν oiκoυμεvικ6τητατfrE αδτoκρατoρικfrq dρxf6. "oπωg δ1ει δεiξει f Ninoslava Radoξevi6, τιi θγκrilμια πo6 dπευθ6vo-νται oτ6v 'Αvδρ6νικo B'dπη1o0ν ττ]ν παραδooιακlj dvτiληψη δτι δ αδτoκριiτoρα6 doκεi θξoυοiαπιiνω o6 δλ6κληρη τrjν oiκoυμ6νηlο. Στiq iδ6ε6 α6τdg δiνεται κιiπoιo θλιi1ιoτo πραγματικ6 dρειoμαμ'6vα ο6φιoμα: oi oυγγραφεiq (Θε6δωρog Mετo1iτηq, Γρηγ6ριog K6πριoq, Γρηγoρi6, Nικηφ6ρogXoδμνog, Mιiξιμoq Πλαvo6δηg) dπoδiδoυv καi' oτ6v 'Αvδρ6vικo B'τig viκεg τoδ Mι1αt]λ Η'καiττ]ν ιiνακατιiληψη τfrg Kωvoταvτιvofπoληq. "Eτoι, f1 αioιoδoξiα πo6 δι6πει ταaρ6νια τiζ βασtrλεiαq τoσ Mι1αl]λ H'μεταφf,ρεται καt oτr]ν πι6 δ6oκoλη dπo1τ] τoδ'Aνδρoνiκoυ B'. Xαρακτηρι-στικ6 κεiμεvo εΙvαι δ Bαoιλικ6q Λ6γoq τoδ Mιiξιμoυ Πλανoιiδη, κεiμεvo ρεαλιoτικ6 δoov dφoρδτiζ dμεσεζ dνιiγκεg τflg αι}τoκρατoρiαq dλλιi &να1ρoνιoτικ6 σ6 6,τι &φoρi τf θiοη τoδ Bυζαvτioυoτ6 oιiγ1ρoν6 τoυ κ6σμo. Γιιi τ6ν Πλανo6δη, τ6 βυζαντιν6 κρατoq παραμtνει f PωμαΙκτ] Αιiτo_κρατoρiα, μ6 καταβoλ69 oτf Prilμη καi τ6 Mεγιiλo Kωvoταvτiνo. Κατιi τ6 oυγγραφ6α, δ κ6κλo9 τ!gEξoυoiαg τfrg αδτoκρατoρiαξ iταν τ6σo μεγιiλo6, δοτε, &v καi δdv περι€κλειε δλη την oiκoυμdνη,δμωq καvεiq δ6 θιi εδ16ταv νιi εΙναι f1 olκoυμ6νη μεγαλ0τερη dπ6 τd o6νoρα αι)τηq τηζ αδτoκρατο_

ρiαζ. 'Η Kωvoταντιvo6πoλη παραμiνει f1 βαoιλig τδv π6λεωv, μεγαλ6τερη &π' 6}'εc, τig &λλεgπ6λειq od δt5vαμη καi od μ6γεΘoq, tκ φδoεωE κ6oμoυ δεoπι5τιg, πo6 βαoiλευε oτ6 παρελθ6v καi θιiβαoιλε6ει θπ'd'πειρovll. Tιi μεγ6θη oτιi δπoiα ιiναφ6ρεται δ Πλανoδδηg εlναι πλαoματικιi: μιλιiειyι6 τεραoτιo οτρατ6, πoλυιiριΘμo iππικ6' δπλιoμ6 iκαν6 vιi θξoπλioει δλουq τoιiq κατoiκoυg,ιiκ6μη καi τo6q βοσκo6ζ, dπειρα 1ρr]ματα καi vαυτικ6 τ6oo μεγιiλo πoιi κανεi6 δ6ν μπoρoioε νιiθπιτεθεi dπ6 θιiλαooαl2. Tιi λ6για τoυ ταιριιiζoυν oτ6 10 αi', dλλιi οiγoυρα δ1ι oτ6 φθiνoντα 13oαi. 'H θξωπραγματικr] καi πλαοματικτ] θειilρηoη τδν €ξoυoιδν τfrq Bυζαvτιvfrg Αδτoκρατoρiαgoυνε1iζεται καi dργ6τερα, καi cκφριiζεται κυρiωζ dπ'ττ]ν 'Eκκληoiα.

Παριi τ{ν dδυναμiα τo0 μικρoδ α0τoδ καi θλλαδικoδ πιιi κριiτoυq, f oiκovoμiα κα[ f1 κοιvωvirrτoυ διαΘdτoυv οημαντικιi στoιχετα ζωτικ6τητα9, καθrilg καi oτοι1εiα τιi δποiα εδvooδv τι]v πνευμα-τικτj καi καλλιτε1νικr] δραοτηρι6τητα. Στ6 α'μιo6 τoδ 14oυ αi., διio τoυλιi1ιoτoν oτρι6ματα τoδπληΘυoμoσ dπoλαμβιiνoυν o1ετικ{ εδμιiρεια. 'Η dριoτoκρατiα - Χ1.γεq oiκoγ6νειεζ μ6 καταβoλcgαπ6 ττ\ν Επo1i1 τδν Κoμvηvdlv - ετvαι, dκ6μη, io1υρη και μ6λη τηq κατd1oυv μεγιiλεq περιoυoiεg.Eivαι γνωοτη f1 περιγραφf τfg περιoυoiαg τoδ 'Ιωιivνη Kαντακoυζηνoδ dπ6 τ6ν tδιo. El1ε, λ6ει,μεγιiλo πλoδτo, o'δλη ττ] ρωμαiκι] γfl: γαiεg ιiπ6 αr)τoκρατoρικdq δωρε69 dλλιi κι dπ6 δικcg τoυdπενδ6oει6, βoακl]ματα, γεvντ]ματα, 1ρυoιiφι καi do(μιΙ3. 'Aρ1ικιi, f1 περιoυoiα τflg otκoγiνειαq

|0 Ν. Radosevi6, Ρohvalna slova Tsaru ΑndΙoniku ΙΙ Ρal€ologu, zRvΙ 21 (lgs2),61-83.lΙ L. G. \lesteΙink, Le basilikos de Maxime Planude (στ6 ξξηζ| Basilikos), ByantinosΙavica 28 (1'967)' \8, o ' 62'526-529' 19

'o. 63.573-580.Ι2 'o ιδ,og, Βasι|ikos' ByzantifrosLaviΦ 29 (|968),40, σ. 44-45'13 Kαvτακoυζηv6q, 2' |48-149. T6ν κατdλoγo τδν ιiγαθδν πoι1 E1αoε ατ6v θμφιiλιo π6λεμo, βλ. ατiq o. 184-Ι85.

ΣΤo BYZANTΙο TΩN ΠΑΛΑΙoΛoΓΩN

βριoκ6ταν στi Mικρd 'Αοiα, dλλιi οτ6 14ο αi. οi Kαντακoυζηvoι ετχαν μεγιiλα κτηματα oτr]vπεριoxτ] τδν Σερρ6)v, oτr] Θεoοαλiα, oτtj Θριiκη καi πoλλιi πλo6τη oυγκεντρωμ€να oτt]v Kων-oταντινoι1πoλη. 'o Kαντακoυζηv6q frταv, βiβαια, iδια(τερα πλo6oιoq καi iσχυρ6ζ'6μωq, ιiνιiλoγεqπεριoυoiε6 εI1αv κι dλλα μ6λη τfrq dριoτoκρατiαq: γιιi παριiδειγμα, oi Φιλανθρωπηνoi, oi Συvαδη-νoi καi oi Παλαιoλ6γoι κατεi1αν μεγιiλεg €κτιioειg oτ{ Θριiκη, oττ] Mικριi 'Αoiα, oτt]ν περιo1r]

δξω dπ' τf ΘεooαλoνiκηΙa. 'Η γαιοκτηoiα fταν oυγκεvτρωμdvη oτιi aΕρια τ('τoιων oiκoγεvειδv,καθ6q, φυσικd, καi oτιi γdρια τηq 'Eκκληoiαq. Mαζi μ' αδτig τig μεγιiλεg oiκoγ6νειεg, γιιi τigδπoiεg δ πλο0τοg καi f to1ιiq ιiπoτελoδοαν κληρovoμικ6, o1εδdv, δικαiωμα, βρioκoυμε καi dν-θριilπoυq πo6 πλo6τισαν θκμεταλλευ6μεvoι τf θ6oη τoυζ στ6v κρατικ6 μη1ανιομ6 καi τf o16oητoυζ με τ6v αιiτoκριiτoρα. Τdτoια παραδεiγματα δπιiρ1oυv κυρiωg oτ6 α'μιo6 τoδ l4oυ αi., πριiγμα

φυσιoλoγικ6, θφ' 6oov δ κρατικ6g μη1αvιoμ6g λειτoυργo0oε dκ6μη τ6τε, €νδ ιiργ6τερα ιiδρdvηoε.oi περιπτιboειq τoδ Nικηφ6ρoυ Χo6μvoυ, τoδ Θεoδιiρoυ Mετo1iτη καi τo0 'Αλεξiου 'Aπoκα6κoυ

εΙvαι oi πι6 γνωοτ69. 'o Nικηφ6ρoq Xoδμvoζ ειχε σημαvτικτi περιoυoiα oτ:]ν Kωνoταvτιvofπoληκαi 6κτιioειg γfrg κovτιi oτrj Θεooαλoνiκη καi oτiq Σ€ρρεg. "oταν πιivτρεψε τ1iν κ6ρη τoυ μ6 τ6ν'Ιωιiwη Παλαιoλ6γo, τflg 6δωoε μιιi πρoiκα θvτυπωoιακτil5. 'O Θε6δωρog Mετoxiτηg flταv Eπioηgπoλ6 πλo6oιo9, μi γαiεq, μεταξδ dλλωv, κoντιi oτiq Σiρρεg, τig δπoiεq ιiπdκτηoε dπ6 αδτοκρατo-

ρικf δωρειtl6. 'o 'Αλdξιoq 'Απ6καυκoq πλo6τιoε κι αδτ6ζ dπ6 δημ6οιε9 πρoo6δoυq: 0'ρ1ικ6' εΙγετη δια1εiριoη και θκμετdλλευση τδν δημ6σιωv dλυκδν καi &'ργ6τερα θγιvε ταμiαg τδν βαoιλικδν1ρημιiτωv.

Miα dπ' τtq πηγ6q πλo6τoυ τflg dριoτoκρατiαg πρ6πει vd f,ταv τ6 θμπ6ριo εiδδv διατρoφflg.'Yπιiρ1oυv διιiοπαρτεg μαρτυρiεζ γιιi τ6 φαιν6μενo αδτ6'oi θπιoτoλ6q τoδ πατριιiρ1η 'ΑθαvαoioυA' δεi1νoυv δτι δ dνεφoδιαoμ6g τflq Kωνoταvτινo6πoληg μd οιτηριi dλεγ16ταv dπ' τl]ν &ριοτoκρα-τiα, θvδ oτ6 dμπ6ριo κραoιoδ σημαντικ6ζ flταν δ ρ6λo9 τfrg 'Eκκληoiαg11.Στi9π6Lειq, dξ dλλoυ,συγκεντρων6ταv δ6o εiδδν πλoδτoq. Πρδτo. f dριoτoκρατiα κατοικoδσε κυρiωq oτiq π6λειq, δπoυκαι μεταφερ6ταν δ πλoδτοg τ6v δπoio rαρτiyαyε f1 δπαιΘρoq. Δε6τερo, oτiqπαρ6κτιεq κυριωζ π6-λειq, dλλιi καi στiζ π6λειq τfrq dνδo1ιilραq πo6 βρισκovταν πdvω σ' θμπoρικo69 δρ6μoυq, oυγκε-vτρωv6ταν δvα oτoιxεio doτικ6 dπoτελoιjμεvo ιiπ6 dμπ6ρoυg, ναυτικoιig καi τραπεζiτεg. 'Αvαφoρiqoττ]ν Κωνoταvτινoιiπoλη, oτt'1 Θεooαλoνiκη' oτr]ν 'Aδριαvo6πoλη, oτiq Σiρρε6 oτ6 α' μια6 τoδΙ4oυ α1. δεi1νoυν δτι oi π6λειq αι)τ€g fταv πλoιioιεg καi.dvθηρ69, πρdγμα πo$ dφειλ6ταν θv μ€ρειoτ6 Eμπ6ριo. Χαρακτηριoτικη εΤναι f1 κατηγoρiα τoδ Καντακoυζηvοδ dναντioν τoc 'Αλεξioυ 'Α-ποκα6κoυ, δηλαδτ] δτι δ τελευταiog ετχε τηv πρ6θεση νd συγκεντρd)σει δλo τ6 oτρατ6.καi τ6ναυτικ6 oτiq παριiκτιεg πεpιoxtc,, και, εγκαταλεiπονταζ τliν θνδo1ιbρα, vιi θατιιiοει τ6 κριiτoq oττivKωνoταvτιvo6πoλη, τig dκτ6q καi τιi vηoιιi, καi τηv olκονoμiα oτ{ ναυτιλiα καi τ6 tμπ6ριoΙ8.Tiπoτα δd δiνει πι6 γλαφυριi ττ]v εiκ6να τfrg φθiνoυoα6 dγρoτικfrq θνδo1ιilρα6 καi μιαζ σχετικddκμιiζουoαq tμπoρικfr6 ζιδνηq, μd κ6ρια oημεiα τηq τiq π6λειq.

Συvoπτικιi, λoιπ6ν, oτ6 α'μισ6 τoδ 14oυ αi. E1oυμε μιdν &ριστoκρατiα δδραιωμ6νη, μ6 θvτονη

lo Α. B. Laiou, The Byzanιine aτistocracy in ιhe PaΙaeologan p€Ιiod: Α story of aτrested development, viatol 4 (19'73)'

143-t44.|5 Geoιgi Pachymeτis de Michae]e et Andτonico PaΙaeologis,2, B6vνη 1835, 289-290.16 R. Guiιland, Le palais de Th6odore M6tochite, RΕG 35 (1922)'82'95'Ι? Α.-M. M. Τalboι' The Coττespondeoce of AthatasiυS Ι. P7tτiarch of conshatiΔopΙe, washington D.C. 1975, θπιoτoλdq

59, 65, 106.18 Kαντακoυζην6ζ, 2, 53'7 ' ΣχετLκα μe τ6 θ,μα αi]τd, βλ. oikonomidδs, Ηommes d'affaiτes, καi Α. E. Laiou-Thomadakis,

The byzanιine economy in the mediterranean trade system, Ι3th l5th centuries, DoP 3+35 (1982), Ι93-Ι95.

ΑΓΓΕΛΙKH ΛAΙoY

ταξικi συvειδηση, καi πλoιiσια, πo6 θδρε6ει oiκovoμικd στiv ι1παιθρo και πoλιτικd στig π6λειg.Στig π6λει9, πιiλι, Evα μ6ρo9 τoδ πληΘυομoδ ζεi καi πλoυτiζει &'π' τ6 tμπ6pιo καi τig oiκoνoμικdgδραατηρι6τητεq πo6 ουνδdovται μ'αθτ6. oi o6γ1ρoνoι εΙaαν d'ρκετ6 ξεκιiθαρη dvτiληψη τoδ φαι-voμliνoυ, δπωq μπoρoσμε νιi διαπιοτrirooυμε dπ' τ6 <Διιiλoγo πλoυoiωv και πεντiτωv), τoδ 'AλεξioυMακρεμβoλiτη, κε(μεvo γραμμdνo οτηv Kωvoταντιvo6πoλη τ6ν'oκτιilβριo - Νo6μβριo τoσ l343l9.

'o Mακρεμβoλiτηg ιiπαριθμεi τιζrητ6c, πλo6τoυ τfrq dριοτoκρατiαq:l. Πoλλoi πλoυτ(ζoυν iξ dρπαγμιiτων καi tκ δυναoτε{α6. Πρ6κειται, δπoθι4τω, γιd τo6ζ dξιω-

ματoιixoυg καi τιi μdλη τfq δψηλfq dριoτoκρατiαg, πo6 θιi εl1αv iδιαtτερη δυvατ6τητα vιi πλoυτi-σoυv μ'αδτ6 τdν τρ6πo. 'Ωg παριiδειγμα μπoρεi καvεig ν'dναφ€ρει τ6 δεoπ6τη 'Ιωιivνη, δ δπoioq,κατιi τ6 Γρηγ6ριo K6πριo, ιiνιiγκαoε δνα 1αoιiπη vιi τoδ παραδιboει 350 ζδα2ο.

2. "Αλλoι πλoυτiζoυv Εξ tπιoτιjμηg fi Eξ 6μπoρiα6. Πρ6κειται κυρiωζ γιd τ6 θμπoρικ6 oτoι-χεio.

3. 'H κατηγoρiα αδτδv πo6 πλoυτiζoυv tξ lγκρατεiαg δdv παρoυoιιiζει lδιαiτερo θvδιαφcρoν,δπωq, dλλωoτε, o6 κιiΘε θπo1l].

4. 'Η κατηγoρiα αιjτδν πo6 εlvαι πλo6oιoι iκ πατριloυ κλιjρoυ dναμφιaβ{τητα περιλαμβιivει'τr]ν dριoτoκρατiα τδv γαιoκτημ6vων.

Πρ6κειται γιιi μιιiν 3vδιαφ6ρoυoα μαρτυρiα τfrq θπo1frq σχετικd μ6 τo6q διαφoρετικo69 τρ6_πoυE πλoυτιoμoi' δηλαδτ], dπ6 ττ]v dκμετιiλλευoη τflg γi1g, dπ' τ6 €μπ6ριo, καi dπ6 τi6 δυvατ6τητεgπo6 dκ6μη παρετχε fl αυμμετo1{ oτ6v κρατικ6 μη1αvιoμ6. "Ooo γιιi τιi θξωτερικιi γνωρioματα καiττ] νooτρoπiα τδν πλoυoiων, κι θδdl δ Mακρεμβoλiτηg εlvαι 1ρfoιμoq δδηγ69. 'Η γεvικτj διαπi-oτωor] τoυ, δτι oi πλo6oιoι dκμεταλλειioνται τo6ζ φτωχo6ζ, δiv dvδιαφ€ρει θδi. "Evα πρδτo γεvικ6γνιilριoμα καi τρ6πoq συμπεριφoραζ εΙναι δτι oi πλο6oιoι δ€ oυγ2gρωτiζoνται μi τoιiq φτωχoriq κα(παντρειioνται μεταξ6 τoυζ.

'Η λδoη πo6 πρoτεivει δ Mακρεμβoλiτηq εlvαι *πιγαμ(εg μεταξ6 πλoυoiων καi φτωχ6)ν. Πoιdfταv f1 πραγματικ6τητα; 'H dριoτoκρατiα, oi 15-20 oiκoγ6νειεζ πo6 &π6"pτtζαν τιi πι6 ψηλιi τηgoτριilματα, rρd'"lματι ιiπdδιδαν πoλ6 μεγιiλη oημαoiα oτ6 γεvεαλογικ6 τουg δdvδρo. Χαρακτηρι_oτικ6 παριiδειγμα εiναι τ6 Tυπικ6 τfrq μovfrg τfg Bεβαiαg 'EλπΙδog, δπoυ f κτητ6ριooα ΘεoδιbραΣυναδηvτ] μνημovε6ε1 τo6ζ συγγενεiζ τηq, μ6 δλα τoυg τιi δv6ματα: 'ΙωιivνηE "Αγγελo6 Δo6καgΣυναδηv6g, Mαρiα Κoμvηντ] Bριivαινα Λαoκαρivα Δo6καιvα Toρνικiνα Παλαιoλoγivα, ΘεoδιilραKομvην{ Δofκαιvα'Pαo6λαινα Παλαιoλoγivα2l. 'Eκεiνoι πo6 ιivfrκαν oc 1αμηλ6τερα dριoτoκρα-τικιi oτριbματα, καθ6q κι dκεivoι πo6 χρωστoδσαν τr]v κoινωνικτ] τoυq θdoη oτ6 δτι κατεi1αvdξιιbματα, dπ€διδαν θπioη6 μεγιiλη oημαoiα oττj o6ναψη γdμων μ' αδτη τηv dριoτoκρατiα. 'oμ6γαE oτρατoπεδιiρxηg 'Ιωιivνηq xοδμνoζ, γι6q το0 Nικηφ6ρoυ xo6μvoυ, παντρε6τηκε μιιi Παλαroλoγιvα, €νδ μιri ιiνηψιιi τoυ παvτρε6τηκε Eναv Ταρxαvειιilτη. 'o Nικηφ6ρo6 Xoσμνog frταν iδιαi_τερα περηφαvoζ γLd x6 γ6"μ0 τfrg κ6ρηq τoυ Eιρfνηζ μi τ6v 'Ιωdvvη Παλαιoλ6γo, γι6 τoδ 'Avδρο_

ι9 Ι. sevδenko, Αlexios Makrembolites and his'Dialogue beιween the Riοh and the Poor'' ZRVΙ 6 (1960), t87-228, tδiωg206-20',7.

20 ιΓρηγoρioυ τoδ Kυπριoυ' olκoυμεvικoδ Πατριιiρ1oυ, 'Eπιoτoλαill, δπ6 Σοφρoνιoυ, Mητρoτoλiτoυ Λεovτoπ6λεω6,'Eκκληoιαoτικι56 Φιiρog 4 (1909)' I Ι-i5, lδiωg Ι4-l5, aπιστoλi Ι32 (τ6λoq Δεκεμβρioυ, 1284). Πρβλ. ν. Lauront, Les Reεes-tes des Actes du PatriaΓcat de Constantinop]e, Ι.ΙV' Παρioι l97l' &pιΘ. 1474.

2I Η. DeΙehaye, Deux Τypica byzantins d€ l'6poque des Palcoιolνes, Εxtrait des M6moires publi6s par Ι'Aωd6mic RoyaΙe deBeιgique. Classe des ]e|tτes' σεΙρ6 2, τ. ι3.4 ( l92l), 8Ι, 9l κ.a.

ΣTo BYZAΝTΙo TΩN ΠΑΛΑΙoΛoΓΩΝ

viκoυ B', καi ττ]v dποκαλoσoε <βαoiλιooιi μoυD' παρd τ6 γεγον69 δτι τ] πεθερd τηg, f1 Eiρf1νη f1

Moμφερρατικτ], τ]ταν βαΘιιi dvτiθετη o' αι]τ6 τ6 γιiμo. M6 τ6 y6'μo τη9 f Eiρ{νη Xo6μvαιvα θγινε

μdλoq τf g αδτoκρατoρικ{g d'ριoτoκρατiαg καi oυμπεριφερ6ταν dνιiλoγα.Δεδτερo γνιirριoμα τflq dριοτoκρατfiαq' τ&ντα κατιi τ6 Mακρεμβoλiτη' t]ταν { δπiδειξη πλo6-

τoυ, πο6 κατ'α$τ6v συνiσταται oτ{ μεγαλ6πρεπη ζωτ]. oi πλo6σιoι d1oυv 1ρυoιi ακειiη, πλoυoιo-π6'ρoγα φαγητ6" καi, κυρiωζ o' α6τ6 Θ6λω vd επιμεινω, πoλυτελη oiκ1iματα. 'Η τ6v oiκων τερπν6-τηE καi τ] tκ τew τριoτ6γωv κατd καιρδv τ6ν φιλτιiτων diρωv dναπνoη, καθ6ζ καi f1 τδν κτημιiτωνπεριoυolα καi τj τoιJτωv ιiπ6λαυoιE, εtναι πριiγματα iδιαiτερα dγαπητιi οτo69 πλoυoiουg22. 'O Νι_κηφ6ρo6 Γρηγoρ&g δivει κι tiλλo fνα 1αρακτηριατικ6 τδv πλoυαiων, τ6 dξεζητημdνα καi ξενικιiθvδιiματα23. Πρ6κειται γιιi μιιi dριoτoκρατiα πoδ βρ(oκει ττ]ν δξωτερικ{ τηq δικαiωoη oτr]ν κατα-νιiλωoη καi oτ{v €π6vδυoη 1ρημιiτων o' θντυπωoιακιi κτiρια. Τ6 πoiημα τoδ Θεoδ16ρoυ Mετo1iτη,Εl5 tαυτδv €τι μετd τiν τρoπiv τfiζ Κατ' α6τδv τ6χηζ' περlΥp&φει τriν περιoυσiα τoδ συγγραφEα μετρ6πo πo$ dvτιoτoι1εT o1εδ6ν dκριβδq μi τιi λεγ6μενα τoδ Mακρεμβoλiτη. 'Η dπιδεικτικt] κατανιi_λωoη εlναι πρoκλητικd oαφτ]g oτ6ν κατιiλoγo τηζ περιoυσiαζ τoσ Mετo1iτη, πo6 &φχiζil μe aακoομr]ματα τfE 1υναiκα6 τoυ (δα1τυλiδια, βρα1ιdλια, περιδ6ραια doτραφτεριi), φoρdματα (δφιi-οματα περiτε1να καi πολυπoiκιλτα), καi oυvε1iζει μi τα 1pυa6" καi ιiργυριi oκε6η πoι1 (1ρησ1μo-

πoιoδμε *μεiq oi πλoιjoιoι, πolj ζoδμε μιιi ζωτ] πι6 Ιαμτρη dπ6 €κεiνη τδv συμπατριωτδν μαq, τδvπoλιτ6ν καi τ6ν φτω1δνυ2a. 'ΑκoλoυΘεi f1 περιγραφrj τoδ παλατιοδ τoυ, πo6 εΙvαι, β€βαια, γvωoτr]καi dπ6 ττ]ν δπoiα θυμiζω μ6vo τd θξηζ oημεiα: f1 περιγραφη τ6v κτιoμιiτωv τoσ παλατιoδ dρ16iζει

μd τιi λ6για <οτ6 θoωτερικ6 εΙναι κτioματα παρ6μoια μι4 τιi oπoυδαiα παλιiτια τ6ν πiρrφαvδνdνδρδν, dνετα κτioματα>. Περηφανεr5εται γιιi τ6ν dριΘμ6 τδν κτιoμdτων, vε6κτιoτων, βiβαια,dλλιi μd τ{ oημαvτικ{ πρooθτ]κη &ρ1αιoττjτωv (oδv δi πιiλαια\, πoδ αδξιiνoυν τ6 κλι4oq τoδ παλα-τιoδ. T6λoζ, κdνεl κατdλoγo τiζ δπ6λoιπηζ κινητflg καi αδτoκivητηg περιoυαiαq τoυ: 1ωριiφια,dμπ€λια νεoφ6τευτα, dλoγα, β6δια, κoπιiδια γιδoπρ6βατα, καμflλεg 6πω9Εaει fiδη παρατηρr]oειδ Guilland, δπιiρ1ει Eδδ dντιoτoι1iα μι1 τ6ν κατιiλoγo τδν ιiγαθiν τoδ Καντακoυζηvoδ25.

'Eπoμ6vωg, oτ6 α'μιo6 τo0 l4oυ αt. δπιiρ1ει oτ{v Πρωτεδoυοα μιιi dριoτoκρατiα τ] δπoiαδιατηρεT τig παραδooιακdq πλoυτoπαραγωγικtgπt1^γ{q:' γf, καi nj δυvατ6τητα πλoυτιoμo0 μdoα dπ'τ6v κρατικ6 μη1αvιομ6. 'Η iδεoλoγiα αιiτfr6 τfrg dριoτoκρατiαg τfν δδηγεi νιi κτiζει rαλ"ατlα,ναo69 καi μoναoτt]ρια. Θεωρδ oημαντικ6 δτι δ Mετo1iτηq, πo6 πλoυτiζει &π' τ! Θi.oη τoυ oτ6νκρατικ6 μη1ανιομ6, πρooπαΘεi νιi μιμηΘεi τliν αιjτolcρατoρικτi dριoτoκρατiα καi χρησιμοπoιετ ττiνθπ6νδυoη od πoλ6τιμα oκε6η, κooμτ]ματα καi olκr]ματα δq €νδειξη τfrq πρoo€γγιοτ]g τoυ oττiντιiξη αι)τη. Δ6ν εIvαι, ioωg, τυ1αTo δτι f Eiρr]vη-Eιiλoγiα Xο6μναιvα, f1 δπoiα ιiνfκε oτ6 δψιoτoστρ6μα τηζ &ριoτoκρατiαq, δ1ι αδτoδικαiωg ιiλλιi λ6γφ τoδ γdμου τηE, ξ6δεψε πoλλιi 1ρ{ματα γιιiν6'γτioει ττj μovt'1 τoδ Φιλανθρι6πoυ Χριoτοδ, μovαoττ]ρι τ6 δπoio δ Γρηγoρig yαρακτηpilζειπo-λυτελig καi πoλυδιiπανo26. Παρατηρoδμε δτι τιi μ€λη τiζ αδτoκρατoρικfrg dριoτoκρατiαg, καiδooι πρooπαθoiv νιi πρooεγγiooυν τriν τιiξη αδτr], θπεvδ6oυν χρτ1|ιατα of δ6o ε1δδν otκoδoμικ6ξδραoτηρι6τητε9: κτiζoυν παλdτια, δπoδεικv6ovταg μ' αιiτ6 τ6ν τρ6πo δτι dνr]κoυν oτr] oωoττ]

22 Ι. Sevaenl'o, δ.π., 206-207, 209.2] Γρηγoρdg, 3, B6vνη 1855,555-556.24 R. Guilland, δ.π. (δτooημ. 16), 88.138-140: τιiντα δ'€τ'dλλ', δπι5ooιg 7ρε6μεoθ'dφνεioι βι6τoιo' κιjδιμιi τ'dγΙαιi τε

ζιΔoντεζ τlt κατ' dλλoυζ ξυμφυι6toυζ, πoλιιiταg' δημ6ταq τ' dv6λβoυE.2J "o.π.,95.26 Γρηγoρaq, 3' 238-239.

ΑΓΓEΛΙKH ΛAΤoY

τιiξη, καi κιiνoυν iργα τιi δπoiα θd μπoρoιioαμε vιi δvoμιiooυμε κoιvωφελfr, δηλαδf iδριioυv μovα-oτ{ρια, τιi δπoiα μπoρoδv dκ6μη νιi πρoικiζoυv μ6 oημαvτικ€g θκτιiαειg γfiq, fi κτiζoυν θκκληαiεq.Tιi κoιvωφελfr dργα δq dκφραoη φιλανΘρωπiαζ θεωρoδνται, νoμiζω, καθiκοv τfrg dριοτοκρατiαgκαi εtvαι 6voωματωμ€να oττ]ν iδεoλoγiα τηg. 'Η dρετrj εiναι, β6βαια, κατιi πρδτo λ6γo αδτoκρατo-

ρικ{ καi, κατ] θπ6κταoη, γiνεται iδιov τfrq dριoτoκρατiαg. Εivαι xαρακτηριστικ6 δτι ιiκ6μη καiaτigdργtq τoδ 15oυ αi., δπ6τε ταπραyματα ixoυv ιiλλιiξει ριζικd, δ Xoρταoμdvoq dπoδiδει κoινω-

φελεiq πριiξειq oτ6 Γειbργιo Γoυδdλη, δ δπoiog fταν μεoιiζωv καi dνflκε oτ{ δε6τερη oειρd τi1g

&ριoτoκρατiαg' λdει δτι μ6 τiq πριiξειg τoυ, μ6 τ{ βo{θεια πo6 Eδινε ο6 €κκληοiεq καi φτω1orig, δ

Γoυδ6ληq tπαληθεδει tαυτQ τi1ν iπωvυμiαv τoσ dρ7ovτοE77.'Αξiζει, dκ6μη, v' dvαφερθετ δτι oi o6γ1ρoνεζ πηγ6ζ dvαφdρoυν μ6 κdπoια oυ1v6τητα τηv

oiκoδ6μηoη oπιτιδν καi dλλωv κτιoμιiτωv. 'O Θε6ληπτo9 Φιλαδελφεiαq τερι"γρ6'φει πeυ9 κτΙζεικανεiζ gvα οπ[τι: καλεi τ6ν oiκoδ6μo καi τoδ λ6ει τi ιiκριβδg θ6λει καi π6oα 1ρ{ματα διαθ6τει. 'ooiκoδ6μοζ ιiναλαμβιiνει τ6 κτioιμo, μi δλικιi γιιi τιi δπoiα εiθrjvεται δ dργoδ6τηq28. 'Η παιδι6φρα-cτog διιjγηoιg τd)v ζΦωv τiν τετραπ6δωv, πdΧι, περιγριiφει τig καυ1ηoι69 τoδ 1oiρoυ, δτι oi ζωγρd-

φoι χρησιμoπoιoδv τig τρi1εg του γιιi νιi φτιdξoυν κoνδ{λια, πιvfλα, μθ τιi δπoiα, ζωγραφiζoυvεiκ6νεg καi διακooμoiv ναo69, παλιiτια καi τιi oπiτια τ6v πλoυoiων:

καi iστoριζει θαυμαoτoiE vαoδq tξnρημ€voυgκαi τdg εΙκ6να9 τdq oεπτdq ταq aεβoπρooκυνoaoιvτd ytvη τdlv Χριoτιαv6v εi6 dπαvτα τδv κ6oμovκαi ioτoρoyραφΙζoυoιν καi 1ρωματοπΙουμlζoυv' oπ[tια καi παλιiτια μεytiλων βαoιλ!ωνκαi dΙλoυζ oiκoυq φoβερoδq μεydλωv μεyιoτιivων2g'

Tιi φαιv6μεvα α6τιi ιivr]κoυν oτ6 α'μιo6 τoδ'l4oυ αi. καi πιivτωg oτl]ν dπoxτ] πρiv τ6 μεγιiλοEμφ6λιo π6λεμo, δ δπoiog d.πoτελεi τoμτi καi oτ6 oημεio α6τ6. "oπωq 1αρακτηριoτικιi γριiφει δ

Mακρεμβoλtτηg cτ6 1343, παλι6τερα oi πλo6oιoι iδρυαv γηρoκoμεiα, voooκoμεiα, 6ρφανoτρo_

φεiα, €καvαν δηλαδτ] 1ρηoη τoδ πλo6τoυ τoυg πρ69 γεvικ6τερo δφελog. T6τε, δμωq, oυνεxiζει δ

Mακρεμβoλiτηg, f αliτoκρατoρlα frταv πλoδoια, θvδ oττjv θπo1η του {ταv κυριαρxo6μεντ1: νδv δ'εΙλωτεg oγεδδv πdντεg καi τριoαιημιiλωτoι oi κιiτoικoi τηg δ6ν μπoρoδoαν'πιιi νιi κιiνoυv μεγιiλαπρα^γματα' εiιiριθμoι 6ντεg f1μεig πρbq πλfiθog dπειρov3o- Mετιi τ6ν 6μφ6λιo π6λεμo, oi dvαφoρig

oτιi μεγιiλα κτioματα καi ττ]v dνιiλωoη πoλλδv xρημιiτων γιιi ττ]v oiκoδ6μηoη πλoιjoιωv σπιτιδv,παλατιδν' μoναoτηριδν, οταματolv3l. 'Αντiθετα, oi πηγ6g μαρτυρoδν ττ]ν θρεiπωoη τδν πλo6oιωνoπιτιδv. Στ6 τdλog τoδ πρrbτoυ €μφυλioυ πoλdμoυ, τ6 1328, δ <δfrμogυ κατdoτρεψε τ6 παλιiτι τoσ

Mετo1iτη'oτ6 δε$τερo dμφ6λιo π6λεμo, τα aπ|τια τ6v αδυvατδνυ oτr]ν Kωνoταvτινoι5πολη, oτrj

Θεooαλoviκη, oτr]ν 'Aδριαvoδπoλη λεηλαττ]θηκαν καi καταoτριiφηκαv. Tιi μεγαλoπρεπfl oπiτια

flταv o6μβoλo τfrg δriναμηg τfrg dριoτoκρατ[αg καi πρ6πει vιi δoδμε ττ]ν καταoτρoφf τoυg δg oυμ-

27 Η- HνoΕer, Johanoes ChoftasreDos (ca' ] j70 - ca. t436/37): Biefe, Gedichte und k|einc SchτiΙteb: Εinleitung, Regestcn,

Prosopo9τapbie, rexr, BιEνη 1969' l5'7.32.28 cod. vat. ottobon. gr. 405, ,ι4v.29 v. Tsiouni, Ι1αιδι6φραα0ζ διι1|ησιζ τι7ν ζΦων τiν τετραπδδωv, Μ6ναao ι912' σx. 392 κ. θ., iδiωq 396{0 l.]0 Ι. Sevδenko,6.π. (δπoαημ. l9),2Ι3.]ι 'Eξαiρεoη dπoτελετ τ6 καινoδργιo και πoλυτελcq απ1τι πo6 Eaτιcε, πoλλoig dvaλrΔμαoιν' δ Θε6δωρoq Kαντακoυζην6ζ,

θετoζ τoδ Mανoυτiλ B', στiν Kωνσταντινoriπoλη (τρiν τ6 l4l0). 'o xoρτασμ6νoq dφιdρωoε πdντε πoι1iματα (τρια σ6 ιαμβι-

κoJg oτi1oυg και δ$o σd tρωικoιiζ) στ6 σπιτι αδτ6: H. Hungcr, δ.π., 190-196. "Eνα aπ'τd πoιtiματα (o. l92) εΙναι o1εδ6ν

dπoλoγητικ6 6σoν dφoρd τηv πoλt τcλεια τoδ oπlτιoι.

ΣTo BYZΑNΤto TΩN ΠΑΛΑtοΛoΓΩN

βoλικl] πριiξη, καΘιi:q, φυoικιi, καi δg πριiξη μ€ oiκovoμικ6 περιεx6μεvo.'Evδεικτικιi, dvαφdρω δ6o dκ6μη μαρτυρiεg θ'π' τα μtaα τos 14oυ αi. Τ6 Mιiιo τoδ Ι346 κατdρ-

ρευoε fl dνατoλικf μεγιiλη δψiδα καi μdροg τoi τρo6λλoυ τfrq 'Αγiαq Σoφiαq. 'Η 'Αwα τ!g Σαβoi_αζ πρ6λαβε vιi dνoικoδoμτ]oει ττ]ν &ψiδα' dλλιi μ6 τ{ν θπικριiτηoη τoδ Kαντακoυζηνoσ δ τρoτλ_λoq θμειvε μιooτελειωμcvoq, γιατi δfv δπfrρ1αv aρipατα. T6 πρ6βλημα θφταoε οτ' α6τιιi τoδιiργηγoστfi; Pωοiαg, δ δπoiog θoτειλε χρliματα γιιi τl]ν dνoικoδ6μηoη. "oμωg, δ Kαντακουζην6gioτειλε τιi χρηματα oτ6v 'oρ1ιiv καi, λ6ει δ Γρηγoρdg, 6 θεiog o{κoE, τδ μ{yα τo6τo θαaμα τηEoΙκoυμcvηq tyκαταλ6λειπται. M6νo δταν dνflλθε oτ6ν πατριαργικ6 θρ6νo δ Φιλ6θεo9 Κ6κκιvog(oτ{v πρrbτη τoυ πατριαρχεiα, πoιi dρχ1σε τ6 No6μβριo τoδ 1353) &πoφιioιoε δ Kαντακoυζην6g vdτελειιboει τi6 iπιoκευ6q καi. αιiτ6g πo6 κιiπoτε ε[1ε τερ6oττα περιoυoiα, dναγκιioτηκε vιi κιiνειdραvo γιιi vιi μαζiψει χρiματα dπ6 πλo6oιoυq καi φτω1oδg32. Πιivτα κατιi τ6 Γρηγορσ, d.λλoι ναoliμειvαv κατεoτραμμdνoι καi δcv dνοικoδoμτ]θηκαv. 'o iδιog ioτoρικ66 καταγριiφει τiq ουμφορigπo6 dπληξαν τ6 Bυζιiντιo γιiρω στd μdοα τoσ αiιδνα: πoλιτικ69 συμφoρ6ζ, θρηoκευτικcg dριδεq,

κoιvωvικτ] dπoo6vδεoη, παριiλoγo φdρoιμo. 'oπωg, λ6ει, oτf θdλαooα, δταν 6να πλoTο 1ιioει ττ]ν

dγκυριi τoυ περιπλαvιdται καi κινδυvε6ει, Eτoι κι θδδ tνδg ιiτ6πoυ δoθ6ντoq, μυρiα τd dτoπα τ]κo-λοιjθηαε- Πρ6τα flρθε f1 καταoτρoφli μεγιiλων και περιβλfπτωv παλατιδν καi τδν oπιτιδv τδv<δυvατ6v> πof βρioκovταν πλιiι τoυg. "Eπειτα, μdλη dπ' αδτιi τ6' cπiτια, κi.oνεg καi διiπεδα καiμιiρμαρα πoιΚιλα και θαυμιioια πoυλιδνται oτo69 Τενoβ6ξoυq πo6 τιi μεταφ€ρoυν στ6 Γαλατα, κιEτoι γiνεται τ| τfig lvτεσθεν 21ιiριτoE lκεtoε μετιiθεoιg' 'O;ι θδιvε δλλoτε λαμπρ6τητα oτr]ν Kων_oταντιvo6πoλη, λ€ει δ Γρηγoρdq, κoσμετ τιilρα τ6 Γαλατ&. T6λoq, dναφiρει τfv κατιiρρευoη τδνθκκληοι6ν, πoιi dλλoτε πρoo6διδαν oτr]ν π6λη δ6ξα dκ6μη μεγαλδτερη dπ'αδτη πo6 τ(g 1ιiριζαντιi παλιiτια]3.

'Η περιγραφf αδτη, πo6 πρεπει vd ειvαι πραγματικ1i, εIvαι ουγ24ρ6vωg καi oυμβoλικf. M6 ττ]ν

olκovoμικf flττα τflq dριoτoκρατ{αg, lδiωg τ{g dριoτoκρατiαg πoδ ε{1ε τιi θooδιi τηg dπ6 κττ]ματακι dπ6 κρατικιi €ooδα, καταoτριiφηκε κι δvα dπ'τιi 6ξωτερικιi τηq γvωρioματα. 'Eνδιαφdρoυoαεlναι f iτληρoφoρLαyι6'τi1 μεταφoριi δλικ6v dπ6 τo6ζ κατεστραμμ6νoυ9 ναo69 καi oπiτια πρ69 τ6Γαλατd. Π6ρα dπ'τfν πραγματικli τoυ oημααiα, τ6 φαιv6μενo λειτoυργεi καi δq o6μβoλo γιιi ττ]

γενικ6τερη dπoψη τoδ Γρηγoρi' 6ττ &"π6 τ6τε πo6 oi Δυτικoi δπερio1υoαν στiζ βυζαντιν6ζ θd_

λαooεq dπcκτηoαv δ1ι μ6νo τ6v πλoiτo τδν κατoiκων τfrg Kωvoταντινoιiπoληq, &λλιi κα1 o1εδ6νδλεg τig πρoo6δoυq πo6 προ€ρ1oνται &π' τ{ Θιiλαooα3a. 'Η o6γ26ρoνη θρευνα 126ει dπoδεiξει δτιτ€τoιεq φριioειg εΙναι δπερβoλικ69 καi δiν dνταπoκρiνoνται oτ{ν πραγματικ6τητα35. Παρ' δλα

32 Γρηγoρig,3, 20ο-20Ι. Πρβλ. Kανταxoυζην6q,3, B6νyη 1832, 30. Bλ. C. Mango, The MosΔics ofSt. SoPhia at constan-,r'ropΙe, 'fiashington D.C. 1962, 66 κ.δ. καi Σ. 'Ι. Koυρol]ση, Αi dντιλτiψειζ περι τδν θσ1dτων τoδ κdσμoυ και ll κατιi τ6 ετoζ1346 πτδαιq τoδ τρo6λλoυ τiζ 'Αγιαζ Σoφιαζ, ΕBΒΣ 31 (|969-10)' 210-250, tδtωg 329 κ.θ. 'Eπi Kαντακoυζηνoδ δρ1ιoαν νιiκαταoκευdζoνται καi τιi ψηφιδωτιi τ{q μεγdληg dψiδoq, τd δπoiα τελειωσαν aπι'Ιωιiwη E'.

33 Γρηγoρdζ, 3, 555-556: tνδ9 dτ6πoυ δoθlwoζ, μυρια τd 6τotα lκoΙoιjθησε, πρ6τoν μtν fi τ6ν μεγΙωων !κ παλaιoi καiπεριβλεπtων παλατ{ων καi δσoι τd)ν τ06τ0ιζ παραπληo[ωE tνδ6ξων otκων ΚαθαEρεσιζ, Καi dμα |1 li)ν κι6νων Καi τ0)ν

!πιπtδων καi πoικΙλωv Καi θαυμασ[ων μαρμιiρων πιπραoκoμ6vων διηνεrl1E πρδE τδ Γαλατdlνυμoν φρolριoν dπαyωyιi' καi f1

τηζ awεlΘεν χιiριτoζ ιKεiσε μετdθεσιζ' καl 6oα κ6oμoν παρε7χε τrt μεrιΦ0 ταιjτn τ6ν πdλεωv καi περιβδητoν τl1ν λαμπρ6-τητα' ε[τα τ6v iερiν Kαi θε[ωv νεaν δπ6σ0ι μετζoν πoλλΦ τ7ζ τaν o{rων lκεiνaν περιφαvειαζ παρεiχov τf, π6λει τδ κΙtoq.

3a Γρηγoρd6, 2' 84| και l' 52'l.3J K._Ρ. Maιschke, Zum Charakιer dΘs byzantinischen schψarzmΘ€rhandels im 13. bis 15. JahΙhundefl, WissenschaftΙiche

zeitschτift. Κar]-Ιlarx-Univefiitet, Gesch' und sρrach. wbs.' |9/3 (|910\' 447458. oikonomidδs, Ηomm6 d'affaiΙcs. A'. Ε.Laiou-Thomadakis, 6.π. (δτoσnμ. l8).

AΓΓEΛΙKH ΛΑΙoY

αδτd, f πτιil16ευoη τfrq παραδooιακfrg dριoτoκρατiαq μετ& τ6 δεδτερo iμφ6λιo π6λεμo εΙvαι dvαμ-

φιoβτ]τητη, καi τιi λ6για τoδ Γρηγoρα aγετικ6 μt ττ]ν καταατρoφf καi μτ] dνoικoδ6μηoη i1oυν

oημαοiα.86βαια, θιi flταν λιiθoq vιi νoμioει κανεiq δτι κιiθε θπ6νδυoη o6 oiκliματα oτr]ν Kωνοταντιvο6-

πoλη oταμιiτηoε τ6 1341. Bρioκoυμε, γιιi παριiδειγμα, cτα l40ll2 μvεiα γιιi ττjv dνoικoδ6μηoη τfrq

lκκληoiαq καi τοδ καμπαvαριoδ τηq μovηζ τiζ Bεβα(αg ',Eλπiδoζ. "oμωζ, τιi πood dταν θλd1ιoτα:

200 δπdρπυρα ξoδεδτηκαv γιιi κεραμiδια, καρφιιi, doβ6oτη καi τ6 μιoΘ6 τδν μαoτ6ρων, πoo6 πo6

πρ€πεtν& oυγκριΘεi μ6 τιi 500 δπ6ρπυρα τd δπoiα μ€ &vεoη, φαiνεται, ξ6δευαν ol ουγγενεiq τfrq

κτητ6ριαoα9 Θεoδriραg Συναδηνfq γιιi μvημ6oυνα, 1ωριoτιi dπ6 τ' dλλα δδρα πo6 lκαναv oτ6

μoναoτfρι: 1ρυoιi εiκovioματα, doημ€νια καντηλdρια καi dλλα πoλ6τιμα oκε6η36. Kα1, β6βαια,

€λιi1ιoτη o16oη E1oυν τ6τoιε9 μικρoεπιoκευ6q μ€ τtg dξι6λoγεg δωρει4E πo6 δκαναν μ€λη τflg dριατoκρατ{αg oτιi μoναoτ{ρια τιi δπoiα θκτιζαν { dvoικoδoμοoοαν oτ1q dρ16q τoσ αlι6να. Kατ',dρ-

1τ]ν, αδτιi τd φαιν6μενα θξηγo0νται εδκoλα dπ6 τ{ γενικ6τερη Eνδεια τoδ κρdτoυg καi τδν-δπη-

κ6ωv τoυ, τoυλιi1ιoτov oττjv Κωvoταντινo6πoλη. 'Ιαωg, δμωq, μ€ρo6 τ!g δρμηνεlαq νιi δ1ει νd

κdνει μ6 τηv dλλαμj νooτρoπiαq μιdg dριoτοκρατiαg πo6 do1oλεiται κυρiω6 μ€ τ6 θμπ6ριo, f1

δπoiα πρoτιμd νιi Eπενδ6ει τ6 1ρi1ματ6' τηg o6 6μπoρικ6q καi τραπεζικ6E δραoτηρι6τητε9 μdλλoνπαριi od κτtoματα37.

T6 τελευταio οτoι1εΙo ζωτικ6τηταg πoδ Θιi flΘελα νιi αημειιiloω ετvαι τ6 γεγov6ζ δτι δ κ6ομoq

τoδ Bυζαντioυ τf6 θπo1flg τδv Παλαιoλ6γων εΙναι ειiριiτερoq dπ' τd 6ρια τoδ μικρoσ καi φθivovτoq

κριiτoυ6' Tιi Bαλicιiνια, φυοικιi, εΙvαι 1δρog μ6 τ6ν δπoio τ6 Bυζιiντιo εΙ1ε oτεν66 θκκληoιαoτικ69,

πoλιτικ€6, θμπoρικ6q καi πoλιτιoτικ66 o16oει6. Πfρα dπ' αδτ6, ot Bυζαvτινoi τfrg Aπo1!g εΙ1αν

dπαφ6q μd τiq λατινoκρατot5μενεq περιο169 τfg παλιd6 αδτoκρατoρiαq, πo6 γι' αδτo6q flταν 1δρoqolκεioq, κoμμιiτι μιig πoλιτιoμικfrg θν6τηταq μd κoινr] toτoρiα, γλri:ooα καi Θρηoκεiα. Δ6o κεiμενα

τoδ l4oυ αi. βoηΘoδv oτr]ν πρoodγγιoη τo0 φαινoμ6νoυ αιiτoδ. Πρ6κειται γιd τr]ν περιγραφf δ6o

ταξιδιδv. T5 πpdlτo rεiμενo εΙvαι δ βiog τoδ 'Αγioυ Σιiβα τoδ Ncoυ, δ δπoioq, μετ& τ6 1307, Εφυ"γε

dπ' ττ] μoν{ Bατoπεδiου γιιi νd θπιoκεφθεi τιi 'Ιερoα6λυμα. Περν6vταζ dπ' ττi Λflμνo, τf Λdoβo

καi τr] Xio, δφΘαoε oτfv -Eφεoo, δπoυ βρfrκε μ6νo δπoλεiμματα (λεiψανα) τfg παλιdg εδδαιμoνiαg

τfrq π6ληq, δπoλεiμματα πo6 πρoκαλoδoαν δdog καi λ6πη oτo6q θπιoκdπτεg τfrq π6λη9. M6oφ.τflg

πωμou *oι dλλων νηoιδν lφΘαoε οτt] <μεγιiλη> K6πρo. T6 κεiμενo ειναι lγιoλoγικ6 καi παρoυ-

oιιiζει τ6ν &γιo Σιiβα νιi oυμπεριφ6ρεται δg oαλ66 oττ]ν Κ6πρo. 'Eπoμ6νω6, δdν μπoρεi καvεig νd

περιμdνει λεπτομερri περιγραφτ! oδτε τoδ νηoιoδ oliτε τδv κατoiκων τoυ, olτε τoδ πδg lβλεπε τ6νηoi δ &γιog. EΙvαι, δμωq, θvδιαφdρoυoα f1 dτμ6οφαιρα πoι5 dπorrv6ει τ6 κεiμεvo. 'O &γιog κινεΙται

oτ6 vηoi oιiv νιi βρioκεται o6 1δρo βυζαντιv6. Καταλαβαiνoυμε δτι βρioκεται od δυτικoκρατoδ-

μεvη περιo1τ] μ6vo δταν Ε1ει μια δυoιiρεατη oυνιiντηoη μ' δναv 'Ιταλ6, εδγεvτ] καi πλoδoιo, δ

δπoiog, κατιi τ6ν dγιoγριiφo, fiταν καi πoλ6 to1υρ6q, καi πoλιj δπερ6πτη9, o6μφωvα μ6 τ6 βυζαντι-ν6 κoιν6 τ6πo yι6 τoι1g Δυτικoιiqr8. 'o Δυτικ6q δπoπτειiΘηκε δτι δ dγιo6 Σdβαg flταν κατιioκoπog,

6ξ ιiλλoδαπfiq.'Aκoλoυθεi μιd oκηvr] δπoυ δ 'Ιταλ69 διατιiζει νιi δεiρoυv τ6ν dγιo Σdβα, δ δπoiog

36 Η. Del"hry", δ.π. (δπoαημ. 2l\' 92-93' |o4.]7 T{ν παρατliρηoη αι1τr! €1ει τ]δη κdνει δ otκoνoμtδηg, Ιtofumes d'affaiι6, 127'1,28.

38 Toi dγιωtdτoυ πατρ6ζ flμδν, toδ Πατριdρ1oυ Kωνoταwινoυπdλεωq κυρoδ ΦιλoΘaoυ, B{oζ και τoλιτε1α τol δσιoυ κα1

θεoφ6ρoυ πατρ6q |μδν Σdβα τoδ N6oυ (ε{δ. 'Α. Παπαδoπorjλoυ-Kερα|ιεωζ)' 'AνdΙεKτα 'ΙερoαoΙυμιtικflE Στα7υoΙoγ[αζ 5

(t888), 224: 'Ιtαλδζ τιζ τ6v eπι y{vει καi πλoδτφ μ[fα φυσ(bwων, μξ|ιΦd τε δυνdμεvoE παρd τf, σφετιρq πατρ{δL και τ1ζ

κατd φδoιν τoi y6νoυq δπερoψΙαg αlτd δi1 ταaτα πρooθιfκηv tεπoιημtνo;...

ΣTo BYZΑNΤIo TΩΝ ΠΑΛΑtoΛoΓΩΝ

διαoιilζεται &π' τ6 πλfrθog3l. Mιιiν dλλη φoριi βρioκεται o' €να δυτικ6 μoναoτfρι, τ6 δπoio δ

dγιoγριiφog 1αρακτηρiζει δq <δfrθεv> μovαoτt]ρι, δπoυ τ] oυμπεριφoριi τoδ dγioυ πρoκαλεi καiδε6τερo θπειo6διo, o1εδ6ν θανατηφ6ρo' δ Σιiβαg διαoιbζεται dπ6 θαδμα καi μi 6ραμα τoδ oιiρανioυ

φωτ6g40. "oλoζ δ λα69, πλo6οιοι καi φτωxoi, τ6ν δoξιiζει' oi dνθρωπoι φτιιi1νoυν εiκ6νεg μi ττ]

μoρφr] τoυ καi τiq φoρo0ν γιιi φυλαxτ6 ii τi6 κρατoδv oτιi oπiτια τoυq. 'Η δ6ξα πo6 ιiπoκτl δ

Σιiβαq oτr]v Kιiπρo φθιivει δq ττ]v Kωvoταντινoriπoλη, ττj Θεooαλoνiκη, τ6'Αγιoν "0ρo6. oi δρθ6-δoξoι'Tλληvεg τfrg K6πρου καi τfrg Bυζαvτιvlg Αδτoκρατoρiαζ Θεωρoδνται dδδ δg μiα θν6τητα,

καi { φfμη πo6 &πoκτi δ dγιog iξαπλιbνεται ιiπ6 την περιφ6ρεια (μ6 τrj γεωγραφικτ] δvνoια τfl6

λ6ξηq) τiq 'oρθoδoξiαg πρ69 τ6 κdvτρo.Oi δπ6λoιπε9 περιπλανrjoειg τoδ δγioυ oτιi'Ιερoo6λυμα, oτ6 Σιvιi, oττjν δρημo, δ6 Θd μαg

dπαο1oληooυv θδδ. Διτ]ρκεoαν μερικιi 1ρ6vια, δoπoυ ιiπoφιiαιoε νιi θπιoτρiψει oτ6 Bυζιiντιo.'Απ'ττ]ν'Aντι61εια παiρνει θνα τλ"oio πp6q τr]v Kωνoταvτινοιiπoλη, dλλιi δ tiνεμog τ6ν ρi1vειoττjν Kρrjτη, δπoυ μdvει δ6o 1ρ6vια 1ωρiq vιi τ6v δεi κανεiq. Mετιi πηγαivει oτ6v Ei1ριπo καi διio

1ρ6νια &ργ6τερα φθιiyει oττ]ν περιφαvfi Πελoπ6wηoo τr]ν δπoiα περιδιαβιiζει, πηγαiνovταg o€

π6λειq καi μoναoτr]ρια, δπoυ dκo6ει iοτoρiεg γιιi τoιig παλαιo69. Γιιi τ{v 'Aθfνα ξiρει,τoνΧ61ι-oτoν δ ιiγιoγριiφoq, δηλαδti δ Φιλ6θεo9 Κ6κκινo9, δτι dλλoτε flταv περiφημη γιιi π] ooφiα τδνκατoiκων τηg' δμωq oτιi 1ρ6vια τoυ {ταv βιiρβαρη καi λ6yoν καi τρδποv.Π&ντα μ6 πλoio, δ Σιiβαg

φθι1νει ατliv T6vεδo καi oτfv Kαλλiπoλη, κι dπ6 κεi, dπ'τfν ξηριi πιιi, θπιοκ€πτεται ττ] Mακεδo-viα, καi oυγκεκριμ6vα δoεg π6λει9 frταν φημιoμ6νεg γιιi τt]ν iοτoρiα τoυg, καi ττ] Θριiκη. Στ6τdλog τοδ ταξιδιoδ τoυ φΘιiνει oτrjv Kωvοταvτιvoιiπολη κι dπ6 κεi oτ6'Aγιoν "Oρog.

'Η φiμη τoδ dγioυ oττ]v Κωvoταvτιvofπoλη καi oi τιμθg πoιj τoi &π6δωoε δ α$τoκριiτoραqδφεiλονταv, μεταξ6 dλλων, oτιi δοα εl1ε κατoρθιboει oττ]ν K6πρo. 'Eτομ6νωq, βλ€πoυμε δτι oτ6 α'μιο6 τoδ 14oυ αi. ταξΙδευε κανεiq μc o1ετικτ] ειiκολiα dπ'τt]ν Kωνoταvτιvofπoλη oττ]ν'Αvατo-λικf Mεo6γειo μ6 πλοio. 'Eπioηq, διαπιoτr.ilνoυμε ττ! oυνo1t] τoδ 6ρΘ6δoξoυ πληθυoμoδ, τoυλd1ι-oτov oτ{ oυνεiδηαη τoδ &γιoγριiφoυ. Παρατηρoσμε, dκ6μη, lνα oxεδ6v dρxαιoλoγικ6 θvδιαφCρoνyια περιo1iq πo6 δ6v frταν πιd βυζαvτιν6q, dλλιi πο6 f1 ioτoρiα τoυ6 {ταν γvωoτr] oτo69 Bυζα-vτινoιig καi τo69 €vδι6φερε.

Στιi μdoα τoδ 14oυ αi., δ 'Αγαθιiγγελoq περιγριiφει τ6 δικ6 τoυ ταξ(δι oτ6 Nικηφ6ρo Γρη-γoρσal. Ξεκiνηοε ιiπ'ττ]v Kωvoταvτιvo6πoλη κι δφθαoε oτr] Ρ6δo, δπoυ dναζτ]τηoε &λλd δd βρflκετ6v Koλooo6' βρflκε, δμωq, δραiε6 π6λειq καi κατoiκoυg πo6 fταν δμι5φυλoi τε f1μ{v καi τiyνπtoτιv 6ρθ6δoξoι, καi ταιjτη δτj τfi καθ'f1μdE'Ελλιtδι yριbμενoι φωvf. Νooταλγoδoαν τl]ν θπο1{πo6 δ6 βρioκovταv κιiτω dπ6 ξfνη κυριαρ1iα, ε0τυ1oDoαv δμωq καi πλo6τιζαν ιiπ6 τι]ν εδφoρiα τo0νηoιoδ καi τ6 aμτ6ριoa7"Τπειτα €πιoκ6φθηκε τr]ν 'Aλεξιivδρεια, τf Δαμαoκ6, τι]ν 'Αvτι61εια,πoιi κι αδτ69 τoδ θδμιζαv τι\ν &'ρaαLα Επoaτ\' d}'}'d καi 6πoυ Εψα1νε νd βρεi π6ooι Xριoτιαvoidπdμεvαν dκ6μη καi π6ooι dπ' αδτo6q dκoλoυθoδoαν τr] διδαoκαλiα τοi Παλαμi. Mετιi ιiπ6 6ξι

aρ6νια πfiyε κι αιiτ66 oττ]ν Κ6πρo, δπoυ dπoφιioιoε vιi μεiνει dρκετ6 καιρ6, δφ' δooν βρ!κε τ6vηoi φιλ6ξενo κι εδνoμo6μενo. 'Eκεi βρfrκε τ6 Γεrbργιo Λαπiθη, dνδρα ooφ6 καi &π6 τo6q πι6θvδoξoυq καi περιφαvεΤq τoδ vησιoδ, δπωg μαρτυρoδoε καi τ6 μ€γεθog τδv oπιτιδv καi τδv θπα6-λειilν τoυ. 'o 'Aγαθιiγγελoq μιλιiει μ6 μεγιiλo θαυμαoμ6 γιιi τ6 Γεrbργιo Λαπiθη, πor5 fiξερε καi τt]

39 ''o 'π., 224-226.q 'o.n.,23't.4ι R. GuiΙland, Εssai suΓ Nic1phoΓe Grιgoras,Παρiσl 1926,40 κ'L.a2 Γρηγoραζ, 3, Ι1-l3.

293

l.i

ΙI

Jii,ij

iIj

r'f

ri

ΑΓΓEΛIKΗ ΛΑioY

δυτικf1 καi τ{v €λληνικ{ θεoλoγiα, καi πoι5 κατιiφερνε vιi θντυπωαιιiζει μd τιi λ6για τoυ dκ6μη καiτ6 βαoιλιιi τfrg K$πρoυ. 'Eξ dλλoυ' δ Λαπiθηg flταv γvιiloτηq τ6ν τελευταiωv 6ξελiξεων τflg'Ηoυ-xαoτικig δριδαg καi μεγdλοζ θαυμαστrjg τoδ Γρηγoρδ. 'Aπ6 τηv Κδπρo, δ 'AγαΘιiγγελoq πfrγεoτ(v Κρfτη, vfiooν πoλυανθρωπoτιiτην καi με{ζω '.. πoλλΦ τfig Κδπρoυ. Στηv Kνωo6 θπιoκ6-

φθηκε τ6 λαβ6ρινθo, πori τoδ θδειξαv oi ντ6πιoι. 'o 'Αγαθιiγγελog λdει δτι dπ6 1ρ6νια εΙ1ε ττ]v

dπιθυμiα νιi δεi τ6 λαβιiριvθo, τ6ν δπoio dπoκαλεi oπτjλαιoν πoλυ7ωρητ6τατov τεyητ6ν καi' τo(l

δπoioυ περιγριiφει τ!v καταοκευ{. 'o λαβ6ριvθoζ τoδ διvει π]ν εδκαιρiα νιi μιλfαει ^(l& τi Θα-λαooοκρατoρiα τoδ Miνωα καi vιi dφηγηΘεi τ{V ioτoρiα τoδ Θηοdα καi τoδ Mιvιδταυρoυa3. Περι_oδεdovταg οτiq π6λει9 καi τιi xωριιi τoδ νηoιοδ, βρfrκε δτι o1εδ6v δλoι oi κιiτοικoι \ταν Pωμαioικα[ dκλ6νητoι oτ{ν δρθoδοξiα τoυg. Φειlγoνταq dπ6 ττ]v Kρ{τη, πdραoε dπ6 τf Σαλαμiνα, τigΚυκλιiδεg, ττ]ν Εijβoια κι dπ6 κεi, ταξιδε6oνταζ μ6 βενετoιιiνικo πλoio, lφΘαoε oτr]ν Kωvoταντι-vo6πoλη. Bριoκ6μαoτε oτιi l350, τ\ν tπoa\ τoδ πoλfμoυ μεταξιi Γdνoβαζ καi Bενετiαq.

Στf1v dφ{γηoη αδτf, τιi δξfrg oημεiα dξiζει νιi τoνιoθoδν. 'o 'Αγαθιiγγελog, δπoυ πηγαiνει,καi tδiωg oτig παλι6q βυζαντιvdg κτt]oειq, Ψdxνει νd βρεi dρ1αiα μvημεiα καi 1ριoτιανo69 δρθoδ6-

ξoυg. 'Evδιαφdρεται, dπ(oηE, γιιi ττ]v oiκovoμiα τδv περιo1δv πo6 περιδιαβιiζει: f1 P6δoq i1ει ειi_νoμiα oτig ιiγoρ6g τηg, oτr]v Κ$πρo Θαυμιiζει ττiv τdξη oτig dγoραπωληoiεg καθιilg καi τιi oταΘεριi

μ6τρα, σταΘμd καi ζ6για. EΙναι, δπωq καi δ Γρηγoρiq, καλ6ζ γνd)στηζ τδv πoλιτικo-oικovoμικδν€ξελiξεωv oτfν 'Ανατολικ{ Mεo6γειo ττ]v κρioιμη α$ττ]ν θπoxt] καi ξ€ρει τig λεπτoμdρειε6 τoiβενετo-γεvoβ6ζrκoυ πoλ6μoυ.

Στ6 κεiμεvo α$τ6, δ 'Eλληνιoμ69 τlv λατιvoκρατo6μεvων περιoxδν &πoτελεi Eναν κ6oμo πο$oι Bυζαντιvoi Θεωρoσv δτι oυνδ6εται μd τ6 δικ6 τoυq μ6 ττ! θρηoκεiα, τr] γλrbοoα, τliv κoιvliioτoρiα. Στιi τ6λη τoδ αiιbνα, δ Χoρταομdνoq θιi ξητfoει &π'τ6 Δημτ]τριo Mαυριαν6 νιi περιoδεδ-oει oτιi λατιvoκρατo6μενα νησιd γιd νd διαπιoτrilοει dv oi &νθρωπoι εΙ16αν ξε1ιiαει ττ]ν θλληvικτ]

γλιiooα κι dν τιi i|θη τoυg ετχαν θξαγριωθεi: διd vιjoωv irjlν τ6v τε dλλωv καi δoαg f1 Λατινικi1κατ{o1ε πλεoνεξ[α, καταμιivθαvε τd τiv ιivθρebπων flθη' εi μi1 παvτιiπαoιv tξηyριωμ{να τυγxιiνεικαi τfiq 'Ελλτjvωv 6μιλEαg tπιλ6ληoται...4.

Στιi κεiμενα πo6 εΙδαμε, τιi ταξiδια €1oυv κατ' dρ1τ]v δq dφoρμτj μιd θρηoκευτικτ] 6φεoη,δηλαδ{ ττ]v θπιθυμiα τoδ dγioυ Σιiβα καi τoδ 'Αγαθαγγiλoυ vιi cπιoκεφΘoδν fl τιi 'Ιερoα6λυμα fiγεvικιi τo$q 6ρθoδ6ξoυg πo6 ζo0oαν δξω dπ' ττ]v α!]τoκρατoρiα. Tιi δρoμoλ6για πo6 dκoλo6θηoαv,δμωg, flταv δρoμoλ6για πo6 oυ1vιi δκαvαv oi δλληνικoi πληθυομoi κα[ τoδ Bυζαvτioυ καi τδνλατιvoκρατoδμεvων περιo1δν μ6 &φορμt'ι τ6 €μπ6ριo. Στ6 14o αi., oi διιiφoρεq περιο169 τοδ Αi_γαioυ oυνδ6oνταν μεταξι1 τoυζ μ6 θμπoρικo69 δεoμo69: f1 Kωvoταντινο6πoλη, f1 Κρr]τη, f K6πρoq,f1 Χiog καi i P6δοq flταν τιi κ6vτρα αι]τoδ τoδ θμπoρioυ. 'Eλληνεg dπ6 τ!ν Κρ{τη ταξιδεδoυv o'δλα αδτιi τιi vηoιιi, καθιilq καi oττ]v Kωνoταντιvo6πoλη. 'Aπ6 πj Ρ6δo καi ττ]ν Κιiρπαθo, "EλληνεEθμπoρoι καi ναυτικοi φθιivoυν ιiiq τfν Kωvoταντινotiπoλη45. oi tμπoρικoi δεoμoi καi τιi θμπoρικιiδρoμoλ6για dντικατoπτρiζoνται, δτoι, oτιi κεiμενα πo6 θξετιioαμε' δ κ6oμo6 τoi φθivovτog Bυζα_vτ[oυ κι δ κ6oμoq πof κdπoτε iταν Bυζιivτιo εlvαι oτεvιi συνδεδεμ6νoι μ6 otκoνoμικo66 δεoμo69,dλλιi dπoτελoδv tπioηg ivα πολιτιoμικ6 σ6νoλo. T6 Bυζιivτιo τδv Παλαιoλ6γωv 616ει θλιi1ιoτηπoλιτικ{ 6μβ6λεια' od δ,τι, δμωq, dφoρi τιi oiκoνoμικιi καi πoλιτιoμικιi φαιν6μενα, δ1oυμε vιiκιiνoυμε μ' θναv κ6oμo πoλ6 μεγαλ6τερo κα( πλoυoι6τερo.

aJ Γρηγoρdq, 3, 27_38 (Kυτρoζ)' 39 κ.δ. (Kρr]τη).44 Η. Ηunger, δ,π. (δπooημ. 21),2ι6'25-27.a5 Α. E. Laiou-Thomadakis, The Greek merchant of the PaΙaeologan period: Α collective portrait, ΙΙΑn 57 (Ι982). l t6_Ι2ο.