Ο ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ ΚΑΙ Η

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΡ ΑΜΑ ΤΟΥΡ ΓΙΑ

Συμπόσιο γιά τόν Στρίντμπεργκ

7-12 Μαiου 1988

'Επιμέλεια ΜΑΡΓΑΡΠΑ ΜΕΛΜΠΕΡΓΚ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣτΙΑΣ»

Ι . Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε .

ΑΘΗΝΑ 1997

PER ΟLΟν ENQUIST

Τό όριζόντιο ύπολανθάνον κείμενο :

τό κείμενο τοϋ Στρίντμπεργκ

ΕΝΑ ΚΑΛΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ περιέχει σχεδόν πάντοτε ί:να

μυστικό. 'Από αuτή τήν liποψη, τό κείμενο μοιάζει μ' ε μας τούς

άνθρώπους: κι εμείς, σχεδόν πάντοτε, κρύβουμε ενα μυστικό .

Είναι λογικό νά επιτρέπουμε στόν liνθρωπο νά τό κρατάει, γιατί

διαφορετικά θά ίσοπεδωθεί ή θά άποκαλυφθεί κατά τρόπο άπάν­

θρωπο.

Τό ϊδιο μπορεί νά iσχύσει καί στή σχέση μας μ ' ί:να καλό

θεατρικό κείμενο. Παρ ' δ λ' αuτά, ύπάρχει ενας πρόσθετος

κανόνας πού iσχύει σ' αuτή τήν περίπτωση: δτι δέν πρέπει ποτέ

νά παύουμε νά άναζητουμε τό μυστικό του κειμένου." Αν δέν τό

άναζητουμε, εχουμε συνθηκολογήσει. " Αν πιστέψουμε δτι τό

εχουμε βρεί, κάτι λείπει . Γιά νά κρατηθουμε μακριά άπό τή

μεταφυσική, θά άποφύγουμε άπό δώ καί στό εξής τή λέξη

•<μυστικό" καί θά χρησιμοποιήσουμε, άντίθετα, τήν πιό κοινή ,

σχεδόν κοινότοπη εννοια, «ύπολανθάνον κείμενο".

'Ένα παλιό σουηδικό άνέκδοτο, γεμάτο χιόνι καί μελαγχολία

-στοιχεία πού θά επρεπε νά είναι παρόντα στά σουηδικά

άνέκδοτα άλλά δέν είναι πάντα- άφηγείται τήν ίστορία ενός

άνθρώπου πού ψάχνει ενα χαμένο κλειδί κάτω άπό τό φανάρι του

δρόμου. Τό χιόνι είναι πυκνό καί τό κρύο τσουχτερό. Μετά άπό

λίγο, ενας περαστικός προθυμοποιείται νά τόν βοηθήσει . Ψά­

χνουν μαζ ί γιά άρκετή ά\ρα. Στό τέλος, ό εξυπηρετικός περαστι­

κός τόν ρωτάει:

«Είστε σίγουρος δτ ι τό χάσατε εδω;,

.,'Όχ ι ,, λέει ό liνθρωπος μέ λυπημένο ϋφος καί συνεχίζει τό

ψάξιμο. «τ Ηταν εκεί παραπέρα , εκατό μέτρα μακριά . "

«Τότε γιατί τό ψάχνετε εδω;, ρωτάει μέ δυσπιστία ό περαστι­

κός, πού ήταν πιθανώς 'Έλληνας μετανάστης, liσχετος μέ τόν

σουηδικό πολιτισμό καί τίς παραδόσεις του.

]9

,, ' Εδώ εχει περισσότερο φώς», άπαντάει εκείνος. Τό θέμα είναι άπλό καί ξεκάθαρο: πρέπει νά ψάχνει κανείς

στό σωστό μέρος. Διαφορετικά, ή δυνατή δραση δέν βοηθάει .

Κατά τή διάρκεια του δεύτερου μισου του Ι9ου αίώνα, δύο aπό

τούς πιό σημαντικούς θεατρικούς συγγραφείς του κόσμου ετυχε

νά είναι πολίτες τής ϊδιας, πολύ μικρής, μίiλλον εξωτικής χώρας:

τής Σουηδο-Νορβηγικής 'Ένωσης . Οί δύο συγγραφείς aντιπα­

θουσαν ό ενας τόν αλλον καί είχα ν τούς λόγους τους γι· αύτό .

'Εξέφραζαν μέ ενδιαφέροντα τρόπο δύο εντελώς διαφορετικές

aπόψεις γιά τό μυστικό του θεατρικου κειμένου. Συγνώμη, εννοώ

γιά τό ύπολανθάνον κείμενο.

'Ο 'Ίψεν ~χει μία κλασικά κάθετη σχέση μέ τά ύπολανθάνοντα κείμενα . Αύτό μίiλλον εχει νά κάνει μέ τό γεγονός δτι ή γλώσσα

του παρουσιάζει όρισμένα προβλήματα στή μετάφραση. 'Η

γλώσσα πού μιλουσε ήταν, βεβαίως, τά νορβηγικά. 'Όμως, γιά

ίστορικούς καί πολιτικούς λόγους, ήταν αναγκασμένος νά γρά­

φει τά ί:ργα του στή γλώσσα του προηγούμενου κατακτητή, στά

δανέζικα, τή μοναδική γλώσσα πού χρησιμοποιοϋσαν οί Νορβη­

γοί συγγραφείς . Αύτή ήταν ή γλώσσα τής γραφειοκρατίας, τής

εξουσίας aλλά καί τών καλλιτεχνών .

Τά ί:ργα τοϋ 'Ίψεν είναι καλυμμένα μέ μιά παράξενη μεμ­

βράνη, τήν όποία συχνά άγνοοϋν οί μεταφραστές (οί ϊδιοι οί

Νορβηγοί άναγκάστηκαν νά μεταφράσουν τόν 'Ίψεν στά νορβη­

γικά άλλά προτιμουν νά μήν τό άναφέρουν) . " Α ν άφαιρέσετε τή

μεμβράνη άπό τή γλώσσα, θά βρείτε ενα πολύ πυκνό, λακωνικό

ϋφος πού εχει τίς καταβολές του στήν ίσλανδική μυθολογία (ή

όποία, δπως καί οί κατοπινοί συνεχιστές της, εμμένει στήν

αίσθητική τοϋ παγόβουνου, δηλαδή τής μάζας κάτω άπό τήν

επιφάνεια). 'Εκεί θά βρείτε τό ύπολανθάνον κείμενο, δταν θά

εχετε μετακινήσει τήν μεμβράνη, δταν μέ αλλα λόγια θά εχετε

κάνει τήν πρώτη επέμβαση.

Τό κάθετο ύπολανθάνον κείμενο συχνά άντιγράφει τή μέθοδο

τοϋ 'Ίψεν, αν καί σπανίως εχει τή σχεδόν επιστημονική άκρίβεια

καί συνοχή της. Τή μέθοδο τής εργασίας του μπορεί κανείς νά τή

40

μελετήσει σωστά στήν εκδοση των εργων γιά τήν επετειο τών

εκατό χρόνων άπό τή γέννησή του: τόν τρόπο πού χρησιμοποιεί

τίς σημειώσεις, τήν άνάλυση τών χαρακτήρων καί τά σχεδιά­

σματα τών διαλόγων, ωστε νά προωθηθουν άνοδικά πρός μιά

πυκνά ύφασμένη επιφάνεια δπου μπορεί νά διαβαστεί τελικά ενα

όλοκληρωμένο, αν καί επιφανειακό, θεατρικό ί:ργο. Κατάλληλα

άντικείμενα μελέτης είναι τό πρωτότυπο τής 'Έντα Γκάμπλερ (μέ

τόν τίτλο 'Έντα) ij τό ί:ργο Ρόσμερσχολμ (τά aσπρα aλογα). Συνεχίζει, λοιπόν, νά δουλεύει. Αύτό πού συμβαίνει τώρα

είναι καί τό πιό σημαντικό. Τό ύπολανθάνον κείμενο, πού ήταν

όρατό στήν επιφάνεια, κατά τή διάρκεια τών προπαρασκευαστι­

κών φάσεων, βυθίζεται τώρα άργά ωσπου νά βρεί τή θέση του

εκεί πού πρέπει νά είναι τά ύπολανθάνοντα κείμενα, δηλαδή

κάτω άπό τήν επιφάνεια. ' Η "Εντα γίνεται 'Έντα Γκάμπλερ.

Πάντως τό τελικό μυστικό στά ί:ργα του 'Ίψεν είναι δτι δέν

μπορεί νά είνα ι κανείς εντελώς σίγουρος πώς τό ύπολανθάνον

κείμενο παραμένει τό ϊδιο. Κάτι μπορεί νά εχει συμβεί στό

μεταξύ. ·Αρκετά συχνά μάλιστα κάτι άνατρέπεται. Μέ αλλα

λόγια, ή δραματουργική τέχνη τοϋ 'Ίψεν δέν είναι μόνο μιά

μαθηματική συνάρτηση, μιά καμπύλη άπό κάτω πρός τά πάνω

καί ξανά πρός τά κάτω, κανονική καί προβλεπόμενη. 'Ως άρχή ,

αύτή είναι ή κάθετη δραματουργική μέθοδος στήν καλύτερή της

άπόδοση.

'Αντιπαθοϋσαν ό ί:νας τόν aλλον, καί μέ τό δίκιο τους . Συχνά

χρησιμοποιουσαν ό ενας τό δνομα του αλλου άνταγωνιστικά, γιά

νά δείξουν ποιός ήταν άνώτερος. Πάρτε γιά παράδειγμα τρία

εργα μέ θέμα τούς μηχανισμούς αύτοκτονίας μιίiς iliριμης γυναί­

κας: Ρόσμερσχολμ. Δεσποινίς τζούλια καί "Ειιτα Γκάμπλερ, πού

εχουν γραφτεί σέ μιά περίοδο τριών χρόνων, σχεδόν σάν άπά­

ντηση τό ί:να στό αλλο. Είχαν πολλά κοινά σημεία . Οϋτε ό ενας

οϋτε ό αλλος ενδιαφέρονταν πραγματικά yιά τόν ερωτα -τουλά­

χιστον σίγουρα δχι ό 'Ίψεν- άλλά συχνά ί:yραφαν yιά τόν

ί:ρωτα σάν παιχνίδι εξουσίας . 'Αλλά, αν προσπαθήσετε νά

καταλάβετε τόν Στρίντμπεργκ κατανοώντας πρώτα τόν 'Ίψεν

(τήν κάθετη δραματουργική μέθοδο τοϋ 'Ίψεν), τότε ψάχνετε σέ

.ι ι

λάθος μέρος ψάχνετε τό κλειδί κάτω από τό φανάρι τοϋ δρόμου

καί οχι μέσα στό σκοτάδι . Τό ύπολανθάνον κείμενο τοϋ Στρίντ­

μπεργκ είναι όριζόντιο.

Συχνά εχει συζητηθεί κατά πόσον ό Στρίντμπεργκ είχε τήν

αϊσθηση τοϋ χιοϋμορ . Αύτό δέν εχει σχέση μέ τό γεγονός δτι

πολλά aπό τά μυθιστορήματα καί τά θεατρικά του εργα είναι

Ιδιαίτερα κωμικά. 'Ένα καλό παράδειγμα είναι ή 'Απολογία ένός

τρελοίJ, μιά από τίς πιό συγκινητικές καί κωμικές ερωτικές

ίστορίες στ ή ν ίστορία τής λογοτεχνίας. Παρ ' δ λ ' αύτά, τό εργο

αύτό απέκτησε τίς παραπάνω Ιδιότητες παρά τίς προθέσεις τοϋ

Στρίντμπεργκ. 'Ο συγγραφέας , μέ τήν επισημότητα τοϋ ϋφους

του , δίνει, γιά νά τό ποϋμε ετσι, παρά τή θέλησή του, ενα κωμικό

τόνο στήν περιγραφή τοϋ γεμάτου πάθος πόνου. Μερικά από τά

χειρότερά του εργα -δύο μονόπρακτα τών αρχών τής δεκαετίας

1890 η τά όψιμα εργα περιπλάνησης ( Ό μεγάλος δρόμος)­περιέχουν τό ϊδιο μίγμα κωμικής σοβαρότητας καί φάρσας, πού

τά τοποθετεί δμως πέρα aπό τό επίπεδο αuτό, χωρίς νά μπορεί

κανείς νά εξηγήσε ι τό πώς καί τό γιατί.

Τό παράξενο ϋφος τής δραματικής τέχνης τοϋ Στρίντμπεργκ

πηγάζει από τήν παθιασμένη απολογία ενός aτόμου πού ύπερα­

σπίζεται τόν εαυτό του ενάντια σέ κατηγορίες πού δέν τοϋ εχουν

απαγγελθεί ποτέ . 'Η συνεχής απολογία του γίνεται κατανοητή

μόνο αν καταλάβουμε δτι θεωρεί τόν εαυτό του ενοχο, παρ , δλο

πού δέν θά τό παραδεχόταν ποτέ οϋτε στόν ϊδιο τόν εαυτό του. Οί

απολογίες εχουν νόημα μόνο iiν συνειδητοποιήσουμε δτι κανείς

δέν κατηγορεί εκείνον πού είναι πραγματικά ενοχος καί μένει

ατιμώρητος . Κατά συνέπεια, ή ερευνα πρός τά μέσα καί πρός τά

κάτω στά κείμενά του παρουσιάζει δυσκολίες: τό ύπολανθάνον

κείμενο βρίσκεται δίπλα στό κείμενο σάν διαστρεβλωμένη πραγ­

ματικότητα. Ποϋ βρίσκεται τό κεντρικό σημείο στό εργο Ή

δυνατή; 'Όχι στό παιχνίδι δύο γυναικών πού παλεύουν γιά εναν

aντρα πού είναι απών αλλά στό παιχνίδι του μικροϋ εγκαταλε­

λειμμένου Στρίντμπεργκ, τόν όποίο δύο γυναίκες δέν αγάπησαν

(δπως αγάπησαν ή μιά τήν aλλη). Ποιό είναι τό κεντρικό σημείο

στόν Παρία, στά 'Εγκλήματα καί έγκλήματα καί στή Σονάτα τών

φαντασμάτων; Τό κεντρικό σημείο ύπάρχει κρυμμένο πίσω από

τήν απολογία στή Βασιλική νύφη, πού εχει θέμα τό γεγονός δτι ό

Αϋγουστος Στρίντμπεργκ καί ή πρώτη του γυναίκα , ή Σίρι,

εστειλαν τό παιδί τους σέ μία τροφό-φύλακα, μέ άλλα λόγια σ '

εναν εκτελεστή μωρών, γιά καιροσκοπικούς, κοινωνικούς λό­

γους, γιά νά μή θιγεί , δηλαδή , ή καριέρα τους. Αύτό τό ύπολαν­

θάνον κείμενο, δμως , ύπάρχει μόνο σ' ενα γράμμα του. Αύτό

είναι καί τό δύσκολο γιά μiiς.

Πολλοί εχουν δηλώσει δτι ό καλλιτέχνης Στρίντμπεργκ

σκηνοθέτησε τή ζωή του . Μέ άλλα λόγια, δτι εγραψε τή ζωή του

σάν εργο . Καί δτι μετά τήν ξανάγραψε . Σ' αύτή τήν περίπτωση

σίγουρα δέν εΙ ναι ό μοναδικός στ ή ν ίστορία πού ε κανε κάτι

τέτοιο. 'Όπως καί νά εχει τό πράγμα, θά aποτελοϋσε καί πάλι μιά

πολύ ακραία περίπτωση στό πρόβλημα τοϋ όριζόντιου ύπολαν­

θάνοντος κειμένου. Καί πρέπει νά ύπάρχει καί κάτι ακόμα πού

κάνει τό κείμενό του διαφορετικό .

" Αν πίσω από τήν παράξενη καί μονομανή απολογία τοϋ

Αύγούστου Στρίντμπεργκ γιά τή ζωή του ύπήρχε μόνο μιά

μεθοδική καί ύπολογισμένη εύσυνειδησία, τότε σήμερα τά κεί­

μενά του θά ήταν νεκρά. Γεγονός είναι δτι οί εξυπνα σχεδιασμέ­

νες καί επινοημένες απολογίες συχνά φθίνουν καί καταντοϋν

aσήμαντες, ακριβώς επειδή γίνονται τόσο συνειδητά. Ή δραμα­

τουργία, πάντως, τοϋ όριζόντιου ύπολανθάνοντος κειμένου συνε­

πάγεται επίσης μιάν αθωότητα σχεδόν παιδική. Ή δύναμη καί ή

όργή μποροϋν νά γεννηθοϋν μόνο μέσα στήν αθωότητα, στήν

πεποίθηση καί , παραδόξως, στήν ενοχή. ' Η αθώα ενοχή δη­

μιουργεί τούς κραδασμούς τοϋ κειμένου . Γιά νά aπελευθερώσει

κανείς αύτούς τούς κραδασμούς, πρέπει νά ψάξει παράμερα, οχι

στό φώς aλλά στό σκοτάδι .

Καί τί σημαίνει αύτό, πρακτικά , στό θεάτρο; Πρίν από μερικά

χρόνια ανέβασα στήν Κοπεγχάγη τή Δεσποινίδα Τζούλια. Αύτό τό

εργο εχει ενα aποτρόπαιο τέλος , από τά χειρότερα στήν ίστορία

τοϋ θεάτρου. 'Ο Ζάν ύποβάλλει στή δεσποινίδα Τζούλια τήν iδέα

νά πάρει τό μαχαίρι. Τό εργο γίνεται ακόμα πιό περίπλοκο

εξαιτίας ενός προλόγου, πού, μέ τή σπουδαιότητά του. εχει

4:1

γράψει κι αυτος ίστορία στό θέατρο aλλά πού έκφράζει μιάν

αναμφισβήτητα όλο κ λ ηρωτική <'iποψη γιά τόν <'iνθρωπο . Παρ'

δλ' αuτά, τό ϊδιο τό εργο εlναι διαφορετικό. 'Υπάρχει μέσα του

κάτι πού δέν πάει καλά. Γιατί, aλήθεια, ό Ζάν όδηγεί τή

δεσποινίδα Τζούλια στό θάνατο; Καί τήν όδηγεί <'iραγε πραγμα­

τικά;

" Αν διαβάσετε τά γράμματα πού εγραψε ό Στρίντμπεργκ στό

Σκόβλυστ τής Δανίας έκείνο η) τρομακτικό καλοκαίρι, θά εχετε

μιάν έντελώς διαφορετική γνώμη. 'Όλα μι λάνε γιά τι'> Αάνατο, γιά

τήν επιθυμία τοϋ θανάτου, γιά τόν έξευτελισμό καί τήν aπελπι­

σία. Θέλει νά πεθάνει, aλλά δέν ξέρει πώς . Συνειδητοποιεί κανείς

ξαφνικά δτι ή δεσποινίς Τζούλια εlναι αuτή πού καλοπιάνει τά

δυό aθώα παιδιά, τόν Ζάν καί τήν Κριστίν, ωστε νά γίνουν

δολοφόνοι. ·Η τραγωδία βρίσκεται στόν Ζάν καί στήν Κριστίν.

Δέν εlναι ύπάνθρωποι, δπως γράφει ό πρόλογος, δέν εlναι ή

λάσπη aπό τήν όποία θά aναπτυχθεί τό γένος τών 'Αρείων, τό

ποδοπατημένο aνθρώπινο πλήθος πού aποτελεί άπλώς λίπασμα

γιά τόν ύπεράνθρωπο. ΕΙ ναι τά θύματα. 'Η Τζούλια εΙ ναι ή

έκτελέστρια. 'Η έπιθυμία της γιά τό θάνατο βρίσκεται στό

σκοτάδι, στό βάθος. Αuτή εlναι ή έρμηνεία πού δίνει τό όριζό­

ντιο ύπολανθάνον κείμενο, δχι τήν απάντηση, άπλώς μιά πρό­

ταση ερμηνείας.

Μετάφραση άπό τά άγyλικά: ΛΗΤΩ ΣΕΥΖΑΝΗ

44

ΣΠΥΡΟΣ Α. ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ

Σκηνοθετώντας τά 'Εγκλήματα καί έγκλήματα

ΕΝΑ «ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ ΦΩΣ" διαθλάται κάτω απ' αuτό τό παράδοξο

κείμενο. ' 0 Στρίντμπεργκ τό ονομάζει «Κωμωδία>>. Τό τί έννοεί μέ τόν δρο << Κωμωδία» έδώ, μπορεί νά προσδιοριστεί μόνο από

τήν aνάλυση των στοιχείων αuτοϋ τοϋ συγκεκριμένου εργου

(γιατί, λ. χ., έντελώς aλλη ε{ναι ή εννοια τοϋ δρου <<Κωμωδία» πού

δίνει σ ' ενα <'iλλο, προγενέστερο, θεατρικό κείμενό του, τούς

Συντρόφους). Καί ποιά εlναι τά στοιχεία αuτά; 'Ένα δήθεν

ρεαλιστικό πλαίσιο πού σύντομα aπογειώνεται σ' εναν έφιάλτη·

ενας στρόβιλος ονείρου πού ένέχε ι, σχολιάζει καί σαρκάζει τήν

ϊδια τήν πλοκή τοϋ εργου καί τούς χαρακτήρες του. 'Ένα

παραλήρημα πού μέσα aπ' τά κανάλια τοϋ <<ψυχολογικού»

θεάτρου, τής «aστυνομικής» πλοκή ς καί κάποτε τής ήθελημένα

μελοδραματικής εξαρσης μάς όδηγεί στήν τραγωδία -στό έρώ­

τημα γιά τήν αναγκαιότητα τοϋ ύπάρχειν- καί στόν aντίποδά

της: τήν παρωδία. 'Ένα δαιμονικό <<ονειρόδραμα ,· σχολιασμένο,

δμως. Καί παράλληλα aναδύονται χαρακτήρες-aρχέτυπα- σχο­

λιασμένοι κι αuτοί. 'Ο <<νικητή ς» τής ζωής, πού δμως ξάφνου

αμφιβάλλει κι aφήνεται νά παρασυρθεί aπό τή γυναίκα-μοίρα.

'Η γυναίκα-δύναμη. Δύναμη κινητήρια ζωής καί θανάτου. 'Έ­

χουν γραφτεί πολλά -κι aπό τόν ϊδιο τόν Στρίντμπεργκ!- γιά

τόν περιβόητο <ψισογυνισμό, του! Σχεδόν δσα εχουν γραφτεί

καί γιά τό <ψισογυνισμό» τοϋ Εuριπίδη. Κι δμως πιστεύω δτι,

έκτός aπό τούς παραπάνω δύο μεγάλους, ϊσως κανείς θεατρικός

δέν κατανόησε τόσο βαθιά τή γυναίκα, κανείς δέν τή θαύμασε

τόσο, ωστε νά τρομάξει aπ' αuτήν. Αuτό εlναι τό <<Κλίμα» τής

<<κωμωδίας» τοϋ Στρίντμπεργκ 'Εγκλήματα καί έγκλήματα.

Καί παράλληλα aνοίγεται ή aβυσσος τής <<ένοχής ». 'Όλοι

εϊμαστε ενοχοι. 'Όλοι εχουμε διαπράξει -εστω μέ τό νοϋ μας­

εγκλήματα πού ό νόμος δέν μπορεί νά καταδιώξει. 'Όλοι εχουμε

νά κρύψουμε κάτι aπ' τούς συνανθρώπους μας. Ποιός θά 'ναι ό

45

τάβλι, πίνουμε μπύρα καί ζοuμε σάν νεόνυμφοι. Δέν εϊμαστε

μικρόψυχο ι . 'Εγώ είμαι έξαιρετικά άνθρώπινος στίς καθημερινές

μου άσχολίες. ' Η μεγαλύτερη άρετή τή ς γυναίκας μου είναι δτι

οϋτε κι έ κείνη είναι μικρόψυχη .

Είνα ι έκπληκτική μαγείρισσα καί βρίσκει τή ζωή πολύ εύχάρι­

στη . Τό κατασκεύασμα τής φαντασίας μου είναι μόνο γ ιά τόν έαυτό

μου.

Κι αύτό, έπίσης, είναι Στρίντμπεργκ!

Μετάφραση άπό τά άγγλικά : ΛΗΤΩ ΣΕ.Υ.ΖΑΝΗ

144

INGMAR BJORKST EN

'Ερμηνεύοντας τόν Στρίντμπεργκ

ΟΤΑΝ ΕΡΜΗΝΕΎΕΙ κανείς τόν Στρίντμπεργκ, τόσα χρόνια μετά τό

θάνατό του, τό 191 2, aπό καρκίνο του στομάχου , πρέπε ι νά λάβει

ύπόψη του τέσσερα προβλήματα: τή γλώσσα του, τή θεατρική του

τέχνη , τό συναισθηματισμό του, καί τό κο ινωνικό πλαίσιο στό

όποi:ο έντάσσεται 1i έ ρμηνεία του.

' Η γλώσσα μεταβάλλεται . Τά aγγλικά του Σαί ξπηρ καί τά

σημερινά ayγλικά μοιάζουν aσφαλώς πολύ, δμως μόνο τά τελευ­

ταία είναι σύγχρονα. Τό ϊδιο iσχύει γιά τά σου η δικά του

Στρίντμπεργκ καί τά σουηδικά πού μιλά -καί καταλαβαίνει- τό

σημερινό του κοινό . ' Ο Στρίντμπεργκ χρησιμοπο ιεί λέξε ις,

άπλές λέξεις, οί όποίες εχουν περιπέσει σέ aχρηστία μέ τήν

έξέλιξη της γλώσσας καί ετσι εχουν χαθεί aπό τή ζωντανή

σημερινή γλώσσα.

Έκτός του δτι εχουν τή σφραγίδα της έποχης τους, τά

σουηδικά του Στρίντμπεργκ είναι καί γλώσσα δραματουργοί>:

δηλαδή, δέν πρόκε ιται γιά ρεαλιστική γλώσσα, δσο καί νά

μοιάζουν ρεαλιστικές η ψυχολογικά πειστικές οί καταστάσεις

πού aπεικονίζονται. ' Ακριβώς δπως καί τά άγγλικά του Σαί ξπηρ,

τά σουηδικά του Στρίντμπεργκ είναι ή γλώσσα ένός καλλιτέχνη.

Οί Σουηδοί ποτέ δέν εχουν μιλήσει δπως ό Στρίντμπεργκ μaς

aφήνει νά πιστεύουμε δτι μιλοuσαν - η μιλοuν. Τό μυστικό

είναι δτι ή γλώσσα του είναι μιά πολύ συμπυκνωμένη γλώσσα.

' Εξάγει aπό μιά τεταμένη κατάσταση aκριβώς τόσες λέξε ις δσες

χρειάζονται , καί τίς βάζε ι στό χαρτί -τό ύπόλοιπο είναι ήθο­

ποιία . 'Όπως κάθε θεατρικός συγγραφέας Ciξιος του όνόματος,

έμπιστεύεται τούς ήθοποιούς aφήνοντά τους νά διαμηνύσουν

δσα παραλείπει , δηλαδή τό λεγόμενο ύπο-κείμενο.

Αύτό είναι μία σημαντική λεπτομέρεια στή θεατρική τέχνη

του Στρίντμπεργκ: τό δτι βασίζεται στούς ήθοποιούς. Οί μυθι­

στοριογράφοι -καί ό ϊδιος ό Στρίντμπεργκ συγκαταλέγεται

10 145

αναμεσά τους- δταν προσπαθούν νά γράψουν γιά τό θέατρο,

συχνά εμφανίζουν μιά επικίνδυνη τάση νά ύπερφορτώσουν τό

διάλογό τους μέ λόγια, άφήνοντας πολύ λίγα -ή καί τίποτα­

ατή φαντασία καί στήν ερμηνεία του ηθοποιού .. ο ηθοποιός δέν θά 'πρεπε ποτέ νά ύποταχτεί σέ μιά κατάσταση δ που άπλώς

εκφωνεί ενα κείμενο τό όποίο εκείνος -ή εκείνη- εχει aποστη­

θίσει. Ή ηθοποιία είναι ή προβολή, πάνω άπό τά φώτα της

ράμπας , μιίiς ερμηνείας του εσωτερικού νοήματος του ρόλου . 'Η

κακή ηθοποιία είναι ή άπαγγελία του γραπτού λόγου καί μόνο .

Ό Στρίντμπεργκ δείχνει τόν καλύτερό του εαυτό στήν άρχή

του εργου. Εiσάγει κατευθείαν, μέ μαεστρία, τό κοινό του σέ μιά

ύπόθεση γιά τήν όποία θέλει νά μάθει περισσότερα. Γρήγορα

εξάπτει τή φαντασία: " ' Απόψε, νομίζω δτι είναι τρελή>• , είναι ή

πρώτη φράση του Ζάν στή Δεσποινίδα Τζούλια. Καί ποιός δέν θά

ijθελε νά μάθει περισσότερα γιά μιά κυρία πού ά.ναγκάζει εναν

ι'ivτρα νά πεί κάτι τέτοιο; 'Ιδιαίτερα ι'iν ό ηθοποιός παίζει τά

λόγια πού ά.παγγέλει, δέν τά εκφωνεί άπλώς.

Ό Στρίντμπεργκ επαιρνε τή ζωή στά σοβαρά . Πολύ σοβαρά.

Πάλεψε δλη του τή ζωή μέ τά Μεγάλα 'Ερωτηματικά καί

χρησιμοποίησε τίς δικές του εμπειρίες ζωης ώς ύλικό γιά τό

εργαστήριο του μυαλού του. . Ολόκληρο τό εργο του είναι

αυτοβιογραφικό, άπό τήν liποψη δτι είναι άρκετά εϋκολο νά

παρακολουθήσει κανείς τή ζωή του, επιφανειακά τουλάχιστον,

μέσω τών γραπτών του. Αuτό σίγουρα δέν είναι καθόλου πε­

ρίεργο , άφοu ό καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τό ύλικό πού εχει

πρόχειρο. 'Ο 'Ίψεν, ό μεγάλος άντίπαλος του Στρίντμπεργκ,

είναι πολύ λιγότερ-;--ίσως καί καθόλου- εγωκεντρικός. Τά εργα του είναι μιά εuφυής ηχώ κοινωνικών καί liλλων iδεών της

εποχης του . 'Ο 'Ίψεν είναι άπό όρισμένες άπόψεις ενας θεατρι­

κός συγγραφέας μέ περισσότερη φαντασία. ·Ο Πέερ Γκύντ δέν

είναι ό Χένρικ 'Ίψεν. 'Αλλά θά τολμούσε πραγματικά κανείς νά τό πεί αuτό γιά τόν Συγγραφέα στό ·Ονειρόδραμα, ij γιά τόν

'Άγνωστο, δπως ονομάζεται, στό Πρός Δαμασκόν;

Δύο σημαντικά στοιχεία διαφαί νονται στ ή ν ψυχολογική σφαί­

ρα του Στρίντμπεργκ -ετσι εγωκεντρικός πού είναι- δταν

146

παρατηρεί κανείς πιό προσεκτικά τά εργα του : ό αισθησιασμός

καί ό συναισθηματισμός. ·Η γλώσσα του Στρίντμπεργκ -καθώς

καί πολλές καταστάσεις, θυμηθείτε άπλώς τή Δεσποινίδα τζού­

λια- είναι ερωτικά φορτισμένη. 'Ό,τι καί νά ελεγε, καί δντως

είπε πολλά, γιά τίς γυναίκες, δέν μπορούσε νά κάνει χωρίς αuτές.

Tou παρείχαν, ή μίiλλον ήταν τά σπίρτα πού liναβαν τή φωτιά του. ,, ·Η δική μου φωτιά είναι ή μεγαλύτερη» , συνήθιζε νά

καυχιέται, καί μήν άγνοήσετε τόν ερωτικό ύπαινιγμό στήν

αuτάρεσκη αuτή δήλωση .

Πρέπει τόν ερωτισμό αuτόν νά τόν πάρει κανείς στά σοβαρά,

καί νά τόν άποδώσει, δταν ερμηνεύει Στρίντμπεργκ . 'Όμως, γιά

νά μπορέσει νά τό κάνει, γιά νά εμπνευστεί κανείς άπ' αuτό,

πρέπει δχι μόνο νά ύπάρχει εμφανώς αuτή ή διάσταση, στή

μετάφραση πού ερμηνεύεται στό θέατρο μιίiς ξένης χώρας, άλλά

καί ό σκηνοθέτης -καί οί ηθοποιοί- νά είναι άρκετά ωριμοι ώς

αiσθησιακά ατομα, γιά νά επιτρέψουν στόν ερωτισμό αuτό νά

φανεί. Ό Στρίντμπεργκ δέν εγραψε ρόλους γιά παρθένες, άvυπο­

ψίαστες άπό σωματικές επαφές . 'Η δεσποινίς Τζούλια είναι

παρθένα -παρ' δτι δέν μπορεί νά είναι κανείς άπόλυτα σί γου­

ρος- άλλά άσφαλώς ξέρει σέ τί μπορούν νά είναι χρήσιμοι οί

liντρες. 'Αλλιώς δέν θά ύπηρχε τό θεατρικό εργο πού λέγεται

Δεσποινίς Τζούλια γραμμένο άπό τόν Αϋγουστο Στρίντμπεργκ .

Στόν Στρίντμπεργκ, μαζί μέ τόν αiσθησιασμό ύπάρχει καί ό

συναισθηματισμός του . Μιά άπαλότητα δλο αuτολύπηση συνε­

παίρνει καμιά φορά τούς fjρωές του, καί άπό τά γράμματά του

μπορεί νά δεί κανείς δτι καί τόν συγγραφέα τόν καταλάμβανε άπό

καιρού εiς καιρόν. ·Ο Ζάν, στή Δεσποινίδα τζούλια, χρησιμο­

ποιεί αuτή τήν αuτολύπηση σάν ενα εξυπνο μέσο γιά νά ξελογιά­

σει τή νεαρή κόμισσα· ι'iν τό κείμενο, δμως , γιά τό ταπεινό

παρελθόν τού Ζάν ερμηνευτεί ι'iσχημα ij έπιφανειακά ά.πό τούς

ηθοποιούς, μπορεί νά γίνει ύπερβολικά γλυκερό - αν δχι άπό

πλευρίiς λέξεων, τουλάχιστον άπό πλευρίiς γεύσης . ·Υπάρχει, θά

πρέπει νά προσθέσω, άκόμα μιά δψη του Αuγούστου Στρίντ­

μπεργκ πού καλά θά κάνει κανείς νά τήν εχει ύπόψη του δταν τόν

ερμηνεύει: ή αίσθηση του χιούμορ. 'Ίσως, καμιά φορά, liθελά

147

του , νά γελοιοποιεί τούς χαρακτήρες του. Τόσο ό σκηνοθέτης

δσο καί ό συγκεκριμένος ηθοποιός εχουν πολλά νά κερδίσουν,

ι'iν αuτό τό άφήσουν νά φανεi, διότι παρουσιάζουν ετσι, μέσω της

ερμηνείας τους, μιάν όλοκληρωμένη άνθρώπινη ϋπαρξη. ' Η

ερμηνεία ενός θεατρικοί> συγγραφέα είναι σάν τό μαγείρεμα ενός

τέλειου φαγητοu: τά συστατικά είναι τά ϊδια, άλλά ή άρμονική

τους άνάμειξη είναι θέμα μαγείρου , rοστε τό άποτέλεσμα νά είναι

ενα θρεπτικό, ίκανοποιητικό -καί γι, αuτό άξέχαστο- πιάτο.

Αuτό δέν μπορεί ποτέ νά τό επιτύχει μόνος του ό συγγραφέας .

" Αν μποροuσε, τότε γιατί νά ζητήσε ι άπό ενα θίασο νά χρησι­

μεύσε ι ώς ερμηνευτής του μπροστά στό κοινό;

Στήν έποχή του, ό Στρίντμπεργκ αντιμετώπιζε προβλήματα

μέ τά θέατρα στή Σουηδία. ' Ακόμα περισσότερο δέ μέ τίς

ερμηνείες. Κάποτε δοκίμασε στή Στοκχόλμη αuτό πού είχε μάθει

μέσω τοu Andre Antoine στό Παρίσι καί τοu Otto Brahm στό Βερολίνο, δηλαδή τό θέατρο δωματίου: μικρά ί:ργα πού παρου­

σιάζονται σέ μικρή σκηνή. Στή Στοκχόλμη ϊδρυσε τό Intima Teatern (τό στενό φιλικό θέατρο) κι ί:γραψε όρισμένα ί:ργα εiδικά γ ι ' αuτό τό θέατρο. Θά σίiς διασκεδάσει, ϊσως , νά μάθετε δτι δέν

ήταν οί Σουηδοί πού άνακάλυψαν τ ή σπουδαιότη rα του 'Ίνγκμαρ

Μπέργκμαν οuτε τής Μπίργκιτ Νίλσον, οuτε άκόμα καί τοϋ

Αuγούστου Στρίντμπεργκ. Καί οί τρείς ί:γιναν γνωστοί στό

εξωτερικό, καί οί Σουηδοί ί:μαθαν εκ τών ύστέρων τή σπουδαιό­τητά τους .

Στήν περίπτωση τοu Στρίντμπεργκ, ή άνακάλυψη ί:γινε στή

Γερμανία, άπό εναν άπό τούς πραγματικά μεγάλους σκηνοθέτες

της έποχης 1910-1920, τόν Max Reinhardt. Διάβασε τόν Στρίντ­μπεργκ σέ γερμανικές μεταφράσεις καί βρήκε εναν εuφυή τρόπο

νά τόν ερμηνεύσει μέσω του έξπρεσιονισμοu τής εποχής. 'Όταν

ήρθε στή Σουηδία ώς προσκεκλημένος καί παρουσίασε στούς

Σουηδούς τόν Στρίντμπεργκ τους μ' ε να ν τέτοιον άλλόκοτο

τρόπο, τούς ι'iνοιξε τά μάτια καί τούς όδήγησε νά ψάξουν γιά

εναν πιό ίκανοποιητικό τρόπο άνεβάσματός του.

'Ύστερα ήρθε ή έποχή τής αuτοβιογραφικής ερμηνείας: τά

σκηνικά άντέγραφαν τά σπίτια πού ijξεραν δτι είχε στό νου του ό

\ 48

Στρίντμπεργκ , οί ηθοποιοί μασκαρεύονταν γιά νά μοιάσουν στόν

Στρίντμπεργκ. Πάρτε τό 'Ονειρόδραμα γιά παράδειγμα . Ήταν

γνωστό δτι ό Στρίντμπεργκ, δταν τό ί:γραφε, δταν χρησιμο­

ποιοuσε τή μεταφορά του Κάστρου πού Μεγάλωνε, παρακολου­

θοuσε απ, τό παράθυρό του τήν άνέγερση ενός τεράστιου

· σπιτιοu-στρατώνα . ' Ορίστε: χρησιμοποιήθηκε στή σκηνή μιά

εiκόνα του σπιτιοu αuτοu- πού ακόμα ύπάρχει στή Στοκχόλμη.

Ό ϊδιος ό Στρίντμπεργκ είναι στό προσκήνιο, ό καλλιτέχνης

γίνεται τό επίκεντρο τής ϊδιας του τής δημιουργίας -αuτή ή

<< αυτοβιογραφική» καί κάπως περιοριστική ερμηνεία, πού τε­

λειοποιήθηκε από τόν σκηνοθέτη Olaf Molander, ι'iνοιξε δύο

αλληλένδετους αλλά διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης του

ί: ργου του Αuγούστου Στρίντμπεργκ : ή διευρυνόμενη ερμηνεία

του κειμένου ύπό τό πρίσμα της κοινωνική ς συνείδησης, άπό τόν

σκηνοθέτη Alf Sjδberg, καί ή ψυχολογική ερμηνεία από τόν

σκηνοθέτη 'Ίνγκμαρ Μπέργκμαν.

Κάνοντας μιά άνασκόπηση τών τάσεων στήν τέχνη , πρέπει

νά κάνουμε μάλλον πλατιές γενικεύσεις, πού μίiς παγιδεύουν σέ

επιφανειακά σχήματα. Σέ γενικές γραμμές, δμως, δταν ό Alf Sjδberg σκηνοθέτησε τόν Στρίντμπεργκ ί:λα βε ύπόψη του τό μή

}ηλωμένο, iiς ποuμε, κοινωνικό πλαίσιο , τίς καθοριστικές του

επιπτώσεις στούς χαρακτήρες . Αuτό είναι πολύ εμφανές στήν

κινηματογραφημένη παρουσίαση τής θεατρικής του παραγωγής

τής Δ εσποιvίδας τζούλιας. ' Η παρουσίαση του άνθρώπου, δ πως

εiναι δχι μόνο έξαιτίας τών προσωπικών του άτελειών άλλά καί

ώς άποτέλεσμα κοινωνικών η περιβαλλοντικών πιέσεων, ή ερμη­

νεία δηλαδή του ανθρώπου ώς κοινωνικοί> προϊόντοc:: -πού

όντω.; r: ίνuι- ι)τuν ή σι ι μf~οί. ιi τοίΊ ΑΙΙ . Sjobι:rg στιΊ συνεχώς

μεταβαλλόμενη παράδοση της Σουηδίας ώς πρός τήν ~ρμηνεία

τοu ί:ργου τοu Αuγούστου Στρίντμπεργκ.

'Η προσέγγιση του 'Ίνγκμαρ Μπέργκμαν περιορίζει τήν

κοινωνία στίς όρατές της επιπτώσεις πάνω στήν ψυχή καί στήν

προσωπικότητα του κάθε άτόμου. 'Η μαεστρία του Μπέργκμαν

στήν εκφραση τών κρυμμένων εσωτερικών δυνάμεων στήν ψυχή

του άνθρώπου εχει ώς άποτέλεσμα νά φανερωθοuν, ενεργοποιη-

149

μένα aπό τό ταλέντο τών ήθοποιών, τά εσωτερικά πεδία μάχης, δπως τά βλέπει ό σκηνοθέτης. 'Απεικονίζει aτομα πού άφήνο­νται μόνα τους νά βροϋν τή λύση πού ταιριάζει στό καθένα τους . 'Υποφέρουν περισσότερο εξαιτίας τής προσωπικότητάς τους παρά λόγω τής επιρροής κοινωνικών δυνάμεων επάνω τους. Ό

. Μπέργκμαν δημιουργεί ποικίλους aντιπροσωπευτικούς χαρα­κτήρες πού πάσχουν ώς αποτέλεσμα τής άνθρώπινης μοίρας.

' Αφήνοντας στήν ήσυχία τους τό εγώ τοϋ Στρίντμπεργκ καί τίς όπτικές μνήμες του, βλέπουμε τώρα αuτό πού κάνει τήν παρακολούθηση τών εργων του στή σκηνή πολύ μεγαλύτερη πρόκληση καί γιά τό κοινό : οί προσωπικές έρμηνείες τών εσωτερικών νοημάτων τών λέξεων καί τών καταστάσεων στίς όποίες χρησιμοποιοϋνται. 'Έτσι, οί μάλλον λεπτομερείς του σημειώσεις πάνω στό σκηνικό παραλείπονται. Σέ συνεργασία μέ τόν κάθε σκηνοθέτη, ό σκηνογράφος φτιάχνει εσωτερικά, σχο­λιάζοντας δχι τόσο αuτά πού ό 'ίδιος ό Στρίντμπεργκ ύποδεικνύει , δσον aφορά τά διάφορα αντικείμενα, δσο αuτά πού ό σκηνοθέτης θέλει νά εμφανίσει η καί νά παραλείψει.

'Όταν ό 'Ίνγκμαρ Μπέργκμαν Cινέβασε τή Δεσποινίδα τζούλια, τό Ι 985, στό Βασιλικό Δραματικό Θεά τ ρο τής Στοκχόλμης, τό 'Εθνικό Θέατρο, διάλεξε ενα ρεαλιστικό σκηνικό: τήν κουζίνα μιaς επαυλης ένός κόμη γύρω στά 1880. Ό Ζάν του ήταν ενας επαρχιώτης Νάρκισσος, άλλά ποτέ δέν ήταν ψυχρός, κακός η πονηρός, ήταν άπλώς Cιρριβίστας, Cιλλά καί γεμάτος σεξουαλικές όρμές, μόλις τριάντα χρονών- σύμφωνα μέ τόν Στρίντμπεργκ. 'Αρρενωπός, αίσθησιακός, μέ εvτονους σαρκικούς πόθους Cιλλά δχι χωρίς άρχές καί συμπόνια. Ό "Ινγκμαρ Μπέργκμαν εκανε άμέσως σαφές δτι ή ύπηρέτρια, ή Κριστίν -πέντε χρόνια μεγαλύτερη aπό τόν Ζάν- καί ό Ζάν, είχαν συναισθηματική δσο καί σαρκική σχέση. 'Η Κριστίν ήταν μία γυναίκα μέ συνείδηση τοϋ έαυτοϋ της, θά μπορούσαμε νά ποϋμε, στό liνθος τής θηλυκό­τητάς της. Κατά τόν Στρίντμπεργκ, ή δεσποινίς Τζούλια είναι 25 χρονών. Γνωρίζοντας ποιά ήταν τά ηθη της εποχής, ίδιαίτερα στήν άριστοκρατία, θά μποροϋσε κανείς νά θεωρήσει ώς δεδο­μένο δτι είναι παρθένος. Κάθε liλλο, τούτη τή φορά. 'Ο Μπέργκ-

150

μαν διάλεξε μιά ήθοποιό γύρω στά σαράντα. Είχε ανακαλύψει δτι

aρχικά ό Στρίντμπεργκ είχε φανταστεί τό πρόσωπό της παρα­

μορφωμένο aπό μιά οuλή- ετσι είχε παρουσιάσει τή δεσποινίδα

Τζούλια, κάνοντάς την μιά γυναίκα δχι πιά στό liνθος τής νιότης

της Cιλλά καί μέ κάποιο σωματικό ελάττωμα. Φυσικά, αuτό

άλλάζει εντελώς τήν ερωτική κατάσταση, καί αuτό παρουσίασε.

Μπαίνει, άκατάδεχτη λόγω κοινωνικής θέσης, Cιλλά μέ λαχτάρα

νά c!!τοκτήσει αuτό τόν liντρα, τόν επιβήτορα μέ τόν όποίο εχει

χορέψει μέχρις εκστάσεως . ' Εδώ βασιλεύει ό πόθος, καί οί πόθοι

-ό ιtlριμος πόθος τής Κριστίν, ό άρρενωπός πόθος τοϋ Ζάν καί ό

νευρωτικός πόθος τής Τζούλιας- συγκρούονται κατά τή διάρ­

κεια τής καλοκαιρινής νύχτας τοϋ Στρίντμπεργκ, Cιλλά δχι σέ

όνειρο, σέ μιά πραγματικότητα γεμάτη κρυφές όσμές .

'Εδώ, τό σέξ, στήν έρμηνεία τής συμπεριφοράς τής δεσποινί­

δας Τζούλιας, aπεικονίζεται ώς νευρωτική όρμή, ζωσμένη aπό

ενοχές, φοβερή, κάτι στό όποίο εσωτερικές δυνάμεις πέρα από

τόν ελεγχό μας μaς ώθοϋν νά ενδώσουμε - μιά πολύ διεστραμ­

μένη, προτεσταντική liποψη.

Περίπου τήν ίδια εποχή, λίγους μήνες aργότερα, μιά liλλη

Δεσποινίς Τζούλια -εντελώς διαφορετική, πρέπει νά τονίσω­

ανεβαίνει σέ σουηδική σκηνή . Παρουσιάζονται μόνο τά aπαραί­

τητα στοιχεία μιας κουζίνας σέ μία εξοχική επαυλη, χωρίς

ρεαλιστικά στοιχεία, ιtlστε νά ύπογραμμίζεται δτι τό δράμα είναι

εντελώς εσωτερικό.

Αuτό τονίστηκε πολύ καθαρά στήν παραγωγή τής Δεσποινί­

δας τζούλιας τοϋ θεάτρου Backa, πού τοποθέτησε τό εργο τρείς δεκαετίες πιό 'δώ, στά 1920, καί πού παρουσίασε τήν αλαζονική κοπέλα τής ύψηλής κοινωνικής τάξης ώς άπλά μιά αίσθησιακή

κοπέλα πού διαλέγει νά χορέψει μέ τόν καλύτερο χορευτή τής

περιοχής. 'Ο σκηνοθέτης Bagnar Lyth ε κανε ετσι σαφές πόσο

πανανθρώπινη είναι ή σύγκρουση. Αuτό πού φέρνει στό προσκή­

νιο είναι δύο νέους aνθρώπους πού ελκονται ό ενας άπό τόν

liλλον. ·Εδώ ή δεσποινίς Τζούλια είναι μιά θερμή κοπέλα πού

<<Ctνάβει>> τόν επιβήτορα, τόν πάντα σέ εγρήγορση καί πάντα σέ

σεξουαλική ετοιμότητα Ζάν. Μόνο, δμως, δταν τό φιλί στό

151

παπούτσι της πάει πιό πέρα, αντιλαμβάνεται περί τίνος πραγμα­

τικά πρόκειται. Τότε κλωτσάει. 'Αλλά ή ανάφλεξη είναι πιά

γεγονός . 'Όταν προσποιείται δτι τόν βοηθάει νά βγάλει κάποια

σκόνη aπό τό μάτι του, δέν μπορεί νά αντισταθεί στόν πειρασμό

νά τόν αγγίξει στό στήθος. ' Η φωτιά ανάβει. Αuτός τήν σπρώ­

χνει πάνω στό τραπέζι της κουζίνας- καί αuτή τόν χαστουκίζει,

πράγμα πού ερεθίζε ι καί τήν ϊδια.

Οί χαρακτήρες σ' ενα εργο aποκαλύπτονται μέσω τών λεπτο­

μερειών της σκηνοθεσίας. Δέν διαμηνύει κανείς τήν ψυχοσύν­

θεση τών χαρακτήρων μόνο μέσω του κειμένου . Οί iδιαιτερόtη­

τές τους, πού μiiς διαμηνύονται μέ πλαστικότητα καί μέσω της

ηθοποιίας , μετά από αναλυτική δουλειά καί δημιουργική διαί­

σθηση , μiiς βοηθουν νά τούς κατανοήσουμε καλύτερα . 'Έτσι ,

ενας χαρακτήρας αποκτά οντότητα στή σκηνή, ετσι αποκαλύπτε­

ται τό νόημα τών χαρακτήρων. Αuτό είναι θέατρο-τέχνη .

Θά μπορουσε κανείς νά εκφράσει τήν προεργασία γιά τό ανέ­

βασμα αuτό τής Δεσποινίδας τζούλιας μέ κάπως πιό πεζά -η πρό­

στυχα, ι'.ίν είστε εuαίσθητοι- λόγια: δί ~οντας στούς ηθοποιούς τίς

όδηγίες τους, επισημαίνοντας στοιχεία-κλειδιά του χαρακτήρα

τους, ό σκηνοθέτης εδωσε μόνο μία συμβουλή: δ,τι καί νά λέτε,

δποια καί νά είναι ή κατάσταση , τό μόνο πού λέτε καί πού προσπα­

θείτε νά πετύχετε είναι: <<Θέλω νά πλαγιάσω μαζί σου>>.

Καί αuτό είναι Στρίντμπεργκ, καί αuτό δηλώνεται στό κεί­

μενο, παρ , δλο πού τονίζε ι τήν ύγιή, ερωτική πλευρά εiς βάρος

της κοινωνικής συμβατικότητας. 'Από τήν αλλη πλευρά: ποιός

νοιάζεται, σήμερα, εάν καί πώς καί μέ ποιόν μιά νεαρή κόμισσα

θά χάσει τήν παρθενιά της ; Κανείς πάντως , θά τολμουσα νά πω,

στήν aπελευθερωμένη Σουηδία . 'Αλλά τό νά κάνεις ερωτα, μόλο

πού ύπάρχουν εμπόδια, αuτό είναι πολύ πιό σημαντικό στή ζωή

όποιουδήποτε νέου η νέας, δποιος η δποια καί νά είναι.

" Ας δουμε τώρα μιά εντελώς διαφορετική ερμηνεία του Στρίντ­

μπεργκ -μιά aπόδοση μέ χιουμορ καί εiρωνεία- καθώς καί ενα

εντελώς διαφορετικό ε ργο του , τό πρώτο aπό τά λεγόμενα ,,εργα

περιπλάνησης», τό Πρός Δαμασκόν, πού γράφτηκε τό 1898, δέκα χρόνια μετά τή Δεσποινίδα τζούλια.

152

'Ο Στρίντμπεργκ εγραψε περισσότερα του ενός εργα βασι­

σμένα στήν πεποίθηση δτι δέν μπορεί κανείς νά ξεφύγε ι aπό τόν

εαυτό του, δτι ή μοίρα του τόν προλαβαίνει, δτι ή κόλαση είναι

εδω στή γη, δτι πρέπει νά γυρίσε ις ξανά πίσω καί νά ξαναπατή­

σεις πάνω στά χνάρια σου.

'Εδώ βρισκόμαστε aντιμέτωποι μ ' \:να ν ανθρωπο πού λέγεται

,,ό "Α γνωστος», ί:νας γνωστός συγγραφέας, ό όποίος αiσθάνεται

~αταδικασμένος καί βεβαρυμένος μέ κακοτυχί ες. Οί βιογράφοι

του Στρίντμπεργκ βλέπουν , δπως αλλωστε καί οί σκηνοθέτες,

τόν ϊδιο τόν συγγραφέα στό πρόσωπο του δύστυχου αuτου.

'Όπως εκανε καί ό ϊδιος ό Στρίντμπεργκ γράφοντας τό εργ0: ό

ι'.ίνθρωπος γί νεται ό κριτής τών ϊδιωv του των ε ργων.

Αuτό μπορεί -καί σίγουρα ετσι γ ινόταν- νά ερμηνευτεί μέ

aπόλυτη σοβαρότητα. 'Όπως καί ό Στρίντμπεργκ , δταν εγραφε

γιά τήν Καταδίκη, τήν Ταπείνωση, τό Θεό , τήν 'Εξιλέωση καί

τή Σωτηρία. 'Αλλά ύπάρχε ι κιόλας, αν κανείς ακούσει μέ

προσοχή , ενα ϊχνος χιουμορ στό κείμενο , σάν νά χαμογελουσε

συγχρόνως ό Στρίντμπεργκ, αθελά του, αν δέν κορόιδευε κιόλας

ελαφρά τό φουκαρά.

Καί αuτό ακριβώς κάνει τό ελεύθερο θέατρο ,, 'Ο ρ ίον » στή Στοκχόλμη, μέ τήν aξιοσημείωτα φρέσκια παραγωγή του του

εργου Πρός Δαμασκό ν. 'Εδώ δέν ύπάρχει ό σεβασμός καί ή

εuλάβεια ενώπιον των θρησκευτικών προβληματισμών καί της

δλο τύψεις σοβαρότητας. 'Αντί γι' αύτό, προ βάλλετα ι ί:νας

Στρίντμπεργκ ό όποίος, δυστυχώς, αθελά του, κοροϊδεύει τήν

ϊδια του τή σοβαροφάνεια.

Τώρα, στό εργο, δύο παιδι~ εΙ ναι συνεχώς παρόντα ώς θεατές,

καί ξαφνικά aντιλαμβάνεται κανείς γιατί βρίσκονται εκεί . 'Η

aπόλυτη γελοιότητα των ανθρώπων πού βρίσκονται πάνω στή \ σκηνή εκφράζει τή συμπεριφορά τών μεγάλων δπως φαίνεται 1 μέσ, aπό τά μάτια των παιδιών , καί δ πως ερμηνεύεται από τ ή

δική τους συνείδηση. Αuτό πού βλέπουμε είνα ι λοιπόν αύτό πού

ενας νέος, στό κατώφλ ι τfiς ώριμότητας , βιώνει ώς συμπεριφορά

η ώς τρόπο ζωής τών ενηλίκων. Δέν αλλάζεις τό κείμενο του I Στρίντμπεργκ γιά νά τό κάνεις αuτό <lντιλ ηπτό, άπλώς τό φι λ τρά-

153

ρεις- δχι μέσω τής βιογραφίας τοϋ συγγραφέα aλλά ίσως μέσω

τών προσωπικών σου εμπειριών καί τής δημιουργικότητάς σου.

Πώς aλλιώς φτιάχνεται ή τέχνη;

Μετάφραση άπό τά άγγλικά: ΔΑΦΝΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ

154

ΜΑΡΙΟΣ ΠΛΩΡΠΗΣ

' Η Κόλαση, ή μάχη καί τό δνειρο

ΔΙΔΥΜΟ ΒΟΡΙΝΟ ΑΠΡΟ μαζί μέ τόν 'Ίψεν, ό Στρίντμπεργκ μένει

ακόμα, γιά τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ έλληνικοϋ κοινοϋ , ενας

<<διάσημος <'iγνωστος.>> Οί περισσότεροι τόν ταξινομούν πλάι στό

νατουραλισμό του Ζολά καί, σίγουρα, πολύ πιό κάτω aπ' τό

ρεαλισμό του Νορβηγού συναδέλφου του - καί τόν ξεχνάνε ... 'Αλλ' <'iν ύπάρχει δραματουργός πού δέν επιδέχεται << ταξινό­

μηση>•, αότός είναι, πάνω aπ ' δλους, ό Στρίντμπεργκ. Τόσο οί

ίδέες του δσο καί τό ϋφος του, aλλάζουν aδιάκοπα. 'Ο 'Ίψεν (γιά

νά περιοριστούμε μόνο στό συναθλητή του) προχώρησε aπ' τΩ

ρομαντισμό τής νιότης του στό ρεαλισμό τής ώριμότητάς του,

γιά νά καταλήξει στό συμβολισμό τών γηρατειών του. Καί

στάθηκε πάντα μαχητής τής πνευματικής καί κοινωνικής προό­

δου. 'Ο Στρίντμπεργκ, στά σαράντα χρόνια τής δημιουργίας του

(1870-1910), παρουσιάζεται τή μιά ρομαντικός, τήν liλλη νατουρα­

λιστής, πότε εξπρεσιονιστής, πότε υπερρεαλιστής, liλλοτε συμ­

βολιστής κι liλλοτε υπαρξιστής. 'Ακολουθεί τούς παλιούς δρό­

μους, aνοίγει καινούριους, προμηνάει μεθόδους πού δέν θά

καθιερωθοϋν παρά ϋστερ' aπό όλόκληρες δεκαετίες. 'Εκεί δπου ό 'Ίψεν ,,εξελίσσεται» όμαλά, ό Στρίντμπεργκ aλλάζει όλοένα

μάσκες μέ πυρετική φρενίτιδα, χιμάει πρός τά μπρός, γυρίζει

πίσω, κάνει aλματα πρός τό liγνωστο ... Μέ τόν 'ίδιο πυρετό aλλάζει καί <<ίδέες». Μάχεται τήν aστική

κοινωνία καί τής προλήψεις της, aλλά μάχεται κι εκείνους πού

τήν υπονομεύουν - τούς μεταρρυθμιστές, τούς προοδευτικούς,

τούς φεμινιστές. Μάχεται τίς γυναίκες, aλλά κι οί liντρες δέ

βρίσκουν ελεος aπ' αότόν. Μάχεται τόν aρχαίο κόσμο δσο καί

τό νέο, τή θρησκεία δσο καί τήν άπιστία, τήν aριστοκρατία καί

τή δημοκρατία, τούς καθολικούς καί τούς προτεστάντες, τή

στενοκεφαλιά καί τήν πρόοδο. Δέν υπάρχει, σχεδόν, ίδέα ij θεσμός, πού νά μ ή γνώρισε τή συμπάθεια aλλά καί τήν όργή του.

ISS