.:.

Η ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝτΙΝΗ

ΚΑΙ Η ΜΕΣΟΒΥΖΑΝτΙΝΗ ΠΟΛΗ

Ν. Κ. Μουτσόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Α .Π .Θ .

Ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις Χ, 4, 1) καθορίζει τί πρέΠει να περιλαμβάνει ένας οικισμός ώστε να χαρακτηρίζεται ως πόλη : δημόσια κτήρια, γυμνάσιο, θέατρο, κρή­νες, αγορά: "εϊyε όνομάσαι τις πόλιν καί τούτους (Πανοπέας, πόλιν Φωκέων), οίς yε ούκ άρχεϊα, ού yυμνάσιόν έστιν, ού θέατρον, ούκ άyopόv έχουσιν, ούχ ϋδωρ κατερχόμενο ν ές κρήνη ν ... ". Αυτό που θα μας απασχολήσει στη σκιαγραφία που θα επιχειρήσουμε είναι η μετά­πλαση της αρχαίας και της ρωμαϊκής πόλεως σε παλαιο:χρισnανική, και στη συνέ­χεια, μετά τη θύελλα των βαρβαρικών επιδρομών και εγκαταστάσεων (στο Ιλλυρικό , τη Μυσία, τη Θράκη, τη Μακεδονία, το Θέμα Ελλάδος και την Αχαία) , η μεταμόρφω­σή της, στις ίδιες ή σε νέες θέσεις, σε μεσοβυζαvnνή πόλη . Θα προσπαθήσουμε επί­σης, όσο είναι δυνατό σε ένα τόσο σύντομο κείμενο, να προσδιορίσουμε και τη δια­δικασία της μεταβάσεως από την πόλη στο κάστρο. Βασικά κέντρα, γύρω από τα οποία διαδραματίστηκαν οι κοσμογονικές αυτές μεταλ­λαγές στο βαλκανικό χώρο, είναι η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη και το Σίρ­μιον . Μέσα σ 'αυτό το κρίσιμο τρίγωνο θα διαδραματιστούν γεγονότα που όχι μόνο θα αλλάξουν την πορεία του ιστορικού βίου των ευρωπα"ίκών πόλεων και οικισμών του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, αλλά θα αλλοιώσουν και την πληθυσμιακή του σύνθεση . Και στα μεγάλα αστικά κέντρα, ιδίως όμως στην ύπαιθρο, οι Ρωμαίοι πολί­τες, οι Ρωμάνοι των μεσοβυζαντινών ΧΡόνων, μετά τις εισβολές και εγκαταστάσεις των επιδρομέων και τις βαθύτατες δημογραφικές ανακατατάξεις, θα μεταμορφω­θούν, σε ορισμένες περιοχές , ιδιαίτερα στις ορεινές, σε 'Άρμάνους"-Βλάχους, και, κατά γεωγραφικές περιοχές, οι σλαβικοί πληθυσμοί, αναμειγμένοι με Βουλγάρους, θα παραλάβουν τελικά το όνομα της δυναμικής αυτής μειονότητας· τέλος, αλλού θα παραμείνουν Σλάβοι, Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβένιοι, ενώ βορείως του Ίστρου θα σημει­ωθεί η λατινογένεση του ρουμανικού έθνους. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις μεγάλες πόλεις δεν έπαψε ποτέ να ομιλείται η ελληνική γλώσσα. Κατά το διάστημα των σλαβικών επιδρομών, έως τα τέλη τουλάχιστον του βου αιώ­να, κάποτε και νωρίτερα, σπάνια λίγο αργότερα, όλες οι πόλεις της Θράκης , της Μυσίας, της Δαρδανίας, του Ιλλυρικού και της Ηπείρου αλώθηκαν από τους επιδρο­μείς , Ούννους, Αβάρους ή Σλάβους, και κατά το πλείστον καταστράφηκαν. Η Κων­σταντινούπολη και η Θεσσαλονίκη μόνον aντιστάθηκαν στα αλλεπάλληλα κύματα των σλαβικών επιδρομών· η Κωνσταντινούπολη , και των περσικών και αραβικών επι­δρομών. Οι Αβαροσλάβοι, όμως, παρ 'όλες τις πεισματικές πολιορκίες της Θεσσαλονίκης, κά­ποτε από ξηρά και θάλασσα, αποκρούστηκαν με επιτυχία και , όπως αναφέρουν οι πηγές, η πόλη σώθηκε με τη βοήθεια του πολιούχου Αγίου Δημητρίου. Αλώθηκε όμως από τον πειρατικό στόλο του Λέοντα του Τ ριπολίτη , και όλοι οι κάτοικοι , που τον αριθμό τους οι πηγές ανεβάζουν στις 15 ή 30.000, αιχμαλωτίσθηκαν και μετα­φέρθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Συρίας και της Αιγύmου. Η παράδοση του Σιρμίου στους Άραβες ήταν ένα καταλυτικό γεγονός που τρομο­κράτησε τους ρωμαϊκούς, δηλαδή τους βυζαντινούς πληθυσμούς της Βαλκανικής. Ο κίνδυνος για τις νοτιότερες περιοχές ήταν πια άμεσος.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΊΈΧΝΕΣ 64

1

29

30

Από την ελληνιστική στη ρωμαϊκή

κο ι στην πρώιμη βυζαντινή πόλη

Α ς δοι.Jιtf; ~mαρΧ"ιν τοuς-τ:ΟΟποuς Jε τους οπυiοuς μηόρε:Jαίι vo ,ε-:Ιβιιtlσαuν όt aρ­χαlες nόλεκ;. Οι -τ:pόrια u~ ιaoi. όπως ~χει

ήδη r.nισημ:Jvει ο Δi.Ονόσιcς Ζακι.ιθη~ιός·, ε.ι~(J. οι .εξ~: 1. Εnιβ'ωση αοχα:U:.'( πόλεων Jt την Gpχοια ~1ασίa τους κοι στην H'ila πι::ωrαρχι ιι;η ιοος θέ.,η μ.ε πολΡ.οi"Ίομι.ι;ές ~e:rcιμορψά>­ιπις. 2. Επιβίιcurι αρχαί:.ιt·~ n.ό~J::ω~· .ι ι;. -την αρ­χαιa σ·νouaciα 100ς, αλ~ με μ!:.:αθεοή ωuς στο χώρο, και 3. Ετtιβίωσ-ι cιρχοίων πό.~ν στ.., ν aρχιιif tα..ς etση, Ο)λό μr. μετaτpcπή της ονο~ιασιcις τους

Όπως ήδη οοιοr·μό·κψε:, στο βc.λl':ανικC χ_ώpό rιι cλαί3ικες ~πιδρομέc εni.r,pt:fXlν σιια..δα(ες μετc­β~λtς. Οι πλα)σιες pωμσϊκές r:aι παλCJΟχ~ιπιc.­\'Ι.κές --.όλtις. το S~"mί!irrJ, τ::ι .Sιι~g.idunurn, το Wnrjη(iC~Jm, rΊλλc.ξαν 0\:ομaσίι.ς. ~ς πόίln.ς όπως r Augusffli:i. η Neίs.,G:rJ.<~, ~n Dόrcs-tarr..·m ~διaτήpllσα·~ το όvυμά ιοος. ιφοοο(J(JrχτμΡ.νο όμως στις φωνητικές σΙΛrfιΟειι;ς τw ειcβολέα" τα ίδια cπισημα:νο~ιται και σrον ελλαδικό xiJ)ρo 'l "RιώGΩ μtτΟ\ιομόσeτγt: σι:. Βc-δενά, το At(:ov

~~κ~=~~ ~~~-σε ZηroLrA, ιι ιιπ~fJUΠΟΟ1 fις αλλι;;γές c.uτές ςμως μπι.Jpαjμ:ι; να ΙΙαρGΙCΟ• λου9!'1σοuμc. από _μια aρχaιότερr ~ΠΟ)Λ 6τuν τcι πσvα ... ,cτικά cιι:οματα τα α\οτ:ΚC.θιστοuσa'/ ον6· ικπc cyίωv {Φωrική-Αyι.cς Δοοάτος, στην 'Ηr:α ρο). ";W..ι;ς αλλα'(f,ς ~γrvσιι ~ nlli.ις noo ~δρi.J­Οηκaν από την σ.μχrJ ·j r;αιαοιρίιφψ::αν ι;.n(Ι.Ρ.r:ιι­δpομές και μc. τη ρσηΟεια της uυrοιψαιορικ.ης εξουσίας ανιιστηλώθηκc.ν. Στους νέοος Ο\ιΟΟΠJ· λ<.ψF.νnuς οικιομΩjς δfν<:.rcιι η ονομασ(α του αu

~~=~~~u-(ofJJ~~;~~Ω.~~~~~~~-McρκιavOO~, Α·ιασrασιαΠι:α.ΙΙιι.;. Πμώίη Ισυο~~­ιιι.n\ι') ~usti.rtiJna Prίrr:a). Lwoxλ.rr.lανor.ίπl?λ!c;, Θ~ ΟΟι:ιο-~ύιιολιt;-. Σννriθως η διαi'i.ιι.:αcla 11)ς γενικr)<:: ανοστηλίί:σί': ως npοοπο€έιει ολιΚΙ'! ή ικ.pιιι.:ή κατοοτpι::ψlj :οο :.ικι~..ιού. ε.γκc:πι.iλειψη απC ro" αυιόχ9ο_ΙΙΙJ πληθυσμό, και το~· ι:πaνεπcικισμό τοu ~ άλ· λour: nληΒΙ.Jσμούς, μι:ταφι:pμένοuς συντ)eως σnό ιισκρ.νC:ερα μέι":η. Ποί"'~\έ.ς φφες η flεTσwJΙJrin :χρε.iλ.tι:aι οτη με.­:ακ\'1101 σε vfu τcποθw:α r;οι εττσv(δ~ τοο οι.tαϊ]μeύ κάτω aπό ιJιι;,φορετ!J'iς σννθηκες: Μ.ιι:~ς - Πρέβεζα. Δη!Jllrpιciς ιJ6λος, 1\σ!(~ οοψω·.ι- Μυο-τρό:ς. Ι<'λπ. Στη θέση της αρχαίας Κυπαp.σσίας ιδ:J.:~(Jl οικισμός με την r.nωvι.•μία

~c~~~\~~~σ~~~~-~~~~ Μαιπί.ιιtll!, από κcπώ:cυς της κστεσrρι:ιι.ιμένης nρχαίrκ: οpι«:.διιι.:r)ς Μα-.ιτιvι:Ιας (Γκοpτζοι)JΙ. Σης πόλεις με. ΟΟιι:Ίοι:nr,η ζωή rrnό την aρχαιότη­τα μπορυύν νο ουμηεριληψθοιΝ. εκτός σπό τη Θεοοαλι;οvίl(.~, τη Ν1κσια. ·:η ΣfιJμιη, ιτ;" Άγlft.!PG, τη Xaλκ~CNa, cι ε.λΑαδ:ιςες πόλεις AOrt·,•aι Κόρι.ιΒΩς και πιθα\ο·ότατa η E:i1Pa;o "Ομως θσ πρΡsπ:ι να στι::.θΟΟμε tδι.αlτr.ρα t:;tφU· λuιαικΟ: ως rτρος ω ov ~{Ι Ο! ~<::'ποι~α ίων nόλt· tJJ~ αuτώ'Ι είv;]Ι. σπόγο\'Οt τw11 aρχαιων r.c;το\ΙCωΙΙ. Ας λάβουμε ωC' παράδειγμα Ίll θεσσαλυΙΙJ.;.η. Mmi την :i\ωσr του 9~4 aπό τους lαρακrr."Οίίς,

η πόλη επaικίσθηκε μc νέο rλ.ίθυσμό, που οι Βuζαvπν::k μFλέτηΟι'lΙΙ κm πρc.γμαϊ~(ησαν τη μι-rαφ~ ι ου από 5\όι.pορ::ι ιη~Jr.ta π:ς απέρa.­'ι'της αυrcιφιπορtuς. Οι ί3ι.ες ε.ιιιι.χιλάF,ει.ς ισχιJ­Ο'JV και για :ις άλλες n6λεις. Αvuμφισβlιιτι· r::ι ~ πόλι:ις αι.rτέ-: -:τουΛάχισrcv rου ελλaδικΟΟ Θi.ικπος) διαιήρησc.ν την .ι:.λ.ί\ηνικότητ-:ι τcυς­και τοv βυζσvτι\,j πολιτισμό, aλλι'.ι κα·Jένα δεδc· μέ\ι:;ι δυι σu.,.ιιyορε; γι::ι τ~ nλη~ιιιr:;.κη mιις σΙ.Λιέ):ε.ta ~αι κaΟορότηrα . .&: κ;..ιμι::::ι rι6ι\1 οι κό.­rοικaι α:·v aποτι:λaWαδωτό;>ακτη σvνtχειατοο ι::φχικοU πλη€-u~aύ. Εμciς οι Έλλη~·ε.ς έχr)Ι..•με n.κρότ:πF.ς ιο:μπεipίες γι'αι.rτ6 (Πapc.δr:lyματa· 11 Κω~ιuγrινα:nολη_ η .Σιιlφο.rη, 'l Φ!.λιπποU~ολη, η Στενήμσ.>_:υ:.; κuι :οοες άλλες ε).).~\~κ{.ς πnλ~.ις, nou αρχιt<a κι:..:r:ικτήΟηκtfΙΙ και κ.uτσπι·ν 0\...'0H)IJO.· τικό αλλοιώθηκε ο ελλrΜ<.όc- τους rιληGuσJ..;ός, ιtr.~ρις ότου κΩ.ι α ελόχισ:-α που ι:ξακ:)λ:κ.•ιaού 0011 "a παραμ#.νσιιν σης πατρcιγσιικtς εστlεc:

εξcηι-τ:ώeιικuν .. ιε δ~ορu rιpoι::r.('iiJ(πn αvr:ιλ­λaγές rιληθυσμώ~· i όλλt:c μgθι.JδεJC&ς) Εκτός από :ις ι:λλrονι.<.ές πό.ΙΙ.εις, nou έvttς μεγά· λι::~ ι:φιθμός τοJς υπήρχc cτη Χcρcόνησο -τ:οο Α(μοu οπό τηιι αρχcιότητa και επιβίώοον έως τα π~ιuα βuζαγιιltό χρόιt;G, θο nptrw.t να rnιaφi· ροuμε ΚαΙ. :>ρισμένες μωμuϊ~ς rιόι\εις ηου ιδρι.J· θηΚC.\' κστά τη Puuaι"'ή πε.pίοδα. άλλες t-<ανω r:r·~av αοχιt<ό m .. φήνα ρωμαίιο:ού ~ρ::ποπέδr)Ι.., ~(ι~ς 'l Νικ.6πά\ις της HnciρΩJ, ά.\λcς επάνω σι: δp&ι:ιο αρχαiος Ι?).ληνικής πολF.α:ι:; aυvήθως ~λλτιιστuι:.ήι.;, όπως η Σαρδ.:κtj ('l .Ιεσοιω•ΙΙκι'] lpιaδirσo. η μεταγενtοτεpιι ΣΟψ.c.), η Π~ωιι· vW."!o.•Jς, ant'IQ\ι'"tι aπό τr:ι Διδuμστειχσ, ·:δpυ μα τοu τρα"i.a.\"ΟU, ο οπαιχ:της έδωσε το ό\'Cμa της αυψγοu τα. nλωτiνης, η ·nρΩς 'kπρι::ν· Νι.κό­r!ο}J:;, η ΟΊμΕι;ινή Μkυμ. ιι.:οvτό στnν πmαμό Jantra (lalrus~. η ~~av~-rroλ<c. κονιι:. στο\/ Έβοο, και η Αόpια~·πολiς. lρι.ιμα rου Αδ;χα­νι>V3. Μεταξύ ίΙJΝ οικισμU:·ν ποu ibρυσΌ\' οι ~~ισiC'Jι στη Βrιλκa.νική, ρωμάίκό ~ρύματa ι:Ιναι ()λ;..ι τc Οιιu~υ}ρια, τσ φpοι"fοιn και τα κάστ.οο. τa rJΠOίa διαφέ\'1wuν τα ΟΟ\'ΟΡ~ \ 00 Δοl)ίt()βη ιlστ!ΧJω. Εκτιk 6μu:ς aπό πς nόλcκ aiJτtς, θα πρέπει να ~F.pou~i. ~δώ κaι τις απακfες ποι.. ιδρύθfl κa'ο' ιι.σντά ή μέ~σ σ~,: nρχοίr.ς ιόλεις με cnόφα­::rη της ρωμαι!(.tf( αp~/ις. όπως 11 Φ(ι.Jτιισj, η Γ/i.λ­λα, η Kaoocivδpε.cι, το Δi.σ-ι. ιι Κάprιθος. 11 κ·ιr.ιισσός κ.cr. Tc εξωτφ.κά όpια της γνήσιας pωμdίtJjς πόλης σχτιf!α:-iζοιιν π.τρC.yωνο ή ορΒογι.ίr.ιιΩ ~a, ε.πηpεασμένο βnθlrra"':"(1 σπό τη ιισρφή τω'Ι ρω: μαικι/.rν στρατοr:iδων, σε αντίθεοη με τη μσρφη ίων ελληνικών πόλεων, που ~μφόνιζaν οχανόνι· αιc όριο., επηρεαζόμcνα Movc. και σεβόμενα

11'1 γr.ωμοpφολοy{ό τοο εδό.φοο~. κuρια χcρα­ιc.τηρι;.τι:\ ... α ιης ::tiJC:ηρ;)ς τετρι:ηι-.:pοι_Jς ί'!ιaιρέ­~ι:ως Της pι..ι;.μaικής ΊόΑηι.; ::JΊΟ:ΒλΟU\1 ΟΙ &:0 z:γκόpσιοι άξονες των Ι(.ύριων δpόμων: ca.rda ιt..ax1mυs (8-Ν] και dccumanus rrιaximυs (Α-Δ)6. Από το" 2:Ω ωω ... α τα αστιt.:ά κtνφa της ΒοΜαΙΙιχ.iις unοφέροι;v nπό βόρβαρικές επι­δρcμές οπιJ Βυμρά. Εηιοημ::::ιίγεταΙ πtχ;ιστιόθΙ?Jσ QΧJρώοι:ως τ-:ιw οικισμι.JΙΙ για τη~· άμJνG. τουc.; "Ι.α. yιa τηv πpοοτασlα τω\' γειτονικών rιληθυ­ι:Jο~ιΙri:ν, ποu καη:ιψεύγaιr.ι σε '(rnρό cm.δ!ΧJμής μέοα στου<; ίf;ιχιrψf.νους οικιομούς. ΟΧ.uρώ'ο'Ω· vται wι:;-;-rι-ια:ιιο.ά ι α σίvορα τοu ΔοιινάβΡ..ως

0ι μΟr,ψέ<; OUTι:iJw iW\1 ΟUVΟpιαι;ών κό::rrp(.;) ll (Cίiι-s·ιeι~•ιι;n) αι:Θ.ουθσ~· πόγτοτ~ τcν οpθογων~­ιυ5 τύ:.ι;- με c.ιφaίοuς nUpνouς στ:ις γω~'ίι:ς, cu­~ στ:pοννυλΟΟς, ότιως και άλλους σε ενδιό.με­σα 011μ.ε{α, ανόλογa με το ~1ιο:ος των πΜ.~ρώ·.ι Το 2βΒ :χ Γόrt:!αι ιο:στοοτρέφοuγ μγόι.\.σ αριθμό πόλεωv στο ε.οωι&ρικό τw11 Βαλκιιν:U:-ν1 . Οι κα­ταστpuφές αυrέc σ'J•ιεχίσθηκσι με βιαιότΕ.ι::ο τpόπο ιο:aι κατά :α τέλη του 4οι. cι.ώνα. Η μεγ!ι­λη r..nιδρομι'ι τω1ι ΒtΊσιγόteων τ-::κ.ι Αλfφtχοιι ~395-397\ npόξf.νηαι: Ιι.<:"Υό~ες ιο:ατοστpοφέι;;: οε nό~ς της Hϊεipou. (ης θεοοαλίαι.;, :ης Στερε­ός Ελλlιδας ~<.αι τηc Γlε.λcπσι'ΙήαJυ. Τοτε κατα­στράφηκαν η ΘJi,Oa. η Εο\.ε~ι'vα, τα Μtγαρα. η Κό,Οί\'θος, 'tQ Άργος, η Tcytc., Γ1 Σπάρτη ιο:aι η ω.υμπ{α'J: Σ:D βαλ11.Dνικό χώρο η rχπικ~ l,ι.ι1ή αve:aτιπωνν:mι nnό ης εn:ιδρομiς τ~ν Ου11~

του ΑττV.α. c ια 441·447 , Ι'>αι στη συ11iχεισ anό τους ΟστρσγότΟους τοu ΘεuδέριχΟL'. Οι μεγάλες πόλεις :rης ενδοχώρας αλι:.ί:_θηκaν. Η ΣιγyηδόΊΙQ ~Βι:::λιγpόδι). . η ΝαίσctJς (\JiS_I. -το Σiρ­μ!(ι tSr~ska Mitrovi~rι), η Μοριο:ι(Ι'ι;ΟΟnαλη, η Ιnrχ"Ίικη, η Iuiμnα της Ηιιεiρου (Enoμxic: Νiος Hnεiρou)-Sι. TC? 449 n Ναiσσός ήτον aκατοίκηπι και εκατό _χρό\11.0. :ιργότερa βρισκόταν ακόμα σι:. ερείπια, οταν c- Ιοuσπνιανός 71'1\1 ξο.νο.Dχιιρω­νcι:~. Tflν !δια εnοχή οι Στ6{1ο.- και η Ηρ<ικλS!σ ιι ι\ι.γκησωπj ιι.:ατrχπpόο1καγ από 100ς Οση:χ:>· γ&τθοuς ΥπU.ρχω" ονοοκαφικέc: iJ,f'J:ΠΙJρiεc- άτι cρ.cμi ~·ες anό τις- κστacτρDφές aιn:tc: z:nouλώι.·olι"faι σιγό σιγά και ~ι: μεγi\η επιφιιλΟJιπιιι:ό--:ητc Στου:: Στ-όβοuς ιδιαίτ-ερη F.χοι'f Ιε ορωμ8\'ε<;

μαpτηρίr.ς .'!"σ οικσδομιιι.fι δοοσιrι~χCτητu στο πpω:ο μιοο ωu Sou uιώνα. 't-tι:αν ομως σι -.ρσ­υπά6ε.ιες aιrrές Ι'J"Ιιαβιώσεως ;:εριmωσιaκές και καθόλου ιεν σuνtβαλc.ν σε μι~ γε.vικότερt] οικο­νομι-<.ή α~·ό.καμψη Αλλίl!Cτf:ίΟ nι'ιντα ι:Μ:ιστατιJ­θηκα~· λtya αργότερc., .ι.m:ά 111 άόΡΚε.ια τω11 φαροολaβιfών 81ιιδρσ_μώ~· ιπη Βαλκcrιιιο;ή. Υστφα απο τα ;,·εγο•rοτσ αυrα ε-aιφστιcε μι~ γεν~.κή α~·aσφ~ιa. Σε πολλtς μικptς πό~.εtς της aι.ιϊοιφc:οριας εμψc.νfζονται οημε\c r.yκα­t&ti.ψ"]ς και παρc.κ~Ιr)ς_ Αιο:ό~ιa 11"~1 ότC.\' .C:ΙΗΟψ fΙι;ιiνc:)Ο.rrαι ε.πισκευές ιι.αι οι..μrι\rp_ι.:-υω: C"":"α κ-τι­ομαια. όλα έχουν τc. χοροκτηp.cτικά μια<;: υπο­δεέστερης ποιότητας, η οποία μοναδικC C1(ΟΠ6 έχει ν:::ι <.αλύψr.ι ατοιχι:ιΜι:ις c.νό.γκες c-τι.:yόαι:­ως των n()}.ι)nD3ων κατοίκων (nαλι<i)V ιο:cι ν~.'.i1'JΊ Οι {διf'.ς f:Πκη:ΊΙΙ&.;οος ισχύοUΙΙ για Ης rιεpυπιι). ?8Lς εrιισΜ:W.Ιν οε ~fX!πιC.u οικοδομr]ματαΙ-Η~η απΟ τΟ\' τέτ;:ιρτο αιώνα σοχίφ. να γtvr.:cι. ~οναφα·~ερή η εγ<.ατόλ.ειψη και Γ1 uποβάθμοη Cιi-IJN cκι:ίνωv των δεδοj_.!':\·ων ποu ~nt ~:πrΊ τηv υοτεpη ρω1ιαϊκή ι::n~ ~άvο.ν, 011 οχι ιηγ εντu· πωση, τοολC:χιοιον rψ ψwδaίσθΊΙJη rΠι _είκιι ζωνtανό σ"'.όμα το προτ1..nο της aρχαίας πο~.ης Tώpc. nια ε·1κατ~iπονrαι τα cιοχ~ δημ&Μ κtήpια, οι σχ,ο"Μ:ς, τa άδaοκΜείc, --:-n nnχι:ιίο θtaτρο. κ-::ιι οι na~impι:;ς .;ν:.ί.ι α ειδωλολαιρ<· ιο:οi νσο( ~ατc.ργοuvωι . .ΑρχiJ.ι,ι απC την ι,τ:οχή αurτi '({.\ εμφuνίζt.ται tια φαινόμενο nou στα ειιόμενα χ;χινια θα γενι.r.ι:υθε-ί Π~ι:tται για τη λίθευση κcι ι:πL\ικτική ιπλοy1, μtοο. απά -τn ι:::ρι:tπιΩ -τwv αρχαiωv κτισι.:.ότωv. ορ~ιτεκτονιιι..ώ·ιιι ιιελιdν, ολλό και οιιωδομικώ11 Ι.Jλικ.ω·~. τυ οπο[σ χρηοψοοcιούΙΙ anι.; ν&<; ει.πελέστερες κατα­σκεuε.ς τcυς. Το γεγονός aυτό μάλιστα προσδί·

δει μια ιδιόμQpοη yραiJ{κότητα στις νtι:ς κατa­σκεutς. U οpι_αμένε.ς nΕ.ριmώοε.ς η a~j~uoη των ε.ρε.ι·

πίωv της c.r-χαιότητας. η οrιοί;:ι ε:ναι ιδιαiπ:ρα εμφανής ο ης μιl'l.μιχ; π6λεις. γίνεται σκ.όμα εντο-­'.'ότφη με τη μετοφσρά τοο αρχαίοο οι.κοδομι­κ~ uλ!Jι:ού σε μεγαλύτι:ρcς γcιϊ~γiς πόλttς, Καποτε ίD cι~αίο αυrό υλικό ιο;αι πολλά διακο­σμητικό. cτD.χ.<:ία της αρχαiος ρuθμολογ\ας μ& τοψέροv:cι-. ιι.αι ε.ν:Βιχiζc.vτ~ υτα -τεiχη -τω•ι π6-λε~ν. 'Ηδη από ίΟ δ~ύι"εpο uισό τ01..ι τέtaρτΟ'J Qώ•ιt. η νομοθεσία επεμt!α(νει. γι~ να πφιορfοο. ro φaιν~ι:.νο της ypησψοοο!ηαης, από τον ~­μ6σιD αλλό κaι aπό τ-σ.ι ιδιωπ~ό τ01r.~.a, των α­ιο:οδσ,.ικ:iι'J ιιλι~ώ'l ηοι., πρcέρχcονt;J.. rnό τα εpει.πωμένα ιυισι..ατα τω~· f:γκστα.\ελε.ιμμiγων μιφιJ:-ν π6λεων'l Πολλά. anό τα αοχαία αγάλματα, :cι onoίa δ.ο.­σώθf1καν από τD κaταc-τριΊφικ~ μf.νος ΏΑν rιρ<Ι:.­-:-ων χριmιnν:ir.ι :ο-πp:.ί.ιτα χp::r11.α αμέοω<:: μgτά

-τrv επιφό.τηcη :οο Χρισnα\'\(,-μci·, μεtaφiρθ'η-rw.ν ;πη,· KωltOl"αV\"1"1t00n:ιλη, και βλέπο;_ιμε ότι τ-σ( . .'ς :ι·..ιμπεp.φέρθηκaν μr. σεβασμό χι'ιpη στην καλλr:'ιχνικ~ τους αξl"α. Εtν~ι η ε.ποχ; (στο. τf.J..η τοu τέtaρτο-J ή σnς αρχές τ-(11.,• Sou c.ιώνο} όnou rι;-ιχilρu'l \'Ο. μετασuuό.ίονrc.ι οι αρχαίοι ·ιοοl σε χριοιtαν\r-.ές ε.κΜ1σίες. Ση•ι Aθfr.;a, ο Πaρθε ·ι;ίινaς. :ο Ερtχ€ιειο και τσ Ηφaίστεοο (θησdD) μετατρά'1"ιrκaν σι:: cκκλησίες μόνο ί(Ν 7D rnU­.,,a,·ι : Τα κοι.μητήpια tiναι πάνω {:ξω nιJ'l τει~~·. yιan anι:rf~~ύu\ιτrn οι τ-σψές μέσα οι η\· πολη. Mr. HJ'J ,.;αφο όμως 3ι\έποuμt: Οτι τc: νειι;ροτtι­ψεία ι::ιuχω pOO" 1(0. μέ ::ια an ό τα τε(χη Η.

Η περίοδος των βορβορικιί>ν επιδρο­μών και η πρώιμη βuζαvτινή πόλη

Σε ορισJένε~ περιοχέ<:: της QΙ.:;οκpατοι:Jίaς, ιδ!­ως σΌLίτές 700 Ιλλupικcι'J και της Θρόκης, ιο:aνε­νός είδοuς οικ~ι':Dμικr) διcαmηριότηrn δι\1 πα· ρατηρείτ-r.. ιο:<rη τον 6ο αιώvα· όσον (',ψορά ;πα

~~~1;ι:;t~~~~~~~~ ~~:_t~.~ ~;~-πο~nκα κέ\-:-ρα της auroιφme>ρ'o~ ~ξακολDJ­e:κ..·\' 'Jα ψιιτeιζώ~ν tCI 1\.Qινιc~ΊΚά Kf:VTpn της U~C(Jr')ς aρχαιότητας_ r-Ρ.'lΙκό τα θέατρα. ι ο cιμ-

~~~~ε~~:~~~~~:~ό~~~~d'~rοό~~: σιο ~ττ}ρtσ το~ n:::ιρεJ..θόνrος, για"η' πiφα nια t)p αλλ~ι "ι:". βα8pω1:<· η κοινωνικfι ζω~ ίWΙ.' nόλε­t.J Όι. Τωρα α εκκ~.ηο-ίες, μtγάλ,-:.ς κηι t:πιβλητικές και r 1ιιιr.pη nλσrεiα rιοο -τις c υ~·οδεύε:ι ~οτε.· λoLJJ το Ι'.έ.νιρο της -:όλης. Πολύ κοvτό στη ~­γάλr, βοοιλική uπόρχΕ-ι σι.χγά το επισκοπ.ιο:ό μt. γοι;ο.

Η πόλr ~ πpώιμης ftυζπwτι\ης .ιmσ;ι:t.ς m.οτε.· ~Ει α:•απι'ΧJΓ':C.ΟΠ) σUΙΙέχειcι ι?ης α_οχαι.ις n;)λl""l) ΙΙ"ΟΙ εtΙΚιι ι.ειχιομ:ι;ΙΙΙΙ μι: αρχαια -=-~rxrι η με οuτα

ποο χτίστηκαν mv ετιςιχή τω·" επι~ομών τοu 3ου ή τοu 4ou aιώνa. Εξaκcλουθι:::( ''α εφαpμό­ζεtaι το σUcτημα ϊων δ.Jο διααιaυρού1ιενur.ι λ.;­ωφόρu:~·. carria και rJer.ι:ιιιijl'ιJs. οι οπc(ες αιιο­λrfιοuν στκ: nUλ.ε.ς ι ης ιιόλεuχ.; και οJχvά mJνο­δεύσvωι οπό 100\'Οσ:οιχίες. Σ.τη cυ\ι'ά'ιrησή τι:ιvς δημιοuργεtται η αγορC.. Ο αι...στηρCς όμως γεωμcrpικός χαρc.κtήρaς ί()U παλαιοο ρωμc.~­κοιl nρoτunou ιmοχωpεi mαδιruι:ό KOJ αvηκα€ιι-

31

Γ ο-

32

σταται από ένα πιο ελεύθερο σχήμα t6 . Την επιβίωση του aρ­

χαίου ιπποδάμειου πολεοδομι­κού συστήματος επισημαίνου­με σε ελά~στες βυζαντινές πόλεις , και βέβαια σ'ουrές που συνέχισαν τον ιστορικό τους βίο ιδρυμένες πάνω στον αρ­χαίο ή τον παλαιοχριστιανικό

~~~~~~~~/~~·~~~α~~~ Θήβες στη Θεσσαλία , η Νίκαια (lznik) , η Θεσσαλοvι'κη 11 και η Ρόδοςι s . Ο βοmκός εξοπλι­σμός στις παλαιοχριστιανικές πόλεις χ,αρακτηρίζεται από την πaροuσιa υδραγωγείων, δεξα­μενών (κιvστερvών) , ωρείων {αποθηκών δημητριακών) και λουτρων Ι.βαλανείων),9. Ο Ιουστινιανός με τις επεμβά­σεις του συνέβαλε οοσιaσnκά στη διαμόρφωση των πόλεων της εποχής. Κατά τον Ιοuστι­νιάvειο Κώδικα (Διάταξη I, 3, 35) , για να χαρακτηριστεί ένας αστικός οικισμός ως πόλη

ΑΡΧΑΙΟΛαlΑ & τΕΧΝΕΣ 64

ΑΡΧΑΙ0Λ0ΓΙΑ & 1ΈΧΝΕΣ 64

έπρεπε : " ... έχειν έκ παντός τρόπον άχώρισrον καί ίδιον έπίσκοπον" Ο Ιουστινιανός φρόντισε το οδικό δίκτυο της αυτοκρατορίας και έδωσε εντο-

~ %odu~~~κ~~~~~~ μους , τα κάστρα , τα υπάρχοντα υδραγωγεία, τα γεφύρια, τα αντιπλημμυρικά έργα και τα λι­μάνια , καθώς και, όταν ήταν αναγκαίο , να κατασκευάζουν νέα τεχνικά έργα, ιδίως τείχη , να μεριμνούν για την άμυνα των κάστρων και ακόμα να ανα­στηλώνουν τις παλιές ή να qmάχνοuν νέες εκκλησίες20. Στον Συvέχδημο του Ιεροκλέους απαριθμούνται (χωρίς όμως να περιλαμβάνεται η Ιταλία ούτε οι περιοχές τής Β . Αφρικής) 935 πόλεις . Ο Cyril Mango ανε­βάζει τον σuνολtιι;ό αριθμό των πόλεων της αυτοκρατορίας , στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού , σε περισσότερες από 150021.

33

~tοημβρίο, ιοχφοοίο mx~, ι,wτ. N. Dasluιloν

(COmlιeόιCuhvrt:,ΙrιstiM ΝιtίοιφΙ deι Morιυmentι

Hlιtoriques. Noι tS0\4-1)

Ηissιιr.Ανοnορόστοσητηι; κ(φιοc;ιτύληι;rοuκόι:προιι κοΠιtον2οοιώνομ.Χ. (κoτόroνStef. βoladzleν).

ι .ι . 3 , .. ιο ΕοWηα!Σς

34

... ~

., ,

...

Ο Ιουστινιανός Α ' (527-565) στη νεαρά του αρ 38 (εκδ . Schoeii-Kroll , 246) προσδιορίζει το μο­

ντέλο της ιδανικής πόλεως για την εποχή του : 'Όί τήν πολιτείαν ήμlν πάλαι καταστήσαντες

ώήθησαv χρήναι κατά τήν τής βασιλεuούσης πόλεωςjlίμησιν άθροlοαι καθ ' έκάστηv πόλιν

τούς ευ yεyονότας καi έκάοτη ούyκληrον δούναι βouλrjv, δι· ής έμελλε τά τε δημόσια πράπεσθαι άπαvτά τε yiνεσθαι κατά τάξιν τήν προσιjκοuσαv". Γιο τον μεγάλο αριθμό των μι­

κρών και μεσαίων πόλεων , η οικοδομική δρα­

στηριότητα του Ιουστινιανού , η οποία άλλωστε περιορίζεται στην επισκευή των οχυρώσεων, σε

έργο ύδρευσης και C?ε ορισμένες περιmώσεις στην κaτaσκευη ωρειωv, έχει κυριως τον χaρa­

κτήρa επεμβάσεων για την ενίσχυση , aφενός του αμυντικού συστήματος των πολεων και aφε­

τέρου της στραnωτικής παρουσίας του κρά-

β~~~Ί:.έ~~~ς μ%~~~ς ~g~~~~~~:b a~~:~;~ς Λουγγής, " όχι μονο δεν aποδίδει στις πόλεις την παλιά τους αίγλη και λάμψη, όπως μεγaλαυχεί

σε aρκετό σημεία ο Προκόmος στο Περί κτισμά­των έργο του , αλλά, αντίθετα, σημειώνει ένα κa-

~~~~σ~~~~~~πή~~ς ~:~όdτ;6.υJπ~~ρ:~~ νερώνει ο χαρακτήρας των έργων του μεγάλου

Ιουστινιανού , που ασφαλώς δεν έφταιγε για το ότι η Αρχαιότητα είχε πεθάνε(2'2_ Οι δρόμοι των βυζαντινών πόλεων είναι γενικά στενοί, συχνά δαιδαλώδεις και κάποτε δημιουρ· γούνται αδιέξοδα. Μορφές που θυμ(ζουν εντονα τις aραβικές πόλεις της Ανaτολής23. Σε ελάχιστες περιmώσεις αναγνωρίζει κανείς -στο κέντρο !f]ς Θεσσαλονίκης, στις Σέρρες και σ:ην Κάτω Πολη της Μονψβασiας- τη " Μέση οδο". Στην Αθήνα , όπως ηδη αναφέρομε , έχει

διατηρηθεί η χάρα~η της κλασικής οδού των

Παναθηναίων στο χωρο της Αγοράς. Στη Λακε­δαιμονia και στην Καδμεία των Θηβών έχουμε

ΑΡΧΑΙΟΛαlΑ & ΊΈΧΝΕΣ 64

επιβίωση δρόμων που οδηγούσαν στις πύλες του κάστρου24 . Στις νέες βυζαντινές πόλεις της Μεσοβυζαντινής εποχής , όπως στο Μυστρά, το Γεράκι, το Μουχλί κ.ά., η ανέγερσή τους σε απότομες πλαγιές λό­φων εμπόδιζε ευθυγενή χάραξη των δρόμων εξαιτίας των μεγάλων κλίσεων του εδάφους. Οι προσπελάσεις στις t~:ατοικίες πολύ συχνά γίνο­νταν με σκαλοπάτια , γεγονόc; το οποίο, όπως και η ίδια η χάραξη των σκολιων δρομίσκων , απέ­κλειε τα τροχοφόρα. Μοναδική μαρτυρία, η οποία αναφέρεται στην Κωνσταντινούπολη, μιλάει για νυκτερινό φωτι­σμό των δρόμων . Και κατά την εποχή αυτή γίνεται επαναχρησιμο­ποίηση αρχαίου υλιt<ού. Στο νέο χτίσιμο , γράφει ο Χαράλαμπος Μπούρας, "τα sρolia αυτά πpό­σφεραν κυρίως οιt~:ονομία και ευκολία. Σε ελαχι­στες περιπτώσεις είναι πιθανόν να είχε επιδιω­χθεί μια εντύπωση ιστορικής συνέχειας ή μια νέα καλλιτεχνική δημιουργια~25, όπως στην περίπτω­ση της Παναγίας Γοργοεπηt~:όου στην Αθήνα2(>, όπου το υλικό οπό παλιότερα μνημείο , aρχαία και βυζαvrtνό, χρησιμοποιτ)θηκε με μεγάλη τέ­χνη και υψηλές καλλιτεχνιt~:ες προθέσεις . Σε ορισμένες περιπτώσεις μαθαίνουμε πως οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν ως οικοδόμους και τους ναύτες του αυτοκρατορικού πλωίμου , όπως στην περίπτωση της ανεγέρσεως ''τού κατά τήν βασίλειον αύλήν έyειρομένου τότε ναού είς όνομα τού σωτήρας ήμών 'Ιησού Χριστού καί τών dρχιστρατήyων καί 'Ηλίου τού Θεσβίτου" στην βοσιλεύουσα27 _ Η απουσία συστηματιt~:ού t~:εντρικού σχεδιασμού είναι μια άλλη παράμετρος, η οποίο χαρακτηρί­ζει τους βυζαντινούς οχυρωμένους οικισμους. Στο εσωτερικό των οικισμών αυτών προβλέπο­νταν ελεύθερες εκrάσειc; για την εγκατάσταση των γειτονικών πληθυσμων της υπαίθρου σε πε­ριπτώσεις εχθρικών επιδρομών, όπως ξεκάθαρο

Σορδιιuj, ηκcνrρικήncριοχή.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΤΕΧΝΕΣ β4 35

Sldcmrlι: ~olemιnovo Κ.ι." {R. F.Hocldlnon, βulg.Π.InAnliqtιify, o. 259, trΙL62).

36

το βλέπουμε αυτό στην περimωση του οχuρού οικισμού της Ρεvrίνας (στη μακεδονική Μυyδο­νία). Στις μεγάλες πόλεις όμως προβλεποταν κενός χώρος και μεταξύ των τειχών και του οικι­σμού για λόγους ασφαλείας. Παρόλον ότι η έννοια της ~Αγοράς των πολιτών~ των αρχαίων πόλεων ειχε από πολλά χρόνια εξαφανιστεί, όπως είχαν εκλείψει και τα κλειστό fora των ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών αστι­κών κέντρων , οι Βυζαντινοί συνέχιζαν να αποκα­λούν Αγορά τον χώρο όπου αναmύσσονταν οι εμπορικές τους δραστηριότητες. Στις βυζαντι­νές πόλεις εφαρμόστηκε το σύστημα της ανα­mυξεως των καταστημάτων εκατερωθεν ενός κεντρικού δρόμου , που ονομαζόταν και φόρος , κατά το σύστημα της Κωνσταντινουπόλεως. Στους Φιλίππους, στη Ρόδο και στην Κόρινθο επισημάνθηκε σειρά καταστημάτων με στοές σrην πρόσοψη. Εμπορικές όμως χρήσεις διαπιστώνονται και έξω των τειχών , όπως στην Αδριανούπολη , τη Ρόδο και αλλού , και βέβαια σημαντική είναι η μαρτυρία του Ψελλού , πως ~ολόκληρη πόλη από παραπήγματα με εμπορικές χρήσεις σχηματίσθηκε προσωρινά στον aραιοκατοικη­μένο χώρο της Κωνσταντινουπόλεως . μεταξύ Κωνσταvrίνειου και Θεοδοσιανού τειχους , το 1042· 28_ Στα χρόνια του Βυζαντίου χρησιμοποιήθηκαν τα παλαιότερα λιμάνια , που είχαν κατασκευαστεί κατά την ύστερη αρχαιότητα και τα πρώιμα βυ­ζαντινό χρόνια , όπως π.χ. το λιμάνι που κατα­σκευάσθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στη Θεσσαλονίκη. Προστέθηκε μόνο ένας προστατευτικός λιμενο­βραχίονας , που ταυτόχρονα υπήρξε και αγωγός απορροής των ομβρίων προς τον ανοιχτό κόλπο

t~~ό~d~;οe:~~~~~.ε~~ΌV:ο~:~ξ~:,~~

σαν και τη Θεσσαλονίκη την εποχή των σλαβι­κών επιδρομών (677Πθ), της Δημητριάδος και των Θεσσαλικών (Χριστιανικών) Θηβών. Λιμάνια επίσης κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο είχαν η Ηιών-Χρυσούπολις29 [ή Ήιώv, της Ήιόvος (σ . συvτ.)], η Χριστούπολη-Καβάλα , η Μονεμβασιά και άλλες παραθαλάσσιες πόλεις . Την εποχή aυτή ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πόλεως θεωρούνταν το ~μέγεθος" (πόλεως σχι)­μα) και Ot εμπορικές της δραστηριότητες , ώστε να μπορεί ένας οικισμός να λάβει το χαρακτηρι­στικό πόλεως άξίωμα30. Ας δούμε την έκταση των πόλεων της πρώιμης Βυζαντινής περιόδου. Η Αντιόχεια , η οποία , με­τά την Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια (920 εκτάρια) , ήταν η τρίτη σε μέγεθος πόλη του Βυζαντίου, είχε επιφάνεια 650 εκταρίων, η Λαοδικεία στη Συρία 220 εκταρίων3 1 , Σχετικά με τον πληθυσμό των πόλεων , τη χρονι­κή περίοδο που μας ενδιαφέρει, οι πληροφο­ρίες μας είναι σχετικές , δεδομένου ότι δεν έχει βρεθεί μέθοδος για τη μετατροπή της επιφάνει­ας μιας πόλης σε πληθυσμό, γιατι υπάρχουν πολλοί aστάθμητοι παράγοντες , όπως οι δρό­μοι , οι πλατείες , οι κήποι , η τυπολογία των κα­τοικιών κ .ά. Παρ 'όλα αυτά , έχει υποστηριχθεί

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΤΕΧΝΕΣ 64

ότι τον 5ο αιώνα η Αντιόχεια εlχε περίπου 200.000 κατοίκους και η Κωνσταντινούπλη ίσως πάνω οπό 300.000. Μεσολάβησαν όμως λοψοί και άλλο ιστορικά γεγονότα κατά τα δiσεχrο χρόνιο που ακολούθησαν , και βλέπουμε το έτΟ) 747 να σημειώνεται το ναδίρ στη μεσοιωνικη ιστορiα της βασιλεύουσος32. Ο πληθυσμός των ανατολικών επαρχιών και των Βαλκανίων τον 4ο αιώνα ήταν , κατο τον Ε . Slein, 26.000.000 κάτοικοι. Στα χρόνια του Μεγάλου Θεοδοσίου (395), ο πληθυσμός των ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας υπολογίζεται κατ'εκτίμηση σε 65.000.000 κατοίκους . Κατά τον W. G. Holmes, ο πληθυσμός της αυτοκρατο­ρίας στα χρόνια του Αναστασίου αριθμούσε 56.000.000 κατο(κους33. Στα χρόνια του Ιουστινιανού , ο πληθυσμός έφθανε το 30.000.000 κατοίκους . Το πρώτο μι­σό του 11 ου αιώνα ο πληθυσμός αυτός κατεβαί­νει στα 20.000.000 κατοίκους , στα χρόνια των Κομνηνών στα 10-12.000.000 και στο χρόνιο του Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγου στα 5.000.000 κατοί­κους34 . Ο πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως από τον 4ο στον 12ο αιώνα, κατά τον Α. Ανδρεάδη , ανέρχεται από 500.000 στις 800.000 ή στο

ΑΡΧΑ/ΟΛΟ!1Α & ΤΕΧΝΕΣ 64

1.000.000 κατοίκους35. Η Θεσσαλονίκη , όταν αλώθηκε aπό τον Λtοvτα "τον εκ Τριπόλεως" (της Συρίας) , το 904, είχε 45.000 κατοικους , από τους οποίους οι 15.000 αιχμαλωτίσθηκαν . Οι σκοτωμένοι έφθασαν τις 30.000 ψυχές . Στις αρ­χές του 1 Οου αιώνα , η θεσσαλονίκη υπολογίζε­ται ότι είχε 100.000 κσrοίκους36. Αντiθετα , ο Α . Α. Vasi1ieν υπολογίζει ότι την ίδια εποχή , στις αρχές δηλαδή του 10ou αιώνα, ο πληθυσμός της θεσσαλονίκης ξεπερνούσε τους 200.000 κατοίκους37. Σχετικά με το είδος του Βυζαντινού πολίτη , χα­ρακτηριστικός είναι ο ορισμός του Διονυσίου Ζακυθηνού: ~ οιαδήποτε καί άν εlναι ή προέ­λευσις τοΟ Ρωμαίου ή τού Βυζαντινού πολί­του , είτε φέρει είς τήν ψυχήν του τήν νωχέ­λειαν τού Όρόντου καί τού Νείλου , είτε τόν συνοδεύει ή τραχύτης τού Αίμου καί τού Σκόρδου, άρκετ νό δεχθ~ τόν πολιτισμόν τούτον, νά οίκεισrτοιηθ~ τό πνεύμα του , διό νά άποβή τέλειος πολίτης τού Κράτους "3θ.

~:~~~~~~~ηθcl~αfε::ι?r~fαε~~ι~~~ ~~ο~~ ολογικούς χώρους παλαιοχριστιανικών πlλε-~~ζ~~~~σ;:~ι~).μό~~;:; ~~πn~ι~~

37

Τοκ6στροrοur1λaτομώνο (φωτ.Ν. Κ.Μουrοόποuλοu) .

Ηπείρου , στις Χριστιανικές Θήβες, στην Αμφιπολη, στους Φιλίππους και αλλού, οι γνω­

~~~~~~iν~~ ~ν κατοικία ει ναι ακόμη πολύ πε-

Την κατάσταση που επικρατούσε στις επορχίες της Βαλκανικής τις παραμονές των σλαβικών επιδρομών περιγράφει με κάθε λεmομέρεια ο Gilbert Dargon•o. Την εποχή αυτή, σύμφωνα με τον Σwέκδημο του Ιεροκλέουςι ι: 1. Η επαρχία Ευρώπης, υπό κονσουλάριο, περιελάμβανε 12 πόλεις , μεταξύ των οποίων η Ηράκλεια, η Αρ­καδιούπολις, η Βιζύη, η Καλλiπολις , η Άπρος . 2. Η επαρχία Ροδόπης, υπό ηγεμόνα , πεpιελάμβα­νε 7 πόλεις : την Αi.νο , την Μσξψιανουπολη, την Τραϊσνούπολη, τη Μαρώνεια, την Τόπεφο, τη Νικόπολη και τον Κr.ρεόπuργο. 3, Η επαρχία Θράκης, υπό κονσουλάριο , περιελάμβανε 5 πό­λεις , μεταξύ των οποίων η Φιλιπποuπολις και η Βερόη (Stara Zagora) . 4. Η επαρχία Αιμιμόντου,

υπό ηγεμόνα , περιελάμβανε 5 πόλεις , μεταξύ των οποίων η Αδριανούπολις , η Αγχίαλος , η Πλωrιvούπολις (Διδυμότειχο). s. Η επαρχία Μυσίας , υπό ηγεμόνα, με 7 πόλεις, μεταξύ των οποίων η Μαρκιαvούπολις , η Οδησσός (Βάρνα), η Δοροστόλος , η Νικόπολις (ad lstrum), οι Νόβαι . 6. Η επαρχία Σκυθίας , υπό ηγεμόνα , με πόλεις 15. Τ ο Ιλλυρικόν περιλαμβάνει : 1. Μακεδονία , υπό κονσουλάριο , με πόλεις 32, μεταξύ των οπο{ων η Θεσσαλονίκη , η Πtλ.λλ.a , η Εύρωπος, το Δiov , η Βέροια , η Εορδέα , η Έδεσσα, η Αλμωπία , η Ηράκλεια Λάκκου (Λύγκου) , η /δομένη , η Η­ράκλεια Σrρύμνοu (Στρυμόvος, Ηράκλεια Σιντι­κή) , οι Σέρρες , οι Φίλιπποι , η (ψ_φίπολις, η Απολλωνία και η Νεάπολις (Καβάλα)•2. 2. Η επαρχία Μακεδονίας Β', υπό ηγεμόνα, πόλεις 8, μεταξύ των οποίων οι Σrόλοι , το Άργος , η Πε­λαγονία . 3. Η επαρχία Θεσσαλίας , υπό ηγεμό­να , με πόλεις 17, μεταξύ των οποίων η Λόρισ-

σα, η ~μητριάς , οι Θήβαι , η Λαμία. 4. Η επαρ­χία Ελλαδος , ήγουν Αχαiας , υπο ανθύπατον , με 79 πόλεις , μεταξύ των οποίων η Ελάτεια, η Δαυλiα , η Χαιρώνεια , οι Θήβαι , οι Αθήναι , η Κόρινθος , η Θέλπουσα , η Μαvrίνεια , η Λακεδαί­μων μητρόπολις της Λακωνικής η πριν Σπάρτη, η Κυπαρισσία, οι Πάτραι. 5. Η επαρχία Κρήτης, υπό κονσουλάριο , με 22 πόλεις . 6. Η επαρχία Παλαιός Ηπείρου , υπό ηγεμόνα, με 12 πόλεις, μεταξύ των οποίων η Νικόπολις , η Δωδώνη, η Φωτική , η Κέρκυρα, η Ιθάκη. 1. Η επαρχία Νέας Ηπείρου, υπό κονσουλάριο , με 9 πόλεις , μετα­ξύ των οποίων το Δυρράχιον, η Αυλών. 8. Η επαρχία Δακίας μεσοyείου , υπό κονσουλάριο , με πόλεις 5: Σαρδικη μητρόπολις , Παυταλία , Γερμάη , Ναϊσσός, Ρεμεαιανά. 9. Η επαρχία Δα­κίος (παραποτάμου) , υπό κονσουλάριο , με πό­λεις 5, μεταξύ των οποίων κάστρα Μάρτις, Ίσκος . 10. Η επαρχία Δαρδανίας , υπό ηγεμόνα, με πόλεις 3, μεταξύ των οποίων η μητρόπολις

ΑΡΧΑJΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

Σκούποι (τα Σκόπια) , η Ουλπιανά. 11 . Η επαρχία Πρεβάλεως, υπό ηγεμόνα, πόλεις 3, μεταξύ των οποίων η Σκόδρα. 12. Η επαρχία Μυσίας , υπό ηγεμόνα , με πόλεις 5, μεταξύ των οποίων

~ί~~~ά~~~ν,η;~~~~g.ν~ε ~;λε~ς ε2~αft~ιο~{~~~ μιαν) και Βασιανά43 _ Τις πόλεις αυτές ο Ιουστινιανός μερίμνησε να οχυρώσει με το τεράστιο οικοδομικό σχέδιο το οποίο πραγματοποίησε με εςαιρετική επιτυχ,ία. Η μέριμνά του αυτή έφθασε εως τις τελεuταιες λεmομέρειες στα πιο απομακρυσμένα αλλά κρί­σιμα σημεία, όπως ήταν τα δύσκολα περάσματα και οι κλεισούρες. Έτσι βλέπουμε να οχυρώνει τις κλεισούρες , από τις Σιδηρές πύλες στο Δού­ναβη έως τις Θερμοπύλες και τον Ισθμό της Κορίνθου , για να προστατευθούν οι νότιες πε­ριοχές του ελλαδικού Θέματος . Με το οικοδομι­κό αυτό πρόγραμμά του προσπάθησε να επου­λώσει επιπλέον καrτα τραυματα που είχαν προ­ξενήσει οι καταστρεmικοί σεισμοί του 518, του 522 και του 551«. Το καταλυτικό όμως γεγονός, του οποίου την έκταση και το βαθος δεν μπορέσαμε να κατα­νοήσουμε ακόμα, ήταν οι σλαβικές επιδρομές, οι οποίες ερήμωσαν τον τόπο και ξεκλήρισαν τους οικισμούς και τα αστικά κέντρα της Βαλκανικής. Ο ιστορικός των χρόνων του Ιουστινιανού Προκόπιος μιλάει για 200.000 αν­θρώπους σκοτωμένους ή αιχμαλωτισμένους , σε ετήσια βάση, στα χρόνια της βασιλειας του με­γάλου αυτοκράτορα45 _ Ας δούμε από πιο ιι;οvτά την εσωτεριιι;ή οργάνω­ση των οιιι;ισμών της Παλαιοχριστιανικης επο­χής. Τ α τείχη τους ήταν ιι;ατασιι;ευασμένα , στο πλείστον, με το οικοδομικό σύστημα της επο­χής , το οπο(ο βλέπουμε ιι;αθαρά και στη δομή των ανατολικών τειχών της Θεσσαλονίκης. Τ α τείχη αυτά αποτελούνται από αργή τειχοποιία, ενισχυμένη καθ ' ύψος (ανά 1.00 μ . ) με οριζόντιες ζώνες βησάλων. Ενισχ.ύοvται επίσης κατ'απο­στάσεις με ημικυl!iλιιι;ους , πεταλόμορφους, ορ­θογωνικούς, τριγωνικούς ή πενταγωνικούς εμ­βόλους (πυργους) . Οι πύλες προστατεύονται συνήθως από ζεύγος πύργων. Στο εσωτερικό του οιιι;ισμού υπάρχουν ωρεία (αποθήκες δημη­τριακών) και κιvστέρνες . Στις περιπτώσεις των οχυρών οικισμών που έχουν ανεγερθεί σε θέ­σεις φυσικά οχυρές, κάποτε απόιι;ρημνες , εκεί τα τείχη που προστατεύουν τους γκρψούς έχουν κατασκευαστεί με μεγαλίιτερη εuτελεια, σuχνά χωρίς τη μεσολάβηση κονιάματος. Στις περιπτώσεις αuτες απουσιάζουν ιι;αι οι πύργοι. Το αμυντικό αυτό σύστημα το συναντούμε ιδιως σε οχυρώματα που εμφανίζουν τη μορφή κατσ­φυγιων (refugia) ή οχυρών χωριων (vici murati, pagi muratι). Στα τέλη της αρχαιότητας και κατά την Πρώιμη Βυζαντινη περίοδο , η άμυνα των πε­ρισσοτέρων κάστρων είχε ανατεθεί σε ιδιώτες και ιι;υριως σε επαγγελματίες στρατιώτες που είχαν εγκατασταθεί στον τόπο με τις οικογένει­ές τους. Μια νέα όμως καταστροφή ήρθε να προστεθεί στις όλλες δυστυχίες που έπληπαν τους aπο­μονωμένους οιιι;ισμους , ιδίως των συνοριακών περιοχών. Το 518 ένας μεγάλος σεισμός κατέ­στρεψε το πλείστο των κάστρων και των οχυρώ­σεων της Δαρδανίας. Αναφέρεται η κατασrρο-

39

Carll::lnGrad,ytvικό

k~~~trκ::~~ ~~ο;:,~, Carlu~ιnGrad, tικ.4).

φή 24 οχυρών οικισμών με με­γάλες απώλειες πληθυσμού , γεγονός το οποίο αποδυναμω­σε υπερβολικά το αμυντικό σύ­στημα του κράτους. Τόσο ,η επιλογή των θέσεων των καστρων οσο και η στρα­

τιωτική τους διοργάνωση, σύμ­φωνα με το πνεύμα του Ιουστινιανού , αποσκοπούσε στην ενίσχυση των στρατηγι­κών σημείων και στον έλεγχο των διαβάσεων. Ο στρατός ήταν διασκορπισμένος σε μιαν ευρύτατη περιοχή και στρατο­πεδευμένος μέσα στα κάστρα . Στην ενίσχυση αυτού ακριβώς του συστήματος απέβλεπε το αμυντικό σύστημα που επέβα­λε ο Ιουστινιανός , το οποίο όμως , κρίνοντας από το απο­τέλεσμα , δεν υπήρξε ικανοποι­ητικό . Το μεγαλόπνοο αυτό αμυντικό σύστημα δεν μπόρε­σε να ανακόψει την επιθετικό­τητα των βαρβάρων επιδρομέ­ων , και ήδη την 8η και9η δεκα­ετία του 6ου αιώνα τούς βλέ­πουμε να πολιορκούν τη Θεσ­σαλονίκη και να φθάνουν ώς την Πελοπόννησο . Οι μέθοδοι που μεταχειρίστηκαν οι βάρ­βαροι περιγράφονται στα κειμενα του Προκοπίου και εί­ναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές , ιδίως για την περίmωση της Τοπείροu , οικισμού καλά οχυ­ρωμένου στον κάτω ρου του Νέστου. Οι έσχατες νομισματικές μαρ­τυρίες που έχουν επισημανθεί στην περιοχή της Μακεδονίας Β' φτάνουν έως το 586. Η y.pο­νολογία αυτή προσδιορίζει πε­ρίπου και το όριο της ύστερης αρχαιότητας στη Μακεδονια και τη Θράκη. Στα πρώτα χρό­νια του 7ου αιώνα βλέπουμε να αναδύονται στη Β . Μακε­δονία, μέσα από τους κατε · στραμμένους οικισμούς , νέοι οχυρωμένοι οικισμοί σε κρίσι­μα στρατηγικά σημεία. Τα νέα αυτά οχυρώματα , κάστρα (castella) , οχυρωμένα πολίχνια

~t6~~~Ρο~~ταφύy~εγ(;:g;~~η ασφάλεια στους κατατρεγμέ­νους πληθυσμους που διασώ­θηκαν από τις αβαρικές , σλα­βικές και σλαβοβουλγαρικές επιδρομές . Ορισμένα από τα οχυρωμένα αυτα πολίσματα , επηρεασμένα και από την αιχ­μηρή διαμόρφωση των βρά­χων, διαμορφώνουν, σε κάτο­ψη, μορφές που μοιάζουν με σκάφη. Στο Ψηλότερο σημείο

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΤΕΧΝΕΣ 64

.ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΤΕΧΝΕΣ 64 41

42

υπάρχει το έσχατο αμuνrήριο: η ακρόπολη, με κινστέρνες και ενισχυμένα τείχη και πύργους. Όλοι αυτοί οι νεοτερισμοί εμφανίζονται κατά τον 6ο αιώνα και μετά , όντες άγνωστοι στις προηγούμενες οχυρωτικές κατασκευές . Η συνέ· χιση του ιστορικού βίου των νέων αυτών οχυ· ρωμένων οικισμών, των κάστρων, οφείλεται και στη μέριμνα η οποία είχε καταβληθεί από την Εκκλησία για την αναβίωση και την επιβίωσή τους . Έχουν όμως πια απολέσει την οποιαδή· ποτε μορφή προηγούμενης παραγωγικής ορ· γάνωσης. Στην ευρύτερη περιοχή τηS Μ?κεδον!ας , εκτός απο τα μεγαλυτερα αστικα κεντρα , εχουν επι·

σημανθεί διαφόρων κλιμάκων πολεοδομικά συ· γκροτήματα ηδη από τα ύστερα ρωμαϊκό και τα πρώιμα βυζαντινό χρόνια. Γενικότερα τα vici της περιοχής της Μακεδονίας Β', που έχουν ιδιαίτερα μελετηθεί , έχουν υπολογισθεί περί· που σε 100. Με την πάροδο των χρόνων βλέ· πουμε να οχυρώνονται με ισχυρό τείχη και να λαμβάνουν τη μορφή πολισμάτων. Το εμβαδόν των οχυρωμένων vici murati είναι περίπου 2·3

~g~~~ κβ~:~θ~ciι π;t:~3~~~~:e~ ~~ω~~~: σότερα, με βάση τα νομισματικά δεδομένα, ανήκουν στον 4ο και τον 5ο αιώνα , και ελάχι· στα στον 6ο. Εκτός aπό τα διάφορα vici, μπορεί να καταταγεί σ'αuτή την κατηγορία και ένα άλλο είδος οχυρω­μένων μικρών οικισμών: τα pagi murati. Πρόκει· ται για καστρογυρισμένα, χαμηλά υψώματα {τράπεζες) , που χρησίμευαν ως καταφύγια των ποιμένων και των χωρικών της περιοχής σε και· ρό επιδρομών. Στο εσωτερικό τους υπάρχουν

μόνο μικρά καλύβια και άλλες ημιμόνιμες κατa· σκευές. Νεότερες έρευνες ανεβάζουν τον αριθ· μό τους σε 280 παρόμοια πολίσματα στην περιο· χή αυτή. Ορισμένα από αυτά έχουν τη μορφή καταφuγίωv (refugia)47• Παρόμοιας μορφής οικι· σμοί υπάρχουν άφθονοι και στη χωρα μας , ιδιαί· τερα στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, όπως λ.χ. ο ορεινός {επάνω στα ερείπια ρωμαϊ· κού και πρώιμου βυζαντινού οικισμού) οικισμός του Λοyγά , κοντά στο Σιδηροχώρι της Κaστο· ριάς . Την ευρύτερη μορφή ενος πολιχνίου ή μι­κρού οχυρωμένου οικισμού , ενός oppidum ή oppidulum, έχει ο οχυρωμένος οικισμός της Ρενrίvας . Οι παλαιές πόλεις της Δαρδανίας και του Ιλλυρικοίι , οι civitates, τραυματισμένες από τις βαρβαρικές επιθέσεις των προηγοίιμενων αιώ· νων , επιβιώνουν σε πολλές περιmώσεις έως τον 5ο και τον 6ο αιώνα. Τη θέση των παλαιών civίtates έρχονται τώpα να πάρουν , όπως ήδη αναφέραμε , τα μικρο βυζαντινά πολίσματα, τα ορρίda , και τα μικρότερα, τα oρρidu/a . Έχουν πάντα τείχη , πίιργους και προμαχώνες, και πά· ντα στο ανωτερο τμήμα διαμορφώνεται η ακρό· πολη . Τα oppida και τα oppidu/a έχουν εμβαδόν 2·6 εκτάρια. Τ α μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα του Ιλλυρικού ήσαν η Salona, στις δυτικές βαλκανικές επαρ· χίες της Παννονίας , η Θεσσαλονίκη και η πρω­τείιουσα , η Κωνσταντινούπολη. Από τις 15 πό· λεις της Μακεδονίας 8' έχουν ταυτιστεί οι πέ· ντε : η Λιιχνιδός {Αχρίδα) , η Herac/ea Lyncestis (η Λυγκηστική Ηράκλεια, κοντά στο Μονα~ρι) , οι Στόβοι {Stobi), τα Βάρyαλα και οι Σκουποι (Σκόπια). Είναι η εποχή όπου επισημαίνεται η

ΑΡΧΑ!ΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

μεγαλύτερη κατάmωση· οι πόλεις μετατρέπο­νται σε κώμες , με αντίστοιχες αγροτικές απα­σχολήσεις"θ. Τις οχυρωμένες θέσεις ο Προκόπιος αποκαλεί φρούρια, πολίχvια, πύρyους, μονοπύρyια, κά­στελλα49. Απαριθμεί περί τα 460 οχυρώματα στο Ιλλυρικό , περισσότερα από εκεινα της Θράκης . Τα μονοπύρyια του Προκοπίου είναι μικρά οχυρωματικά έργα με μοναδικό πύργο {donjon). Τα περισσότερα aπό αυτά aπαριθ­μούνται στο Δούναβη: Πιyκοί, Κούποι και Νοβές, κοντά στο Βιμινακιο , που ο Ιουστινιανός μετέτρεψε σε πόλειςsο . Ως δεύτερο συνθετικό ενός αριθμού τοπωνυ­μίων της Βαλκαvtκής είναι το -πόλις, ιδιαίτερα σε οικισμούς που έχτισαν οι aυτοκράτορες και τους έδωσαν το όνομά τους: Θεοδοσίου-πόλι), Μαρκιανού-πόλις, Ιουστινιανού-πόλις , Θεοδω­ρου-πόλις , Αναστασίου-πόλις. Με τους αιώνες, όμως, στον καθημερινό λόγο η λέξη πόλις πε­ριοριζόταν όλο και περισσότερο στην Κωνσταν­τινούπολη . Αν η Πρώιμη Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ένα σύνολο πόλεων, η Μέση Βυζαντινή αυτοκρατο­ρία , γράφει ο Cyril Mango, μπορεί να χαρακτη­ρισθεί ως ένα συνολο κάστρων51 • Αυτή η μετάβαση από την πόλη στο κάστρο εί­ναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική στον ελλαδικό χώ­ρο. Αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα: Διο­κλητιανούπολις (σημερινό Άργος Ορεστικό:

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & rΕΧΝΕΣ 64

Χρούπιστα) - • Καστοριά, Αρέθουσα {Μυγδονία) - • Ρεντίνα, Αμφίπολις ..... Χρυσούπολις , Χρι­στούπολις ..... Καβάλα, Φίλιπποι - • Κάστρο {Φι­λίππων) , Μαξιμιανούπολις ..... Περιθεώριον, Δη­μητριάς (Α) _,. Δημητριάς {Β), Πλωτινούπολις -• Διδυμότειχο , Ηράκλεια Σιντική ..... Σιδηρόκα­στρο, Απολλωνία - • γειτονικό ιουστινιάνειο συρρικνωμένο πόλισμα52 , Heracleυs Stibυs ~ Αρδaμέρι , Νικόπολις - • Πρέβεζα . Το κάστρο πρόσφερε συνήθως υπηρεσίες καταφυγίου · αποδεικνυόταν σωτηριο σε καιρό επιδρομών, συχνά όμως ήταν πολύ στενόχωρο και πολύ δυ­σπρόσιτο για να μπορέσει να εξελιχθεί σε κέ­ντρο αστικού βίου. Ας πάρουμε ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα το κάστρο της Ρεντίνας , με τα τείχη του, τους πύργους, την περιοχή των εργαστηρίων , τις κα­τοικιες , το σύστημα της υδρεύσεως, με στρa­τιωτικο διοικητή (κατεπάνω), με επισκοπή , εκ­κλησίες, οργανωμένα νεκροταφεία· ήταν πόλις ή κάστρον; Το ορθότερο θα ήταν να κσrσrαγεί σε μια μεταβατική κατηγορία, σε ένα σχηματικό κύπαρο, που από τη μορφή των οικισμών των Σκοτεινών αιώνων aναδίιετaι μεταπλασμένη ωι;; πόλις (στην προκειμένη περίmωση, σε γειτονικη θέση , της κατεστραμμένης Αρέθουσας), αλλά

ό~!ςι~~τ~Fνiιι ~ί~~ι ~~~~~/ρ~· ~ά0έν~~ οχυρωμένος-ολοκληρωμένος οιιι;ισμός σε μι­ιι;ρογραφία53 .

43

Nlcoρolls adlstrYm (φwτ.Ν.Κ.ΜοuιοόποuλοΥ).

f~: ~~~~~~~~~:~~: Grδssecι.erspitantlken Stidte lnMakedoolen ", Ziνa Anllka24,t974,εικ. 1).

HerιcleιLynceιll ι, yενικ6

Mι~~r~l,~~t~~~ή~ιιιcher KlrchenbaulnderS.R. Makedonlen", CCRSXXXtll, σ.23δ, εικ.2).

44

Εκτός από τα τοπωνύμια τα οποία προσδιορίζουν οχυρές, στρατηγικές θέσεις (κάστρο, κσστέλλι, βιyλα, πύργος κ .ά. ) , πολύ συχνά, ήδη από την επο­χή του Προ~";οπιου, αναφέρε­ται tι.αι τοπωνύμιο βούρyον, συνήθως σύνθετο , t<.αι τις πε­ρισσότερες φορές στην πε­ριοχή του Δούναβη. Αλλ.ά t<.αι

με τη λέςη καστέλλιον t<.αι κά­στελλον εχουμε πολλά σύνθε­τα τοπωνύμια, τα περισσότε­ρα στο Ιλλυρικό t<.αι τη Δαρδα­νία54. Τ ο πλείστο των οχυρωμάτων αυτών, που οι θέσεις τους εί­ναι γνωστές κάτω από ένα πλήθος τοπωνυμίων και τα πε­ρισσότερα σήμερα βρίσκονrαι

σε ερείπια , αναφέρεται σε όλη τη Βαλκανική με τα ονόματα Καλές, -έδες (τουρκ. Kal6) , τα μικρότερα με τα ονόματα Kou/a, Kulί, και τα μεγαλύτερα, από το βορειοελλαδικό χώρο και άνω, με το όνομα GradiSte, και σπανιότερα με την τουρκι­κή επίσης ονομασία Hίssar t<.αι τα σύνθετά της Hisarlίk, Asar/ίk· και τέλος VaroS (ουγ­γρ.), ελληνικά Βαρόσι, που το συνανrούμε από τη Μακεδονία ώς την Κύπρο . Το οχύρωμα όμως το συνανrούμε σε πολ­λές θέσεις της Βαλκανικής με την ονομασία grad (gard) και gradez, και graz στην Αυστρία, πολλές φορές σύνθετο , και βέ­βαια στη γνωστή μας μορφή: GradίSte (Gradίca) και Graίste55. Η λέξη gard-grad προέρχεται πιθανότατα από το φρυγικό •gοrdο=πόλη (ρουμαν. gorod) και το χεπαϊt<.ό gurta=πόλη (burg)". Οι βυζανrινολόγοι συμφωνούν ότι όλες οι πρώιμες βυζανrι­νές πόλεις από τον 7ο αιώνα ανrικαθιστούνrαι από κά­στρα57. Ατυχώς, δεν γνωρίζου­με με βάση ποιό σχεδιασμό ιδρύονrαv τα κάστρα της επο­χής αuτής. Σε έναν "τύπο" πρωτοκόλλου ιδρύσεως πόλε­ως, που έχει διασωθεί, ο υπεύ­θυνος " ... τού οίκίσαι καί σu­στήναι κάστρον ... " δεν κάνει λόγο για σχεδιασμό ή για πο­λεοδομικές διατάξειςse . Σε κεί­μενα ομως Στρατηγιt<.ών , όπως θα δοqμε στο ~έλος αuτής της εργασιας , υπαρχουν σχετιt<.α

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

πολύτιμες πληροφορίες . Πά­ντως, οι οχυροί αυτοί οικισμοί διατήρησαν ώς το τέλος την ονομασία τού " κάσrρου". Αναφέραμε σrα προηγούμενα την επιλογή ιδιαίτερης στρατη­γικής σημασίας οχυρών θέσε­ων για την ανέγερση κάσrρων . Πολλοί όμως από τους οχυρω­μένους μεσοβυζαντινούς οικι­σμούς ιδρύονται σε σημεία συ­ναντήσεως ποταμών , επάνω σε νησίδες λιμνών ή σε βρα~:ώ­δεις όχθες της παραλιας. Αναφέρουμε ενδεικτικά την πρωτεύουσα του Σαμουήλ σrο νησί της λίμνης της Μικρής Πρέσπας, την Αχρίδα, τη Χρυσούπολη, τη Χριστούπολη (Καβάλα) , τα Βελεσά, τον Πρ6-σακο κ.ά.59.

Η αναγέννηση των πόλεων τον 9ο αιώνα

Πολλές από ης πόλεις που εί­χαν καταστραφεί aνοικοδο­μούνται και συνοικίζονται ήδη από τον Βο αιώνα . Ο Κωνστα­ντίνος ο Ε ' aνο ικοδομεί και εποικίζει, το 755, τα πολίσματα της Θράκης. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη εποικίζει την Αγχίαλο και τη Βερ6η (Στάρα Ζάγορα) ,

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

που μετονομάζει σε Ειρη­νούπολη. Ιδρύεται η Χρυσου­πολις στα ερείπια της αρχαίας Ηιώνας, επινείου της Αμφιπό­λεως. Τον 9ο αιώνα πολλές από τις παλιές πόλεις ανα~ούν τοy αστικο τους χαρακτηρα , ενω

παράλληλα η οικονομία ανα­γεννάται βαθμιαία. Κοντά

σ'αυτές εμφανίζονται και πό­λεις που πρόφατα συνοικίσθη­καν , άλλοτε επάνω στα ερείπια των ιστορικών κέντρων, άλλο· τε σε άλλες θέσειςδ'!. Μεταξύ των πόλεων που εγκαταλεί­φθηκαν και στη συνέχεια ανα­βίωσαν ήσαν αι Πάτραι , της οποίας οι κάτοικοι είχαν κατα­φύγει στην Καλαβρία , η Λακε-

45

Αχρίδο,yενικότοποyροφικό. Μtδιοyράμμιοηηπtριοχ~

τηςορχοίοςΛυχνιδοu (κorό i.M ikulltlt, "Friιhchrl$tllcher

Klrchenbau", tιιι . 7).

46

δαίμων, της οποίος οι κάτοικοι είχαν ζητήσει καταφύγιο στη Μονεμβοσιο, η Κόρινθος , η Στράτος της Ακαρνανίας και η Άρτα, επάνω στο ερείπιο της αρχαίας Αμβροκίοςδ1. Ο Λtων Ε' ο Αρμένιος οικοδο­μεί οπό την ορ_χή πολλές πό­λεις της Διmκης Θράκης: το Πολύστuλον, στη θέση των Αβδήρων, το Περιθεώριοv, στη θέση της Αvοστασιουπόλεως, την ΜοσwούπολιJ. στη θέση της Μαξιμισvουπολ.εως. Τότε , επίσης , εμφανίζονται μικρότε­ρο εμπορικά κέντρο στη Μακεδονία , όπως οι Φiλιπποι ,

~vι~~~·Σ2ρ~~ί~·z(;α~ε~ Δράμα62, η Βiροια , το Σέρβια , η Καστοριά, και βορειότερα το

Σκόπια , η Κοριτζά, ο ΠρίλαΠΟ) κ.ά. Την επο_χή ουrή σημaντικα εμπορικό κεντρα γινονται στη Θεσσαλία: ο Αλμυρός, η Λάρι­σα, η Δημητριάδα και η Θαυμα-

κός, και στην 'Ηπειρο το Δυρ­ράχιο και το Ιωάννινα . Στην κυ­ρίως Ελλάδα η Θήβα. όπου αναmύσσετοι μεγάλη βιοτε­χνία μεταξωτών, και η Αθήνα, έδρα μητροπόλεως από τι~ αρχές του 9ου αιώνα. Μετα την κατάπαυση των αραβικών πειρατικών επιδρομών ονοικο-

~~~g~:gρ~~ρι~':~ Πάτρα, η Μεθώνη, η Κορώνη και το ΝαύπλJ.ο63. Μετά την παρακμή, την απο­διάρθρωση και την υποβάθμι­ση των αστικών κέντρων , που επέφεραν οι ανατροπές του 7ου αιώνα στη Χερσόνη-. σο του Αίμ~υ , και τηy απο!30λή του ασrικου χαρακτηρα , ερχε­

ται η αναγέννηση του 9ου αιώ­να. Η ανακαίνιση ακριβώς του αστικού βίου αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερο φαινόμενα του 9ου αιώνα · εfναι η απαρχή της μεγάλης ακμής που θα

συμβεί κατά τον 1 Οο και τον 11ο αιώνα&ι . Αξίζει να σημειω­θεί , όμως , ότι οι νέοι οικισμοί δεν έχουν πια καθόλου τον

~μειακό χaρακrήρα της Υσrερης Αρχαιότητας. Τα σπί­τια και το καταστήματα είναι κακοχησμένα και στριμωγμένο σε λαβυρ<νθώδε1ς δρόμαυς". Μια ουσιαστική αrτiα για την αναγέννηση αυτή είναι η ανα­διοργάνωση των "θεμάτων~ στη Χερσόνησο του Αίμου , γε­γονός που συνδέεται άμεσα με τον αγώνα της αυτοκρατορίας εναvηον των επεκτσnκών βλέ­ψεων του βουλγαρικού κρά­τους, καθως επίσης, όπως υποστηρίζει ο Νικόλαος Σβο­ρώνος, "και με την υποταγή των σλαβικών αυτόνομων πολι­τικών σχηματισμών και την αφομοίωση των πληθυσμών τους" . Η εμφάνιση των Θεμά­των στις διάφορες περιο_;χές της Χερσονήσου "uποδηλωνει την πρόοδο της ανακαταλήψε­ως των χαμένων περιοχών και την επαναφορά της πραγματι­κης βυζανnνής κυριαρχίας στις περιοχές 0t οποίες ήταν ταραγμένες από τις σλαβικές εισβολές~ Από το πρώτα Θέ­ματα που αναδιοργανώθηκαν ήσαν το Θέμα της Θράκης (πρώτη μνεία 679/680) και το Θέμα Ελλάδος. Τον 6ο και τον 9ο αιώνα η οργάνωση του χώ­ρου της Χερσονήσου του Αίμου προχωρεί σημανnκά66. Τοτε μνημονεύεται στην περιο­χή του Θέματος της Θράκης το Θέμα Μοκεδονιος, με πρωτεύ­ουσα την Αδριανούπολη (789 και 809), και τα Θέματα Θεσσα­λονίκης (836) , Σερρών, Πελο­ποννήσου (812) , Νικοπόλεως (899), Δυρραχίου (842-843) και Δαλματiας (899).

~~:rapι~~~ ~~~~~~ ~~~ Βασίλειο το Β', το 1018, οι πε­ριοχές που προσαρτήθηκαν στην αυτοκρατορία αποτέλε­σαν το Θέμα Βουλγαρίας, με πρωτεύουσα το Σκόπια , καθώς και οι βορειότερες διοικητικές περιοχές, πιθανόν το Θέμα Σερβίας , με πρωτεύουσα το Σίρμιο , και το naρίστριον ή nαραδουνάβιον θέμα, με πρωτεύουσα τη Δρίστρο (Δο­ρύστολον). Παράλληλα το Βυζανnνό κρά­τος προχώρησε σε συστηματι­κή αναδιοργάνωση των συντε­χνιακών συστημάτων με τη νο­μοθεσία του Λέοντος του Σο-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΊΑ & ffiNEΣ 64

φού (Το Επσρχικό Βιβλiο : 911 · 912)"-Κατά τον Πορφυρογέννητο, ο Βασίλειος Α' ίδρυσε Μmωχο· τροφεία τε καί ξενώνας έκαι · νούργηαε κσί τών παλαιωθέ­ντωv πλείστα άνενέωαε, νο· σοκομεία τε κσi γηροκομεία κσί μοναοτήρια"68. Ρωμανός ο Λακαπηνός σuνέστηαε ξενο­δοχείο εις τα Μαυριανού κοι ο Κωνσταντίνος ο Ζ' ίδρυσε γη· ροκομείο κονrά στην Αγία Σοψία · τέλοs. ο Ιωάννης ,Τζιμι­σκης ανακαινισε το περιφημο

λεπροκομείο του Ζωτικού69 . Οι πόλεις τώρα πια είναι καλά οχυρωμένες και είναι καταρ­χήν διοικητικό και εκκλησιαστι­κά κέντρα και κάστρα· παράλ­ληλα εξακολουθούν να είναι καταφύγια του αγροτικού πλη­θυσμού. Ακόμα και οι σπουδαι­ότερες πόλεις δεν παύουν να έχουν αγροτικό χαρακτήρα· μεγάλο μέρος του πληθυσμού ασχολείται ά_μεσα με τη γεωρ­γία. :ετσι β~πο~με πως σημα­vτικα αστικα κεντρα , οπως η

Θεσσαλονίκη , η Αδριαναύπο~. η Αγχίαλος , η Ναϊσσός, η Σο­φια. τα Σκόπια, το Μελ.ένικο, η Ραιδεστός , η Ζίχνα , οι Σέρρες , η ΧριστούπολJς , η Χαλκίδα , η Θήβα , η Αθήνα και άλλα, παρά­γουν κτηνοτροφικά και γεωρ­γικά προϊόντα , όπως σταφύ· λια , κρασί και κυρ(ως σπηρό. Ακόμη και μέσα στις ίδιες τις πόλεις υπάρχουν ικανές εκτά­σεις καλλιεpγήσιμης γης. πλούσια αμπελια και κήποι. Η Θεσσαλονικη ιδιαίτερα συγκε­ντρώνει μεγάλο πλήθος διερ­χομένων, οι οποίοι συντελούν στην ανάπτυξη της αγορός. Τα μεταξωτά και τα μάλλινα υφά­σματα αφθονούν , καθώς και οι πρώτες ύλες της υαλουργίας και της μεταλλουργίας , ο σίδη­ρος, ο χαλκός , ο καασfτερος , ο μόλυβδος70. Στα μέσα του 10ου αιώνα μαρτυρείται στη Θεσσαλονίκη η παρουσία εμπόρων από τη Μονεμβασία . Η Βέροια αναφέρεται την επο­χή αυτή ως Μπεpιφανεστάτη τσrι:; οίκήτοpσι " , και η Δημη­τριαδα , όταν καταστρόφηκε το 924 από τους Σαρακηνούς , ι):αν πόλη ακμάζουσα, όπως άλλωστε και η Θήβα, η Πάτρα και η Σπάρτη . Την επο~ αυτή , η κοινωνία που αναδυεται στον ελλαδικό χώρο μετά την περίοδο των Σκοτεινών αιώνων κυριαρχεί­ται από τη μεγάλη αγροτική

ΑΡΧΑΙΟΛαlΑ & lΈΧΝΕΣ 64

~-/ C.::JχώΡοςδιινεpyσψενο..Ν ~

c:-=Jπερισχέςδιεξα:vwy'ttι\ΙQσ'!Ιαψ.Μώ>ιτο~ VιJ:J. tl1 διερε(rνησ, ττολε:οδομι.....W.ι ~t;.ί&τwν

1QOM

Φίλιπποι,yr;νικότοποyραφικό(κΟ'flιΓ. Γοννορη).

Ηιιίιν(Χρuσόπολις) , γενικ6,οποyραφικ6 (~arlιA.W. Dunn).

t \ \

47

Κοcrτοριό{φωτ. Ν. Κ. ΜΟU'Iοόnουλου) .

48

ιδιοκτησία . Είναι η εποχή όπου

~ci~~~ε\~~~~ό~~o~ra~ γνωστή η τεράστια περtουσία της Πατρινής χήρας Δανιηλί­δαc;. η οποία ποικιλότροπα

~g&τ~g~ ~~~~έ~~~α ~ιπ~: τα του βήματα στο δημ:fσιο β(ο71. Την ίδια εποχή ανθε( το εμπόριο. Η Δανιηλίδα , ανάμε· σα στα άλλα δώρα τα οποία μεταφέρει στην Κωνστανn­νούπολη, περιλαμβάνει και ~σι­δόvια έργα παμποίκιλαΜ, "λι· νομαλοτάριαΜ και ~άμάλια λι­vό~n. Στη Σπάρτη επεξεργά­

ζονταν ιι;αι έβαφαν υφάσμα­τα73. Το 921 μνημονεύονται στην Κόρινθο "κοyχ.uλευται"', οργανωμένοι σε συντεχνία7•, ιι;αι εργάτες ~χαρτοποιοi", ερ­γάτες δηλαδή ειδικευμένοι στην επεξεργασία της περγα­μηνής75.

Στον 10ο αιώνα πια είναι πα­ντού φανερή η ανοιιι;οδόμηση

ΑΡΧΑIΟΛαΊΑ & 1ΈΧΝΕΣ 64

μέσα στις πόλεις και τα κά­στρα76 . Ο aυτοκράτορας Ρω­μανός Α ' Λακαπηνός (920-944) στα χρόνια της βασιλείας του "πλείσταις πόλεσι κατά Μα­κεδονίαν κσί Θράκην, τάς μέν έκ βάθρων άνιμκοδόμησεν, τισί δέ κσιvισμένσς έπενόη­οε " Το 926, ο στρατηγός του θέματος Στρυμόνος Βασίλειος Κλάδων aνοικοδομεί τα κατε­ρεmωμένα τείχη της Χ/Ή­στουπόλεως (Καβάλας) , ενώ στα χρόνιο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά (963-969) εκτελουντaι διάφορο έργο στο κάστρο των Φιλίππων (στην ακρόπολry)77 . Στην Αθήνα , με­τά την επισκεψη του Βασιλείου Β', άρχισαν πιθανότατα να aνοικοδομούνται νέα κτήριο και πήρε μια νέα πνοή η πολη, όπως και η Κορώνη, το Άρyος , το Ναύπλιο, η Πάτρα και η Κόρινθος . Είναι ακριβώς η επο­χή της εμφανίσεως των νέων πολεων (vίllae novae), που

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & 1ΈΧΝΕΣ 64 49

βuζαvπνήΝικόnολις HntipouJΙΙoτόT.

θtacpuλalml).

Καβόλα{Χριοτούπαλις}. ΤαιιόοτροΙΙαιτο

μmιyενiσι-tρα uδpσyωyUo (fωf.N. Κ.MOVJoonouλou) .

u,.,,, ':S'""­ο~ρόπuρ'(Ο φωτ.Ν.Κ. Μοιπσόnοu ).

50

αναδύονται από τα ερείπια των παλαιών ή σε νέ­ες θέσεις, όπως η Μονεμβασία , η Αρκαδιό (Κυπαρισσία) , η Ζεμεvά , το Ζητούvι , η Θαυμακός (Δομοκός) κ.ό.78. Ένα γεγονός που συνέβαλε στην ά~ση των νέων αυτών πόλεων υπήρξε ανομφισβητητα η εξαφάνιση των πειρατικών επιδρομών των Σαρακηνών, μετά την απελευθέ­ρωση της Κρήτης". Την εποχή αιιτή υπάρχουν στις πόλεις δρόμοι (λεωφόροι), ρύμαι, τυφλοί ρύμσι. Στα σπίτια , ον και μικρό , σuχνά με μοναδικό χώρο (τον τρίκλι­νο) , παρατηρούμε (όταν είχαν δρόμο) την ύπαρ­ξη ηλlακώv (δο~άτωv) και αρχιτεκτονικών προε­ξοχών (ταβλωτωv, ρωμανησίωv κ.λ.π .). Τα υλικό δομής ήσαν ευτελή: συλλεκτοί λίθοι και ξύλα για τους ξuλοδέσμους (ιμαvrώσεις) , τα χαγιάτια (ηλιακους) και τις αρχιτεκτονικές προεξοχες . Ως συνδετικό υλικό της τοιχοποιίας συνήθως χρη­σιμοποιούσαν τη λάσπη και σπανιότερα το

"έγχόρηγοv κοvίαί.ια " ή κονίαμα μετά βηαάλοu ή οστράκοuθΟ . Στον 1 Οο αιώνα, παρά τους σκληρούς πολtμοuς με τη Βοuλγαpία , υπάρχουν και ανθούν οι πό­λεις του Ευξεινοu πόντου (Μεσημβρία, Σωζόπο­λις), η Φιλιπnούπολις , η Αδριανούπολις , το Π,οuροuλόv . Είναι η εποχή που πρωτοεμφανίζο­νται το κάστρα κατά μήκος της κοιλάδας του Άρδο και της Ροδόπης, το οποίο ιδρύθηκαν οπό το Βυζάντιο για την προστασία των βόρειων συ-

~~~~~~~ {~g.'~a\~~~j~~· ~ζ~~~~~ Kricim), η ΑyιΌ louσrίva (Ustina), η Περιστίτζα (Peruslica) , η Στενήμαχος και στο εσωτερικό της Ροδόπης {ή Μορα, Αχριδώ , Μερόπη) , το Εφρσtμ (Efrem), η Μπέαδνος (Beden), το Περπε­ράκιοv (Gorna Kreρost) , ο Ποβισδός {Podνis), η

~~σr~J~~~r~ι κ .ίg~~ · εποχή , αναφέρονται το

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & lΈΧΝΕΣ 64

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΤΕΧΝΕΣ 64

Διδυμότειχο , το Πύθιο (Εμπύθιον) , η Τραϊανού­πολις , η Μάκρη, η Μαρώνεια, η Γρατιανού, το Περιθεώριον, η Αναστασιούπολις και η Ξάν­θειαΒ2. Στα οχυρωμένα αuτά αστικά κέντρα της Θράκης θα πρέπει να προσθέσουμε τις πόλεις της Μακεδονίας , τη Δράμα, τις Σέρρες , τη Ζίχνσ , τη Χριστούπολη , τη Χρυσούπολη , τη Ρεvτίνα , τη Βέροια, τα Σέρβια, τα Βοδενα (Έδεσσα) , το κάστρο των Μοyλενών (Χρυσή) , το κάστρο των Ενωτίων, την Καστοpιά, και βέ­βαια τη μεγαλούπολη , τη Θεσσαλονικη . Στις βορειότερες περιοχές , τις οποίες κατέλα­βε ο Βασίλειος ο Β' μετά τη νίκη του εναντίον του επαναστάτη τσάρου Σαμουήλ, αναφέρουμε το κάστρο των Πετρών (Petersko), το κάστρο του Οστρόβου , το κάστρο Κωνστάντιον στην Πρέσπα , την Αχρίδα , τη Δίβρα (Debar) , τη Δεά­βολη (Deνol , σημ. Zνezde), τον Πρίλαπο {Περ­λεπε) , Μόκρα, Κίτσεβο {Κiceνo) , Ροδοβίστιο (Radoν i s) , Μορόβιζδον (Morozνizd-Morodνis) , τους Σκούπους (Σκόπια)83, το Σωσκό , το Μολισκό84 , τη Στρώμνιτζα και τα κάστρα του Λοyyά , της Σέταινας , του ΑyιΌυ Ηλiα και της Καρδίας κοντά στην Έδεσσα, καθώς και το κά­στρο της Βοώσας (Vojυca , στο Σμόλικα) και τη Valia Kafda της Πίνδου . Τ ην εποχή της επαναστάσεως ο Σαμουήλ δεν ίδρυσε κάστρα , αλλά χρησιμοποίησε τα υπάρ­χοντα βυζαντινά (Βοδενών, Σερβίων, Βεροίας, Καστοριάς, ΣέτιναςΒS, Σκοπίων, Αχρι'δας κ . ά.) . Ο Σαμουήλ επιμελήθηκε ιδιαίτερα τις ~Κλεισού­ρες", για να εμποδίζει τη διέλευση του αυτοκρα­τορικού στρατού, πολύ συχνά με επικεφαλής τον ίδιο τον αuτοκράτορα86.

51

Κάστροlφβίων,rι οχύρωοητηι;οκροn6λtως

(οεροφωτοyροφlο).

Λόp100. Γcνικ6 τοποypοφικό,μι.ηι; ΟΧ!JptοΙQti(ΚΟΙτηβυζονπνή οίίρόπολη.

52

Οι βυζαvτιναί οικισμοί τον 1 Ο ο και 11 ο αιώνα

Το πνεύμα αυτό της αναγεννrj· σεως συνεχίζεται και επιταχυ­νεται τον 1 Οο αιώνα , για να κο­ρυφωθεί τον 11ο και τον 12ο αιώνα. Οι νέοι οικισμοί δεν εί­χαν καμιά σχέση με τις μνημει­ακές όψεις των πόλεων της Ύστερης Αρχαιότητας. Τα κτί­σματα εξακολουθούν να είναι κακοιmσμένα και οι δρόμοι ακανόνιστοι , aσυνεχείς , δαιδα­λώδεις , καταλήγοντας συχνά σε αδιέξοδα. Τα σπιτια της Μέσης Βυζαντινής περιόδου περιείχαν, στους υπόγειους χώρους ή και στα ισόγεια, υπόσκαφα πιθάρια μεγάλης χωρητικότητας για αποθήκευ-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & 1ΕΧΝΕΣ 64

ση αγροτικών προϊόντων, ιι;αι αυrό το γεγονός πιστοποιεί μια ςωή στενα συνδεδεμένη με την υπαιθροs7. Ένα άλλο χαρακτηριστικό φαι­νόμενο που παρατηρείται τον 11ο αιώνα είναι η εξάπλωση των οχυρών οιιι;ισμών και έξω των τειχών, όπως στο χαρα­κτηριστικό παράδειγμα του κά­στρου της Ρεντίνας , όπου βλέ­πουμε να κατεδαφίζεται το εξωτερικό τείχος σε διάφορα σημεία και επάνω του (ακόμα και με τα υλικά του) να χτίζο­νται νέες κατοικίες και εργα­στήρια. τ ο φαινόμενο αuτό επισημαίνεται και στην πόλη των Αθηνών, στη Θήβα88 και στη Μονεμβασία. Στη Θήβα ο οικισμός απλώνεται γύρω από την οχυρωμένη Καδμεία , στη

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

Μονεμβασία δημιουργείται η Κάτω πόλη και στην Αθήνα η πόλη επεκτείνεται στο χώρο της αρχαίας Αγοράς, στον Κεραμειιι;ό και στο Ολυ­μπιείο-ν89. Στα επόμενα χρόνια εξακολου­θούν να αναπτύσσονται τα κά­στρα και να δημιουργούνται νέες πόλεις σε ιδιαίτερα οχυ­ρές θέσεις, όπως ο Μυστράς μετά την εγκατάλειψη της Λα­κεδαιμονίας. το Γεράκι90 , το Μουχλί, το Αyyελόκαστρο , το κάστρο των Ρωγών, το Λεοντά­ρι , η Αρκαδιό (Κυπαρισσία), η Βελίyοστη , ο Λοyyσνίκος91, το Αράκλοβο. Μια ιδιαίτερα ενδια­φέρουσα περιγραφή ενός πα­ρόμοιου οικισμού είναι του Ιωαννου του Ευγενικού ("Κώμης έκφρασις"92) , στην οποία περι-

γράφει συναισθηματικά τον τόπο και το τοπίο του χωριού Πεrρίνα της Λακωνίας. Περιγραφές πόλεων κατά τις διάφορες χρονικές περιόδους έχ,ουμε αρκ~ές. Η πιο ενδια; φερουσα ειναι η nεριγραφη

της Θεσσαλονίκης, πριν απο την άλωση του 904, από τον Ιωάννη Καμενιάτη. Είναι τόσο γλαφυρή ώστε μπορούμε να κατανοήσουμε την αξίc;ι , την ομορφια και τη σημασια της

σαν να βλέπουμε έναν εξαίσιο ζωγραφικό πίνακα . Παραθέτω σύντομο απόσπασμα93; "Είναι λοιπόν η πολιτεία , όπως έχω πει, και aπλόχωρη και πλατιά

και κολοταμπουρωμένη και με κό-1ΠρΟ και με πύργους πυκνούς που

με το γερό τους χriσιμο ασφαλίζει τους κστοίιι;ους της. Απ ' το νότο

53

Μοyλενό,

(φωτ. ~~ ~~:~:;3~~~~

Βuζοντιv6κάστρο τρικάλων,yενι κ6 τοποyροφικ6.

54

της απλώνεται φαρδύς πλατύς ένας θαλασσινός κόλπος και μ'αυ­τόν ζώνοντας γύρω-γύρω τα πλά­

για της βοηθάει τα εμπορικά κα­ράβια που έρχονται σ'αuτόν από

παvrού να πιάνουν εύκολα. Γιατί κατά κει χαμηλώνει μαλακά μαλα­

κά ένα θαυμάσιο λιμάνι και απλώ­νει με σιγουριά το έμπα στους ναυτικούς , χωρίς να το πειράζουν καθόλου οι φουρτούνες. και κά­μνει το καραβοστάσι ατάραχο ... Το βορινό όμως (μέρος της πό­λης) είναι πολύ ανώμαλο και δυ­

σκολοπότητο. Πάνω απ' τους λό­φους σκύβει την κορφή του ένα βουνό, που ανεβάζει και όχι λίγο μtpος της ίδιας της πολιτείας απ'την άλλη γης, ώστε ένα μέρος

της να 'ναι κόμπος και πρόσφορο γιο τις ανάγκες των κατοίκων της,

ενώ το άλλο ανεβαίνει ώς τους λό­φους και τις κορφές των βουνών.

Δεν αδικεί όμως καθόλου την πο­λιτεία το ύψωμα του βουνού , ποu

βοηθάει τον εχτρό να ξαμολιέται από ψηλότερα και να χτuπόει το κάστρο ... Ε ίπαμε πως η πολιτεία είναι aπλό­χωρη και μεγάλη, και με το κά­

στρο της έκλεισε πολύ τόπο ανά­μεσά της . Ομως , όσο το κόστρο

βλέπει τη στεριά, είναι πάρα πολύ στέρεο και καλοταμπουρωμtνο με

το χόvrρος του ντουβαριού , μια και το απέξω προτείχισμα το

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & ΊΈΧΝΕΣ 64

aσφαλίζει aπό πaντού , επεtδή το ζώνουν ολάκερο πυκνοί πυκνοί πύργοι και επόλξεις και δεν έχοιι­νε λόγο οι κάτοικοι να φοβούνται καθόλου . Το μέρος τοu ωστόσο που είναι κατά το νοτιά , και ολότε· λα χαμηλό είναι και ανέτοιμο για πόλεμο ... Επειδή μεσ' aπ' την πολιτεία μας περνάει ένας μεγάλος δημόσιος δρόμος (η Δημοσία Λεωφόρος), που κατευθύνεται aπ · τη Δύση στην Ανατολή , και οι ταξιδιώτες ήταν αναγκασμένοι να μένουν κο­ντό μας, για να ψοuνίζουν ό;n τους χρειαζότανε, παίρναμε απ' aυτούς ό ,τι αγαθό και να πεις, και το κόμνaμε δικό μας ... " Ετσι λοιπόν η πολιτεία μας, προ­κομμένη σ'όλα και πάμπλουτη, όμορφη απ'την τεχνική της ανό­πτvξη και aκοvστή για τα μεγαλό­πρεπα χrίσματό της , τάχα πως δε φύλαγε τοvς νόμους ή πως δεν εί­χε καλό πολιτειακό σύστημα ή πως Κ(ψόρωνε για την τtχνη τοu λόγοu και την επιστήμη , φαιvότα· νε κατώτερη οπ'τις όλλες ; Καθό­λου μάλιστα . Γιοτ{ εδώ φρόvnζαν για τη μόρφωση σον γιο τα μάτια τους και για την καλή διοίκηση σαν για την (δια τους τη ζωή ... Μερικοί ναοί πόλι θεόρατοι και με­γαλόπρεποι με λογής λογής στο­λίδια προβάλλουν aνόμεσ' aπ ' την πολιτεία σαν κάποια κοινόχρηστα

ΑΡΧΑIΟΛαlΑ & 1ΕΧΝΕΣ 64

προσεuχητήρια για το θεό , κι απ'αuτούς πρώτ'αn 'όλα ο ναός της παvτοδιίvaμης και θεϊκής Σο­φίας του Υπερούσιου Λόγου και ο ναός της Πάναγνης Παρθένας και Μητέρας του θεού, μα και του τρισένδοξου θριαμβεuτή μάρτυρα Άι-Δημήτρη . • Ενδιαφέρουσα επίσης είναι και η περιγροφή του οχυρωμένου

οικισμού των Σερβίων από τον Ιωάννη Καντακουζηνό (4, 19 Βόννης) : "Κεfτσι δέ ή πόλις έκείνη tπl τι· νος όιιόντους τού 6pouς προ· βολι}ς, εύθύς έξσρχι}ς αύτή tσuτι}ς μεrεωροτtρσ φοινομtνη κοί ούσα προϊόντι (nροοιόντι). 'Επ'αύτήν τε rήν όκρώρειοv κο· τολήγει , τρισί διοτειχlσμσοι διη·

55

56

ρημένη, ώς δοκεrν έξωθεν τρείς είναι πόλεις κει­μένος έπολλήλοuς. 'Εκατέρωθέν τε φάροyyες

περιβέβl.ηντοι βοθειοι. Τό δ 'άπό τής πόλεως άχρι τorJ έπιπέδοu κοί τών φοράyyων, όσων μάλιστα

οίκείσθοι έπιδέχετσι , οίκιών πεπλήρωτοι κσί άνθρώπων, ού τών πολλών μόνον, άλλά κσί τών άρί­

στων έκ τών πολιτών κσί έκ τών στρατιωτών, οϊ ήσαν έyχώριοι πολλοί τε κο ί άyαθοί · ή τε πόλις

έπaλλήλοuς τάς οίκίας έχουσα διά τήν άπό τorJ τό­που θέσιν, όλίyας έχειν δοκεί οίκίας πολuορό­φοuς. Οίκείτσι δέ rά μέν δύο τμήματα ύπό τών πολιτών ' τό δέ τρίτον, άκρα δν τιjJ άρχονrι άνείτσι . "Εστι δέ δuσπρόοοδος πανταχόθεν, κaί ού πάνu pq.­δίσ πρός τειχομαχιΌν." Και στα ερωτήματα όμως που προκύmουν φυ­σιολογικό και που αναφέρονται στην ίδρυση των πόλεων οπόντηση μας δίνουν το Τακτικα κείμενα των Βυζαντινών94. Και αρχίζουν με τις τέσσερις βασικές προϊιποθέσεις που πρέπει να ισχύουν ώστε να είναι δυνατή η ίδρυση κά­στρου.

Περί οίκοδομής πόλεως: ~Δεί δέ μέλλοντας πόλεις κτiζειν πρώτον μέν κοτa­οκοπήσαι τό χωρίον, εί τό μέλλον έπΌuτό κτίζε­

οθαι τείχος άνεπιβούλεuτον έοτσι ποτέ τοίς πο-

λιοριιοΟσι διά τήν του χωρίου θέσιν. Δεύτερον δέ πειράσοι τό ύδωρ καί yνώναι εί πρός πόοιν άκίνδu­νον καί εί άρκούντως έχει πρός τήν τής πόλεως χο­ρηyίaν καί τών άλλων όσοι κατοφεύyειν είς σύτήν μέλλοιεν έν καιριjJ περιστάσεως ... Τρίτον δέ κaί εί λίθον iχει τέμνεσθαι δuνάμενον ή τεrμημtνον

ήδη , άλλά μή πόρρωθεν μετά πολλών οuναyόμενον τών κινδύνων, ώοαύτως καί εί τό ξύλον μή λίαν μα­

κρόθεν μηδέ διά δuσf!άτων τόπων άποφtρεται

ώστε άδuνάμως έχειν πρός τήν τών οίκοδομημά­των σuντtλεισν . Kai τέταρτον, εί σιτοφόρος ή χώρα καθέοτηκεν ή καί άλλοθεν σιτοδοτείσθαι δύναται. " Αφού εξασφαλισθούν, λοιπόν , η ύπαρξη κατάλ­ληλου ντόπιου λατομείου και κατάλληλου γειτο­νικ?ύ δάσ?υς για την ςύλευCΠ), η ύπαρξη επαρ­κους ποσοτητας νερου και τεταρτο, η γειτονια

κατάλληλης καλλιεργήσιμης γης , τα Στρστψικά του Βυζαντιου ασχολούνται με την επιλογη της κατάλληλης θέσεως ως προς τη γεωμορφολο­γία του εδάφους. Πού δει κτίζε ι ν πόλ ι ν: ··χωρiα τοiνuν tπιτήδειά tστιν είς κτίσιν πόλεως.

καί μάλιστα εί μέλλοι πληοισίτερα κείσθοι τών όρων, όσα κατά λόφων κείται , κρημνοί δέ κύκλψ

τήν άνοδον άποφράποuοιν, έτι δέ κσί όσα ύπό με-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΠΑ & τΕΧΝΕΣ 64

yiσrωv rrοτ.ομώl' ι;ιιΙΙ".I.ΟΟΙ.Οι fι 1\'ιιιι.Ι.οοοθαι δ.:ίιιαvrα~ o:i δυ·ιαui· .. ιο~ν δλλοθι μετuφtpε:Jθαι ~ιά tήv rov χ,ωpω.ι; ,uu1·ι t:1ι 15ί ~ui &11 t-ιιt θαλι!ι ι ης ή με.yi­o:ιrwv πι:τru~tι~V.ιι(iιίj.!f.lw'n iαΟμώιι ιiΕχtι θf.σιvf.Μy~πσ­

Υ'Ι'ι:λ~ς μtρεJ rJj ήm{ι>VJ ουvσπτόμι;va ... Και το κεψενσ ο:::nJVεΧ\'ζει με σuστόαι:ις yω. τον 't'pόno θεμελιώσεως των τειχ_ών, ιδίως στις περι­m:ώσt:ις ταιv θαλασσίων τι:rχ.ών· κaΒορlζει τις ι::ιηοι:n-όαι::ις. ώαι.ε νο πραJτnttύονrοι οι aμuι.ιό­

μενοι :::ιr:ό πn .'ivδwo των βελώ"" και δiveι οδη­γίες για το ~εθα; τω"' οιΙΙ.ισμώ..,, γw τις δι.α­rπάcεις των λίΕkι:ιlw', τα πάχη τω.., τειχών ("ΔεΙ roi'tuv τc μt·ν πάχος r<Vv reιx.:Uν ούκ tλaπov πtvr.ε nηχων tx.ε:v, rό δέ iJφος nrιxwv ~rκο­ηι") τοuι; τpόnαuς rr.ρCJrrωaίc.<; τωv τειχών Ωπό

~~=~~~;~~~%'~:ι~~~~~~~;~ τη\' r:σrοσκεuή προτειχισμάτων και yιa κάθε εί­δους ιιm:οοκ.εuamιt.ή λcτr.ομfρειa και ϊ~όvοια.

1-~"""' f~ooiιίf•~""'" · νι. :"1•,.-.ιn ".-pYι,j, L:Ιοο..-1m,α.78 2:. Χ.Μr::;>ύι;σ..-,"Μ:>ψ.λ;;c ... ".-t>.οζωrι•..:.. rιUΝ;.;ιιν-:mciιυ.• 8α όιιιι.; "ΧΝ 1!;-:ι -:k·,·~ · . Ιr:ι Ctur<:M-;oιιci .rrrroolα r.:ιι· ϋυ~~'ι'tl'ό:ιιι (Mopo:mo!il \':ιpuμιιιrr:; ίΞΙΙ..,.,-ις rμόοιι>ζι>=j,λΒrι....,,1 !J~.v!! ~- •( ~n·,τ,χ.Ειcοc\~!!ςτt)'Ι8Ι:ζ-~rl~ι'αιι.~ 1960 ~.~- ,;.ιι...,~, ~ 'Κ ~- J . .ι.•. Caιrιί, J.. _ ~ιrτ-ιrι~«~~ J 5cttιc. ,, ~ωJCIIdj δ.~bηct!J 0"""•'-4-'..ι _.,._,;.ο.ιl\l..ιi"•J'Ι...:. ·.~..:.ι1w(, ~.ο ιt"ι~· ιt'Ιι• ~-'-"'Ι"'Α,..;' !~?ι:;, τ r'.Ciλt::-r"""'ι;. .ι.::tι,ιτι 1~ϊ"ε. I:Q, '14'-1~0 f ft.WJt:•\ ί-,ιr~.~~:.~·;c$ t.Ι Gιix,' ,<;.l!t(ιuC, ~~ι.; 1'Ι!'ό'Ι,J 1-!lf ιw.. ~~ ωοι;ι~~) σ. 1Ε-1 ar. zr,~.._\,LC:r.ooj-. c-. 172, ιr;. ~

ι."q_:ισι.;~, σ 1~-~• ~1 i~t~ Ε ~· . Ι. Ι'.Q~5ώσrς, .mφιιrιι':-"W!"ι.'~~ά .'"~ο9ιι~~·ιτι·Μ· wι f:Ι ~o:t- flt': .•~")I'(IJ'ι,~ ;.·ι:Wιι .~. 1\ifιiΊa, ' S!:ιl:l π ~~ g Ί ι Mikι~C. "ύt:-lf <jιι Gι~w: de· t:>ttιιnil<'ffi ιJ tldle ln Μιl\ι:-­C::ιnιΕο".' l.v~ι.•--.n'4, 1~74, :ι 1'fl:> e ι:..J..ΖαιlιiΙΓΙ'Χ.Η~ζgπ,·ι:J.ιΞ~e-ι .ιtltΙ'~Ι\. 1 96i,σ.t! 9 C Μ~ιι; :ι, fit. ιlf; ιr,'). Ν ,Ι:ιn-.φ(rmρlα r.,.; Λ~ ι<ιrιιι.;χ:. "iι'YJ 1 m>ι~~'Jf1t,:ι.~. Ι u. ~(lii e:--if!n~, OpAr.ι; rwι~~<\ ~rιι.1Η :>': flp.{i ιιrιn,ι.·~· .. :~· ;~~ ι,c:;ιtιι..ιl-k..-.·~. !4':ιl•ι. 1)13. 'R. rι. Ι.~- . 11. 7, ,'ιc.·.Jf{ής. ' -I Rffλι(η πς ~~~:7.Π\ιήι;: Γ:Ίλ")C 1111~ Π:',' ~~t:1(m: πσ~tι<Φτ:;οι<.;.·,οg.', S:.ιζοι-r.w:~ ΙΕ-,19-* c.<Ι'

1 ~.Τ.Λαιι..-,ής.•Η ι-<;;W<,η-:η:;flu/'rlν"Μ'~ Π:;..ηι; • C':J «', 44. ι.$.CM~. tft{(ly.1ς-, >Q-_T~

1,. G. >.ι·;ιιm, "L-ιι σw.~ani61F18 d~rv. l;ιWk! ι:-,τ.ιnι8"ι", .!>.r.C.ιιmn Oι;kf"""":!- -.1~r7. ~_ 1 ι eι 1!.. C.M.ιngι;:-.&.(άνno,OC" 89, 88 1~_r_.'\>όβf.<:ς. •Οι "Χ(...;rι""'!Uς" ι;ι;p:ς ηςξi•~:Αι:πι•Jiαρ­

...0.Ι'ΙΙΧ:ΙΙ"~Γ.:Ι.Ι.;;οδq8;Ιιχοι:-».τηρ.:n.:ο>.~~ς:iΨ'f.ΊΙΙ6ςΤόιιο-;; :πu~l'ι;ιθl-j,......:-N_F.Mt_vn.-~. ~- B',θoo<::'Jλ""'"- 11. Ίm1 r;r ι!ιιι;

1'. Η. 'IC>1 Sιtι:ι&'1&bιd. "Όit S~ιr:ι~pl.ιnung Ct& ~Ί'Ιί:Ιd'ιιrι ~1'1--~.._,.....,.-, 1π \~ ~ .. ...-,,...on..r>ι ιrm..,._. ιu. ~'-'-"'"'*-'911'. ΒΝΙ , , 1~c σo.4'~82.1.\.\'i.:Ιo.wι.'TN'ilάNGOI'I!Tι.dioraιlltιal.7ιrrι plunιirιy ~ RD<""-~ rι,.,.....,.,.; Ή ~ι Α. ... -.... : Μi.ι~"''*''"" Ι,

Th•tm..-.ι. 1m. Q-0'. 2§251 .. <αι ··ιιιlι!,Ιιrt-:: n-ιιι.ιιcr~~ι·.

.ιw"...ι.ur....,ιr,·<:: .<."Ιι..'iΜ'~ ΧΙJΙΙ f!:-31 1~12. ""'- 1~s. ~"'-Ι, 1,._1_ ""'-2 N.lt~c-_.~~n.·-ecnιnbuιιon~ r.ωoo&tJplancιιa·.'illι όfι

fi'L-.ιιlιc-Wjι"" ~ l iιr<WJ'-"' ιοm~Γι•', ΠJI~dN)VI r:.ηJI"Undl' ~'\Jrioι :>eιr.:.'l;'~·-,.iλ~. ·~&S;.>bτl~ . ι~ίi'.!;'";Ι' 1:3-~-zω.ιl)'.. -χ. Η~ Ται>, "Ί"ν~-...πqι.ιι p..,.,I'Lniιliιo-.-,. Ιlnιι ...._.,-*wo", ln l . ~-~~oiou .. ~ J . ο. F:::<~~. ~J .. Αsτ;~~ c1 ι.~ .: ... ιιir:ιc.it1• i!fld Ee.'IJ' ~ • .,..,nt-..,. ~,;,11 R""IIL9rtf-ι 'LlFtV.ιι ,.., IEtν- :)LJ, τrιι ....... ι:Ιίοο, ~nι oι).Sio:;.iι;hcm.'m.rι.ι1ot. ' f Η. ~<Jiί;ιι., ίίι• C~ '-'' R;;ad,.. •Μ ΙΙ'ι• P.wr:>ιr a/'Ji/;ot ti.w-1 -'J·•·•Ι•t, λ:he--,ι.1'9!:!t.c-:ι.15&- 5!1 ·w .~o~_ :r_ ι-:ι:.~.~~ .. ,.:~.dι_.2:ia. ~ -. Ι(q:ι5άπ:ς..λψ~ .~υ.: Πιψαrφ~ I(>'JΞ.:.ιζr.ηΟΟ, Αθη·,α. 1953, σ.

21 C. ~-.y:ι. Β:ιζι.!ιτ:ΙΙc-.?7. Ί:ί "Mι.I'Y"ι~ "'i t.WJlfι~r.ιq..."'ι-t;rnό.l.f'ιι::· . .,_JE Zl ~βλ. 8ι><lirr 6ιιlin Hakim. λr.ιί.•."::-ιι;lοο:'.'c Ci~~: Βιιi.~ ;ι,ιJ •11~.1t'..,;1ιj~."WI\:* , L(o~l)ι'I-Nt..ι"l'<"--t; [2ι'Ί b~- Ί1iβ13 2ιιl. x.~·.ι...u.j:liw;~ι--..,~...u.·,.,;.~,a,.-, (8'.~ -:v.·!lιJω; ~ ..... ·Μt.ι:ιrι~·.[frιΟι_ι:ι::~~όα':'ι:cr e.:.(ι!•Ι'Jο~.~1~.ι:. ιι.

2~. Χ. ~.Ιrτ;Uρ;ις. 'Αnοομ:ις "::r."' βι,.φνι .~n(h:ιι:·ι· σ. 1~.

2E>. C.M.r.'JI',"MQ . .-.tSp;>ii. Π 1'L• G.- Piιl.κ.tι attu.ι.t.rιι:OOpιιt-'

~ ~-~ u,ι.ι.rιrr Weιrι!. κ νν~rr .~.mι:.;τ~'!. fY.:εton 1QQ:>, vι::ι 6~5-+Ι!ι ~1. Σ.ιιι.ι::ι:.ΙCΠ<; Bε,.C-.'tJ\1ς. ν. Βύννη. 183!.1 υ. JO&: • ... ~σί rtωo,· ~~ ... οι;<" -iνμfιοχι:>ο\ιlζι..·.- \ι ναι.••ιr<>ι;; ι1t-'.ιι~ y...,Ι<"Cτφ<~~ yι-~"' ί:ι rrj ~~· :ι. wδ-31-'fι r-:ιύ ~~π) ι ι>οι:ιιλι:;σΊ ~w.~~ ~·ιτι,οοι.·nοοc' rό:~

23. :<. 'ιlι-κ:ύp:JΟ..:. "Αnύιfι:ιι.; ~c.:~· ~uζα.~Ί-.Μ ιιόλαι:~··. οο. 11-12 211. Qt~ι"ι''l'tllrf', 'Ξ=Itιl'l', 1Ί P'!ιrι.jft-~LN f'Mι_l.{>κ;":MJ~riιι, 'ι', ~ ~ -1!1:. .. 19)!:. ο:ιι:. z--1~ ~ ~i4'~ι,ιlvu. "b:•tAιrVιi~X:~~ Cι ry ~~e-liι', 1Γ ι:;._~'Μ ιitc :"tllr.lιb:' -» .'λtιdlt.1lιι 5Ίιtιι ~ 5t;_IMtiU ΧΑΧ'ι1ι:~ιι> .ι/rι. .<Jf:Ιa.•Jι.: ; ~.t~ι.ω~· . .-ιι.:~~- !Swg•aιJ. -.!)5.3 οο ~3 24. ,_σι. ι..ιιt.Ι"NJ.'tt.ifi~:;Mι'MSii.,Doιι.t,S~.1'il!::7,oσ.2!15 ι~λ..Vt 1'1\ο·.-. ·ι..- &ιινο::~· ι< Ι'Ι' -y.::_-ι;ιι,.:ιι;φ,.~ Ι:Ι~·ιwΨ-·~ΙQr'~1Ιιο:;-.:; •rΙ-ιt­

L.οοιιrG1ηrrc1'~z. ΙΙ1/•,ιnΧ\'.ιΠιι;,y,s~:ΙΙι'eι- !)ιnr.;:r.ι&s~~ss, ~ι,._., :~.J1' • .ιι.-::.• ι-,..;t-1\·..::h όct O~~crocςtιι~:l'~ Bf7!"'4inι~:•. ι

·eι. -ι.ree.--:Ι,\Ί'i!l\t1J!ι2. cιιr 6~s.δl4. :tυ R. f..:f"" ..r , ~ . f':('tl~ lre "'k;; ~o;\lll .,.....,ιιno:J>'~,._I,

Dιcie ι-. Dιr~anle_~'. 11\ 1-ίιιιer 1!!1' ρe. • .ιι:I-Μ"Ι~ ::le!Ι$ iΊ:1~ι.ιm ~-"~-""'- .'ιι;:W; ."Ιιι .':l"!"υrr~ '1ι'ψ"' ΙLΙ<~ r..or rk rW ""'-~.-Μ 'f:ιme ι:n.~πw ·~·14 Ί'lai Ι~). ι::;σιιe::ιίσrι ~e r~ Fnrι~ιιi:!ιe ~e ~πΊ.~ι:r>~!, 1Ι<~ c.:>""

31.C..Mqo,a.ζ.:ιrno,c-.1e .... Q.ιif-:ιι.ι. LI.:Wιιusartrr~:a.aιιr.'rn! , ~..,; ... 1!-tl~.,.-~~·· )2.C. Μει;ιgι: &ιι;αvrτ:·.-('11;. 7~, 9~. :-t;. Ρ_ (".hιι.,....., 'C......-....rinf--~ ...., ιι-... ιtοο τιt'Ι( -.rl!;>",...1'ιιο11ψ.v-:Υ!• ΙΓιp 1!'. lr Prι:.:-eetiiπ;~ '~ Ρο .\'11/l/t it>ιtιneΠic:ι'181 :;~i '1f

.S;Bir.':'M St-JC:'u. L.αιdο1, ~i6-7, C.<\45 J4 ~ 91e.r. ,rιιι-οc:.ιc:ιοιr .:. rt'II~OM't! ct aι.ι~ ιnsιΙΙι..ΙΙίοιr~ t'11M~· ira~-~~ 1~·195 Ι. r;ι.·5l-.Πpβλ.~. Chιι.--ι.·c::ιιli'l"fdcrιι",Ι.J 44d, ~:ιι ~~ ~ ~-:ιρl.r.kιι-.:. Ι-:-r.>ρv.'(€>!01'rJ~. οο. ?"~·;ιu.ι. )!; ;.. ,l.rι::rί~n. ·;,ι ι.ι p::W.ιι001 de :;~n:ι!ΙΙΙ'ΙΙ.·~~ιι w.ι~ :η

~;ννι.ιmt.,ι7J!>Ι'Ι!ιΜ',,~ t~,11iί'I; C~"'!·1'H -*Ρ. C--.rιniι. 'Οtι11 ~ι.ιίσrι~ · c-.44S ,υ ~.A..Y:rιNioM-, B,:o;w;nιιM,\;!ι:N.ιtM,·o'OI Β,i,σ. Ι.ι;

Jι!ιlΖ.C\Ι.Ιι:η....χ~-,,;..ε;.ια_ιgs;.ο},"

:1Q fl. r'ιc'1DζM'Γ..::, 1aCII!IW(\ι;.i',IM1,ιr)c-Wτι",Aρ'r,f1/CN.rτf.rι ~. ·Q~2,

' " .'Ι()"ιιw;.·ι ,ιι;:Ιa.rιι; ΓΙΙΙγiι:ι.m Ρmιοt:-'{Dinι8" ' 1π',~ar p!'οιι,"ΙΙΜΙ6ΠΙ

.jι,,~ r .,.riιc'lf' P_~,..,,ι;c r;r i-'G

·11. Ηίa.'tldίΕSJι!lΙΙC!;ι'ιισ..:ιιι;.W.'-/ιιr.~ ~ιt i'Do'&Q(op.i'ltιJΙJ:, ε~~- U. ~ιorltv.~. ,',m!Ι!ι> ..J,.-,, 1SJI!:', .,.,-_8:11 εξ. ~2.,..Χρuοc.πόι-~. ·-G τU:..οςτης'ΕΖ>ι~·.Σu;_.,):_'Οd.:τι....:Ι

"Ε.;.·ι" γ.ι_+ .Wι1'!ώ~οiα .._~ ·;~t;rio;-, ·• θι;.~-Ν, 1g&7-'!l', ..,._ 1ι11 1 ~2. Ν. i'< Μ-:ιι.1-:ι6η>:ιι.~~ 'Ιiρόι-J.ιι-:ιΙΙΙ":'Ι~"ί.Σττ: ?Αι:ι:: !r.? ι,ς-Γ. Ε. ,Μι.;.'·"'""'· ,_ δ:.m·,.. ... ~ ι:~ \OJ!i-:!1:7. •.α.'~θlicrι η•: r.... Ί'~~ι'r:; ΜωJο.ι~~ .ι.α I) ιτ::ιαλlιΜn .;~ :(.ιρcξη της Εγι:n!ο~ rLJί·· Σ~<ιΑι;_Ι:"';" r.ι...._&.;ι{~ ~. 3rlt.x: :.L'=ύt.η_ 'lg)] r.π :;v}-111 0

~3. Πρβ. Σ. Jιlι~ 'D.ζavtrd ~-. ~ aJ!~:ς lltl.o:ro­.. ~·ίι.·Z;t<W:><:,<AΙ λ.ι-~ff_,ιΓ', &«;~rJ,HI31,•.>υ- OJ7GDE t~. Δ.Ζcοlli~J\ΊΙ>Χ.ιιι:ιv~~.,..Μ+ ε~ς. 2. ~ ~- p_ιc ·""~"'. -.:.:u--w,.-cιr'. ~ . ·.~ ι-• J.""'>-'''-'·~""·~ ~ .. ι·~.~ ,.,.,.,t:j-%1.~·,,,.)(12

~~- Ι"'Ρiοι:οu 4•J (oμw l. Μ- ...:w&~ ""Γ' ,ιι:;""'-'Χι'Ι η; Mtιι<.d'Ja·,i:;κ: Ιό.>', ι ~! <Ι.ΙII:Ic, 'Gpkιn:ΙI:ι rort~l:ιt.:ιnιn 1n d&r SA Μ~ιιn·, Cf.."!-li'IXXX!Uι:27'!!i 47. 1.1181ι.Ω, 'Obιrc•G-ιi1M ~er a.pιtanM~tn S'idt..c-, 11J 48 I_ ι\ )l.rf'ι"( "Η o1.\Jif· '1"1': ~u<J"~'r!)ς Γιό.•ι,ς·, ο_ 3~. I ~~ Λ Dι.ιnrr 'Thι t'l1811ί-:w t001.~σ/!s ~~ ~ lr. 'Π•Βιιι.-..ι dil-\1 c.c.j: ιΌ,-,!f:'ti f. '11.1teg.orJιΙperψ!II::I~'.~'·I('.S 11' '!194,σc.l)o)l!-l] 4~. Π~βλ. C., Οφ'οrι, 'ί.t ι ι'Ι!!ιι 1am rt)'flcΙΙnι l'trλo~:,·un't'', ln ~~ efι:Jf.,lf:~"-.V.~ fllljo'Ot."fl .ι:ι~."',J: s~. ~όfl.:x:. nι.,.xr<tι~'1u.;·ι rι. 5-.-14. ~- ΙΙJ:ιpδη. ~­~-,.,.~.o:n . αr ~~. ΠΌJ'. 5 .Ο:.Μ•n}l?.aι.ι{~·ιτι"'·"-~ ~.Ιι.Κ.Ιw.tοf".'.-r.Ίι:tΙιlι·:r"Ήf\Οr.ηηι::Μι ιvίΊο::~·>;ήςΙ.n.."Ιiο)ο.ι.Μης•,;:ιι:-.

ΙΧ'Ζ-I;.ε..).

ι:-:.tr..c. r.Ι<w::!;I:<:ΊrruiM,' JΙRBC"ionΓ.'>III'.<odDrιiιιΓtllf\Oιla Wι F~ w ~""' v ~11' P.eι.Jr-ι:. s~ a~ -"""~~111 ιr>Ιeι"'Ιf."'ι111ιι a~ c.v~w: Hι.<;r,Y.,'ji!MtΙ , "IIΚJ.σιr..lf1-if'>· 'Lι~ B:-rιx!l 3'{711n/8"ι1ιi~ r:.oπtw...- ί a tφσgru~hi11' "ί:ι\Qιq"" ιJrι: r.t~~.κ•·- Β8Ιιιι.rι S~i ~~i1J_ ThιsaaonΙΙ<i, 1Ιι!Ι:'>, '"· 1t>-1!, ιιw. '·b1'1.J. -.iι ι:ιuο/Ιι: Ο(!r>- ιc άιι1s ..-.~ !!I!!IIICtrn{:r~ιCtr'l Lof.:w1HΊΙ: ιt-·Ιιlιόι: (:11 ~--=-~u dαι N8U1tιtι ι:ιι'~ιΑ!ιι".~*ο'f.:~~~;ι, · 1100, ιιο.:k:-4!1· ωι "λwlr::χc.φιι, t'~ .ilιοι:; '. ~1()/lp-J~Md 1"/(, tv,IJj(,..;i;:;Aι:. >:t.~lδ'ίι; f:tJΙιLO:.~.::' i:λ'

D-c~ :~ σc.. 1~·:.JIJ~. nρ.:ι,;.. ct, Ιk-ι.ιrιι, "~ ιrι~ vrt~ι: Ur~an ( .,..'\ill" t: -.:Ι arcιιιrα.Vι-" , .., ΙΙ.;..>s c.r αι-'ίλ"-'<Ι.CΟι/ (f,Jι ~ .'lr!\>llαιrf•

r_'oJ rcbγzam.lr.. σ. 6)Ι ~.ι. Μ_ Υ_ Ο::Ο(>~ιτη:;:,.'.:,r(Ο:ι..- ~~·~~ΙΧ'ς>.'Ο;'(!,υ ;>~

5$. τ. τarm!k~ ·~nιν.uri ιιπ .. Κr.ι -.o;rn 8ι.ιΓΙϊtr π 114ι.'-lrk-Wrι' ~·-~ '11:>, ~ι:ιφ;,_ 1~ 86,σ ~ι sι;,ο,Ηaιιι 0/e_~'/ιηιg!ιι:.'ιΕ.,St:.'Ι!Ιclιdeιιtmιιι.·,.;:οιe. 1966,σ.t~. h7.1\ι A.Πι""'-"l~~ιr .... ~flo:Yι'υroo ~to ir"W?r'.w .,., t,\:_13 S3.X.I*~~px. · .o,-,.~ rcιrι3r.Jζ:rιtι.\':W~~.ι:ω•Γ,, 1~ hl+. 1. 1Mln'll<i, ·~nιw.ι ..ι ~irw 11-Ό) "' Μ. Δ Ζαιιi::~~ .• "ΙΘΙιφvrιd,.ΑοJΙ'JΙΙ~r.ιpι'c.ι..e;.ιοι.tΘε~.-:ι.24~. 61. }t,_ &n,. ι.- ....... ~ tφ.orιli.~.'rι:qr,'M. 'χ~.~..,.; .. , 1 ~h\ ;J

3~. f. Leτ~e. 'Lf.cl'lrt:rR:JEimpι~"tηenl_.e ~e r.toremt"ΙΙ"E-'

57

58

tlιί:.Ιιί ~!wd~s~s ~ι. ι96J, ιr Ι·>. Χ. Μ-w..ιρι:.-; 'ΑrCο,.εις ηι.:··~Ι)(f''·",.μ.~,.-' .. ~r:-~'W)CIR•ιfp.'l"<; <" 1•)1

e2.r.~ε.~rιι;ιο:.ιιι.~ .τ:ιιαv:ο:;-v.ν.re-,.:. "·α~~Ι:\1τηςΔ.;Ιά-1ιr:.~ι-η~r-.....-~ι......, nlf"ίι:ς ' l*ιί~11,1,6i ' ,nu.lo'~:ιn

6). !\, Σ1ιο~...,.~._, 'Ή ι:,'tψ(ιι;.,.- 10\J Ε.Ι).η..<ν;..ιQΙ . .-. Σrς- .':r!:oc~ ~υ;

Γi.ι.ι:.....- if'i'k..o:;:, 1 Η. 1\f.'U, α; ~::ll:o-111

Μ . .Δ.Ζ~κ.Α)ηιιο);.h'a,ζ~•-m:.~~ tt-:o_ ::. ι.ι~ΓΙ(-~. s.,;_ι; .... ~. ιr ΙΓJ1

66-~-~ορ;lιι.-ο~. '1- t:'Ι';Ιβiω(.ηt·::ιι!~'.:;ι 33'S. lif_/\1aw.Jθηo.....,_h'Bι.:"nιr.no:.ι.=.-~.σ.:fΓ..ι:·

68-~~ Σ•~χ.cταίθωfιr'iο]Ι.·:;.Ψ-υ~pι.οtοίυ.~ , ο.:;~ ~- /'.._ff,"-'Αr-·.-:'ις,Ηι3ι~~..,,,.ι~οι=""'~-4'-:t'!i2 ΠΙ. ~.J+!ορ:ΟΜχ;. Ί- ι:ν':ΙβiΩσυrΙt:..ι Ειi.Ν~ΟΟ'. ~-13~.3~ Ί1_ /1._ Bon ι. ~·~ι ~J'U-'111,. ~~.r·,,, ι <'!Ο~. C")_ 1~1 ι!;. :·~;~ Ιι;ο.ι-Ι.i:ζι 0 Σ!ί>~ ιt ·ι-~ιίιν.~:~~ο).l. ll uι ,ιlk:ι ~:lιι •. '\!3;';! ο.ι.

1'2. ~·•-.:ιtοι,'.lΙΑ'!.Ί:ΙΙJΙ:~-~Γ,',-,;~.ιι;..">'ί;,_.-Jkl ,.ο:.ι.r,;,Ι (Uο,ι t";h~ι• ι.

t.z~~~-~ι: 2 1B 7:3. Σ..!!. <υ..yΟΟ;. ·:~ ~~ ιc'io: 1.1~1:.~ ι~ι(ι -~Ά ~ιΙ ~ι.ιο.•~Ι!'" ..,,~

~~o)t ~· •• '\.Q"''ojχ:~\:; 4, ,~- ~·17:, {'!; 259 8~ H.t.. lW".ut!fΙ~όo:; Μ"ι+,.:α•:ι••i~-•. ι..,!.~. ο- ο:.ι3 -π;_Ι(ι~i-.·οι•Γ\κι'fΙ.φΙ.fΜ'tοc.~<~··f5,~~1/!(,•~•'/Ν ,fi i1!.~1JΙΙ~;,,.Χ ~,'j.-(C."'(~I, ~~ 0 IJ :;or~- O<:JI ~.JH )HO<irn;,

c.rιewι:~nQ&Ιa_\1\'υhlr-JOI" t$'.~Z.tt :ι:.~;ι: .. πι. :..:t• ιι<.ιυr;;r,;, Ί.:ι-.f;;. -.ι..ι;-ιι,: · , ~ι e

r.. ~.rβ~ριί!Ιοος,' ~σ.~σι-,~υω,.,.σt-ΟC' ι:.~~' , πι I.J .• \ ~-'~-.rι:r,_' ( I,.,~;)O")f,')t"::C ir'.lιtnιV,~rM.Fι_ :t 1Η

Ί'!I.Q.Zιlo:~tιlllιJs,DJ-U'II:'e',,,!ιt ~ Ν Κ ~π.σι::;-,;οιλ-)1': Μ' l~ι-.- ι~•.-._-.j .':,"ΙΝ'ί1λή, •·~ T~y"""- ΤΙf ' β~\,; Wj o\.leMm ιη~ E.V.'/1'1~.;.;: Κιmιιι<~. ε:-eσ-*""1'1· Ι9ε~. οο. 11!..~~1 :12!i,:xι:a.~.~4'3 τι. ~1- ΙΙΙ'{~~- ι: Λ 'Χ: '"'"'~~ ι.~ ,,;γ_... ι!Α: ..-:..-.~_,ct, .">1-ιι-ιιε, ι:p~_ ·'Xf

~~'~:,.lt.,: -yν:;. Ι!'J' .-..:tι~ο·.-:'r,;ιι1 ~(8η.-το\t :1111~"' m-:t:ιιι"Ο ι:t ~ ιτριc:ι:tς αι.rι:« Ιl'οια" tp\'~ 1οι.ι Ι. e..:-:.τ,οωη. · Ε~~ρl):κ-.~ ι:ιu ()o(•-n<iι~oCII'(·~ ~~~ "'*"''~ ~ ι-ι~ιwα: cτr.ιπ.ιι-.: -.-.ι "Fι..ι."""'~ α.ιι:οιι:ι;a~ρι::.;;Οe~ι:~ ιr·.sο!ζι:'.·ι-.<. Ι~t ι--~12. "» . .!CΙ-215. ~ τ-,.:::< Θ~. 'tii. .. JBlι\ ft,..,...-:.~l'tι1Γι1P:ttn fi..,.;;ιe t l'ltn lhι! /'t.t<'ι

\hlr: ~σ .. c-m~.ιrf ι_~ι.ιiςίW'Ι.ι c' 1"-t w.rt' ς;f 181: Η~ιn.~ι·. aιήr•ιι;,. Ηιι;:"Υ':;;<;,' ι1rΜΡ,.. 1~ ~~~, Nt! ... llll'7.tl'l·f.' ~).τ. τι;; τ-ΆΙ~., "Ειιt~·'οlιfι -.ι:r ιι;ιι,_ '_ Co}- .)ε ~ξ. Ι-Ιι. Ν. Κ. hk·.nu:'onr.· .ιό.r..-:, "1~ ~ιτ-rc~τοιι ~.II'Jί..n;OO", ι3ι;~_,.,..ιnι;π

14. -~9'4. ιrο}. ι-.Ιτ~. ιιιι.. 1--5 k.~. Ν Κ Ιkιιrιnιf.ιιιοο~.:ις. •το .~ιΊιrρο -:η:; D.tι<κ.", <:rn .1..-..'~wo," .._~..,..-} ι;--ιqιο Κ~θοτι-1"'1 Ν_ a Jι:~;..~. ι;:~,σαι.σ,w, ·<;<W_ ...,

lt1-1R:.!,;;ικ . .r' ......... ι..:. ξ?. 1.1 Ρι::~ ' )~-,ί·.-~~;·.ι..τ~ .-,1111' &hrrι:i d~'ι.~"*''•"' .-ιιhιιΜίιk: ;~-"fΊιι5'.8,V,.~νiι:~-1-12, t~·fG, ι: . Η.Ι.,._.ι.ιtι:

'~"'likrF<:'iilikιιιliQtΙ'f"'', :x>.Z:.1-2i':'

fot.C. ΜΜ>;Ι~ι3ι~~-'110.-:χι-.Ι Q Ι ε.ξ. ~Χ_ 0.11\ς:~ '2ς. Ή QPJ:I"CK1""1K; ..,.--,. ΕΙ...ί..ο:Jδ' •. :πο:ίτιw 1~ j.1 ~- "'"

ΙDΙοn',Διι:ιίιιψ.κ:πηΙ~Ι.Ιuj::ι:i:ι-_1~1,οο. ~--C1.

~9.Χ. Ιι'ιπ.,.:;.,..:;, "•,.;ψαc τ;,Npu.:~· nά~-""""Ό <;·J_ ~-!_ flμ(!.'.

Ρ. ·ιvc... -·sιι.-~ι,-Εε bγ.za.mιw:sa.u~ »ιe--χΙeιίί:fει' .!i}:!~'lliΙΙC·

e:...-....,..cι.ι1σ~2-""-·•~1~ ao. ~ .-ΓιqίJ.ιίι. ί.ι~'U Ι: ΜedίΙΙΙο.ιl t>:ιneι.se.s'. ~' Αι:.111.οιt rA !Ι'ιι Bnf.:sfoSc.'ιo:uιι..~ 41;.,.ιo. χι 1-JC3.-ΙJι::~.uu.~52,:0ί"((

il. Α. ΟρJιάlιδcς. "6uζcmwd μοιιμfc τιΛ Μίιω\- ~ou Tι:Jt,tl'~u"

f, ιι.:"Cι,';'iο,• fι._μΥ::{8ι.(•~ν,.....:•.- Σι '<=-.Λ'!.:ι.• 1-'., 1rt'Λό,uu.~~1-4if: i2. !n ΙΙ.:Ιμ-ιρι:ι-; 1~!1:.·,....~~ ι-:::ι. r:\l,ι:.-,.,,WjCI!Cio:t, ~- .... L\• ΑΒΙJ'ΙΙ;...:. '!]1 2-'1:' <.: ~ -lt3-l"i>.. i3. ΙοιιΥι Cι11lnlatu. Dιι ιφ~'1ι!!ΥΙ.ι ΠιΜS.Ι.'ο.ο:.Ι:•e •:1--.ιΔ(ΙΙΟL• 1\λιΙJ>.....U κuί Κ•_.ιιιι;!•JΙΙ.'.ι:ιιιιίuι. :W ~~_κ,•ιιJιι.'U_ ι:ί<.,• ι '" 'Μ~-~ ri~~ Θ!ιιοοJ.C"ΙΙίο:r;:). ω. Gιrtrιιdls Dόhlς. σ.:e-. · 11ϊ:Ι. οο. 4 ιζ ~Κι.ιμ.-..οό.u.ο.~,._..-.\.ιι..:.,.,.,,,,.~vι:οαλιΝiι<ι::: ι"1fJ<';λ.•) ι_.ιι.' τtc~. r. r.χ~αι Otoσ'C.i.c·ι:o:: 1w. σι:. :ΙLιt 94. ,-,~.,. ~..X:i.Jfι.-~ ~.ι:<κο!ιο.-.- ')-~ •.Ο -~ιιiιι'.)οι •:U: -~-..: t;."ιtιι. ·οι i'hO:.'U.:IC ιiι(zt1tlnιeι, ~mbιl1::1 Olfl~. Wι8...,~α\ 19e~ Mi!l, σ'.ι'. ~.'. q)'.

The Early and Middle θyz:Eιntine Town

Ν. Κ. MσulιDpDU~a

lrι th!: :Jl'lί ι;:IQ wς_ ~(!ιnpt "ΧΙ cl;:\fily tlκ cirwrru;;ι:γι;:~ :ι.nd mcH'I5 mat ::~flcc'bQd ιhc τanι;IQrm::JΊicn of tl'lo::! :ιnc~rτ: B::J ~:ιn ΊOWr tr.ι Rαη3.n and t~cn 'D ΕaΓ)" Ci'Yι!;tίan.lti.s :>Jreθdy known fron PaU!;araM· Ελ.Ι..ΟΟ:ις Π.ι:,::>α'ιγηοιζ rrιa.oe..:-: .n GΙeeCe Χ: 4.14) wh.at .a s.ettΙ e-­me~t Π'~Ι irιclιdι'l s:'J 1tι.!t t can be c~Ιe •izt'!ld a t<σ'.ΙΙΙ";: pιrb iG bι~ldlngs gymn.aι:Jum tl'leίV~, tor.ιηtal15 .:Jnd aη agnrιr.. ί'tιθ anci!W'It Gr!Wr trι'M'1 lf. Ιr;ι-~fnrmM 1-lf:J Arιm;ιr w~h-:Jι.r1 ::rn·t ::riτflr;:rΙinn σ'Ίh,:ιι gειr-Ar~ ι.lfh;ιn

fαrm; thtι ρυb :Κ:. anoιuι, ~. amp1•hι!iltι r.ι, ΙΙQCΙ ΓΙΙ

o:1on..-: Mat'ti~ ι-:οοιnιΙΑ tc λ>:ίιιt, ιιtha~Qh thιι ~ΙγΜ :anC nrd ιr ot archit8Ciunιl ΙΙ~pansίcr, .ιui:h i3 the sc&le chanq• Τh-ιι bf!sic cell':e6 in and a~ouιιd Ι''llictt t.lιt! C03ftΙUΙ.ϊu­πi-:: ~Niulι;:tιr ιο ... ·ΙΙΙιtι lJM:! l;;ar'~ ~.ιιι.rιι rιt! ιι:~ιrι Ιι:~k μι;ce irι llιt! ι$ιιlkarΊ:i ιtre Cι..>rι:b'lti'tlι''Ψ"'· The~::κι.~tik ιιιrκ.: S=ιιrιι.ιπ. τ~ ~ ~~rοι:;ιhiι.;: Lfiwtςιl~...,; I ειχρι;κί-.)"CC' ιt~e (.-fueiiι.l εroenl~ wl'li ~Ι-, ι·ο-t οnι.,· chi:inςjcd 11c ΙΊί~Όοrίeο:ι- .;::our~-t C·f Ι-κ Europcn.π to· ... -n:; c l Ι~c Eootcπ. RQIJ'α'l Eιnp r::. but at;o t:.ltι::r~-d --ndr ρopuιnor oompα; • on. Thc ~ citΊrens. ttte ~~.!_rιοι- cl ι-e ~idc~ 6yzN"ιtιnt periOd. aΛ:~r tr-~ ~~~.,~Φn:S, ,,~ b<ιrbari<: s~~l'l'ttnl~ "r(llhrι (I~ pr.>(>IJ"fiM r.h::rηgar;., wl! ι:.,ο:;.,,ιl!' JlrntNΙ(I-~V:.I ;ο,r:hι:.η.ιι : ι~r.ι ~alo'i~. :-ιnp_,Ι::ι­ιtαι τιb-:'00 ln ra1.1ίn goc.gr:ιphic Rmιι~with (]LI9Mianil wi! ΙΙΛ:ιllγ ικiι-:ρf ~ rιarrι. c-1 tl'ιis ::Ινηamic rrina·i~Ι hCV." i!l\o'IΓ, in oth8r 1 119ία13 th&y I'Ιill manage IC 1-\ee:­lh&ir id-ιι ~tiloj ~ S!aνs , Serbs, Groahl, .Siι.JΙ.'t!ΓΙi'irι~. ιιι.1~ 11 πcrtr οtΙΛ f! Dan~bethe L.r:ιΙmuer~sis ~ tι~e "'ατllinli.rι rι~-.iu~· wι~ tΙ:Ιkt! μlί:Ι:;e λlleι Ι ·:e Slttνιt: ΙΙΙVΙ;C;tΙUΟ~ i:W Ι:.I ::;rAI~·t~"IS i" Ι·~Ιi­~1ίi~.Ι.:ιΙΙ1~, rιιιι.ιιy οιιΙCΙιiοηL Lowιts io'.lr~ri~~e in lf)f;ιr o·i~ίι'IOl lc-~aliOO, buΌ '1'1 th ~rbαn altcι .. ιie~l~, OI1C'r:> ~rc ιransfeιwd. ~·llC ctl.,nqc ιι·-cir «igiΛc.l ~ιJmc. tn ΙΛi:;

;;ιιω, r;ι;:rtQΊl ROf'Γ)OJfl town::ι wcro foUf'ICCd i~ QrlliQΙ.Ι lϊ' ::ιuch οο ΝίΙ-;ορο~.:; i., E~-u5 ~::ιrrc on the rιιίn:> <Χ Hclk:tιίsti<:: QΙQCΙ-; town:;, ~h JJ5 s~rdίki. Nifώ~!; .!ιe Ιs1Jum, f('(ψιιπvρο rs, eκ:. Τ <ι ιΛ~~e-. ~~ f1eιm<~n :*""~ loundιd c!oι.e Ιο α οο anc cnι Wwn3. 3\J:~ α Plκ.ιtil\i,

Κ4s:JI!ΠI.J-ci4, Jion. Cι:-r11~h w1ιl Κrtas~~. W1Ι:JΙΙ\Ι :.ιlht-r~. :>iΊUU'dli.~toDt'ιιdU~.J. Nter Llit' μt'fΙUιJ ιJ 1.11.: S ι;.~~- ι· w.ι.;ό!~ιιι:; .ι.· ς;1 ~~~ιιι~ιι<e~Ι\~ rιιιιοJ Llι.;; ιJ~Ιru~tioo Qr 11~ Fk;ι~w-· ;;ιn(j E<.ιrty Ct1r ~~~~ 1-:Y,·f/S Lll~\ kl 'kι·ιoo~d. tlwr~ νr;J:~ ω ·~$,hapίι'Ις': οΙ 110 Vltf1 Ι·οιn ΙΙ'Ίc R~ lc<tilicd ut'b;J.n ;:.;:-11 to ;: c~s..·nιrn (cαι;tl-:': 11 ίs "orrn ~ 1aΙ•ιn Ί'>ι::;,s t:uilt :::ιη ncw bnίicd ~iιt:·!: .3::αdin;ι ι :::ι dtffe!f<m1 town ρ ;;.ηni·g ρ·inciρ e~ <lnd ρ •es:ented ιιι dift-eι-M~ fortific<ιl on Md d-~reηt cl'ιoi~es af. reφιrdε bιιll~lng kr-nι;. (d~.·FΙII ηaι;., work'ι;t-.r.ιρ,o;). ThA ;=tg,'">!~, !')!.ιt"ιllr: hι.ιllι1 ngιo; ;o,ηt'J th~Ar~

ηn Ωn(]~Γ I!)Ci~~. thA for1 nr.~ιιcn~ !!.ΓΑ 1!. !'.pι!(".ί1~ fΙΙΙa!t.JΙΒ rol lM ,ι;..rtlfilmflfll-c ... <;t.•;,ι,τr, o'lnd --nιι acropolis .11r-d thj! d~ltιr1s conΣtittmt an indiΣpe.rt&ablιι lilcωr for thtι :!LΚ\Ο~ιιι οΙ thtι populal on i ~ pwio:J:s σt irr.'!Ωion! . τ~

constrι.di~ artι ρ:ιοr .111d !.ncient DιιilιJJ~ Ι-Ι m11Ιeria.! :s rw:sed in lh r: ne-~Ι ι~cilk:c' ln 'Jtt: rlliU~ ~~uιπll'lt- ~;ι.μι\J:ιtι wlιι;.; ·t :ΝΙ~ LIΊΙΙ

LourLιdr ι: ιrι·.~ιυ·••. ~υι.:Ιι ~ι~:; Cvrι~ltirιLr•v~~ uιto.i rιι..-~~-iιο.ι. Lt~..ιr~irι-rιιpι..ιtok buldiι·φ (~\ef~. 11'11: hipρOOrQι'll~~ ~ "'~• .οι:. "tht- pal~ anO ~QQ'ite ι;;:Qf'J'tim,ι~ 1Q ~~ί~: Alr-:o.3dy in 1ht) IΞ:;rl)' Byza.nr ηc pc·iod thc thιxch fapiocop....ι ba!;ίlic..1) tako~ a prodoniηMt poι..ition ίΠ the .s:σtt1ement ::.nd beconi'!$ 'thι! c.-erιιer of $VCί.al adi~ities: Cerιlraι 5Cιι._'\r~s do not ~~is-:: .'.η lrtegul<rr, otren Ιa:;!lriηtl'ιinι'l 0/'Mt netNcrk •Mds k'ι t~ blιx& οΙ hοΙΙΜΙε.; -1rre ιο ti"'<'~ ~nr,Ιng gmιιnι1 'l'hA ~~~ ,:rtιym;MΙ haΙΙιι σft;ιn::ι~Mrι~1αm<'ltioo1!1n(i ~mMitt~ήm

itbllnc ΙΙΠ~. ln the ιιltινιιιnth cιιnturν, thιι hcu!ιι ;ι·ι il :so ιι~Ι9ndιιd DU!ι'd8 trι. lov.η wιι.ILs, -.vl'ιιιrιι lM~ sιorτNtimιιs kJ'm ιtHJ!lmltιquι:rtenι(eroi'C'L'Γilf!). τm- \'Ι!.II' a re reίnturι:ι:ι1 <:ι~ ιr1 ltιe Η~ιι·tιrι i1'-ύ ~ly αΊri:.ιι•rι μe r,OO. wiUt ι~ ιιπ-:.1 Llιι: \υwn IJf~t'r r.t :.\ιι.οιt9 f)' Μ-ι.ι-1~. !Λ:~~ιl;ι JM:! 1- ινΙιΙ";ΙΜΙ:>, <J;ι~:.tuo,..'tιUn~ ;,ιι>d '~tlill f) Η-~ bw·wi~ :wt\l<f:lιι<e~ll:>-, fllliιHΙI:; \h~ Slίr.·io α~. ~~'-'! :Jωρ~ or ιι.e =-sι Ro:roι E1np ri'. the Ιοι.τ~ By;:ijφ1liuιYΊ, ι'fliii"'\::~N to ~ul'\'i~oQ_ ~ ByZO\ntin\1 ξ:Κ\1Ό ΊOCk W.N" '00 οοΙ~ "thoiji ό'I)'.'Ol$1.ilOO'd ΩrCP$ •.ιv:1!' θrcck~ w!-.o wo-o -ιroιn$1oncd lhc-rι:: trαrι .-cmaιc cί:':..-k:tt:. Thc .S.Ι::~·Iic ~bt:io-1 wlti :h t-cιtιcd 3fΟUΛό "hc ma.jor ~rtιan cοη"ΙCπ;, wcf1 :ι.~ Thess:ιlonik . ~ s.ocr· .-ιs.simi!31ed by Ίhe Gιreek-ByzantiM ρc::ιυΙmΛ. weM <:onverleί1 to C-1riStla~l8γ and flnall!l became (';J"Mkδ: they WfJM a~-σrbed in ihe Ry711Λtlr-e .;ιdι~rlf.tr~ mθd'ιοιηlιr.m, ::rnd ho:rr.;ι~ 1.11:-fΊ-"ΥΑΠ'. 1111 'ιWιΙ 1111 f':n-1-:'11~ in tl\1'1 ~·my ι-:fth<'IEmpιM. Νο Sliι'Jk: lov.η,; ot majo: ΙΙΙΙΝIΙΙιτwιt'Ι οΙ M"J' IΩrm t\ιιννι wΜιιιd. buJ' σ~.!)· scι.t-.ered ciLJ!It!lrι ά O"!l·ιι.i:sled. u:JΙuallγ woodιιn IU'.d V8fY a'lιr urκ:ιιr~~d co":slru­ctian.ιι {ιzDιι:ι, derrtJcal to tho:se- c:c:ιt-rtm in Ι~ b~ wιth the τιir~c eι ut~ιt U~π"tt:lrios