Αθανάσιος ΤσακνάκηςΘεολόγος – Φιλόλογος

** *

* * *

Φ α ε σ φ ό ρ α Ε ρ α ν ί σ μ α τ α

* * ** *

*

Σύναγμα Α΄

Τα «Φαεσφόρα Ερανίσματα» φιλοδοξούν να αποτελέσουν μία συλλογή από ευσύνοπτα χωρία και ρητά Ελλήνων, Λατίνων, Ιταλών, Ισπανών και Πορτογάλων διανοουμένων, μεταφρασμένα – όπου κρίνεται απαραίτητο – ή μεταγλωττισμένα, αναλόγως, στην νέα ελληνική γλώσσα. Η συλλογή είναι διαρθρωμένη σε «Συνάγματα», καθένα εκ των οποίων φιλοξενεί αποσπάσματα και αποφθέγματα ενός πνευματικού δημιουργού. Την παρουσίαση εμπλουτίζουν ενίοτε βιογραφικά στοιχεία, διευκρινιστικά σχόλια και διαφωτιστικές αναλύσεις. Σκοπός των «Φαεσφόρων Ερανισμάτων» είναι η τέρψη των αναγνωστών, αλλά και η αφύπνιση τής διάνοιάς τους. Η ηλεκτρονική ή έντυπη αναπαραγωγή και διάδοσή τους, καθώς και η τυχόν μετάφρασή τους σε άλλες γλώσσες, επιτρέπεται υπό τον απαρέγκλιτο όρο τής αυστηρής διατήρησης τής απόλυτης ακεραιότητας τού περιεχομένου των «Συναγμάτων».

Ηλιόδωρος ο Εμεσηνός, «Αιθιοπικά»

Βιογραφικά Στοιχεία

Ελάχιστα στοιχεία διαθέτουμε γιά τον Ηλιόδωρο. Εικάζεται ότι έζησε είτε κατά τον δεύτερο είτε κατά τον τρίτο μετά Χριστόν αιώνα. Ο ίδιος αναφέρει ότι καταγόταν από την Έμεσα – το σημερινό Χομς – τής Συρίας, ήταν γιός τού Θεοδοσίου και προερχόταν από οικογένεια ιερέων τού Ηλίου. Το όνομά του, μαζί με εκείνα τού Χαρίτωνος, τού Ξενοφώντος τού Εφεσίου, τού Αχιλλέως Τατίου και τού Λόγγου, δικαίως συγκαταλέγεται μεταξύ των καλουμένων «πατέρων» τού ευρωπαϊκού μυθιστορήματος.

Εργογραφικά Στοιχεία

Ο Ηλιόδωρος είναι ο συγγραφέας των «Αιθιοπικών» ή «Των περί Θεαγένην και Χαρίκλειαν», τού χρονολογικώς τελευταίου εκ των σωζόμενων μυθιστορημάτων τής αρχαίας ελληνικής εποχής. Το έργο του είναι χωρισμένο σε δέκα «βιβλία», δηλαδή μέρη, και διηγείται τον φλογερό και ακατανίκητο έρωτα τού ρωμαλέου Θεαγένη, ενός νεαρού Θεσσαλού άρχοντα, και τής πανέμορφης Χαρίκλειας, θυγατέρας τού βασιλιά των Αιθιόπων. Η ανάπτυξη τού κεντρικού θέματος διανθίζεται από ένα πλήθος περιπετειών – ναυαγίων, απαγωγών, πολέμων, περιπλανήσεων, πειρασμών, ονείρων και λοιπών – κοσμείται από θελκτικές περιγραφές τοπίων, πόλεων, λαών, τελετών και ανθρώπινων χαρακτήρων και αντικατοπτρίζει τις πλούσιες γνώσεις τού δημιουργού του σε θέματα γεωγραφίας, λαογραφίας, ψυχολογίας και φιλοσοφίας. Η έκπληξη και ο αιφνιδιασμός τού αναγνώστη, όπως επίσης οι ανατροπές και τα απρόβλεπτα, αποτελούν σημαντικά στοιχεία τού μυθιστορήματος. Αρκετοί ερμηνευτές, όχι άδικα, διέγνωσαν ένα συμβολικό υπόβαθρο στην δομή και στην εξέλιξη τής διήγησης: τον επίγειο αγώνα τής ανθρώπινης ψυχής που επιζητά την επουράνια τελείωση.

Γιά την νεοελληνική μετάφραση των αποσπασμάτων τού παρόντος Συνάγματος χρησιμοποιήθηκε το αρχαιοελληνικό κείμενο τής έκδοσης Héliodore – Les Éthiopiques, Les Belles Lettres, Paris, 1960.

Σημείωση: οι εντός παρενθέσεως τρεις αριθμοί, που συνοδεύουν όλα τα χωρία, παραπέμπουν αντίστοιχα στο ανάλογο βιβλίο (μέρος), κεφάλαιο και παράγραφο τού έργου.

Ηλιοδώρου τού Εμεσηνού εκ των «Αιθιοπικών»

«Έτσι είναι. Ο πραγματικός πόθος και ο ακραίος έρωτας περιφρονούν όλα τα εξωτερικά ερεθίσματα, είτε επώδυνα είτε ευχάριστα, και αναγκάζουν την σκέψη να βλέπει και να φροντίζει μόνον ένα: το αγαπημένο πρόσωπο» (α΄ΙΙ9).

«Οι προσευχές εξευμενίζουν το ανώτερο ον, όχι οι κατακρίσεις» (α΄VIII4).

«Όταν άπαξ επέλθει η απελπισία, η ψυχή ανακουφίζεται και ο καταπονημένος, μη έχοντας καμμία προσδοκία από πουθενά, παύει να πονά» (α΄ΧV3).

«Ο ερωτικός κορεσμός επέρχεται με το πέρας τής ερωτικής πράξης» (α΄ΧV8).

«Στον ηγέτη, που διοικεί σωστά, ταιριάζει να συμμετέχει στις περισσότερες προσπάθειες, αλλά να λαμβάνει ίσο μερίδιο από τα κέρδη» (α΄ΧΙΧ4).

«Εάν πρόκειται γιά γάμο, είναι αναγκαία η συναίνεση και των δύο» (α΄ΧΧΙ2).

«Όπως γνωρίζεις, την ορμητική επιθυμία τού ισχυρότερου την επιτείνει η μαχητική αντίσταση, ενώ ένας λόγος υποχωρητικός, που συμφωνεί με την θέλησή του, καταστέλλει την αρχική και φλογερή ορμή του, και μία γλυκιά υπόσχεση κατευνάζει την οξυμμένη όρεξή του» (α΄ΧΧVΙ3).

«Κάποτε είναι καλό και το ψέμα, όταν ωφελεί όσους το λένε χωρίς να βλάπτει όσους το ακούνε» (α΄ΧΧVΙ6).

«Όταν οι εχθροί έχουν αναλάβει δράση, σαφώς είναι παραμέληση καθήκοντος να μην σπεύσεις να αμυνθείς με τα ίδια μέσα» (α΄ΧΧΙΧ5).

«Έτσι, λοιπόν, γιά τους ληστές τα πλούτη είναι προτιμότερα και από την ψυχή τους, ενώ το νόημα τής φιλίας και τής συγγένειας ορίζεται ως προς το κέρδος» (α΄ΧΧΧΙΙ4).

«Πολλές φορές η υπερβολική χαρά γίνεται πόνος, και η άμετρη ευχαρίστηση γεννά αυτόκλητη λύπη» (β΄VI4).

«Ενίοτε τα πάθη τού σώματος αναγκάζουν και το λογικό μέρος τής ψυχής να συμπαρασυρθεί» (β΄ΧV2).

«Ποτέ να μην με καταβάλλει τέτοιο πάθος, ώστε να λησμονήσω τον Θεό» (β΄ΧΧΙΙ5).

«Τα αναπότρεπτα όρια τής μοίρας είναι δυνατόν να τα προβλέψεις, αλλά δεν είναι εφικτό να τα αποφύγεις» (β΄ΧΧΙV7).

«Συμβάλλει πολύ στην λήθη των κακών η συσκότιση των αναμνήσεων στα μάτια τής ψυχής» (β΄ΧΧΙΧ5).

«Ως επί το πλείστον, οι χρησμοί και τα όνειρα κρίνονται αφού πραγματοποιηθούν» (β΄ΧΧΧVI2).

«Η θέα τού πρωτόγνωρου προκαλεί μεγαλύτερη έκπληξη από την θέα τού συνηθισμένου» (γ΄ΙV8).

«Η ψυχή είναι κάτι θεϊκό και συγγενεύει με την ανώτερη φύση» (γ΄V4).

«Από τα όργανα και τις αισθήσεις μας το πλέον ευκίνητο και θερμό είναι η όραση, οπότε γίνεται και το πλέον δεκτικό προς τις επιρροές, ελκύοντας την ερωτική μετάβαση μέσω τής πυρωμένης πνοής της» (γ΄VII5).

«Η διάνοια τού ερωτευμένου και εκείνη τού μεθυσμένου έχουν κάτι κοινό: είναι ευμετάβλητες και δεν

σταθεροποιούνται. Αμφοτέρων η ψυχή παραπαίει μέσα στο υγρό πάθος της. Γι’ αυτό και ο ερωτευμένος είναι επιρρεπής στην μέθη και ο μεθυσμένος στον έρωτα» (γ΄Χ5).

«Η τέχνη γνωρίζει πώς να επιβάλλεται στην φύση» (γ΄ΧVII5).

«Το κάλλος είναι θελκτικό και έχει τα πρωτεία στην εύνοια των θεατών του» (δ΄ΙΙΙ2).

«Η θέα τού ποθητού προσώπου υπενθυμίζει στον ερωτευμένο το πάθος του και αναφλέγει την διάνοιά του όπως η φωτιά το δάσος» (δ΄ΙV4).

«Κάθε πάθος, όταν διαγνωσθεί αμέσως, εύκολα θεραπεύεται, όταν όμως αφεθεί μέσα στον χρόνο, γίνεται ανίατο, επειδή τροφή των νόσων είναι η σιωπή, ενώ εύκολα αντιμετωπίζονται όσα φανερώνονται» (δ΄V7).

«Να τιμάς την σωφροσύνη, που από μόνη της χαρακτηρίζει την γυναικεία αρετή» (δ΄VIII7).

«Οι προθέσεις τής τύχης είναι άγνωστες στους ανθρώπους» (δ΄ VIII8).

«Ο Έρωτας είναι μέγιστος Θεός και λέγεται ότι υποτάσσει ακόμη και τους ίδιους τους Θεούς» (δ΄Χ5).

«Ενίοτε συμβαίνει στις γυναίκες να διστάζουν να δράσουν όταν έχουν ειδοποιηθεί εκ των προτέρων, ενώ πολλές φορές εμφανίζονται περισσότερο θαρραλέες στην άμεση ανάγκη» (δ΄ΧΙΙΙ2).

«Ακατανίκητη έλξη ασκεί στην γυναίκα ο χρυσός και ο πολύτιμος λίθος» (δ΄ΧV2).

«Ο Θεός, ωστόσο, είναι ταχύτερος από κάθε νου και καθίσταται βοηθός σε όσα γίνονται κατά το θέλημά του και πολλές φορές είναι ευνοϊκός στα αιτήματά μας ακόμη και αν δεν τον παρακαλέσουμε» (δ΄ΧVI3).

«Τα γηρατειά είναι νόσος, μεταξύ άλλων, και γιά τα αυτιά» (ε΄Ι5).

«Η ανθρώπινη μοίρα είναι αστάθμητη» (ε΄ΙV7).

«Οι όμορφοι άνθρωποι, όπως φαίνεται, ηρεμούν και τα βάρβαρα χέρια. Ενώπιον ενός ωραίου προσώπου εξημερώνεται και το εχθρικό μάτι» (ε΄VII2).

«Ο σοφός ποτέ δεν είναι ενδεής, διότι διαθέτει όσα επιθυμεί, λαμβάνοντας από τους Θεούς όσα γνωρίζει ότι είναι καλό να ζητά» (ε΄ΧΙΙ1).

«Το ωραιότερο κέρδος είναι εκείνο που δεν ζημιώνει όποιον το παρέχει, καθιστώντας πλουσιότερο όποιον το λαμβάνει» (ε΄ΧV2).

«Ακόμη και μεταξύ ληστών διατηρείται κάποια συνείδηση και κάποια φιλανθρωπία προς τους δικούς τους» (ε΄ΧΧ7).

«Ο πόλεμος κερδίζεται με φόνο και με θάνατο» (ε΄ΧΧV1).

«Συνηθίζεται η παράλογη ευημερία να προκαλεί αλαζονικές πράξεις» (ε΄ΧΧΙΧ4).

«Ο οίνος ευνοεί το δάκρυ» (ε΄ΧΧΧΙΙΙ4).

«Η άμεση αναγγελία των συμφορών έχει και κάτι φιλάνθρωπο, αφού η ψυχή, έχοντας πληγωθεί, ταυτόχρονα προετοιμάζει την ταχεία απομάκρυνση τού πόνου» (στ΄V2).

«Ακόμη και τα ανώδυνα πράγματα φαίνονται φοβερά στους ερωτευμένους, που εμπιστεύονται μόνον την μαρτυρία των ματιών τους όταν πρόκειται γιά τα αγαπημένα τους πρόσωπα, των οποίων η απουσία γεννά φόβο και αγωνία στις ερωτευμένες ψυχές» (στ΄V4).

«Ο ερωτευμένος αμέσως αντιλαμβάνεται όποιον υποφέρει από το ίδιο πάθος» (στ΄VII8).

«Οι ψυχές φοβούνται γιά τους αγαπημένους και υποθέτουν τα χειρότερα» (στ΄ΧΙΙ2).

«Έχω την πρόθεση να τον νικήσω, εάν συγκατανεύσει ο Θεός, όχι να τον σκοτώσω. Ποτέ να μην επικρατήσει η οργή και η μανία μου γιά όσα έχω πάθει, ώστε να μιανθώ από το αδελφικό αίμα και τον φόνο ομογάστριου, προκειμένου να εκδικηθώ τα παρελθόντα και να κερδίσω μελλοντικές τιμές» (ζ΄V4).

«Οι μεγάλες κυρίες, που προτιμούν τους νεαρούς άνδρες, γίνονται αμείλικτες και εκδικητικές όταν αποτυγχάνουν, και τιμωρούν, όπως είναι αναμενόμενο, τους υπεροπτικούς νεαρούς, σαν να τις έχουν εκθέσει» (ζ΄ΧΧ4).

«Δείξε σεβασμό και φυλάξου από την ερωτική εκδίκηση και από την τιμωρία που επιφέρει η υπεροψία. Έχω δει πολλούς να μετανιώνουν» (ζ΄ΧΧ5).

«Είναι χαρακτηριστικό των συνετών ανθρώπων να χρησιμοποιούν ακόμη και τις δυστυχίες, που τους συμβαίνουν, γιά να βελτιωθούν οι ίδιοι» (ζ΄ΧΧΙ3).

«Είναι εξίσου απρεπές και να κάνεις και να λες τα αισχρά» (ζ΄ΧΧΙ5).

«Η τύχη και ο νους μου ήδη με έχουν προετοιμάσει πολλές φορές ώστε να υποφέρω τις αντιξοότητες» (ζ΄ΧΧΙ5).

«Η ανάγκη γεννά τις επινοήσεις» (ζ΄ΧΧV7).

«Ίσως να αρκεί στον άνθρωπο, ο οποίος ελπίζει στην ευμένεια των Θεών, η συνείδηση ότι δεν έχει διαπράξει τίποτε αισχρό, αλλά καλό είναι να πείθει και τους συνανθρώπους του, ώστε να διάγει με παρρησία τον παρόντα βίο» (ζ΄ΧΧVI9).

«Είναι πασίγνωστο ότι ο δούλος εχθρεύεται τον κύριό του» (ζ΄ΧΧVI10).

«Αυτό δεν είναι πόλεμος, αλλά ειρήνη. Ο πρώτος υποδουλώνει, ενώ η δεύτερη εκ φύσεως ελευθερώνει. Ο

πρώτος είναι θέληση τυράννου, ενώ η δεύτερη είναι απόφαση βασιλιά. Την ειρήνη ή τον πόλεμο εκ φύσεως καθορίζει αληθέστερα όχι η βαρύτητα των ονομασιών τους, αλλά η διάθεση των χρηστών τους. Θέτοντας δίπλα τους την δικαιοσύνη, θα φαινόταν ότι τις προσδιορίζεις καλύτερα» (η΄IV1).

«Ο έρωτας βλέπει μόνον μία προφητεία: την επιτυχία» (η΄V4).

«Όταν τους γίνονται οι χάρες, οι νέοι εκ φύσεως γίνονται αλαζόνες, αλλά όταν πιέζονται, υποχωρούν» (η΄V10).

«Ελαφρύτερη είναι η λύπη όταν ακούς, παρά όταν βλέπεις» (η΄V12).

«Ο απελπισμένος έρωτας δεν αισθάνεται καμμία λύπη γιά το αγαπημένο πρόσωπο, αλλά προτιμά να μετατρέπει την αποτυχία σε τιμωρία» (η΄VI1).

«Η ψυχή προτιμά να πιστεύει εκείνα που επιθυμεί» (η΄VII6).

«Μεγαλύτερο πόνο προκαλεί στον ερωτευμένο το πάθος τού αγαπημένου του προσώπου, παρά το δικό του» (η΄ΙΧ21).

«Ο άνθρωπος συνηθίζει να εκφέρει γνώμη σύμφωνα με όσα του συμβαίνουν» (η΄ΧΙ5).

«Το μάτι τής δικαιοσύνης είναι ικανό να ελέγχει φωτίζοντας και τα αφανέρωτα και τα κρυφά εγκλήματα» (η΄ΧΙΙΙ4).

«Πόσο γλυκός είναι γιά κάποιους ο θάνατος, όταν συμβαίνει να θανατώνονται και οι εχθροί τους!» (η΄ΧV5).

«Ο εχθρός, που υποχωρεί, γεννά φιλάνθρωπα συναισθήματα στον αντίπαλο» (θ΄V4).

«Ο πόλεμος γεννά πρωτόγνωρες καταστάσεις» (θ΄V5).

«Όποιος βρεθεί στον έσχατο κίνδυνο, υποπτεύεται και φοβάται τα πάντα» (θ΄V6).

«Οι άνθρωποι, που βρίσκονται στην ύστατη απόγνωση, θεωρούν κέρδος έναντι τού θανάτου την κάθε επιπλέον ώρα που ζουν» (θ΄V7).

«Είναι ανοησία να επιφέρει την απώλεια τόσο πολλών ο παραλογισμός ενός!» (θ΄VI2).

«Είναι καλό να νικάς με μάχη τους εχθρούς, όταν είναι όρθιοι, και με ευεργεσίες όταν έχουν πέσει» (θ΄ΧΧΙ1).

«Σε καιρούς πολέμου γίνονται πολλά θαύματα» (θ΄ΧΧΙ4).

«Ο νόμος τού πολέμου προβλέπει να σκυλεύει ο νικητής όποιον αιχμαλωτίζει» (θ΄ΧΧΙΙΙ5).

«Τα μεγάλα ζητήματα απαιτούν μεγάλη προετοιμασία. Όσα ο Θεός κατασκεύασε εξ αρχής πολύπλοκα, είναι ανάγκη να περατώνονται μετά από πολύ χρόνο. Άλλωστε, δεν είναι λυσιτελές να επιλύεις μέσα σε σύντομο χρόνο όσα έχει περιπλέξει ο πολύς χρόνος» (θ΄ΧΧΙV3).

«Αναντίρρητος τρόπος αναγνώρισης είναι το μητρικό ένστικτο» (θ΄ΧΧΙV7).

«Το γένος των ευνούχων έχει μία έμφυτη ζηλοτυπία: όσα έχουν αποστερηθεί, τα παρακωλύουν και στους άλλους» (θ΄ΧΧV5).

«Σέβομαι το αμφίρροπο τής τύχης» (ι΄ΙΙ1).

«Μία τόσο αθέμιτη θυσία, με θύματα ανθρώπους, ούτε εμείς την επιδοκιμάζουμε ούτε θεωρούμε ότι ταιριάζει στον Θεό – και είθε να απαγορεύονταν και οι θυσίες ζώων – επειδή κρίνουμε ότι αρκούν μόνον οι προσευχές και τα θυμιάματα» (ι΄ΙΧ6).

«Το δίκαιο δεν υποχωρεί ενώπιον οιασδήποτε υπεροχής, αλλά ένας είναι ο βασιλιάς στις δίκες: όποιος επικρατεί με τα πλέον εύλογα στοιχεία» (ι΄Χ3).

«Το δίκαιο, γιά τους σώφρονες, δεν ενισχύεται μόνον από τα πρόσωπα, αλλά και από την συμπεριφορά τους» (ι΄Χ4).

«Κάθε δίκη και κρίση, βασιλιά, αναγνωρίζει δύο μέγιστες αποδείξεις: τα έγγραφα τεκμήρια και τις καταθέσεις των μαρτύρων» (ι΄ΧΙΙ4).

«Ως γνήσιο δικαστή ορίζω τον συνήγορο τού δικαίου» (ι΄ΧΙV6).

«Δεν ζούμε γιά να αρέσουμε στους άλλους, αλλά προτιμούμε να πείθουμε τους εαυτούς μας επιζητώντας με ζήλο το ωραίο και το αγαθό» (ι΄ΧΙV7).

«Η υπερβολική ευχαρίστηση ενίοτε συνηθίζει να γεννά θρήνο» (ι΄ΧVI1).

«Είναι, όμως, ανάγκη, ακόμη και αν εσείς δεν το επιθυμείται, να σεβαστώ τον πάτριο νόμο και να βάλω το συμφέρον τής πατρίδας επάνω από τα προσωπικά οφέλη μου» (ι΄ΧVI5).

«Οι Θεοί συγχωρούν την δήθεν παρανομία. Περισσότερο θα παρανομήσουμε εάν εναντιωθούμε στην βούλησή τους» (ι΄ΧVII2).

«Εσύ, που είσαι πατέρας τού λαού, γίνε και τού οίκου σου πατέρας» (ι΄ΧVII2).

«Η γυναίκα δείχνει κατανόηση γιά το γυναικείο παράπτωμα και γνωρίζει πώς να το σκεπάζει» (ι΄ΧΧΙΧ4).

«Και οι συνετότατοι των ανδρών, όπως φαίνεται, θολώνουν από την υπερβολική χαρά» (ι΄ΧΧΧΙΧ1).

*** *** ***

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Γιατρομανωλάκης Γ. – Σιδέρη Α., Ηλιόδωρος – Αιθιοπικά, Άγρα, Αθήνα, 1997.

Hagg, T., Το Αρχαίο Μυθιστόρημα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1992.Héliodore – Les Éthiopiques, Les Belles Lettres, Paris, 1960.Janni, P., Il Romanzo Greco, Editori Laterza, 1987.Romans Grecs, Charpentier, Paris, 1856.Ruiz Montero, C., La Estructura de la Novela Griega, Salamanca, 1988.

Αθανάσιος Τσακνάκης03/03/2015