Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 1

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποιο είναι το θέμα του κεφαλαίου Να εντοπίσετε στο κείμενο τις φράσεις που τοαποδίδουν πληρέστερα και να το διατυπώσετε επιγραμματικάΘέμα της συγκεκριμένης ενότητας είναι το διδακτό της πολιτικής αρετής Συγκεκριμένα οΠρωταγόρας υποστηρίζει ότι διδάσκει τους μαθητές την πολιτική αρετή και ότι μπορεί ναδιαμορφώσει ἀγαθούς πολίτες Ο Σωκράτης σ αυτή την άποψη αντιπαραθέτει ότι ημετάδοση της πολιτικής αρετής είναι κάτι που ούτε διδάσκεται ούτε μεταδίδεται μεταξύ τωνανθρώπων

Τι δηλώνει για την πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ελλάδαςγενικά η σύνδεση πολιτικής και αρετής και πως εξηγείταιΟ Πρωταγόρας και ο Σωκράτης συμφωνούν ότι βασική αρχή της αγωγής των νέων είναι ηἀρετή με τη διαφορά όμως ότι δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο Σύμφωνα με τηναντίληψη του Πρωταγόρα η αγωγή αποβλέπει στο να δημιουργήσει εκείνο τον πολίτη οοποίος θα δρα επιτυχώς τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο ρυθμίζοντας τιςαντίστοιχες υποθέσεις Άλλωστε ο σωστός πολίτης αυτόβουλα φροντίζει για το συλλογικόσυμφέρον Επομένως ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην κοινωνική λειτουργία της αρετής Γιατους αρχαίους Έλληνες άλλωστε ο άνθρωπος ήταν πάνω απ όλα ὄν πολιτικό και η ύπαρξητου δε νοείται εκτός πόληςmiddot Σύμφωνα λοιπόν με την αρχαιοελληνική αντίληψη οι όροι ἀνδρὸς ἀρετή και πολιτικήἀρετή είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι Η αρετή γενικότερα αφορούσε τη δράση του ατόμου-πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο Η ταύτιση της πολιτικής αρετής με τηνἀρετή είναι επακόλουθο της αντίληψης ότι η πόλη αποτελεί προτεραιότητα του ανθρώπουαφού μόνο στα πλαίσια αυτής το άτομο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και ναδράσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδοmiddot Ωστόσο το εύλογο ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η ἀρετή μπορεί να διδαχτεί ή όχιΓια το Σωκράτη η πολιτική ἀρετή που υπόσχεται ότι μπορεί να διδάξει ο Πρωταγόρας είναικάτι που ούτε διδάσκεται αλλά ούτε μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο

Ποια στοιχεία καθόριζαν την εξέχουσα θέση του Αθηναίου πολίτη κατά ταλεγόμενα του Σωκράτη

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 2

Στην Αθήνα σκοπός της αγωγής ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια η διάπλασηενός ακέραιου χαρακτήρα και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του νέου ώστε ναμπορέσει αυτός να καταστεί ο καλός κἀγαθός πολίτης Οι εύποροι λοιπόν Αθηναίοιέπαιρναν δασκάλους στο σπίτι οι οποίοι φρόντιζαν για την αγωγή των παιδιών Ωστόσο αυτήη εκπαίδευση από τα μέσα του 5ου αιώνα δεν φαίνεται αρκετή Τότε εμφανίζονται οισοφιστές οι οποίοι αναλαμβάνουν να μεταδώσουν μια ανώτερη παιδεία στους νέους ώστεαυτοί να διακριθούν στη δημόσια ζωή και να ευδοκιμήσουν Άρα οι εξέχοντες Αθηναίοιπολίτες ενδιαφέρονται οι ίδιοι προσωπικά για την αγωγή των παιδιών τους

Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μη διδακτό της αρετής Απόπου προέρχονται και πόσο ισχυρά είναιΟ Σωκράτης χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετήςα Οι Αθηναίοι όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα τεχνικής φύσης συμβουλεύονταιτους ειδικούς Όταν όμως συζητούν για τη διοίκηση της πόλης τότε ο καθένας μπορεί ναμιλήσει χωρίς να έχει διδαχτεί από κανέναν αυτή την τέχνη Επομένως οι Αθηναίοι πιστεύουνότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται

β Οι άριστοι πολίτες που διαθέτουν αυτή την αρετή δεν μπόρεσαν να τη μεταδώσουν σεάλλους Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του και τον ανιψιό τουΚλεινία Επομένως η πολιτική αρετή δε διδάσκεται Μ αυτό βέβαια το επιχείρημα μεταπηδάπό την πολιτική αρετή στην ηθική Τα επιχειρήματα αυτά προέρχονται από την καθημερινήζωή και την πολιτική πρακτική και είναι κατά βάση ορθά Στην συμμετοχική δημοκρατία τηςκλασσικής Αθήνας η πολιτική αρετή απέβαινε καθημερινή εμπειρία και ήταν για τον Αθηναίοπολίτη βίωμα Ωστόσο θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι το δεύτερο επιχείρημα οδηγεί σένα αμφισβητούμενο συμπέρασμα αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κάποιος ότι η κατοχήτης αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της Επίσης στο πρώτο επιχείρημα μιαλογική αδυναμία αποτελεί η άποψη ότι ο Αθηναϊκός δήμος είναι σοφός συνεπάγεται ότι ηγνώμη του Σωκράτη γίνεται δεκτή ως αληθινή κάτι βέβαια που εξυπακούεται δενδιατυπώνεται Τέλος δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι όλοι οι Αθηναίοι κατείχαν την πολιτικήαρετή και έπαιρναν μέρος στις συζητήσεις με πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας τωνθεμάτωνΕπομένως τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά Δίνονται μεπαραδείγματα και όχι με την αλληλουχία σκέψεων όπως θα περιμέναμε Ο Αριστοτέληςμάλιστα τα κατατάσσει στην κατηγορία των ἐξ εἰκότων δηλαδή των πιθαναλογικώνεπιχειρημάτων

Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείαςεπιβεβαιώνονται στο κείμενο Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετεΜέσα από το κείμενο επιβεβαιώνονται βασικές αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας τηςαθηναϊκής πολιτείας Ειδικότερα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 3

α η αθηναϊκή δημοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστομία (=παρρησία) και τα ίσαδικαιώματα στο λόγο (=ισηγορία) γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγμα καικατάκτηση πολιτική Το να μπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώμη του με θάρρος και να παίρνειτο λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώματος αποτελεί αναμφισβήτητα στοιχείουψηλής κοινωνικής προόδου

β η δυνατότητα να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δημόσια θέματαόλοι οι πολίτες τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυμους να επωμιστούν βάρη και νακάνουν θυσίες για το κοινό συμφέρον Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι μαζί ναυλοποιήσουν ότι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναμη και τους οπλίζει με θάρροςώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχουςΣτις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο Όλοιοι πολίτες έχουν δικαίωμα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή μέσω της ψήφουΣυνεπώς γίνονται συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ με την ενεργόπαρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα μιας δυναμικής καιουσιαστικής παρουσίας στα κοινά

Πως τεκμηριώνεται από το κείμενο η προηγμένη οργάνωση της αθηναϊκήςδημοκρατίαςΣτην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι πΧ κάθε πολίτης μπορούσε στη συνέλευση τουδήμου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέμα είχε τεθεί προςσυζήτηση Ωστόσο για θέματα που απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσανως συμβούλους τους επαΐοντες τους ειδήμονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώμη τωνμη ειδικών Έτσι με την αναγνώριση της αρμοδιότητας του ειδικού φαίνεται η εξειδίκευσηη οποία αποτελεί δείγμα ανάπτυξης και προηγμένης οργάνωσης

Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δενμπορούν να τη διδάξουν στους άλλους Το επιχείρημα αυτό αντιφάσκει με όσαανέφερε αρχικά Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετεΟ Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται ανέφερε ότι στηνεκκλησία του δήμου είχε δικαίωμα να μιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης για τα δημόσια θέματαχωρίς να το έχει διδαχτεί Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν μπόρεσαννα διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκφύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη επομένως οι πολιτικοί όπως ο Περικλής δεν υπάρχειλόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν μπορούν να τη διδάξουν τότεη πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι μαθητέςείναι ανεπίδεκτοιΔιαπιστώνουμε λοιπόν την ύπαρξη μιας αντίφασης από τη μια προβάλλεται η άποψη ότι τηνπολιτική αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι πουδεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή) Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 4

επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχίαδιεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη

Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθείεύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετήςΟ Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας οΠερικλής με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλουςπολιτικούς Επομένως κατά την άποψη του η αρετή δε διδάσκεται Ωστόσο το παράδειγμαδεν είναι εύστοχο Γιατίmiddot το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήτανδιεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτεςmiddot ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετήτου πολίτη θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τηδεκτικότητα του μαθητή Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει καιδιδακτική ικανότηταmiddot Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται τοδιδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναιότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς

Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή τον Κλεινία και τονΑλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους Πως κρίνετε αυτήτην ενέργεια του ΣωκράτηΟ Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό καιδιεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτησηΠαράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεσητης εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα Μιλά γι αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιονόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σεασφαλές ταμιευτήριο Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως Ο Σωκράτης δε διστάζεινα πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στηνπροσωπικότητα αυτών των νεαρών Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθειατου να καλοπιάνει τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότηταέστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης)

Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για πολιτική τέχνη Ο Σωκράτης στο λόγο τουαναφέρεται στην πολιτική ἀρετή και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικάαΤι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ αυτό τον τρόποβΤι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του περί ἀρετήςα Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίαςτου ότι πρόκειται δηλαδή για την πολιτική τέχνη ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τονόρο ἀρετή Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 5

όρου ἀρετή αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της Αντίθετα οισοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο χρησιμοθηρικό Ο Σωκράτηςόμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθεέννοια καλού-αρετής-σοφίας Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτησηγενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τηθέση τους γι αυτή

β Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιαςἀρετή Ο όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνηπολιτική ἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τηδράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτηςδεν νοείται απλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στοσύνολο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό καισυλλογικό επίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσηςοδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Ποια η σημασία του όρου ἀρετή στο κείμενοΟ Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιας ἀρετήΟ όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνη πολιτικήἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση τουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείταιαπλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορείνα καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικόεπίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τονπολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε μεθοδολογικό τέχνασματου Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής Ποια εντύπωση δημιουργεί καιπου αποβλέπειΤο μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση γιατί εγώ δε θεωρούσα δεν μπορώ νατο αμφισβητήσω Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή όμωςυποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής Ο Σωκράτης δίνει τηνεντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής Στην ουσία όμως αμφιβάλλει ώστε νααναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι ηκακία είναι έμφυτη αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας Βασική αρχή τηςφιλοσοφίας του ήταν το οὐδεὶς ἑκὼν κακός Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση τουαλλά από άγνοια της αρετής Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερέςαρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι μετις αισθήσεις Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην εὑδαιμονία στο καλό καιστο δίκαιο επομένως στην ἀρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 2

Στην Αθήνα σκοπός της αγωγής ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια η διάπλασηενός ακέραιου χαρακτήρα και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του νέου ώστε ναμπορέσει αυτός να καταστεί ο καλός κἀγαθός πολίτης Οι εύποροι λοιπόν Αθηναίοιέπαιρναν δασκάλους στο σπίτι οι οποίοι φρόντιζαν για την αγωγή των παιδιών Ωστόσο αυτήη εκπαίδευση από τα μέσα του 5ου αιώνα δεν φαίνεται αρκετή Τότε εμφανίζονται οισοφιστές οι οποίοι αναλαμβάνουν να μεταδώσουν μια ανώτερη παιδεία στους νέους ώστεαυτοί να διακριθούν στη δημόσια ζωή και να ευδοκιμήσουν Άρα οι εξέχοντες Αθηναίοιπολίτες ενδιαφέρονται οι ίδιοι προσωπικά για την αγωγή των παιδιών τους

Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μη διδακτό της αρετής Απόπου προέρχονται και πόσο ισχυρά είναιΟ Σωκράτης χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετήςα Οι Αθηναίοι όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα τεχνικής φύσης συμβουλεύονταιτους ειδικούς Όταν όμως συζητούν για τη διοίκηση της πόλης τότε ο καθένας μπορεί ναμιλήσει χωρίς να έχει διδαχτεί από κανέναν αυτή την τέχνη Επομένως οι Αθηναίοι πιστεύουνότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται

β Οι άριστοι πολίτες που διαθέτουν αυτή την αρετή δεν μπόρεσαν να τη μεταδώσουν σεάλλους Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του και τον ανιψιό τουΚλεινία Επομένως η πολιτική αρετή δε διδάσκεται Μ αυτό βέβαια το επιχείρημα μεταπηδάπό την πολιτική αρετή στην ηθική Τα επιχειρήματα αυτά προέρχονται από την καθημερινήζωή και την πολιτική πρακτική και είναι κατά βάση ορθά Στην συμμετοχική δημοκρατία τηςκλασσικής Αθήνας η πολιτική αρετή απέβαινε καθημερινή εμπειρία και ήταν για τον Αθηναίοπολίτη βίωμα Ωστόσο θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι το δεύτερο επιχείρημα οδηγεί σένα αμφισβητούμενο συμπέρασμα αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κάποιος ότι η κατοχήτης αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της Επίσης στο πρώτο επιχείρημα μιαλογική αδυναμία αποτελεί η άποψη ότι ο Αθηναϊκός δήμος είναι σοφός συνεπάγεται ότι ηγνώμη του Σωκράτη γίνεται δεκτή ως αληθινή κάτι βέβαια που εξυπακούεται δενδιατυπώνεται Τέλος δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι όλοι οι Αθηναίοι κατείχαν την πολιτικήαρετή και έπαιρναν μέρος στις συζητήσεις με πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας τωνθεμάτωνΕπομένως τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά Δίνονται μεπαραδείγματα και όχι με την αλληλουχία σκέψεων όπως θα περιμέναμε Ο Αριστοτέληςμάλιστα τα κατατάσσει στην κατηγορία των ἐξ εἰκότων δηλαδή των πιθαναλογικώνεπιχειρημάτων

Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείαςεπιβεβαιώνονται στο κείμενο Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετεΜέσα από το κείμενο επιβεβαιώνονται βασικές αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας τηςαθηναϊκής πολιτείας Ειδικότερα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 3

α η αθηναϊκή δημοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστομία (=παρρησία) και τα ίσαδικαιώματα στο λόγο (=ισηγορία) γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγμα καικατάκτηση πολιτική Το να μπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώμη του με θάρρος και να παίρνειτο λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώματος αποτελεί αναμφισβήτητα στοιχείουψηλής κοινωνικής προόδου

β η δυνατότητα να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δημόσια θέματαόλοι οι πολίτες τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυμους να επωμιστούν βάρη και νακάνουν θυσίες για το κοινό συμφέρον Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι μαζί ναυλοποιήσουν ότι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναμη και τους οπλίζει με θάρροςώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχουςΣτις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο Όλοιοι πολίτες έχουν δικαίωμα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή μέσω της ψήφουΣυνεπώς γίνονται συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ με την ενεργόπαρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα μιας δυναμικής καιουσιαστικής παρουσίας στα κοινά

Πως τεκμηριώνεται από το κείμενο η προηγμένη οργάνωση της αθηναϊκήςδημοκρατίαςΣτην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι πΧ κάθε πολίτης μπορούσε στη συνέλευση τουδήμου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέμα είχε τεθεί προςσυζήτηση Ωστόσο για θέματα που απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσανως συμβούλους τους επαΐοντες τους ειδήμονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώμη τωνμη ειδικών Έτσι με την αναγνώριση της αρμοδιότητας του ειδικού φαίνεται η εξειδίκευσηη οποία αποτελεί δείγμα ανάπτυξης και προηγμένης οργάνωσης

Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δενμπορούν να τη διδάξουν στους άλλους Το επιχείρημα αυτό αντιφάσκει με όσαανέφερε αρχικά Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετεΟ Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται ανέφερε ότι στηνεκκλησία του δήμου είχε δικαίωμα να μιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης για τα δημόσια θέματαχωρίς να το έχει διδαχτεί Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν μπόρεσαννα διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκφύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη επομένως οι πολιτικοί όπως ο Περικλής δεν υπάρχειλόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν μπορούν να τη διδάξουν τότεη πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι μαθητέςείναι ανεπίδεκτοιΔιαπιστώνουμε λοιπόν την ύπαρξη μιας αντίφασης από τη μια προβάλλεται η άποψη ότι τηνπολιτική αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι πουδεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή) Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 4

επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχίαδιεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη

Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθείεύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετήςΟ Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας οΠερικλής με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλουςπολιτικούς Επομένως κατά την άποψη του η αρετή δε διδάσκεται Ωστόσο το παράδειγμαδεν είναι εύστοχο Γιατίmiddot το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήτανδιεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτεςmiddot ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετήτου πολίτη θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τηδεκτικότητα του μαθητή Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει καιδιδακτική ικανότηταmiddot Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται τοδιδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναιότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς

Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή τον Κλεινία και τονΑλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους Πως κρίνετε αυτήτην ενέργεια του ΣωκράτηΟ Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό καιδιεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτησηΠαράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεσητης εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα Μιλά γι αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιονόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σεασφαλές ταμιευτήριο Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως Ο Σωκράτης δε διστάζεινα πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στηνπροσωπικότητα αυτών των νεαρών Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθειατου να καλοπιάνει τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότηταέστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης)

Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για πολιτική τέχνη Ο Σωκράτης στο λόγο τουαναφέρεται στην πολιτική ἀρετή και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικάαΤι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ αυτό τον τρόποβΤι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του περί ἀρετήςα Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίαςτου ότι πρόκειται δηλαδή για την πολιτική τέχνη ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τονόρο ἀρετή Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 5

όρου ἀρετή αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της Αντίθετα οισοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο χρησιμοθηρικό Ο Σωκράτηςόμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθεέννοια καλού-αρετής-σοφίας Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτησηγενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τηθέση τους γι αυτή

β Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιαςἀρετή Ο όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνηπολιτική ἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τηδράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτηςδεν νοείται απλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στοσύνολο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό καισυλλογικό επίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσηςοδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Ποια η σημασία του όρου ἀρετή στο κείμενοΟ Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιας ἀρετήΟ όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνη πολιτικήἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση τουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείταιαπλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορείνα καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικόεπίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τονπολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε μεθοδολογικό τέχνασματου Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής Ποια εντύπωση δημιουργεί καιπου αποβλέπειΤο μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση γιατί εγώ δε θεωρούσα δεν μπορώ νατο αμφισβητήσω Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή όμωςυποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής Ο Σωκράτης δίνει τηνεντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής Στην ουσία όμως αμφιβάλλει ώστε νααναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι ηκακία είναι έμφυτη αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας Βασική αρχή τηςφιλοσοφίας του ήταν το οὐδεὶς ἑκὼν κακός Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση τουαλλά από άγνοια της αρετής Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερέςαρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι μετις αισθήσεις Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην εὑδαιμονία στο καλό καιστο δίκαιο επομένως στην ἀρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 3

α η αθηναϊκή δημοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστομία (=παρρησία) και τα ίσαδικαιώματα στο λόγο (=ισηγορία) γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγμα καικατάκτηση πολιτική Το να μπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώμη του με θάρρος και να παίρνειτο λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώματος αποτελεί αναμφισβήτητα στοιχείουψηλής κοινωνικής προόδου

β η δυνατότητα να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δημόσια θέματαόλοι οι πολίτες τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυμους να επωμιστούν βάρη και νακάνουν θυσίες για το κοινό συμφέρον Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι μαζί ναυλοποιήσουν ότι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναμη και τους οπλίζει με θάρροςώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχουςΣτις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο Όλοιοι πολίτες έχουν δικαίωμα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή μέσω της ψήφουΣυνεπώς γίνονται συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ με την ενεργόπαρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα μιας δυναμικής καιουσιαστικής παρουσίας στα κοινά

Πως τεκμηριώνεται από το κείμενο η προηγμένη οργάνωση της αθηναϊκήςδημοκρατίαςΣτην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι πΧ κάθε πολίτης μπορούσε στη συνέλευση τουδήμου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέμα είχε τεθεί προςσυζήτηση Ωστόσο για θέματα που απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσανως συμβούλους τους επαΐοντες τους ειδήμονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώμη τωνμη ειδικών Έτσι με την αναγνώριση της αρμοδιότητας του ειδικού φαίνεται η εξειδίκευσηη οποία αποτελεί δείγμα ανάπτυξης και προηγμένης οργάνωσης

Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δενμπορούν να τη διδάξουν στους άλλους Το επιχείρημα αυτό αντιφάσκει με όσαανέφερε αρχικά Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετεΟ Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται ανέφερε ότι στηνεκκλησία του δήμου είχε δικαίωμα να μιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης για τα δημόσια θέματαχωρίς να το έχει διδαχτεί Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν μπόρεσαννα διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκφύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη επομένως οι πολιτικοί όπως ο Περικλής δεν υπάρχειλόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν μπορούν να τη διδάξουν τότεη πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι μαθητέςείναι ανεπίδεκτοιΔιαπιστώνουμε λοιπόν την ύπαρξη μιας αντίφασης από τη μια προβάλλεται η άποψη ότι τηνπολιτική αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι πουδεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή) Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 4

επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχίαδιεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη

Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθείεύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετήςΟ Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας οΠερικλής με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλουςπολιτικούς Επομένως κατά την άποψη του η αρετή δε διδάσκεται Ωστόσο το παράδειγμαδεν είναι εύστοχο Γιατίmiddot το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήτανδιεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτεςmiddot ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετήτου πολίτη θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τηδεκτικότητα του μαθητή Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει καιδιδακτική ικανότηταmiddot Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται τοδιδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναιότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς

Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή τον Κλεινία και τονΑλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους Πως κρίνετε αυτήτην ενέργεια του ΣωκράτηΟ Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό καιδιεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτησηΠαράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεσητης εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα Μιλά γι αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιονόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σεασφαλές ταμιευτήριο Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως Ο Σωκράτης δε διστάζεινα πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στηνπροσωπικότητα αυτών των νεαρών Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθειατου να καλοπιάνει τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότηταέστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης)

Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για πολιτική τέχνη Ο Σωκράτης στο λόγο τουαναφέρεται στην πολιτική ἀρετή και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικάαΤι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ αυτό τον τρόποβΤι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του περί ἀρετήςα Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίαςτου ότι πρόκειται δηλαδή για την πολιτική τέχνη ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τονόρο ἀρετή Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 5

όρου ἀρετή αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της Αντίθετα οισοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο χρησιμοθηρικό Ο Σωκράτηςόμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθεέννοια καλού-αρετής-σοφίας Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτησηγενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τηθέση τους γι αυτή

β Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιαςἀρετή Ο όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνηπολιτική ἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τηδράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτηςδεν νοείται απλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στοσύνολο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό καισυλλογικό επίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσηςοδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Ποια η σημασία του όρου ἀρετή στο κείμενοΟ Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιας ἀρετήΟ όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνη πολιτικήἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση τουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείταιαπλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορείνα καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικόεπίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τονπολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε μεθοδολογικό τέχνασματου Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής Ποια εντύπωση δημιουργεί καιπου αποβλέπειΤο μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση γιατί εγώ δε θεωρούσα δεν μπορώ νατο αμφισβητήσω Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή όμωςυποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής Ο Σωκράτης δίνει τηνεντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής Στην ουσία όμως αμφιβάλλει ώστε νααναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι ηκακία είναι έμφυτη αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας Βασική αρχή τηςφιλοσοφίας του ήταν το οὐδεὶς ἑκὼν κακός Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση τουαλλά από άγνοια της αρετής Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερέςαρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι μετις αισθήσεις Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην εὑδαιμονία στο καλό καιστο δίκαιο επομένως στην ἀρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 4

επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχίαδιεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη

Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθείεύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετήςΟ Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας οΠερικλής με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλουςπολιτικούς Επομένως κατά την άποψη του η αρετή δε διδάσκεται Ωστόσο το παράδειγμαδεν είναι εύστοχο Γιατίmiddot το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήτανδιεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτεςmiddot ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετήτου πολίτη θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τηδεκτικότητα του μαθητή Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει καιδιδακτική ικανότηταmiddot Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται τοδιδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναιότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς

Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή τον Κλεινία και τονΑλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους Πως κρίνετε αυτήτην ενέργεια του ΣωκράτηΟ Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό καιδιεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτησηΠαράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεσητης εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα Μιλά γι αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιονόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σεασφαλές ταμιευτήριο Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως Ο Σωκράτης δε διστάζεινα πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στηνπροσωπικότητα αυτών των νεαρών Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθειατου να καλοπιάνει τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότηταέστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης)

Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για πολιτική τέχνη Ο Σωκράτης στο λόγο τουαναφέρεται στην πολιτική ἀρετή και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικάαΤι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ αυτό τον τρόποβΤι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του περί ἀρετήςα Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίαςτου ότι πρόκειται δηλαδή για την πολιτική τέχνη ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τονόρο ἀρετή Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 5

όρου ἀρετή αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της Αντίθετα οισοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο χρησιμοθηρικό Ο Σωκράτηςόμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθεέννοια καλού-αρετής-σοφίας Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτησηγενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τηθέση τους γι αυτή

β Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιαςἀρετή Ο όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνηπολιτική ἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τηδράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτηςδεν νοείται απλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στοσύνολο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό καισυλλογικό επίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσηςοδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Ποια η σημασία του όρου ἀρετή στο κείμενοΟ Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιας ἀρετήΟ όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνη πολιτικήἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση τουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείταιαπλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορείνα καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικόεπίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τονπολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε μεθοδολογικό τέχνασματου Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής Ποια εντύπωση δημιουργεί καιπου αποβλέπειΤο μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση γιατί εγώ δε θεωρούσα δεν μπορώ νατο αμφισβητήσω Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή όμωςυποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής Ο Σωκράτης δίνει τηνεντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής Στην ουσία όμως αμφιβάλλει ώστε νααναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι ηκακία είναι έμφυτη αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας Βασική αρχή τηςφιλοσοφίας του ήταν το οὐδεὶς ἑκὼν κακός Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση τουαλλά από άγνοια της αρετής Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερέςαρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι μετις αισθήσεις Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην εὑδαιμονία στο καλό καιστο δίκαιο επομένως στην ἀρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 5

όρου ἀρετή αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της Αντίθετα οισοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο χρησιμοθηρικό Ο Σωκράτηςόμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθεέννοια καλού-αρετής-σοφίας Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτησηγενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τηθέση τους γι αυτή

β Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιαςἀρετή Ο όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνηπολιτική ἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τηδράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτηςδεν νοείται απλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στοσύνολο μπορεί να καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό καισυλλογικό επίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσηςοδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Ποια η σημασία του όρου ἀρετή στο κείμενοΟ Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την πολιτική ἀρετή μέρος της ευρύτερης έννοιας ἀρετήΟ όρος ἀρετή είναι ταυτόσημος με τους όρους εὐβουλία πολιτική τέχνη πολιτικήἀρετή ἀνδρός ἀρετή Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση τουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείταιαπλά ως άτομο αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορείνα καταξιωθεί να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικόεπίπεδο Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τονπολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς

Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε μεθοδολογικό τέχνασματου Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής Ποια εντύπωση δημιουργεί καιπου αποβλέπειΤο μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση γιατί εγώ δε θεωρούσα δεν μπορώ νατο αμφισβητήσω Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή όμωςυποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής Ο Σωκράτης δίνει τηνεντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής Στην ουσία όμως αμφιβάλλει ώστε νααναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι ηκακία είναι έμφυτη αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας Βασική αρχή τηςφιλοσοφίας του ήταν το οὐδεὶς ἑκὼν κακός Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση τουαλλά από άγνοια της αρετής Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερέςαρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι μετις αισθήσεις Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην εὑδαιμονία στο καλό καιστο δίκαιο επομένως στην ἀρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 6

Η φράση βέβαια του Σωκράτη το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω αποκαλύπτει μεν τημετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετηάποψη

Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η σωκρατική ειρωνείαΣωκρατική ειρωνεία ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στιςσυζητήσεις του Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα αλλά ότι ενδιαφερόταννα μάθει από τους άλλους Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του τηλογική του θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερεέτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα νασυνειδητοποιήσει την πλάνη του σ ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στησυνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του Αυτή η σωκρατική ειρωνεία είναιεμφανής ιδιαίτερα στη φράση μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη αν βέβαια την κατέχεις Στοσημείο αυτό με ευγένεια προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα πουισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του

Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή αλλά προβληματίζεται πάνω σ αυτή Ναερμηνεύσετε τη διαφοράΟ Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι τοσυγκεκριμένο Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλάμέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσειτην άγνοια του να φτάσει στη γνώση χρησιμοποιώντας το νου του Επομένως στόχος τουείναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου ἀρετή και τη δυνατότητα ναδιδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή

Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη Τισυμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και ταόρια τηςΟι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία παιδεία και προσωπική αναζήτηση Ηεμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα η παιδεία παρέχειγνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση η έρευνα οδηγεί σεγνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας Τοτελευταίο η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθέναΜέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας καικατάκτηση της γνώσης

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενοΒασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών ήταν

i ο μύθος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 7

ii ο λόγος διάλεξηiii και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένωνΣτο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη διάλεξη τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευσηενός θέματος με συνεχή λόγο Ωστόσο η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούςκαι όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώςστα δικαστήρια στις πολιτικές συνελεύσεις αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας

Ο μύθος τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας είναι αφήγηση με ποιητικόχαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή Ομύθος του Προμηθέα που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τονποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα

Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστώνΟι σοφιστές χρησιμοποίησαν το μύθο ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγικήτου δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα Ο μύθος μεταστοιχειώνεταιγίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο Οι σοφιστές ανκαι θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου καταφεύγουν συστηματικά στο μύθο ότανκρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την επαγωγική του δύναμη Απαυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεναναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στηδιδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές

Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της επαγωγικής μεθόδου του Σωκράτη καινα την αξιολογήσετεΗ μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν ηεπαγωγική οι επακτικοί λόγοι με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών τό ὀρίζεσθαικαθόλου Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα κυρίως από την καθημερινή ζωή καιεμπειρία προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικώνσυμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση τουθέματος Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια τουκαλού και του κακού του δίκαιου και της αδικίας της ομορφιάς και της ασχήμιας τηςσωφροσύνης και της άνοιας η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία Μ αυτόν τον τρόπο οΣωκράτης ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε την ίδια την άγνοια σημάδεψε την πορεία τηςφιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ομοναδικός οδηγός προς την αλήθεια το καθολικό το αιώνιο Στο κείμενο η μέθοδος αυτήεντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής(βλ ερ4)

Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτηςαπέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 8

στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στηνπολιτική συνέλευση Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικώνκοινωνιών απέναντι στο θέμα(Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)Οι Αθηναίοι όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς προκειμένου να εκθέσουν τηγνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τουςενεργούν σωστά Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί οειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να τοκατέχει Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ήγνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου ναυπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων Τη στιγμήπου τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας η συμμόρφωση της εκκλησίαςτου δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούννα εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόληςκαι την πολιτιστική πρόοδοmiddot Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ όλους τους πολίτες ότανπρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης συνιστά μιακατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της Μέσα απ αυτήτη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονταιόλες οι απόψεις προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές Η κατοχύρωση του δικαιώματοςτης παρρησίας σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ήοικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτωνmiddot Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα τηςελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένουςκάθε φορά βουλευτές Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους εκφράζουν την πολιτική τουςβούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικώνοργάνων αλλά και μέσω των ΜΜΕ Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά η δημοκρατίαείναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός Γενικάπάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων Γι αυτό οικυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα πουπροκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικέςαποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων

Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεταιότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί(Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ 73)

ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 9

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να

δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα χωρίς να το έχειδιδαχτεί αυτό το πράγμα

middot Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσειςεξειδικευμένες

middot ΆΡΑ ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν νααποφασίζουν αυτοί

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σεάλλους ανθρώπους

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑmiddot Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι

διαθέτουν (για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε σταπαιδιά του ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία)

middot Ο Περικλής παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφροναεπειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη

middot Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ έναν μάλλον προσβλητικότρόπο Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής αλλά μιλά γι αυτόν αντικειμενικά

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΤο δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση Ισχύει και για την πρώτη θέσηκαι παρουσιάζεται ως σχήμα ένα με δύο

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά Ωστόσο θαμπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους

1 Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους τουςΑθηναίους σοφούς όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι αυτούς Επιπλέον μέναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 10

και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη τωνπολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στηνεκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος

2 Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετήΩστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα σταπολιτικά δρώμενα συμμετείχαν στα κοινά παρακολουθούσαν λόγους έπαιρναν μέρος σεπολιτικές συζητήσεις ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους αναλάμβαναν ευθύνεςκαι αξιώματα Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία τηςπολιτικής αρετής

3 Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση αφού η πολιτική αρετή δεν είναιδιδακτή γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν Να συμβουλεύσουναυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν

4 Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικώνανδρών με την πολιτική αρετή Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας με πολιτικήαρετή και εξαιρετικές ικανότητες Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους τουμεγάλους πολιτικούς δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτικήαρετή Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει θα πρέπει να λάβουμευπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή

5 Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σεπαραδείγματα ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων

6 Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι όπως οι γιοιτου Περικλή δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότιτην πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι

7 Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο ο Σωκράτης στο διάλογο τουΜένων κατακρίνει τον Περικλή τον Αριστείδη το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τησωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί κατά τη γνώμητου μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους αλλά δεν το έκανανΑυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα τηνευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου Νέμων δέπορίζωνΜοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε)με ταχύτητα άλλα τα όπλιζε σε άλλα επειδή έδινε άοπλη φύση επινοούσε γιrsquo αυτά κάποια άλληικανότητα για τη σωτηρία τους Όσα δηλαδή απrsquo αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανεμικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσατα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασεεξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία) Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπωςκάποιο γένος εξαφανιστεί Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σrsquo αυτά μέσα για να αποφύγουντην αλληλοεξόντωση σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δίαντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα(την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (ταδέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω μεοπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα Και επιπλέον προμήθευε τροφέςδιαφορετικές για κάθε είδος για άλλα χορτάρι από τη γη για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλαρίζες σrsquo ορισμένα απrsquo αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σrsquo αυτάέδωσε μικρή γονιμότητα ενώ σrsquo όσα τρώγονταν απrsquo αυτά μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρίαστο γένος τους

῏Ην γάρ ποτε χρὸνος να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγουΗ φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι Οι σοφιστές όπως είναιγνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους Έτσι τα μυθολογικάστοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα γιατη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλονδημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇκαταστὰσεως που δεν έχει διασωθεί

Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντωνΣύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί Η θεογονία είναιχαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη Ο Πρωταγόρας βέβαια όπως φαίνεται μέσααπο τα έργα του ήταν αγνωστικιστής Έτσι η αναφορά στους θεούς έχει μάλλον αλληγορικήέννοια Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι η λογική Ο Ερμής οΕπιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης Με τηνομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οι ανάγκες τους καιεξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους

῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σεαντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του ΠρωταγόραΗ συγκεκριμένη φράση προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής Πιστεύει ότι η

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 12

ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίουΑυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης απέφευγε όμως ναδώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται γιαμύθο με αλληγορική σημασία Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση είναι ο λόγος και οιάλλοι θεοί όργανα Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων εξισορροπούνται οιανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους Έπειτα ο Πρωταγόραςενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος παρά γιατο θέμα της ύπαρξης των θεών Ωστόσο δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι αντίθετα και αυτοίδημιουργήθηκαν απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων

γῆς ἔνδον ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση τουΠρωταγόραΣτη συγκεκριμένη φράση γῆς ἔνδον εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης στασπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί Πρέπει ναεπισημάνουμε ότι στη φράση γῆς ἔνδον το όνομα γη χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία πουσημαίνει τη γήινη σφαίρα Αντίθετα στη φράση ἐκ γῆς καὶ πυρὸς σημαίνει την ύλη το χώμα

Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του αυτοχθονισμούκαι να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθουΗ αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση γῆς ἔνδον Συγκεκριμένα εκφράζεται ηπεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη στην οποία όμως έζησαν στη συνέχειακάνοντας τη πατρίδα τους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα καιένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργίαπλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης

Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα Ποιες κοσμολογικές αντιλήψειςακολουθεί ο ΠρωταγόραςΣύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη Ειδικότερα οΠαρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύοστοιχείων από το πῦρ (φωτιά) και τη γῆ (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας ΟΕμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία το ὕδωρ (νερό) και τον αἰθὴρ (αέρα)

Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα νασκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενόςΟ Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ΟΠρομηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους Αυτή αποτέλεσετη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την ἒντεχνον σοφὶαν Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη τηςανθρωπότητας Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαντον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής καιδημιουργός ο homo haber Η ετυμολογία του ονόματος του πρό + μήτις σκεπτόμενος από πρινπρονοητικός σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του

Ωστόσο ο αδερφός του ο Επιμηθέας είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον Το

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 13

όνομα του που προέρχεται από τα ᾿Επί + μῆδος σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων τοναπερίσκεπτο Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα η περιέργεια της οποίαςπροκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος

Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου αφού ο Επιμηθέαςμοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστοΑυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και τηςκατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει

Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στονΠρομηθέα και τον ΕπιμηθέαΒλέπε προηγούμενη απάντηση

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους ταεξασφάλιζανΟ Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει απόκινδύνους Ειδικότερα τους έδωσε όπλα όπως η ταχύτητα τα φτερά το μέγεθος για να προλάβειτην αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές όπως το πυκνό τρίχωμακαι το γερό δέρμα Επίσης δεν έδωσε σ όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούντα αποθέματα Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά πουαποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ενώ έδωσε ολιγογονίασ αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα Μ αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομήιδιοτήτων με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπησηαντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα

Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων σταπλαίσια του οικοσυστήματοςΟ Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα προσπάθησε να ισορροπήσειαντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα Συγκεκριμένα εξόπλισε τα ζώα με όπλα γιανα προλάβει την αλληλοεξόντωση με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους με ποικιλίατροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση Παρατηρούμε ότι ομύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης σύμφωνα με τον οποίοκάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα Συγκεκριμένα η ταχύτητα αντιστάθμισε τηναδυναμία τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση Αντίθετα όσα ζώα είχανδύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ αυτό Τα όπλαπάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα ταπροστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισετη διαιώνιση των ειδών ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη ΄Ετσικατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση τωνδιαφόρων ειδών

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσηςΒλέπε απάντηση ερώτησης 10

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 14

Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότεροπροικισμένο βιολογικά ον Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε ταχαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει ναδιαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Στο μύθο του Πρωταγόρα ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται καινα προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν Τον άνθρωπο όμως που θα ερχότανσε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο Απέναντι σ αυτή την απερίσκεπτησυμπεριφορά του Επιμηθέα ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής Έκλεψε τη φωτιά καιτην έντεχνη σοφία απο τους θεούς απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίησητεχνικών γνώσεων και τα δώρισε στον άνθρωπο Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και ναδιαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό

Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα Συγκρίνετε τιςαφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ76 )Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στουςανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους Ωστόσο

i μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τουςτην πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων πουπροορίζονταν για θυσίες Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανάΑντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή οάνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέαii Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και

παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσειπως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών μ ένα μύθο ανθρωποκεντρικό Γι αυτόμιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάςiii Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και τωνθνητών όντων ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβληματου εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τονδιηγείται ένας ποιητής ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφοςiv Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας γιατο θεό Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έωςεχθρικός ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νε βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχήπροσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμαβιοποριστικός mdashgt ἐξεπὸριζενσχέδιο mdashgt ἔχων

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 15

γόνος mdashgt γὲνηενοχή mdashgt ἔχωνπροσταγή mdashgt προσὲταξανάγημα mdashgt ἄγεινευπρεπώς mdashgt πρὲπειμείγμα mdashgt μεὶξαντες

Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων ἦν - μεὶξαντες - ἄγεινπεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτοἦν mdashgt ουσιαστικό όντωςμεὶξαντες mdashgt μιγαδικός πρόσμειξηἄγειν mdashgt άξονας αγώναςπεὶσας mdashgt πειθώ πεποίθησηδιδοὺς mdashgt δώρο δοτικήἐμηχανᾶτο mdashgt μηχάνημα μηχανικός

Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσαςΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______Ενεργεί συχνά επιπόλαια και ______΄Ηταν αρκετά τα ______του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχείαΤα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικάΕνεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπταΉταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματοςΤελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεσηΜετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψηΣτην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 16

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητεςπου σήμερα ονομάζουμε laquoτεχνολογίαraquo Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία

i laquohellipτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquoii laquohellipτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶςhellipraquoiii laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας η laquoἔντεχνος σοφίαraquo δηλαδή η θεωρητικήγνώση της Αθηνάς και laquoἡ ἔμπυρος τὲχνηraquo δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου Η εναρμόνιση των δύοτμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός τωντεχνικών κατασκευών ο δημιουργός ndash τεχνίτης θεός και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και τηςπνευματικής δημιουργίας Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo Υπάρχουνοι τεχνικές γνώσεις η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογήτους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά

laquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα οι απαραίτητες δεξιότητες πουκαλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες Με τον όρο αυτό νοείται ηδύναμη του ανθρώπινου νου η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη Δεν είναι παρά μίαδιαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία (laquoσύνεσιςraquo στον Ευριπίδη) Είναι οι τεχνικές γνώσεις πουείναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπουlaquoἩ ἔντεχνος σοφίαraquo παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας τουαμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε οΕπιμηθέας [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση laquoτὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo του κειμένου]Σύμφωνα με την Iris Murdoch laquoΟι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των καλώντεχνών γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά η λέξη τέχνη καλύπτει τις καλές τέχνεςτη χειροτεχνία και την επιδεξιότηταraquo

Η laquoἔμπυρος τὲχνηraquo αποτελεί το πρακτικό μέρος τη βάση και το κύριο laquoεργαλείοraquo για την ανάπτυξηκάθε τεχνολογικού επιτεύγματος Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες πουείναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμηγια την επίτευξη αυτών των εφαρμογών Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας αφού γιατην ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ) με τη διαφορά ότι σήμερα οάνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειαςΕίναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικούεπιτεύγματος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 17

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου ναπροσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως laquoέντεχνη σοφίαraquo ο Πρωταγόρας Η τέχνη και τακαλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφίαΥπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη Είναι και η τέχνηεξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσασε μια φύση εχθρική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79)Ο όρος laquoἔντεχνος σοφίαraquo περιέχει τη λέξη τέχνη και κατrsquo επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνικήδημιουργία Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με τηνυλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικώνγνώσεων και των εργαλείων Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με τηνlaquoἔντεχνον σοφίανraquo αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση στη σκέψη στο ταλέντοΠαρολrsquo αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση είναι απαραίτητα τα υλικάμέσα η τεχνογνωσία (δηλαδή η laquoἔντεχνος σοφίαraquo και το laquoπῦρraquo) Η γέννηση και η ανάπτυξη τηςτεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σrsquo αυτή Με την τεχνολογία οάνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα laquoἄλογα ὄνταraquo αλλά και να διαφοροποιηθείαπό αυτά να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής Σrsquo αυτή την ανώτερη μορφή ζωής οάνθρωπος δημιούργησε την τέχνη η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σεμια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων Άλλωστε ηλέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη

Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής πουπραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα Να αναφέρετε με ποιο τρόπο οΠρομηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα τηςενέργειας αυτήςΟ Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τουςεξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους Ενεργώντας όμως με απερισκεψία καιχωρίς να είναι καθόλου προνοητικός όταν σταμάτησε η διανομή όπου και του είχαν τελειώσει πλέονοι δυνάμεις διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τονάνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς laquoἀκόσμητονraquo laquoγυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶἄοπλονraquo Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γιrsquo αυτό laquoἠπόρει ὅτι χρήσαιτοraquo και η αγωνία τουδυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θαοδηγούνταν στον αφανισμό του Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημακαι αυτός ήταν ο Προμηθέας Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει laquoἐπισκεψόμενοςraquo τη διανομή πουέκανε ο αδελφός του Επιμηθέας (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει)Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνωνεπρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησεαποφασιστικά Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στονάνθρωπο πιο συγκεκριμένα

middot laquoτὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρίraquomiddot laquoτὴν περὶ τὸν βίον σοφίανraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 18

middot laquoτήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ ῾Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς ᾿Αθηνᾶςraquo

Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του μετρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριοτου στον Καύκασο

Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένοσύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνεςΣυμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατίΔιαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικέςγνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημασταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο καινα τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W Jaeger laquoΗ μυθική μορφή με την οποία οΠρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθελέξη του τοις μετρητοίςraquo Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπεινα θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμεδύο στάδια

Πρώτο στάδιο Η φάση του ΕπιμηθέαΣrsquo αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου Παρατηρείται η φυσική τουαδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβιαόντα αυτός είναι γυμνός άστρωτος ανυπόδητος και άοπλος

Δεύτερο στάδιο Η φάση του ΠρομηθέαΗ τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγείτον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με ταυπόλοιπα ζώα Γεννιούνται οι τέχνες σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες διαμορφώνονται οι πρώτοιθεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος

[Υπάρχει και τρίτο στάδιο laquoτὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχενraquoΣτο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την laquoαἰδῶraquo και την laquoδίκηνraquo που θα δωρίσειτελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο]

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

κλὲψας lt κλὲπτω

i Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμαii Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο

σύνθετες λέξεις

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 19

κλοπὴ κλὲφτης κλεψιὰ

κλεψὶτυπος κλεψὺδρα

Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθεςΚαταναλωτισμός μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθρεπιβάτηςπρομήθεια κλεψύδρα κόσμημακαταναλώσας ἐμμελῶς ἄστρωτον χρησίμην φοβεραὶ βίου λαθὼν Προμηθεὺς κλέψαςἀκόσμητον

᾿Εφιλοτεχνείτην από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστονσύνθετες λέξειςΦιλόλογος φιλότεχνος φιλόζωος φίλαθλος

Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναιετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις χρέος επόπτης επιφυλακτικόςβιομήχανος πολίτευμαΧρήσαιτο ὁρᾶ φυλακαὶ ἀμήχανον ἀκρόπολιν

Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ήσύνθετες για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουσοφὸς ἄστρωτον εὕροιλέγεται ἀνυπόδητονσοφιστική-πάνσοφος στρώμα-οδόστρωμα εύρος-εφεύρεση λεξικό-λόγος δέσιμο-δεσμώτης

Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετεομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής χρησιμοποιώντας τις παραγωγικέςκαταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη)

i δίκη -άζω -αιος -σις -μαii λέγεται -ος -ύδριον -ισμός -ιος

iii ἀκόσμητον -μα -ιος -σις -ικοςiv κτητήν -μα -σις -ικος

δικάζω καταδικάζω δίκαιος δικαίωσις ἐκδίκασις ἐκδίκησις δικαίωμα ἀδίκημα

λόγος λογύδριον (σύντομος λόγος) λογισμός λόγιος

κόσμημα κόσμιος κόσμησις κοσμικός

κτῆμα κτῆσις κτητικός

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 20

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο του ΠρωταγόραΣε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τηφύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού Όμως με αυτά δενμπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες Επιπλέον τα δώρα αυτά ταέκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς

Αντίθετα τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη) που ήταν προσφορά του ίδιου έσωσαν τον άνθρωποαπό τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή να δημιουργήσεικοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού

Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουνσε οργανωμένες κοινωνίες Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμαόλων των δημοκρατικών πολιτών αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία (laquoπάντες μετεχόντωνraquo)

Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξηςτου πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)

1 Αρχικά ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία Αυτάαποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου

2 Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης3 Ανάπτυξη γλώσσας4 Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού5 Οργάνωση κοινωνιών

Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον ΠρομηθέαΔεσμώτη (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ 64-68)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83)Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στοδώρο της φωτιάςΣτον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές καιδε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο ΟΠρομηθέας λοιπόν τους διδάσκει όλες τις τέχνες αρχιτεκτονική ξυλουργική αστρονομία

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 21

μαθηματικά γραφή γλώσσα ιστορία γεωργία τη χρήση των ζώων και την ίππευση τη ναυτικήτέχνη την ιατρική τη φαρμακευτική τη μαντική και τη μεταλλοτεχνίαΟ Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα ενώπροσθέτει τη θρησκεία τα ενδύματα τα υποδήματα και τις τροφές Συνεχίζει όμως το μύθο με τηναναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση του ΔίαΣτόχος λοιπόν του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του ενώ οΠρωταγόρας εντάσσει το μύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληματισμών κάνει αναφορά σταδώρα του Προμηθέα προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει laquoτο διδακτόν της αρετήςraquo

Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και ηφωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχείαΜε την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωποςέγινε μέτοχος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδοςlaquoπνευματικήςraquo θα λέγαμε συγγένειας με αυτούς Αυτό λοιπόν το μερίδιο θεωρείται θεϊκό διότι

i η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούςii οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα (ήταν Τιτάνας)iii χάρη σrsquo αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι ανέπτυξε θρησκεία

Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής ο Πρωταγόρας να κάνει στο έργο του αναφοράστους θεούςΕντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής ένας δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξητων θεών ο σοφιστής Πρωταγόρας κάνει αναφορά σrsquo αυτούς Οι απόψεις που δικαιολογούν τηναναφορά αυτή είναι οι εξής

i ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόραii η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται

να είναι συμβολική ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση ενώ οΠρομηθέας ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμήςαποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων καιεξασφαλίζουν ισορροπία

Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα κατά την άποψη του Πρωταγόρα Να τη συγκρίνετε μετην αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογίαΗ ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα πουσυνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου Κατά την άποψη τουΠρωταγόρα ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος από πολύ νωρίς(laquoταχὺraquo εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα)άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους να τους συνδυάζει φτιάχνονταςλέξεις και στη συνέχεια προτάσεις Απαραίτητη βέβαια ήταν η χρήση της λογικής Η άποψη αυτήφαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ αλλά και μετην άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων Αντίθετη σrsquo αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψητην οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος Σύμφωνα μrsquo αυτή η γλώσσα υπάρχει φύσει δηλαδή τη χάρισεστον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 22

Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένηςκοινωνίαςΗ πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας η οποία προϋποθέτει σταθερό τόποκατοικίας κοινή γλώσσα την ύπαρξη θεσμών και νόμων στρατού και στόλου ηθών εθίμωνπαραδόσεων και ιδανικών ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας καιπολιτισμού Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίαςγιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντάτους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθεείδους εξωτερικό εχθρόΠρέπει να επισημανθεί ότι ο πόλεμος εδώ παρά τα κακά που προξενεί μπορεί να νοηθεί με τηlaquoθετικήraquo του σημασία δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τοναλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος) αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείςορμές του ανθρώπου την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας που αφυπνίζει τα έθνη καιπροωθεί την επινοητικότητα

Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σημασία τους για τησυγκρότηση κοινωνιώνΣύμφωνα με τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκηΑἰδώς είναι ο σεβασμός το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη πουπροσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος Η δράση της είναιανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησηςΔίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο ο σεβασμόςτων γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλωνΧάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη η συνοχή τουσυνόλου η ισορροπία και η ευταξία Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίαςσυνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού (laquoἵνrsquo εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίαςσυναγωγοίraquo)Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοιατης σωφροσύνης

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας Ποιασημασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτικήαρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτόΣτη φράση laquoεἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοίraquo γίνεται αναφορά στηχρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία Όσον αφορά λοιπόν τις τέχνες ο καταμερισμός είναιαπολύτως απαραίτητος διότι έτσι α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες αφού ένας τεχνίτηςμπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σεκάθε τομέα με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίαςΟ καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούνοργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες (laquoοὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερἄλλων τεχνῶνraquo) Διαφορετικά θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωσηκοινωνιών με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση Η σημασία και η αυστηρότητα του

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 23

νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) σε όποιονδε συμμορφώνεται στις εντολές του

Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σεμεταγενέστερο στάδιο Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής πουεπαγγέλλεται ο ΠρωταγόραςΆποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σrsquo ένα μεταγενέστεροστάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ωςηθικές καταβολές και προδιάθεση Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρηκατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα Σrsquo αυτό θα συντελέσουνκαι οι φορείς αγωγής Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες για νακαταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςμοίρας ἐνόμισεν ἀπώλλυντο διεφθείροντο ἄγοντα συμβουλῆςμοίρας -gt μοιραίος μοιρολατρικόςἐνόμισεν -gt νόμισμα κατανομήἀπώλλυντο -gt όλεθρος πανωλεθρίαδιεφθείροντο -gt φθορά φθαρτόςἄγοντα -gt αγωγή αγωγός διαγωγήσυμβουλῆς -gt βουλευτής συμβούλιο

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω γονίδιο βάθροδωρεά ιαματικός ισθμόςγονίδιο -gt γένειβάθρο -gt βωμούςδωρεά -gt δοίηιαματικός -gt ἰατρικὴνισθμός -gt ἴωσιν

Ἰδιώταις να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το laquoἴδιοςraquoΙδιοτελής ιδιότροπος ιδιόρρυθμος ιδιοχρησία ιδιοσυγκρασία ιδιόλεκτος ιδιοσυστασία ιδιόμορφος

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 24

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόρα στοιχείασύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που οάνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό) Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στοαπόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Κατά την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη με την ιδιότητα του ανθρώπου ωςμέλους μιας κοινωνίας και ως δημιουργού πολιτισμού Αποτελεί δηλαδή την προϋπόθεση για τησυνοχή της κοινωνίας την αρμονική συμβίωση μέσα σrsquo αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξηπολιτισμού Γιrsquo αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι μερίδιο στην αρετή αλλιώς να μηναποτελεί μέλος της κοινωνίας Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήματα

middot αν κάποιος δεν είναι δίκαιος θεωρείται μυαλωμένος αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος ακόμακι αν δεν είναι˙ αλλιώς θεωρείται τρελός

middot όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναιmiddot πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη

δικαιοσύνηmiddot η συμμετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δηλαδή ή κάποιος

να έχει πράγματι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει

Κρίνεται μάλλον δύσκολο να προσθέσουμε εμείς επιχειρήματα στην παραπάνω θέση από τη στιγμήπου ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε Επομένως ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήματα ήοτιδήποτε άλλο προσθέσουμε θα είναι ανεπαρκές και μη πειστικό

Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και τηςπολιτικής αρετής(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86)Η φροντίδα η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής με τις οποίες μπορεί νααποκτηθεί η πολιτική αρετήΩς βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επίσης η τιμωρία και η νουθεσία που αποβλέπουν στηνενίσχυση της μαθησιακής διδασκαλίας

Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικήςαρετής Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τηδικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετήΟ Πρωταγόρας προκειμένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκομίζει δύοεμπειρικά παραδείγματα Όσον αφορά λοιπόν την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνηεπαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια Διαφορετικά οργίζονται μαζί του και οι συγγενείς του τον

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 25

θεωρούν τρελό Αντίθετα όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα) θεωρείταισωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι ακόμα κι αν δεν είναι Το σκεπτικό του Πρωταγόραερμηνεύεται ως εξής

α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη Αυτό σημαίνει ότιέχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς ώστε να τοναποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας Άρα δεν θα πει αλήθεια αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος

β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια ότι δηλαδή είναι άδικος θεωρείται παραφροσύνηδιότι

middot θα υποστεί ποινέςmiddot θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του

Πρέπει λοιπόν όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στηδικαιοσύνη ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για τηνοργάνωση κοινωνιών

Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα τηςαρετής Τη βρίσκετε πειστικήΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημείαα) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (laquoἡγοῦνται hellip μετέχεινraquo) ενώ στις δύοαιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (laquoδεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχεινraquo) η οποία όμωςδεν έχει αποδεικτική ισχύΔεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι laquoόλοι έχουν την πολιτική αρετή επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναιδίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σrsquo αυτήraquo Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τιπραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχεως συμπέρασμα τη φράση laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τεκαὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆςraquo

β) laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μήraquo η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής πουυποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι

laquoἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποιςraquo να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση (laquoκτείνεινὡς νόσον πόλεωςraquo) που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το Δία Είναι η κύρωση αυτήελαφρότερη ή όχι και γιατίΣrsquo αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή να μη συγκαταλέγεταιμεταξύ των ανθρώπων δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα Απrsquoτην άλλη στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το Δία η θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo)Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή Έτσιπροβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων Αν βέβαια λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει ηπόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή καταλαβαίνουμε πως η ποινή που

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 26

αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το Δία

Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Να καταγράψετε ταεπιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετεΟ Πρωταγόρας προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεταιδιακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών τα φυσικά έμφυτα και τα επίκτητα

α) Προτερήματα και ελαττώματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη σrsquo αυτή την κατηγορίαεντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση και τον ανθρώπινοοργανισμό Φυσικά δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήματα γιατί αυτά δεν του είναιαπαραίτητα για την απόδειξή του αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν Με όποιον όμως έχειφυσικά ελαττώματα (ασχήμια μικρό ανάστημα ασθενικό σώμα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθείνα τα διορθώσει με συμβουλές διδασκαλία και τιμωρίες γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση καιτην ευθύνη του ανθρώπου (laquoἀπό τοῦ αὐτομάτουraquo) Αντίθετα νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τησκληρότητα της φύσης ή της τύχης

β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα άσκηση και διδασκαλία Σrsquo αυτήτην κατηγορία εντάσσονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα του ανθρώπου κιεπομένως με τις αρετές Εύλογα και πάλι δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετέςΑπrsquo αυτό λοιπόν το σημείο ξεκινά την απόδειξη του laquoδιδακτούraquo της αρετής όποιος δεν έχει αρετέςαλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια) οι άνθρωποιθυμώνουν μαζί του τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει Άραη πολιτική αρετή διδάσκεται

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική διότι

α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής (laquoὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποιςraquo) αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέσηαυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί Έχουμε λοιπόν ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεταιlaquoλῆψις τοῦ ζητουμένουraquo

β) laquoᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τηθεωρία ότι η αρετή διδάσκεται αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να τηναποκτήσουν με τη διδασκαλία είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής αφού δέχεται ότιυπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν

Για να διαφυλάξουμε όμως το κύρος του Πρωταγόρα οφείλουμε να πούμε τα εξής η έλλειψηπειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσήςτου Πιο συγκεκριμένα όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτικήαρετή (laquoἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆςἀρετῆςraquo) εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολέςΠρέπει όμως να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της Όταν πάλιισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 27

πλήρως που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως έχουνμείνει στο στάδιο της προδιάθεσης των καταβολών (laquoἐάντε ὦσιν ἐάντε μή ᾧ ἂν παραγίγνηταιraquo laquoἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃraquo)

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση Γιατί κατά τη γνώμη σας τηνπαραλείπει ο ΠρωταγόραςΣτις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας γιατί δενεξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτήΌταν όμως κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για τηνανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο Επομένως η αποτελεσματικότητα τηςμίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σrsquo αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για τοlaquoδιδακτόνraquo της αρετής

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων νουθετοῦσιν ἄδικος τἀληθῆσωφροσύνην σύμβουλον συλλήβδηννουθετοῦσιν agrave νοῦς + τίθημιἄδικος agrave ἀ- στερητικό + δίκητἀληθῆ agrave τὰ (άρθρο κράση) + ἀ- στερητικό + λήθη lt λανθάνωσωφροσύνην agrave σῶος + φρὴνσύμβουλονagrave σὺν + βουλεύομαισυλλήβδην agrave σὺν + λαμβάνω

Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά οἴῃ μετέχειν δεῖνποιεῖν ἀγαθὰοἴῃ = νομίζῃ δοκῇ ὑπολαμβάνῃ ἡγῆταιμετέχειν = μετεῖναι κοινωνεῖνδεῖν = χρῆναιποιεῖν = πράττειν δρᾶνἀγαθὰ = καλά

Να δώσετε δύο ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις φῇ οἰκεῖοι μανίανφύσει τύχῃ διδαχῆςφῇ φήμη προφήτηςοἰκεῖοι οικειοθελώς οικειότηταμανίαν μανιακός κλεπτομανήςφύσει φυτεία φυσιολογικόςτύχῃ τυχαίος τυχάρπαστοςδιδαχῆς διδασκαλείο δίδαγμα

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 28

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας Αναλύστε τη θέση τουόπως παρουσιάζεται στο λόγο του στις δύο τελευταίες ενότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων

α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και τηνικανοποίηση του αδικηθέντοςβ) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία

Κατά τη γνώμη του ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικόαπορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης Η τιμωρία για τον Πρωταγόραέχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενόςαδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα ηοποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά τηναποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον (laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα οστόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινέςστους παραβάτες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονταιαπό την πολιτεία Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία

middot ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονικήσυμβίωση μέσα στην κοινωνία

middot πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου ώστε να αποφεύγεται ηεπιβολή άδικης ποινής

middot η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό και να μην αποτελείμέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας

middot η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικάιδρύματα

middot πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικόσύνολο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 29

middot πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόμου με κατανόηση και ανθρωπιά

Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γιrsquoαυτή στην εποχή του Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετεΗ θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά με τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαμετρικά αντίθετη Πιοσυγκεκριμένα η τιμωρία για τον Πρωταγόρα έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό καικατασταλτικό Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί αυτόαποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει (laquoοὐ γὰρ ἂν τό γεπραχθὲν ἀγένητον θείηraquo) Αντίθετα αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον(laquoτοῦ μέλλοντος χάρινraquo) Πιο συγκεκριμένα ο στόχος της είναι διττός

middot ο σωφρονισμός του παραβάτη (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτοςraquo) ώστε να μηδιαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και

middot ο παραδειγματισμός (laquoμήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθένταraquo) των υπολοίπων

Οι Αθηναίοι αντίθετα συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου τουπαθόντος ή των συγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή(τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτιανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλουςανθρώπους Μια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και τηναγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία Η ομοιότητα που θα μπορούσαμε ναδιακρίνουμε είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να μην επαναληφθεί η άδικηπράξη

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέσημε την εποχή τηςΗ άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της καθώςπαρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή τουευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του laquoΠερίΕγκλημάτων και Ποινώνraquo Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοισυνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή τωνσυγγενών ενός θύματος Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και τηντιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης κάτι ανάλογοακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπουςΜια τέτοια στάση βέβαια δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση τουανθρώπου που υφίσταται την αδικία

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση Εξηγήστε σε τισυνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεταιΟ Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκητη θανατική ποινή (laquoκτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo) Σrsquo αυτή την ενότητα αντίθετα μιλά για τηνπαιδευτική σημασία της τιμωρίας (laquoἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 30

κολασθένταraquo) Φαινομενικά λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση η θανατική ποινή δεναφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρίαΗ αντίφαση αίρεται αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας laquohellip πρέπει ναεκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμαακόμα και μετά τη διδασκαλία ακόμα και μετά την τιμωρίαraquo Η θανατική ποινή αποτελεί λοιπόνέσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες θυμοί μικρέςτιμωρίες εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί ηπολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση καιισορροπία μέσα στην πόλη απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριώνφτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Αξιολογήστε την πειστικότητα τουεπιχειρήματός τουΤο επιχείρημα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται έχει ως εξήςεφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενόςαδικήματος στο μέλλον αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδήότι με την επίδραση της ποινής ενός εξωτερικού παράγοντα ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί νααποβάλει την αδικία να συνετιστεί να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακάκτήμα του Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό θα ήταν μάταιο ναεπιβάλλονται ποινές αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή χωρίς όμως αυτό να μπορεί ναμεταβληθεί Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα επειδήαδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή κι επομένως ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη πουδεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί Ο Πρωταγόραςχρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικόστοιχείο Για άλλη μια φορά λοιπόν έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία τηςτιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας(= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα εκείνης τηςεποχής

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ηςενότητας αν κρίνετε από τη φράση του laquohellip ἀποδέδεικταί σοι ὦ Σώκρατες ἱκανῶς ὥς γέμοι φαίνεταιraquoΟ Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς)πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του Σωκράτη Έτσι ικανοποιεί τηματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής τουΣυγχρόνως στο τέλος μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση laquoὥς γέ μοι φαίνεταιraquo

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 31

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξειςνουθετεῖ μαθήσεως κτητῆς ἠδίκησεν πραχθὲν δόξαννουθετεῖ -gt διάνοια θήκημαθήσεως -gt μαθητής μαθησιακόςκτητῆς -gt απόκτημα κτητικόςἠδίκησεν -gt δικαιοσύνη δικαιολογίαπραχθὲν -gt σύμπραξη πραγματείαδόξαν -gt δογματικός επίδοξος

Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω ένδειξη λογικήένδοξος προνομιούχος προθυμία ιδιότροποςένδειξη -gt ἀποδέδεικταιλογική -gt ἀλογίστως λόγουένδοξος -gt δόξανπρονομιούχος -gt ἔχων ἔχουσινπροθυμία -gt θυμοῦταιιδιότροπος -gt ἀποτροπῆς ἰδίᾳ

Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼνltὁρῶα) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip για πολλήώραβ) Ένας helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipγ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipδ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip είναιακατάλληλες για ανηλίκουςε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

α) ορατόβ)οφθαλμίατρος όρασηςγ) διορατικότηταδ) τηλεόρασηε) αδιόρατες

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 32

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσειςτων φίλων του για απόδραση με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίαςμπορούμε να επισημάνουμε τα εξής

α Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή προκειμένουνα αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή τουότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τουςανεξάρτητα απrsquo το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη Δεν πρέπει λοιπόναπό φόβο για την τιμωρία αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους διά δέος να υπακούεισ΄αυτούς Έτσι διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τησυμμετοχή του στην αρετή

Άρα η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος τωννόμων ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόποκατάκτησης της πολιτικής αρετής

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)α Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτικήαρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων τουΠερικλή Βέβαια πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο laquoπολιτική αρετήraquo εννοείπιθανότατα την τέχνη laquoτοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεωςraquo την τέχνη δηλαδή του ικανούπολιτικού ηγέτη Αυτή η ικανότητα λοιπόν θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεδιδάσκεται Διαφορετικά θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή και των πολιτικώνγενικότερα δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία

β Ο Πρωταγόρας από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τηνπολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μrsquo ένα συλλογισμό laquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸμεῖζονraquo Ο συλλογισμός του έχει ως εξής είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες ναδιδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσο σημαντικά και να μη τους διδάσκουντην πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ήακόμα και το θάνατο

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 33

Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένουνα διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους τηνπολιτική αρετή είναι τα εξής

α μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες προβολήπαραδειγμάτων προς μίμηση η παιδεία η γενική μόρφωση η αγωγή η διδασκαλία

β σωφρονιστικές μέθοδοι στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και ταχτυπήματα ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιεςσυμπεριφορές Η πολιτεία πάλι με τη σειρά της επιβάλλει ποινές και κυρώσεις

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή Θεωρείτε πωςπράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ωςμέλος του συνόλου Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά είναι ικανός να λάβειτις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίοαπαιτεί πολίτες με αρετή υψηλό αίσθημα ευθύνης σωφροσύνη και ήθος Στις μέρες μας θαμπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάσητου στα δημόσια πράγματα η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνειΗ προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομαΟι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται λοιπόν αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς ταυπόλοιπα Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα θα διαπιστώσουμε ότι κιεκεί υπάρχει ταύτιση καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ωςπολιτικού άνδρα

Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση τουΣωκράτη Γιατί κατά τη γνώμη σας προτίμησε να αλλάξει μέθοδο Ποια πλεονεκτήματατου προσφέρει η δεύτερηΟ Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου που χρησιμοποίησε για νααπαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και θα χρησιμοποιήσει το λόγο Ο σοφιστήςαντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο για ναγίνει πιο πειστικός Δε θα χρησιμοποιήσει λοιπόν άλλο συμβολισμούς αλληγορίες και ποιητικήγλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σεπραγματικά γεγονότα

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένεςκοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση τηςυποχρέωσης αυτήςΟ Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη προκειμένου να υπάρξουν πόλεις είναι νακατέχει την πολιτική αρετή Έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 34

πολιτικής αρετής Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη τη σωφροσύνη και την ευσέβεια Παρόλοόμως που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιώνυπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν Αυτοί λοιπόν σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόραπρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και αν δεν επέλθει βελτίωση να τιμωρούνται ναεκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται Μάλιστα η εξορία και η δήμευση τηςπεριουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης τηςγενιάς Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση καιδιαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ωςέσχατο μέσο τιμωρίας όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητάαποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους Να αξιολογήσετε τηνπειστικότητά τουΤο επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρεςμπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής είναι αδύνατον καιπαράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα που δεν είναι τόσοσημαντικά και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατεςποινές (εξορία δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένοςlaquoἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζονraquoΑν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτεραπειστικό για τους εξής λόγους

α αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρείδεδομένηβ χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων από τις οποίεςπροκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχείαγ χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση (laquoπρέπει να μετέχουν πρέπεινα ενεργεί πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε πρέπει να εκδιώκουμεraquo) η οποία δενέχει αποδεικτική ισχύ καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στηνπραγματικότηταδ θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησενα την αποκτήσει Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο τουσυμπέρασμα Τι φανερώνουνΤα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμαείναι τα εξής

α μια ρητορική ερώτηση (laquoυπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οιπολίτες προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως ή δεν υπάρχειraquo)

β εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις (laquoεάν hellipraquo) που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 35

εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις

γ επαναλήψεις

δ πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ήαποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικίαφορείς αγωγής στόχους και μεθόδους)Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΣτην πραγματικότητα hellip σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνειraquo) αφορά τηνηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών) μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο Την εκπαίδευσή τουςαναλαμβάνουν οι γονείς η παραμάνα και ο παιδαγωγός Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερηέμμισθη που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία Η γυναίκα πουθήλαζε το βρέφος ονομαζόταν laquoτίτθηraquo και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού laquoτιθήνηraquoή laquoτροφόςraquo Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στοσχολείο το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του Όσοναφορά το στόχο σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για τηνεπίτευξή του οι νουθεσίες η διδασκαλία οι απειλές και τα χτυπήματα

Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚι ύστερα hellip να γίνει παρόμοιοςraquo) αφορούσε την παιδική και εφηβικήηλικία δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι καισυγκεκριμένα ο γραμματιστής ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης

middot Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση αριθμητική και γραφή Συνήθιζε τα παιδιά νααπομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών από τα οποία οι μαθητέςαντλούσαν συμβουλές διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν

middot Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού της κιθάρας και της λύρας Ημουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων Πίστευαν ότι συνέβαλλε στηνημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθησητου μέτρου και της ισορροπίας

middot Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην laquoπαλαίστραraquo ένα τετράγωνογήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής καιυγιούς σώματος (laquoνοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖraquo)

Σrsquo αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η laquoεὐκοσμίαraquo των παιδιών δηλαδή τρόποικαλής συμπεριφοράς και δευτερευόντως η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλωνποιητών η γραφή και η μουσική Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμησηπροτύπων αρχαίων ηρώων προκειμένου να τα ενστερνιστούνΣrsquo αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στοαπόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση δηλαδήτη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους

Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης (laquoΚαι όταν πια φύγουνhellip στην ευθείαraquo) αφορούσε την ενήλικη ζωήΦορέας αγωγής ήταν η πολιτεία που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)

Φ ρ ο ν τ ι σ τ ή ρ ι α Μ Ε laquo Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Η raquo - Μ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 2 9 Σελίδα 36

στους νόμους Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις που ονομάζονταν laquoεὐθῦναιraquo

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήναςα η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή Επρόκειτοδηλαδή για μια διά βίου μάθηση

β η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις εύπορεςοικογένειες Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου ενώ το περιεχόμενο τηςεκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο τουδασκάλου ή της οικογένειας

γ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό αφού αποσκοπούσε στο ναδιαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσηςΣυγκεκριμένα στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχώνηθικής συμπεριφοράς Στη δεύτερη βαθμίδα ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την laquoεὐκοσμίαraquoτην ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων Τέλος στηντρίτη βαθμίδα η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτώνώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμούΧαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες καιτοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτικήαρετή διδάσκεται Αξιολογήστε τοΑφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες πουπεριλαμβάνει καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται Πιο συγκεκριμέναυποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή εφόσον καταβάλλονται τόσεςπροσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της Αν οιάνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω τηςπαιδείαςΑν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα θα παρατηρούσαμε τα εξής

α Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα καθώς στηρίζεται σεπραγματικά γεγονότα

β Άλλοι πάλι μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους

middot το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης η απάντηση στηνοποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία

middot ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται επειδή γίνονται προσπάθειες ναδιδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο Η θέση αυτή όμως δεν έχει αποδειχθεί(σόφισμα λήψεως του ζητουμένου)