1

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές εγγενείς ιδιότητες του κεφαλαίου είναι η

συγκέντρωση και η συγκεντροποίησή του. Το κεφάλαιο δηλαδή όχι μόνο τείνει να

αυξάνεται συνεχώς αλλά και να συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια. Η πρώτη

διαδικασία είναι συνεχής και αποτέλεσμα της θεμελιώδους λειτουργίας του

καπιταλισμού. της παραγωγής και συσσώρευσης υπεραξίας. Η δεύτερη διαδικασία,

αυτή της συγκεντροποίησης, είναι μια διαδικασία μέσω της οποίας το κεφάλαιο

συσσωρεύεται και συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο γύρω από το πολύ μεγάλο

κεφάλαιο. Κατά την ιστορική πορεία του καπιταλισμού μικρά κεφάλαια

δημιουργούντο συνεχώς σε όλες τις σφαίρες της οικονομικής δραστηριότητας. Μέσω

της διαδικασίας της συσσώρευσης το κεφάλαιο διογκώνεται αλλά και καταστρέφεται.

Μέσω των διαδικασιών των συγχωνεύσεων και των εξαγορών, επιθετικών ή μη, το

κεφάλαιο συγκεντρώνεται και συσσωρεύεται σε όλο και μεγαλύτερες εταιρείες. Σε όλο

και λιγότερα χέρια.

Οι καπιταλιστικές κρίσεις, και ιδιαίτερα οι μεγαλύτερες, παίζουν σημαντικό ρόλο

στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Τρία κύματα συγκέντρωσης

μπορούμε να παρατηρήσουμε από το 1800 ως τη δεκαετία του 1970. Το πρώτο κατά

το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, το δεύτερο τη δεκαετία του 1920 και το τρίτο

κατά τη δεκαετία του 1950. Οι μεγάλες κρίσεις έπαιζαν σημαντικό ρόλο καθώς

οδηγούσαν στη χρεοκοπία ένα μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων και τη μεγέθυνση όσων

απέμεναν. Στο επόμενο διάγραμμα βλέπουμε τη χρεοκοπία τραπεζών στις ΗΠΑ από

τη δεκαετία του 1930 και μετά.

Διάγραμμα 1

ΠΗΓΗ: http://applicant.com/top-10-chilling-statistics-of-the-us-economy/

2

Ενώ η κρίση του 1929 στις ΗΠΑ συνεχιζόταν και τράπεζες πτώχευαν τα

αποθεματικά των τραπεζών αυξάνονταν συνεχώς. Το 1932 οι τράπεζες μέλη του

Ομοσπονδιακού συστήματος είχαν, κατά μέσο όρο, 256 εκατομμύρια δολάρια

περισσότερα αποθεματικά απ’ όσο επέβαλαν οι καταθέσεις τους. Το 1933 τα

πλεονασματικά αποθεματικά ανήλθαν στα 528 εκατομμύρια δολάρια, το 1934 στα

1,6 δισεκατομμύρια και το 1936 έφτασαν το ένα δισεκατομμύριο δολάρια. Το 1940, κι

ενώ ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος είχε ξεκινήσει, τα πλεονασματικά αποθεματικά

έφτασαν, κατά μέσο όρο, τα 6,3 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι ιδιωτικές αποταμιεύσεις

από 5,1% του διαθέσιμου εισοδήματος το 1940 έφτασαν το 1944 στο 25%. Το χρήμα

πλεόναζε λοιπόν στις ΗΠΑ ενώ η κρίση συνεχιζόταν αλλά και κατά τη διάρκεια του

δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Ενώ ο αριθμός των τραπεζών μειωνόταν το μέγεθος των εναπομεινάντων

αυξανόταν. Στον επόμενο πίνακα βλέπουμε τον αριθμό των τραπεζών στις ΗΠΑ

από το 1920 ως τη δεκαετία του 1970 όπου και παρατηρούμε τόσο τη μείωση του

αριθμού τους όσο και τη μεγέθυνσή τους.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

ΟΛΕΣ ΟΙ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ

FRM ΌΧΙ FRM

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟ

1920 30.909 53.094 9.398 33.618 20.893 13.891

1930 24.273 74.290 8.315 47.349 15.364 16.776

1940 15.076 79.729 6.398 57.846 8.136 9.958

1950 14.676 179.165 6.882 133.724 7.264 23.190

1960 14.019 282.872 6.214 204.146 6.933 37.183

1970 14.187 611.305 5.804 431.543 7.683 98.368

ΠΗΓΗ: ΝΙΕΜΙ σ 204

Η διαδικασία της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου συνεχιζόταν

σε όλες τις χρονικές στιγμές αλλά από το 2ο παγκόσμιο πόλεμο και μετά έλαβε

μεγάλες διαστάσεις οδηγώντας στη δημιουργία εταιρειών γιγάντων.

Στην αρχή της δεκαετίας του 1960 καταγράφονταν στις ΗΠΑ περί τις χίλιες

συγχωνεύσεις ετησίως. Ενώ το 1929 οι εκατό μεγαλύτερες επιχειρήσεις των ΗΠΑ

ήλεγχαν το 44% όλου του βιομηχανικού ενεργητικού το ποσοστό έφτασε στο 58% το

1962. (Beaud σ 324). Τρείς εταιρείες ήλεγχαν την παραγωγή αυτοκινήτων, τέσσερεις

την παραγωγή και εμπορία πετρελαίου, δύο την παραγωγή ηλεκτρικών συσκευών,

μία την πληροφορική και μία τις τηλεπικοινωνίες. Η ίδια διαδικασία παρατηρείται σε

όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Στη Γαλλία πραγματοποιήθηκαν 850

συγχωνεύσεις μεταξύ 1950 και 1960 και περισσότερες από 2.000 μεταξύ 1961 και

1971.

Μια έκθεση για το βαθμό συγκεντροποίησης στη γαλλική βιομηχανία,

δημοσιευμένη τον Ιανουάριο του 1970, δείχνει ότι το 90% του συνολικού κύκλου

εργασιών της γαλλικής βιομηχανίας καλύπτεται από το 20% μόνο του συνολικού

αριθμού των γαλλικών βιομηχανιών. Στο σύνολο των 200.000 επιχειρήσεων, που

3

συμπεριέλαβε η έρευνα, το 64% των μικρότερων κατά σειρά επιχειρήσεων κάλυπταν

μόλις το 53% του συνολικού κύκλου εργασιών. Οι 800 μεγαλύτερες επιχειρήσεις,

ποσοστό 0,4% επί του συνόλου, και των οποίων ο κύκλος εργασιών είναι πάνω από

είκοσι εκατομμύρια δολάρια, κάλυπταν το 37% της συνολικής εθνικής παραγωγής.

Στις ΗΠΑ γύρω στις 200 επιχειρήσεις, σε σύνολο 200.000, διακινούσαν μεταξύ τους

το 60% του συνολικού κεφαλαίου της χώρας. Στην Ιαπωνία οι έξι μεγαλύτερες

επιχειρήσεις παράγουν το 50% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Και

συνεχίζουμε: στη Βρετανία οι πενήντα μεγαλύτερες επιχειρήσεις κάλυπταν, στις

αρχές του 1970, το 75% των εξαγωγών της χώρας. Στην Ιταλία κυριαρχούν πλήρως

η Fiat, Olliveti, Mondetison και ο κρατικός οργανισμός I.R.I. Στο Βέλγιο η κυριαρχία

ανήκει στη Societe Generale, τη Solvay και την Petrofina. Στην Ολλανδία οι έξι

πρώτες επιχειρήσεις της χώρας κυριαρχούν πλήρως στην εσωτερική οικονομία και

στο εξωτερικό εμπόριο. Στο σύνολο των καπιταλιστικών χωρών γύρω στις 1.000

επιχειρήσεις κάλυπταν το 70% και πάνω της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής.

Δεν ήταν ανάγκη επομένως να υπάρχει ένα απόλυτο μονοπώλιο για να ελέγχεται η

αγορά, αρκούσε η ύπαρξη λίγων μεγάλων εταιριών και ο σχηματισμός ολιγοπωλίου.

Οι μεταβολές αυτές είχαν σημαντικότατες επιπτώσεις τόσο στην οικονομία όσο και

στην ίδια την εσωτερική δομή του κεφαλαίου και των επιχειρήσεων. Πέρα από την

κυριαρχία λίγων μεγάλων εταιρειών σε κάθε κλάδο, το μέγεθός τους μεγάλωνε

συνεχώς. Πέρα από το μεγάλωμα της αγοράς ουσιώδη ρόλο σ’ αυτή την τερατώδη

μεγέθυνση έπαιξαν τόσο η μονοπώλησή της όσο και οι μεταβολές στο ίδιο το

ιδιοκτησιακό και διευθυντικό καθεστώς υπό το οποίο βρίσκονταν και λειτουργούσαν

πλέον οι μεγάλες πολυμετοχικές εταιρείες.

«Η κυρίαρχη μορφή κεφαλαίου από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και μετά

ήταν το μεγάλο συμμετοχικό κεφάλαιο και όχι το μονοπωλιακό. Το συμμετοχικό

κεφάλαιο έχει μονοπωλιακά χαρακτηριστικά, καθώς και σύνθετες σχέσεις με τις

τράπεζες, που διαφέρουν ανάμεσα στα έθνη και τις χρονικές περιόδους. Οι

πολυεθνικές εταιρείες που από τη δεκαετία του 1960 κυριαρχούν σε παγκόσμιο

επίπεδο, συνιστούν τη σύγχρονη μορφή συμμετοχικού κεφαλαίου και έχουν

εξαπλώσει τα εργοστάσιά τους, τα γραφεία τους, τις πωλήσεις τους και τη

χρηματοδότησή τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ισχύς του συμμετοχικού κεφαλαίου

φαίνεται από το ότι έχει επιτρέψει την εμφάνιση εταιρειών των οποίων οι ετήσιες

πωλήσεις συχνά ξεπερνούν το προϊόν ολόκληρων χωρών.» (Λαπαβίτσας Itoh σ

235).

Η διαδικασία συνεχίστηκε και συνεχίζεται με αποτέλεσμα τον έλεγχο της αγοράς

από μόνο λίγες εταιρείες. Η συγκεντροποίηση είναι πλέον σε πολύ υψηλά επίπεδα σε

μια σειρά από κλάδους. Στο διάγραμμα 2 βλέπουμε τον έλεγχο της αγοράς

τηλεοπτικών μέσων, και εταιρειών τηλεοπτικών και κινηματογραφικών προϊόντων

από 6 μόνο εταιρείες. Το 90% των μέσων ενημέρωσης ελέγχεται πλέον από μόλις έξι

εταιρείες, από 50 το 1983.Στο διάγραμμα 3 βλέπουμε τον έλεγχο σχεδόν του

συνόλου των προϊόντων τροφίμων, ποτών, αναψυκτικών, καθαριστικών κ.λπ. που

πωλούνται στα σούπερ μάρκετ από 10 μόνο εταιρείες..

4

Διάγραμμα 2

http://www.policymic.com/articles/71255/10-corporations-control-almost-everything-you-buy-this-chart-shows-how

Διάγραμμα 3

http://www.policymic.com/articles/71255/10-corporations-control-almost-everything-you-buy-this-chart-shows-how

5

Στο επόμενο διάγραμμα βλέπουμε τοη μεταβολή του αριθμού των τραπεζών για το

διάστημα 1990-2008. Βλέπουμε τον αριθμό τους να μειώνεται συνεχώς και το

ενεργητικό τους να ενισχύεται σημαντικά.

Διάγραμμα 4

http://www.federalreserve.gov/pubs/bulletin/2009/pdf/bankprofits09.pdf

Στο διάγραμμα 5 βλέπουμε τις συγχωνεύσεις και τις εξαγορές τραπεζών,

επομένως και τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, από τα μέσα της δεκαετίας του

1990 και μετά

6

Διάγραμμα 5

http://www.motherjones.com/files/images/big-bank-theory-chart-large.jpg

Η παράλληλη διαδικασία της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου

ενισχύθηκε από τη δεκαετία του 1970 και μετά από την επίθεση στους μισθούς και

τον κοινωνικό μισθό της εργασίας. Το αποτέλεσμα της επίθεσης στην εργασία, μια

διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη, είχε σαν αποτέλεσμα το μερίδιο του κοινωνικά

παραγόμενου πλούτου που κατευθύνεται στην εργασία να μειώνεται συνεχώς και να

αυξάνεται φυσικά το μερίδιο που κατευθύνεται στους πλούσιους. Στο επόμενο

διάγραμμα βλέπουμε τη χρονική μεταβολή του μεριδίου της εργασίας σαν ποσοστού

του ΑΕΠ σε μια σειρά αναπτυγμένων χωρών από το 1970 και μετά. Παρατηρούμε τη

συνεχή μείωση του μεριδίου της εργασίας σαν ποσοστό του ΑΕΠ. Τα παραπάνω

αποτυπώνονται για το σύνολο των χωρών μελών του ΟΟΣΑ στο επόμενο διάγραμμα

όπου και βλέπουμε το μερίδιο της εργασίας στον κοινωνικά παραγόμενο πλούτο να

πέφτει στο επίπεδο της δεκαετίας του 1960 στις αρχές του 2000. Πριν δηλαδή την

κρίση του 2008 και τη μεγάλη πίεση στο εισόδημα της εργασίας.

7

Διάγραμμα 6

http://cdn.static-economist.com/sites/default/files/imagecache/original-size/images/print-edition/20131102_FNC674_0.png

Διάγραμμα 7

http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---

integration/documents/publication/wcms_086237.pdf

8

Στον πίνακα 2 βλέπουμε τη μεταβολή στο εισόδημα των νοικοκυριών στις χώρες

μέλη του ΟΟΣΑ για το σύνολο του πληθυσμού, το χαμηλότερο εισοδηματικό

δεκατημόριο και το υψηλότερο όπου και παρατηρούμε την ένταση της

ανισοκατανομής από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Τα δεδομένα μας επιτρέπουν να

οδηγηθούμε ασφαλώς στο συμπέρασμα πως οι πλούσιοι γίνονταν συνεχώς

πλουσιότεροι ενώ οι φτωχοί φτωχότεροι είτε σχετικά είτε και απόλυτα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

http://www.oecd.org/els/soc/49499779.pdf

Οι κρίσεις αποτελούν την ευκαιρία για το κεφάλαιο για να επιτεθεί στην εργασία και

να αλλάξει προς όφελός του την κατανομή του πλούτου μεταξύ εργασίας και

κεφαλαίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι ΗΠΑ και οι επιπτώσεις στο εισόδημα

κατά τις τελευταίες κρίσεις όπως φανερώνει και ο επόμενος πίνακας. Από το 2009

έως το 2011 το μέσο πραγματικό εισόδημα ανά οικογένεια αυξήθηκε οριακά κατά

1,7%, αλλά το εισόδημα του πλουσιότερου 1% αυξήθηκε κατά 11,2%, ενώ το

εισόδημα του φτωχότερου 99% των εισοδημάτων συρρικνώθηκε κατά 0,4%. Ως εκ

τούτου, το πλουσιότερου 1% αύξησε τα εισοδήματά της κατά 121% κατά τα δύο

πρώτα έτη της ανάκαμψης.

9

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

http://globaleconomicanalysis.blogspot.gr/2013/02/top-1-received-121-of-income-

gains.html

Και η διαδικασία της όλο και μεγαλύτερης συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης

του κεφαλαίου αφορά τον κόσμο ολόκληρο. Στο επόμενο διάγραμμα βλέπουμε την

κατανομή του παγκόσμιου πλούτου.

Διάγραμμα 8

Αριθμός ενηλίκων (τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού)

https://infocus.credit-suisse.com/data/_product_documents/_shop/368327/2012_global_wealth_report.pdf

10

Σύμφωνα επομένως με την Credit Suisse, από όπου προέρχεται το διάγραμμα, το

0,6% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 39,3% του παγκόσμιου πλούτου ενώ το

8,1% κατέχει το 82,4% του παγκόσμιου πλούτου. Το χαμηλότερο 69,3% του

παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 3,3% του παγκόσμιου πλούτου. Όπως είναι

αναμενόμενο οι περισσότεροι πλούσιοι είναι στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες

όπως βλέπουμε και στο επόμενο διάγραμμα.

Διάγραμμα 9

https://infocus.credit-

suisse.com/data/_product_documents/_shop/368327/2012_global_wealth_report.pdf

documents/_shop/368327/2012_global_wealth_report.pdf Οι κρίσεις αποτελούν μια μεγάλη ευκαιρία για παραπέρα συγκέντρωση και

συγκεντροποίηση του πλούτου. Αυτό ισχύει φυσικά και για την τελευταία κρίση. στον

επόμενο πίνακα βλέπουμε την εκατοστιαία μεταβολή του πληθυσμού και την

εκατοστιαία μεταβολή του πλούτου από το 2012 στο 2013 ενώ στον πίνακα 5

βλέπουμε τον αριθμό των πολύ πλούσιων ατόμων και τον πλούτο τους για το 2012

και το 2013.

11

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

http://www.judex.gr/wp-content/uploads/2013/09/Wealth-

X_and_UBS_World_Ultra_Wealth_Report_2013.pdf

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

http://www.judex.gr/wp-content/uploads/2013/09/Wealth-

X_and_UBS_World_Ultra_Wealth_Report_2013.pdf

Που μας οδηγούν τα δεδομένα των δύο πινάκων;

12

1. Μέσα στην κρίση ο πλούτος στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Ασία αι τη

Λατινική Αμερική αυξήθηκε με ρυθμούς μεγαλύτερους από τον πληθυσμό.

2. Οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι καθώς ο αριθμός τους αυξήθηκε κατά 6,3% ενώ ο

πλούτος τους κατά 7,7%.

Τελειώνοντας ας δούμε και σε ποιους τομείς συγκεντρώνεται ο πλούτος στον

επόμενο πίνακα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

http://www.judex.gr/wp-content/uploads/2013/09/Wealth-

X_and_UBS_World_Ultra_Wealth_Report_2013.pdf

13

Τα δεδομένα που παρουσιάσαμε, αλλά και όλη η ιστορική πορεία του

καπιταλισμού, μας οδηγούν ασφαλώς στο συμπέρασμα πως το κεφάλαιο τείνει

συνεχώς να συγκεντρωθεί και να συγκεντροποιηθεί. Η διαδικασία συγκεντροποίησης

έχει προχωρήσει αρκετά σε πολλούς τομείς. Ταυτόχρονα ο κοινωνικά παραγόμενος

πλούτος συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια. Οι κρίσεις του καπιταλισμού είναι

ένας από τους βασικούς μηχανισμούς ενίσχυσης της δράσης των παραπάνω

διαδικασιών.

Γ. Π. Τριανταφυλλόπουλος

http://eparistera.blogspot.gr/