Ο χαρακτήρας του Έλληνα

Ιάσων Ευάγγελου

0 ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑεγχειρίδιο αυτογνωσίας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ^ΔΩΔΩΝΗ»

Ο χαρακτήρας του Έλληνα

Copyright: Ιάσων ΕυαγγέλουΥμητου 70 Παγκράτι116 34 Αθήνατηλ. 75.20.663,70.17.331

Εκδόσεις «Δωδώνη»Ε. Κ. ΛάζοςΑσκληπιού 3,106 79 Αθήνα Τηλ. 36.37.973

Σύνθεση εξωφύλλου: Ιάσων Ευαγγέλου

ISBN 960-248-903-0

ΙΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

0 χαρακτήρας του Έ λληνα(εγχειρίδιο αυτογνωσίας)

Εκδόσεις «Δωδώνη» ’Α®ήνα “ Γιάννινα

,998

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Η φυλετική ιδιομορφία του Έλληνα............................... 112. Η ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα..................... 263. Αντιθέσεις και αντιφάσεις............................................... 364. Τα προτερήματα ταυ Έλληνα............................,............. 485. Τα ελαττώματα του Έλληνα............................................ 886. Ο Νεοέλληνας και η παιδεία του..................................... 1527. Ο Νεοέλληνας και η πολιτική...........................................1638. Ο Νεοέλληνας και ο αθλητισμός......................................1919. Ο νεοελληνικός πολιτισμός και η λαϊκή παράδοση......... 207

10. Πώς μας βλέπουν οι ξένοι................................................ 22011. Σχόλια και συμπεράσματα............................................... 22412. Ανθολόγιο κειμένων για τον χαρακτήρα του Έλληνα.....246

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο χαρακτήρας, και η συμπεριφορά, η νοοτροπία και η δραστηριότητα του Έλληνα, και ιδιαίτερα τον Νεοέλληνα, με όλες τις σύγχρονες επιδράσεις πον δέχθηκε, αλλά και με όλο το φορτίο της ιστορικής του παράδοσης που κουβαλάει, σκιαγραφείται σ’ αυτό το βιβλίο χωρίς ωραιοποίηση ή παραποίηση.

Τα θετικά και τ’ αρνητικά της ψυχοσύνθεσής του συνθέτουν μια πολύ ενδιαφέρουσα προσωπογραφία, ιδίως για όσους θέλουν να εμβαθύνουν στις δομές της εσωτερικότητάς του και στην ιδιά- ζουσα συμπεριφορά του.

Η φυλετική ιδιομορφία, η ψυχολογική ιδιοσυγκρασία, η κοινωνική φυσιογνωμία, τα προτερήματα και ελαττώματα του χαρακτήρα, οι αντινομίες και αντιφάσεις ανάμεσα στα ιδεολογήματα και τις πράξεις του, «χαρτογραφούνταν* με ευκρίνεια και παραστατικότητα.

Το βιβλίο εστιάζει ιδιαίτερα στα ελαττώματα, ανιχνεύει τα αίτια, επισημαίνει τους κινδύνους και προτείνει κάποιους τρόπους και μεθόδους για την περιστολή τους.

Η ιστορική, εθνολογική και λαογραφική έρευνα, μας αποκαλύπτει ότι οι επιδράσεις των κατακτητών διά μέσου των αιώνων δεν κατακάλνψαν την ψυχή και το φρόνημα των Ελλήνατν, και δεν αλλοίωσαν σημαντικά τη βασική συμπεριφορά τους, στην ατομική και ομαδική τους ζωή. Και τούτο είναι ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολιτιστικής συνέχειας αυτού του λαού. Γιατί ο χαρακτήρας

10 ΙΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

ενός λαού είναι τα ήθη, που καθρεφτίζονται στη γλώσσα τον, στα ιδεολογικά τον «πιστεύω», στην κοινωνική τον συμπεριφορά και στην ιστορία τον πολιτισμού τον. Είναι ο βαθμός και ο τρόπος έκφρασης της ατομικής ιδιαιτερότητας και τον κοινωνικού συναι- σθήματος.

Έχει σημασία το γεγονός ότι η συνείδηση ελληνικότητας ενν- πάρχει άσβεστη στον Νεοέλληνα (που δεν έχει σε βάθος αλλοτριωθεί από τις «έξωθεν επιρροές») τώρα μάλιστα που μπαίνει στην Ενωμένη Ευρώπη, προσδοκώντας ένα καλύτερο μέλλον.

Σήμερα, μπρος στην ομαδοποίηση των Ευρωπαϊκών λαών, η Ελλάδα βρίσκεται σ ’ ένα κρίσιμο σημείο, αφού την έχουν ταξινομήσει ως χώρα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά νποδεέστε- ρη. Έτσι, ένας μόνο δρόμος τής ανοίγεται για μια ενοίωνη προοπτική: ο δρόμος που περνάει μέσα από την αυτογνωσία και την δραστηριοποίηση, ώστε ο Νεοέλληνας να ξαναβρεί την εθνική τον ταυτότητα και τη δυναμική της προόδου του, για να μη παραμεί- νει άθλιος ουραγός στην παγκόσμια εξέλιξη.

Η ταυτότητα αυτή της εθνικής μας αυτογνωσίας είναι τρίπτν- χη- περιέχει αντό πον είμασταν στο μακρινό χτες, αυτό πον είμαστε σήμερα κι αντό πον χρειάζεται να είμαστε στο μακρινό αύριο.

Ένας ακόμα στόχος αυτού του βιβλίου είναι να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ώστε να σκεφτεί και να ερεννήσει κάποια ουσιαστικά θέματα σχετικά με τη θέση και την τύχη αντού του λαού κι αυτού του έθνους. Γιατί, όπως λέει ο Αγγ. Τερζάκης «τα πιο γόνιμα βιβλία αυτού του κόσμου δεν είναι εκείνα που μας μαθαίνουν κάτι ■ είναι εκείνα που μας διεγείρουν τον στοχασμό».

1 1 Η φυλετική ιδιομορφία τον Έλληνα

Χαρακτήρας είναι η ψυχική ιδιομορφία, η ιδιοσυγκρασία, το σταθερό σύνολο των βασικών ιδιοτήτων του ατόμου, που προσδιορίζουν την ιδιαιτερότητα στον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του. Στη διαμόρφωση του χαρακτήρα επιδρούν μερικοί παράγοντες, όπως η κληρονομικότητα, το φυσικό περιβάλλον, το κοινωνικό περιβάλλον, η παιδεία, η εργασία, οι ατυχίες ή ευτυχίες της ζωής. Όλα αυτά «εγχαράσσουν» (χαράσσω-χαρακτηρ) και αποτυπώνουν, ιδίως στην εΰπλαστη παιδική ψυχή, τις κατευθυντήριες γραμμές για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας.

Το κάθε άτομο, αλλά κι ο κάθε λαός διακρίνεται από μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που αποτελούν και τη λεγάμενη «ειδοποιό διαφορά». Απ’ τα γνωρίσματα αυτά, άλλα είναι κληρονομικά (και αφορούν τις βιολογικές και ψυχολογικές καταβολές) κι άλλα είναι επίκτητα (και αφορούν ήθη και έθιμα που κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά). Όλα αυτά τα γνωρίσματα που οφείλονται στην καταβολή ή στην παράδοση, αποτελούν τον χαρακτήρα του κάθε λαού, δηλαδή την ιδιοσυστασία του, τον ιδιαίτερο εκείνο τρόπο συμπεριφοράς, σκέψης, ενεργητικότητας, συ- ναισθηματικότητας και δημιουργικότητας, που προσδιορίζει και το επίπεδο του πολιτισμού του. Αυτός είναι ο «εθνότυπος» του λαού. Όσοι μελετούν τους χαρακτήρες διαπιστώνουν συχνά πως το ίδιο τραγούδι παιγμένο από διαφορετικό όργανο γίνεται ένα άλλο τραγούδι. Γι’ αυτό έχει σημασία η μελέτη του οργάνου. Και γι’ αυτό πριν κακοχαρακτηρίσουμε ένα άτομο ή ένα λαό, πρέπει να σκεφτούμε μήπως ανήκει σε διαφορετικό τύπο απ’ τον δικό


μας. Το κάθε όργανο της ορχήστρας (και η κάθε ομάδα ομοειδών οργάνων) έχει ξεχωριστό ήχο. Γι’ αυτό η λέξη πατρίδα εμπεριέχει την έννοια της βιωματικής και πολιτισμικής συνοχής.

Φυσικά δεν πρέπει να δεχτούμε πως υπάρχει απόλυτη συνάρτηση ανάμεσα στον χαρακτήρα και την ευτυχία ή δυστυχία των ανθρώπων. Γατί αυτό καθορίζεται κι από πολλούς άλλους παράγοντες (συχνά αστάθμητους), όπως είναι η τύχη, τα ιστορικά γεγονότα, οι κλι- ματολογικές συνθήκες, οι επιστημονικές επιπτώσεις, κ.λπ. Οπωσδήποτε όμως ο χαρακτήρας του ανθρώπου καθορίζει την τυχη του. Κατά τον Ηράκλειτο, το ήθος στον άνθρωπο είναι το πνεύμα που τον προστατεύει· είναι η τυχη του («Ήθος άνθρώπω δαίμων» Απόσπ. 119).

Το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, και ότι η κοινωνική ομάδα (η κοινωνία) προηγείται του ατόμου, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ένταξή του μέσα στα ήθη της ομάδας. Ως προϊόν της κοινωνικής συμβίωσης, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να επιβιώσει διαφορετικά. Εξάλλου, σε μια οργανωμένη κοινωνική ζωή - με την ιδιαιτερότητα των ηθών της - ζουν και όλα τα ζώα (έντομα, πτηνά, θηλαστικά). Οδηγός και σύμβουλος όλων των έμβιων όντων στη ζωή είναι το ένστικτο και η (μικρή ή μεγάλη) διανοητική τους ικανότητα. Ένας τυπικός ορισμός της κοινωνίας θα ήταν ο εξής: «κοινωνία είναι η ομάδα των ανθρώπων που συνδέονται με κοινές παραδόσεις και έθιμα (δηλαδή μ’ έναν κοινό πολιτισμό) και οι οποίοι έχουν τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ομάδα αυτή.

Η κοινωνική συμβίωση δημιούργησε την ανάγκη κανόνων που να ρυθμίζουνε τις σχέσεις των ανθρώπων της ομάδας, και η λειτουργία της προσαρμογής των ατόμων της σ’ αυτούς τους κανόνες, ονομάζεται κοινωνικοποίηση. Όλη όμως η δυναμική της κοινωνικής ομάδας με τη γλώσσα, τις εμπειρικές και επιστημονικές γνώσεις, με τα ήθη, τα έθιμα, τις δοξασίες και τις συνήθειες, αποτελούν τη «συσσωρευμένη δημιουργικότητα» που ονομάζεται πολιτισμός (υλικός και πνευματικός). Οι βασικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την αρμονική κοινωνική συμβίωση, είναι η ηθική και το δίκαιο (κάτω από την αιγίδα του κράτους). Τόσο τα ήθη όσο και η ηθική - κυρίως ως άγραφοι νόμοι - στηρίζονται ουσιαστικά στην αγαθή βού

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ 13

ληση και συνείδηση των ανθρώπων. Τα ήθη μιας εποχής δημιουργούν τη λογική της. Η ταύτιση της έννοιας του ήθους (ή έθους) με την έννοια του έθνους, μας πείθει για την ισχύ και διαχρονικότητα αυτού του δεσμού. Αλλά ας το κοιτάξουμε κι ετυμολογικά.

Έθος και Έθνος. Κοινή ρίζα Ρεθ-. Ρήμα: εθω = συνηθίζω. Το έθος = ήθος σημαίνει συνήθεια, έθιμο. Αλλά και το έθνος σημαίνει ομάδα ανθρώπων με τις ίδιες συνήθειες. Ο Ηρόδοτος προσδιορίζει το έθνος ως σύνολο ανθρώπων με κοινές κληρονομικές καταβολές (= συγγενείς) με τρία βασικά χαρακτηριστικά: το «όμ α ιμ ον» , το «όμόγλωσσον», το «ομόθρησκον». Και ο Αριστοτέλης (στα «Πολιτικά» του) επισημαίνει ότι την «κοινότητα» ενός λαού τη δημιουργούν «φύσει συγγενείς ομάδες»' δηλαδή άνθρωποι με τον ίδιο γονότυπο. Πρόκειται δηλαδή για το «γένος ή φύ- λον». Η φυλετική ιδιομορφία είναι χαρακτηριστικό στοιχείο του έθνους, αφού έθνος λογίζεται ο φυλετικά όμοιος λαός με την κοινή καταγωγή, γλώσσα, ήθη, θρησκεία, ιστορία, πολιτισμό, κι ο οποίος έχει συνείδηση της ύπαρξής του*. Κατά τον διδάσκαλο

*0 κλάδος της Εθνολογίας που ονομάζεται Εθνογραφία εξετάζει τις πνευματικές, ηθικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις του έθνους.

Κάτι ακόμα πον πρέπει να προοεχτεί, που αφορά όλους τους λαούς - άρα και τους Έλληνες - είναι η διαφορά του χαρακτήρα που παρατηρείται ανάμεσα στο άτομο και τη μάζα Οι κυριότερες ιδιότητες της μαζοψνχής είναι: α) Ο συναισθηματισμός. Η μάζα έχει υποβαθμισμένη λογική και κρίση. Το ένστικτο κινεί τον αυθορμητισμό της, και η συλλογική υποδολή παραλύει την κρίση της. 6) Η ανάγκη του αρχηγού. Η μάζα ζητάει έναν ηγέτη που θα διαμορφώσει σε σύμβολα την αδιαμόρφωτη υποσυνείδητη επιθυμία της. γ) Ο δυναμισμός. Με την υποβάθμιση του λογικού ελέγχου και της κριτικής σκέψης, η αποχαλίνωση των ενστίκτων οδηγεί στη δυναμική της βίας, της επιθετικότητας και καταστροφικότητας. δ) Ο μιμητισμός. Οι εύκολες συγκινήσεις οδηγούν στη μίμηση κάποιου ατόμου που επηρεάζει τη μάζα Έτσι εύκολα οδηγείται σε ηρωισμό ή σε πανικό, ε) Ο εξτρεμισμός. Τα συναισθήματα της μάζας είναι πάντα υπερβολικά και ακραία. Διαπνέεται από φανατισμό, μισαλλοδοξία, ανενδοτισμό, αδιαλλαξία. Δεν γνωρίζει το μέτρο και το σχετικό, στ) Ο δογματισμός, ζ) Η ανευθυνότητα Η μάζα με το να είναι ανώνυμη, ενστικτώδης, εμπαθής, ασταθής, ευερέθιστη και παρορμητική, δεν υπολογίζει με υπευθυνότητα τις συνέπειες των πράξεών της.

14 ΙΑΣΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

του Γένους Αδ. Κοραή, ειδοποιός διαφορά του έθνους από ένα άλλο έθνος είναι πρώτα η γλώσσα του* και μετά τα ήθη και τα έθη του: «και το μαρτυρεί και το όνομα έθνος, ήγουν λαός έχων τα ίδια έθιμα και ήθη» (Αλληλογραφία Τομ. VI, επιστ. 1396 σ. 187). Για τη διαχρονικότητα των εθίμων που χαρακτηρίζουν το έθνος των Ελλήνων, και που μαρτυρουν την αδιάκοπη φυλετική συνέχεια, αναφέρουμε τρία παραδείγματα, που αφορούν στη σΰμ- μιξη της δικαιοσύνης που τιμωρεί με την ανθρωπιά που λυπάται.

Το πρώτο δείγμα μας το δίνει ο Όμηρος στην Ιλιάδα (Ραψωδία Ω 400-700) όπου ο γέρο-Πρίαμος, ο πατέρας του Έκτωρα, που τον σκότωσε και τον διαπόμπευσε ο Αχιλλέας, έρχεται στη σκηνή και ζητάει το πτώμα του γιου του. Ο νεαρός Αχιλλέας κάμπτεται από τις παρακλήσεις του, του προσφέρει ένα πλούσιο δείπνο, κι αφού φάγανε κι ήπιανε μαζί, του δίνει τον νεκρό του Έκτωρα (και μαζί του χαρίζει και έντεκα ημέρες εκεχειρία για την τελετουργία της ταφής και του πένθους).

Το δεύτερο δείγμα μας το δίνει ο Στοβαίος, και είναι η συμπεριφορά του ενός από τους επτά σοφούς της Ελλάδας, του Βίαντα του Πριηνέα (6ος π.Χ.). Ο Βίας υπήρξε ονομαστός για τη δικαιοσύνη του και τη ρητορική του δεινότητα. Ο δυσκολοϊ- κανοποίητος και απαιτητικός Ηράκλειτος τον είχε επαινέσει εξαιρετικά, αφού έγραψε: «στην Πριήνη της Ιωνίας γεννήθηκε ο Βίας, του οποίου οι παρατηρήσεις είναι ανώτερες από κάθε άλλου». Αυτός λοιπόν ο Βίας, όταν επρόκειτο ν’ αποδώσει δικαιοσύνη τιμωρώντας κάποιον με θάνατο, εδάκρυσε. Κι όταν τον ρώτησε κάποιος «Τι παθαίνεις; Αφού εσύ καταδικάζεις και κλαις;» Ο Βίας απάντησε: «είναι αναγκαίο σύμφωνα με τον Νόμο ν’ αποδώσω δικαιοσύνη και σύμφωνα με την ανθρώπινη «ρύση να συμπονέσω τον μελλοθάνατο».

Το τρίτο δείγμα είναι από τ’ Απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη (1797-1864). Κάποτε φέρανε στο στρατηγό έναν κλέφτη να τον τιμωρήσει. Ο Μακρυγιάννης αφού τον ανέκρινε,

*Και η γλώααα αε έσχατη ανάλχχτη είναι ήθος.


τον έδεσε σ’ ένα δέντρο και τον μαστίγωσε με τα ίδια του τα χέρια. Ύστερα τον έλυσε και τον κάθισε να φάνε μαζί το λιτό φαγητό και να πιούνε μαζί ένα ποτήρι κρασί...

Και τα τρία αυτά παραδείγματα μαρτυρουν τη διαχρονική σύνδεση του ελληνικού ήθους, που παραμένει αμετάβλητο ως τις ημέρες μας, και υποδηλώνει την βαθύτερη πολιτισμική συνείδηση του λαού μας. Σε μια γνήσια αρετή κλείνεται μέσα ολόκληρη η ηθική, όπως σ’ ένα θρύψαλο καθρέφτη, βρίσκεται μέσα ολόκληρος ο ήλιος. Ο αυτοκράτορας - φιλόσοφος Ιουλιανός επισήμανε: «Είναι εύλογο, τα ήθη των απογόνων να είναι παραπλήσια μ’ εκείνα των προγόνων» («Μισοπώγων»).

Στη σύγχρονη εποχή, όπου κυριαρχεί το πνεύμα του διεθνισμού, της πολιτιστικής επιμιξίας και του «marketing», ο κίνδυνος ισοπέδωσης των ιδιαίτερων εθνικών μας χαρακτηριστικών είναι μεγάλος. Το πανίσχυρο «marketing» επιθυμεί να ισοπεδώσει τις εθνικές ταυτότητες των λαών, για να έχουν όλοι τις ίδιες επιθυμίες και τις ίδιες καταναλωτικές σταθερές. Κι αυτά, για τη διευκόλυνση της υπεραγοράς, του υπερκαταναλωτισμού και του υπερκέρδους. Τα χρήματα και τα αντικείμενα αντικαθιστούν στην εποχή μας την ανθρωπιά και τη φιλία. Τόσους αιώνες - εμείς οι Έλληνες - ξέραμε τον λόγο του Πρωταγόρα: «Μέτρον πάντων χρημάτων, άνθρωπος». Σήμερα μαθαίνουμε πως «Μέτρσν πάντων ανθρώπων, χρήματα»...

Η πορεία του ανθρώπου στο χώρο των ηθικών αξιών δεν είναι βέβαια ευθύγραμμη και αδιατάρακτη, αλλά τεθλασμένη και ταλαντευόμενη, όπως ενός ιστιοφόρου στον ωκεανό. Υψώνεται και χαμηλώνει. Αλλοτε αγγίζει την αρετή και την ανθρωπιά κι άλλοτε την κακότητα και την κτηνωδία. Μια το ύψος και μια το βάθος· μια το θετικό και μια το αρνητικό. Ωστόσο, εκείνο που έχει σημασία είναι να διατηρήσει αυτό το σκάφος τελικά τη σωστή πορεία του και να μην αποπροσανατολιστεί απ’ το πολικό αστέρι της σωστής κοσμοθεωρίας του. Κι αυτό το μοναδικό και σωτήριο αστέρι είναι η ανθρωπιστική αξία. ΓΥ αυτό και η διαχρονικότητα των ηθών από τον Όμηρο μέχρι τον Μακρυγιάννη είναι αδιάσπαστη.

16 1ΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

Κι όπως είπε ο Οδ. Ελύτης «έρχεται μέρα, που το παρελθόν ξαφνιάζει με την επικαιρότητά του», θα πρέπει όμως να επισημάνου- με ότι στην εποχή μας υπάρχει μια καθολική κρίση του παραδοσιακού ουμανισμού (άρα και του αρχαιοελληνικού ανθρωπιστικού ιδανικού), τόσο στον έξω κόσμο, όσο - δυστυχώς - και στην Ελλάδα. Το φαινόμενο αυτό συντελεί οπωσδήποτε και στην υπο- βάθμιση αυτής της μεγάλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς, και θα πρέπει να το κάνουμε αναστρέψιμο.

☆ ☆ ☆Σχετικά με την φυλετική ιδιομορφία του Έλληνα, δηλαδή με

τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που απαρτίζουν την εθνική του ταυτότητα, θα πρέπει να επισημάνουμε ένα γεγονός που μαρτυ- ρείται από την ιστορική, λαογραφική και εθνολογική (εθνογραφική και εθνοψυχολογική) έρευνα: Το γεγονός ότι οι νέο-Έλλη- νες διατηρούν τα περισσότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ατομικής και κοινωνικής ζωής των αρχαίων προγόνων τους, παρά τις επιδράσεις των διαφόρων κατακτητών (αφού το ελληνικό έθνος ήταν περισσότερο αιμοδότης παρά αιμολήπτης). Και αυτό εις πείσμα της παραπλανικής επιχειρηματολογίας του Γερμανού ιστορικού Fallmerayer (1790-1861), που ισχυρίστηκε πως «οι σύγχρονοι Έλληνες δεν έχουν ούτε σταγόνα ελληνικό αίμα», γιατί η κατοχή των Τούρκων και η κάθοδος των Σλαύων και Αλβανών ως την Πελοπόννησο αλλοίωσε τη σύσταση του πληθυσμού. Η αλήθεια είναι πως όλες εκείνες οι διαχρονικές φυλετικές διακρίσεις δεν είχαν την τεράστια σημασία που μερικοί της απέδωσαν. Άλλωστε για τις επιμιξίες, η σύγχρονη Εθνολογία δέχεται πως κανένας λαός δεν είναι φυλετικά απόλυτα καθαρόαιμος, αφού στο πέρασμα των αιώνων διασταυρώθηκε οπωσδήποτε με άλλους λαούς. Η συνέχεια της γλώσσας και της πνευματικής συνείδησης των νέο-Ελλήνων με τους αρχαιο-Έλληνες, είναι μια θεμελιακή μαρτυρία της διαχρονικής σύνδεσης. Το ονομαστό ελληνικό φιλότιμο (μαζί με τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα) συνε- τέλεσε καθοριστικά στη διατήρηση της φυλετικής συνέχειας των


Ελλήνων, ιδίως κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στον ελληνικό χώρο δεν είχε θέση η Ελληνίδα που τη βίαζε Τούρκος ή πήγαινε με Τούρκο. Αυτοκτονούσε ή γινότανε Τουρκάλα (και τα παιδιά της ήτανε Τουρκόπουλα). Η ιστορία μαρτυρεί ότι τον Απρίλιο του 1821 Τουρκαλβανοί του Κεχαγιάμπεη βιάσανε δεκαοκτώ Ελληνίδες, νέα κορίτσια, στο Αργος. Και τα δεκαοχτώ αυτοκτόνησαν. Πέσανε σε πηγάδια. Οι λόγοι αυτοί - όπως και άλλοι - είναι ισχυρές αποδείξεις ότι οι σημερινοί Έλληνες είναι οι «περισσότερο» απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Ο Σκώτος ιστορικός Th. Gordon (1781-1841) επισημαίνει τα κοινά γνωρίσματα του χαρακτήρα που συνδέουν τους νέους με τους αρχαίους Έλληνες: «Την ίδια εξυπνάδα και ευελιξία πνεύματος, συνδυασμένη με δίψα γνώσης και προκοπής, την ίδια άμιλλα στις επιδιώξεις, την ίδια αγάπη για τους «νεωτερισμούς», δηλαδή για την αλλαγή και την περιπέτεια, την ίδια μα- ταιοδοξία και φλυαρία, την ίδια πεισματική φιλοδοξία και λεπτο- λόγηση». Και ο Γάλλος ιστορικός Fr. Pouquevill (1770-1838) συμπληρώνει: «Όπως στους ακρωτηριασμένους κορμούς της σχολής του Φειδία, ξαναβρίσκει κανείς τα σημάδια του ιδανικού κάλλους, έτσι και στα χαρακτηριστικά των Ελλήνων, που δυο φορές υποδουλώθηκαν, ξεχωρίζει την ευγενική τους καταγωγή»*.

Ένα δεύτερο σημείο που θα πρέπει ακόμα προεισαγωγικά να επισημάνουμε είναι ότι στη σημερινή εποχή, ύστερα από την κρίση (και την ισοπέδωση) των ηθικών αξιών μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, με την υπερπληροφόρηση από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, με την κατάργηση των αποστάσεων και την ανάπτυξη του τουρισμού, με την έντονη πολιτικοποίηση και την συμπλησίαση των εθνών, οι διαφορές της νοοτροπίας και του ήθους ανάμεσα στους λαούς έχουν πολύ μικρύνει.

*Τίς θεωρίες τον Fallmerayer ανασχεύασαν ot Έλληνες: Κ. Παπαρρη- γόπονλος (1846), Σ Ζαμπέλιος, Κ. Πιττάχης, Ν. Πολίτης, Γ. Χατζιόάχης, Γ. Δάρδαρις, Αν. Λενχίας - Γεωργιάόης, Γ. Σουρμέλής, Δ Ζαχυθηνός, Γ. Βελούόης, Κ. Λημαράς, A Δημόπουλος, χ,ά Επίσης ο Σλο6ένος γλωσσολόγος Β. Κόπιταρ (1830), ο Βαναρός Φ. ΊΙρς (1842), οι Γερμανοί Τσινχάιζεν, Σμιντ, Καρλ Χοπφ (1870), Βάιγχαντ χαι Στατμίλερ (1945).


Πανάρχαιο φύλο του Μεσογειακού χώρου οι Έλληνες, που αν συνυπολογίσουμε τον Αιγαίο πολιτισμό, ξεπερνούμε τα 20.000 χρόνια (στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων), φέρνουν επάνω τους όλα εκείνα τα κληρονομικά, αλλά και τα επίκτητα χαρακτηριστικά (που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους), δηλαδή την επίδραση των φυσικών (περιβαλλοντικών) και βιολογικών (φυλετικών) καταβολών, την επιρροή της ιστορικής-πολιτιστικής τους κληρονομιάς, τις επιπτώσεις από την κοινωνική δομή και παιδευτική αγωγή κ.λπ. Όλα αυτά βέβαια διαμορφώνουν και σε κάθε λαό τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, τα οποία είναι μεν κοινά σε όλους τους λαούς, έχουν όμως και την ιδιαιτερότητά τους, που αυτή ακριβώς διαμορφώνει και την «ειδοποιό διαφορά» του κάθε λαού.

Όποιος συμβουλευτεί την Ανθρωπολογία, την Εθνολογία και την Ιστορία θα διαπιστώσει ότι ο «γονότυπος» των Ελλήνων (δηλ. το σύνολο των κληρονομικών καταβολών, σωματικών και ψυχικών) είναι ένας από τους άριστούς*. Αυτό μαρτυρεί ο πολιτισμός των προγόνων τους. Οι εκάστοτε όμως αρνητικές συνθήκες του ιστορικού βίου τους - στη σύγχρονη εποχή - φανερώνουν ένα μικρό μόνο τμήμα του γονότυπου (την κορυφή του παγόβουνου) που λέγεται «φαινότυπος» και - δυστυχώς - με βάση αυτόν μας κρίνουν οι ξένοι λαοί. Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να μας διαφεύγουν και ορισμένα γεγονότα. Τα πορίσματα της βιολογικής (γενετικής) ανθρωπολογίας (που εξετάζει τις διαχρονικές ομοιότητες του λαού ενός έθνους, μελετώντας τους βιολογικούς δείκτες:

*Κι αυτός ο γονότυπος (η φύση) της φυλής έχει μεγάλη σημασία. Ο Αριστοτέλης λέει: «Πάντες άγαθοί χαί σπουδαίοι γίγνονται διά τριών τά τρία δέ ταϋτα έστύ φύοις, έθος, λόγος» (Πολιτικά ΗΊ332α 39).

Ο διαπρεπής ακαδημαϊκός φυσικός (που μένει στην Αγγλία) Α. Νανό- πουλος πιστεύει ότι «κάτι συμβαίνει με το DNA του ελληνικού μυαλού - από τον Πλάτωνα ως σήμερα - και σι Έλληνες είναι πολύ καλοί στα μαθηματικά Κυρίως -στη θεωρητική φυσική και τη βιολογία, αλλά και γενικά στη σύγχρονη επιστήμη παρουσιάζουν τρομακτική αιχμή διεθνώς» («Το Βήμα» 4-1-98).

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ 19-

αίμα, οστά, κ.λπ.) δεν πρέπει να οδηγούν στην παγίδα του ρατσισμού (: ηγεμονικοί λαοί-βάρβαροι λαοί), αλλά να διαπιστώνουν μόνο τις διαφορές μεταξύ των λαών. Οι προνομιούχες φυλές (εκλεκτοί λαοί του θεού) όσες κυριάρχησαν <την ιστορία δεν στηρίχτηκαν αποκλειστικά στον γονότυπο, στα βιολογικά δεδομένα. Στηρίχτηκαν περισσότερο από την φυλετική βάση, στα πνευματικά θεμέλια. Όχι στο αίμα αλλά στις ιδέες, στις λέξεις, στη γλώσσα. Όχι στις φυλετικές καταβολές, αλλά στις πνευματικές επιτεύξεις που προσδιορίζουν την εθνική αυτογνωσία και αυτοσυνείδηση. Αποφασιστικό γνώρισμα του έθνους είναι «η γλώσσα, και το ακα- ταγώνιστον του εθνισμού αίσθημα» κατά τον Παπαρρηγόπουλο. Η αντίληψη ότι η «καθαρότητα» ενός λαού είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την ποιότητά του είναι λαθεμένη (παράδειγμα το «πολιτικό έθνος» των Ελβετών). Το παν είναι ο λαός ενός έθνους να έχει κοινή γλώσσα, και συνείδηση της ιδιαιτερότητάς του από τους άλλους λαούς, αλλά και της πολιτισμικής του συνέχειας. Η γλώσσα λοιπόν, οι λέξεις είναι η πατρίδα μας (έλεγε ο Dante), είναι το σπίτι μας (Heidegger), είναι το αίμα του πνεύματός μας (Unamuno). Είναι η απόδειξη της ιστορικής μας συνέχειας. Ο Παπαρρηγόπουλος, στην Ιστορία του, απορρίπτει τους ισχυρισμούς του Fallmerayer ότι στην Ελλάδα συντελέστηκε μια Παναλβανοποίηση κι ένας Πανσλαβισμός. Και γράφει: «Πολλοί θεωρούν την επιμιξίαν των εισβαλόντων εις την Ελλάδα ξένων εθνών με το αρχαίον φύλον, δυστύχημα μέγα. Και επιθυμούν ν’ αποδειχθή η επιμιξία ταύτη ανύπαρκτος, πράγμα αδύνατον. Η ιστορία μάς προσφέρει παραδείγματα μεγαλουργησάντων εθνών, τα οποία υπήρξαν προϊόν τοιαύτης και έτι πλείονος επιμιξίας. Οι αρχαίοι Έλληνες εκάλουν τους κοσμοκράτορες Ρωμαίους «σύ- γκλυδας» (: ανάμεικτον όχλον, συρφετόν «μαζώματα» φύλων), αλλά και οι Έλληνες ήσαν άθροισμα Πελασγών, Ελλήνων, Φοινίκων, Αιγυπτίων και — άλλων εποίκων. Μη μας ταράττη άρα η επιμιξία του νεωτέρου ελληνικού έθνους μετά πολλών ξένων· τουναντίον δυστύχημα ίσως ήθελεν είσθαι, εάν διέμενεν επί τοσού- του χρόνου διάστημα άμικτον και ιδιόρρυθμον, διότι φαίνεται,


ότι τα εθνικά εκείνα συνοικέσια είναι κατά τινας εποχάς αναγκαία προς την ανάπτυξιν της ευφυίας των λαών. Το ζήτημα άρα δεν είναι ν’ αποδείξωμεν, ότι το νεώτερον ελληνικόν έθνος κατάγεται κατ’ ευθείαν γραμμήν από Περικλέους και Φιλοποίμενος· ο αγών, καθώς βλέπετε, ήθελεν είσθαι ου μόνον αδύνατος, αλλά και μάταιος. Ό,τι πρόκειται, ό,τι πρέπει να αποδείξωμεν ιστορι- κώς είναι, ότι εκ της γενομένης και έτι γινομένης εν τη Ελλάδι επιμιξίας διαφόρων φύλων προέκυψεν όχι, ως λέγουσι, συρφετός βάναυσος, αδρανής, ευήθης, αλλά έθνος περιέχον εν εαυτώ τα στοιχεία μεγάλης πολιτικής υπάρξεως και ότι ιδίως το πνεύμα του ελληνισμού, τροποποιηθέν ως προς το θρήσκευμα και τα πολιτικά και κοινωνικά δόγματα, αλλ’ αναλλοίωτον ως προς την ευ- φυίαν και την δύναμιν του εθνισμού, ζωοποιεί διηνεκώς το νέον τούτο προϊόν της αλληλουχίας των αιώνων, και εξελληνίζει συνεχώς τους ξένους εποίκους». Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε τον πόλεμο των λεγομένων «Αφροκεντριστών» κατά της κλασικής Ελλάδας που ισχυρίζονται ότι η λαμπρότητα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος οφείλεται στην επίδραση (και τη μίμηση) των Αφρικανών: Αιγυπτίων. Σ’ αυτούς απαντάει πολύ εύστοχα η κα- θηγήτρια του Wellesley College, η Mary Lefkowitz λέγοντας πως αν πράγματι υπήρξε ουσιαστική αιγυπτιακή επιρροή στους αρχαίους Έλληνες, θα έπρεπε να αναζητήσουμε στοιχεία για την ύπαρξη της στον αιγυπτιακό πολιτισμό, παράλληλα κείμενα δηλαδή, όπως συνέβη στην περίπτωση των ρωμαίων συγγραφέων που χρησιμοποίησαν και προσάρμοσαν στα καθ’ αυτούς ελληνικές πηγές. Κάτι τέτοιο δεν διαπιστώνεται όμως στην περίπτωση των Αιγυπτίων, και σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου. Στην αιγυπτιακή φιλολογία δεν έχει βρεθεί τίποτε που να μοιάζει με τις διαλεκτικές μεθόδους και τις αποδεικτικές δομές που επινόησαν οι έλληνες φιλόσοφοι... Η μεγαλύτερη απόδειξη όμως της ανεξαρτησίας της ελληνικής σκέψης από την αιγυπτιακή είναι η έλλειψη φιλοσοφικού κειμένου στην Αίγυπτο. Και είναι απίθανο να υπήρξε αιγυπτιακή φιλοσοφία ανάλογη της ελληνικής και να εξαφανίστηκε ολοσχερώς χωρίς να αφήσει κανέναν ίχνος. Είναι


δυνατόν; Γνωρίζουμε πολύ καλά το μεγάλο ενδιαφέρον των Ελλήνων για την Αίγυπτο. Και ασφαλώς αν υπήρχαν αιγυπτιακά φιλοσοφικά κείμενα οι σύγχρονοι του Πλάτωνα θα τα γνώριζαν, αλλά και ο ίδιος ο Πλάτων δεν θα είχε κανένα λόγο να τα αποσιωπήσει. Το αντίθετο μάλιστα, θα φρόντιζε να τα μελετήσει και να τα διαδώσει. Πάντα μελετούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, που σέβονταν το καθετί αιγυπτιακό.

☆ ☆ ☆Υπάρχει οπωσδήποτε μια αλληλουχία, μια θαμπή γραμμή που

ενώνει την πολιτιστική αξία του αρχαιοελληνικού πνεύματος με το σύγχρονο, όσο κι αν αυτή η γραμμή φαίνεται πως διακόπτεται περιοδικά - σε συνάρτηση με τις ατυχίες του Γένους - και μόλις επισημαίνεται με μερικές τελείες που εναλλάσσονται με μικρές ή μεγαλύτερες παύλες, για να ενοποιηθεί πάλι στη σημερινή εποχή, σε μια ευθεία αδιάκοπη. Μέσα στα 3.500 χρόνια περίπου ζωής του ιστορικού Ελληνισμού, τα 1.200 υπήρξαν χρόνια σκλαβιάς (500 στους Ρωμαίους, 300 στους Φράγκους, 400 στους Τούρκους). Μα «η τυραννία δεν εδυνήθη να εξάλειψη από το γένος μας τα χαρακτηριστικά του σημεία» διαβάζουμε στην «Ελληνική Νομαρχία» Ανώνυμου του Έλληνος. Και ο Δ. Πουλιανός, (που ανακάλυψε το κρανίο των Πετραλώνων) στην εθνογενετική του έρευνα «Η προέλευση των Ελλήνων» γράφει: «Το ανθρωπολογικό υλικό που συγκεντρώσαμε μαρτυρεί ότι υπάρχει αδιάκοπη φυλετική ενότητα στο λαό της Ελλάδος, ο οποίος είναι βασικά αυτόχθων».

Ωστόσο, αυτήν ακριβώς τη συνέχεια του ελληνισμού μάχονται οι ξένοι ανθέλληνες, και με κάθε τρόπο προσπαθούν ν’ αποδείξουν ότι οι νέο-Έλληνες και οι αρχαιο-Έλληνες είναι δυο διαφορετικοί λαοί, άσχετοι μεταξύ τους.

Οι Έλληνες στην ιστορική τους πορεία, πάθανε όπως ήταν επόμενο πολλές φυλετικές και πολιτιστικές αβαρίες, μα όσο και να τους έφθειραν τα κράτη που τους επεβλήθηκαν, πάλι κάτι τους άφησαν, έστω και τραυματισμένο: τον βαθύτερο οργανικό δεσμό με το παρελθόν, που κάθε στιγμή της πικρής ιστορίας, η γλώσσα

22 IASQN ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

- σαν φορέας του αρχαιοελληνικού πολιτισμού - ξαναζωντάνευε. Τον δεσμό αυτό, αληθινό «ομφάλιο λώρο», δεν μπόρεσε τελικά να κόψει ούτε η σπάθα των Ρωμαίων με τον βλοσυρό αετό, ούτε η σπάθα των Βυζαντινών με τον δικέφαλο αετό, ούτε η σπάθα των Φράγκων και Ενετών Σταυροφόρων με το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, ούτε η σπάθα των Οθωμανών με το μισοφέγγαρο. Παρά τις αβαρίες και τις διαφοροποιήσεις, τα εθνικά χαρακτηριστικά μας, δεν αλλοιώθηκαν.

Αξίζει να θυμόμαστε κάποτε, εκείνα τα ιδιαίτερα πρόσωπα και γεγονότα, που στάθηκαν οι «κόμβοι συνεχείας» του αρχαιοελληνικού πνεύματος, στο χώρο των Γραμμάτων, όπου έβρισκε κάθε φορά την επιβεβαίωση της αυταξίας του, την κατάφαση της υπερ- χρονικότητάς του και την ανανέωση της ιστορικής του ακτινοβολίας. Όλα βέβαια τα ξεχωριστά αυτά πρόσωπα, δεν είχαν ελληνική καταγωγή, είχαν όμως ελληνική παιδεία, κι έτσι μπορούμε να τους ονομάσουμε ανεπιφύλαχτα Έλληνες, αφού κατά τον Ισοκράτη «τό τών 'Ελλήνων όνομα πεποίηκεν, μηκέτι τοΰ γένους, άλλά τής διανοίας δοκεΐν είναι, καί μάλλον Έλληνας καλεΐσθαι τούς τής παιόεύσεως τής ήμετέρας ή τούς τής κοινής φύοεως μετέχοντας» (Πανηγυρ. 50). Και κατά τον Αριστοτέλη «Έλληνες εΐσί οί ού μόνον τοϊς ρήμασι, άλλά καί τή γνώμη έλληνίζοντες».

Ας δούμε τώρα τη σκέψη ενός Αμερικανού καθηγητή, του Bernard Knox (τ. Διευθυντού του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών της Washington). Σε ομιλία του, της 6.5.1992 είπε:

«Ένας δάσκαλος των αρχαίων ελληνικών είναι ένας δάσκαλος της σύγχρονης εποχής» είπε ο Edwin Delattre (ο φιλόσοφος που προήδρευσε του συμβουλίου Jefferson Lecture). Και είχε δίκαιο. Αλλά ενώ παλαιότερα η αρχαία ελληνική λογοτεχνία και φιλοσοφία βρισκόταν σε περίοπτη θέση, σήμερα οι αρχαίοι Έλληνες έχουν υποτιμηθεί στην Αμερική σε πολλούς ακαδημαϊκούς κύκλους. Κι αυτό, γιατί μερικοί πρεσβεύουν τη θεωρία της «πολλαπλής πολιτιστικής επιρροής» (multiculturalist) και ισχυρίζονται ότι η σπουδαιότητα των Ελλήνων για τη σύγχρονη ζωή έχει υπερτιμηθεί. Οι «αφρικοκεντριστές» μάλιστα λένε ότι οι Έλληνες αντι


γράψανε ένα μέρος του πολιτισμού τους από τους Αιγυπτίους. Επίσης, μοντέρνοι ριζοσπάστες επιμένουν πως η θεωρία ότι ολόκληρος ο Δυτικός πολιτισμός βασίζεται στους Έλληνες, πρέπει ν’ απορριφθεί. Όλες αυτές οι απόψεις είναι άξιες χλευασμοί) κι αυτοί που τις υποστηρίζουν είναι γελοίοι. Ο θεός μόνο ξέρει τι θα ήταν ο κόσμος σήμερα, αν όλοι μας είχαμε γαλουχηθεί μ’ αυτά τα ευτελή πράγματα, που οι διάφοροι αυτοί ριζοσπάστες θέλουν να διαβάζουμε.

Κάθε φορά που ανοίγουμε το στόμα μας και λέμε κάτι το ευφυές και σημαντικό μιλάμε ελληνικά ή χρησιμοποιούμαι ελληνικές λέξεις και ιδέες, είναι η αλήθεια. Για τη Δΰση, πολιτιστικό θεμέλιο είναι η Ελλάδα, η οποία είναι αθάνατη, αφού δεν μπορούμε ούτε να σκεφτούμε πως ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης είναι νεκροί και λησμονημένοι. Σχετικά με τα επιχειρήματα ότι οι Έλληνες ήσαν αντιφεμινιστές και ότι δέχονταν το θεσμό της δουλείας, έχω ν’ απαντήσω ως εξής: Τα ελαττώματα αυτά της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (που δεν ήταν η ιδεώδης δημοκρατία) υπήρξαν ελαττώματα και της Αμερικανικής Δημοκρατίας στη γένεσή της το 1792. Το πρώτο της Σύνταγμα που συντάχθηκε μόνον από άντρες, δεν έδινε δικαίωμα ψήφου στη γυναίκα και το κοινοβούλιο δεν είχε ούτε μια γυναίκα αντιπρόσωπο. Κι ακόμα, ο θεσμός της δουλείας δεν διατηρήθηκε ανέπαφος, δυόμισυ χιλιάδες χρόνια μετά την Αθηναϊκή Δημοκρατία; Μήπως τον πρώτο μαύρο φοιτητή δεν τον δέχτηκε το αμερικάνικο Πανεπιστήμιο μόλις το 1960 επί Κένεντυ (με την προστασία της αστυνομίας); Ας μην επιχειρούμε λοιπόν να μειώσουμε τη σπουδαιότητα του ελληνικού πολιτισμού με ιστορικές ανακρίβειες και αψυχολόγητα συμπεράσματα. Ο θεμελιωτής της επιστημονικής αρχαιολογίας I. Winkelman, σοφά είπε: «Για να γίνει κανείς άνθρωπος, πρέπει πρώτα να γίνει Έλληνας» (Washington - Post, σ. 5, 1992).

Σ’ όλα αυτά θα είχαμε να προσθέσουμε πως στην Αθήνα ειδικότερα, η μεταχείριση των γυναικών και των δούλων ήταν τόσο ήπια, που ο Πλάτων κάκιζε τη δημοκρατία, επειδή «επικρατούσε ισονομία στις σχέσεις ανδρών και γυναικών απ’ τους κυρίους τους»


(Πολιτεία, Η, 563 Β). Και ας μην ξεχνούμε ακόμα, πως η Ελβετία μόλις το 1971 επέτρεψε τη γυναικεία ψήφο (ενώ στην νεότερη Ελλάδα το 1952). Αλλά η ανθελληνική συμπεριφορά ορισμένων κρατών - ιδίως δυτικοευρωπαϊκών - ίσως οφείλεται και σε «ψυχολογικούς» λόγους (ασυνείδητους ή συνειδητούς): στην τάση των παιδιών να εξουδετερώσουν τους γονείς τους, των ευεργετημένων να παραμερίσουν τους ευεργέτες τους, των οφειλετών να εξοντώσουν τους δανειστές τους, κ.ο.κ.

Ο Έλληνας είναι ο άνθρωπος του μεσογειακού χώρου που δημιούργησε τον πιο φωτεινό πανάρχαιο πολιτισμό ο οποίος απο- τέλεσε το θεμέλιο του Ευρωπαϊκού*. Για πρώτη φορά στην ιστορία του πνεύματος οικοδόμησε έννοιες (που έφεραν τη σφραγίδα του) διαχρονικές και υπερχρονικές, όπως: Λόγος, Αγαθό, Ιδέα, Μέτρο, Ελευθερία, Δημοκρατία, Φιλοσοφία, Κάλλος, Αξία, Αρμονία, Επιστήμη, Δικαιοσύνη, Παιδεία, Ήθος, Αμιλλα, κ.ά. Και όλα αυτά, με μια γλώσσα θαυμαστή, την πλουσιότερη του κόσμου από 71 εκατομμύρια λέξεις (Me Donald), της οποίας όλες οι άλλες γλώσσες του ευρωπαϊκού χώρου είναι «διάλεκτοι» με επικεφαλής τις δυο μεγάλες θυγατέρες της: Τη Λατινική και τη Σλαυι- κή (στις οποίες πρόσφερε χιλιάδες λέξεις). Η συναίσθηση αυτής της μεγάλης συμβολής των Ελλήνων στον πολιτισμό όλων των λαών, στηρίζεται στην ιστορική αλήθεια. Και η συνείδηση - της μνήμης αλλά και της ευθύνης - ότι η Ελλάδα δεν είναι έκταση στο γεωγραφικό χώρο, αλλά είναι ιδέα στον πνευματικό χώρο, είναι η συνείδηση της ελληνικότητας, που πρέπει η φλόγα της να καίει ακοίμητη μέσα μας. Και κάτι ακόμα: Πέρα από την αναδίφηση

*0 ιστορικός Henrik van Loon λέει: «Η ιστορία απορεί και θαυμάζει, πως μια μικρή μεσογειακή χερσόνησος, η Ελλάδα, κατάφερε μέοα σε λιγό- τερο από δυο αιώνες να προικίσει τον κόσμο μας μ ’ έναν τέλειο σκελετό, για όλα τα πνευματικά ενδιαφέροντα. Νομίζω πως η άνθιση μιας πάρα πολύ υψηλής μορφής πολιτισμού, είναι δυνατή τότε μόνο, όταν όλες οι φυλετικές, κλιματολσγικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, βρεθούν κάτω από ιδανικούς όρους και αναλογίες. Αυτό συνέβηκε με την Ελλάδα» («Η πορεία του ανθρωπισμού»).


και τη συνειδητοποίηση του παρελθόντος, η αναψηλάφηση και διευκρίνιση του περιεχομένου που έχει σήμερα η ελληνική μας συνείδηση (που είναι ακόμα ασχημάτιστη και αναζητουμενη) και η εθνική μας ταυτότητα, είναι το κΰριο και επιτακτικό αίτημα των καιρών μας. Πρέπει να ξαναβρουμε το «αρχέτυπο» της φυλής μας που σχεδόν το χάσαμε στην άτυχη ιστορική μας πορεία*. Και μιλώντας γι’ αυτό το «αρχέτυπο» δεν εννοούμε αποκλειστικά το «γο- νιδιακό αρχέτυπο» μιας «καθαρής φυλής» (χωρίς ετερομιξίες) της προϊστορίας, αλλά κυρίως εννοούμε το «πολιτιστικό αρχέτυπο» των Ελλήνων της προϊστορίας και της ιστορίας. Ο μεγάλος ανθρωπολόγος C. L. Strauss λέει πως είναι παράλογο να αρνείται κανείς τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις φυλές, μόνο που αυτές οι διαφορές με το πέρασμα των αιώνων μεταβάλλονται.

Εκείνο λοιπόν που πρέπει να διατηρήσουμε είναι το πολιτιστικό όραμα. «Η τραγωδία της Ελλάδας δεν βρίσκεται στην καταστροφή ενός μεγάλου πολιτισμού, αλλά στην απώλεια ενός μεγάλου οράματος» επισημαίνει ο Henry Miller.

*Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ως γνωστό καταλύθηκε από όνο κατηγορίες βαρβάρων: α) η Δυτική από τους Ούνους, Γότθους, Γερμανούς, Φρά- γκους, κ,ά, που όμως κληρονόμησαν τον πολιτισμό των Ρωμαίων (δηλαδή, έμμεσα τον ελληνικό) κι έτσι οδηγήθηκε η Δύση στην Αναγέννηση· και 6) η Ανατολική από τους Τούρκους. Ο εκτουρκισμός του Βυζαντίου αποβαρβά- ρωσε (σε αρκετό βάθος) την Ελληνική συνείδηση, όση δηλαδή είχε απομείνει στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος - που δεν ήταν ελληνικό Έθνος (κι ας είχε δώσει η Ελλάδα τη γλώσσα της σ ’ αυτό) - το οποίο μετατράπηκε σε Χριστιανικό κράτος με ρωμαϊκή διοίκηση. Η βυζαντινή αυτοκρατορία ουσιαστικά ήταν ένα συνονθύλευμα λαών με κοινό παρονομαστή τον χριστιανισμό και φυσικά οι αντοκράτορες ήταν Δεσπότες του Βυζαντίου και όχι αυτο- κράτορες της Ελλάδος. Η πονηριά και η θρασύτητα των Τούρκων - μέχρι σήμερα - όλον τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό της Ιωνίας τον προβάλλει ως δικό της· και διδάσκει στα σχολεία της ότι ο Ομηρος, ο Ηράκλειτος, ο Αναξαγόρας και όλοι οι Ίωνες προσωκρατικοί φιλόσοφοι υπήρξαν Τούρκοι.

2 I Η ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα

JVLia ιδιόμορφη οργανική και ψυχολογική σύσταση, που διαμορφώνει και μια ιδιαίτερη αίσθηση και αντίδραση στις εξωτερικές επιδράσεις, χαρακτηρίζει πάντοτε ένα άτομο κι ένα λαό. Ανάλογος προς την ιδιοσυγκρασία αυτή είναι ο τρόπος και ο βαθμός που αντιδρά. Η ιδιοτυπία των χαρακτήρων εκδηλώνεται στους τρόπους της συμπεριφοράς, στο είδος των ψυχικών αντιδράσεων, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην έκφραση της φυσιογνωμίας και των κινήσεων (χειρονομίες, μορφασμοί, εκρήξεις, κ.λπ.), στη μόδα που ακολουθεί, στις φοβίες και τους ενθουσιασμούς, στα ήθη και στα έθιμα, στις πνευματικές του επιδιώξεις και γενικά στη νοοτροπία του (mentalité). Η Λαοψυχολογία ασχολείται ιδιαίτερα με την ποικιλία αυτή των ψυχοσυνθέσεων ενός λαού (τον χαρα- κτηρολογικό του «εθνότυπο»), ερευνώντας και την επίδραση της ομαδικής ψυχολογίας επί της ατομικής. Η Λαοψυχολογία βαδίζει παράλληλα με τη Λαογραφία, η οποία (ως εθνογραφία) είναι η επιστήμη του λαϊκού πολιτισμού ενός έθνους και στηρίζεται στη φυλετική συνείδηση των μελών του. Η Λαοψυχολογία (όπως και η Ψυχογλωσσολογία) είναι σε θέση να προσδιορίζει, ακόμα και με την προσφώνηση με την οποία χαιρετιώνται τα άτομα ενός λαού, τα ομαδικά του συναισθήματα, τις αντιλήψεις του για τη ζωή, τις ελπίδες και τις προσδοκίες του, τη μορφή της κοινωνικής του οργάνωσης, τις θρησκευτικές και πολιτικές του πεποιθήσεις, τις αξίες που υπηρετεί, τη βιοθεωρία του και την κοσμοθεωρία του. Έτσι, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τον χαιρετισμό «Χαίρε», «Υγίαινε» (το σημερινό «γεια χαρά» όπως και το «Έρρωσο» (= να έχεις δύναμη, ευρωστία. Ρήμα: ρώννυμι). Στις επιστολές του ο


Πλάτων έγραφε: «Έρρωσο καί φιλοσοφεί καί τούς άλλους προ- τρέπου τούς νεωτέρους», και ο Αριστοτέλης: «Έρρωσο εϋδαιμο- νέστατε άνερ καί ευτυχών διατέλει». Οι Ρωμαίοι χαιρετούσαν με το «Vive valeque = να ζεις και να ’σαι δυνατός (απ’ αυτού και το δικό μας «βίβα»). Οι ανατολίτες (Ασιάτες, Τούρκοι) χαιρετάνε με βαθιά υπόκλιση εκδήλωσή δουλικής υποταγής = τεμενάς (τουρκ: temenna). Οι Ινδοί και οι Σημίτες, (μυστικιστικοί λαοί, προφέρουν ανάλογες λέξεις χαιρετισμού, όπως: «Ειρήνη σε σας» (Σα- λάμ αλέικουμ) κ.λπ. Οι κάτοικοι του Αφγανιστάν λένε: «Ποτέ σου κουρασμένος». Το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον δια- παιδαγωγεί από την παιδική ηλικία ένα λαό. Οι Ευρωπαίοι μόλις μπαίνουνε σε μια αίθουσα βγάζουν το καπέλο τους ενώ οι Ιάπωνες βγάζουν τα παπούτσια τους· και ο χαιρετισμός τους δεν είναι ποτέ χειραψία, αλλά υπόκλιση, με τις παλάμες ενωμένες σε προσευχή.

Ανάλογες προς την ψυχοσύνθεση του λαού είναι και οι χειρονομίες, όπως και ο τόνος της φωνής. Οι Μεσογειακοί λαοί π.χ. με την υπερβάλλουσα συναισθηματικότητα και εκδηλωτικότητα, χειρονομούν και φωνάζουν περισσότερο από άλλους λαούς. Ανάλογες επίσης και προς την ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του λαού είναι και οι διάφορες μορφές της προπαγάνδας που ασκούνται σ’ αυτόν. Προπαγάνδα είναι η επιστημονική τεχνική της διάδοσης ιδεών με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Βασικές κατηγορίες της είναι η θρησκευτική, η πολιτική και η εμπορική προπαγάνδα. Και η προπαγάνδα βασίζεται σε ανθρωπογνωστικές επιστήμες όπως είναι η Ιστορία, η Κοινωνιολογία, η Ανθρωπογεωγραφία, η Πολιτική Οικονομία, η Ψυχολογία (και ιδίως η κοινωνική ψυχολογία και η πολιτική ψυχολογ ία=Ψυχοπολιτική ), η Κοινωνική Ανθρωπολογία, κ.ά.

Είναι γεγονός ότι σήμερα η ιδιομορφία των λαών έχει κατά πολύ αποχρωματιστεί (και η διεθνική ισοπέδωση συντελείται ταχύτατα) χάρη στη μεγαλύτερη επικοινωνία τους με τα μεταφορικά μέσα που τους συνδέουν, καθώς και με την αύξηση των πληροφοριών από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Φυσικά η επικοί-


νωνία αυτή έχει το πλεονέκτημα της κατανόησης και συναδέλφωσης των λαών, αλλά και το μειονέκτημα της απώλειας του θελγή- τρου, της γραφικότητας και της ποικιλίας του λαϊκού χρώματος. Έτσι, όταν μιλάμε για τον χαρακτήρα ενός λαού δεν θα πρέπει να γενικεύουμε με απολυτότητα και δογματικότητα, αλλά να θεωρούμε την ιδιομορφία του σαν κάτι που παρουσιάζεται σ’ αυτόν με μεγαλύτερη ένταση, διάρκεια και συχνότητα, σε σύγκριση με άλλους λαούς.

Όπως η ζωή γενικά όταν ορίζεται περιορίζεται σε αυθαίρετα θεωρητικά καλούπια (και από «Γίγνεσθαι» δυναμικό γίνεται «Είναι» στατικό) έτσι και η ψυχοσύνθεση ενός λαού μόνο συμβατικά και σε γενικές γραμμές μπορεί να ορισθεί, με τη βεβαιότητα πως συχνά οι εξαιρέσεις επικαλύπτουν τον κανόνα.

Κάτι ακόμα που είναι αξιοπρόσεχτο, το παρατηρούμε σε αρχαιοελληνικά κείμενα περιγραφής χαρακτήρων (όπως π.χ. του θεόφραστου) όπου όλοι μοιάζουν καταπληκτικά με τους χαρακτήρες των Νεοελλήνων - ως προς τα προτερήματα και τα ελαττώματα.

Εκτός από τα γενικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων, που διαμορφώνουν τον «εθνικό χαρακτήρα» τους, πρέπει να προσέξουμε και τα κατά τόπους χαρακτηριστικά τους. Στην αρχαιότητα υπήρχε διαφορά σκέψης και συμπεριφοράς μεταξύ των Αθηναίων και των Λακεδαιμονίων. Σήμερα υπάρχει επίσης αισθητή διαφορά στον χαρακτήρα ανάμεσα στους στερεοελλαδίτες και τους νησιώτες. Ο Α. Βακαλόπους στο βιβλίο του «Ο χαρακτήρας των Ελλήνων» (θεσ/νίκη 1983) γράφει: «Ο χαρακτήρας των Νεοελλήνων ποικίλλει κατά τόπους, σαν αποτέλεσμα μιας ποικίλης και πολύπλοκης αλληλεπιδράσεως γενετικών παραγόντων και παραγόντων του περιβάλλοντος. Έτσι ο ορεσίβιος Έλληνας είναι γενικά ανδρείος, ριψοκίνδυνος, δραστήριος, ζωηρός, φίλος της περιπέτειας και της χαράς, φιλόξενος, μεγαλόψυχος, άστατος. Και για να μιλήσουμε πιο σωστά, πιο συγκεκριμένα, αν θελήσουμε ν’ αναζητήσουμε και να εντοπίσουμε τα κύρια και γνήσια χαρακτηριστικά των Νεοελλήνων, θα τα βρούμε οδεύοντας στ’ απομακρυ


σμένα χωριουδάκια ή στα λημέρια των κλεφτών επάνω στα βουνά ή ταξιδεύοντας με τους ναύτες ανάμεσα στα απόμακρα νησιά του Αιγαίου, εκεί όπου οι Έλληνες έμειναν μακριά από τις επιδράσεις των Ευρωπαίων και από τις καταπιέσεις του δεσποτι- σμού. Εκεί θα βρούμε τους Έλληνες ζωηρούς, περιέργους, επιχειρηματικούς, φιλόπονους, εγκρατείς και ευσεβείς κατά τον τρόπο τους, αφοσιωμένους με πάθος στη γενέτειρά τους, φιλομαθείς, γεμάτους ζήλο για τη μόρφωση της δική τους και των παιδιών τους, και συχνά με τραχιά, αλλά γνήσια αίσθηση της τιμής, θα τους βρούμε επίσης ματαιόδοξους, άστατους, θορυβώδεις, πονηρούς και δόλιους».

☆ ύ ύ

Η ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα είναι άρρηκτα δεμένη και αλληλοεξαρτώμενη με την κοινωνιολογική του ταυτότητα. Στην Ελλάδα η κοινωνική ψυχολογία αποτελεί το ουσιαστικότερο συμπλήρωμα της κοινωνιολογικής, πολιτικής και οικονομικής μελέτης, στον ιστορικό χώρο. Γιατί σε τελευταία ανάλυση τα ιστορικά γεγονότα είναι ψυχολογικά γεγονότα, και η γνώση τους οδηγεί στην εξήγηση των ιστορικών γεγονότων. Οι εσωτερικές (ψυχολογικές σχέσεις) των ατόμων μιας κοινωνίας δεν πρέπει να υποτιμούνται. Η αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Ρωσία οφείλεται κυρίως στην υπερεκτίμηση των εξωτερικών σχέσεων της σοβιετικής κοινωνίας σε βάρος των εσωτερικών. Τα κοινωνικά φαινόμενα στηρίζονται στη φύση του ανθρώπου κι όχι μονάχα στον οικονομικό παράγοντα. Και δυστυχώς η φύση των ανθρώπων δεν προοιωνίζεται κοινωνίες αγγέλων.

Η δομή και η εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας ως προς τους θεσμούς, την ταξική σύνθεση, την πολιτική οργάνωση, την οικονομική συγκρότηση, τη θρησκευτική συνείδηση, τη γλώσσα, τα ήθη και τις διάφορες άλλες διαμορφωτικές δυνάμεις, πέρασε από πολλές φάσεις, και δεν ήταν καθόλου ομαλή. Αίτια, όπως προαναφέρουμε, οι αλλεπάλληλες ατυχίες του Γένους. Η κοινωνικο- πολιτική δομή της Ελλάδας επί Τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα στην


προεπαναστατική περίοδο, συνετέλεσε στη συνειδητοποίηση της καταγωγής της και της προοπτικής της. Η κοινωνική δομή και οργάνωση της υποδουλωμένης Ελλάδας συνετέλεσε σ’ αυτό. Ας θυμηθούμε την κοινοτική λειτουργία, την αυτοδιοίκηση, τον ρόλο των προεστών και των κοτζαμπάσηδων, τους Φαναριώτες, τη Φιλική Εταιρεία, τον διαφωτισμό από τον Ρήγα και τον Κοραή.

Πρέπει εδώ ακόμα να σημειώσουμε πως η μακροχρόνια σκλαβιά στους Τουρκους διέστρεψε ένα μεγάλο μέρος του χαρακτήρα του Έλληνα· υποβάθμισε τις αρετές του και καλλιέργησε τα ελατ- τώματά του. Μετέτρεψε την εξυπνάδα του σε πανουργία, την εμπιστοσύνη σε καχυποψία, κ.ο.κ. Ο Όμηρος είχε σοφά επισημάνει, το φαινόμενο: «Η σκλαβιά αφαιρεί το μισό της αρετής» (Ήμισυ γάρ τ’ άρετής άποαίνυται δούλιον ήμαρ) Οδυσ. ρ. 323. Η ταπείνωση οδήγησε στην υποτέλεια, τη διαφθορά και τον εκφυλισμό ως ένα ορισμένο σημείο. Δυστυχώς μέχρι σήμερα οι κάτοικοι της «Ψωροκώσταινας» δηλαδή οι ψωριάρηδες, φτωχοί, πειναλέοι και τιποτένιοι συμβιβάζονται με τα «προσόντα» των τιποτένιων και δεν τους πειράζει να είναι απατεώνες, βολεψάκηδες, καπάτσοι, τεμπέληδες, καιροσκόποι, κομπιναδόροι, ανειλικρινείς, πανούργοι, κ.λπ. Το αποτέλεσμα, υπήρξε τραγικό, αφού οι ξένοι λαοί μας βλέπουν μέχρι σήμερα τέτοιους. Ήδη στη Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια Larousse μέχρι το 1950 η λέξη Grec (: Έλληνας) σήμαινε Voleur (: κλέφτης). 'Οταν επιτέλους ο Έλληνας κατόρθωσε ν’ αποτινάξει και την τελευταία ατυχία του, τον Οθωμανικό ζυγό, η Μεγάλη Ιδέα (ο Μεγαλοϊδεατισμός) που κυριάρχησε στον ελληνικό κόσμο από τον 19ο αι. ως την τρίτη δεκαετία τσυ 20ου αι. δίχασε σε βάθος την ανώριμη κοινωνία. Η Μεγάλη Ιδέα, μετά την συγχώνευση του Μικρασιατικού Ελληνισμού υπήρξε ένα εθνικο- πολιτικό ιδεώδες - με μυθικό πυρήνα - που απέβλεπε στην απελευθέρωση όλων των Ελλήνων που βρίσκονταν υπό ξένη κυριαρχία και στην αποκατάσταση του ελληνισμού σε Μέγα ενιαίο κράτος. Ακόμα, η Μεγάλη Ιδέα θέλησε να είναι το «σημείο αναφοράς» και ο κρίκος πρόσδεσης με την αρχαιότητα μέσω του χριστιανισμού. Έτσι καθηλώθηκε στους τόπους, με πεισματική εμ


μονή στην αρχαΐζουσα καθαρεύουσα γλώσσα, χωρίς να αγγίζει τις μεγάλες πολιτιστικές αξίες των αρχαίων, αφού άλλωστε και η γραμμή που υπαγόρευε η χριστιανική παιδεία ήταν αντίθετη προς αυτές. Το Βυζάντιο είχε ήδη αντικαταστήσει - όσο μπόρεσε - τις αξίες αυτές με θρησκευτικές ιουδαιοχριστιανικές. Και μόνον ο ηρωισμός των Νεοελλήνων στις πολεμικές αναμετρήσεις, τους συνέδεε με τους προγόνους.

Θα πρέπει όμως να επισημάνουμε πως η συμπεριφορά αυτή των Ελλήνων μετά τα δεινά της μακροχρόνιας υποτέλειας, είχε και αφετηρία κάποια εθνική νεύρωση: το καθολικό συναίσθημα κατωτερότητας ή μειονεκτικότητας απέναντι στους ευρωπαϊκούς «πεπολιτισμένους» λαούς. Συνειδητοποιώντας την ανεπάρκειά του αυτοϋποτιμήθηκε, μειώνοντας υπερβολικά την αυτοεκτίμησή του. Κι ενώ θα έπρεπε το συναίσθημα αυτό να τον παρακινήσει σε δράση, αντίθετα, αποτέλεσε μια ανασχετική δύναμη. Και μόνο σε φαντασιώσεις και ανεδαφικά ιδεολογήματα ζήτησε να βρει την ψυχική του εκτόνωση.

Μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο και τον εμφύλιο, επακολούθησε η μετανάστευση και η εγκατάλειψη της υπαίθρου, με αποτέλεσμα την αστικοποίηση του πληθυσμού των χωριών και των κωμοπόλεων. Η πρωτογενής παραγωγή μειώθηκε και ο τρόπος ζωής του νέου αστικοποιημένου πληθυσμού με τα πενιχρά έσοδα μεταβλήθηκε. Έτσι σιγά-σιγά και ο χαρακτήρας της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας μεταβλήθηκε. Μέσα στις τερατώδεις πολυάνθρωπες πόλεις του μπετόν και των σκουπιδιών, της μοναξιάς και της υπερκατανάλωσης, το ήθος και η συμπεριφορά του Νεοέλληνα άλλαξε. Οι επαρχιώτες ερχόμενοι στην πόλη μαζικοποιήθηκαν κι έχασαν το πρόσωπό τους. Ιδιαίτερα η αποξένωση και η μοναξιά στις μεγαλουπόλεις πλήγωσε την ψυχή τους. Οι Λατίνοι το είχαν από την αρχαιότητα επισημάνει: «Magna civitas, magna solitudo» (Μεγάλη πολιτεία, μεγάλη μοναξιά).

Το δυστύχημα αυτό συμπληρώθηκε με την ιδεολογική διάσταση του πληθυσμού σε δεξιούς-αριστερούς, συντηρητικούς-προο- δευτικούς, εθνικόφρονες-προδότες, και την ποινικοποίηση της πο


λιτικής δραστηριότητας (φυλακές, εκτοπίσεις, φακέλωμα, κ.λπ.). Το γεγονός αυτό απστέλεσε και μια αιτία εκπατρισμού και μετανάστευσης πολλών Ελλήνων. Ωστόσο αυτή η μετανάστευση - όπως και άλλες παλαιότερες - δεν αφελλήνισε τους μετανάστες. «Κάθε χούφτα Ελλήνων πεταμένη οπουδήποτε της γης, αποτελουσα Κοινότητα, έχει μέσα της τα στοιχεία και τας δυνάμεις ενός Έθνους ολόκληρου, ακριβώς όπως ο φυτικός σπόρος έχει μέσα του εν δυνάμει και μικρογραφία ολόκληρον το δένδρον» γράφει ο Περικλής Γιαννόπουλος.

Πιστή εικόνα της πολιτικο-κοινωνικής ψυχοσύνθεσης του Νεοέλληνα είναι ο ημερήσιος Τύπος του, οι εφημερίδες. Ένας λαός, «μια χώρα αξίζει συχνά όσο αξίζει ο Τύπος της» είπε ο Albert Camus. Ο ελληνικός Τύπος με τα εντυπωσιακά και ηχηρά πρωτοσέλιδα μαγνητίζει τους αναγνώστες, πληροφορεί τους δι- ψασμένους για νέα πολίτες, υποδαυλίζει τα πολιτικά πάθη (συνεχίζοντας έναν «εμφύλιο» σε άλλο, επίπεδο), ερεθίζει τα κατώτερα ένστικτα και κάποτε αποκαλύπτει στους εχθρούς της πατρίδας μυστικά και απόρρητα του κράτους που θα έπρεπε να μένουν κρυφά. Βασικό χρέος του δημοσιογράφου είναι η αντικειμενική αποκάλυψη της αλήθειας των γεγονότων και το χτύπημα (ο χτύπος από το τύπτω = χτυπώ, τύπος) των κακώς κειμένων. Σήμερα, όμως οι διάφορες σκοπιμότητες (ιδίως οι οικονομικές) οδηγούν στην παραχάραξη της αλήθειας και το Τύπος (εκτός μερικών εξαιρέσεων) γίνεται όργανο κάποιας κομματικής ιδεολογικής προπαγάνδας, και αποπροσανατολισμού του λαού (: Κίτρινος Τύπος). Αν εξαιρεθούν οι έντιμοι δημοσιογράφοι, οι άλλοι ασκούν ρυπαρογραφία που καλλιεργεί την μισαλλοδοξία, την εμπάθεια και τη διχόνοια του λαού. Σαν τέταρτη εξουσία, ο Τύπος έχει την ισχύ να γκρεμίζει, αλλά και την αποστολή να οικοδομεί. Μπορεί να λερώνει, αλλά μπορεί και να καθαρίζει... Όμως στην Ελλάδα δεν σέβεται τη λαϊκή ρήση πως «η καθαριότητα είναι μισή αρχοντιά».

☆ ύ ☆

Σε κάθε κοινωνία το κοινωνικό άτομο είναι μια μονάδα ομοιό-


μορφή προς ένα ομοιόμορφο σύνολο. Στην ελληνική κοινωνία ο κανόνας αυτός έχει πολλές εξαιρέσεις. Συχνότατα το κοινωνικό άτομο είμαι μια μονάδα ανομοιόμορφη σ’ ένα ομοιόμορφο σύνολο. Αλλά η μονάδα αυτή μπορεί να είναι το «ένζυμο» για μια καλύτερη κοινωνία.

Ο ελληνικός λαός - όπως και κάθε λαός άλλωστε - μπορεί να διαμορφωθεί σωστά, μα και να παραμορφωθεί εύκολα. Δέχεται ό,τι του προσφέρεται (άμεσα ή έμμεσα) από τους ηγέτες του που τον καθοδηγούν. Και οι ηγέτες του είναι οι πολιτικοί, οι θρησκευτικοί, οι πολιτιστικοί και τα Μ. Μ. Ενημέρωσης.

Σ’ όλους τους κοινωνικούς σχηματισμούς και μετασχηματισμούς το άτομα και η κοινωνία διατηρούν μια δυναμική σχέση. Η επιρροή είναι αμφίδρομη. Κάθε ιστορική περίοδος έχει το δικό της χρώμα, τα δικά της ιδεολογήματα, τα δικά της οράματα. Έτσι υπάρχουν πολλές Ελλάδες στον ίδιο γεωγραφικό χώρο: η αρχαία, η ελληνιστική, η βυζαντινή, η τουρκοκρατούμενη, η επαναστατική, η μετεπαναστατική, η νεότερη. Ο Jacob Burckhardt στο έργο του Griechische kulturgeschichte γράφει: «Δεν υπάρχει ένας Έλληνας άνθρωπος, αλλά μια διαδοχική σειρά Ελλήνων ανθρώπων». Το ουσιώδες είναι ότι όλη αυτή η ιστορική σειρά συνδέεται, όπως οι χάντρες του κομπολογιού, μ’ ένα ενωτικό ιδεολογικό- οργανικό νήμα. Γι’ αυτό βλέπουμε στη γλώσσα και την Τέχνη των Ελλήνων να «παρελαύνουν» όλες οι μορφές του ιστορικού βίου και της κοινωνικής εξέλιξης, και να προκαλούν τις ανάλογες συγκινήσεις με κοινόν παρονομαστή την ευαισθησία που η συνείδηση ελληνικότητας υπαγορεύει. Η Ελλάδα παραμένει μία και αναλλοίωτη μέσα από τις διαδοχικές αλλαγές της· κι όπως είπε ο Σεφέρης «η ψυχή ενός λαού δεν διαιρείται· ζει ή πεθαίνει».

Ένα ιδιαίτερο επίσης γνώρισμα της ψυχολογικής ιδιοσυγκρασίας του Έλληνα είναι η ζωτικότητα και η νεανικότητα που χαρακτηρίζει την εσωτερική του διάθεση και την εξωτερική του συμπεριφορά. Η επιθυμία για διάκριση είναι επίσης ένα ισχυρότατο ένστικτο που σημαδεύει τον Έλληνα σε όλη την ιστορική του πορεία μέχρι σήμερα. Βασικά αισιόδοξος, δραστήριος και αν


θρωπιστής, πετυχαίνει να εναρμονίζει τις αντιθέσεις του ψυχισμού του, με αποτέλεσμα μια δημιουργική σύνθεση των προτερημάτων και μειονεκτημάτων του, ώστε να υπερισχύουν τελικά τα προτερήματα και να προχωρεί (έστω και βραδυπορών) στην οδό της προόδου. Αμετακίνητος στόχος παραμένει η ενδυνάμωση και η αξιοποίηση των προτερημάτων του, δια μέσου της αυτοκριτικής, της παιδείας και του ηθικού προσανατολισμού. Και σ’ όλα αυτά τον πρώτο λόγο έχει το παράδειγμα (και όχι οι νουθεσίες και συμβουλές) από μέρους της οικογένειας και της πνευματικής και πολιτικής ηγεσίας του τόπου.

•Α· ☆ ☆

Μεγάλη και αποφασιστική, αλλά και καταλυτική επίδραση στην ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα, έφερε η επιβολή - σε διεθνή κλίμακα - του αμερικάνικου πολιτισμού. Η παγκόσμια κυριαρχία της Αμερικής μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, την κατέστησε «σημείο αναφοράς» σε όλους τους τομείς του υλικού και πνευματικού πολιτισμού, ανεξάρτητα από τον βαθμό αυτού του πολιτισμού, που στο πνευματικό επίπεδο και στο ιστορικό βάθος υπήρξε πολύ υποδεέστερος άλλων κρατών. Ο αμερικάνικος τρόπος ζωής (american way of life) έγινε πόλος έλξης στον τρόπο ζωής όλων των λαών. Ο Χρ. Μαλεβίτσης στα «Δοκίμια Ιδεών» γράφει: «Η ιστορία εδικαίωσε τη φιλελεύθερη πολυκομματική δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά. Και εδικαίωσε τον τρόπο ζωής, που δεν χρειάζεται την ιστορία. Στη μαρξιστική Ανατολή υπήρξε παροξυσμός της ιστορικής συνείδησης. Ο οποίος κορυ- φωνότανε στο εσχατολογικό όραμα της αταξικής κοινωνίας. Αντίθετα, στη φιλελεύθερη Δύση η ιστορική συνείδηση έχανε βάρος για χάρη της εμπειρικής καθημερινότητας. Γι’ αυτό στο τέλος κυριάρχησε η χώρα που δεν διέθετε ιστορία, οι Η.Π.Α. Χώρα μεταναστών, άφησε ο καθένας το ιστορικό του βάθος εντεύθεν του ωκεανού, γεγονός που τους έδωσε μία κοινή ταυτότητα, την ανιστορική. Ο αμερικάνικος τρόπος ζωής χαρακτηρίζεται κυρίως από αυτήν την ανιστορικότητα. Η οποία συνδυάζεται αποτελε


σματικά με την τεχνολογία. Έτσι, οι λοιποί λαοί της υφηλίου, στο βαθμό που απορροφούν την τεχνολογία, αποβάλλουν την ιστορική τους ιδιοπροσωπία. Και στο τέλος καταντούν όλοι μετανάστες στη χώρα τους.

Κανένας δεν υποχρεώνεται να συμμορφωθεί προς τον αμερικάνικο τρόπο ζωής. Όμως ολοένα και περισσότεροι τον ακολουθούν. Προξενεί εντύπωση η αμερικανοποίηση της νεολαίας, σε όλο τον κόσμο. Το ιστορικό παρελθόν ως διάσταση της συνειδή- σεως, απορρίπτεται με ανακούφιση. Έτσι φτάνουμε στη ρηχότη- τα των συνειδήσεων και στον αφανισμό του πνευματικού βάθους. Γεγονός που το ζσύμε στην καθημερινή μας ζωή. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος κατάντησε τόσο εφήμερος».

Με την είσοδό μας στην ευρύτερη κοινωνία της Ενωμένης Ευρώπης έχουμε ιερό χρέος να διατηρήσουμε το πρόσωπό μας για να ζήσουμε στην Ευρώπη σαν Έλληνες και όχι να ζήσουμε στην Ελλάδα σαν Ευρωπαίοι. Η αλληλεπίδραση του πολιτισμού θα πρέπει να βελτιώνει αυτό που είμαστε και όχι να οικοδομεί την υποκρισία αυτού που δεν είμαστε. Γιατί με τι ξένες αρνητικές επιρροές χάνουμε ό,τι πολύτιμο έχουμε: Την ψυχή μας.

Ωστόσο, πιστεύουμε πως αυτό δεν θα συμβεί. Η αυτοεπιβε- βαίωση της ατομικότητας των ανθρώπων, και η υπεράσπιση της ιδιαιτερότητάς τους για τη διατήρηση της αυτονομίας τους είναι ένα ισχυρό βιολογικό ένστικτο, που ως κεντρομόλος δύναμη εξισορροπεί την φυγόκεντρο τάση προς μαζικοποίηση. Το ίδιο ισχύει και σε εθνικό επίπεδο.

3 I Αντιθέσεις και αντιφάσεις

U Έλληνας υπήρξε ανέκαθεν μια συνθέτη προσωπικότητα με έντονες τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις και τις αντινομίες στον χαρακτήρα του. Με τη συνύπαρξη της μεγαλοσύνης και της αθλιότητας στο ίδιο πρόσωπο. Υπήρξε μια «συνδυαστική», μια «συ- ναμφότερη», μια «σύμμεικτη» ψυχοσύνθεση με χτυπητές τις αντιθέσεις της.

Η σύνθεση των αντιθέσεων, η εναρμόνιση των αντιφάσεων και η εξομάλυνση των αντινομιών που υποστασιοποιείται στην ψυχή του Έλληνα, αποτελεί τον δυναμικό πυρήνα της διαγωγής και συμπεριφοράς του, της ενάρετης ή όχι.

Στην προσπάθειά μας να διερευνήσουμε αναλυτικότερα τις αρετές και τις κακίες του Έλληνα, και ειδικά του Νεοέλληνα, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε βαθύτερα την έννοια της αρετής γενικά.

Η θεωρητική μελέτη και μεμονωμένη εξέταση των αρετών (όπως και των κακιών) ενός ατόμου, ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη ψυχολογική και οργανική του σύσταση (δηλαδή την ιδιοσυγκρασία του) αλλά και τις συνθήκες της ζωής και της δράσης του (που επιδρούν αποφασιστικά επάνω του) οδηγεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ας ιδούμε μερικά:- Τι είναι ανδρεία; Η αρετή των γενναίων. Κι όμως στη φά

λαγγα των γενναίων τελευταίοι είναι οι απελπισμένοι δειλοί.- Τι είναι ταπεινοφροσύνη; Η αρετή του σεμνού και μετριό-

φρονα. Κι όμως συχνά είναι καρπός του φόβου ή της υστεροβουλίας.


- Τι είναι οικονομία; Η αρετή του φρόνιμου και προβλεπτικού. Κι όμως συχνά είναι το αρχικό στάδιο της φιλαργυρίας.

- Τι είναι ευγένεια; Η αρετή της κοινωνικής επαφής. Κι όμως στους δόλιους είναι ένα επαγγελματικό εργαλείο για το αθέμιτο συμφέρον τους. Εξάλλου, όπως λέει ο John Erwin «Οι άνθρωποι με τους καλούς κι ευγενικούς τρόπους είναι συμπαθείς. Αισθάνομαι όμως υποχρεωμένος να παραδεχθώ πως οι άνθρωποι με τους κακούς τρόπους δούλεψαν περισσότερο για να κάνουν αυτόν τον κόσμο καλύτερο».

- Τι είναι άμιλλα; Η αρετή του ευγενούς ανταγωνισμού για κάποιο πρωτείο. Κι όμως συχνά είμαι μια πτυχή του ενστίκτου της επιθετικότητας· ή ο καρπός της ζήλιας· ή ακόμα και ο στίβος κακών διαθέσεων: Να ανακόψει ο άλλος για να τον φτάσουμε.

- Τι είναι φιλομάθεια; Η αρετή του πνεύματος που διψά για μάθηση και καλλιέργεια. Κι όμως σήμερα μεταβάλλεται σε αποκλειστική συσσώρευση πληροφοριών με ανταλλακτική αξία την επαγγελματική επιτυχία, την οικονομική άνοδο και την άσκηση εξουσίας πάνω στους άλλους.

- Τι είναι ειλικρίνεια; Η παρρησία του γενναίου. Κι όμως υπάρχουν ειλικρίνειες που είναι περισσότερο γεννήματα της δειλίας παρά του θάρρους. («Αν πεις ένα ψέμα πάλι η αλήθεια δεν χάνεται. Μπορείς όμως να μαχαιρώσεις τη ζωή κάποτε μια μιαν αλήθεια», λέει ο Ντοστογιέφσκι.

- Τι είναι ευσπλαχνία; Η αρωγή προς τους δυστυχούντες. Κι όμως κάποτε είναι τρόπος επίδειξης υπεροχής.

Σε γενικές γραμμές υπάρχουν αρετές που από υπερβολή έγι- ναν εγκλήματα, όπως υπάρχουν και ηθικά ελαττώματα που από ανθρωπιά έγιναν αρετές. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα πολύ σημαντικό που μας το επισημαίνει ο Θουκυδίδης: «Οί άνθρωποι τά μέν ήόέα καλά νομίζουσιν, τά δέ συμφέροντα δίκαια».

☆ ☆ ☆Είναι πολύ δύσκολο να ιδούμε καθαρά που σταματούν οι αρε

τές και που αρχίζουν οι κακίες. Υπάρχουν οριακές στιγμές για


την ύπαρξη, που και οι πιο στέρεες αρετές αποδυναμώνονται, και αφυπνίζονται τα ένστικτα μ’ έναν δυναμισμό που προκαλεί την απορία μας. Και κάτι ακόμα: Υπάρχουν πολλές αρετές που δεν οφείλονται σε δύναμη, αλλά σε αδυναμία χαρακτήρα. Μ’ έναν μυστικό μηχανισμό η ψυχή του ανθρώπου είναι σε θέση κάποτε, να μετουσιώσει σε κακία μια αρετή και αντίστροφα (χωρίς η μεταβολή αυτή να γίνει συνείδηση γι’ αρκετό χρόνο). Πολλές ψευτοαρετές, ιδιαίτερα θρησκευτικού και κοινωνικού τύπου είναι το καμουφλάζ, η τεχνητή απόκρυψη, κάποιου αντικοινωνικού συμπλέγματος ή κάποιας έμφυτης κακότητας, με σκοπό την παρα- πλάνηση των άλλων.

Υπάρχουν και μερικές αρετές που πρέπει να ξεπερνάμε γιατί δεν ταιριάζουν στην ώριμη ηλικία μας· όπως είναι η αφέλεια, η αθωότητα, η ευπιστία, η εμπιστοσύνη, ο ενθουσιασμός... και μερικές άλλες χαρακτηριστικές του Νεοέλληνα που δεν συνετίζεται εύκολα από τις δυσάρεστες εμπειρίες της αφελούς ευπιστίας του.

Και η οικονομική κατάσταση του ατόμου έχει επίπτωση στην ποιότητα και την ποσότητα των αρετών. Υπάρχουν αρετές που μόνο ένας φτωχός μπορεί να τις εμπνευστεί και να τις ασκήσει.

Η αρετή θέλει ελευθερία και τόλμη. Κάθε αρετή είναι ένα κλάσμα με παρονομαστή την ελευθερία.

Η ευρωστία των αρετών εξαρτάται από το ηθικό γύμνασμα. Αδυνατίζει το σώμα που δεν γυμνάζεται· αλλά και η αρετή που δεν γυμνάζεται αδυνατίζει. Το ρολόι της αρετής θέλει διαρκώς να το κουρδίζεις. Χρειάζεται ακόμα και η άσκηση να ξεπερνούμε τις εύκολες αρετές, πράγμα που μας κάνει να συνειδητοποιούμε πως η αξία μιας αρετής βρίσκεται στη δυσκολία που έχει η πραγμάτωσή της.

Υπάρχουν και αρετές που είναι πομπώδεις και κάνουν πάταγο. Αυτές φρόνιμο είναι να τις βλέπουμε με καχυποψία. Οι αθόρυβες αρετές στηρίζουν την κοινωνία όπως οι ρίζες το δέντρο. Ποιος όμως μιλάει γι’ αυτές; Ποιος προσέχει τις αρετές του βάθους; Πάντα οι επιφανειακές αρετές κερδίζουν την παράσταση. Ενάρετοι άνθρωποι υπάρχουν παντού· ακόμα και στις Εκκλησίες,


ακόμα και στη Βουλή. Ας μη ψάχνουμε όμως να βρούμε τον ενάρετο στις θρησκευτικές οργανώσεις, στις κομματικές νεολαίες, στα ανθρωπιστικά σωματεία. Οι ενάρετοι δεν είναι ομαδοποιη- μένοι· απομονωμένοι είναι. Και στον ελληνικό χώρο βρίσκουμε συχνά τέτοιους ανθρώπους, που τους ανασύρουμε απ’ την αφά- νεια (και τους τιμούμε) μόνο σε περιόδους εθνικών κρίσεων και κινδύνων...

☆ ☆ ☆Η δομή και η άσκηση της γνήσιας αρετής είναι από τα δυσκο

λότερα επιτεύγματα της ηθικής πράξης, και σ’ αυτή την περίπτωση ο Έλληνας έχει να επιδείξει πολλές θετικές επιδόσεις αλλά και πολλές αρνητικές. Οι αιτίες είναι πολλές, αλλά οι σπουδαιότερες είναι: α) Η δυσκολία να τηρήσει το «μέτρο», την «μεσότητα» ανάμεσα στις ακρότητες, τη σωστή αναλογία, β) Η συναισθηματική του αστάθεια, γ) Η σκοπιμότητα.

Ας δούμε τα τρία αυτά σημεία αναλυτικότερα.

α) Το «άριστον μέτρον»Όπως σε κάθε άνθρωπο έτσι και σιον Έλληνα (κι ίσως πε

ρισσότερο σ’ αυτόν λόγω της θερμής μεσογειακής ιδιοσυγκρασίας του) όταν υποχωρεί ή απουσιάζει η αίσθηση του μέτρου, τότε πολλά προτερήματα εκφυλίζονται και μεταπίπτουν σε μειονεκτήματα. Έτσι, όσο πιο παθιασμένος και θερμόαιμος είναι, τόσο πιο εύκολα φτάνει στα άκρα και γίνεται εξτρεμιστής.

Κατά τον Αριστοτέλη η αρετή είναι η ηθική «μεσότης» μεταξύ δύο κακιών: Της μεν «καθ’ υπερβολήν» της δε «κατ' έλλειψιν» (Ηθικ. Νικομάχ. Β. 1109 α 9).

Παραδείγματα:Έλλειψις (κακία) Μεσάτης (αρετή) Υπερβολή (κακία)δειλία ανδρεία θράσοςφιλαργυρία γενναιοδωρία σπατάλη


αναισθησία σωφροσύνη ακολασίαεπιχαιρεκακία νέμεσις φθόνοςανελευθερία ελευθεριότης ασωτίαδουλεία ελευθερία ασυδοσίαέχθρα φιλία προσκόλλησιςμικορψυχία μεγαλοψυχία ματαιοφροσύνηυπστίμησις σεμνότης υπεροψία (αλαζονεία)καταπληξία αιδημοσύνη αναισχυντίααπάθεια μετριοπάθεια εμπάθειααοργησία πραότης οργιλότηςβλάπτεσθαι δικαιοσύνη βλάπειν

Για τον Έλληνα η υπερβολή στάθηκε το μέγιστο μειονέκτημα αλλά και πλεονέκτημα.

Ο δρόμος της Μεσότητας είναι ο δυσκολότερος δρόμος, γι’ αυτό κι από την αρχαιότητα υπήρχαν πολλά γνωμικά - οδοδείκτες για να μη χάνουν τον προσανατολισμό τους οι πολίτες, όπως «Μέτρα φυλάσσεσθαι» (Ησίοδος), «Μέτρω χρώ» (Θαλής), «Μέ- τρον άριστον» (Κλεόβουλος ο Λίνδιος), «Μηδέν άγαν» (Σόλων ο Αθηναίος), «Μέτρον έπί πάσιν άριοτον» (Πυθαγόρας), «Παν τό πολύ τή φύσει πολέμιον» (Ιπποκράτης), «Μή τείνειν άγαν» (Σοφοκλής), «Πάοι μέσον τεμεΐν, άσφαλέστερον» (Πλάτων, Πολιτικός 262 Β'), κ.ά. Το «Μηδέν άγαν» (: τίποτε το υπερβολικό) ήταν γραμμένο στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς.

Ωστόσο η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι ένα αμετάβλητο και παθητικό Είναι σε ισορροπία, αλλά ένα μεταβλητό και ενεργητικό Γίγνεσθαι σε δυναμισμό, πληθωρικότητα και πλουραλισμό, γεμάτο αντιθέσεις. Ο Edgar Morin λέει σχετικά: «Η λέξη “ισορροπία” μεταξύ της λογικής πλευράς (homo sapiens) και της παράλογης πλευράς (homo demens) του ανθρώπου, (δηλαδή της απολλώνιας και διονυσιακής) δεν είναι σωστή, γιατί φαίνεται να καταργεί την ένταση. Υπάρχει μια ανταγωνιστική ένταση που πρέπει να εκπληρώσουμε. Σωστά ο Ηράκλειτος μίλησε γι’ αυτή τη βιωμένη ζωντανή αντίθεση».


Ο Σ. Γκίκας στο βιβλίο του «Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων» γράφει:

«Μερικοί μιλούν για την τάση των αρχαίων Ελλήνων να διαμορφώνουν αντιφατικές αξίες, να είναι ταυτόχρονα και ολιγαρκείς και άπληστοι, και άνθρωποι του μέτρου και άνθρωποι της υπερβολής. Στις αντιφατικές τάσεις των αρχαίων Ελλήνων ανα- φέρεται συχνά ο Friedell. Ωστόσο το πιο λογικό είναι να δεχτούμε ότι οι πολλές και διαφορετικές αξίες αντανακλούν την ψυχολογία και τις αξιολογήσεις, που γίνονται μέσα σε διαφορετικά οικονομικά και κοινωνικά στρώματα».

β) Η συναισθηματική αστάθειαΗ σταθερότητα του χαρακτήρα είναι ένα στοιχείο που δεν το

συναντά συχνά κανείς στον Έλληνα σε όλες τις εκδηλώσεις του βίου του. Η ψυχική του ιδιοσυστασία ευνοεί περισσότερο τις μεταπτώσεις στα συναισθήματα αλλά και στις σκέψεις και αποφάσεις του. Έτσι, παρατηρούμε ορισμένες απαράδεκτες μεταβολές μέσα σε μικρό διάστημα χρόνου, που ταλαιπωρούν και τον ίδιο, αλλά και το περιβάλλον του. Επισημαίνουμε μερικές από τις χαρακτηριστικές μεταπτώσεις αυτού του είδους:

απαισιοδοξία - αισιοδοξία, απαρέσκεια - ενθουσιασμός, θρηνολογία - αλαζονεία, δυσπιστία - ευπιστία, μεμψιμοιρία - ευφορία, καχυποψία - εμπιστοσύνη, ηττοπάθεια - παλικαριά, αμφιβολία - βεβαιότητα.

Η συναισθηματική αστάθεια συνοδεύεται και από ηθική ευ- μεταβλητότητα και ανακολουθία. Ειπώθηκε πως οι Έλληνες δημιουργούν είδωλα (αξιών) όχι για να τα λατρέψουν αλλά για να έχουν την ικανοποίηση να τα γκρεμίσουν. Δυο μεγάλους θεούς που προσκυνάει ο Έλληνας είναι η Αλήθεια και η Δικαιοσύνη· αλλά δεν θέλει ν’ ακούσει την αλήθεια όταν τον αφορά και δεν ανέχεται την δικαιοσύνη για τον εαυτό του. Ο Έλληνας μπορεί να χύσει το αίμα του για μια σπιθαμή γης, αλλά μπορεί να μη


χύσει ούτε ένα δάκρυ για τα βραχονησάκια και τις ακρογιαλιές που πουλιούνται στους ξένους.

Τυπικό δείγμα του κλονισμού της ισορροπίας και του μέτρου στον συναισθηματικό χώρο του Έλληνα είναι η εναλλαγή και κάποτε η συνύπαρξη της αισιοδοξίας και ευθυμίας με την απαισιοδοξία και δυσθυμία. Αλλά ας κοιτάξουμε πιο καλά αυτό το ζεύγος των αντιθέσεων του συναισθηματικά υπερευαίσθητου (και δυναμικά δίψυχου) Έλληνα:

α) Το πνεύμα της αισιοδοξίας, της ευθυμίας και του χιούμορ

Από την αρχαιότητα οι Έλληνες είχαν πολύ αγαθές σχέσεις με το γέλιο και τη χαρά της ζωής. Ο Επίκουρος προέτρεπε το «γελάν άμα καί φιλοοοφείν» και ο Δημόκριτος ονομαζόταν «γελασίνος» (= ο συνεχώς γελών). Ο Λουκιανός διακωμωδεί και αυτό το τραγικότερο υπαρξιακό γεγονός του ανθρώπου, τον θάνατο (στους «Νεκρικούς διαλόγους» του). Γενικά οι Έλληνες γελούν με τα γελοία, διακωμωδούν τα κωμικά και αστεΐζονται με τα ευτράπελα.

Αυτό το πνεύμα που οι Ρωμαίοι το χαρακτήρισαν «ελληνική ελαφρότητα» (graecia levitas) είναι έκδηλο στις λαϊκές γιορτές, τα δημοτικά τραγούδια, κ.ά. Αυτό το πνεύμα ελαφρότητας αν το εξετάσει κανείς σε βάθος θ’ ανακαλύψει μέσα του πολλά στοιχεία, όπως: ειρωνεία, σκεπτικισμό, αμφισβήτηση για όλα, διπλωματία, φαντασία, αμεριμνησία, επιπολαιότητα αλλά και τραγικότητα, και απογοήτευση και πικρία για την ευτέλεια της ζωής και του κόσμου, για την ματαιότητα όλων των πραγμάτων, που δεν αξίζει τον κόπο να τα πάρει κανείς πολύ σοβαρά. Οι δύσκολες συνθήκες και οι τραγικές καμπές του εθνικού βίου των Ελλήνων τους δίδαξαν ότι μόνο μ’ αυτό το πνεύμα μπορούν ν’ αντισταθμίσουν τη διαχρονική συμπίεση του ψυχισμού τους απ’ τις αντίξοες αυτές συνθήκες. Αυτό το πνεύμα εκτονώνει και εξισορροπεί την εσωτερικότητά τους. Είναι μια μορφή «χιούμορ». Στα ονομαστά


«γλεντοκόπια» των καταπιεσμένων Ελλήνων πρέπει να ιδούμε την σωτήρια συναισθηματική εκτόνωση, την ψυχική εκφόρτιση και παρηγοριά, που ήταν απαραίτητη για τη διατήρηση της πνευματικής τους ισορροπίας και την τόνωση της θέλησης για αγώνα και δημιουργική δράση.

Ο εΰθυμος χαρακτήρας του Έλληνα, συνδυαζόμενος με το πνευματώδες, υπήρξε ένα βασικό του γνώρισμα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η διακωμώδηση, η αστειότητα, η σάτιρα, η καυστική ειρωνία, το χιούμορ, η τολμηρή ελευθεροστομία κ.ά., είναι στοιχεία «αριστοφανικά» αλλά και «επιθεωρησιακά» της σύγχρονης Ελλάδας, όπου ο λαός για να ψυχαγωγηθεί στο θέατρο πρέπει να γελάσει. Τον μεγάλο κωμωδιογράφο της αρχαιότητας Αριστοφάνη, τον έχουν διαδεχτεί σήμερα πολύ ικανοί Νεοέλληνες κωμικοί συγγραφείς, ευθυμογράφοι και γελοιογράφοι (σκι- τσογράφοι), που καθρεφτίζουν αριστοτεχνικά τα ελαττώματα και τις ανοησίες των ανθρώπων (και ιδιαίτερα των επωνύμων και πολιτικών). Τα ευρήματα, η ευστοχία, το χιούμορ, η αστειότητα, το κέντρισμα και το χαριτωμένο ύφος και ήθος των συγγραφέων αυτών είναι αξιοθαύμαστο. Ν’ αναφέρουμε μερικούς: Αννινος, Σταματίου, Ψαθάς, Τσιφόρος, Σακελλάριος, Χριστοδούλου, Για- λαμάς, Πρετεντέρης, Πολενάκης, Δημητριάδης, Μητρόπουλος, κ.ά.

Ο Έλληνας είναι το αιώνιο παιχνιδιάρικο παιδί· ο «φιλοπαίγ- μων άνθρωπος» (homo ludens). Οι αρχαίοι «έπαιζον άμα καί έσπούδαζον» κατά τον Αριστοτέλη- αλλά και οι νεότεροι «παίζο- ντες καί γελώντες κατορθώνουν τά σπουδαία» κατά τον Κοραή. Τσως όμως σήμερα αυτός ο παιχνιδιάρης «παΐς αεί παίζων πεσσούς» να μην κατορθώνει και πολλά ηχηρά, εκτός από τους κρότους που κάνουν τα πούλια στο τάβλι...

Η φιλοπαίγμονα διάθεση του Έλληνα τον οδηγεί συχνά σε «χωρατά» ανεπίτρεπτα σε βάρος των άλλων, αλλά τις περισσότερες φορές αρκείται σε εύθυμα ομαδικά παιχνίδια, σε αστεία ανέκδοτα, κ.λπ.


β) Το πνεύμα της απαισιοδοξίας και δνσθυμίαςΗ απογοήτευση που κάποτε εξελίσσεται σε μελαγχολία και

κατάθλιψη δεν είναι ξένη στον Έλληνα. Ο ψυχαναλυτής Δ. Κου- ρέτας σε μια μονογραφία του αναφέρει: «Οι πλέον αντιλεγόμενη ιδιότητα του ελληνικού λαού είναι η ψυχική του διάθεση, το θυμι- κό. Οι μεν θεωρούν τον λαόν αυτόν, ως τον πλέον εύχαρη λαό του κόσμου, οι δε ως τον πλέον θλιμμένο, απαισιόδοξο και θρηνητικό. Τη δεύτερη αυτή άποψη υπεστήριξε με εντυπωσιακά επιχειρήματα, που έπεισαν πολλούς, το 1859 ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1813-1891), σε μια πολύκροτη, δυσεύρετη σήμερα, πραγματεία με τίτλο: «Πόθεν η κοινή λέξη τραγουδώ», όπου μεταξύ άλλων γράφει: «ο γέλως δεν είναι σύνηθες γνώρισμα της ιδιοσυγκρασίας του Έλληνος. Γελά, ως αν τις είποι, ξέναις παρειαίς... κλαίει γελών, γελά στενάζων... Ίσως εις αυτήν ταύτην την διάθεσιν απο- βλέπων και ο Κοραής, εχαριεντίζετο καλών συνήθως «καλψοπού- λια» τον Ελληνικόν λαόν... το ρήμα άδω απέβη άχρηστον, αντί δε αυτού παρεισέφρησε το τραγουδέω (τραγουδώ)... τραγωδούμενα απεκάλεσαν οι πρόγονοι τα αξιοδραμάτιστα και δεινά».

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι, εκτός από την τέσσερων αιώνων δουλεία, έχουν συντελέσει και η μεταναστευτική ροπή - η ξενητιά - και ο μεγάλος, ανάλογα με τον πληθυσμό, αριθμός των μετερχομένων το επάγγελμα του ναυτικού, που αφήνουν πίσω τους στην πατρίδα αγωνία και θλίψη.

ΟΆγγελος Τερζάκης αμφισβητεί πως οι Έλληνες είναι αισιόδοξοι επειδή η ηλιοφάνεια της πατρίδας τους κάνει φωτεινό τον ψυχισμό τους και ανέμελη τη ζωής τους. Αντίθετα οι Έλληνες δεν είναι χαρούμενος λαός. Ο αίθριος ελληνικός ουρανός κάνει τον κόσμο πιο περιπόθητο και γι’ αυτό κάνει τη συνείδηση της εφήμερης ζωής μας πιο πικραμένη. Και το τραγούδι των Ελλήνων γίνεται θρηνητικό. Ίσως αυτού οφείλονται κι όλοι οι κλαψάρικοι αμανέδες της Ανατολής.

Ωστόσο ο Έλληνας ξέρει να εξισορροπεί την απαισιοδοξία της σκέψης με την αισιοδοξία της θέλησης. Δεν είναι σαν τον


Ασιάτη μοιρολάτρης παθητικός, αδρανής και ανενεργός· είναι ένας ενεργητικός απαισιόδοξος και συχνά «μοιροϋβριστής» - σαν τον Προμηθέα - ακριβώς επειδή βλέπει καθαρά την πορεία και την έκβαση της τραγωδίας που λέγεται ζωή (έχει συνείδηση της φθοράς). Άλλωστε το ελληνικό πνεύμα με τη μορφή της αρχαίας τραγωδίας ύψωσε τη δυνατότερη διαμαρτυρία κατά του πεπρωμένου, της μοίρας, της τύχης, που μετατρέπει τον άνθρωπο σε παίγνιο και τον ταπεινώνει μέχρι την εξουθένωση.

Τελικά, μ’ αυτού του είδους τις αντιδράσεις η αμφιθυμία κυριαρχεί στον ψυχισμό, ο οποίος κινούμενος διαρκώς από την αρνητική στη θετική κατάσταση, από την αίσθηση της πανωλεθρίας στον θρίαμβο, παγιώνεται σε μια περίεργη συναίσθηση «πανωλε- θρίαμβσυ»!

Η συναισθηματική αστάθεια είναι η βάση, το βάθρο που στηρίζει και τη διανοητική αστάθεια, πολύ συχνή ιδιότητα του Έλληνα, που είναι σε θέση να επηρεαστεί εύκολα (από λόγια και πράξεις) και ν’ αλλάξει μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα σκέψεις και αντιλήψεις, πεποιθήσεις και ιδεολογίες. Έτσι, τον βλέπουμε εύ- πλαστο και ασταθή, διχασμένο και ευμετάβλητο, έξυπνο και ανόητο, αγαθό και πονηρό, ιδεαλιστή και ρεαλιστή, δραστήριο και τεμπέλη, ειλικρινή και ψεύτη, φιλικό και εχθρικό, πιστό και άπιστο, ευγενικό και βάρβαρο, δίκαιο και άδικο, κοινωνικό και αντικοινωνικό, χριστιανό και άθεο...

γ) Η σκοπιμότητα (η συμφεροντολογία)Η μεταβολή της συμπεριφοράς και του ήθους του Νεοέλληνα

ρυθμίζεται συχνά από κάποια σκοπιμότητα που ευνοεί το προσωπικό του συμφέρον. Κάτω από ειδικές συνθήκες μεταβάλλει εύκολα τις διαπροσωπικές του σχέσεις, τόσο, που γίνεται αγνώριστος. Ως υπάλληλος υποψήφιος για μια ανώτερη ιεραρχικά θέση, από σωστός και αξιοπρεπής μπορεί να γίνει δουλικός και κόλακας, καταδότης και φαύλος. Ως επιστήμονας αν βρεθεί στα ξένα, ζυγίζει σωστά το περιβάλλον του, και για να διακριθεί επιστρα


τεύει τον καλύτερο εαυτό του, αναπτύσσοντας τις καλές καταβολές της φυλής, έτσι που με τις αρετές και τη δραστηριότητά του επιπλέει. 'Οταν γυρίσει όμως στην πατρίδα του «ξαναντΰνεται» τον παλιό εαυτό του.

Η λογική του κέρδους και του συμφέροντος, που είναι θεσμός στη σημερινή τεχνοκρατική και καταναλωτική κοινωνία του ευδαιμονισμού, έχει συμπαρασύρει τον Νεοέλληνα. Ωστόσο δεν του έχει εξαλείψει τελείως τα αλτρουιστικά και γενναιόφρονα αισθήματα που τα κληρονόμησε απ’ την παράδοση. Και η αφετηρία αυτής της παράδοσης υπήρξε η προβολή των ανθρωπιστικών αξιών από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Ο Αριστοτέλης είχε ήδη επι- σημάνει: «Τό ζητεϊν πανταχού τό χρήσιμον ήκιστα άρμόζει τοϊς μεγαλοψύχοις καί έλευθέροις» (Το να επιδιώκεις παντού το ωφέλιμο κάι συμφέρον, δεν αρμόζει στις ευγενικές ψυχές και στους ελεύθερους ανθρώπους). (Πολιτικά θ ' 1338 β). Και ο απόηχος του λόγου του φτάνει μέχρι τις ημέρες μας. Γιατί η αποκλειστική προσήλωση στο συμφέρον και η μετατροπή του homo sapiens σε homo oeconomicus δεν είναι ελληνική επιλογή. Η ιδιοτέλεια και η συμφεροντολογία γεννάει και την ελαστική συνείδηση, δηλαδή την υποβαθμισμένη εντιμότητα. Το «λάδωμα» μαλακώνει τη σκληρή και άτεγκτη ηθική συμπεριφορά του νομοταγούς και υπερασπιστή του νόμου. Έτσι παραβιάζονται οι θύρες του νόμου και εισβάλλει η φαυλότητα. Στον πολιτικό χώρο, ένα μεγάλο μέρος των «Βολεψάκηδων» έχει μοναδικό κίνητρο το συμφέρον και όχι την ιδεολογία. Για μια θέση στο δημόσιο (ή κάπου αλλού) παραμερίζεται η ιδεολογία. Γι’ αυτό οι οικονομικά αδύνατοι πάνε με το κόμμα που έχει δύναμη και όχι ήθος, για να νιώσουν κι αυτοί δυνατοί μαζί με τους άλλους. «Όμορφα και συνετά πάνε με κείνον που νικά» καθώς λέει ο Βάρναλης.

Ωστόσο, είναι ν’ απορεί κανείς για το πως οι αρετές του Νεοέλληνα μετατρέπονται σε κακίες, η δράση του σε αδράνεια, η ανω- τερότητά του σε κατωτερότητα, αλλά και το αντίθετο, θα έλεγε κανείς πως είναι ένα «δίψυχο» αμφιθυμικό άτομο με διπλή προσωπικότητα και ασταθή χαρακτήρα. Κι ωστόσο στον «πυθμένα»


του ψυχισμού του βρίσκεται σταθερό και αμετάβλητο το καλό στοιχείο, το δυναμικό εκείνο συστατικό, που συντελεί στην επανόρθωση και την πρόοδο. Γι’ αυτό, όσο χαμηλά κι αν πέσει, η σπερματική αυτή δύναμη (που κλείνει μέσα του) θα τον ανεβάσει πάλι και δεν θα τον αφήσει να χαθεί.

Οι αντιθέσεις και αντιφάσεις που παρατηρούνται στην ψυχοσύνθεση του Έλληνα αφορούν λίγο-πολύ όλους τους λαούς. Εξάλλου, όπως είπε ο Ηράκλειτος «Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς· τόσο βαθύ λόγο έχει». Όταν κανείς γνωρίσει στην εντέλεια τις αιτίες των γεγονότων τότε μόνο μπορεί να δείξει κατανόηση (και να δεχτεί το αναπότρεπτο της εμφάνισής τους). Και «το να τα κατανοείς όλα σημαίνει να τα συγχωρείς όλα» (Tout comprendre c’est tout pardonner) κατά την γαλλική ρήση.

0 Τα προτερήματα τον Έλληνα

.C/νας σαφής και απόλυτος διαχωρισμός των προτερημάτων και των ελαττωμάτων του ελληνικού λαού όχι μόνον δεν είναι δυνατός αλλά και δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Ο «δισυπόστατος» Έλληνας έχει αναπτύξει έναν τέτοιο ψυχισμό που μπορεί εύκολα να μεταλλάξει ένα προτέρημα σε ελάττωμα και το αντίστροφο. Αρκεί να το απαιτήσουν οι περιστάσεις.

Ακόμα, ο δρόμος των άκρων είναι γι’ αυτόν συχνά προτιμητέος από τον δρόμο της μεσότητας. Γι’ αυτό και οι αρχαίες προτροπές: «Μηδέν άγαν», «Πάν μέτρον άριοτον», ο κανόνας του Αριστοτέλη «'Αρετή μεσότης έστίν» κ.λπ. όπως προαναφέραμε.

Ωστόσο είναι δυνατόν να επιχειρήσουμε μια επισήμανση των ψυχικών χαρακτηριστικών του Έλληνα, όπως εκδηλώνονται στην ατομική του ζωή (ατομική ψυχολογία) και στην ομαδική του ζωή (ομαδική ψυχολογία). Φυσικά, είναι περιττό να υπογραμμίσουμε πως τα συναισθήματα, οι ιδέες και η συμπεριφορά του διαφέρουν στις δυο αυτές περιπτώσεις.

θα επιχειρήσουμε λοιπόν μια έκθεση των προτερημάτων και ελαττωμάτων του, με την πεποίθηση ότι μια ψυχρή απαρίθμησή τους είναι περισσότερο ένα σκίτσο κι όχι μια πιστή απεικόνιση της αλήθειας.

Η έκθεση αυτή στοχεύει σε μια δημιουργική αυτοκριτική και όχι σε μια στείρα μοιρολατρεία βασισμένη σε μια νοσηρή νοοτροπία, που ανακαλύπτει (και μεγεθύνει) κυρίως τα ελαττώματά μας. Γιατί είναι κανόνας, από άγνοια ή δουλική ξενομανία να αυτοταπεινωνόμαστε ως «ημιανάπτυκτοι» και να υποτιμάμε τον λαό μας απέναντι στους πολιτισμένους Ευρωπαίους και Αμερι-


χάνους. Η υπερβολική απαισιοδοξία μας είναι βλαπτική όσο και η υπερβολική αισιοδοξία μας για μια ιδανική ανωτερότητα της φυλής μας.

Τα προτερήματα που αναπτύσσονται στις σελίδες που ακολουθουν είναι ηθικές αξίες δηλαδή αρετές με ηθική ποιότητα, γνωρίσματα του χαρακτήρα (σύμφυτα και επίκτητα) που οδηγουν σε πράξεις κοινωνικά αποδεκτές, προάγουν το αμοιβαίο συμφέρον των ανθρώπων και χαρίζουν στο άτομο που τις έχει ψυχική γαλήνη και χαρά. Πρέπει όμως να μη ξεχνάμε πως και η κακή χρήση των αρετών τις μεταβάλλει σε ελαττώματα.

Η έντονη προσωπικότητα και ισχυρή ατομικότηταΟ Έλληνας επιθυμεί βαθύτατα, και πετυχαίνει, να είναι μια

ιδιαίτερη προσωπικότητα, θέλει να επιβεβαιώνει την αξία της ύπαρξής του με κάθε τρόπο. Με την δραστηριότητά του και το φιλότιμό του επιζητεί να κερδίσει την κατάφαση της ομάδας όπου ανήκει και να στερεώσει τη θέση του. Γι’ αυτό αναπτύσσει διάφορες ικανότητες και δραστηριότητες, κάποτε ακραίες, αλλά κατά κανόνα θετικές, όπως: δημιουργική φιλοδοξία, ευγενική άμιλλα, έντονη ανταγωνιστικότητα, αδάμαστη θέληση, ακάματη εργατικότητα, ανεξάντλητη υπομονή, ατιθάσευτη μαχητικότητα, ανυπόταχτο φρόνημα, ισχυρότατη αντίδραση στην αδικία και την ταπείνωση.

Η έντονη προσωπικότητα του Έλληνα τον κάνει συχνά θαρραλέο καινοτόμο, που με αυταπάρνηση ανοίγει νέους δρόμους στον κοινωνικό, τον πολιτικό, τον επαγγελματικό, τον επιστημονικό, και τον καλλιτεχνικό χώρο.

Η πνευματική του γονιμότητα και ευρηματικότητα τον οδηγεί στην πρωτοτυπία. Αλλά κι όταν ακόμα οι ιδέες του δεν είναι πρωτότυπες αλλά παλιές, ο τρόπος με τον οποίο τις “ξαναζυμώνει” και τις εκφράζει, δίνει σ’ αυτές το χρώμα της πρωτοτυπίας.

Με ευρύτητα σκέψης και την ικανότητα να θεσπίζει εφικτούς στόχους, επιχειρεί τα δύσκολα, και χρησιμοποιώντας το maximum των δυνατοτήτων του, πετυχαίνει.


Η υπερτροφία της προσωπικότητας, δημιουργεί ένα πανελεύ- θερο Εγώ που συχνά αυθαιρετεί, καταφεύγει στη βία και δεν είναι συνεργάσιμο. Η προσβολή της τιμής και της αξιοπρέπειας του Έλληνα μπορεί ν’ αποτελέσει «casus belli» ακόμα και μεταξύ συγγενών και φίλων. Οι συχνές προστριβές, διενέξεις και εχθρότητες μεταξύ γνωστών και αγνώστων, αυτού οφείλονται.

Ο αδάμαστος και πεισματικός αυτός χαρακτήρας (ενισχυμένος στον εγωισμό του κι από μια παράδοση παλικαριάς και πολιτισμού) έγινε πολλές φορές αντιπαθής από άλλους λαούς δυνατότερους, που τον ήθελαν υποτακτικό διάκονο των συμφερόντων τους.

Η έντονη προσωπικότητα και ισχυρή ατομικότητα του Έλληνα, μοιραία τον αποστασιοποιεί από την ομάδα, από το πλήθος, από τη μάζα. Κι όταν ακόμα δεν προβάλλεται ως “ηγετική φυσιογνωμία” προσπαθεί με την ιδιαιετερότητά του να είναι ή να φαίνεται ως “εξαιρετική φυσιογνωμία”. Επιθυμεί στο βάθος της ψυχής του να ξεχωρίζει από τη μάζα. Το Εγώ του χάνεται στη συλ- λογικότητα κι αυτό το θεωρεί ταπεινωτικό. Στην ιστορία του πολιτισμού, ίσως πρώτοι οι Έλληνες να απέβαλαν το «αγελαίο» ένστικτο. Και ίσως αυτού να οφείλεται η αντίδραση της συνένωσης των μικρών πόλεων - κρατών της αρχαιότητας, πριν τις συνενώσει ο Μ. Αλέξανδρος.

Η αγάπη της ελευθερίαςΕίναι παροιμιώδης η αγάπη της ελευθερίας στην ιστορική πο

ρεία των Ελλήνων. Της φυσικής ελευθερίας, της σκέψης, του λόγου (: ισηγορίη), της πράξης, κ.λπ. Σ’ αυτόν τον τομέα ο Έλληνας είναι φανατικός. Ο Καζαντάκης θα μας πει: «Μια είναι η ουσία της ράτσας μας: ο αγώνας για την ελευθερία». Ο Έλληνας έχει βαθιά ριζωμένο μέσα του το πάθος για την ανεξαρτησία και το μίσος για την υποταγή. Κι αυτό το πάθος στάθηκε η βασική αιτία που εμπόδισε τη συγχώνευση των υποδουλωμένων Ελλήνων με τους κατακτητές τους. Ακόμα, ο Έλληνας ξέρει καλά πως η ελευθερία είναι θυγατέρα του αγώνα και της αξιοπρέπειας, και όταν


όλοι γύρω σκύβουν το κεφάλι, ο αφέντης φαίνεται ψηλότερος. Γνωρίζει πως η ελευθερία είναι ένα αγαθό που συνεχώς κατακτιέται και διαρκώς κινδυνεύει. Και για την κατάκτησή της απαραίτητοι βοηθοί στέκονται η παιδεία και η αυτοπειθαρχία, που εμποδίζουν την ασυδοσία και την καταπάτηση της ελευθερίας του άλλου.

Μέσα στα πλαίσια της πολιτικής ελευθερίας εντάσσει ασφαλώς και την πνευματική ελευθερία - θεμέλιο και προϋπόθεση κάθε άλλης μορφής ελευθερίας. Ο λόγος του Ρήγα «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά» είναι γραμμένος στην ψυχή του Έλληνα, ο οποίος δεν ξεχνά ότι η πραγματική ελευθερία στηρίζεται στη δικαιοσύνη και την ισότητα των πολιτών απέναντι στον νόμο.

Κι ακόμα, ξέρει καλά πως όλες οι αρετές ολοκληρώνονται μ’ έναν κοινό παρανομαστή: την ελευθερία. Και σε περιόδους αγώνων, ξέρει πως όσοι αγαπούν την ελευθερία δεν μετρούν τα όπλα του αντιπάλου. Είναι τολμηροί και γενναίοι, γιατί θέλει ευψυχία η ελευθερία («’Ελεύθερον τό εύψυχον» Περικλέους Επιτάφιος). Το πάθος για ελευθερία στον Έλληνα είναι τρομακτικό. Άνθρωπος ονομάζεται ή ύπαρξη που τοποθετεί πάνω απ’ αυτή κάποιο θεό. Έλληνας ονομάζεται ο άνθρωπος που τοποθετεί πάνω απ’ τους θεούς την ελευθερία. Γι’ αυτό και η ελληνική μυθολογία και φιλοσοφία υποβάθμισε την παντοδυναμία των θεών. Είναι ένας τοξικομανής της ελευθερίας ο Έλληνας· μπορεί να χαλάσει κόσμο γ,ια να βρει τη «δόση» του. Μπορεί να προσπεράσει αδιάφορος ακόμα και την ευτυχία, στο νου του μόνον έχοντας την ελευθερία. Στην ιστορική του πορεία, έχει συνειδητοποιήσει πως όποιος αναζητάει προστάτες βρίσκει αφεντικά· κι όποιος δέχεται μια ευεργεσία πουλάει την ελευθερία του. Κι ακόμα, πιστεύει ακράδαντα πως το να παρατηθείς απ’ την ελευθερία σου σημαίνει ν’ απαρνηθείς την ανθρώπινη (ρύση σου.

Ο Αριστοτέλης (στα «Πολιτικά» θ 1338 b) γράφει πως το ν’ αποβλέπεις πάντα στο συμφέρον σου και στην ευτυχία σου δεν σε τιμάει ιδιαίτερα σαν ελεύθερο και γενναιόψυχο άνθρωπο. Η ελευθερία βρίσκεται ψηλότερα από την ευτυχία. Γι’ αυτό και ο στόχος


της Δημοκρατίας και γενικότερα της πολιτικής είναι η ελευθερία κατά πρώτο λόγο και η ευτυχία κατά δεύτερο. Ο Κ. Καστοριάδης σε μια συνέντευξη του επισημαίνει: «Το αντικείμενο της πολιτικής δεν είναι η ευτυχία, όπως νόμιζαν στο 18ο και στο 19ο αιώνα και όπως πίστευε και ο Μαρξ. Αυτή η αντίληψη δεν είναι μόνο εσφαλμένη, αλλά είναι και καταστροφική. Το αντικείμενο της πολιτικής είναι η ελευθερία. Υπάρχουν κοινά αγαθά που δεν προκύπτουν απλώς από την ατομική ευτυχία και που αποτελούν το αντικείμενο της πολιτικής δράσης, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη των μουσείων ή των δρόμων. Η ευτυχία μου αντίθετα είναι μια υπόθεση μόνο δική μου.

Αν η κοινωνία ασχολείται με τη δική μου ευτυχία, τότε καταλήγουμε στον ολοκληρωτισμό. Σε αυτή την περίπτωση, η κοινωνία θα μου πει: «Η ψήφος της πλειοψηφίας λέει ότι δεν πρέπει να αγοράζεις δίσκους τον Μπαχ ή τον Μότσαρτ αλλά μόνο δίσκονς της Μαντόνα και τον Πρινς». Είναι η απόφαση της πλειοψηφίας, αυτή είναι η ευτυχία σου. Εγώ αντίθετα θεωρώ ότι η ευτυχία μπορεί και πρέπει να επιδιώκεται από κάθε άτομο για δικό του λογαριασμό. Εξάλλου, ο καθένας γνωρίζει ή δεν γνωρίζει, τη συγκροτεί τη δική του ευτυχία. Ορισμένες στιγμές τη βρίσκει σε ένα πράγμα, άλλες στιγμές τη βρίσκει σε άλλο. Η έννοια της ευτυχίας είναι μια έννοια αρκετά σύνθετη, ταυτόχρονα ψυχολογική και φιλοσοφική. Αλλά είναι σαφές ότι ο στόχος της πολιτικής είναι η ελευθερία και η αυτονομία. Και αυτές μπορούν προφανώς να υπάρχουν μόνο σε ένα συλλογικό θεσμισμένο πλαίσιο (δημοκρατικό) που τις καθιστά δυνατές».

Ωστόσο, η τάση υπερβολής που χαρακτηρίζει τον Έλληνα, τον οδηγεί στην «άκρατη ελευθερία» (την οποία θ’ αναπτύξουμε στα «Ελαττώματα του Έλληνα»).

Ο ορθολογισμός, η ευφυία, η ευστροφία, η αγχίνοιαΣτην Ελλάδα καθιερώθηκε ο ορθός Λόγος ως ο ηγεμόνας όλων

των αξιών, με αποτέλεσμα τη γένεση της φιλοσοφίας. Η διαύγεια


και σαφήνεια του λόγου υπήρξαν και τα θεμέλια των επιστημών αλλά και του πολιτισμού με την παγκόσμιο ακτινοβολία. Οι Ρωμαίοι έλεγαν: «Graeca res est, nihil velare» (ελληνικό πράγμα είναι- καθόλου σκοτεινό και ασαφές) κατά τον Πλίνιο. Ο καθαρός λογισμός και ο διαυγής λόγος γοητεύει και σήμερα τους Νεοέλληνες, που τους χαρακτηρίζει η ετοιμότητα πνεύματος (αγχίνοια), η πρωτοβουλία, η ευγλωττία, η γρήγορη αντίληψη του ουσιώδους και οι ευφυείς αντιδράσεις. Το ίδιο ισχύει για τη σωστή κρίση και γνώμη. Γιατί χωρίς κρίση η εξυπνάδα μεταβάλλεται σε ευφυολόγημα με αρνητικές παραμέτρους. Η δημιουργική σκέψη του Έλληνα τηρεί πάντα το μέτρο και τη σαφήνεια. Η φαντασία και το συναισθηματικό πάθος δεν σφραγίζει τα έργα του με αναρχού- μενη αταξία. Δεν τα κάνει αναρχούμενα και αποκρουστικά. Γι’ αυτό και η «μοντέρνα Τέχνη» δεν σταδιοδρόμησε στη σύγχρονη Ελλάδα.

Ο Αριστοτέλης λέει πως «τό των 'Ελλήνων γένος καί ενθυμον καί διανοητικόν έστιν» (Πολιτικά Η1328α29). Στις κρίσιμες καμπές του εθνικού βίου, ιδιαίτερα αυτό το «δαιμόνιο του Έλληνα» θαυματουργεί. Η ευκινησία στη σκέψη και η ταχύτητα στις αντιδράσεις είναι χαρισματική. Από την αρχαιότητα (Ομήρου Οδύσσεια) η πολυμήχανη νοημοσύνη, το εύστοχο και αποτελεσματικό τέχνασμα, εφάρμοσαν οι Έλληνες σε πολλούς τομείς της κοινωνικής και πολιτικής τους ζωής.

Στην αρχαιότητα η εξυπνάδα και ευστροφία των Ελλήνων ονομάστηκε «Μήτις», που σήμαινε: ευφυία, σοφία, άγρυπνη νόηση, φρόνηση, εγρήγορση, δεξιότητα, πονηρία, διανοητική ικανότητα, πολύτροπη σκέψη, επαγρύπνηση, εύστροφος και πολυμήχανος νους. Η Μήτις υπήρξε και γυναίκα του Δία, ενώ ο Οδυσσέας έμεινε το πρότυπο του Έλληνα ανθρώπου της αρχαιότητας, που με την ευστροφία του, τα ιδιοφυή του τεχνάσματα και την ευφάνταστη πανουργία του, απάτησε ακόμα και τους θεούς. Η Μήτις θεωρήθηκε πάντοτε πολυτιμότερη από τη δύναμη.

Στη σύγχρονη εποχή ο Έλληνας εκμεταλλεύεται επαρκώς αυτή την πνευματική του διαύγεια και εφευρετικότητα σε όλους τους


τομείς (με εξαίρεση ίσως τον τομέα της εξωτερικής εθνικής πολιτικής). Η επιστημονική σταδιοδρομία των Ελλήνων στο εξωτερικό είναι ένα δείγμα αυτής.της ικανότητας, που, άλλωστε, θεωρείται και ως προϊόν του εύκρατου μεσογειακού κλίματος.

Η γλωσσομάθεια, η ευτολμία, η επικερδής εκμετάλλευση των περιστάσεων, η οξυδέρκεια και η διορατικότητα είναι επίσης χαρακτηριστικά δείγματα της ευφυίας του. Η κριτική αντιμετώπιση των γεγονότων με βάση την εμπειρία του, τον κάνουν να διαισθάνεται τους κινδύνους και ν’ αμφισβητεί τα φαινόμενα που συχνά απατούν. Γι’ αυτό και είναι καχυποπτος σε κάθε μορφή εξουσίας.

Η δημιουργικότητα και εφευρετικότηταΟ Νεοέλληνας μέσα σ’ ενάμισυ αιώνα περίπου από την εθνε

γερσία του 1821 δημιούργησε ένα κράτος ισάξιο των Ευρωπαϊκών (τα οποία χρειάστηκαν πολλούς αιώνες ειρήνης να δημισυρ- γηθούν). Η ευρηματικότητα του νου του καθρεφτίζεται στις εκατοντάδες ευρεσιτεχνίες με πρακτικές εφαρμογές στον βιομηχανικό κυρίως χώρο.

Η θετική φιλοδοξίαΟ λόγος του Θεμιστοκλή για το νικητή του Μαραθώνα Μιλ

τιάδη: «Ούκ έά με καθεύδειν τό τού Μιλτιάδου τρόπαιον» αντι- χεί ακόμα στ’ αυτιά του Έλληνα. Η επιτυχία του άλλου τον κρα- τάει άγρυπνο και τον γεμίζει με αποφασιστικότητα (όταν φυσικά δεν του υποδαυλίζει τη ζηλοφθονία). Το ένστικτο της διακρίσεως είναι εντονότατο μέσα του, και κινεί γη και ουρανό για να το πραγματώσμ. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τον πόθο της υστεροφημίας. Κι ακόμα, γνωρίζει καλά τ' αποτελέσματα της αρνητικής φιλοδοξίας των «μεγαλομανών» της ιστορίας, που με τον ηρο- στρατισμό τους έσπειραν την καταστροφή.


Η φιλοπατρίαΗ ιδέα και η αγάπη της πατρίδας είναι το μοναδικό στοιχείο

που συνενώνει όλους τους Έλληνες, σ’ έναν αγώνα. Οι πιο φωτεινές σελίδες της ιστορίας τους, αυτού στηρίζονται. Εξαιτίας της αγάπης αυτής, οι αντιρρησίες στράτευσης λόγω «κρίσης συνειδή- σεως» (τάχα) είναι ελάχιστοι. Όλοι οι αγώνες των Νεοελλήνων για την πατρίδα είναι αμυντικοί και όχι ιμπεριαλιστικοί- απελευθερωτικοί και όχι εκδικητικοί. Η πατρίδα για τον Έλληνα είναι ένα βίωμα κι ένα όραμα, ένα συναίσθημα και μια ιδέα, ένα χρέος και μια νοσταλγία. Ο πατριώτης χωρίς προσωπικά κίνητρα ή ελπίδα ανταμοιβής είναι έτοιμος για τον αγώνα και τη θυσία. Μ’ αυτό το πνεύμα δημιούργησε το 1821, την εθνική εξόρμηση του 1912-13, την αντίσταση του 1940, την εθνική αντίσταση στη γερμανική κατοχή και στη δικτατορία της χούντας (πολυτεχνείο, αυτοπυρπόληση διαμαρτυρίας του Κερκυραίσυ Γεωργάκη σε πλατεία της Ιταλίας, κ.λπ.). Το πνεύμα της αυτοθυσίας μέχρι ολοκαυτώματος στερέωσε την εθνική ανεξαρτησία της χώρας μας, αλλά και στοίχησε εκατόμβες θυμάτων. Μόνον οι νεκροί κατά την περίοδο του Β' Παγκοσμίου πολέμου φτάσαν τις 700.000.

Το ηρωικό φρόνημα και η φιλοπατρία των Νεοελλήνων έλαμ- ψε ιδιαίτερα στην αντίσταση κατά των Ιταλών και των Γερμανών στην περίοδο 1940-1944. Αμέτρητες είναι οι σελίδες που γράφτηκαν για τον πόλεμο της Αλβανίας και για την αντίσταση κατά την κατοχή. Δειγματοληπτικά μεταφέρουμε μια σελίδα από το «Ημερολόγιο» του Roger Milliex που έζησε τα γεγονότα: «Στις μεγάλες διαδηλώσεις στους δρόμους, τις τόσο πυκνές, τόσο πολυάριθμες και τόσο λεβέντικες, που από τις 25 του Μάρτη 1942 έκαναν την Αθήνα - δεν φοβούμαι διόλου να το βεβαιώσω - πρώτη αντιστασιακή πρωτεύουσα της Ευρώπης, έβλεπε κανείς πάντα στην πρώτη γραμμή τους φοιτητές, τους καθηγητές, τους συγγραφείς, τους καλλιτέχνες, τους επιστήμονες. Όπως θα ’πρεπε να το περιμένει κανείς, σ’ αυτές τις συγκρούσεις αόπλων ανθρώπων μ’ ένα θωρακισμένο καταχτητή, οι φοιτητές μαζί με τους εργάτες ήταν


εκείνοι που πλήρωναν τον μεγαλύτερο φόρο αίματος. Κ’ οι αυτό- πτες μάρτυρες δε θα ξεχάσουν ποτέ την ακόλουθη σκηνή που συνέβη στην Αθήνα στις 22 Ιούλη 1943, όταν έγινε η γιγαντιαία διαδήλωση 400.000 ατόμων που διαμαρτύρονταν ενάντια στην επέκταση της βουλγαρικής κατοχής, κάτω από την οποία στέναζαν από το 1941 οι δυο ελληνικές περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Ένα γερμανικό άρμα μάχης πάτησε και συνθλιψε μια κοπέλα 19 χρόνων, που καθώς βρισκόταν επικεφαλής των διαδηλωτών είχε σταθεί μπροστά στο τανκς με υψωμένα τα μπράτσα, σαν για να το σταματήσει. Τη στιγμή που το θωρακισμένο όχημα περνούσε πάνω απ’ το κορμί της, μια σπουδάστρια μαθήτρια του Γαλλικού Ινστιτούτου, η Κούλα Λίλη, ρίχνεται πάνω στο τανκς, βγάζει το παπούτσι της και χτυπάει μ’ αυτό επανειλημμένα στο κεφάλι τον οδηγό. Ο Γερμανός τράβηξε το πιστόλι του και πυροβόλησε. Η κοπέλα πέθαινε λίγες ώρες αργότερα λέγοντας: «Δεν λυπάμαι για τίποτα. Είμαι Ελληνίδα».

Η μνημη του ιστορικού παρελθόντοςΟ Έλληνας δεν ξεχνά. Η ακοίμητη μνήμη του μεγάλου παρελ

θόντος, που δημιούργησε το πολιτιστικό θαύμα, είναι μια φλόγα που λίγο ή πολύ καίει μέσα στην ψυχή του διαχρονικά. Αυτή φωτίζει και θερμαίνει τη συνείδησή του σε δύσκολες εποχές. Η φωτεινή ιστορία του χρησιμεύει συχνά ως σημείο αναφοράς στη σημερινή του πορεία. Η μνήμη αυτή του παρελθόντος μαζί με το μικρό ή μεγάλο αίσθημα της φυλετικής και πολιτιστικής ταυτότητας με τους προγόνους, επανέρχεται σαν «ζώπυρο» που διατηρεί μέσα του άσβεστη την επιθυμία να διαφυλάξει συνεχόμενη και άφθαρτη την ανανεωτική δύναμη της φυλής.

Ο σωστός και συνετός Έλληνας αισθάνεται εσωτερικά μια «σεμνή» υπερηφάνεια για την ιστορική του τύχη, αλλά ποτέ δεν επιτρέπει την εξωτερική μεγαλοστομία και καταγέλαστη καυχη- σιολογία.

Γνωρίζει καλά ο Έλληνας ότι πολιτισμός ενός λαού είναι το


σύνολο των πνευματικών και τεχνικών επιτευγμάτων του, στην προσπάθειά του να εξελιχθεί και να προχωρήσει σε ανώτερες μορφές ζωής και σκέψης, θεμέλια του πολιτισμού είναι τα Γράμματα και οι Τέχνες, οι Επιστήμες και τα Ήθη, η Φιλοσοφία της ζωής και του κόσμου, και τα Ανθρωπιστικά ιδεώδη. Στόχος του πολιτισμού είναι η άνετη, όμορφη, δίκαιη, ασφαλής και δημιουργική ζωή. Τα στοιχεία ενός τέτοιου πολιτισμού κατεξοχήν ανθρωποκεντρικού, δημιούργησε η Ελλάδα. Ο ελληνικός «humanismus» προβάλλει ως πρότυπο τον ολοκληρωμένο (νοητικά και συναισθηματικά) ανθρώπινο τύπο του «καλού κάγαθοΰ» που στηρίζει την ευδαιμονία και τη σωτηρία του στον ίδιο του τον εαυτό. Χαρακτήρας αυτού του πολιτισμού υπήρξε η σωστή κοινωνική οργάνωση και η διακονία των ανθρωπιστικών αξιών, με τελικό στόχο το κοινό αγαθό.

Η εθνική μνήμη και παράδοση δημιουργεί τη συνείδηση ελληνικότητας που κρατάει το γένος ζωντανό, ριζωμένο στις ιστορικές του καταβολές. Η μνήμη αυτή είναι ένα προνόμιο για τους Έλληνες· αρκεί να σκεφτεί κανείς πως οι σημερινοί Τούρκοι, που υπήρξαν απολίτιστα Τουκμανικά, Σκυθικά και Τουρανικά φύλα της Ασίας, προσπαθούν τώρα ν’ αποδείξουν ότι είναι απόγονοι των Χετταίων, και ότι υπήρξαν στο χώρο της Μ. Ασίας πριν από τους Τωνες και τους Αιολείς. Κι αυτό το επιχειρούν γιατί τους χρειάζονται αρχαία ιστορικά στηρίγματα, βαθιές ρίζες για να στερεώσουν την εθνικής τους ύπαρξη.

Ο σωστά σκεπτόμενος Έλληνας ξέρει ακόμα πως τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα διατρέχουν δυο μεγάλους κινδύνους: ή να μυθοποιηθούν υπερβολικά ή να προσφερθούν για εκμετάλλευση.

Η γενναιοψυχίαΗ ανδρεία, η γενναιότητα, το θάρρος, η ευτολμία, η αυταπάρ

νηση, η λεβεντιά, είναι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους Έλληνες και των δυο φύλων. Κι αυτό, γιατί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η διαφύλαξη της ελευθερίας των Ελλήνων χρειάζεται αν


δρεία και ο αγώνας με τις αντίξοες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες απαιτεί θάρρος. Το ηρωικό φρόνημα και η ευψυχία είναι τα εχέγγεια της ύπαρξής μας και της ελευθερίας μας. Ας θυμηθούμε ότι ακόμα και η λέξη «αρετή» προέρχεται ετυμολογικά από τον Άρη και υποδηλώνει την ανδρεία ως πρώτιστη αξία (δεδομένου ότι οι Έλληνες αντιμετώπιζαν συχνότατα πολέμους). Ωστόσο σ’ αυτή την ηρωικότητα και αγωνιστικότητα στηρίχτηκαν το εμπόριο, ο αποικισμός, η μετανάστευση, η προκοπή και ο πολιτισμός τους. Το πείσμα, το κουράγιο, η τόλμη και η αφοβία, έλυσαν πολλούς «γόρδιους δεσμούς» στην πορεία του Γένους.

Η αντρειοσύνη του Έλληνα είναι γνήσια και ανόθευτη. Στηρίζεται στο συναίσθημα της τιμής, του δικαίου και του χρέους και όχι στη θρασύτητα, στον τραμπουκισμό και στην επίδειξη. Ο Έλληνας, κάνει όταν δεν τον βλέπει κανένας, ό,τι είναι ικανός να κάνει μπροστά σε όλον τον κόσμο. Και πιστεύει ότι η δύναμη πρέπει να είναι στην υπηρεσία του δικαίου και όχι το δίκαιο στην υπηρεσία της δύναμης («’Ανδρείας ούδέν όφελος μη παρούσης δικαιοσύνης»), Το 1940 ο Fr. Roosevelt είπε εγκωμιαστικά: «Στο μέλλον δεν θα λέμε πια ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες, αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες»· και το 1971 ο L. Gilgriot πρόσθε- σε: «Είναι δύσκολο ν’ ανακαλύψεις έναν Έλληνα βλάκα, και αδύνατο να βρεις έναν Έλληνα άνανδρο».

Ιδιαίτερο ελληνικό γνώρισμα ηρωισμού είναι η λεβεντιά που εκφράζει πλούσια συναισθήματα γενναιοφροσύνης ακόμα και απέναντι σε εχθρούς ηττημένους. Πρόκειται για μια γενναιόψυχη συμπεριφορά που πηγάζει από πλήρη αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση, και βασίζεται στο φιλότιμο και την αξιοπρέπεια. Χαρακτηρίζεται από ευγενική υπερηφάνεια και μετρημένη σεμνότητα, από ανθρωπιά και παρρησία. Ο λεβέντης αγωνίζεται πάντα έντιμα και όχι με πανούργα τεχνάσματα και ποταπά μέσα, που νοθεύουν τη λαμπρότητα της νίκης. Το γενναίο του φρόνημα δεν νοθεύεται ποτέ με υστερόβουλες πσταπές κερδοσκοπικές προθέσεις. Επιστρατεύει όλες τις ψυχοσωματικές του δυνάμεις και με πλήρη συναίσθηση των κινδύνων τολμά. Είναι ένας ριψοκίνδυνος

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ

χωρίς επιπολαιότητα, αλλά με θερμή ψυχή. Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ, ότι από έναν εθνικό εγωκεντρισμό υπερτονίσαμε την ανδρεία του Έλληνα και την υψώσαμε σε υπεράνθρωπη ιδιότητα και κορυφαία αρετή ενός «περιουσίου» ηρωικού λαού. Κι όπως χαρακτηριστικά λέει ο Βάρναλης: «Πλάσαμε τον Έλληνα να μην έχει άλλη αποστολή από το να πολεμάει ένας με χίλιους και πάντα να νικάει». Φυσικά και δεν είναι έτσι τα πράγματα. Ο Έλληνας εχθρεύεται υπερβολικά, τον πόλεμο, αλλά αν και φοβάται σαν άνθρωπος το θάνατο, επιστρατεύει το κουράγιο του για να μη προδώσει το χρέος του για την πατρίδα και την οικογένειά του. Αυτό είναι όλο. Κι αυτό το κάνει με πείσμα, αλλά και με ανθρωπιά - ακόμα και για τον εχθρό του. «Τα παλικάρια δεν υπήρξαν ποτέ παλικαράδες» (Σ. Καργάκος).

Η ΖωτικότηταΣτον Έλληνα θα βρεις πλούσια ζωτικότητα και δυναμικότητα.

Ανθεκτικότητα και καρτερικότητα, θετικό πείσμα και υπομονε- τικότητα. Προσαρμοστικότητα και αναπροσαρμοστικότητα. Γι’ αυτήν την «αιώνια νεότητα» της Ελληνικής φυλής (που κάποτε σαν τον Φοίνικα αναγεννάται απ’ την τέφρα της) έχουν γραφεί πολλά. Είναι πολύ παραστατική μια κρητική μαντινάδα που λέει:

«Εγώ 'μαι κείνο το πουλί που στη φωθιά πετιέται χάνεται, σβήνει, καίγεται και πάλι αναγεννιέται».Η ζωτικότητα αυτή αφομοίωσε τους κατακτητές του. Η ζωτι

κότητα ανήκει στην ιδιοσυγκρασία της ελληνικής φυλής, που χαρακτηρίζεται από νεότητα και σφρίγος. «Έλληνες άεί παΐδες έστέ... τάς ψυχάς πάντες» είπε ο Αιγύπτιος ιερέας στον Σόλωνα (Πλατ. Τίμαιος 22 β). Στο βάθος της ύπαρξής του ο Έλληνας συντηρεί ένα αισιόδοξο και ευχάριστο πνεύμα που εκδηλώνεται κυρίως στα διάφορα ήθη και έθιμα του λαϊκού πολιτισμού. Συνάρτηση της ζωτικότητας είναι κι ο φιλοζωισμός η επικούρεια αγάπη της ζωής και των ηδονών της· της ταβέρνας και του γλεντιού.


Η δραστηριότητα και αγωνιστικότηταΓια να πραγματώσει τους σκοπούς του ο Έλληνας αναπτύσ

σει μεγάλη ικανότητα δράσης και πεισματική θέληση. Επίσης είναι πολΰ αξιόλογη η μιμητική του ικανότητα προς πρότυπα και έργα άξια και θαυμαστά.

Η προσαρμοστικότητα και αναπροσαρμογήΥπάρχει ένας γενικός βιολογικός νόμος που λέει: «Κάθε ζω

ντανός οργανισμός, όταν βρεθεί σ’ ένα ξένο περιβάλλον προσαρμόζεται σ’ αυτό ή μεταναστεύει ή πεθαίνει». Ο Έλληνας ακολουθεί πάντα τους δυο πρώτους δρόμους. Κυρίως όμως πρέπει να τονίσουμε την μεγάλη προσαρμοστικότητα που δείχνει παραμέ- νοντας αιώνες σε μια γη με τόσο περιορισμένη γονιμότητα, που τον έκανε υποχρεωτικά λιτοδίαιτο. Σήμερα, με την άνοδο του βιω- τικού επιπέδου και τον υπερκαταναλωτισμό σε είδη πολυτελείας, η λιτότητα (και η απόρριψη του περιττού) περιορίζεται κυρίως στα χωριά, αλλά κι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των πόλεων δεν την έχει αποχωριστεί.

Η προσαρμοστικότητα και αναπροσαρμοστικότητα έκανε τους Έλληνες να διανύσουν ένα ευρύτατο «φάσμα» από την στέρηση έως την χλιδή, από τις πλέον δυσμενείς πολιτικο-οικονομικές συνθήκες στις πιο ευμενείς. Από την ευτυχία του Βυζαντίου έως τη δυστυχία της Τουρκοκρατίας και της προσφυγιάς μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Αυτή η προσαρμοστικότητα τόνωσε και την ευφυία και τη δραστηριότητά τους*.

Η αυτάρκεια και ολιγάρκειαΑυτάρκης θεωρείται αυτός που αρκείται σε όσα έχει, και έτσι

γίνεται ικανός να αυτοεξυπηρετηθεί και να επαρκεί στις ανάγκες

*Κατά τον J. Piaget «Η ενφυία είναι μια εξελιγμένη μορφή της βιολογικής προσαρμογής».


του. Με άλλα λόγια να είναι οικονομικά ανεξάρτητος, έστω και αν δεν είναι πλούσιος. Από την αρχαιότητα θεωρούνταν ευτυχής «ό έν όλίγοις άναπαυόμενος καί χαίρων» αυτός δηλαδή που ήταν ευχαριστημένος με τα λίγα αγαθά του. Εξάλλου, οι μεγάλες επιθυμίες δημιουργούν μεγάλες ανάγκες (Δημόκριτος). Η απληστία, η πλεονεξία και ο πλούτος ως αυτοσκοπός θεωρούνται από τους Έλληνες - μέχρι σήμερα - σοβαρή εκτροπή και καταδυνάστευση από τα υλικά αγαθά αποκλειστικά, με αντίτιμο την ψυχική γαλήνη (που καταστρέφεται ανεπανόρθωτα).

Πρέπει φυσικά να σημειώσουμε ότι η θεληματική λιτότητα του Έλληνα είχε αφετηρία πάντοτε το φτωχό έδαφος της χώρας και τα πενιχρά οικονομικά του κράτους. Ο Ηρόδοτος το είχε επιση- μάνει: «Τη Έλλάδι πενίη μέν αίείκοτε σύντροφός έστι» (Ιστοριών Ζ' 102). Αν οι Έλληνες ήταν σπάταλοι και άπληστοι και δεν είχαν ιδανικά τους την αυτάρκεια, τη λιτότητα, την ενεργητικότητα και το πνεύμα της οικονομίας θα είχαν τελείως καταστραφεί. Ο Επίκουρος είχε σωστά αποφανθεί: «Τίποτα δεν είναι αρκετό για όποιον βρίσκει λίγο το αρκετό».

Η σωστή διαχείριση των εσόδων και εξόδων εις «τα του οίκου» του, ο επωφελής συντηρητισμός και το πνεύμα οικονομίας του Έλληνα μαζί με την εργατικότητα και τη διορατικότητά του, έφεραν την προκοπή σ’ αυτόν τον άγονο τόπο με τις φτωχές πλου- τοπαραγωγικές πηγές και τις αλλεπάλληλες πολεμικές αναμετρήσεις (σε άνισσυς και αιματηρούς αγώνες). Σήμερα, δυστυχώς, η βουλιμία της υπερκατανάλωσης (του περιττού) με την επικουρία της εκμαυλισιικής διαφήμισης, επιχειρεί να διαβρώσει αυτή την πατροπαράδοτη αρετή των Ελλήνων.

Το φιλότιμο και η αξιοπρέπειαΤο φιλότιμο είναι ένα καθαρά ελληνικό προϊόν. Είναι ένα δί

κοπο μαχαίρι που χρησιμοποιείται ανάλογα με τις περιστάσεις θετικά ή αρνητικά. Από θετικής πλευράς πρόκειται για ένα έντονο συναίσθημα τιμής, μια ευσυνείδητη φιλοτιμία, ένα αίσθημα προ


σωπικής αξιοπρέπειας και εντιμότητας, που μπορεί να οδηγήσει στη θυσία. Το αγνό ήθος και το «καθαρό μέτωπο», η φιλαλήθεια και ο «λόγος τιμής», η συνέπεια και η φερεγγυόρμα, ο «λόγος συμβόλαιο» και η ανθρωπιστική συμπεριφορά είναι μερικά ενεργήματα που οφείλονται στο φιλότιμο. Η φιλοτιμία είναι ατομική ή οικογενειακή, αλλά και εθνική. Πρόκειται για το «καθαρό μέτωπο» για την αγάπη προς καθετί το έντιμο και ευγενικό και η ευθιξία για ό,τι προσβάλλει την αξιοπρέπεια και την τιμή. Ο Έλληνας ορκίζεται στην τιμή του και θεωρεί ιερό αυτόν τον όρκο.

Από αρνητικής πλευράς πρόκειται για μια εγωιστική ευθιξία του ατόμου που έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του και «δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί του». Πρόκειται για μια αφορμή και μια δικαιολογία της επιθετικότητας ενός φιλόνικου και εριστικού ατόμου (από χαρακτήρα «καυγατζή») που θέλει να δείξει τη δύναμή του για να τον παραδεχτεί η κοινωνία. Η συμπεριφορά αυτή θεωρείται συχνά ως ηθικός ηρωισμός (κι ας είναι δυσανάλογη προς την προσβολή που έγινε), έτσι που εξελίσσεται σε αδυσώπητο μίσος και βεντέτα, δηλαδή σε φόνο από εκδίκηση, ανθρώπων που «παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους» και παρακάμπτουν την Δικαιοσύνη. Παραπλήσια συμπεριφορά είναι και η ψευτοπαληκα- ριά: το νταηλίκι (τουρκ. dayilik, kabadayilik). Ο νταής (dayi), ο ψευτοπαλικαράς (yalanci pehlivan) όπως είναι φυσικό, ξεσκεπάζεται και δεν τον υπολήπτονται οι μυαλωμένοι.

'Οταν ερεθιστεί θετικά το «φιλότιμο» του Έλληνα μπορεί αν επιστρατεύσει τον καλύτερο εαυτό του, τις αρετές και τις ικανό- τητές του, τα χαρίσματα και τα προσόντα του, να κάνει θαύματα. 'Οταν όμως νομίσει πως θίγεται το φιλότιμό του, .αναδύεται από τα βάθη του χαρακτήρα του ο κακός εαυτός του, ο αντιδραστικός και υπερφίαλος, ο επιθετικός και καταστροφικός. Τότε κάνει πράξεις απάνθρωπες για τις οποίες ορκίζεται πως δεν θα μετα- νιώσει ποτέ γι’ αυτές... Δεν αποκλείεται όμως κάποτε να τον δείτε να ζητά συγνώμη δακρυσμένος, σαν ένα μικρό παιδί, αφού του περάσει η οργή που τα ’κανε όλα «γυαλιά καρφιά».

Ο Έλληνας «ζει για μια υπόληψη», ενδιαφέρεται υπερβολικά


για την κρίση και την καλή γνώμη της κοινωνίας, και θεωρεί μεγάλη ταπείνωση την υβριστική φράση: «Είσαι ξεδιάντροπος και ξετσίπωτος». Η ντροπή, η αιδημοσύνη, στάθηκε παραδοσιακά ο φρουρός του ήθους και της αρετής. Το τραγικότερο συμβάν είναι να θιγεί η τιμή του: να γίνει «ρεζίλης» ή «κερατάς», έστω και συκοφαντημένος. Και προτιμάει «να του βγει το μάτι παρά το όνομα».

Ο «λόγος τιμής» που θεωρείται η σφραγίδα της συνέπειας στις υποσχέσεις και τις υποχρεώσεις του, ισχύει ακόμα και σήμερα - με μικρές εξαιρέσεις - στον κοινωνικό του χώρο. Ο Έλληνας είναι αξιοπρεπής και υπερήφανος (με την καλή έννοια του όρου). Δεν είναι εκδικητικός, αλλά μεγαλόκαρδος και συγχωρητικός. Προπαντός όμως είναι ευαίσθητος, με ευγενικό ήθος και δεν αντέχει την παραγκώνιση, τον εξευτελισμό και την ταπείνωση. Κατά τον Αριστοτέλη, η αξιοπρέπεια είναι αβρή και ευπρεπής υπερηφάνεια· κι αυτή ακριβώς την πολιτισμένη υπεράσπιση της προσωπικότητας, αυτόν τον θετικό εγωισμό που καταξιώνει το άτομο μέσα στην ομάδα, διαθέτει σε μεγάλο βαθμό ο Έλληνας.

Η ευγένεια και ευαισθησίαΗ ευγένεια, όχι με την έννοια της αριστοκρατικής καταγωγής,

αλλά με την έννοια των καλών τρόπων, της λεπτής συμπεριφοράς, του καλλιεργημένου ήθους, των ευαίσθητων αισθημάτων και της μεγαλοψυχίας, είναι από τα βασικά γνωρίσματα του Έλληνα, ανεξάρτητα από την καταγωγή του, το επάγγελμα και την ηλικία του. Ήπιος και ανθρωπιστής κατά βάθος θεωρεί την αγένεια και τη βάρβαρη συμπεριφορά ειδικό γνώρισμα του κτήνους. Είναι ομιλητικός, ευκολοπλησίαστος και επικοινωνιακός. Προσιτός και αυθόρμητος, ζεστός και καταδεχτικός, φιλικός και ανθρώπινος. Πρόθυμος και εξυπηρετικός, έτοιμος να απαντήσει στις ερωτήσεις και να καθοδηγήσει αυτόν που ζητάει βοήθεια. Γλυκότροπος και περιποιητικός εμπνέει οικειότητα και εμπιστοσύνη. Συμπαθής και ευπρόσδεκτος, ευαίσθητος και φιλότιμος.


Η ευγένεια δεν επιτρέπεται από λάθος ψυχολογία να θεωρηθεί κολακεία. Σε γενικές γραμμές είναι ένας ευγενικός άνθρωπος που δεν συμπεριφέρεται ευγενικά μόνο σε ανθρώπους, αλλά και στα ζώα, στο φυσικό περιβάλλον, στους δημόσιους χώρους, στα μέσα συγκοινωνίας κ.λπ. Φυσικά, τα προτερήματα αυτά είναι πολύ πιο έντονα στις ευπορότερες τάξεις.

Η φιλαλληλία και ανθρωπιάΟ Έλληνας συμπονάει τη δυστυχία του άλλου. Κι αυτό είναι

μια κορυφαία παραδοσιακή αρετή της φυλής. Σήμερα, στην εποχή του εύκολου εγκλήματος, το να βοηθήσεις αυθόρμητα τον συνάνθρωπό σου, με όλες τις πιθανότητες κινδύνου ή μπλεξίματος που μπορεί να έχεις γι’ αυτό, είναι ηρωισμός.

Από την αρχαιότητα ακόμα, όπως μας πληροφορούν οι συγγραφείς (Ισοκράτης, Λυσίας, κ.ά.) οι Αθηναίοι, αλλά και όλοι οι Έλληνες ήταν «έλεημονέστατοι». Και η πολιτεία επίσης βοηθούσε τους αναξιοπαθούντες, τους αναπήρους, τους ανίκανους για εργασία, κ.λπ. Ο εμβολιασμός των Ελλήνων με τον χριστιανισμό και η επίδραση του χριστιανικού βιώματος στην κοινωνία επί δύο χιλιάδες χρόνια, συνετέλεσε οπωσδήποτε στην μεγαλύτερη ανάπτυξη των συναισθημάτων της φιλαλληλίας και της αγάπης στις διαπροσωπικές σχέσεις. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Οι φιλόπτωχοι και ελεήμονες Έλληνες (οργανωμένοι σε σωματεία ή όχι), συντρέχουν τους άτυχους αυτής της ζωής. Το σημερινό κράτος επιμελείται όλο και πιο καλά τα άτομα με ειδικές ανάγκες, τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην επαγγελματική τους αποκατάσταση. Τα συναισθήματα της συμπόνιας, του ελέους, της ευσπλαχνίας, του οίκτου, της ανθρωπιάς γενικότερα, είναι ζωντανά και πλούσια στις ψυχές των Νεοελλήνων.

Το φίλαθλο πνεύμα (Βλέπε το κεφάλαιο 8)


Το πνεύμα δικαιοσύνηςΗ ευαισθησία του Έλληνα στον τομέα της δικαιοσύνης είναι

μεγάλη. Η δικαιοκρισία και η απόδοση δικαιοσύνης ανήκει στα ηθικά πατροπαράδοτα προτερήματα της φυλής μας. Η κορύφωση αυτού του πνεύματος της δικαιοσύνης φτάνει στη Σωκρατική επιταγή: «Κρεϊττον άδικεΐσθαι ή άδικεΐν». Οι διάφορες λαϊκές φράσεις: «Μου έφαγε το δίκιο μου», «Του στραβού το δίκιο», «Πήρα το δίκιο μου» κ.ά. είναι χαρακτηριστικές αυτής της νοοτροπίας και του ηθικού προσανατολισμού. Η έντονη αίσθηση του δικαίου ως κοινωνικής αξίας που εκφράζεται μέσα από νόμους ή και έξω απ’ αυτούς (εθιμικό δίκαιο) διαμόρφωσε έναν χαρακτήρα με σωστή συνείδηση κοινωνικότητας και συντροφικότητας. Και αυτή η συνείδηση του εμπέδωσε μια αποστροφή προς την αδικία όχι από φόβο του νόμου, αλλά από αίσθηση χρέους. Η δικαιοσύνη ως ύψιστη ηθική αξία μπορεί και μόνον αυτή να ρυθμίζει τις σχέσεις των ατόμων στον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Στη δημοκρατία ιδιαίτερα ο Έλληνας βλέπει την υποστασιοποίηση του δικαίου και των δικαιωμάτων ολόκληρου του λαού, και μ’ ένα οξύτατο αισθητήριο αντιλαμβάνεται τις κρατικές αδικίες και αντιδρά. Γιατί δεν είναι σπάνιο φαινόμενο, το κράτος από θέση ισχύος να αδικεί, θεωρώντας δίκαιο «τό τής καθεστηκυίας άρχής συμφέρον» (Πλάτων. Πολιτεία 338 Ε - 339Α).

Η φιλείφηνικύτητα

Ο Έλληνας είναι γενικά ειρηνόφιλος και όχι φιλοπόλεμος, χωρίς αυτό να σημαίνει πως για την ειρήνη θυσιάζει την εθνική του αξιοπρέπεια και τον ζωτικό χώρο της πατρίδας του. Ο Έλληνας δεν είναι «αναλώσιμος». Είναι ειρηνιστής και πεπεισμένος ότι μπορούν να μειωθούν οι πιθανότητες πολέμου μεταξύ των κρατών με τον σωστό διάλογο, τη σωστή εξωτερική πολιτική και τη συνεργασία. Πιστεύει πως η αμοιβαία εμπιστοσύνη οδηγεί στην επίλυση των διαφορών με ειρινικό τρόπο. Το πνεύμα της βίας και


της επιθετικότητας, ο φανατικός εθνικισμός, ο τυφλός σωβινισμός, είναι καταστροφικοί συντελεστές για κάθε χώρα. Η φιλειρηνικό- τητα των Ελλήνων που είναι «πάντα ευκολόπιστοι και πάντα προδομένοι» φτάνει μέχρι τους ύμνους της Ελληνοτουρκικής φιλίας, πιστεύοντας ότι οι «λαοί δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα μεταξύ τους» και δεν ενοχλεί τον Τουρκικό λαό. Απεναντίας, άφθονο ρέει το ελληνικό χρήμα στις αγορές της Κωνσταντινούπολης (από τους αφελείς Έλληνες) χωρίς να συμβαίνει το αντίστροφο*.

Ωστόσο, ο Έλληνας είναι συνειδητά ειρηνόφιλος. Και όσο περισσότερο καλλιεργείται από την παιδεία τόσο πιο ειρηνόφιλα και αντιπολεμικά αισθήματα αποκτάει.

Ο Σ. Γκίκας στο βιβλίο του «Επίκαιρα θέματα» γράφει: «Οι πόλεμοι γίνονται ασφαλώς από τα κράτη, από τις εξουσίες. Όσοι λοιπόν κι αν είναι οι φιλειρηνιστές σε μια χώρα, η πολιτική εξουσία θα βρει ανθρώπους, που θα χειρίζονται τα σύγχρονα μέσα μαζικής καταστροφής και θα πλήξει τους «εχθρούς». Έπειτα, η αποστροφή προς τον πόλεμο και η άρνηση για στρατιωτική εκπαίδευση πρέπει να εφαρμόζεται παράλληλα και στον ίδιο βαθμό σε όλες τις χώρες. Όταν οι πολίτες των γειτονικών κρατών δεν αρνούνται τη στρατιωτική εκπαίδευση, δεν είναι δυνατό να την

*Κι ακόμα, ενώ εμείς φροντίζουμε - όσο γίνεται - να μην έχουν παράπονα οι Μουσουλμάνοι της Θράκης, στο «Πογχρόμ» του 1955 στην Πόλη, ο τουρκικός λαός (ο «φίλος» λαός) δολοφόνησε τους Έλληνες, ξεκλήρισε τα σπιτικά τους, βίασε τις γυναίκες τους, πυρπόλησε τα χαταστήματά τους, αποπάτησε στις εκκλησίες τους, άνοιξε τους τάφους των προγόνων τους χαι σκόρπισε τα οστά τους στους δρόμους... Αυτός ο λαός δολοφόνησε τους λεβέντες στην Κύπρο, και φωτογραφίστηκε γελαστός κρατώντας περήφανα τα κομμένα κεφάλια των Κούρδων... Κι εμείς, πρόσφατα ακόμα, εφέτος όταν ένας Τούρκος πιλότος παραβίασε τον ελληνικό εναέριο χώρο κι έπεσε (από αδέξιο χειρισμό του αεροπλάνου του) στο Αιγαίο, αντί να τον περάοουμε από δίκη - σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο (όπως θα έχαναν σι Τούρκοι), αφού τον διασώσαμε, τον περιθάλψαμε, του προσφέραμε ανθοδέσμη και τον μεταφέραμε με δικό μας αεροσκάφος στην πατρίδα του... για να το ξανακάνει. Φυσικά, όλη αυτή την ευγενική και φιλειρηνική συμπεριφορά των Ελλήνων, οι Τούρκοι τη μεταφράζουν ως ενδοτικότητα και ηττοπάθεια.


εγκαταλείπουμε εμείς, εκτός αν θέλουμε να μεταβληθούμε σε ηλίθια θύματα των αντιπάλων μας. Ούτε είναι δυνατόν να περιμένουμε να εμφανιστούν αρνητές στράτευσης και στις γειτονικές μας χώρες, να ελπίζουμε ότι κάποτε και στις χώρες αυτές θα εμφανιστούν εχθροί του πολέμου και αρνητές της στρατιωτικής εκπαίδευσης. Έως ότου αναπτυχθούν τέτοια ειρηνιστικά κινήματα, θα έχουμε χάσει οριστικά την ελευθερία μας. Γενικά η αγάπη μας για την ειρήνη δεν είναι σωστό να μας κάνει ανίκανους για την αντιμετώπιση μιας εχθρικής επίθεσης. Αλλωστε τα ειρηνιστικά κινήματα δεν έχουν αποτρέψει κανένα πόλεμο ως τώρα».

Η θεοσέβειαΑπό την αρχαιότητα οι Έλληνες υπήρξαν «κατά πάντα δεισι-

δαιμονέστεροι» (κατά τη φράση του Απ. Παύλου) στους πατρώους θεούς· αλλά συγχρόνως είχαν και ανάμεσα στα «σεβάσματά» τους και βωμό «τφ Άγνώστω θεώ». Ο λαός αυτός έχει μια βαθύτατη εσωτερικότητα, πλούσια σε ευαισθησία συναισθηματική και σε ευλαβικότητα. Οι περισσότεροι προσπαθούν να πραΰνουν τις ανησυχίες τους αυτές στις Εκκλησίες και οι λιγότεροι στις Βιβλιοθήκες. Ο ανέκαθεν φιλόθρησκος Έλληνας, στην αρχαιότητα έπλασε θεούς «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» δική του, αλλά με τον χριστιανισμό δέχτηκε το αντίθετο δόγμα. Το βαθύρριζο θρησκευτικό συναίσθημα του Έλληνα το εκμεταλλεύτηκαν και το καπηλεύτηκαν πάντοτε οι επιτήδειοι «μεσάζοντες» μεταξύ του θεού και του πιστού: στην αρχαιότητα οι διάφοροι ιεροφάντες, ιεροθύτες, πυθίες των Μαντείων κ.λπ., αλλά και σήμερα αρκετοί ιερωμένοι θησαυρίζουν από τους αφελείς χριστιανούς, κι ένα πλήθος ναών με «θαυματουργές» εικόνες η «άγια λείψανα» έχουν τεράστια έσοδα, προερχόμενα από φτωχά βαλάντια ταλαίπωρων χριστιανών. Ακόμα, ο θρησκόληπτος (αμαθής και άκριτος) Νεοέλληνας πληρώνει πολλά για αγιασμούς που θεραπεύουν κάθε νόσο, για μήλα που δίνουν καρπό σε στείρες γυναίκες, για φυλαχτά και τάματα, για αβασκαντήρες και κομποσκοίνια, κι ένα σωρό άλλα


παραπλήσια «μαγικά» πράγματα που η βιομηχανία της ευπιστίας και η εμπορία των θαυμάτων έχει εφεύρει «προς ευρείαν κατα- νάλωσιν». Η αμάθεια συμβαδίζει με τη δεισιδαιμονία.

Ωστόσο η ευσέβεια των περισσοτέρων Ελλήνων δεν είναι ουσιαστική αλλά τυπική. Δεν έχει βαθύτερες μεταφυσικές ρίζες. Στηρίζεται περισσότερο στο έθιμο και την παράδοση παρά στην πίστη και στη βεβαιότητα της αλήθειας που του κομίζει η θρησκεία τους. Γι’ αυτό και δεν έχουν αγαθές σχέσεις με την Εκκλησία και ιδίως με τον κλήρο. Μόνο τις μεγάλες γιορτές της Ορθοδοξίας εκκλησιάζονται. Το έθιμο αποτελεί τη θρησκεία τους. Γι’ αυτό και δεν υποστήριξαν τον πολιτικό γάμο, γι’ αυτό και δεν έχουν αντίρρηση για τον νηπιοβαπτισμό, γι’ αυτό και δεν συμφωνούν στην καύση των νεκρών, κ.λπ., κ.λπ.

Το θέμα της θρησκευτικότητας του Νεοέλληνα αποτελεί «ση- μείον αντιλεγόμενον» ανάμεσα στο λαό και τους διανοούμενους, αλλά και ανάμεσα στους διανοούμενους.

• Το στρατόπεδο των θρησκευόμενων ορθόδοξων χριστιανών ισχυρίζεται ότι για δυο χιλιάδες χρόνια περίπου τα 90% του ελληνικού λαού θρησκεύεται σύμφωνα με την ορθόδοξη πίστη, και το κράτος στηρίζει αυτήν την ιστορικο-κοινωνική πραγματικότητα. Το δημοκρατικό κράτος σωστά επιβάλλει την προτεραιότητα του ορθόδοξου χριστιανισμού και διατηρεί το αντίστοιχο μάθημα των θρησκευτικών στην Παιδεία, αφού σκοπός του είναι η καλλιέργεια και ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των πολιτών. Η παράδοση των «Ελληνοχριστιανικών ιδεωδών» είναι ζωντανή και ισχυρή στη νεότερη Ελλάδα. Εξάλλου, η Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή διδάσκει την συνύπαρξη με τα άλλα θρησκευτικά δόγματα, και το κράτος επιτρέπει την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων στους ετεροδόξους. Το Συμβούλιο Επικρατείας με δυο αποφάσεις (4079/1976 και 2706/1977) έχει αποφανθεί ότι οι μαθητές, τέκνα ετεροδόξων και ετεροθρήσκων δεν είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθούν το μάθημα των θρησκευτικών που έχει περιεχόμενο την πίστη της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, και μπορούν ν’ απουσιάζουν χωρίς συνέπειες,


όπως μπορούν επίσης ν’ απουσιάζουν κατά τις ημέρες θρησκευτικής αργίας των θρησκειών τους.

• Το στρατόπεδο των αθρήσκων υποστηρίζει τον χαρακτήρα της εγκοσμιότητας ενός δημοκρατικού (δηλαδή λαϊκού και κοσμικού) κράτους, με ανθρωποκεντρικές και όχι θεοκεντρικές βάσεις και κατευθύνσεις. Κι ένα τέτοιο κράτος, θρησκευτικά ουδέτερο, πρέπει να είναι το ελληνικό, αφού και το Σύνταγμά του κατοχυρώνει την ίση μεταχείριση των Ελλήνων, ανεξαρτήτως θρησκευτικής πίστης, εγγυσύμενο το απαραβίαστο της συνείδησης, και απαγορεύει τον προσηλυτισμό. (Αρθρ. 13 §2).

Παρά ταύτα, και αντίθετα με το περιεχόμενό του, το Σύνταγμα αρχίζει με τη φράση: «Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου τριάδος». Μ’ άλλα λόγια δέχεται εξ αρχής την θεοκρατική του προέλευση. Σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ευρώπης δεν έχει πραγματοποιηθεί ο χωρισμός Εκκλησίας-Κράτους, η παράδοση του νηπιοβαπτισμού συνεχίζεται, ώστε να καθορίζεται αυθαίρετα το θρήσκευμα των μελλοντικών πολιτών, παραβιάζοντας έτσι την ελεύθερη επιλογή τους, με την καταστρατήγηση κι αυτής ακόμα της αρχαιοχριστιανικής παράδοσης της ελεύθερης αποδοχής του βαπτίσματος από τους «Κατηχουμένους».

Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης ως υποχρεωτικό μάθημα στην εκπαίδευση σε ανηλίκους συνιστά φανερό προσηλυτισμό και ιδεολογικό καταναγκασμό. Εκτός όμως απ’ αυτά, τα παιδιά των Ελλήνων μαθαίνουν στο σχολείο ότι υπάρχουν δυο «αλήθειες»: η θεία (ή υπερβατική) και η εγκόσμια (ή επιστημονική)· δηλαδή η μεταφυσική και η φυσική, η φαντασιακή και η πραγματική που στηρίζεται στα πορίσματα των επιστημών. Το αποτέλεσμα αυτής της διδασκαλίας είναι η σύγχυση, αφού η μια αλήθεια έρχεται σε κάθετη σύγκρουση και αντίθεση με την άλλη. Παράδειγμα η θρησκευτική κοσμογονία της Π. Διαθήκης και η επιστημονική κοσμολογία.

Το σχολείο οφείλει να καλλιεργεί το επιστημονικό πνεύμα και την κριτική σκέψη και όχι την μυθική προκριτική αντίληψη που ανατίθεται στην ορθολογική σκέψη. Εξάλλου η σύνδεση της εθνι


κής μας ταυτότητας με την ορθοδοξία (ως ελληνοχριστιανική) έχει απαράδεκτα υπερτονιστεί, γιατί η εθνική μας ταυτότητα δεν αρχίζει να ισχύει από τον εκχριστιανισμό μας, αλλά πολλούς αιώνες αρχαιότερα, και συνδέεται με ορθολογικούς (ή και υλιστικούς) τρόπους σκέψης, που αυτοί ακριβώς δημιούργησαν πολιτισμό. Το Βυζάντιο υπήρξε μια σελίδα μόνο της ιστορίας μας. Η φιλοσοφία του (ορθού-κριτικού) Λόγου αποτελεί ολόκληρη την ιστορία μας*.

*Η Εκκλησία προσπάθησε με χάβε τρόπο και με χάθε αυστηρότητα να ξεριζώσει α π ’ τον ελληνικό λαό τις παλιές του δοξασίες χαι συνήθειες. Επιφανειαχά το πέτυχε. Στο βάθος όμως, τα έθιμα, οι συνήθειες χαι οι δοξασίες αυτές έμειναν ανέπαφες. Γιατί ο νόμος μπορεί να καταργήσει ένα νόμο, αλλά δεν μπορεί να καταργήσει ένα έθιμο. Η συνείδηση του λαού - που δεν πείσθηκε ότι όλοι σι μύθοι που κληρονόμησε ήταν χωρίς ουσία - κατόρθωσε κι έβαλε:., το παλιό χραοί στα νέα δοχεία. Στη θέση των παλιών θεών χαι ηρώων τοποθέτησε τους νέους θεούς χαι αγίους. Όμως οι ιδιότητες τους δεν άλλαξαν. Έτσι βλέπουμε τον Άγιο Νικόλαο ν' αντικαθιστά.τον Ποσειδώνα, τους Κοσμά χαι Δαμιανό ν ’ αντικαθιστούν τους Διόσκουρους. Ο εθνικός γιατρός Πανταλέων γίνεται ο Άγ. Παντελεή- μων, η Εχάβη γίνεται η Αγ. Αναστασία η φαρμοχολύτρια, η Άρτεμις - προστάτρια των επιτόκων - γίνεται η Αγ. Αονχία. Τον Διόνυσο αντικαθιστά ο Άγ. Τρύφων (αμπελουργία) χαι ο Άγ. Διονύσιος, την Δήμητρα αντικαθιστά η Αγ. Αγάθη χαι ο Άγ. Γεώργιος (γεωργία), τον Πάνα αντικαθιστά ο Άγ. Βλάσιος χαι ο Άγ. Μάμας (κτηνοτροφία), την παρθένο Αθηνά, η παρθένος Μαρία. Τον Πρίαπο αντικαθιστά ο καθολικός Άγιος Γουτέν που κάνει τις γυναίκες γόνιμες. Στον βίο της οσίας Πελαγίας συναντούμε στοιχεία α π ’ τον βίο της Πελαγίας Αφροδίτης. Ο Αγ. Ελευθέριος αντικαθιστά την Ειλειθυία επί των τοκετών. Η Αγ. Βαρβάρα, προστά- τιδα των παιδιών αντικαθιστά την Εχάτη. Ακόμα, ο Άγ. Μόδεατος είναι για τα χωράφια χαι τα ζωντανά, ο Άγ. Λουκιανός (Lux-lucis- φως) είναι για τα μάτια (οφθαλμίατρος) όπως χαι η Αγ. Παρασκευή, η Αγ. Πολωνία είναι η οδοντίατρος, η Παναγία η Μισοσπορίτισσα για τα σπαρτά. Ο Άγ. Γεώργιος με το θηρίο, αντικαθιστούν τον Βελλερεφόντη που σκότωσε τη Χαίμαρα, ή τον Περσέα που ελευθέρωσε την Ανδρομέδα. Ο Παρθενώνας χαι το ιερόν της Αρτέμιδος, της Μεγάλης Μητέρας στην Έφεσο, γίνονται τόποι λατρείας της Παναγίας Παρθένου χ.ο.χ. Στα ελληνικά ξερονήσια, σε περιόδους ξηρασίας, ο ιερέας - όπ<ος ο μυθικός Σαλμωνέας - ραντίζει με αγιασμό τα χωράφια (επιβίωση καιρικής μαγείας).


Η Βυζαντινή θεοκρατία δεν εξοστράκισε την Ελληνική δημοκρατία με την ελευθερία του λόγου.

Ο σύγχρονος ελληνισμός πήρε απ’ τον Χριστιανισμό κυρίως ό,τι θεώρησε σαν κάποια συνέχεια με το παγανιστικό πνεύμα της αρχαιότητας, τόσο, που θα έλεγε κανείς ότι και οι θεοί και οι «άγιοι» των αρχαίων άλλαξαν ονόματα. Ο «ελληνοχριστιανικός» πολιτισμός (όρος που έπλασε ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος το 1852) υποδηλώνει ένα γάμο του ελληνικού πνεύματος με τον χριστιανισμό. Απ’ αυτόν τον γάμο βγήκε ένα παιδί που δεν μοιάζει ουτε με τον ένα ουτε με τον άλλο γονιό. Η ελληνοχριστιανική σύνθεση είναι ένα μη ομοιογενές «μείγμα» σε ισορροπία, ένα «αμάλγαμα» και όχι μια χημική «ένωση». Τυπικά ο ελληνικός λαός εμφανίζεται ως ορθόδοξος, ουσιαστικά όμως υπάρχει θρησκευτικός πλουραλισμός. Όπως πλουραλισμός υπάρχει κάι στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, που έχει 86% χριστιανούς, 12% άθεους, 1,5% μωαμεθανούς και 0,50% Εβραίους. Και παρά τα ποσοστά αυτά, οι νέοι της Ευρώπης απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την ιουδαιοχριστιανική παράδοση. Ένα ακόμα αξιοσημείωτο γεγονός για τον ελληνικό χώρο είναι και το εξής: οι προχωρημένης ηλικίας και συνταξιούχοι, για να γεμίσουν τον χρόνο τους ασχολούνται υπερβολικά με τις εκκλησίες ή με τους γιατρούς (ή και με τα δυο).

Η κριτική αμφισβήτησηΟ Έλληνας ξέρει να προβληματίζεται, ν’ αμφιβάλλει, ν’ αμφι

σβητεί, ν’ απορρίπτει. Κι αυτά όλα γιατί ξέρει να σκέπτεται. Ο Descartes είπε το περίφημο εκείνο: «Αμφιβάλλω άρα σκέπτομαι· σκέπτομαι άρα υπάρχω» (Dubito ergo cogito· cogito ergo sum). Και o Montaigne επίσης είχε γράψει: «Για ένα πολύ ισορροπημένο κεφάλι η αμφιβολία είναι το πιο ωραίο μαξιλάρι».

Οι Έλληνες που θεώρησαν τον άνθρωπο ως μέτρο όλων των πραγμάτων, των αξιών, των θεσμών, των ιδεολογιών, των πίστεων, των παραδόσεων, των εξουσιών και των νόμων, μπορούσαν και


να τ’ αμφισβητήσουν όλα αυτά. Ο Κ. Καστοριάδης τονίζει ότι οι Έλληνες δίδαξαν την «Αυτό-νομία»: η ίδια η κοινωνία έδωσε τους νόμους και τους θεσμούς στον εαυτό της και η ίδια όρισε πως πρέπει (είναι «δέον») να τους σέβεται και να τους τηρεί. Ενώ άλλα έθνη (οι Εβραίοι π.χ.) υπήρξαν υποχείρια της «Ετερο-νο- μίας»: μια υπερβατική αρχή, ο θεός, έδινε τις εντολές και τους νόμους στην κοινωνία και την υποχρέωνε να τους τηρεί, απειλώντας την τιμωρία (επίγεια ή μεταθανάτια) των ανθρώπων ή υποσχόμενος αμοιβή σε όσους τηρούσαν τις εντολές και τους νόμους (π.χ. «Ίΐμα τόν πατέρα σου καί την μητέρα σου, ϊνο εύ σοι γένηται, καί ϊνα μακροχρόνιος γένη έπί τής γης») οπότε η αρετή του νομοταγούς από ελεύθερη ηθική πράξη μεταβάλλεται σε εμπορική δοσοληψία. Ενώ αντίθετα ο Δημόκριτος μας συμβουλεύει: «Μη διά φόβον (ή άμοιβήν), άλλά. διά τό δέον άπέχεσθαι αμαρτημάτων» (Diels, II, Democr. Β 41). Γι’ αυτό λοιπόν η αξία της αυτονομίας είναι μεγαλύτερη απ’ αυτήν της ετερονομίας. Και γι’ αυτό αυτή η αυτονομία δίνει το ελεύθερο δικαίωμα στον άνθρωπο και στην κοινωνία να αμφισβητεί και ν’ αναθεωρεί όταν χρειάζεται τις «συνταγματικές» αρχές και τους κανόνες που έχουν τεθεί, ιδιαίτερα στον ηθικό και πολιτικό χώρο. Οι σύγχρονοι Έλληνες - στην πλειοψηφία τους - ξέρουν να κάνουν πράξη τον λόγο του Επίχαρμου: «Νάφε καί μεμνασ' άπιστεΐν άρθρα ταΰτα φρένων» (Μένε νηφάλιος - «νηφε» - και να θυμάσαι πάντα να δυσπι- στείς· αυτά είναι τα θεμέλια της φρόνησης· (Πολύβιος XVIII, 40,4).

Η κοινωνικότητα και η φιλίαΚορυφαίο χαρακτηριστικό του Έλληνα της κάθε εποχής είναι

το πνεύμα της κοινωνικότητας. Άτομο με ισχυρή κοινωνική συνείδηση θεωρεί την ευτυχία σαν εκδήλωση της θετικής λειτουργίας της κοινωνικότητας, θέλει βέβαια αυτός να είναι το κέντρο της κοινωνικότητας, αλλά πάντα ενδιαφέρεται για τον περίγυρο και για το «το τι θα πει ο κόσμος γι’ αυτόν». Πολλοί φίλοι ή έστω ένας φίλος, του είναι απαραίτητος για να ομορφήνει τη ζωή του. Ο


Πλάτων καθορίζει την συγκρότηση της ευτυχίας από τέσσερα στοιχεία, πσυ είναι: 1. Η υγεία. 2. Η ομορφιά. 3) Το «πλουτεΐν άδόλως». 4) Η φιλία.

Ο Έλληνας είναι άνθρωπος της ομάδας, της συγκέντρωσης, της οργάνωσης, της εκκλησίας (του δήμου ή των θρησκευομένων) όπου βρίσκει την έκφρασή του το συλλογικό συναίσθημα. Γι’ αυτό ανήκει σε Συλλόγους ομοτέχνων ή ομοφρόνων ιδεολόγων και ομοιοπαθών. Από την αρχαιότητα ήταν φίλος των συμποσίων, των πανηγύρεων, των κοινών τελετών και θεαμάτων. Ο Αθήναιος στο βιβλίο του «Δειπνοσοφισιές» μας μιλάει για τη συμποτική δραστηριότητα των Ελλήνων στις συνεστιάσεις, που κορυφώνονταν με μουσική, τραγούδια και χορούς, με αστεϊσμούς και ανέκδοτα τσουχτερά όπως και σήμερα. Οι ομοτράπεζοι των αρχαίων συμποσίων δεν διαφέρουν καθόλου από τους σημερινούς ταβερνόβιους γλεντοκόπους.

Ο Έλληνας είναι βασικά κοινωνικό άτομο, φίλος της συναναστροφής και της οικογένειας. Τον άνθρωπο που από πεποίθηση ζει μονάχος, εργένης και ακοινώνητος, τον αποκαλεί «μαγκσύ- φη», «κακομοίρη» και τον απεχθάνεται.

Από την παιδική ηλικία τρελαίνεται για τις παρέες και εύκολα «ομαδοποιείται». Το ομαδικό παιχνίδι αυτής της ηλικίας βάζει τα θεμέλια της κοινωνικής του συνείδησης, που θα τον κάνει αργότερα - και για όλη του τη ζωή - έναν «φιλοπαίγμονα άνθρωπο» (homo ludens). Του αρέσουν ιδιαίτερα τα καφενεία και οι καφε- τέριες, όπου μέσα σ’ αυτά αναδείχνεται: καλός συζητητής (περί τα ερωτικά και πολιτικά), ικανός πότης, αχτύπητος παίκτης στο χαρτί και στο (χτυπητό) τάβλι, έμπειρος εργολάβος, μεσίτης, κουτσομπόλης και προξενητής. Μετά τη δύση του ηλίσυ η κοινωνικό- τητά του βρίσκει το στοιχείο της στις ταβέρνες και στα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης (όπου μπορεί να ξοδέψει και όλο το μεροκάματο).

Όλον το χρόνο, οι συναναστροφές, οι εκδηλώσεις και τα γλέ- ντια κρατούν άσβεστη τη φλόγα της κοινωνικότητάς του. Γι’ αυτό έχει προνοήσει για ένα πλήθος αφορμές: γενέθλια, βαφτίσια, γά-


μοι, ονομαστικές γιορτές, επισκέψεις, βεγγέρες, χοροί, θρησκευτικά πανηγύρια, τελετές, εκδρομές, αργίες και διακοπές ακόμα και κηδείες και μνημόσυνα... Και για όλα αυτά υψώνει ως λάβαρο τη ρήση του Δημόκριτου: «Βίος άνεόρταστος μακρή όδός άπαν- δόκευτος». Μόνο που σε μικρό δρόμο στήνει πολλά πανδοχεία...

Η φιλία, σαν ευγενστερη έκφραση διαπροσωπικών σχέσεων και κοινωνικής προσαρμογής, υπάρχει ανέκαθεν για τον Έλληνα ως μια κορυφαία αρετή και αξία, που τον συντροφεύει ολοζωής. Κι αυτή ακριβώς η σχέση που βασίζεται στην ανθρώπινη ανάγκη της στενής επικοινωνίας, είναι το επωαστήριο πολλών άλλων αρετών, όπως: της αμοιβαίας υποχώρησης, της διαλακτικότητας, της ανεκτικότητας, της αξιοπιστίας, της αλληλοεκτίμησης, της ομοψυχίας, της αλληλεγγύης, της συνεργασίας, της συμμετοχής στις χαρές και τις λύπες του άλλου, τις ανιδιοτέλειας, της προσφοράς και ευεργεσίας, της αφοσίωσης και θυσίας. Τα αυθόρμητα και αμοιβαία συναισθήματα που προσφέρει η φιλία, αγγίζουν τον άνθρωπο μέχρι το βάθος της εσωτερικότητάς του, και τον κάνουν πιο ανθρώπινο, επιδρώντας θετικά στον χαρακτήρα του και ομορφαίνοντας τη ζωή του. Η αφιλία και η μοναξιά υπήρξαν πάντοτε οι αρνητικές πτυχές της ζωής.

Η άμιλλαΗ άμιλλα ως ευγενής συναγωνισμός και όχι ως βάρβαρος αντα

γωνισμός είναι ένα χαρακτηριστικό πολύ σημαντικό του Έλληνα, και έχει τη σφραγίδα της διαχρονικότητας. Η φιλοδοξία της διάκρισης και της υπεροχής του ατόμου σε όλους τους τομείς του υλικού και πνευματικού πολιτισμού, είναι ένα στοιχείο προόδου και για ολόκληρη την κοινωνία. Το αρχαίο έμβλημα της νεολαίας «Αίέν άριστεύειν καί ύπείροχον έμμεναι άλλων» (Ιλιάς Ζ 208) ισχύει και για τη σημερινή νεολαία τόσο στον αθλητικό στίβο όσο και στον πνευματικό και επαγγελματικό χώρο.

Ωστόσο πρέπει να επισημάνσυμε ότι η άμιλλα είναι μια πολύ «ευαίσθητη» δραστηριότητα και συχνά «αμφιλεγόμενη». Εύκολα


από αρετή και προτέρημα ξεπέφτει σε κακία και ελάττωμα. Συχνά συνορεύει με τη ζηλοφθονία (και από ζήλος γίνεται ζήλια) υποδαυλίζει την επιθετικότητα, γεννάει την αντιπάθεια και εκτρέφει τη δοξομανία.

Η πραγματική «ευγενής άμιλλα» είναι μια δραστηριότητα αντι- παραθετικη (και ειρηνική)· η ανταγωνιστική άμιλλα είναι μια δράση αντι-θετική (και επιθετική). Το βάρβαρο πνεύμα του ανταγωνισμού δεν πρέπει με πονηριά να τ’ ονομάζουμε «ευγενή άμιλλα» ιδίως όταν χρησιμοποιούμαι αθέμιτα μέσα. Είναι πιο σωστό ν’ αγωνίζεται κανείς δημιουργικά παρά ν’ ανταγωνίζεται μαχητικά στοχεύοντας στη «συντριβή» του αντιπάλου. Αλλά το ένστικτο αποδείχνεται συνήθως δυνατότερο της φρόνησης...

Το καλαισθητικό αισθητήριοΟ Έλληνας υπήρξε πάντα φιλότεχνος και φιλόμουσος. Η καλ

λιτεχνική ευαισθησία του Έλληνα, από την αρχαιότητα έως σήμερα είναι ιστορικά καταξιωμένη. Η καλλιτεχνική δημιουργία ήταν για τους αρχαίους Έλληνες «θειον δώρον» και χάρισμα των Μουσών. Γι’ αυτό και ο καλλιτέχνης είχε τη δύναμη να ανυψώνει με το έργο του τους ανθρώπους σε ανώτερες σφαίρες πνευματικής απόλαυσης. Να τους ψυχαγωγεί, να τους ευφραίνει, να τους εξημερώνει και να επιδρά επάνω τους ηθοπλαστικά, αφού η ζωή και η ψυχή του ανθρώπου «εύρυθμίας καί εύαρμοστίας δεΐται» κατά τον Πλάτωνα (Πρωταγόρας 326 b).

Ο χαρακτήρας του Έλληνα είναι ευεπίφορος προς όλες τις καλές τέχνες και επιδιώκει να κατακτήσει ως δημιουργός ή ως φιλότεχνος όσο μπορεί πιο πολλές απ’ αυτές. Από την αρχαιότητα έως σήμερα η δημιουργία της Ομορφιάς, και η φιλοσοφία του Ωραίου (δηλαδή η αισθητική κρίση), του έχουν εκλεπτύνει το καλλιτεχνικό αισθητήριο και του έχουν αναπτύξει μια αξιόλογη αισθητική συνείδηση. Ο ψυχαγωγικός, διδακτικός και ηθοπλαστικός χαρακτήρας της αρχαίας τραγωδίας που προσφέρει την «κάθαρση» μέσα από τον «ήδυσμενο λόγο», αλλά και της κωμω


δίας που στηλιτεύει τις ανοησίες των ανθρώπων, συνεχίζει να συγκινεί τους Νεοέλληνες, που κατακλίζουν τα αρχαία θέατρα. Το ίδιο συμβαίνει και με όλες τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις θεατρικές ή μουσικές, ποιητικές ή εικαστικές, ορχηστικές ή κινηματογραφικές.

Από την αρχαία ελληνική λαϊκή τέχνη της αγγειοπλαστικής και αγγειογραφίας μέχρι τις σημερινές επιδόσεις του στα αριστουργήματα του λαϊκού πολιτισμού (υφαντό, κεραμικά, μεταλ- λοτεχνήματα, ξυλόγλυπτα κ.ά.) η καλλιτεχνική ευαισθησία του συνεχίζεται αμείωτη. Ακόμα και στις σκοτεινές περιόδους της υποδούλωσής του δεν σταμάτησε. Η σύγχρονη αγγειοπλαστική και αγγειογραφία έρχεται πρώτη στον κόσμο. Οι επιδόσεις του Νεοέλληνα στην Ποίηση (ιδιαίτερα) και την Πεζογραφία έχουν διεθνή αναγνώριση - όσο κι αν το φράγμα της γλώσσας τις εμποδίζει. Το ίδιο συμβαίνει και στους χώρους της Μουσικής, του θεάτρου, της Αρχιτεκτονικής, της Ζωγραφικής, της Γλυπτικής, του χορού και πρόσφατα του Κινηματογράφου. Γενικά ο Νεοέλληνας έχει βαθύτατη συνείδηση ότι η Τέχνη είναι η αισθητική αξία της ζωής. Είναι η ευλογία που ομορφαίνει τη ζωή και κάνει «βιωτό» «τον αβίωτο βίο». Γι’ αυτό και δεν αδιαφορεί για την αισθητική αγωγή της νεολαίας. Χωρίς την αισθητική καλλιέργεια δεν κατακτάται η «ποιότητα ζωής» και δεν οικοδομείται σωστά η κοινωνική συνείδηση. Οι λόγοι που την επιβάλλουν είναι ψυχολογικοί, πνευματικοί, υπαρξιακοί, παιδαγωγικοί, κοινωνικοί, ακόμα και θεραπευτικοί. Η αισθητική αγωγή διευρύνει τον συναισθηματικό ορίζοντα, εκλεπτύνει την αίσθηση και τη συμπεριφορά, αναπτύσσει τη συνείδηση των ανθρωπιστικών αξιών, χαρίζει την αυτογνωσία και τη χαρά της δημιουργίας, ενισχύει τους κοινωνικούς δεσμούς συνενώνοντας τους ανθρώπους που έχουν κοινά αισθητικά αγαπήματα, πολλαπλασιάζει τους τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας των ανθρώπων, δίνει διέξοδο σε αγχωτικές και ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, αντικρίζει και ερμηνεύει από μιαν άλλη σκοπιά - υψηλότερη - τον κόσμο και την ανθρώπινη συμπεριφορά.


Έχει αποδειχτεί πως η ηθοπλαστική δύναμη των καλών τεχνών και ιδίως της μουσικής επιδρά στην κοινωνική προσαρμογή του ατόμου και αυξάνει την κοινωνικότητα. Τα κοινά ενδιαφέροντα των ατόμων που μετέχουν στην εμπειρία του Ωραίου συντελούν σ’ αυτό. Η ευαισθησία στην ομορφιά, που συγκινεί τον ψυχισμό, ευαισθητοποιεί το άτομο και στις άλλες αξίες της ζωής, αλλά και στις πιο λεπτές αποχρώσεις των διαπροσωπικών σχέσεων, γιατί επηρεάζει θετικά τον χαρακτήρα του. Το Ωραίο επιδρά θετικά στη φαντασία, στην κρίση, στο συναίσθημα και στην συμπεριφορά. Εκλεπτύνει το ήθος και την ανθρωπιά. Ο δρόμος του Ουμανισμού περνάει μέσα από τις Καλές Τέχνες. Ο φιλότεχνος γίνεται ο ευαισθητοποιημένος δέκτης και πομπός αυτών των μηνυμάτων, με το να καλλιεργεί τη φαντασία του, να εκλεπτύνει την παρατηρητικότητά και αισθαντικότητά του, και να βαθύνει τον ανθρωπισμό του. Όλα αυτά τα γνωρίζει ο Νεοέλληνας.

Ο Κ. Τάτσος στο βιβλίο του «θεωρία της Τέχνης» γράφει: «Η αισθητική παιδεία είναι και για τους πολλούς και για τους διαλεχτούς. Στους πολλούς δίνει ό,τι σηκώνουν οι ώμοι τους - και σηκώνουν οι ώμοι τους εδώ στον τόπο μας πολύ περισσότερα απ’ όσα φανταζόμαστε. Στους διαλεχτούς - διαλεγμένους όμως μέσα απ’ όλο το λαό (χωρίς ν’ αφήνουμε την διαλογή στην εύνοια του πλούτου και των περιστάσεων) θα τους δώσει όλες τις δυνατότητες ν’ ανέβουν στους υψηλότερους αναβαθμούς για να γίνουν οι δημιουργοί μιας νέας ελληνικής ωραιότητας. Η αισθητική ζωή δε γνώρισε στην οικουμένη ένα έδαφος πιο πρόσφορο από την Ελλάδα, και γι’ αυτό πρέπει να πάρει η αισθητική παιδεία, όπως άλλοτε, έτσι και σήμερα μια θέση περίβλεπτη και βασική».

Η σωστή αισθητική παιδεία είναι απαραίτητη στη σημερινή εποχή της εσκεμμένης παραπληροφόρησης. Κυκλώματα από κριτικούς της λογοτεχνίας και της τέχνης, από επιδέξιους διαφημιστές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης κι από τεχνοκράτες, παριστάνουν τις αυθεντίες στον αισθητικό χώρο, αλλά και τους συμβούλους και διαχειριστές των καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών υποθέσεων (managers). Αυτοί ηγεμονεύουν το χρηματιστήριο


αξιών παντός είδους έργου τέχνης και προωθούν πρόσωπα που η αξίας τους είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη φήμη και την οικονομική τους επιτυχία. Αλλά η γνήσια τέχνη και η σωστή αισθητική παιδεία βρίσκονται πολύ πιο ψηλά απ’ το οπτικό βεληνεκές αυτών των ανθρώπων, στο χώρο των μεγάλων ιδανικών, που όμως είναι προσιτά στους ανθρώπους, όταν συνειδητά αγωνίζονται για έναν αληθινό πολιτισμό ψυχικής καλλιέργειας.

θ α πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η ξενομανία των Ελλήνων και η διαφθορά του γούστου από τις νοσηρές τάσεις στην Τέχνη τραυματίσανε θανάσιμα το παραδοσιακό κάλλος. Η «μη παραστατική» ή «αφηρημένη» ή «ανεικονική τέχνη», στέρησε τις τέχνες αυτές που από προϋπόθεση ήταν «εικαστικές και εποπτικές» από το αντικείμενό τους. Έτσι, σε τέχνες από προϋπόθεση «καλές» απουσιάζει το «κάλλος»! Η παραμόρφωση (μέχρι την αμορφία) και η επιτήδευση (που κάνει την τέχνη τέχνασμα) ευτέ- λισαν τη ζωγραφική και τη γλυπτική. Οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες μπροστά στον γενικό κανόνα. Βασικά, οι ατάλαντες μετριότητες αποδύθηκαν σε μια εύκολη παραγωγή απ’ την οποία λείπει η έμπνευση, η πνευματικότητα και η εργατικότητα. Η κατάλυση της ομορφιάς προπαγανδίστηκε ως οικοδόμηση του μοντερνισμού, και στηρίχτηκε (χρηματικά) από μωρούς φιλότεχνους. Η ασυδοσία και η τερατογραφία εθριάμβευσαν. Οι σύγχρονοι εικαστικοί «καλλιτέχνες» αδιαφορούν αν τερατόμορφα και ακρωτηριασμένα σώματα με κατακρεουργημένες σάρκες (στη γλυπτική και τη ζωγραφική) με παραμορφωμένα πρόσωπα και στρεβλωμένα άκρα δεν είναι αισθητικά αποδεκτές. Να υπενθυμίσουμε μερικά έργα του Picasso; ή καλύτερα μερικά αγάλματα που δεν αγάλουν τον θεατή, και που έχουν γεμίσει το κέντρο της πρωτεύουσας; Ακέφαλα η παραμορφωμένα σώματα, ασεβούν στους δημόσιους χώρους και προσβάλλουν την αισθητική του μέσου πολίτη, τρομάζοντας τα παιδιά που τα παρατηρούν.

Δυστυχώς δεν είναι λίγα τα περιστατικά, που η μόδα των καιρών, προπαγανδίζει για «Ωραία» δημιουργήματα νοσηρής φαντασίας εκκεντρικών καλλιτεχνών, που όχι μόνο δεν είναι βιώσι


μα, αλλά και προκαλούν φθορά στο υγιές γούστο των φιλοτέχνων, όπως και στην ίδια την Τέχνη.

Η ενημέρωση και πληροφόρησηΟ Έλληνας αγαπάει φανατικά την πληροφόρηση. Μόλις θα

ξυπνήσει, το πρώτο του μέλημα είναι να ενημερωθεί από τα Μ.- Μ.Ε. 'Οταν βγει απ’ το σπίτι του και συναντήσει κάποιον γνωστό του, δυο στερεότυπες φράσεις έρχονται μόνες στο στόμα του: «Κα- λημέρα, τι κάνεις;» και «Τι νέα; πώς βλέπεις τα πράγματα;» Η συνήθεια αυτή είναι πανάρχαια. Ο Οδυσσέας περιπλανήθηκε και αποκόμισε μέγιστη ωφέλεια, αφού «πολλών άνθρώπων ΐδεν άστεα καί νόον Ιγνω»· αλλά και ο Ηρόδοτος ιστόρησε τον τότε γνωστό κόσμο όπου περιπλανηθηκε «θεωρίης καί έμπορίης ένεκεν». 'Οταν ο αποστ. Παύλος πήγε στην Αθήνα να ευαγγελιστεί τον Ιησού, του έκανε εντύπωση ότι «όλοι οι Αθηναίοι και οι παρεπιδημού- ντες ξένοι, για τίποτε άλλο δεν ευκαιρούσαν παρά στο να λένε και ν’ ακούνε κάτι το νεότερο» (Πραξ. Αποστ. ΙΖ', 21). Η ικανοποίηση του πληροφοριοδότη είναι μεγάλη όταν αυτός πρώτος μεταδίδει οποιοδήποτε νέο καλό ή κακό. Χαίρεται πολύ γιατί θεωρεί την ενημέρωσή του μια μορφή εξυπνάδας (που του την αναγνωρίζουν οι άλλοι).

Ο Νεοέλληνας είναι φιλοπερίεργος και με ζωηρό το ενδιαφέρον του για τα «τεκταινόμενα». Το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, η εφημερίδα, το περιοδικό, το τηλέφωνο και σήμερα το internet είναι στη διάθεσή του. Αξεδίψαστος της πληροφόρησης μπορεί να κάνει ένα σωρό οικονομικές θυσίες για να κατασιγάσει το πάθος του. Στατιστικές του 1997 αναφέρουν ότι το 47% των νέων διαβάζουν ανελλιπώς εφημερίδες.

Η φιλομάθειαΌσο κι αν επικρατεί η γνώμη ότι ο Έλληνας δεν διαβάζει,

αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό. Η μεγάλη εκδοτική παραγωγή

1ΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

(5 - 6.000 τίτλοι βιβλίων ετησίως) οι πολλαπλές εκθέσεις βιβλίων, τα πολλά περιοδικά (λογοτεχνικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά, οικονομικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, τεχνολογικά κ.ά.), τα πολλά βιβλιοπωλεία και τα κέντρα σπουδών, μαρτυρούν ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που παρακολουθεί την πνευματική κίνηση σε τοπικό αλλά και διεθνικό επίπεδο. Ένα πλήθος από λογοτεχνικές και επιστημονικές μεταφράσεις και εκδόσεις ποιότητας κατακλύζουν σήμερα τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Και τα δημιουργικά ταλέντα της Ελλάδας συναγωνίζονται με επιτυχία τα ξένα. Στατιστικές της UNESCO για το 1996 αναφέρουν ότι η Φινλανδία και η Δανία εκδίδουν τα περισσότερα βιβλία στην Ευρώπη: ανά 10.000 κατοίκους 25,2 βιβλία. Η Αγγλία: 16,5 βιβλία. Η Γαλλία: 7,9 βιβλία. Η Ελλάδα: 4,4. Η Τουρκία έρχεται τελευταία με 0,7 τίτλους βιβλίων. Το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου μας πληροφορεί ότι οι Έλληνες την τελευταία εικοσαετία διαβάζουν ολοένα και περισσότερα βιβλία.

Η φιλεργία και φιλοαονίαΚατά κανόνα ο Έλληνας δεν είναι φυγόπονος, δεν είναι τε

μπέλης και ανεπρόκοπος. Η εργατικότητά του είναι ένα προτέρημα κληροδοτημένο από την αρχαιότητα. Ιστορικά, ό,τι δημιούργησε ο Έλληνας στον υλικό και πνευματικό τομέα είναι καρπός της εργατικότητάς του. Η πτωχότατη γη της Ελλάδας και οι συνεχείς αντίξοες εθνικές και κοινωνικές συνθήκες θα εκμηδενίζανε τον λαό της αν δεν διέθετε την εργατικότητα μαζί με την σωματική και ψυχική αντοχή. Αλλοι λαοί με τις ίδιες συνθήκες εξαφανίστηκαν ιστορικά.

Σήμερα ευτυχώς είναι λίγοι οι νέοι που ζουν εις βάρος των άλλων και ασπάζονται την αρχή της «ελάχιστης προσπάθειας» παραμένοντες καφενόβιοι ή μηχανόβιοι, άεργοι και τεμπέληδες, βαριεστημένοι και πρεζάκηδες. Γι’ αυτούς όλους θα έπρεπε να ισχύουν και σήμερα οι νόμοι των Αθηναίων που επέβαλαν ποινές σε όσους δεν εργάζονταν για να ζουν. Οι νόμοι εκείνοι «περί


αργίας ή αεργίας» υποχρέωναν τους πολίτες κάθε χρόνο να δηλώνουν την πηγή των εισοδημάτων τους για να ζουν. Επί Δράκο- ντος ο νόμος προέβλεπε μέχρι και την ποινή του θανάτου, ενώ επί Σόλωνος ο νόμος επέβαλε την ποινή της στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων ή την καταβολή προστίμου 100 δραχμών (Λυσίας, αποσπ. 10).

Οι εργασίες και τα επαγγέλματα που προτιμάει ο Νεοέλληνας είναι:

Δημόσιος Υπάλληλος (Η Ελλάδα έχει σήμερα 620.000 περίπου).Εμπορικά επαγγέλματα (250.000).Τουριστικά επαγγέλματα (7.200 ξενοδοχεία)Επιστημονικά επαγγέλματα (380.000).θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε ότι ο Έλληνας είναι ερ

γατικός από ανάγκη κι όχι από ιδιαίτερη αγάπη προς την αναγκαστική εργασία που του επιβάλλει η κοινωνική του ένταξη. Ενώ αντίθετα αγαπά την ευχάριστη ερασιτεχνική απασχόληση το χό- μπυ (hobby). Γι’ αυτό και χρησιμοποιεί ανέκαθεν την ίδια λέξη για τη στέρηση της ελευθερίας του και την ημερήσια εργασία (που τον κουράζει= το ημερο-κάματο)· η λέξη είναι: «δουλεία» ή «δουλειά»...

Το πνεύμα φιλοξενίαςΟ «Ξένιος Ζευς» παραμένει διαχρονικά ο θεός και το έμβλη

μα της ελληνικής φιλοξενίας και γενναιοδωρίας προς τον επισκέπτη. Πρόκειται για ένα πατροπαράδοτο έθιμο που εξελίχθηκε σ’ ένα πολιτισμένο καθήκον, τόσο προς τους ομοεθνείς όσο και προς τους αλλοεθνείς - ακόμα και προς τους εχθρούς. Η φιλοξενία των Ελλήνων είναι αυθόρμητη, πηγαία και ανιδιοτελής. Σε άλλα μέρη του κόσμου ο ταξιδιώτης είναι ξένος· στην Ελλάδα είναι φιλοξενούμενος. Ιδιαίτερα όταν πάσχει είναι πρόσωπο ιερό. Κάθε ανθρώπινο πλάσμα είναι μια ύπαρξη με την οποία μπορεί να ταυτιστεί ο μέσος Έλληνας και να κινηθούν μέσα του τα ευγενικά αισθήματα του ανθρωπισμού, ακόμα και σήμερα, στον αιώνα του


ατομικισμού και της αποστασιοποίησης από τον γείτονα. Με πνεύμα κοινωνικότητας, οικειότητας και εγκαρδιότητας αντιμετωπίζει ο Νεοέλληνας κάθε άγνωστο με τον οποίο θ’ αρχίσει να σχετίζεται, και σε ελάχιστο χρόνο αντικαθιστά τον «πληθυντικό της ευγένειας» με τον ενικό της φιλίας και της εμπιστοσύνης. Δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις που η εγκαρδιότητα αυτή προς αγνώστους, και η αφελής εκμυστήρευση προσωπικών του θεμάτων, του στοίχισε ακριβά (υλικά και ηθικά). Ωστόσο για τον Έλληνα η φιλοξενία ταυτίζεται με την γενναιοδωρία και πιστεύει στην αρχαία ρήση «αίρετώτερον έοτί διόόναι ή λαμβάνειν».*

Η έκφραση της πατροπαράδοτης φιλοξενίας, αλλά και η βιομηχανοποίησή της, συντελείται σήμερα με τον τουρισμό. Το πλήθος των ξενοδοχειακών μονάδων που φιλοξενούν τους ξένους, δυστυχώς (σε μεγάλη αναλογία) προβάλλουν τις αδυναμίες και τα μειονεκτήματά μας σ’ αυτόν τον τόσο νευραλγικό τομέα, που είναι η βιτρίνα και ο πρεσβευτής του πολιτισμού μας. Η κρατική πολιτική δεν έδειξε το απαιτούμενο ενδιαφέρον και για τις επιπτώσεις του τουρισμού στον κοινωνικό, οικονομικό και οικολογικό χώρο. Υπάρχουν μεγάλα προβλήματα στο επίπεδο προσφοράς καταλυμάτων στην χωροταξική και άνιση κατανομή της τουριστικής υποδομής, στις αγορανομικές παρεμβάσεις, στον έλεγχο των ασύδοτων ταξιδιωτικών πρακτορείων (Tours operators)** κ.λπ.

*Από διάφορες πηγές («Μήδεια» του Ευριπίδη, κ,ά) ξέρουμε πως ο φιλοξενών και ο φιλοξενούμενος συνδέονταν με τον ιερό δεσμό της ξενίας με ένα συμβόλαιο: το «σύμδολον». Αυτό ήταν ένας «αστράγαλος» (κύβος) ή δαχτυλίδι ή νόμισμα που κόβανε στη μέση και έπαιρνε ο καθένας το μισό. Ύστερα από χρόνια ο φιλοξενηθείς ή ο γιος του όταν ξαναρχόταν, ένωνε τα δυο μιοά κι αν ταίριαζαν, απόδειχναν τη θεμελιωμένη παλιά φιλοξενία και νομιμοποιούσανε την «αξίωση» για καινούργια φιλοξενία

**Το 1988 τα Βρετανικά ταξιδιωτικά πρακτορεία πουλούσαν διαμονή δυο εβδομάδων στην Κέρκυρα τον Ιούλιο, αντί 12.500 δραχμές! δημιουργώντας έτσι μια τρομοκρατική στενότητα καταλυμάτων για Έλληνες (που όσοι είναι μικροαστοί αισθάνονται ξένοι στην πατρίδα τους, όπως π.χ. στη Μύκονο, στη Ρόδο, κ,α).


Το ταξιδιωτικό και μεταναστευτικό δαιμόνιοΧώρα της θάλασσας η Ελλάδα, φύτεψε στους κατοίκους της

την άσβεστη δίψα του ταξιδιού και της μετανάστευσης. Βέβαια η δίψα αυτή βρήκε συμμάχους τη άγονη γη και τη φτώχεια του λαού της. Ωστόσο, το ομηρικό στίγμα του Οδυσσέα που «πολλών άν- θρώπων ΐδεν άστεα καί νόον έγνω» κουβαλάει ο Έλληνας μέσα στο αίμα του, κι έχει πάντα την έφεση να γνωρίσει τις συνήθειες και τη νοοτροπία πολλών ανθρώπων, διευρύνοντας έτσι τους πνευματικούς του ορίζοντες. Ειπώθηκε πως ο κόσμος είναι ένα μεγάλο βιβλίο, κι εκείνοι που δεν απομακρύνονται ποτέ απ’ την πατρίδα τους, δεν διαβάζουν παρά μόνο μια σελίδα.

Το ταξιδιωτικό «ταμπεραμέντο» των Ελλήνων ξεπέφτει κάποτε σε τυχοδιωκτισμό, και η τυχοθηρία τους σε καταστροφή. Η μετανάστευση στα αρχαία χρόνια δημιούργησε αποικισμό και πλούτη, αλλά στα νεότερα χρόνια δημιούργησε την αφαίμαξη του καλύτερου εργατικού δυναμικού και την εκμετάλλευση των Ελλήνων εργατών από το ξένο Κεφάλαιο. Ωστόσο το γεγονός είναι πως σήμερα οι Έλληνες της διασποράς ανέρχονται σε δέκα εκατομμύρια (και οι περισσότεροι είναι εύποροι). Αυτός ο απόδημος ελληνισμός είναι το μεγάλο εθνικό κεφάλαιο που έχει την πιο βαθιά συνείδηση ελληνικότητας. Οι απόδημοι Έλληνες είναι πιο Έλληνες από τους ελλαδίτες Έλληνες. Η ξενιτιά και η νοσταλγία επιδρούν θετικά στον πατριωτισμό τους.

Το εμπορικό και επιχειρηματικό δαιμόνιο. Η αγοράΟ Έλληνας με φαντασία και θάρρος, με τόλμη και αισιοδο

ξία, με τη λογική της αναζήτησης και τη σαγήνη της τυχοθηρίας, γίνεται πρωτοπόρος στο άνοιγμα νέων δρόμων (και καταλήγει να διαθέτει τον πρώτο εμπορικό στόλο του κόσμου). Ο μεγάλος ιστορικός Arnold Toynbee υπογραμμίζει: «Το παγκόσμιο εμπορικό επίτευγμά τους στα νεότερα χρόνια συγκρίνεται με τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων στη δυτική λεκάνη της Μεσογείου στην


πριν από τον Αλέξανδρο εποχή, και στον Ινδικό ωκεανό κατά τη μεταλεξανδριανή εποχή».

Δεν είναι τυχαίο που η ναυτιλία των Ελλήνων βρίσκεται στην πρώτη γραμμή διεθνώς. Και δεν είναι επίσης τυχαίο που αρκετοί μεγάλοι επιχειρηματίες και βιομήχανοι (ιδίως στον κλωστοϋφαντουργικό, οινοποιητικό και καπνικό χώρο έχουν πετύχει. Ωστόσο δεν είναι και λίγοι οι «σκάρτοι» επιχειρηματίες σ’ αυτόν τον τόπο. Ο. Τ. Κωστόπουλος στο βιβλίο του «Έλληνες» γράφει: «Ο οποιοσδήποτε απατεώνας και αετονυχης γίνεται επιχειρηματίας, όχι γιατί έχει επιστημονική βάση, αλλά γιατί είναι ικανός στα λαδώματα των κρατικών και τραπεζικών υπαλλήλων, γιατί έχει πολιτικάντικες διασυνδέσεις και κομματική κάλυψη ή γιατί διαθέτει μια κατάντια του λαού μας: τη θρασύτητα. Και όταν το οποιο- δήποτε προϊόν στις άλλες χώρες φέρει τη σφραγίδα της επιστημο- νικότητας, στην Ελλάδα έχει τη σφραγίδα της κομπίνας, του λαδώματος, της κατάντιας και της κατωτερότητας. Κι αυτό ονομάζεται στους ναούς της επίσημης εξουσίας «επιχειρηματικό δαιμόνιο των Ελλήνων»».

Και στο εξαγωγικό εμπόριο, παρά την εποπτεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι εκτροπές δεν είναι λίγες.

Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η «αγορά» υπήρξε το κεντρικό σημείο αναφοράς για τους Έλληνες. Η Αθήνα σήμερα είναι η πόλη με τα περισσότερα καταστήματα από κάθε άλλη πόλη στον κόσμο. Και γενικότερα το πνεύμα της αγοράς (δηλ. - η γλώσσα, τα ήθη, η νοοτροπία και η συμπεριφορά) δημιουργεί ένα ζωντανό και συνεχώς ανανεούμε- νο «αγοραίο πολιτισμό» (τον πολιτισμό της πιάτσας) που επηρεάζει θετικά όλες τις μορφές του πολιτισμού μας. Οι αρνητικές εξαιρέσεις δεν αναιρούν τον κανόνα. Η κοινωνιολογία, η ψυχολογία και η λογοτεχνία ιδιαίτερα έχουν να μας πουν πολλά για τον χαρακτήρα αυτού του πολιτισμού, που διαμορφώθηκε στην αγορά (: άγείρω= συναθροίζω), στο ρωμαϊκό forum.


Η αγάπη προς την οικογένειαΟι Έλληνες αγαπούν την οικογένεια και είναι δεμένοι συναι

σθηματικά και πρακτικά μ’ αυτή. Ο πατέρας είναι καλός οικογενειάρχης και καλός σύζυγος. Είναι φιλότεκνος χωρίς αυταρχισμό (οι εξαιρέσεις δεν είναι κυριαρχικές) και θεωρεί την οικογένεια ως κιβωτό και φορέα της παραδοσιακής ηθικής και της πολιτιστικής παράδοσης. Πιστεύει στον θεσμό αυτόν που συντελεί στη διαπαιδαγώγηση, την κοινωνικοποίηση και τη συναισθηματική ισορροπία των παιδιών. Το ίδιο και η μητέρα.

Η αγάπη και η φροντίδα της οικογένειας από την Ελληνίδα μητέρα είναι κάτι το θαυμαστό και μεγάλο (που ίσως δεν το συναντάμε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες στην ίδια έκταση και ένταση). Η Ελληνίδα μάνα παρόλους τους ιδεολογικούς βομβαρδισμούς που δέχεται σχετικά με τις νέες αντιλήψεις για τη γυναίκα, δεν έχει πεισθεί βαθύτερα ότι η γυναίκα «καταξιώνεται» μόνο με την οικονομική χειραφέτηση (δηλαδή την εξωσπιτική εργασία)· κι αυτό είναι προς τιμή της. Έχει συνείδηση του μεγαλείου της σωστής ανατροφής και φροντίδας των παιδιών μέσα στην οικογένεια. Γι’ αυτό και θυσιάζεται κυριολεκτικά διακονώντας αυτόν τον σκοπό, και μάλιστα όταν συγχρόνως είναι και εργαζόμενη, για να ενισχύει την οικιακή οικονομία. Γνωρίζει καλά η Ελληνίδα μάνα ότι μόνον αυτή έχει μέσα της την πηγή της στοργής και της τρυφερότητας, της αγάπης και της αγωγής προς το παιδί της· και χωρίς αυτή, το παιδί κυριαρχείται από αισθήματα ανασφάλειας, εχθρότητας και αντικοινωνικότητας. Καμιά άλλη γυναίκα δεν μπορεί ν’ αντικαταστήσει τη μητέρα.

Και οι νέοι αγαπούν την οικογένεια. Πρόσφατη (1997) στατιστική δημοσκόπηση της νεολαίας έδειξε ότι δυο στους τρεις νέους θεωρούν την οικογένεια ως πρώτιστη αξία της ζωής και της κοινωνίας.

Τα πράγματα βέβαια ήταν καλύτερα στην παλιά «μεγαλοοι- κογένεια» που είχε σύνολο ανθρώπων 3-4 γενιών, όπου τα άτομα ένιωθαν μεγαλύτερη ασφάλεια, λιγότερη μοναξιά, κι αποχτού-


σαν σωστότερη κοινωνική συνείδηση, αφού η οικογένεια αποτε- λεί την πρώτη μορφή κοινωνικής συμβίωσης. Η οικογένεια, το ζωντανό αυτό κύτταρο της κοινωνίας, σήμερα - δυστυχώς - περνάει κρίση. Οι αιτίες είναι πολλές: οι πρώιμοι γάμοι, τα εύκολα διαζύγια, οι φιλελεύθερες αντιλήψεις και οι συγκρούσεις μεταξύ των συζύγων, η τάση των παιδιών γι’ ανεξαρτησία και χαλάρωση του εσωτερικού δεσμού που υπήρχε άλλοτε, η υπερπροστασία των παιδιών (που δημιουργεί άβουλα πλάσματα ή κακομαθημένους τυράννους), η μετατροπή του γάμου σε εμπορική συναλλαγή, η χαλαρή συμβατική συμβίωση, η αστοργία πολλών γονέων προς τα παιδιά, κ.λπ. Η σημερινή κρίση της κοινωνίας είναι αρχικά κρίση της οικογένειας. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη μια στοιχειώδης γο- νεϊκή διαπαιδαγώγηση προ του γάμου.

Η παλιά μεγαλοοικογένεια ήταν, βέβαια υπερσυντηρητική, αλλά οι πραγματικοί δάσκαλοι των παιδιών, τα δυο κεντρικά πρόσωπα της οικογένειας, ήταν ο παππούς και η γιαγιά, που σήμερα ζουν στην επαρχία ή στα γηροκομεία... Και αφού οι δυο γονείς εργάζονται, η «κουλτούρα» των παιδιών επαφίεται στα χέρια της οικιακής βοηθού ή της τηλεόρασης. Έτσι, η καινούργια «γενιά της τηλεόρασης» αλλοτριωμένη και φοβική, με το κομφούζιο στο μυαλό και την καχυποψία στην καρδιά, πέφτει στον τρικυμισμένο ωκεανό της κοινωνίας χωρίς να ξέρει κολύμπι και χωρίς σωσίβια. Και συχνά ο σύγχρονος άνθρωπος δεν είναι παρά ένα ζώο καταναλωτικό, μοναχικό και απελπισμένο.

Παρόλα αυτά, είναι κάτι το πολύ θετικό το ότι δεν έχει επέλθει ο κλονισμός της οικογένειας, όπως στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη. Στην Ελλάδα (έστω και με τους υπερπροστατευτικούς και υπερκαταναλωτικούς γονείς) το παιδί βρίσκει προστασία και ασφάλεια στην οικογένεια και δεν απομακρύνεται νωρίς απ’ αυτή.

Η αγάπη προς τις παραδόσεις και τα έθιμαΗ αγάπη προς τις παραδόσεις και τα έθιμα του τόπου, όσο κι

αν έχει αμβλυνθεί σήμερα με τις καινούργιες νοοτροπίες και συν


θήκες ζωής, δεν έχει εκλείψει. Οι λαϊκές γιορτές και τα πανηγύρια στις συνοικίες των πόλεων και στα χωριά «καλά κρατουν» ακόμα. Τα ήθη και τα έθιμα που κληροδοτεί η παράδοση ,τα βρίσκει κανείς πιο ζωντανά στους Έλληνες του εξωτερικού. Γιατί τα έθιμα είναι μορφές κοινωνικής δραστηριότητας που σταθεροποιούνται με την επανάληψη και εξελίσσονται σε θεσμούς, σε υποδείγματα κοινωνικής συμπεριφοράς, σε άγραφους νόμους με υποχρεωτικό (έστω και από ηθικής πλευράς) χαρακτήρα. Αποτελούν τον συνδετικό ιστό της κοινωνίας, ιδιαίτερα της μικρής κοινωνίας. Η συναισθηματική προσκόλληση του Νεοέλληνα στα παραδοσιακά έθιμα, φαίνεται ότι έχει ακόμα μεγάλο μέλλον. Η «έξοδος των μυρίων» από τις πόλεις για τις επαρχίες, στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές ή για να παρακολουθήσουν τα διάφορα «λαϊκά δρώμενα» (που η Λαογραφία μας πληροφορεί ότι μας συνδέουν με τις αρχαίες ρίζες μας), επιβεβαιώνει αυτό το γεγονός.

Το πνεύμα της αισιοδοξίας, της ευθυμίας και του χιούμορΤα σχετικά με την πλευρά αυτή του χαρακτήρα του Έλληνα,

αναφέρονται στο κεφάλαιο 3.

5 I Τα ελαττώματα τον Έλληνα

Τ α περισσότερα ελαττώματα του Έλληνα οφείλονται στον υπερθετικό βαθμό των συναισθημάτων και των ιδεολογικών πεποιθήσεων που τον χαρακτηρίζουν· δείγμα μιας κάποιας ανωριμότητας («Έλληνες παϊδες άεϊ») και μιας αψιθυμίας που έρχεται και παρέρχεται. Ωστόσο είναι φρόνιμο να θυμώμαστε τον λόγο του La Rochefoucauld όταν αναφερόμαστε στα ελαττώματα και τις κακίες του Έλληνα: «Οι κακίες μπαίνουν μέσα στη σύνθεση των αρετών όπως τα δηλητήρια στη σύνθεση των γιατρικών. Η φρόνηση τις μαζεύει, τις μετριάζει και τις χρησιμοποιεί ωφέλιμα για να καταπολεμήσει τα δεινά της ζωής. Εξάλλου, συχνά θα ντρεπόμασταν για τις καλύτερες αρετές μας αν ο κόσμος έβλεπε όλα τα ελατήρια που τις προκάλεσαν». Και ο Αλ. Αρμπούζοφ συμπληρώνει: «Αυτός που συμπαθεί τις αρετές μας, αγαπάει την αρετή. Αυτός που συμπαθεία τα ελαττώματά μας, αγαπάει εμάς». Άλλωστε τίποτα δεν υπάρχει χωρίς την άρνησή του. Πρέπει ακόμα να επισημάνουμε ότι η οικονομική δυσχέρεια και η υποβαθμισμένη παιδεία σ’ ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, ευθυνο- νται για τα ελαττώματα του σύγχρονου Έλληνα. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» (Δ' 40) αναφέρει ότι «η παιδεία και η ευγένεια του ήθους συχνότερα συναντιώνται στις ευπορότερες τάξεις». Βέβαια, είναι πάντοτε χρήσιμες οι ανιχνεύσεις των τρόπων και οι προτάσεις για την αντιμετώπιση των ελαττωμάτων του και τη βελτίωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του. (Αυτός είναι και ένας από τους στόχους αυτού του βιβλίου).


Ο υπερτροφικός εγωισμόςΥπεροψία ανεδαφική, έπαρση και αλαζονεία, φιλαυτία, φιλα-

ρέσκεια και σύμπλεγμα ανωτερότητας. Κακώς εννοούμενη φιλοπρωτία, που αντιμάχεται την ομαδική δουλειά επί ίσοις όροις. Ο εγωισμός αυτός εμποδίζει τη συνεργασία και ομοψυχία και οδηγεί στην απειθαρχία ή την παρανομία, στην αμφισβήτηση και την εριστικότητα. Κάνει τον Έλληνα αντικοινωνικό, μη συνεργάσι- μο, χλευαστή και αντιδημοκράτη. Και το σπουδαιότερο: αποτελεί τον σπόρο του διχασμού και της διχόνοιας (που στάθηκε η αφορμή των εθνικών συμφορών): Είμαστε Έλληνες, μα δεν καταλαβαίνει ο ένας τον άλλον. Ο καθένας μιλάει τη γλώσσα της νοοτροπίας του* τη διάλεκτο του συναισθήματός του- τον ιδιωματισμό του φανατισμού του. Γι’ αυτό και συναντούμε συχνά ξένους φιλέλληνες, μα σπάνια βρίσκουμε Έλληνες φιλέλληνες...

Ο Α. Βακαλόπουλος στο βιβλίο του που προαναφέραμε γράφει:

«Ο έντονος ελληνικός εγωισμός παρουσιάζεται με τρεις μορφές, με τον εθνικό, τον τοπικό και τον ατομικό ή οικογενειακό, κυρίως με την πρώτη και την τρίτη μορφή. Ο πρώτος είναι εξω- στρεφής και τον εκδηλώνουν οι νεοέλληνες απέναντι των ξένων με την αναφορά τους κυρίως στους αρχαίους προγόνους των, στα επιτεύγματά τους και με την οίηση ότι κάτι είναι και αυτοί, οι απόγονοί τους, έστω και με δανεισμένη δόξα. Ο εθνικός εγωισμός, όσο και αν φαίνεται παράδοξη η άποψη, έτρεφε και τόνωνε στους Έλληνες - μαζί με την ελπίδα της «αποκαταστάσεως» και τη συνείδηση της καταγωγής τους - και το αίσθημα της εθνικής υπερηφάνειας και αλαζονείας. Το αίσθημα αυτό, αρκετά ισχυρό κατά τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, αδύνατο όμως κατά τους επόμενους σκοτεινούς αιώνες της τουρκοκρατίας, δυναμώνει όσο προχωρούμε προς τους νεότερους χρόνους με την επίδραση της άγραφης λαϊκής παραδόσεως και της λόγιας, και γενικά της παιδείας, ώστε τελικά επιβάλλεται κυριαρχικά και παίρνει τη μορφή της αρχαιολατρείας και της προγονοπληξίας».


Ο εγωισμός του Έλληνα εκτός από το ότι τον κάνει κακό συζητητή, τον κάνει να έχει γνώμη και άποψη για κάθε ζήτημα: πολιτικό (ιδιαίτερα), οικονομικό, κοινωνικό, ιατρικό, νομικό, θρησκευτικό, καλλιτεχνικό, ηθικό, τραπεζικό, γεωργικό κ.λπ. Κι έχει την απαίτηση να συμφωνουν όλοι οι άλλοι μαζί του. Αυτός είναι κι ένας λόγος που οι φίλοι του δεν είναι μόνιμοι, αλλά εναλλάσσονται, ανάλογα με την «πίστη» που δίνουν στο άτομό του, και ανάλογα με το πόσο συμφωνούν με τις αντιλήψεις του. Φυσικά όταν αυτές οι αντιλήψεις του διαψεύδονται δεν φταίει αυτός, αλλά άλλοι παράγοντες τους οποίους η φαντασία του και η σοφιστική του ικανότητα είναι σε θέση να τους απαριθμήσει με πειστικότητα!

Ο Κ. Τσάτσος (στους «Οξυρρύγχειους πάπυρους») γράφει: «Αδέσμευτο και ατίθασσο, αυθαίρετο μα αληθινά ελεύθερο ορθώνεται το Εγώ των Ελλήνων. Έχει και την εξαίσια πλευρά της η υπερτροφία αυτή της προσωπικότητας, που στις κακές της όψεις την ονομάζομε εγωπάθεια. Έχει την πλευρά τη δημιουργική στην φιλοσοφία, στην ποίηση, στις τέχνες, στις επιστήμες, ακόμη και στο εμπόριο και στον πόλεμο. Από αυτήν αναβλύζει όλη η δόξα των Ελλήνων. Ωστόσο, ο εγωκεντρισμός αφαιρεί από τον Έλληνα τη δυνατότητα να είναι δίκαιος. Αδιαφορεί για τον πλησίον του. Το πάθος του εγωισμού τον εμποδίζει να ασχολείται με τον άλλο, να συνεργάζεται μαζί του. Από την έλλειψη τούτη της αλληλεγγύης ματαιώνονται στις ελληνικές κοινωνίες οι κοινές προσπάθειες. Η δράση του Έλληνα κατακερματίζεται σε ατομικές ενέργειες, που συχνά αλληλοεξουδετερώνονται και συγκρούονται».

Ο εγωισμός, η δοκησισοφία, η αυταρέσκεια, η καυχησιολογία και η ψευδαίσθηση υπεροχής του Νεοέλληνα μαρτυρεί δυο βασικές αιτίες: α)Δεν έχει επαρκή συναίσθηση των αδυναμιών του και υπερεκτιμά τις δυνατότητές του, επειδή τα καταφέρνει στους βραχυπρόθεσμους στόχους (ενώ αποφεύγει την μακροχρόνια συνεπή προσπάθεια), β) Προβάλλει μια απελπισμένη προσπάθεια να υπερνικήσει το συναίσθημα της μειονεκτικότητας απέναντι στην


πολιτισμένη Δύση. Η μειονεξία αυτή ενυπάρχει στο υποσυνείδητο όλων των Ελλήνων, αφού διαμορφώθηκε κατά την μακραίωνα Τουρκοκρατία, με την ταπείνωση, τη δουλεία, τη φτώχεια και την απαιδευσιά του γένους. Σ’ αυτό το σκοτάδι για μοναδικό φως έβλεπε τον πολιτισμό της Δύσης.

Κλάδος της φιλαυτίας είναι και η φιλαρέσκεια (που χαρακτηρίζει κυρίως τις γυναίκες), καθώς και η ματαιοδοξία. Ο κάθε Έλληνας ζει μέσα στη ναρκισσιστική του μοναδικότητα· λίγο τον νοιάζει για τον περίγυρό του, γιατί πολύ λίγο εκτιμάει τους άλλους. Η Α.Μ. ο Εαυτούλης του αγνοεί συστηματικά τον λόγο του Μάρκου Αυρηλίου: «Ότι δεν συμφέρει στο σμήνος δεν συμφέρει και στη μέλισσα». Γενικότερα, ο υπέρμετρος εγωκεντρισμός κάνει τον Έλληνα άδικο και μη συνεργάσιμο, σκληρόκαρδο και αντιπαθή.

Η αρχομανία και το πάθος προβολής. Δοκησισοφία και ιδέες μεγαλείουΟ κάθε Έλληνας επιθυμεί να ξεχωρίζει και να διακρίνεται

έστω κι αν είναι ανίκανος και ανάξιος. Οι «ιδέες μεγαλείου» τον ενθουσιάζουν και φανατίζουν την ματαιοδοξία του. Ο θυμόσοφος λαός στιγματίζει ως “φαντασμένους” τους παινεσιάρηδες και κομπορήμονες, που χαρακτηρίζονται για την αρνητική τους φιλοδοξία, φιλοπρωτία και φιλαρχία. Η αρχομανία του συνοδεύεται και από τάση για επίδειξη. Μια απαράδεκτη επιδειξιομανία τον κάνει να στερηθεί τα αναγκαία για ν’ αποχτήσει τα περιττά.

Επιθυμεί ηγετική θέση για να γίνει “επώνυμος” και θέλει να γίνει πρόεδρος σε κάποιο Σωματείο, από τις χιλιάδες που υπάρχουν στην Ελλάδα. Μόνο στην Αθήνα υπάρχουν 21.000!. Αν φωνάξει κάποιος στο δρόμο «κύριε πρόεδρε» θα γυρίσουν το κεφάλι δυο-τρεις άνθρωποι... Αν ρίξουμε μια ματιά στην πληθώρα των πολιτικών κομμάτων, των θρησκευτικών αιρέσεων και παραθρη- σκευτικών οργανώσεων θα εκπλαγουμε. Δεκάδες είναι τα κομμάτια της Αριστερός (γνωστά και άγνωστα που μόνο στις εκλογές


τα βλέπουμε στα ψηφοδέλτια) καθώς και της Δεξιάς που αποσπάστηκαν από τους κεντρικούς κορμούς.

Σήμερα ο χριστιανισμός στην Ελλάδα παρουσιάζει έναν κατακερματισμό σε 127 αιρέσεις και παραθρησκευτικές οργανώσεις (σύμφωνα με επίσημο κατάλογο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών του 1994). Και βέβαια, η καθεμιά απ’ αυτές με «ιερή έπαρση» ισχυρίζεται ότι κατέχει την αλήθεια και το αλάνθαστο του δόγματος. Διακατέχεται από το σύμπλεγμα της «εκλεκτής μειονότητας».

Όταν ο Έλληνας γίνει βουλευτής ονειρεύεται την υπουργοποίηση· κι όταν είναι αντιπολίτευση δεν ασκεί εποικοδομητική κριτική και συνετό έλεγχο στο κυβερνάν κόμμα, αλλά διαπνέεται από ένα μένος ανατροπής της κυβέρνησης, που τη θεωρεί επικίνδυνη για τον τόπο και εθνικά επιζήμια. Λυπάται βαθύτατα που ο λαός 'είχε την ανοησία να την εκλέξει...

Η φιλοπρωτία του τον κάνει και φιλοκατήγορο, και συκοφάντη, και ανέντιμο, και μανιακό στην προσπάθειά του να γκρεμίσει τον αντίπαλο.

Είναι χαρακτηριστικό του Έλληνα πως όταν αποχτήσει μια - έστω και ελάχιστη - εξουσία, γίνεται ένας σατραπίσκος. Στη στρατιωτική ζωή ο δεκανέας είναι ένα μικρό ομοίωμα του αυτοκράτο- ρα και στην πολιτική ζωή ο κλητήρας είναι ένας μικρός τύραννος. Η καταπόνηση και η ταλαιπωρία των άλλων παρέχει σ’ αυτούς την ύψιστη ηδονή.

Η ματαιοδοξία του τον κάνει να επαίρεται για μικρά και ασήμαντα πράγματα, και τον κάνει κενόδοξο, ματαιόφρονα, δοξομανή, μικροφιλότιμο. Ο κομπασμός και η μεγαληγορία είναι χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, που συνοδεύονται από φλυαρία και περιττολογία (αδολεσχία). Φυσικά, πιστεύει ότι έχει πάντα δίκαιο, ότι είναι πολυμαθέστατος και παντογνώστης, ηθικότατος και ενάρετος... Με μεγάλη ευκολία κατηγορεί τον γείτονα ή τον συνεργάτη του, για να δώσει την εντύπωση ότι είναι αξιότερος και καλύτερος απ’ αυτόν. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι καμιά Ελληνίδα μητέρα δεν παραδέχεται πως το παιδί της μπορεί να είναι λιγότερο έξυπνο απ’ το παιδί της γειτόνισσας. Και είναι


συχνότατη η φράση η δηλωτική της “ψωροπερηφάνειας”: «Και τι είναι αυτός, καλλίτερος από μένα;», θεωρείται δεύτερης ποιότητας («δευτεροκλασάτος») ο νέος που δεν έχει σπουδάσει. Γιατί ο κάθε γονιός ενσωματώνει τις φιλοδοξίες του που δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει, στο παιδί του. Και μόνο μ’ ένα δίπλωμα «καταξιώνεται» το παιδί αυτό, που ήταν ακατάλληλος για επιστήμονας, και που θα μπορούσε να σταδιοδρομήσει ως τεχνικός, ως καλλιεργητής, ως μουσικός, ως υπάλληλος, ως επιχειρηματίας, κ.λπ.

Ο Έλληνας είναι πάντοτε έτοιμος να διδάξει και να συμβουλέψει, αλλά όχι και να δέχεται διδαχές και συμβουλές, θεωρεί τον συμβουλάτορα εξυπνότερό του και τον απορρίπτει. Δεν γίνεται να είναι άλλος σοφότερος απ’ αυτόν. Η δοκησισοφία και οι ιδέες μεγαλείου που έχει ο Έλληνας αρμόζουν μόνο σε ηγεμόνα ή δικτάτορα. Πιστεύει βαθύτατα πως είναι έμπειρος, ευρυμαθής και πάνσοφος· ικανός για όλα. «Αν είμουν εγώ πρωθυπουργός»... Είναι ο καθένας «ο Πρώτος», είναι «ο Μεγάλος»! Πόσο τον εκφράζουν και τον ενθουσιάζουν αυτές οι προσφωνήσεις!... Και «όταν ο Έλληνας βλέπει τον εαυτό του στον καθρέφτη, βλέπει πάντοτε τον Μεγαλέξαντρο. Ποτέ τον Καραγκιόζη» (Ν. Δήμου).

Η προγονοπληξία (νοσηρή προγονολατρεία)Η υπερτροφική ματαιοδοξία του Νεοέλληνα του διασφαλίζει

ένα χρόνιο νόσημα: την προγονοπληξία. Αυτή η νοσηρή προγονολατρεία τον κατατρέχει σ’ όλη του τη ζωή. Δεν χάνει ευκαιρία να την επιδείχνει - ιδιαίτερα στους ξένους - σαν να ήταν ένα αρχαίο κόσμημα, μια αντίκα, που του κληροδότησε ένας στενός συγγενής του. Και ο ίδιος, με τη σειρά του, αυτό το πολύτιμο «τάλαντο», χωρίς να το πολλαπλασιάσει (ούτε σκέψη γι’ αυτό!), το κληροδοτεί στους απογόνους τους.

Και η καυχησιολογία του Έλληνα για αξίες και αρετές που δεν μπαίνει στον κόπο να τις μιμηθεί διαιωνίζεται από γενιά σε γενιά. Ο αρχαιόπληκτος Έλληνας μπορεί να σπαταλήσει ολόκλη

94 IA1QN ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

ρη ζωή μελετώντας τους αρχαίους, αλλά σπάνια είναι ικανός να εισχωρήσει στο βάθος των πραγμάτων και ν’ αποκομίσει οφέλη χρήσιμα για την πορεία του στην κοινωνία της εποχής του. Φυσικά αν αυτό το κατορθώσει το κέρδος του είναι μεγάλο. Συνήθως όμως οι περισσότεροι δεν είναι Ελληνολάτρες “κατ’ επίγνωση” αλλά “κατ’ επίφαση”.

Η ιστορική γεΰση του παρελθόντος που είναι μια χρήσιμη εμπειρία και μαθητεία για την πορεία προς το μέλλον είναι απαραίτητη. Η γνώση όλων εκείνων των στοιχείων που εκφράζουν τον διαχρονικό χαρακτήρα του λαού, δηλαδή την εθνική του ταυτότητα, είναι πολύ γόνιμη, ιδιαίτερα όταν φρονηματίζει και εμπνέει τους νεοτέρους με τις αξίες που θεμελίωσε, όπως στην περίπτωση του αρχαιοελληνικού κόσμου. Σχετικά με την φυσιολογική αρ- χαιολατρεία (των προγόνων μας) ο Ίων Δραγσύμης γράφει: «Η υγιής προγονολατρεία είναι κίνητρο πολιτισμού και προόδου. Το να νιώθεις την καταγωγή σου, τη συνέχεια του εθνικού σου εγώ, την ιστορία που σου κάνει συνειδητό, όσο και να είναι, το πέρασμα του έθνους σου μέσα στους αιώνες, τη γειτονιά σου με το εικοσιένα, με την τουρκοκρατία, με το βυζαντινό πολιτισμό, με τα έθιμα των πατέρων σου, με της σκέψη τους, με το κράτος τους, δεν είναι «προγονοπληξία», είναι απλή και καλή «προγονολατρεία», θύμιση των περασμένων, γνωρισμός με τον εαυτό σου. Και αυτή η προγονολατρεία είναι η αγάπη για την παράδοση, η χρήσιμη».

Έτσι είναι. Ο Έλληνας που αγκαλιάζει μ’ αγάπη την προγονική του κληρονομιά δεν γυρίζει πίσω· γυρίζει μπροστά. Κι αυτό γίνεται όταν προσπαθεί να φτάσει τον πολιτισμό και την μεγαλοσύνη των προγόνων του: “ψηλώνοντας” και το δικό του ανάστημα. Αντίθετα όταν αυτός παραμένει αδρανής και παθητικός, μέσα σε τέλμα απραξίας και οπισθοδρόμησης, και προβάλλει ως σωσίβιο την πομπώδη μεγαλοστομία για τους σοφούς προγόνους του, τότε αυτή η άγονη και τυφλή προσκόλληση σ’ αυτούς, η νοσηρότατη προγονοπληξία, τον υποβαθμίζει ακόμα περισσότερο και τονίζει την παρακμή του. Όπως τα μεγάλα χρυσά δαχτυλίδια το


νίζουν περισσότερο την ασχήμια ενός ισχνού, ρυτιδωμένου και διάστικτου από μαύρες κηλίδες γερασμένου χεριού. Μ’ αυτόν τον τρόπο, δείχνει πως δεν είναι ένας γνήσιος κληρονόμος των προγόνων του, αλλά ένας σφετεριστής της δόξας τους. Ένας πλαστο- γράφος επιταγών της σοφίας τους χωρίς αντίκρισμα, αξιόποινος και περιφρονητέος. Είναι ένας επιπόλαιος που τον χαρακτηρίζει η μεγαλομανία κι ο αρνητικός ιστορισμός που αναστέλλει τη δημιουργία και την πρόοδο. «Κάθε Έλληνας έχει καβαλήσει μια κολώνα του Παρθενώνα και από ’κεί επισκοπεί το Σύμπαν» έγραψε ο Π. Παλαιολόγος.

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό εκείνο το παραδοσιακό ποίημα του I. Πολέμη:

Η πατραγαθία Α π ’ τη βροχή ζυμώθηκε λάσπη στο μονοπάτι, και λέει η λάσπη στον αργό κι αδιάφορο διαβάτη:«Ξέρεις ποιον είχα εγώ γονιό; Το σύννεφο στα ουράνια που στον αέρα ανάδευε με τόση περηφάνεια...Μαχότανε με το βοριά και μ ’ όλα του τα ταίρια και το φεγγάρι σκέπαζε, τον ήλιο και τ’αστέρια.Γιατί είχε άρματα βαριά, χρυσά σπαθιά τουφέκια τις αστραπές και τις βροντές και τ’ άγρια αστροπελέκια.Κι ήταν ο τρόμος των αετών, φοβέρα όλου του κόσμου.Αυτός ο ατρόμψος γονιός ήταν γονιός δικός μου!»

Κι είπε ο διαβάτης: «Σώπαινε- το υγρό σου στόμα κλείσε.Για τον γονιό σου δεν ρωτώ, εσένα βλέπω τι είσαι».

Δυστυχώς το φαινόμενο αυτό της στείρας προγονοπληξίας χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού. Κι αυτός είναι ένας λόγος που οι ξένοι επισκέπτες της Ελλάδας θαυμάζουν τα πολιτιστικά μνημεία που άφησαν οι πρόγονοί μας κι εμάς μας κοιτάζουν περιφρονητικά και ειρωνικά σαν αρχειοφύλακες του ένδοξου πλούτου των μεγάλων προγόνων μας, σαν ανθρώπους μικρούς με εκβαρβαρισμένη συμπεριφορά και πνευματική ανα- ξιότητα... «Των Ευρωπαίων περιγελά και των αρχαίων παλιάτσοι»


κατά τη φράση τσυ Κ. Παλαμά. Γ ενικά χρειάζεται μεγάλη αυτοκριτική και προσοχή· η πρόφαση της «εκλεκτής μειονότητας» σε ζητήματα εθνικά, πολιτικά και θρησκευτικά είναι πολύ επισφαλής και καθόλου πειστική.

θ α πρέπει όμως με θλίψη να παραδεχτούμε, ότι κι αυτή ακόμα η προγονοπληξία συνήθως προέρχεται από άκριτη επιπολαιότητα, από ασυνείδητο κομπασμό και όχι από υπερβολή εθνικού εγωισμού, που επιτέλους μπορεί και να θεραπευτεί με τη σωστή αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας του Νεοέλληνα. Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτού του λαού δεν ενδιαφέρεται για την εθνική του ταυτότητα· ενδιαφέρεται μόνο για να τα «οικονομήσει» και τίποτα άλλο. Η οικογένεια και η παιδεία δεν κατορθώνει να φυτέψει στην ψυχή των παιδιών την εκτίμηση του πολιτισμού των προγόνων και την αγάπη προς τις μεγάλες αξίες του πνεύματος που εκείνοι προσφέρανε στην ανθρωπότητα.

Ο μεγάλος σύγχρονος ιστορικός Arnold Toynbee γράφει: «Οι επιτυχίες του αρχαίου Ελληνισμού, υπήρξαν τεράστιες, πολυάριθμες και αναντικατάστατες από άλλον πολιτισμό μέχρι σήμερα. Ωστόσο, οι σύγχρονοι Έλληνες νιώθουν νοσταλγία για μια εξι- δανικευμένη εικόνα του αρχαίου πολιτισμού τους (ένα φάντασμα που οι ίδιοι πλάσανε με συγκινησιακή φόρτιση). Πρέπει όμως να κυριαρχήσουν πάνω στην προγονική τους κληρονομιά, αφομοιώ- νοντάς τη και υπερβαίνοντάς τη». (The Greeks and their heritage)

Ο σωβινισμός και δογματισμόςΟ σωβινισμός, δηλαδή ο νοσηρός και τυφλός υπερεθνικισμός

(Ν. Chauvin = Γάλλος φανατικός υπερπατριώτης επί Μ. Ναπο- λέοντα) καθώς και ο δογματισμός στον εθνικο-κοινωνικό και θρησκευτικό χώρο, που άλλοτε ταλαιπώρησαν οδυνηρά την Ελλάδα, σήμερα έχουν περιοριστεί πάρα πολύ. Ο φανατικός και άμετρος εθνικισμός που υποθάλπει και πυροδοτεί το μίσος προς τους αλλοεθνείς και εμποδίζει τη συναδέλφωση των λαών (και την πραγμάτωση μιας παγκόσμιας ειρήνης) υπονομεύει αντί να υπηρετεί


τα εθνικά ιδεώδη, καθώς αναμοχλεύει τα πάθη, και εμποδίζει την αντικειμενική γνώση της αλήθειας και του πραγματικού συμφέροντος, που στηρίζεται στη φράση του Σολωμού: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό» και του Γκαίτε: «Πάνω από τα έθνη υπάρχει η ανθρωπότητα».

Από την άλλη μεριά ο δογματισμός που υποθάλπει το μίσος προς τους αλλόδοξους και ετερόφρονες, υπονομεύει κάθε ιδεολογία καθώς εμποδίζει τον διάλογο και την κατανόηση των διαφορετικών θέσεων στην ελεύθερη αναζήτηση της αλήθειας.

Η ροπή προς την άκρατη ελευθερίαΗ ελευθερία του Νεοέλληνα συχνά εκτρέπεται σε ασυδοσία,

απειθαρχία και αναρχία ή καταπατεί την ελευθερία των άλλων. Δεν είναι αρκετά νομοταγής. Κι όλα αυτά οφείλονται στην τάση υπερβολής που έχει, η οποία καταστρατηγεί το άριστο μέτρο και γίνεται αιτία πολλών δεινών.

Η εκτροπή της ελευθερίας του ατόμου (που ο κύκλος της σταματάει στον κύκλο της ελευθερίας του άλλου ατόμου) σε άκρατη και ασύδοτη ελευθερία, ανεξέλεγκτη σε λόγους και σε πράξεις, είναι ζημιογόνος για όλη την κοινωνική ομάδα. Η ελευθερία χωρίς όρια δημιουργεί τα όρια της ελευθερίας. Με το πρόσχημα της δημοκρατίας καταστρατηγείται η καλώς εννοούμενη ελευθερία. Κι έτσι, επαληθεύεται ο λόγος του Πλάτωνα: «Η υπερβολική ελευθερία μεταβάλλεται σε υπερβολική δουλεία για τον πολίτη και την πόλη. Και δεν γεννιέται από καμιάν άλλη πολιτεία η τυραννία παρά μονάχα απ’ τη δημοκρατία, από την ακρότατη ελευθερία η βαρύτατη και αγριότατη δουλεία» (Πολιτεία 564 Α). Η αυτοδέσμευση του πολίτη, η αυτοϋποταγή, η πειθαρχημένη ελευθερία, η συμμόρφωση προς τους νόμους και τις παραδοσιακές - δοκιμασμένες αξίες, είναι απαραίτητα στοιχεία για την αίσθηση και τη διατήρηση της ελευθερίας. Η κατάχρηση της ελευθερίας οδηγεί τον πολίτη στα νύχια της δικτατορίας και γενικά, οδηγεί το άτομο στην απώλεια της ψυχικής του ισορροπίας και ευτυχίας.


Η υπέρβαση των ορίων της ελευθερίας οδηγεί σιην «ΰ6ριν»* δηλαδή την αλαζονία που προκαλεί και παραβιάζει την ηθική και έννομη τάξη, με αποτέλεσμα την τιμωρία. Την τιμωρία που συχνά προέρχεται από την ίδια την υπερβολή της ελευθερίας· και ο κάτοχός της γίνεται θύμα της. Αυτοκαταστρέφεται.

Η υπερβολή ως διαστολή του Εγώ, ως υπεροψία και υπεροχή παρά τον κανόνα, από την αρχαιότητα αντιμετωπίστηκε αρνητικά. Ο Ηρόδοτος γράφει, πως ο θεός αγαπάει να κολοβώνει ό,τι υπερέχει («Φιλεει ό θεός τά ύπερέχοντα κολούειν»),

Η ροπή προς την απειθαρχία και την παρανομίαΣυνήθως ο Έλληνας είναι πειθαρχικός και νομοταγής από

φόβο- σπάνια από συνείδηση και ήθος. Με το να πειθαρχεί νομίζει ότι υποτάσσεται και υποβιβάζεται. Την πειθαρχία την θεωρεί μειωτική της προσωπικότητάς του και της ευφυίας του.

Η απειθαρχία του είναι έκδηλη σ’ ένα σωρό περιπτώσεις, όπως:- Δεν σέβεται την προτεραιότητα και μηχανεύεται ένα σωρό

μεθόδους να την παραβιάσει.- Τους επιεικείς νόμους δεν τους λογαριάζει καθόλου, και τους

αυστηρούς τους παραβαίνει επιστρατεύοντας διάφορα πολιτικά μέσα ή ανακαλύπτοντας “παράθυρα”.

- Δεν πληρώνει φόρους. Η φοροδιαφυγή είναι τεράστια στο σημερινό κράτος. Ο εγωισμός τον θέλει να τον κρατάει έξω από την ευρυθμία και τη νομιμότητα που εξασφαλίζει η πειθαρχία και η υπακοή στους ανωτέρους του ή τους αρμόδιους. Ο Εμ. Ροίδης είχε σοφά επισημάνει: «Η Ελλάς ένα μόνον νόμο χρειάζεται: τον περί τηρήσεως των κειμένων νόμων».

- Δημιουργεί καθεστώς την αυθαίρετη οικοδόμηση, την απαράδεκτη υλοτομία, την ανορθόδοξη αλιεία, τη λαθροθηρία, τη λαθρεμπορία κ.λπ.

*Ύ6ρις - (ρίζα: υπέρ -, über) - Υπερβολική συναίσθηση δύναμης α π ’ όπου πηγάζει αυθάδης βία- αλαζονιχή προπέτεια. Κατά τον Ευριπίδη (Ιπ- πολ. 474) «ϋόρις τάδ' έστί: χρείαοω Δαιμόνων είναι θέλειν».


Η αδιαφορία για τα κοινά και το οικολογικό πρόβλημαΗ ολιγωρία, η αμέλεια, η αδιαφορία για τα κοινά είναι ένα

από τα αρνητικά χαρακτηριστικά του Έλληνα*. Αυτούς που είναι πρόθυμοι να υπηρετησουν το σύνολο τους θεωρεί “κορόιδα” ή “συμφεροντολόγους” και θεωρεί μάλλον αρετή την αδράνεια τη δική του, που πηγάζει από την οκνηρία και την ευθυνοφοβία. Αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που πάντοτε βλέπει με καχυποψία τους πολίτικους που ο ίδιος εκλέγει. Στο βάθος της ψυχής του πιστεύει πως όλοι είναι “βολεψάκηδες” και “κλέφτες”.

Αυτός όμως ο άκρατος ατομικισμός (ο αντίποδας του αλτρουι- σμού) βλάπτει τελικά τον ίδιο. Είναι γνωστό σε όλους ότι ο αλ- τρσυισμός ως τρόπος σκέψης και πράξης σημαίνει φιλαλληλία και αγάπη, ο ατομικισμός σημαίνει φιλαυτία και αδιαφορία για τον συνάνθρωπο. Ο συμβιωτικός άνθρωπος έχει ως θεμέλια της ηθικής του τη συνύπαρξη και την αλληλεγγύη, σε αντίθεση με τον εγωιστικό μοναχικό τύπο, που σε τελευταία ανάλυση είναι τραγικός, γιατί όσο αυτάρκης και αυτοδύναμος αν είναι, κάποτε θα πέσει και δεν θα υπάρξει κανένας να τον σηκώσει. Αυτός που κόβει κάθε δεσμό με τους άλλους, τελικά κόβει και τους δεσμούς εκείνους που τον κρατούν στη ζωή. Ο ατομικισμός (ή ατομισμός) είναι ένας αρνητισμός στην κοινωνική συνεργασία, με κίνητρα ψυχοπαθολογικά: τον (κακώς εννοούμενο) ευδαιμονισμό και φιλοτομαρισμό, την αποφυγή του κόπου και της ευθύνης, την πλεονεξία, την αθέμιτη συμφεροντολογία, και την σφαλερή αντίληψη σχετικά με τη δύναμη και την υπεροχή. Ο νιτσεϊσμός κι ο αναρχισμός αποτελούν τυπικά δείγματα άκρατου ατομικισμού.

Η αρχαιοελληνική αντίληψη σχετικά με τα δύο αυτά αντίθετα ρεύματα υπήρξε διαλλακτική. Ενώ βάση της ήταν η ατομοκρατία δεχότανε συγχρόνως ότι το ομαδικό συμφέρον προέχει, γιατί η

*Η αδιαφορία για τα κοινά κατά ένα ποσοστό αφορά όλους τους ανθρώπους. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» (Β' 35) λέει: «Ό,τι είναι κοινό στο πλήθος, δεν έχει επιμέλεια από κανένα■ γιατί ο καθένας μόνο για τα δικά του δείχνει εξαιρετική φροντίδα».


κοινωνική ισορροπία εξαρτάται από τον σωστό συσχετισμό των ατομικών συμφερόντων, έτσι ώστε να μην καταστρατηγείται το ομαδικό συμφέρον. Κι απ’ αυτή την αντίληψη προέκυψε η σωστή θέση της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας να δέχεται ως άριστο πολίτη αυτόν που «μετέχει» στα κοινά πράγματα της πολιτείας του.

Ο Θουκυδίδης το είπε πολύ καθαρά: «Αυτός που δεν συμμετέχει στα κοινά πολιτικά πράγματα, δεν τον θεωρούμε ουδέτερο, φιλήσυχο και αδιάφορο αλλά άχρηστο και ανέντιμο» («Τόν τε μηδέ τών πολιτικών μετέχοντα, ούκ άπράγμονα άλλ' άχρεϊον νομίζομεν» Ισιορ. Β. 40). Και είναι χαρακτηριστικό το περιεχόμενο που έδωσαν οι Έλληνες στις λέξεις «ιδιώτης» και «ιδιωτεία» ως αντιδιαστολή προς την μη ιδιώτευση αλλά την ενασχόληση με τα κοινά. Ιδιώτης σημαίνει: ανεπάγγελτος, ανεπιστήμων, άτεχνος (απειρόκαλος), απαίδευτος, αφιλοσόφητος, άμουσος, χυδαίος, πρόστυχος, βλάκας. Ιδιωτεία σημαίνει: α-κοινωνικότη- τα, α-πολιτικότητα, α-πειρία, α-δεξιότητα, έλλειψη ανατροφής. Σαν ψυχιατρικός όρος διατηρεί ακόμα και σήμερα το περιεχόμενο αυτό: Ιδιωτεία (Idiot) είναι η ηλιθιότητα, η αναισθησία. (Όλα αυτά θα τα δούμε αναλυτικά σε άλλο κεφάλαιο).

Είναι επόμενο η αδιαφορία του Νεοέλληνα για τα κοινά να επεκτείνεται και στο φυσικό περιβάλλον, και να δημιουργεί οικολογική καταστροφή αφού η οικολογική του συνείδηση είναι ακόμα ανώριμη. Και κατά έναν περίεργο τρόπο, ενώ φροντίζει υπερβολικά για το ατομικό του περιβάλλον, που οι συνέπειες της αδιαφορίας του είναι άμεσες, συμπεριφέρεται τελείως αντίθετα για το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, όπου οι συνέπειες και οι επιπτώσεις είναι έμμεσες. Το θεωρεί «δημόσια περιουσία» κι όχι μόνον αδιαφορεί γι’ αυτό, αλλά και το καταστρέφει χωρίς να αισθάνεται ενοχή. Με μια φαντασία αρρωστημένη και με μια επιθυμία αδηφάγο, ο Νεοέλληνας, άνθρωπος του τεχνοκρατικού - βιομηχανικού χώρου, θυσιάζει τον πραγματικό πολιτισμό του (πνευματικό και σωματικό) σ’ έναν υπερκαταναλωτικό ευδαιμονισμό... με τόνους απορριμάτων σκορπισμένων παντού. Η αδιαφορία για τον συνάνθρωπο έχει και ως συνέπεια να δυσκολεύει αφάνταστα τη


ζωή των ανθρώπων με τις ειδικές ανάγκες, όπως π.χ. των αναπήρων, αυτών που κινούνται με καροτσάκι, των τυφλών, κ.ά. Τα ανώμαλα πεζοδρόμια με τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα και μηχανάκια επάνω τους, κάνουν την πόλη απροσπέλαστη γι’ αυτούς. Στην Ελλάδα υπάρχουν 26.000 τυφλοί που διακινούνται μόνο με το λευκό μπαστουνάκι και την ακοή. Ωστόσο σε καμία διάβαση δεν υπάρχουν ηχητικά σήματα για να περάσουν (αφού δεν βλέπουν τα φωτεινά σήματα). Αν παρατηρήσεις τον Νεοέλληνα για κάποια ατασθαλία του θα σου απαντήσει: «Κι εσένα τι σε νοιάζει;»

Η αδιαφορία και ο «ωχαδερφισμός» είναι βασική αιτία για την ανώριμη οικολογική του συνείδηση. Οι καρποί της οικολογικής καταστροφής στην Ελλάδα είναι: η οικοπεδοποίηση, οι εμπρυ- σμοί των δασών (με αποτέλεσμα τις καταστροφές και τις πλημμύρες), η σκσυπιδορύπανση των πάντων, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η ηχορύπανση, η ανώμαλη χωροταξική οργάνωση, η φθορά των αρχαιοτήτων, η μόλυνση των υδάτων και των θαλασσών από τα βιομηχανικά και γεωργικά απόβλητα, οι κλιματολογικές επιδεινώσεις, η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και ο συνεχής εκνευρισμός των ανθρώπων.

Η κερδοσκοπία μετέβαλε τις παραδοσιακές κατοικίες μας, από υποδείγματα αρχιτεκτονικής κατασκευής σε δύσμορφους μισθωτικούς στρατώνες· και η αλόγιστη χρήση του αυτοκινήτου μετέτρεψε τους δρόμους με τις δεντροστοιχίες σε φλεγόμενη άσφαλτο- με κατάργηση των πεζοδρομίων. Τα πάρκα και οι αλέες σχεδόν εξαφανίζονται και το τέρας που λέγεται «τσιμεντούπολη» αντικατέστησε την πόλη που κάποτε είχε το πρόσωπο, την έκφραση, την ιστορία και την αισθητική του λαού που την κατοικούσε. Η απληστία των εργολάβων που «ασελγούν πάνω στην ομορφιά του τοπίου» έφερε τους ανθρώπους δε αδιέξοδο. Εξάλλου - κι αυτό είναι το σπουδαιότερο μέσα στην πολυάνθρωπη τσιμεντούπολη - δεν καταστράφηκε μόνον το γραφικό στοιχείο της ομορφιάς, αλλά καταστράφηκε η «γειτονιά» κι αποξενώθηκαν οι άνθρωποι. Καταστράφηκε η “ψυχή” του ανθρώπινου χώρου. Η φιλικότητα και


η οικειότητα μεταβλήθηκαν σε τυπικότητα και υποκριτικότητα, το άχρωμο μειδίαμα κατάντησε «επιδερμικό νόσημα»... και συντε- λέστηκε η αποπροσωποποίηση, του ανθρώπου. Έτσι, οι γιγάντιες πολυκατοικίες και οι ουρανοξύστες, κατάντησαν πολυάνθρωπα κάστρα της μοναξιάς, πύργοι της Βαβέλ, μέγαρα ψυχρά που στεγάζουν την ψυχική ερημιά, την αδιαφορία και το άγχος των ανθρώπων που έχασαν το πρόσωπό τους (κι είναι όλοι τους ίδιοι κι άψυχοι σαν τα ομοιόμορφα ανθρωπάκια του Γαΐτη...).

Η διχόνοιαΗ διχόνοια των Ελλήνων είναι μια πανάρχαια κατάρα της φυ

λής. Η διχόνοια (δίχα - νοώ = διχογνωμία, διαφωνία, διάσταση γνωμών) είναι η ψυχοφθόρα εκείνη δύναμη που διαλύει την ομάδα οδηγώντας τη σε σύγκρουση και αλληλοεξόντωση. Οι αιτίες για τη διχόνοια είναι πολλές, όπως: οι προσωπικές φιλοδοξίες, η ζηλοφθονία, η μισαλλοδοξία, ο ιδεολογικός φανατισμός, η συναισθηματική νοημοσύνη (που σημαίνει ανώριμη συναισθηματικό- τητα), η καχυποψία, η μη ανοχή της διαφορετικότητας (που γίνεται σιγά-σιγά αντιθετικότητα και επιθετικότητα), ο εγωισμός, η προκατάληψη, η μικροψυχία κι ένα σωρό άλλα πάθη που οφείλο- νται στην παθολογία του συναισθήματος, στην κακή ψυχολογία των συνανθρώπων μας, στην ελλειπή παιδεία, στην επιπόλαια εκτίμηση των γεγονότων και των συμφερόντων (των προσωπικών και της ομάδας), στις αναμοχλεύσεις των πολιτικών παθών, στη διασπορά χαλκευμένων πληροφοριών (υπονομευτικών ειδήσεων, σκευωριών, μηχανορραφιών), στην μεγάλη οικονομική ανισότητα των ατόμων και των τάξεων, στην αίσθηση της αδικίας, στην αίσθηση της ανασφάλειας, στον αθέμιτο ανταγωνισμό (με στόχο τον πλουτισμό), κ.λπ., κ.λπ.

Η διχόνοια καταργεί την ομοψυχία, την αρμονική συμβίωση, τη γόνιμη συνεργασία, την αποδοτική δραστηριότητα και την κοινή συσπείρωση εναντίων κάθε αντιξοότητας ή εχθρικής επιβουλής. Και η κορυφαία συμφορά που φέρνει είναι ο εμφύλιος πόλε


μος. Ο Γοργίας επισήμανε: «Οι νίκες των Ελλήνων κατά των βαρβάρων απαιτούν ύμνους, ενώ οι νίκες των Ελλήνων κατά των Ελλήνων απαιτούν θρήνους». Ο Θουκυδίδης επίσης περιγράφει με μελανά χρώματα έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε στην Κέρκυρα μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Αλλά μήπως υπήρξε λιγότερο τρομερός ο εμφύλιος πόλεμος μετά την γερμανική κατοχή; Η διαφορά πολιτικών φρονημάτων (δηλαδή ο ευλογημένος πλουραλισμός για μια δημοκρατία) στάθηκε πάντα για την Ελλάδα αιτία διχόνοιας, εξοστρακισμού, εξορίας και εμφύλιου σπαραγμού. «Κάθε μερίδα ονομάζει τους αντιπάλους της εχθρούς της πατρίδας και ισχυρίζεται πως αυτή μονάχα αγωνίζεται γα το καλό του τόπου, ενώ κι ετούτοι κι εκείνοι δεν έχουν στον νου τους παρά το δικό τους όφελος και καταστρέφουν τη χώρα και οι δυο το ίδιο. Οι τυχεροί νικητές θεωρούνται καλοί πολίτες και πατριώτες, και οι νικημένοι λογαριάζονται εχθροί της πατρίδας, μιάσματα και ανοσισυργοί» (Δίον Κάσσιος: Ρωμαϊκή Ιστορία 41,17). Και με τον εμφύλιο πόλεμο μετά την γερμανική κατοχή, η αιματοχυσία των δυο παρατάξεων επαλήθευσε τον λόγο του Ηράκλειτου: «για να καθαρθσύν (από το αίμα της σφαγής) μιαίνονται με άλλο αίμα» («Καθαίρονται δ' άλλω αϊματι μιαινό- μενοι» Απόσπ. 5).

Ιδιαίτερα σοβαρό κίνητρο για τη διχοστασία των Ελλήνων είναι η ζηλοφθον ία. Από την αρχαιότητα η ζηλοφθονία του πλήθους απέναντι στους «επώνυμους» υπήρξε ονομαστό μειονέκτημα . Ο εξοστρακισμός του Αριστείδη (που υπήρξε δίκαιος, έντιμος και πατριώτης) σε μεγάλο βαθμό οφειλότανε σ’ αυτό το μειονέκτημα. Η ζηλοφθονία στάθηκε αιτία για την παρακμή της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο ζηλόφθονος είναι μικρόψυχος και φιλοκατήγορος, χαιρέκακος και διαστρεβλωτής της αλήθειας, κατατρέχει τους άξιους και ικανούς («γιατί αυτός και όχι εγώ)». Σπάνια επαινεί τον ομότεχνό του, αλλά συχνά έχει στη γλώσσα του τον «ιοβόλο λόγο» ή τη συκοφαντία.

Δυστυχώς σήμερα οι Νεοέλληνες λίγο-πολύ έχουνε τη ζηλοφθονία στο αίμα τους. Σε οποιονδήποτε κοινωνικό, πνευματικό,


πολιτικό κ.ά. χώρο, δημιουργούν «κυκλώματα» ικανά να παρεμποδίσουν κάποια ανερχόμενη αξία με κάθε τρόπο και ιδιαίτερα με τη «συνωμοσία της σιωπής». Οι οργανωμένες μετριότητες αντιπαθούν και πολεμούν όποιον τις ξεπερνά. Οι χήνες ποτέ δεν συγχωρούν αυτόν που έγινε κύκνος... Αν είσαι ξεχωριστός και δεν ανήκεις σε κλίκα δεν πετυχαίνεις.

Ο γείτονας του σπιτιού, και ο συνάδελφος της εργασίας σπάνια γίνεται ο «πλησίον» ο αγαπητός και φίλος· συνήθως είναι ο «κατά συνθήκην» γνώριμος και πάντοτε «ετερόφρονας» σχετικά με τις δικές μας πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις. Είναι δηλαδή ένα άτομο απορριπτέο, που είμαστε αναγκασμένοι να του λέμε «καλήμερα», και ενδόμυχα επιθυμούμε ν’ απαλλαγούμε απ’ την παρουσία του. Κι ας μη μας έχει κάνει το παραμικρό κακό. Απλούστατα δεν ανεχόμαστε την ιδιαιτερότητά του. δεν συγχωρούμε το ό,τι δεν μας μοιάζει σε όλα.

Αν πάλι κάποιος απ’ τους γνωστούς ή άγνωστους καταφέρει και προοδεύσει, αν αναδειχτεί και γίνει επώνυμος στον τόπο του, τότε θ’ αρχίσει ο ψίθυρος της δυσφήμησης και της συκοφαντίας με τις στερεότυπες λέξεις: κλέφτης, κίναιδος, ψυχοπαθής, φασίστας, κόλακας, καπάτσος, εκμεταλλευτής των περιστάσεων, τυχερός, αναρριχόμενος, δόλιος... Και μ’ αυτό το “κουτσομπολιό” που το ονομάζουν “κοινωνική κριτική” επιχειρούν να “θάψουν” τον άνθρωπο. Δεν θα του αναγνωρίσουν ποτέ ικανότητα, εξυπνάδα και εντιμότητα. Μέχρι να τον εξαφανίσουν.

Η διχόνοια και η ασυμφωνία σε ζωτικά ζητήματα υπήρξε ένα βασικό μειονέκτημα της ελληνικής φυλής. Αυτή η διχόνοια, η διχογνωμία, η διαφωνία, οδήγησε τους Έλληνες σε μακραίωνες διενέξεις και φιλονικίες, σε διχασμούς και σε εμφύλιες συρράξεις. Αυτή η διχόνοια επισημάνθηκε έντονα από τον Σολωμό (στον εθνικό «Ύμνον εις την Ελευθερίαν»:

Η Διχόνοια που βαστάει ένα σκήπτρο η δολερή καθενόςχαμογελάει, πάρ'το, λέγοντας, και συ.

Ο ΧΑΡΑΚΤΉΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ 105

Μην ειπούν στον στοχασμό τους τα ξένα έθνη αληθινά«Εάν μισούνται ανάμεσά τους δεν τους πρέπει ελευθερίά».Η Διχόνοια που είναι «ανίκητη και τες δάφνες μας μαόεί» μας

εξουσιάζει. Φιλοκατήγορος ο Έλληνας κριτικάρει δυσμενώς κάθε ενέργεια και ικανότητα που δεν είναι σύμφωνη με τις πεποιθήσεις του ή που τον ξεπερνάει. Είναι έτοιμος να γελοιοποιήσει κάθε μεγάλη αξία στην προσπάθειά του να την υποβαθμίσει. Ο εγωισμός και η κακώς εννοούμενη φιλοπρωτία, η κενοδοξία και η φιλαρχία του, συντηρούν ακόμα το μειονέκτημα αυτό της φυλής μας. Και γι’ αυτό, συχνά επαληθεύεται και ισχύει ο λόγος του Μακρυγιάννη: «Σιχάθηκα το Ρωμαίικον, ότι είμαστε ανθρωπο- φάγοι».

Η πολιτική είναι το αιώνιο συντηρητικό της διχόνοιας. Στα ελληνικά χωριά υπάρχουν δυο καφενεία, όπου στο ένα μαζεύονται οι του Α κόμματος και στο άλλο του Β κόμματος. Και ποτέ δεν πάει να πιει καφέ ο οπαδός του ενός κόμματος στο καφενείο του άλλου κόμματος. Κρατάει πάντα ψηλά τη σημαία του κόμματος του, δηλαδή τη σημαία του διχασμού. (Ακόμα και ο καφές του αντίπαλου κόμματος είναι «αίσχος»!)

Ο σπόρος της διχόνοιας που οδηγεί στον διχασμό ενυπάρχει στον χαρακτήρα του Έλληνα και οι ξένοι «καλοθελητές» και άσπονδοι «φίλοι» του, τον καλλιεργούν μεθοδικά προς όφελός τους. Οι λεγόμενοι «σύμμαχοί» μας εκμεταλλεύονται τον διχασμό μας για να προσκομίσουν πολιτικά, στρατηγικά, οικονομικά, κ.ά. οφέλη («διαίρει και βασίλευε»), αλλά και - το σπουδαιότερο - για ν’ αλλοτριώσουν την πνευματική μας ταυτότητα με τις επεμβάσεις τους και την πολιτιστική τους κυριαρχία επάνω μας. Και δυστυχώς, αυτή την αλλοτρίωση την θεωρούμε “σωτήριο εκπολιτισμό” μας...

Δυστυχώς ο Έλληνας ομονοεί και συσπειρώνεται μόνο μπροστά σε εθνικούς κινδύνους. Τότε εξισώνονται οι ιδεολογικές και ταξικές διαφορές και οι κάθε λογής διακρίσεις. Συμβαίνει αυτό που παρατήρησε ο Bossuet: «Τα δάχτυλα, άνισα μεταξύ τους, εξισώνονται για να σφίξουν κάτι που κρατούν».


Η δυσχέρεια πολιτισμένου διαλόγουΣτην Ελλάδα “θεοποιήθηκε” ο Λόγος ως υπέρτατη αξία φιλο

σοφική και ο διάλογος ως αξία ιδιαίτερα κοινωνική. Όπως είναι γνωστό, διάλογος είναι η ανταλλαγή σκέψεων και διερεύνηση αντιλήψεων, για την εξεύρεση ενός σωστού συμπεράσματος πάνω σ’ ένα θέμα που προβληματίζει τους συζητητές. Είναι η τελειότερη μορφή επικοινωνίας για την ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών, την επίλυση προσωπικών διαφορών ή συναισθηματικών εξομολογήσεων (ψυχική προσέγγιση). Μετατρέπει τη μοναξιά και την αποστασιοποίηση σε συνύπαρξη και φιλία. Κυρίως όμως ο διάλογος είναι σημαντικός όταν αφορά ένα ζωτικό θέμα, πολιτικό, κοινωνικό, ηθικό, θρησκευτικό κ.λπ. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η θεωρητική και πρακτική του αξία είναι μεγάλη, γιατί οι λύσεις στις οποίες θα οδηγήσει δεν αφορούν μόνο τους συνδιαλεγόμε- νους αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Οι προϋποθέσεις ενός γνήσιου και γόνιμου διαλόγου είναι: να είναι ελεύθερος και αντικειμενικός, ανεπηρέαστος και ειλικρινής, αδογμάτιστος και αφανάτιστος, σφαιρικός και πειστικός, ισότιμος προς όλους τους συζητητές (ο ένας να σέβεται την άποψη του άλλου). Να είναι απαλλαγμένος από προκατάληψη, μισαλλοδοξία και ισχυρογνωμοσύνη. Να μην κυριαρχείται από το ένστικτο της επιθετικότητας που στοχεύει στην συντριβή του αντιπάλου και στον θρίαμβο του νικητή. Και προπαντός να υπάρχει στο βάθος των συζητητών η συνείδηση ότι κανείς δεν μπορεί να έχει εκατό τοις εκατό δίκαιο και κανείς απόλυτο άδικο. Η λύση των περισσότερων προβλημάτων βρίσκεται στο «περίπου» στην εξισορροπημένη συνδιαλλαγή και εναρμόνιση των αντιθέσεων. Δεν υπάρχει στην πράξη απόλυτο καλό και απόλυτο κακό για όλους ανεξαιρέτως. Ο Αριστοτέλης έθεσε σωστά το ζήτημα: «Έπεί(δή) έξ άνοιμοίων ή Πόλις... άνάγκη (έστί) μή μίαν (μόνον) είναι τήν ’Αρετήν πάντων των πολιτών» (Πολιτικά 1277α, 6)· Στον νεοελληνικό χώρο η δυσκολία ενός τέτοιου διαλόγου είναι παροιμιώ- δης. Ενώ από έναν συλλογικό διάλογο νικητής πρέπει να βγει η


αλήθεια, ο κάθε συνομιλητής μάχεται ν’ αποδείξει ότι αυτός κατέχει την μοναδική αλήθεια και είναι ο νικητής. Έτσι, οι διαφωνίες υπερισχύουν από την σύγκλιση των απόψεων, και οι συνομιλητές τελικά αφού «μονολογήσουν» μεταξύ τους, αποχωρούν χωρίς να υποχωρήσουν βήμα από τις προσωπικές θέσεις τους. Την υποχώρηση από τις πρωταρχικές απόψεις τους και γνώμες, την θεωρούν προσβολή της προσωπικότητάς τους και καταρράκωση της αξιοπρέπειάς τους. Έτσι, μένουν άκαμπτοι και ανυποχώρητοι, με την πεποίθηση πως η αντίστασή τους τονίζει την προσωπικότητά τους. Για τους περισσότερους Νεοέλληνες ο διάλογος γίνεται με στόματα ανοιχτά και με αφτιά κλειστά.

Οι αιτίες της ανικανότητας του Νεοέλληνα για διάλογο είναι πολλές· επισημαίνουμε μερικές:

- Ανώριμη κοινωνική συνείδηση συνεργασίας.- Υπερτροφικός εγωισμός (ατομικοκεντρικότητα) που στοχεύει

στην εξασφάλιση υπεροχής και σπουδαιοφάνειας ανάμεσα στους διαλεγόμενους. Ο Έλληνας δεν συζητάει, αποφαίνεται! Δεν αγαπάει την ισηγορία, την πολυφωνία, την συνύπαρξη των αντιθέτων. Απαιτεί την ομοφωνία! Εχθρεύεται τον αντίλογο. Δεν συμφωνεί με τον Βολταίρο που έλεγε ότι «θα έδινα και τη ζωή μου για να λες ελεύθερα αυτά που πρεσβεύεις, με τα οποία εγώ καθόλου δεν συμφωνώ».

- Υποβαθμισμένη εμπιστοσύνη στην αξία του διαλόγου και της ανταλλαγής ιδεών. Έτσι ο διάλογος καταντάει συρραφή μονολόγων (συχνά άσχετων προς το θέμα).

- Ατιθάσευτο ένστικτο ανταγωνιστικότητας, εριστικότητας και επιθετικότητας.

- Υποβαθμισμένη πνευματικότητα που θα υπαγόρευε την ανεκτικότητα, τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα του πολιτισμένου ανθρώπου).

- Έλλειψη ικανής παιδείας (που διαμορφώνει τον πλούτο της σκέψης τη μεθόδευση του λόγου, την όξυνση της κρίσης, τον σεβασμό του συνομιλητή, την ανύψωση του ήθους, τη δίψα της αλήθειας και μόνο.


- Ο διάλογος με χαρακτήρα συστηματικού αμφισβητία (επί παντός επιστητού) και απορριπτικού των πάντων.

- Δογματικότητα (που δυσχεραίνει τον διάλογο) ιδίως, όταν εκφράζονται πολιτικές απόψεις (κομματική ιδεολογία) ή θρησκευτικές απόψεις (θεολογική πίστη).

- Σοφιστική ικανότητα. Την χρησιμοποιεί άλλοτε για να επι- δείξει «πνεύμα», άλλοτε για ν’ αποπροσανατολίσει τον συνομιλητή κι άλλοτε για να δικαιολογήσει τις εσφαλμένες απόψεις του.

- Έλλειψη σωστής πληροφόρησης.- Καχυποψία ότι τα συμπεράσματα του διαλόγου θα είναι βλα

πτικά για τα συμφέροντα του διαλεγομένου.- Προχειρολογία και φλυαρία ανούσια για δευτερεύοντα και

εκτός θέματος πράγματα.Ο Έλληνας γενικά είναι κακός συζητητής· στο σπίτι του, στις

συναναστροφές του, στη δουλειά του, στις δημόσιες συζητήσεις, στο κοινοβούλιο, παντού. Δεν ξέρει να ακούει με προσοχή κάποιον ομιλητή και επιστρατεύει ένα σωρό επιχειρήματα σοφιστικά για να τον ανατρέψει. Ο Κ. Σκόκος έγραψε επιγραμματικά: «Όπου δύο Ρωμιοί, ο ένας αυτοσχεδιάζεται σε ρήτορα και ο άλλος αγωνίζεται να τον διακόψει». Τις περισσότερες φορές καταφεύγει σε χειρονομίες και στην υπερύψωση της φωνής για να υπογραμμίσει τις ιδέες του και να πείσει τους συζητητές για γνώμες που δεν έχουν κανένα λογικό έρισμα. Αλλά με χειρονομίες και φωνασκίες ο ανόητος λόγος δεν αναβαθμίζεται· υποβαθμίζεται. Τελικά ένας τέτοιος διάλογος καταλήγει σε διαπληκτισμούς - και όχι μόνο φραστικούς. Ο Εμ. Ροΐδης έγραφε: «Μεταξύ δυο Ρωμιών διαφωνούντων δια το αν ο ήλιος προβάλλει εξ ανατολών ή εκ δυσμών, δίκαιον έχει ο οπλοφορών!».

Μια ακόμα κακή συνήθεια των Νεοελλήνων είναι η τέλεια έλλειψη διαλόγου ανάμεσα σε νέους και ηλικιωμένους· κι αυτό φυσικά αποβαίνει σε βάρος των νέων. Στον διάλογο δεν πρέπει να στέκονται εμπόδιο οι ηλικίες, το χάσμα των γενεών, τα πολιτικά φρονήματα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Στον σωστό διάλογο ένα πράγμα πρωτεύει: η συλλογική αναζήτηση της αλήθειας.


Τίποτα άλλο. Ο R. Rollan to είχε επισημάνει: «Όταν συζητάμε δεν υπάρχει ανώτερος και κατώτερος, ούτε τίτλοι, ούτε ηλικία, ούτε όνομα. Τίποτα δεν λογαριάζεται παρά μονάχα η αλήθεια. Και μπροστά σ’ αυτή είναι όλοι ίσοι». Και ο Fr. Bacon παρατήρησε: «Γίνεται κανείς σοφότερος από διάλογο μιας ώρας παρά από σκέψη μιας ημέρας».

Φαίνεται όμως ότι η πολιτισμένη συνομιλία, ο διάλογος με βάση την αμοιβαία εμπιστοσύνη δεν είναι γενικά κάτι το εύκολο, όχι μόνο για τους Έλληνες, αλλά και για άλλους λαούς. Χρειάστηκαν τόσα πολλά χρόνια για να γίνει η κραυγή των ανθρώπων ομιλία και φαίνεται πως δεν φτάνει μια ολόκληρη ζωή για να γίνει η ομιλία αυτή συνομιλία...

Το ανικανοποίητοΟ Έλληνας είναι ευκολοχόρταστος (: αψίκορος) ανακόλου

θος και ασταθής. Εύκολα ενθουσιάζεται και απογοητεύεται. Μεμψίμοιρος, καχύποπτος και δύσπιστος. Έχει ακόρεστη δίψα για αλλαγή.

Με την εξυπνάδα του και τη δραστηριότητά του μπορεί να επιχειρήσει - και να κατορθώσει - τα πάντα, αλλά κουράζεται εύκολα και η προσοχή του στρέφεται (τυχοδιωκτικά) σε άλλο αντικείμενο έλξης.

Είναι αδικαιολόγητα παραπονιάρης, γκρινιάρης (μεμψίμοιρος), μίζερος, κακομοίρης και ανευχαρίστητος. Σκαλίζει και βρίσκει το αγκάθι που τον πονάει ψυχικά και τον κάνει δίσθυμο· αλλά και όταν αφαιρέσει αυτή την «αγχογόνο άκανθα» δεν ησυχάζει. «Χαίρεται λίγο για τα πολλά που έχει και υποφέρει πολύ για τα λίγα που του λείπουν» κατά τη γαλλική παροιμία. Αν τον ρωτήσεις: «Τι κάνεις» θ’ απαντήσει: «Καλά»· κι αμέσως μετά θα συμπληρώσει: «Τι καλά δηλαδή...» και θ’ αρχίσει να σου απαριθμεί τα προβλήματά του.


Η μικρολογία, η φλυαρία (αδολεσχία) και η αρνητική κριτική (κουτσομπολιό)Ο Έλληνας χαρακτηρίζεται για τη «λογόρροια», τη μακρη-

γορία του, και την επικάλυψη του ουσιώδους απ’ το επουσιώδες. Η συναισθηματική ασάφεια (και ομίχλη) σκεπάζει τον ορθό λόγο που πείθει. Αγαπά την μυθοπλασία και τον διφορούμενο λόγο. Είναι παραμυθάς και σοφιστής. Του αρέσει η ισορροπία σε τεντωμένο σχοινί... Χαρακτηρίζεται για το πλεόνασμα των λόγων και το έλλειμμα των έργων. Το να ασκεί επίσης δυσμενή κριτική παντού, είναι κάτι που τον ευφραίνει. Και παραβλέπει το γεγονός πως και η ελάχιστη πρωτότυπη δημιουργία είναι ανώτερη από μια μεγάλη - και μίζερη - ανάλυση με ό,τι έχουν δημιουργήσει οι άλλοι, ή από μια κακόβουλη και κακόπιστη κριτική. Η κακογλωσσιά (το κουτσομπολιό) είναι, γι’ αυτόν εθνικό σπορ. Για όλους γνωρίζει κάτι το μεμπτό, κι αν δεν το γνωρίζει, το υποθέτει. Τη διαγωγή του αυτή την ονομάζει ειλικρίνεια, ελεύθερη γνώμη και δημοκρατικό πνεύμα. Τα προσφιλέστερα θέματα για κουτσομπολιό είναι τα ερωτικά, τα ηθικά, τα οικονομικά και τα πολιτικά.

Γενικά οι Έλληνες είναι λογάδες· φλιαρούν και χειρονομούν. Ο λόγος τους είναι χειρονομημένος και τον χρησιμοποιούν συχνά αλληγορικά, συναισθηματικά και αγοραία. Με τον λόγο παίζουν και εμπαίζουν μιλούν για ν’ αντιμιλήσουν, σοβαρολογούν για να ειρωνευτούν, ρητορεύουν για να δημοκοπήσουν, ενθουσιάζονται για να παραληρήσουν. Κάθε κοινωνική τάξη και κάθε συντεχνία έχει τη γλώσσα της. Η γλώσσα της είναι η ταυτότητά της και η ψυχή της.

Η αδράνεια και ραθυμίαΟ χρόνος της χαλάρωσης, της στασιμότητας και της αδράνειας

του Έλληνα είναι μεγάλος. Τα πάντα διεκπεραιώνονται με βραδύ ρυθμό. Ενώ έχει συνείδηση της θέσης του και ποθεί την αλλα-


γη δεν αντιδρά όσο πρέπει στις ατυχίες του. Η αδιαφορία του και η αναβλητικότητά του τον εμποδίζουν. Η εκκρεμότητα και το μισοτελειωμένο έργο αποτελούν τη φυσιολογική του κατάσταση.

Αξιο προσοχής είναι και το ότι ενώ τρέφει θαυμασμό για το πνεύμα σπάνια ενδιαφέρεται για πνευματικά θέματα. Η πνευματική οκνηρία για στοχασμό και προβληματισμό δεν του το επιτρέπει. Προτιμά να σκεφτούν άλλοι γι’ αυτόν και να του δώσουν έτοιμες τις λύσεις. Δεν θέλει να ταλαιπωρηθεί ο ίδιος. Ο Θουκυδίδης διατύπωσε εύστοχα αυτό το χαρακτηριστικό του Έλληνα: που είναι καταναλωτής της ετοιμοπαράδοτης σκέψης: «Άταλαί- πωρος τοΐς πολλοΐς ή ζήτησις τής άληθείας καί έπί τά έτοιμα μάλλον τρέπονται» (Ιστορ. Α 20-22). Η αδράνεια, η νωθρότητα, η ραθυμία και η πνευματική οκνηρία του Νεοέλληνα είναι ένα ανησυχητικό σύμπτωμα της κοινωνικής ζωής. Και το πράγμα γίνεται πιο σοβαρό όταν η οκνηρία αφορά τη μνήμη. Γιατί ο Έλληνας ξεχνάει εύκολα τα δυσάρεστα. Κι όπως είναι γνωστό, όποιος λησμονεί το παρελθόν, το ξαναζεί. 'Οταν τα ιστορικά γεγονότα ξεχνιούνται ως μνήμη και διδαχή, τότε επαναλαμβάνονται. Αλλά δυστυχώς ο Έλληνας ενώ έχει αξιόλογη εθνική ζωή, την ξεχνάει- και κάτι χειρότερο: δεν τη σέβεται. Αδιαφορεί για το οπλοστάσιο των αξιών του και μένει ακάλυπτος. Οι κυριότερες αιτίες γι’ αυτή την παθολογία της συμπεριφοράς του, την παθητική στάση του που μοιάζει με πολύ μεγάλο διάλειμμα στην ενεργητική του δραστηριότητα είναι:

- η επανειλημμένη διάψευση των ελπίδων και προσδοκιών του, και οι διαρκείς απογοητεύσεις κυρίως στον επαγγελματικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο.

- οι φοβίες, ο σκεπτικισμός και η αμφιβολία που φέρνει την αναποφασιστικότητα·

- οι ψευδαισθήσεις που γεννιούνται από την παραπλανητική πληροφόρηση και τις μάταιες και φρούδες ελπίδες·

- η άφθονη παροχή ευκολοχώνευτης πνευματικής τροφής (μα- κρυά από προβληματισμό και βάσανο σκέψης·

- η μεγάλη προσφορά προϊόντων υποκουλτούρας από την τη-


λεόραση, που υποκαθιστούν την πραγματικότητα με το όνειρο, την αλήθεια με την πλάνη, και το ήθος με τον αμοραλισμό·

- η προσήλωση σε μια εξειδικευμένη δραστηριότητα, ώστε νσ παραμερίζεται κάθε άλλο ενδιαφέρον.

Η κρατική αδιαφορία και αδράνεια είναι φανερή σ’ ένα σωρό περιπτώσεις. Δυο απ’ αυτές είναι ιδιαίτερα χτυπητές: α) Η απουσία ελληνοπρεπών αγαλμάτων (στις πλατείες των πόλεων) κάποιων από τους τόσους μεγάλους προγόνους κυρίως στο χώρο του πνευματικού πολιτισμού.

β) Η διατήρηση του ραγιαδισμού με το να μην αλλάζει τα τουρκόφωνα τοπωνύμια στις ελληνικές περιοχές. Σ’ αυτό βέβαια έχει συνεπίκουρο τον ελληνικό λαό ο οποίος δεν θέλει να τ’ αλλάξει... Στη διατήρηση αυτή του ραγιαδισμού συγκαταλέγονται και οι αμανέδες, καθώς και το τσιφτετέλι (που εξελίσσεται σε εθνικό χορό).

Οπωσδήποτε όμως, η αδράνεια, η νωθρότητα, η τεμπελιά, η απουσία αυτενέργειας και η συνεχής μεμψιμοιρία του γκρινιάρη Νεοέλληνα είναι απαράδεκτη. «Αντί να παραπονιέσαι για το σκοτάδι, άναψε ένα κερί» λένε οι Κινέζοι.

η επανειλημμένη διάψευση των ελπίδων και προσδοκιών του, στις διαρκές απογοητεύσεις κυρίως στον επαγγελματικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο-

Η ψευδολογία, η ανειλικρίνεια και η υποκρισίαΟ Έλληνας είναι σ’ ένα βαθμό ψευδολόγος και υποκριτής.

Κατασκευάζει σοφίσματα που παραποιούν την αλήθεια. Υποκριτής και φιλοκατήγορος συχνά σε ζητήματα ηθικής και επαγγελματικού ανταγωνισμού, ξεπέφτει στην ανειλικρίνεια.

Η ψευδολογία και η απάτη, ας μη ξεχνάμε ότι υφίστανται για τον Νεοέλληνα ως κατάλοιπα της καταδυνάστευσής του από τους κατακτητές του. Το ίδιο και η υποκριτική συμπεριφορά: η μάσκα της ηθικής που σκεπάζει το αληθινό-ανήθικο πρόσωπο.

Ωστόσο αυτή η ροπή προς την ψευδολογία δεν μειώνει την


εκτίμηση του Έλληνα προς την φιλαλήθεια, αλλά έχει έντονο το αισθητήριο ότι είναι αναγκαίο το «σωτήριο ψέμα» όπου χρειάζεται. Όταν η αλήθεια οδηγεί στην καταστροφή το ψέμα είναι πάντα συγχωρητέο. Γιατί σε τελευταία ανάλυση κάθε αξία και αρετή υφίσταται χάριν του ανθρώπου· και κάθε νόμος (ή Σάββατο) για τον άνθρωπο έγινε, και όχι ο άνθρωπος για τον νόμο (ή το Σάββατο). Αλλά και κάτι ακόμα: ο άνθρωπος που είναι αδύνατος δεν μπορεί εύκολα να είναι ειλικρινής...

Η πονηριά, η πανουργία, η δολιότητα, η απάτη και κατεργαριάΟ Έλληνας θαυμάζει το «ατσιδιλίκι» και ρέπει προς των κα

κώς εννοούμενη εξυπνάδα: την πονηρία, που είναι αρνητική ευ- φυία, που υπηρετεί περισσότερο τον ατομικισμό και τον τυχοδιωκτισμό. Ο ατσιδισμός και η καπατσοσύνη είναι άλλα ονόματα της πονηριάς. Ο «καταφερτζής» προσπαθεί πάντα να «ρίξει» τον άλλο, κι αυτό τον κάνει ευτυχισμένο όταν το πετύχει. Η απατεω- νία είναι το εθνικό σπορ της αγοράς που ξεκινά απ’ τη νοθεία του προϊόντος και καταλήγει στην αφαίμαξη του αγοραστή. Ο Νεοέλληνας καυχιέται για τους χαρακτηρισμούς: αετονύχης, τσακάλι, κομπιναδόρος, μιζαδόρος.

Άνθρωποι που ξέρουν να ελίσσονται και να κυνηγούν το συμφέρον τους με τις πιο απίθανες μεθόδους, βρίσκονται σε θέσεις κλειδιά και σε κορυφές του πολιτικού και κοινωνικού δημόσιου βίου. Το ίδιο συμβαίνει και στον πνευματικό και καλλιτεχνικό χώρο.

Ο καλός και άξιος άνθρωπος, ο έντιμος και δίκαιος, θεωρείται «καλό ανθρωπάκι ο καημένος· αγαθούτσικος και μονόχνοτος». Είναι ο επιστήμονας ή καλλιτέχνης, ο πνευματικός και αι- σθαντικός, που δεν έχει δημόσιες σχέσεις (ή καλύτερα «υπόγειες σχέσεις») και δεν αυτοπροβάλλεται. Είναι ο σεμνός και εργατικός, ο έντιμος και ευγενικός που παραγκωνίζεται...

Το 1997 ανακαλύφθηκαν 2,5 εκατομμύρια πλαστά ασφαλιστι


κά βιβλιάρια που τα χρησιμοποιούσαν οι «ατσίδες» κάτοχοι τους για να λυμαίνονται τα Ασφαλιστικά Ταμεία, τα οποία καταρρέουν. Η εκμετάλλευση του Δημοσίου (φοροδιαφυγή, κ,λπ.) θεωρείται προσόν εξυπνάδας. Έχει ειπωθεί πως στην Ελλάδα για ν’ αποχτήσεις λεφτά χρειάζεσαι κόπο. Για να ν’ αποχτήσεις όμως πολλά λεφτά χρειάζεσαι κόλπο.

Ο ατομικισμός και η συμφεροντολογία. Η λογική του κέρδους. Η αισχροκέρδιαΣτον υπερβολικό ατομικισμό του Έλληνα πρέπει ν’ αποδώ

σουμε και πολλά άλλα συνακόλουθα ελαττώματα, όπως την ιδιοτέλεια, την κερδοσκοπία, την έλλειψη αλληλεγγύης και συνεργα- τικότητας, την αδιαφορία για τα δικαιώματα του άλλου, την οξυ- θυμία και την εριστικότητα, τη δυστροπία και τη συκοφαντία, την ασυνέπεια και την αγένεια. Η ατομική του άνεση και καλοπέραση προτάσσεται και σε περιπτώσεις τέτοιες που κάνουν τελείως απαράδεκτη αυτή τη συμπεριφορά.

Η λογική του κέρδους - συχνά του υπερβολικού και αθέμιτου κέρδους - είναι σταθερό γνώρισμα του Έλληνα με το εμπορικό δαιμόνιο. Μπορεί να χρησιμοποιείσει την απάτη και την ψευδολογία για να πετύχει το maximum του κέρδους (αδ ιαφ ορώ ντας ακόμα και για την καλή φήμη της αξιοπιστίας) και αυτό το θεωρεί εξυπνάδα και ικανότητα. Αλλά ο σωστός έμπορας δεν είναι ο ληστής του πελάτη του, που ανεβάζει το κέρδος του 100-500%. Η αποκλειστική προσήλωση στο συμφέρον και η μετατροπή του homo sapiens σε homo oeconomicus αποκλειστικά, δεν ανήκει στις αρετές των Ελλήνων.

Το κέρδος, το χρήμα, είναι βέβαια ένα από τα πιο αγαπητά και επιθυμητά υλικά αγαθά, αλλά δεν παύει να είναι ένας καλός υπηρέτης και ένας κακός αφέντης. Δυστυχώς σήμερα για τον Νεοέλληνα (με λίγες εξαιρέσεις) ιδανικός τύπος ανθρώπου είναι ο άνθρωπος του χρήματος (ο επιχειρηματίας, ο μπίσνεσμαν, ο εμπορευόμενος κ.λπ.). «Μέτρον πάντων ανθρώπων χρήματα»...


Η ανευθυνότητα, η ευθυνοφοβία, η μετάθεση ευθυνώνΟι περισσότεροι «αρμόδιοι» στον ελληνικό χώρο είναι «ανευ-

θυνοϋπεύθυνοι» και βετεράνοι στη μετάθεση ευθυνών. Λείπει το θάρρος ν’ αναλάβουν την ευθύνη και επομένως ν’ αναλάβουν κάποια πρωτοβουλία. Έτσι θυσιάζεται το πνεύμα του νόμου στο γράμμα του νόμου, και οι διάφοροι σχολαστικοί βυζαντινισμοί διατηρούν μια απαράδεκτη γραφειοκρατία που ταλαιπωρεί τον πολίτη. Η ανευθυνότητα αφορά όλα τα επαγγέλματα, ιδιωτικά ή δημόσια. Ιδιαίτερα πρέπει να τονίσουμε τη δημοσιογραφική ανευθυνότητα ορισμένων εντύπων, τα οποία «ελαφρά τη καρ- δία» και με την απουσία του κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας «αλωνίζουν» ανενδοίαστα τον ηθικό χώρο της πληροφόρησης. Και γενικότερα όμως τα Μ.Μ.Ε. δεν στέκονται στο ύψος τους.

Η ξενομανία, ξενοφοβία και αυτοϋποτίμησηΞενομανία είναι η δουλική απομίμηση και αφομοίωση ξένων

στοιχείων με ταυτόχρονη υποτίμηση κάθε εθνικού στοιχείου. Η ξενομανία αφορά το ντύσιμο, τους τρόπους συμπεριφοράς, την ψυχαγωγία, την νοοτροπία, τον τρόπο σκέψης, τη διατροφή, την τέχνη, τα ήθη και τα έθιμα.

Ένα συναίσθημα αυτοϋπστίμησης και κατωτερότητας υπάρχει (κρυφό ή φανερό) στον Νεοέλληνα (σήμερα λιγότερο απ’ το παρελθόν). Κάποια δουλοφροσύνη κι ένας άκριτος μιμητισμός, που καταντάει και ξενομανία, τραυματίζει την εθνική μας αυτογνωσία και μαρτυρεί ραγιαδισμό και αδυναμία αυτοκριτικής. Η υποβαθμισμένη εμπιστοσύνη στις ικανότητές μας, η οποία συντηρείται με την αδράνεια και τη μειωμένη δραστηριότητα για τη βελτίωσή μας, είναι υπεύθυνη γι’ αυτή τη συμπεριφορά. Η ξενομανία συχνά εναλλάσσεται με ξενοφοβία. Και το τραγικότερο είναι ότι η ξενοφοβία εξελίσσεται σε μισαλλοδοξία. Η δουλικό- τητα απέναντι στους ξένους μοιάζει κάποτε με την αρετή της φι


λοξενίας (κι ενώ είναι μειονέκτημα συγχέεται με προτέρημα) αλλά στην ουσία δεν είναι γνήσια φιλοξενία.

Και η μίμηση ακόμα των υποπροϊόντων της αισθητικής που η μόδα λανσάρει και προωθεί στην υπερκατανάλωση είναι μια υποτίμηση για το γούστο μας και τα ήθη μας. Μα ωστόσο πηθικίζου- με και διαμαρτυρόμαστε από πάνω όταν μας αποκαλούν «υπανάπτυκτους» και μας παραγκωνίζουν. Αλλά, όπως είπε ο Σαίξπηρ «ο άνθρωπος που αφήνεται να τον ποδοπατήσουν ας μην του κακοφαίνεται όταν τον αποκαλουν μυρμήγκι».

Η ξενομανία, η ξενολατρεία και ο μιμητισμός κάνει τον Νεοέλληνα να καταναλώνει αντί ελληνικά ποτά, ξενόφερτα, όπως: ουί- σκυ, τζιν, βότκα, μπράντυ, βερμούτ, τσέρυ-τόνικ, κ.ά.

Τον κάνει (δήθεν για τουριστικούς λόγους) να καταργεί τις ελληνικές επιγραφές από τα καταστηματά του. Έτσι, ονομάζει το πολυκατάστημα: Super Market, το ανθοπωλείο: Flower Shop, το Γραφείο Κηδειών: Funeral Home κ.λπ. Αλλά υπάρχουν κι άλλα κωμικότερα όπως: Boutique φρούτων, Ispaniko Epiplo, Monter- no Kourema, κ.ά.

Γέμισε τη γλώσσα του με ξένες λέξεις, και αυτό το ονομάζει «παιδεία» και όχι «γλωσσορύπανση». Η αμφίεση των νέων κι μεσήλικων πειθαρχεί τυφλά στον αντιαισθητικό «μπλουντζήνιο» πολιτισμό εξ Αμερικής, και στο Unisex που τείνει να κάνει αδιάκριτα τα φύλα.

Από κούφια ματαιοδοξία και ξενομανία πολλά ελληνικά ονόματα τα μετατρέπει ο Νεοέλληνας σε ξενικά. Τα αγγλοποιεί ή τα γαλλοποιεί συνήθως για να φαίνονται πολιτισμένα. Την ξενόδουλη εξάρτηση δεν την υπολογίζει. Η ξενομανία και ξενοδουλία των Νεοελλήνων τους οδήγησαν ακόμα να τιμούν και να δοξολογούν ως φιλέλληνες κάποιους αποδεδειγμένους ιστορικά εχθρούς της πατρίδας τους .

Υπάρχει βέβαια κι ένα (όχι πολύ σοβαρό) ελαφρυντικό για την εισροή στην Ελλάδα ξένων τρόπων ζωής, ψυχαγωγίας, ενδυμασίας και κοινωνικής συμπεριφοράς: το ότι αυτά όλα οφείλο-


νται στο κοσμοπολίτικο πνεύμα, στη διεθνιστική ιδεολογία που είναι «της μόδας» σε όλο τον κόσμο.

Οι διάφορες αιτίες της ξενομανίας, αναλυτικότερα είναι οι εξής:

- Η επιθυμία κοινωνικής ανόδου, επιβεβαίωση της προσωπικής αξίας και αυτοπροβολής.

- Η πεποίθηση πως ο ευρωπαϊκός και ο αμερικάνικος πολιτισμός είναι τέλειος και μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο.

- Ο φόβος να μη χαρακτηριστούν οι Νεοέλληνες ως υπανάπτυκτοι και αναχρονιστικοί.

- Η έλλειψη παιδείας, ιστοριογνωσίας και πολιτιστικής υποδομής (με συνέπεια την υποτίμηση κάθε ελληνικού).

Ωστόσο, ο μεγάλος διηγηματογράφος μας Αλ. Παπαδιαμάντης, που ήταν βαθύς γνώστης του πολιτισμού των Ευρωπαίων και γνώριζε πολύ καλά Αγγλικά και Γαλλικά - αφού ασχολήθηκε για πολλά χρόνια επαγγελματικά ως μεταφραστής - πουθενά στο λογοτεχνικό του έργο δεν χρησιμοποιεί ξένες λέξεις και πουθενά δεν εκθειάζει ξένα ήθη και πολιτιστικές συνήθειες - και πολύ περισσότερο δεν τις μιμείται.

Το συναίσθημα μειονεκτικότητας απέναντι σε οτιδήποτε ξενικό, άκριτα και ασυλλόγιστα, υποβαθμίζει τη νοημοσύνη μας.

Οι συνέπειες και οι επιπτώσεις της ξενομανίας είναι θλιβερές, γιατί οι Νεοέλληνες μ’ αυτό το ελάττωμα αυτοϋποβιβάζονται καθολικά, ακόμα και στους τομείς που υπερέχουν απέναντι στους ξένους· εκμηδενίζεται η αυτοπεποίθησή τους· κλονίζεται η εμπιστοσύνη τους στην αξία της γλώσσας και της παράδοσης, στα ήθη και τον πολιτισμό τους· κατέχονται από συναισθήματα υποτέλειας, άγχους, ανασφάλειας. Οδηγούνται στην υποκρισία και στην ανειλι- κρίνεια· γίνονται ματαιόδοξοι και συχνά γελοίοι- αναγκάζουν το κράτος να κάνει πολυδάπανες εισαγωγές εις βάρος της εθνικής οικονομίας· διαστρεβλώνουν την εθνική τους συνείδηση. Σήμερα, το αμερικάνικο μοντέλο ζωής έχει αντικαταστήσει το ευρωπαϊκό και η αλαζονεία της δύναμης αντικατέστησε το ήθος του στοχασμού. Πρέπει ακόμα να σημειώσουμε ότι οι Τουρκοκρατούμενοι


υπανάπτυκτοι Έλληνες θαύμαζαν τους ελεύθερους και προοδευ- μένους Ευρωπαίους· γι’ αυτό στην επανάσταση του 1821 χωρίστηκαν σε Αγγλόφιλους , Γαλλόφιλους και Ρωσσόφιλσυς. Μόνον ο Μακρυγιάννης κι ο Κολοκοτρώνης ήταν Ελληνόφιλοι... Πολύ εύστοχα ο Κ. Γεωργουσόπουλος παρατηρεί: «Τι σημαίνει εθνική ανεξαρτησία, όταν μιλάμε, τραγουδάμε, ντυνόμαστε, συμπεριφε- ρόμαστε, ερωτευόμαστε αμερικάνικα. Εξάρτηση δεν είναι το είδος του όπλου που χρησιμοποιείς, αλλά η νοοτροπία που οπλίζει αυτό το όπλο. Προσωπικά δεν καταλαβαίνω γιατί επιμένουν οι Αμερικάνοι πού θα βάλουν τους πυραύλους τους. Τους έχουν ήδη βάλει μέσα στο μυαλό των περισσοτέρων Ελλήνων μαζί με το μπλουτζίν, την κόκα κόλα, το βίντεο, το ροκ και τα αγγλικά. Δεν πάσχω από κανενός είδους σωβινισμό. Αυτός ο τόπος πάντα δανειζότανε ή άρπαζε και αφομοίωνε. .Εδώ όμως και λίγα χρόνια έχει μετατραπεί σε ηλίθιο γλάρο. Καταπίνει αμάσητα. Ή μασά την τσίχλα της πνευματικής εξάρτησης με μαεστρία κατσίκας και μιμητισμό μαϊμούς».

θλιβερές επιπτώσεις της ξενομανίας και του άκριτου πιθηκι- σμού είναι φανερές στο χώρο της Τέχνης. Όλες οι καλές Τέχνες στην κοιτίδα που τις γέννησε έπαθαν τεράστια διαστροφή στον εικοστό αιώνα εξαιτίας της μίμησης ξένων ρευμάτων αισθητικά παθολογικών. Στην ποίηση, αν εξαιρέσουμε τις πολύ λιγοστές θετικές προσφορές του υπερρεαλισμού (Ελύτης, Σεφέρης, και μερικοί άλλοι) οι περισσότεροι μοντέρνοι υπερρεαλιστές γέμισαν τις βιβλιοθήκες της Ελλάδας με ποίηση α-ποιητική, που στηρίζεται στα αρνητικά στοιχεία αυτού του ποιητικού ρεύματος, όπως είναι: α) η παρανοϊκή σκέψη και έκφραση, β) η θεληματική ασάφεια και ο ερμητισμός, γ) το υπερτροφικό αντιλογικό στοιχείο και η απόρριψη της ποιητικής έλλογης ιδέας, δ) ο εξοστρακισμός της συνειρμικής εικονοπλασίας, ε) η ανισόρροπη σύζευξη διάνοιας και φαντασίας (που είναι οι βασικές λειτουργίες της συνείδησης, στ) ο εύκολος τυποποιημένος μανιερισμός, ζ) η αναρχία των συνειρμών και το ονειρικό παράλογο, η) η υπερβολική ελλει- πτικότητα του λόγου, θ) η δομική αποδιοργάνωση του ποιήματος,


κ.λπ. Φυσικά, δεν λείπει και η βωμολοχία. Τα ίδια και παραπλήσια αρνητικά στοιχεία συναντούμε και στην ελληνική πεζογραφία, αλλά και στον θεατρικό λόγο.

Η υψηλή μουσική τέχνη κατάντησε άμουση μουσική των κρότων και των θορύβων, χωρίς μελωδία και αρμονία. Μια ηχορύ- πανση που πηγάζει από διάφορα είδη «πρωτοποριακής» μουσικής, όπως είναι η δωδεκάφθογγη, η ατονική, η ηλεκτρονική - παρανοϊκή - η κροτογενής της Αφρικής (μέσω USA) κ.ά.

Τα αρνητικά στοιχεία του υπερρεαλισμού αλλοίωσαν και το κάλλος των εικαστικών τεχνών. Η ζωγραφική έγινε αγνώριστη και συχνά απεχθής, το ίδιο και η γλυπτική, η οποία αποκόπηκε (στις δημόσιες εμφανίσεις της) από τον ελληνικό «χώρο». Τερατόμορφα πρόσωπα, ακρωτηριασμένα σώματα με στρεβλωμένα μέλη και κατακρεουργημένες σάρκες ασεβούν στους δημόσιους χώρους - στα πάρκα, στις πλατείες και στους δρόμους των πόλεων - και προσβάλλουν την αισθητική του μέσου πολίτη, αλλά και του καλλιεργημένου επιστήμονα, ενώ τρομάζουν τα παιδιά που τα παρατηρούν με δέος... Και οι «πρωτοποριακοί» γλύπτες - ατάλαντοι και ταλαντούχοι - εισπράττουν τα εκατομμύρια απ’ τον φτωχό κορβανά του ελληνικού λαού, που φυσικά, δεν «αγάλλε- ται» καθόλου βλέποντας τα «αγάλματα» αυτά.

Η αδιαφορία για το δημογραφιχά πρόβλημα της υπογεννητικότηταςΤο πρόβλημα της μείωσης του πληθυσμού με τη μείωση των

γεννήσεων (αφού η πρόοδος της θεραπευτικής ιατρικής έχει αναχαιτίσει την θνησιμότητα, ιδίως την παιδική θνησιμότητα) είναι μεγάλο. Η αναγκαστική και η θεληματική ατεκνία οδηγεί σε μια διαρκή συρρίκνωση του πληθυσμού και τη δημιουργία μιας κοινωνίας γερόντων, με όλα τα επακόλουθα στην οικονομική, πολιτιστική και αμυντική υποβάθμιση της χώρας. Το 1930 η κάθε ελληνική οικογένεια είχε 3-4 παιδιά· σήμερα έχει 1-2. Και ο ενεργός πληθυσμός είναι 36%. Με βάση τις στατιστικές, το 1981 είχα


με 148.000 γεννήσεις, το 1988 είχαμε 93.000, το 1995 είχαμε 101.106, ενώ οι θάνατοι ήταν 100.158. Το 1997 η Ελλάδα παρουσίασε αρνητικό ισοζύγιο ζωής - θανάτου, αφού γεννήθηκαν 98.200 και πέθαναν 98.700. Παραπλήσιο πρόβλημα υπογεννητικότητας στην Ευρώπη παρουσιάσαν κατά το 1997 η Γερμανία, η Ιταλία και η Σουηδία ('Ερευνα Eurostat). Έτσι, οι προβλέψεις για το μέλλον είναι ζοφερές. Η ελάττωση των γεννήσεων, και οι πολλές εκτρώσεις οφείλονται σε διάφορους λόγους όπως είναι:

- Η στενότητα των οικονομικών (μικροί μισθοί, ανεργία, υποαπασχόληση).

- Η παροχή καλύτερης ποιότητας ζωής στη μικρή οικογένεια.- Η έλλειψη πολλών παιδικών σταθμών (εφόσον εργάζονται

και οι δύο γονείς).- Η στενότητα του οικιακού χώρου.- Η σωματοψυχική κόπωση του σύγχρονου ανθρώπου.- Η άρνηση της δέσμευσης που συνεπάγονται τα παιδιά.- Η αντίληψη ότι το ένα παιδί ανατρέφεται καλύτερα και σπου

δάζει ανετότερα. Λανθασμένη φυσικά αντίληψη για τα «ανάδελφα» μοναχοπαίδια, που τα τραυματίζουν.

Σχετικά με τις επιπτώσεις της υπογεννητικότητας στην οικονομία έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Εδώ θα υπενθυμήσουμε ότι ενώ οι φυσιολογικοί δείκτες είναι τέσσεροι εργαζόμενοι προς ένα συνταξιούχο, σήμερα έχουμε δύο μόνον εργαζόμενους προς ένα συνταξιούχο.

Η (αρνητική) πολυμέρεια και παντογνωσίαΟ Έλληνας είναι πολυμερής, παντογνώστης και πολυτεχνίτης.

Έτσι όμως διασπάται και υποβαθμίζεται. Τις λιγότερες φορές τα καταφέρνει. Τις περισσότερες φορές όμως εσφαλμένα νομίζει ότι είναι πολυμαθής και παντογνώστης, γι’ αυτό και παίρνει μέρος σε κάθε συζήτηση και εκφράζει με πειστικότητα τη γνώμη του για θέματα που ελάχιστα γνωρίζει. Δεν παραδέχεται ποτέ ότι δεν ξέρει κάτι. Ακόμα κι αν γελοιοποιηθεί ισχυρίζεται ότι «δεν τον κατά


λαβαν». «Ο κάθε Έλληνας είναι ειδικός της δουλειάς του διπλανού του» επισημάνει η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ.

Η ευπιστίαΟ Έλληνας είναι «ανεπίδεκτος μαθήσεως» και μνήμης στον

τομέα της εμπιστοσύνης, της ευπιστίας, παρόλα τα παθήματά του. Εμπιστεύεται εύκολα φίλους και εχθρούς, αντιπάλους και «συμμάχους» αλλοεθνείς. Πάντα ξεχνάει το θηρίο που κρύβει μέσα του ο συνάνθρωπος, και στις καλές του στιγμές χώνει το κεφάλι του μέσα στο στόμα του. Κι όμως, ο Επίχαρμος τον έχει ειδοποιήσει από τον Ε' αι. π.Χ.: «Να είσαι νηφάλιος και να θυμάσαι πάντα ότι πρέπει να δυσπιστείς· αυτά είναι τα θεμέλια της ορθοφρο- σύνης». Και ο Σολωμός συμπληρώνει:

Δυστυχισμένε μον λαέ, καλέ κι αγαπημένε,πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδομένε.

Η υπερτροφική σνναισθηματικότητα και αστάθειαΣτην Ελλάδα γεννήθηκε και θεοποιήθηκε ο Λόγος, ο ορθός

λόγος. Και ενώ ο Έλληνας επικαλείται διαρκώς τη λογική είναι υπερβολικά αισθηματίας και κατά κανόνα ενεργεί συναισθηματικά. Φυσικά υπάρχουν οι εξαιρέσεις, αυτοί που ενεργούν με γνώμονα τη λογική και μεγαλουργούν· αλλά οι περισσότεροι - που αποτελούν τον κανόνα - είναι θύματα του συναισθηματισμού τους.

Η χρησιμοποίηση της συναισθηματικής νοημοσύνης αντί της ορθολογικής νοημοσύνης, οδηγεί σε καταστάσεις συχνά απαράδεκτες. Γεννάει π.χ. την συνεχή τάση της υπερβολής που μεγεθύνει (μέχρι παραμόρφωσης) τα γεγονότα, κάνοντας επισφαλή την πληροφόρηση. Οι πηχιαίοι τίτλοι των εφημερίδων για γεγονότα διογκωμένα σκόπιμα και προοριζόμενα για το συναίσθημα (κι όχι την κρίση) του καταναλωτικού μαζικού ανθρώπου, μαρτυρούν για το ελάττωμα αυτό που θέλει να λέγεται «ευαισθησία» του


κοινού. Η λογική εύκολα παραμερίζεται, και τη θέση της παίρνει το παράλλογο. «Ο Έλληνας έχει τετράγωνη λογική και οκτάγωνη τρέλα» (Β. Καββαθάς).

Ενθουσιάζονται εύκολα, αλλά και εύκολα αποκαρδιώνονται. Αγαπούν παράφορα, αλλά και εύκολα ψυχραίνονται. Τολμούν απερίσκεπτα, αλλά ταχύτατα αποθαρρύνονται. Τα σχετικά με τη συναισθηματική αστάθεια και το πνεύμα της απαισιοδοξίας και δυσθυμίας, έχουν αναπτυχθεί στο Κεφάλαιο 3.

Η υπερτροφική φαντασίαΟ Έλληνας είναι υπερβολικά ευφάνταστος και γι’ αυτό συχνά

αιθεροβάμων και απροσγείωτος. Και η πραγματικότητα τον εκδικείται. Κατά τον Κ. Τσάτσο «Ο Έλληνας προικίσθηκε από τη (ρύση με πολλή φαντασία. Και υποφέρει πάντοτε από τη διαφορά του καλού, που πλάθει με τη φαντασία του και του κακού, που του φέρνει η πραγματικότητα. Γι’ αυτό το λόγο είναι αψίκορος, ανυπόμονος. Γι’ αυτό, την άκαιρη και υπερβολική αισιοδοξία του διαδέχεται γρήγορα η άκαιρη και υπερβολική απαισιοδοξία του. Γι’ αυτό είναι και τόσο ευμετάβλητος στα σχέδιά του, στις συμπάθειές του, στις πεποιθήσεις του. Κάθε Έλληνας πολιτικός έχει να πληρώσει βαρύτατο φόρο στην κύκλοθυμική ψυχικότητα του λαού μας».

Η οξυθυμία και ευερεθιστικάτηταΣτην υπερτροφική συναισθηματικότητα, τον διεσταλμένο εγωι

σμός και το κακώς εννοούμενο φιλότιμο οφείλεται η ευερεθιστό- τητα και η οξυθυμία του Έλληνα. Η παιδεία βέβαια πραΰνει αυτό το αντικοινωνικό ελάττωμα, αλλά δεν το εξαλείφει. Έτσι, η ζωή του γίνεται δύσκολη αφού οι επαφές του με τους άλλους γίνονται δύσκολες. Η ποιότητα του ψυχισμού του υποβαθμίζεται, και, όπως είναι επόμενο, η ποιότητα της ζωής εξαρτάται από την ποιότητα της ψυχής. Η ποιότητα, η κατανόηση, η διαλλακτικότητα, το χαμόγελο, φωτίζουν τη ζωή, μα όταν λείπουν, σκοτεινιάζει.


Η ανυπομονησίαΟ Έλληνας είναι πάντοτε βιαστικός και δεν έχει αγαθές σχέ

σεις με την υπομονή. Βιάζεται, αδημονεί, εκνευρίζεται, ξεσπάει. Η συνείδηση της κοινωνικής ομάδας, δηλαδή των πολλών, υπαγορεύει την υπομονή (και την τήρηση της προτεραιότητας), αλλά ο Έλληνας με την διεσταλμένη ατομικότητα (και την τεμπελιά) παραμένει ουσιαστικά ανέντακτος στην ομάδα. Είναι ο Ένας, που πρέπει το πλήθος να παραμερίζει για να περνάει.

Η επιπολαιότητα και προχειρότηταΗ επιπολαιότητα, η έλλειψη κριτικής στάσης, η βιασύνη, η

προχειρότητα, η ασυνέπεια, ο ζαμανφουτισμός. Η αβασάνιστη κριτική των πραγμάτων οδηγεί στην άκριτη αποδοχή ή στην άκριτη απόρριψη.

Η έλλειψη τάξης, και συνέπειας, προγραμματισμού και συντονισμού μαστίζει την ατομική και κοινωνική ζωή των Ελλήνων. Η προχειρότητα (τσαπατσουλιά) είναι αιτία πολλών δεινών. Η υποδομή του κάθε έργου είναι σαθρή κι έτσι το κόστος πολλαπλασιά- ζεται μέχρι την αποπεράτωσή του. Κι αυτό, γιατί οι αρμόδιοι δεν ψάχνουν λεπτομερειακά και υπεύθυνα στο βάθος των πραγμάτων ν’ αναζητήσουν τις βασικές αιτίες, και γιατί τους χαρακτηρίζει έλλειψη μακρόπνοων σχεδίων και στόχων. Ενεργούν συνήθως σπασμωδικά, άτακτα και βιαστικά για να «κουκουλώσουν» τα κακώς κείμενα. Όλα γίνονται “προσωρινά” αλλά “ουδέν μονιμό- τερον του προσωρινού”.

Τα οράματα δεν είναι μακρόπνοα και οι σχεδιασμοί είναι μι- κροπρόθεσμοι, χωρίς ευρύτερη προοπτική, λες και η ζωή είναι στατική και το μέλλον θα είναι ίδιο με το παρόν. Η έλλειψη αυτή συνέχειας και συνέπειας, κάνει τον «ανοικοκύρευτο» Έλληνα να κουράζεται διπλά και τριπλά για να διεκπεραιώσει και να ολοκληρώσει μια δουλειά. Η αδιαφορία και ο ζαμανφουτισμός τον οδηγούν σε αδιέξοδα, αλλά δεν συνετίζεται.


Στην επιπολαιότητα και την έλλειψη προγραμματισμού πρέπει να κατατάξουμε και την κακή διαχείριση του ελεύθερου χρόνου του. Και τούτο συντελεί στην υποβάθμιση της ψυχαγωγίας του και στην πικρή γεύση που κατασταλάζει στην ψυχή του μετά τη διασκέδαση (στην οποία «αφέθηκε» ή «σπρώχτηκε» από την παρέα).

Η χαλάρωση των ηθών και η υποκριτική ηθικολογίαΗ εισβολή στη χώρα μας των ξένων προτύπων ηθικής και η

ανακατάταξη των ηθικών αξιών μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, είχε ως αποτέλεσμα την χαλάρωση των παραδοσιακών ηθών. Η σεξουαλική απελευθέρωση, η εργασία των γυναικών, η κοινωνική ανοχή των ακροτήτων (εξαιτίας του δημοκρατικού πολιτεύματος), και άλλοι δευτερεύοντες λόγοι συνέτρεξαν σ’ αυτό. Ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις, οι περιθωριακοί, οι ναρκομανείς, οι ανώμαλοι, οι λωποδύτες, οι αναρχικοί, οι σεξομανείς, οι τρομοκράτες και οι κάθε λογής βρωμεροί στο σώμα και στην ψυχή, μολύνουν διαρκώς την ηθική ατμόσφαιρα της Ελλάδας.

Ο Έλληνας είναι αυστηρών πουριτανικών αρχών για τους άλλους (σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση), συγχωρεί όμως κάθε ηθική εκτροπή στον εαυτό του.

Η πατριαρχική νοοτροπία (του Ανατολίτη). Η ισοτιμία της γυναίκας.Ο Νεοέλληνας δεν έχει αποβάλλει ακόμα τη νοοτροπία του

Ανατολίτη σατράπη. Είναι θρασύτατα δεσποτικός στο σπίτι του που τον φοβάται, και πονηρότατα υποτακτικός έξω απ’ το σπίτι σ’ αυτούς που φοβάται. Με τα λόγια υπερθεματίζει τις φεμινιστικές αντιλήψεις, αλλά με τα έργα αποδείχνεται ότι δεν έχει αποβάλλει τον ανατολίτικο εγωιστικό σατραπισμό. Γι’ αυτό και στα λαϊκά στρώματα είναι αγαπητή η μελωδική διακήρυξη: «άντρας είμαι και το κέφι μου θα κάνω»... Η πατριαρχική αντίληψη στην ανα


τροφή των παιδιών, στην οικογενειακή ζωή, στη γυναικεία χειραφέτηση, είναι μια συνέχεια των βυζαντινών ψευτοαριστοκρατι- κών ιδανικών και ενστίκτων. Σ’ αυτή την ιδεολογία υπάγονται και η συντηρητικότητα, η καχυποψία και η αποστροφή προς τις νέες αντιλήψεις περί οικογένειας, διαπαιδαγώγησης, τιμής, κ.λπ.

Ο Α. Λασκαράτος στο βιβλίο του «Ιδού ο άνθρωπος» γράφει: «Περιστοιχισμένος από την οικογένειά του ο Νεοέλληνας οικογενειάρχης λαβαίνει όγκο, και παρουσιάζεται πολλαπλός. Σαν αρχηγός της οικογένειας είναι όπως ο βασιλιάς. Έτσι απέναντι της κοινωνίας δεν είναι μόνος του αλλά είναι οικογένεια· όπως απέναντι των εθνών ο βασιλιάς δεν είναι μόνος του, αλλά είναι Έθνος». Το ποσοστό ανεργίας για γυναίκες και οι αποδοχές τους είναι χαμηλότερο των αντρών· καθώς και το ποσοστό της γυναικείας συμμετοχής στο Κοινοβούλιο. Παρόλα αυτά όμως σιγά αλλά σταθερά συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα της ισότητας των φύλων και δεν είναι σε χειρότερη μοίρα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Την γυναικεία ψήφο θέσπισε το 1952, ενώ η Ελβετία το 1971 (και μόνο στην Αγγλία ψήφιζαν οι γυναίκες από το 1900).

Το πάθος με τους δικαστικούς αγώνες

Ο Έλληνας είναι φίλος και θαμώνας των δικαστηρίων. Με το παραμικρό τρέχει στα δικαστήρια γιατί νομίζει ότι τον αδικούν φοβερά, ενώ με λίγη ευγενική κατανόηση θα απέφευγε τους δικαστικούς αγώνες. Ο εγωισμός του, το “φιλότιμο”, η καχυποψία του, η ζηλοφθονία του, οι κληρονομικές διαφορές και διεκδικήσεις, εύκολα τον σέρνουν στα δικαστήρια. Και συνήθως ο μηνυτής σπάνια βγαίνει δικαιωμένος ύστερα από ένα σωρό ταλαιπωρίες ηθικές και οικονομικές. Το πάθος αυτό των δικαστικών αγώνων διατηρείται αυτούσιο από την αρχαιότητα. Ο Αριστοφάνης στους «Όρνιθες» το διακωμωδεί ευφυέστατα: «Τα τζιτζίκια στα κλαδιά λαλούν ένα - δυο μήνες· οι Αθηναίοι στα δικαστήρια λαλούν όλο το χρόνο, σ’ όλη τη ζωή τους» (Όρνιθες Στ. 39-41). Στα δικαστήρια έχουν χαθεί περιουσίες χωρίς δικαίωση πολλές φο


ρές. Ο Α. Λασχαράτος έγραφε: «Στα δικαστήρια όποιος γνωρίζει να έχει δίκιο φοβάται- όποιος γνωρίζει να έχει άδικο ελπίζει». Η σημερινή Ελλάδα έχει ολόκληρη στρατιά δικηγόρων, οι οποίοι ζουν και θησαυρίζουν από τις έριδες και τις αντιπάθειες, τις μικροψυχίες και τις καχυποψίες και τα διαζύγια των Νεοελλήνων- αλλά προπαντός εκμεταλλευόμενοι το πάθος τους για τους δικαστικούς αγώνες (που στοχεύουν στο «κέρδος» της υπόθεσης και την «νίκη» επί του αντιπάλου).

Η τοπικιστική νοοτροπίαΑυτή οδηγεί συχνά σε ομαδικές έριδες που καταλήγουν σε

πολύ δυσμενείς επιπτώσεις (ακόμα και αιματηρές). Οι έριδες αυτές υφίστανται ακόμα μεταξύ κοινοτήτων, πόλεων, αθλητικών ομάδων, τοπικών συλλόγων, μέχρι και εκκλησιαστικών ενοριών. Φυσικά αναφερόμαστε στις υπερβολές αυτής της νοοτροπίας, που είναι σε θέση να παραγκωνίζει αξίες, μεροληπτικά. Οι συντοπίτες, οι κοντοχωριανοί, οι συμπολίτες αισθάνονται ένα είδος συγγένειας μεταξύ τους, η οποία τους κάνει να μεροληπτούν και να χαρίζονται σε πρόσωπα πολύ υποδεέστερα από εκείνα που παραγκωνίζονται. Ο τοπικισμός δεν είναι μόνο φιλαλληλία- είναι και μεροληπτική αδικία.

Τα φοβικά πλέγματα της ανασφάλειαςΟ μέσος Έλληνας, και ιδιαίτερα αυτός που έχει μικρή παι

δεία, διακατέχεται από φοβίες και ανασφάλειες,· από άγχη και αποθαρρύνσεις αβάσιμες. Βλέπει παντού συνωμοσίες και ίντριγκες, ραδιουργίες και μηχανορραφίες, τόσο στον εσωτερικό πολιτικό χώρο, όσο και στις σχέσεις με τις χώρες του εξωτερικού. Ίσως γιατί διατηρεί νωπή τη μνήμη της ιστορίας που επεφύλαξε μια άθλια μοίρα στον τόπο του. Ίσως γιατί οι πολιτικοί του και οι μεγάλοι του σύμμαχοι τον προδίδουν διαρκώς.

Σε φοβικά συμπλέγματα αποδίδεται και η κακή συνήθεια πολ


λών να «τρώνε τα νύχια» τους. Ελάττωμα διαδεδομένο κυρίως στους νέους, που αισθάνονται βαθύτατα αυτή την ανασφάλεια.

Ωστόσο είναι αδικαιολόγητα αυτά τα φοβικά συμπλέγματα στον βαθμό που παρουσιάζονται και αναπτύσσονται στη σημερινή νεολαία κυρίως. Γιατί σχετίζονται με την ηττοπάθεια που πηγάζει απ’ τον κλονισμό της εμπιστοσύνης στον εαυτό τους.

Η αδιαφορία για προβλήματα υγείας και διατροφήςΗ αμέλεια και κάποτε η εγκληματική αδιαφορία για την υγεία

είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των Νεοελλήνων. Παρ’ όλες τις κοινωνικές και ιδιωτικές ασφαλίσεις και υγειονομικές περιθάλψεις που έχει, δεν ενδιαφέρεται όσο πρέπει για την υγεία του. Ιδιαίτερα δεν αντιμετωπίζει σωστά τα χρόνια νοσήματα και τους παράγοντες που τα επιδεινώνουν (κάπνισμα, ποτά, υπερκόπωση, ανθυγιεινές ασχολίες, κ.λπ.)

Η πολυφαρμακία και η ανθυγιεινή διατροφή είναι επίσης δυο σημαντικοί παράγοντες για τις αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των Νεοελλήνων. Σήμερα η Ελλάδα ανάμεσα στις 173 χώρες που έχει ο κόσμος, έρχεται 18η ως προς τη μέση διάρκεια ζωής με 76,1 χρόνια (ενώ έρχεται 19η σε στρατιωτικές δαπάνες και 43η σε δαπάνες για την εκπαίδευση).

Η μια κάποια οικονομική άνεση των μεγάλων λαϊκών στρωμάτων μαζί με την κακή συνήθεια της άσκοπης και άκριτης υπερκατανάλωσης, έχει ως αποτέλεσμα την αδιαφορία προς την υγιεινή διατροφή. Έτσι η βουλημία και η παχυσαρκία αποτελεί μια μάστιγα για τους Νεοέλληνες, που μια μεγάλη μερίδα “ζουν για να τρώνε” αγνοώντας πως όσο μεγαλώνει η ζμόνη μικραίνει η ζωή... Η Ελλάδα έρχεται τρίτη στην Ευρώπη ως προς την κατανάλωση κρέατος, και υπάρχουν οικογένειες που στο καθημερινό τους σιτηρέσιο έχουν το 70% κρέας. Και όμως, από το 1979 η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ.) έχει θεσπίσει τον επιστημονικό κανόνα της αναλογίας των θρεπτικών ουσιών: 70% φυτική τροφή, 20% γαλακτοκομικά προϊόντα, και 10% πρωτεΐνες κρέατος.

128 ΙΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΈΛΟΥ

Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος είναι βέβαια «παμφάγον ον» αλλά βρίσκεται βιολογικά περισσότερο κοντά στα φυτοφάγα - καρποφάγο.

Έχουν επισημανθεί αρκετά στοιχεία στη φυσιολογία του ανθρώπινου οργανισμού, που μαρτυρουν το γεγονός αυτό. Αναφέρουμε μερικά:

1. Ο άνθρωπος, πίνει νερό με τα χείλη (όπως τα φυτοφάγα) κι όχι με τη γλώσσα (όπως τα σαρκοφάγο).

2. Το δέρμα του έχει ιδρωτοποιούς αδένες (όπως τον φυτοφά- γων) ενώ τα σαρκοφάγα δεν ιδρώνουν (γι’ αυτό βγάζουν τη γλώσσα έξω, να εξατμίζεται νερό και ν’ αποβάλλουν θερμαντικό, ιδίως το καλοκαίρι).

3. Ο άνθρωπος δεν έχει νύχια κοφτερά (όπως δεν έχουν και τα φυτοφάγα).

4. Τα περισσότερα δόντια του ανθρώπου είναι με επίπεδη μασητική επιφάνεια ώστε ν’ αλέθουν την τροφή (όπως τον φυτο- φάγων)· ενώ τα σαρκοφάγα έχουν όλα τους τα δόντια μυτερά για να σκίζουν σάρκες.

5. Ο άνθρωπος έχει άφθονο αλκαλικό σάλιο, με το ένζυμο πτυελίνη για να διασπά το άμυλο των δημητριακών (όπως τα φυτοφάγα). Ενώ τα σαρκοφάγα έχουν λίγο όξινο σάλιο χωρίς πτυελίνη.

6. Το μήκος του ανθρώπινου εντέρου (όπως και τον φυτοφά- γων) είναι 10-12 φορές το μήκος του σώματος. Ενώ των σαρκοφάγων μόνο 3 φορές, ώστε οι σάρκες με τις τοξικές ουσίες ν’ αποβάλλονται γρήγορα.

7. Το υδροχλωρικό οξύ του στομάχου (για την καταστροφή των μικροοργανισμών της τροφής και πέψη των τροφών) του ανθρώπου και των φυτοφάγων είναι κατά 20 φορές πιο ασθενές από το υδροχλωρικό οξύ των σαρκοφάγων (που πρέπει να χωνεύουν σκληρούς ιστούς και κόκαλα).

8. Ο άνθρωπος μόνο ψημένο κρέας μπορεί να φάει, και ποτέ ωμό όπως τα κρεοφάγα ζώα.

9. Και η πλήρης αποχή από το κρέας πολύ σπανίως έγινε αιτία


διαταραχών του οργανισμού, όπως π.χ. σε αναιμίες (έλλειψη βιταμίνης Βΐ2) σε ασκητές, ιδίως των Ινδιών.

Ένας μεγάλος αριθμός αρρώστων που κατακλύζουν τα νοσοκομεία πάσχει από νοσήματα που οφείλονται σε κακή διατροφή και θρέψη, γιατί ο Νεοέλληνας αγνοεί τα τέσσερα βασικά στοιχεία της διατροφής του: Τι τρώει, Πόσο τρώει, Πότε τρώει, και Πώς τρώει.

Η ροπή προς τις «ευφραντικές» και «ψυχοτρόπες» ουσίες (αλκοόλ, καπνός, ναρκωτικά)

Ο τύπος του ανατολίτη που είναι ξαπλωμένος σε τέσσερις καρέκλες στο καφενείο και ρουφάει τον ναργιλέ, κρατώντας το κομπολόι, ενώ στο τραπεζάκι, δίπλα του, αχνίζει ο καφές ή υπάρχει το ποτήρι με το κρασί ή το ρακί (κι όλα αυτά σε ημερήσια βάση) και που δεν ξεχωρίζεις αν ο τύπος αυτός είναι Έλληνας ή Τούρκος, υπάρχει ακόμα σε γελοιογραφίες στον ελληνικό τύπο. Αλλά η υπόθεση αυτή δεν είναι για γέλια· είναι για κλάματα. Η τραγική αυτή κατάσταση είναι ένας μεγάλος σεισμός στα θεμέλια του κράτους. Γιατί το κράτος προσπαθεί ν’ ανορθωθεί και οι πολίτες του με τις παραμικρές αντιξοότητες της ζωής, το ρίχνουν στα ευφραντικά δηλητήρια που τους οδηγούν σε φανταστικούς παράδεισους. Έτσι, ξεφεύγουν απ’ το σήμερα, αλλά πορεύονται ολοταχώς προς την αυριανή κόλαση.

Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί ο υψηλότατος δείκτης των καπνιστών και ο υψηλός των αλκοολικών. Σήμερα κατέχουμε ένα σχεδόν παγκόσμιο ρεκόρ στο κάπνισμα, και ένας στους επτά οδηγούς που παραβαίνουν τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας έχει καταναλώσει υπερβολική ποσότητα αλκοόλ (Alcotest). Οι στατιστικές μας λένε ότι το 40% των τροχαίων ατυχημάτων οφείλονται στη μέθη των οδηγών. Συγκεκριμένα: σε 100.000 κατοίκους αντιστοιχούν 20,5 θάνατοι ή σε 1.111 αυτοκίνητα που κυκλοφορούν αντιστοιχεί ένας θάνατος, ενώ στη Σουηδία: σε 5.139, στην Βρε


τανία: σε 3.563, στην Ιταλία: σε 3.152 και στη Γερμανία: σε 2.900. Και φυσικά είναι περιττό ν’ αναφέρουμε το πόσα δισεκατομμύρια το χρόνο στοιχίζουν στο κράτος αυτά τα τροχαία ατυχήματα.

Το αλκοόλ* έχει εισβάλει δυστυχώς και στον μαθητικό κύκλο. Η πλειοψηφία των μαθητών (Γυμνάσιο - Λύκειο): 69% πίνουν συστηματικά. Αλλά κι από τις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού, ο καφές και το τσιγάρο γίνονται αχώριστοι σύντροφοι, ώσπου στο Γυμνάσιο εμφανίζεται και το αλκοόλ (αυτό το δηλητήριο του πνεύματος και το διαλυτικό της προσωπικότητας). Η μίμηση, η μόδα, η κακή συναναστροφή καθιερώνει τον εθισμό. Βασικοί παράγοντες που σπρώχνουν στην αυτοκαταστροφή απ’ το αλκοόλ είναι: Η εντύπωση της ευεξίας και της δύναμης που επιζητούν όσοι κατέ- χονται από συναισθήματα κατωτερότητας, ανασφάλειας, κατάθλιψης, με σκοπό να τα εξουδετερώσουν. Η φυγή από μια δυσάρεστη πραγματικότητα και αντίξοες συνθήκες, για να τις αντικαταστήσουν με ευάρεστα πλάσματα της φαντασίας. Η ανόητη κενοδοξία σε συναναστροφές ότι «αντέχει το ποτό» ο ήρωας πότης!

Τα ναρκωτικά, αυτή η διεθνής μάστιγα έχει εισβάλλει προ πολ- λού στην Ελλάδα και αποδεκατίζει ιδιαίτερα τους νέους. Το 1997 κάθε 4 ημέρες ένας ανήλικος συλλαμβάνεται για χρήση ναρκωτικών.

Η εξάπλωση των ναρκωτικών στα Γυμνάσια και Λύκεια παίρνει καθημερινά μεγάλες διαστάσεις. Όλα τα είδη των ναρκωτικών είναι σε χρήση: Ηρεμιστικά, Διεγερτικά, L.S.D., Έκσταση, Χασίς, Οπιούχα (Μορφίνη, κ.ά.), Κοκαΐνη, Ηρωίνη, Αμφεταμίνες, κ.ά. παραισθησιογόνα.

Τα αποκαλυπτικά στοιχεία για τη διάδοση των ναρκωτικών στις φυλακές είναι εντυπωσιακά. Το ποσοστό των χρηστών ανέρχεται στο 35%. Και το χειρότερο απ’ όλα: η χρήση τους γίνεται σ’

*Η αλκοόλη είναι κοινό (χημικό) συστατικό όλων των οινοπνευματού- χων ποτών, σε αναλογία: Μπύρα 4%, Κρασιά 12% (γλνκά κρασιά 20%), Λικέρ 23%, Απεσταγμένα (ουίσκυ, κονιάκ, 6ότκα, τζιν, τσίπουρο, ούζο, κ.ά.) 40-50%.


ένα μεγάλο ποσοστό για πρώτη φορά, και η εξάρτηση τους αιχμαλωτίζει πολύ γρήγορα.

Τα θύματα της αμείλικτης αυτής πραγματικότητας αυξάνουν καθημερινά, και αφορούν ιδιαίτερα νέους ανθρώπους (18-24 ετών) που δεν εργάζονται, αλλά ζουν παρασιτικά, που δεν έχουν ενδιαφέροντα για τη ζωή (η οποία «δεν έχει νόημα» γι’ αυτούς), που είναι πότες για ν’ αντέξουν τη μοναξιά ή την ερωτική απογοήτευση, που η ανασφάλεια και η φοβία τους διακατέχει, που παρασύ- ρονται από τις κακές παρέες, κ.λπ.

Η σημερινή ελληνική πολιτεία και κοινωνία αντιστέκεται σ’ αυτή την άθλια κατάσταση με ενημέρωση-πληροφόρηση από τα Μ.Μ.Ε., για την πρόληψη και την απεξάρτηση, με τη δημιουργία ιδρυμάτων βοήθειας και Κέντρων Απεξάρτησης (τελευταία στους ναρκωμανείς χορηγείται μεθαδόνη για απεξάρτηση, τους παρέχεται ψυχική στήριξη, κ.λπ.).

Επίσης γίνεται πιο οργανωμένη δίωξη των εμπόρων ναρκωτικών, κ.ά. Ωστόσο, παρόλα αυτά το κακό αντί να ελαττώνεται μεγαλώνει. Τα κέντρα αποτοξίνωσης δεν επαρκούν, οι έμποροι ναρκωτικών μένουν σχεδόν ατιμώρητοι, τα ναρκωτικά πουλιούνται παντού και αγοράζονται εύκολα, η κοινωνία δεν δείχνει την απαιτούμενη ευαισθησία για τα νεαρά θύματα των ναρκωτικών, κ.λπ.

Ο τζόγος και τα λαχείαΤα τυχερά παιχνίδια, τα λαχεία, το χαρτοπαίγνιο, το καζίνο, ο

τζόγος γενικά είναι από τις ελκυστικότερες επιδόσεις του Νεοέλληνα. Αλλά και τα κρατικά ταμεία όσο λιγότερα χρήματα έχουν τόσο περισσότερα λαχεία (και καζίνα) εξαπολύουν. Μα ωστόσο, τα τυχερά παιχνίδια απαγορεύονται στα σπίτια και στα καφενεία... 'Οταν ο 'Ελληνας έχει οικονομικές στεναχώριες το πρώτο που σκέφτεται είναι το λαχείο (αυτό το προσκλητήριο για τη ευτυχία που δεν έχει διεύθυνση). Αγοράζει και παίζει τα πάντα: Ξυστό, Προ-Πό, Λόττο, Τζόκερ, Λαϊκό, Εθνικό... Παίζει Ιππό


δρομο... Χρηματιστήριο... Κοκορομαχία... Ζάρια... Χαρτιά... Όλοι όσοι δεν μπορούν να κυνηγήσουν μόνοι τους την τυχη, την αναθέτουν στον λαχειοπώλη. Κι ωστόσο, όλοι ξεχνάνε πως τα τυχερά λαχεία εφευρέθηκαν για να επιβεβαιώσουν την ατυχία τους. Αφού οι πιθανότητες κέρδους, λόγω του μεγάλου αριθμού των λαχνών είναι ελαχιστότατες, σχεδόν μηδενικές. Μα παρόλα αυτά ο Έλληνας ξοδεύει απ’ το υστέρημά του μεγάλα ποσά (ακόμα και δανειζόμενος) για να παίξει μόνος ή με άλλους, «συστήματα» η απλά, με τον πυρετό της ελπίδας ή του πάθους - χαρακτηριστικό γνώρισμα του λαού των φτωχών κρατών ιδιαίτερα. Τα ποσά που παίζονται σήμερα στα Καζίνα της Ελλάδας ανέρχονται σε τρισεκατομμύρια ετησίως, και βέβαια προέρχονται από την παραοικονομία, δηλαδή από τη φοροδιαφυγή των Ελλήνων. Ο μεγάλος Ιταλός πολιτικός C. Cavour έλεγε: «οι λοτταρίες είναι οι φορολογία των ηλιθίων, η κλοπή των φτωχών και η υποβάθμιση του ηθικού κύρους του Κράτους».

Τα ποινικά αδικήματα και η εγκληματικότηταΟι παράνομες και αξιόποινες πράξεις των Νεοελλήνων που

αφορούν το Ποινικό δίκαιο και την Εγκληματολογία, δεν είναι αξιόλογες. Συγκεκριμένα οι κλοπές τον τελευταίο καιρό (εξαι- τίας και των ξένων λαθρομεταναστών) έχουν αυξηθεί, αλλά τα εγκλήματα δεν είναι πολλά. Πρόσφατες στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, φέρνουν τη Δανία πρώτη σε εγκληματικότητα και τελευταίες την Ελλάδα και την Αγγλία. Εξάλλου, σύμφωνα με επίσημη δήλωση του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης στην Ελλάδα το 50% των εγκλημάτων γίνεται από λαθρομετανάστες.

Οι εκτροπές της νεολαίας (Συμπεριφορά - ψυχαγωγία)Η νεολαία (τα άτομα αυτά με τη βιολογική ακμή, με το συναί

σθημα που σκεπάζει τη λογική, και με την ευαισθησία στην αδικία) είναι το μέλλον της φυλής.


Το μεγαλύτερο κομμάτι της ελληνικής νεολαίας είναι σωστό και φιλοπρόοδο, μελετηρό κι εργατικό, με φιλοτιμία και ήθος. Υπάρχει όμως κι ένα τμήμα που παρουσιάζει μικρές ή μεγάλες εκτροπές. Στις μικρές εκτροπές μπορούμε να συμπεριλάβουμε: την άκριτη ομαδοποίηση και το τυποποιημένο συλλογικό γούστο (ντύσιμο, φαγητό, θέαμα, μουσική, χορός) κάτω απ’ το μαγικό ραβδί της θεάς Μόδας· τη μόνιμη καθοδήγηση από τα Μ.Μ.Ε. και την προπαγάνδα του τύπου που ναρκώνει την προσωπική τους σκέψη και πρωτοβουλία· τη μόνιμη αμφισβήτηση όσων σκέπτονται ή κάνουν οι μεγάλοι (: χάσμα των γενεών)*. Την τάση προς τις ευφραντικές ουσίες (κάπνισμα, αλκοόλ)· την μεγάλη ευθυνοφοβία· την ξενομανία· την ευερεθιστότητα· τη δογματικότητα και την απειθαρχία. Ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας ρέπει προς τη σπατάλη και τον υπερκαταναλωτικό ευδαιμονισμό αδιαφορώντας για την οικονομική στάθμη της οικογένειας, αλλά και αυτού του κράτους. Εγκαταλείπουν πρόωρα την οικογένεια (που «τους καταπιέζει») και ανεξαρτητοποιούνται πριν ακόμα ανεξαρτητοποιηθούν οικονομικά. Όπως τα πουλιά που αφήνουν τη φωλιά πριν μάθουν να πετσύν... και καταστρέφονται. Πρέπει όμως να ομολογήσουμε ότι μερικές από τις εκτροπές αυτές της νεολαίας είναι εισαγόμενες απ’ το εξωτερικό, και εδώ βρήκαν πρόσφορο έδαφος για ν’ αναπτυχθούν.

Υπάρχουν όμως και οι μεγάλες εκτροπές στα παιδιά των Νεοελλήνων. Το τμήμα αυτό της νεολαίας αυτοαποκόπτεται απ’ το υγιές κοινωνικό σώμα και περιθωριοποιείται. Αρνήται όλες τις αξίες και συμπεριφέρεται προκλητικά και αναρχικά. Μερικά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι: η φυγοπονία, η ατομοκενιρικότητα, η αδιαφορία για τον άλλον (δεν σέβεται την τάξη και την κοινή ησυχία, δεν προσφέρει βοήθεια, κ.λπ.), η ανιιοικολογική συμπεριφορά (ρύπανση ή καταστροφή του περι

*Οι Αμερικανοί φοιτητές στην περίοδο της «οργισμένης αμφισβήτησης» 1965-1970 είχαν για σύνθημα: «Αυσπιστείτε όλοι σε όσους είναι πάνω από 30 χρονών».


βάλλοντος), ο επιθετικός ανταγωνισμός, η τυφλή βία, η χρήση ναρκωτικών, οι κλοπές, τα εγκλήματα (σεξουαλικά κ.ά.), η ομοφυλοφιλία και οι σεξουαλικές διαστροφές. Με έναν αυθάδη εγωκεντρισμό θεωρούν αυτοί οι νέοι τους εαυτούς τους πανεπι- στήμονες και αρνούνται τον διάλογο· είναι συστηματικοί αντιρ- ρησίες και αμφισβητίες επί παντός επιστητού, δογματικοί και απορριπτικοί των πάντων, Η εκκεντρικότητα σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής (μόδα, συμπεριφορά κ.λπ.) και η «κόντρα» προς το κοινωνικό κατεστημένο τους γεμίζει χαρά και ευτυχία. Εχθρεύονται οτιδήποτε σέβονται οι μεγάλες ηλικίες και προβάλλουν τον ηροστρατισμό τους ως προοδευτική στάση ζωής. Δημιουργούν συμμορίες εγκληματικές που οπλοφορούν και βιαιοπραγούν. Είναι νυχτόβιοι, μηχανόβιοι, πότες ευέξαπτοι, οξύθυμοι, εριστικοί, θρασύδειλοι, φίλοι του άσκοπου κινδύνου, ασύδοτοι, γεμάτοι αξιώσεις, αγνώμονες, δόλιοι, σκληροί και ανάλγητοι, αναίσχυντοι, απάνθρωποι, άδικοι, αγύρτες, παράλογοι, άβουλοι ή κακόβουλοι, αδιάφοροι απάτριδες, αριβίστες, ασυνείδητοι, άσωτοι και ακόλαστοι, απρεπείς, αναιδείς, αγενείς και ακάθαρτοι, αφιλόκαλοι και αντιαισθητικοί, θέλουν οι ανάξιοι να προηγούνται των άξιων και οι μαθητές να προπορεύονται των δασκάλων. Μ’ ένα λόγο είναι απαίδευτοι και ανά- γωγοι. Ο Πλούταρχος (στα «Ηθικά» του) τονίζει ότι «Οί νέοι, άποθέμενοι τό αίδεΐσθαι καί φοβεΐσθαι εύθύς έμπίμπλανται άνα- γωγίας». Και η «άναγωγία» αυτή οδηγεί ακόμα και τους νέους των σχολείων σε εύκολες «καταλήψεις» που οι περισσότερες έχουν πυρήνα την «κοπάνα» την αποχή από τα μαθήματα και μόνο· την αποστροφή προς την παιδεία και τη γνώση. Η αγάπη αυτών των νέων αγκαλιάζει σήμερα τις καφετέριες και τα μπαρ (με τα «σφηνάκια» του πυκνού αλκοόλ και τα ναρκωτικά), τα νυχτερινά κέντρα με τη εκκοφαντική μουσική και τους χορούς (ευθυγραμμισμένους στον οργιαστικό οίστρο των αγρίων φυλών) που δεν εξευγενίζουν αλλά εκβαρβαρίζουν την ανθρώπινη υπόσταση. Κι ακόμα, την υπερβολή του σεξ και την υπερβολή της ποδοσφαιρικής ψυχαγωγίας.


Έχουν βέβαια τα προβλήματα τους οι νέοι. Δεν αντιλέγει κανείς. Αλλά αυτό δεν δικαιώνει τις μεγάλες εκτροπές.

Τα πιο οξυμένα νεανικά προβλήματα είναι:- Η επαγγελματική αποκατάσταση. Ελάχιστοι από τους πτυ-

χιούχους αναπάτων σχολών βρίσκουν μια θέση. Αυτός είναι ο λόγος της υποαπασχόλησης των υπολοίπων, της μετανάστευσης στο εξωτερικό και της ηθικής υποβάθμισης. Το συναίσθημα της ανασφάλειας είναι μεγάλο. Το 1997 οι άνεργοι πτυχιουχοι Ανω- τάτων Σχολών ανέρχονται σε 110.000.

- Η εγκληματικότητα. Γι’ αυτήν είναι συνυπεύθυνη η κοινωνία με τις κακές επιρροές της στους νέους (: τηλεόραση, κινηματογράφος, δηλητηριώδη έντυπα, φτηνά μέσα ψυχαγωγίας) η αδιαφορία της οικογένειας, και η κακή πληροφόρηση απ’ αυτή (εριστικοί ή διαζευγμένοι γονείς).

- Το οξύ πρόβλημα της ανεργίας (και συχνά ο παραγκωνι- σμός των ικανών).

- Τα ναρκωτικά και ο αλκοολισμός.- Η κρίση των αξιών του πολιτισμού και ο κλονισμός της εμπι

στοσύνης σ’ αυτές.- Η αλλοτρίωση (αποξένωση) και η μοναξιά στη σύγχρονη

κοινωνία. Το άτομο αποξενώνεται από το περιβάλλον, από τις αξίες και από τον εαυτό του.

- Η υποβαθμισμένη παιδεία, που δεν ενισχύει την ψυχική δύναμη και την κριτική σκέψη.

- Οι αναποτελεσματικές διδαχές των μεγάλων και οι ψευδολογίες των πολιτικών, που τους εδραιώνουν ως μοναδική αλήθεια στην κοινωνική «ζούγκλα» το γνωμικό: «άρπαξε να φας και κλέψε να ’χεις».

- Η απουσία σωστών προτύπων προς μίμηση.- Η απο-προσωποποίηση του ανθρώπου. Σε μια εποχή όπου

όλα είναι εμπορευματοποιημένα, ο άνθρωπος μετατρέπεται κι αυτός σε εξάρτημα παραγωγικής μηχανής· γίνεται ένα εργαλείο που μιλάει (instmmentum vocale) χωρίς πρόσωπο. Κι αυτό απο- διοργανώνει την ύπαρξή του.


- Η παρατεταμένη ανωριμότητα της προσωπικής και κοινωνικής συνείδησης. Ιδιαίτερα η συναισθηματική ανωριμότητα που κάνει τους νέους ευένδοτους σε κάθε αντιξοότητα. Σ’ αυτό ευθΰ- νεται και η γονεϊκή υπερπροστασία (που δημιουργεί απροστάτευτα άτομα). Η δύσκολη προσαρμογή και το καθημερινό άγχος δημιουργεί νευρωτικούς και ψυχωτικούς χαρακτήρες.

- Το οδυνηρό συναίσθημα των νέων ότι βρίσκονται αντιμέτωποι με μια κοινωνία που τους έχει ήδη απορρίψει, αποκλείσει και περιθωριοποιήσει. Κι αυτό γεννάει μέσα τους ένα βουβό μίσος και μια οργισμένη απόρριψη από μέρους τους του κόσμου των «μεγάλων», αρχής γενομένης από τους γονείς τους.

Σχετικά με την ψυχαγωγία και τις διασκεδάσεις της σημερινής νεολαίας, ο Σ. Καργάκος (στο βιβλίο του «Προβληματισμοί» Γ) γράφει:

«Η ισοπεδωτική τάση των «μοντέρνων καιρών» σήμερα επιβάλλει μιαν απογοητευτική ομοιομορφία και στον τρόπο διασκέδασης. Η ποιοτική διασκέδαση είναι υποβαθμισμένη. Μόνο ένα μικρό ποσοστό (κάτω από το 5%) πηγαίνει θέατρο.

Ο νέος μπροστά σ’ ένα αβέβαιο μέλλον δεν μπορεί να ικανοποιηθεί με ήρεμες μορφές ψυχαγωγίας. Έτσι ξεσπά στη λύσσα της μοτοσυκλέτας, τον μεθά ο ίλιγγος της ταχύτητας, ο ίλιγγος του ξέφρενου ρυθμού στο μισοσκόταδο της ντισκοτέκ.

Είναι ακόμη και το πνεύμα της εποχής, που φαίνεται να ευνοεί μια τάση προς τον πρωτογονισμό, μια αδιαφορία για καθετί πνευματικό. Ο νέος όταν διασκεδάζει, θέλει ν’ απορρίπτει την ατομικότητα και να ενσωματώνεται σ’ ένα πλήθος, συμμετέχοντας στις υπερβολές του. Οι μαζοποιημένες κοινωνίες προωθούν τρόπους διασκέδασης, που κάνουν τους νεαρούς να παθιάζονται, να εκστασιάζονται και ν’ αποθηριώνονται σε κάποιες μουσικές εκδηλώσεις, διαψεύδοντας έτσι τους παλαιούς που έλεγαν πως η μουσική εξημερώνει τα ήθη. Η σημερινή μουσική έχει τον τρόπο να τα εξαγριώνει και να τα εξαχρειώνει. Μέσα σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, φορτισμένη με ένταση, δεν είναι δυνατό να γίνει λόγος για ποιοτική ψυχαγωγία. Ούτε, πάλι, η ένταση προσφέρει


τη λεγόμενη «εκτόνωση»· απεναντίας ενισχύει το άγχος και την ανασφάλεια.

Οι κλειστοί χώροι προσφέρουν και κλειστή ψυχαγωγία. Πολλές φορές έχει τεθεί το ερώτημα: γιατί οι νέοι προτιμούν τα σκοτεινά κέντρα με την εκκωφαντική μουσική; Η απάντηση είναι απλή: πρώτα πρώτα δεν ξέρουν να μιλήσουν και να επικοινωνήσουν. Στις ντισκοτέκ, το πολύ που μπορούν να κάνουν είναι να γρυλίσουν ή να ουρλιάξουν. Κι έπειτα δεν ξέρουν ούτε να χορέψουν ούτε να τραγουδήσουν. Στις ντισκοτέκ μπορούν να χοροπηδήσουν και να στριγγλίσουν, κι όλα αυτά εκλαμβάνονται ως χορός και τραγούδι! Αναμφισβήτητα, η προσωπική συμμετοχή σε μια ομαδική ψυχαγωγία είναι αυτή που δημιουργεί ψυχική ευφορία στο άτομο κι όχι η παθητική παρακολούθησή της.

Τα «οργισμένα νιάτα» του σήμερα είναι θαμώνες χώρων, όπου ο εκκωφαντικός ήχος σκοτώνει τη μουσική, τον ήχο της ανθρώπινης φωνής και την ακοή.

Αν μάλιστα συνεχιστεί το κακό ν’ ακούν οι νέοι «μουσική» που υπερβαίνει ένα όριο ντεσιμπέλ, στο μέλλον θα έχουμε γενιές βαρηκόων. Επίσης, τα εκτυφλωτικά φώτα και τα φωτορρυθμικά συστήματα ζαλίζουν τη ματιά, που σβήνει σ’ ένα χώρο όπου ο συνωστισμός επιβάλλει την ανωνυμία, όπου ο καθένας γίνεται μια ασήμαντη φιγούρα, που λικνίζεται ρυθμικά, δίπλα σε τόσους άλλους, μα απελπιστικά μόνος.

Υπάρχει βέβαια και το γήπεδο, στο οποίο ο νέος θα πάει κυρίως για να βρίσει. Η βρισιά έγινε είδος εκτόνωσης. Βρίζοντας το διαιτητή ή τους παίχτες έχει την αίσθηση πως βρίζει τους γονείς, τους καθηγητές, τους πολιτικούς, όλους γενικά αυτούς «που κάνουν τη ζωή του ποδήλατο». Και η αισχρολογία άλλωστε, έχει καθιερωθεί σήμερα ως επίσημη έκφραση μιας δήθεν λαϊκής και προοδευτικής κουλτούρας».

Η ψυχαγωγία του Νεοέλληνα είναι συνήθως νυκτερινή και γεμάτη από συναισθηματική ένταση. Είναι δηλαδή σωματοφθό- ρα και ψυχοφθόρα. Ο Έλληνας μέσα σ’ έναν τόπο χαρισματικό που τον ηγεμονεύει το φως κατάντησε νυκτόβιος. Κι αυτό έχει


πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις στη σωματική και πνευματική του υγεία. Δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι «ημερόβιο» ον, η αντιστροφή των όρων διαβίωσής του δεν μένει ατιμώρητη. Ιδιαίτερα υποβαθμίζεται σιγά-σιγά το νευρικό του σύστημα και οι εγκεφαλικές λειτουργίες αποδυναμώνονται. Ο ημερήσιος ύπνος ποτέ δεν μπορεί ν’ αναπληρώσει τον νυκτερινό. Η πλήρης ανάπαυση (και αποτοξίνωση) του εγκεφάλου γίνεται κατά το τετράωρο 10-2 μετά τα μεσάνυχτα (οπότε το βάθος του ύπνου είναι μεγάλο και τα όνειρα απουσιάζουν σχεδόν εντελώς). Αλλά και οι άλλες λειτουργίες του οργανισμού που πειθαρχούν στους νυχτερινούς βιορυθμούς δεν πρέπει να διαταράσσονται - και μάλιστα επί καθημερινής βάσης. Αυτή η βιολογική φθορά είναι και ο λόγος που όλα τα νυκτερινά επαγγέλματα αμοίβονται με διπλάσιο μισθό από τα ημερήσια. Φυσικά, αυτό το γεγονός δεν σώζει την κατάσταση. Φτάνει να ρίξουμε μια ματιά στη σωματοψυχική φθορά των καλλιτεχνών (και ιδίως των τραγουδιστών στα νυκτερινά κέντρα) που είναι κάποιας περασμένης ηλικίας...

Μερικές υπερβολές και μονομανίεςΥπάρχουν μερικές συνήθειες και προτιμήσεις που με την υπερ

βολή τους καταντούν ζημιογόνες βουλημίες και καταστροφικές μονομανίες.

Στην Ελλάδα έχουν «εισβάλλει» μεταπολεμικά ένα σωρό συνήθειες και προϊόντα, υλικά και ιδεολογικά, που έχουν κατακτήσει και αλλοτριώσει ένα μεγάλο μέρος του λαού (και ιδιαίτερα της νεολαίας) με μικρές ή μεγάλες επιπτώσεις στο χαρακτήρα του. Τα προϊόντα αυτά που θέλουν να ονομάζονται «πολιτιστικά» αλλά με την υπερβολική δόση τους καταντούν «εκβαρβαριστικά» είναι πολλά.

Εδώ θα επισημάνουμε τα βασικότερα, τα οποία γίνονται «έμμονες ιδέες» στον Νεοέλληνα, κυριαρχούν στον ψυχικό του κόσμο, και του απορροφούν κάθε σκέψη και δραστηριότητα. Γίνονται δηλαδή μονομανίες.


1. Η μονομανία της τηλεόρασηςΦίλος του θεάματος φανατικός ο Έλληνας έχει τα περισσό

τερα θέατρα και κινηματογράφους στις πόλεις του (συγκριτικά με τον πληθυσμό) από άλλες χώρες, και τις περισσότερες συσκευές τηλεόρασης στο σπίτι του. Η εικόνα τον μαγεύει, αλλά και τον επηρεάζει ψυχοδιανοητικά. Του πλάθει τον χαρακτήρα απ’ την παιδική ηλικία. Τα αισθητικά βιώματα επιδρούν στα ηθικά βιώματα, και γι’ αυτό έχει τεράστια σημασία το θέμα της καλής ή της κακής ποιότητας των προϊόντων του θεάματος, και συνακόλουθα, της καλής ή της κακής αισθητικής αγωγής και παιδείας.

Ζούμε στον πολιτισμό της εικόνας και η τηλεόραση (TV) είναι το κορυφαίο οπτικοακσυστικό μέσον πληροφόρησης, ψυχαγωγίας και προπαγάνδας της σύγχρονης τεχνολογίας. Κατάκτησε την Αμερική αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, και στην Ελλάδα ήρθε το 1966. Έκτοτε η συσκευή αυτή με τη θετική και την αρνητική προσφορά της έγινε «σημείο αναφοράς» αλλά και «σημείο αντιλεγόμενο» από κοινωνιολόγους, εκπαιδευτικούς, ■ψυχολόγους, ψυχιάτρους, φιλοσόφους, αισθητικολόγους και άλλους επιστήμονες, αλλά κυρίως από γονείς και δασκάλους εξαιτίας των μεγάλων επιπτώσεων που έχει στον ψυχισμό των παιδιών και των εφήβων. Ιδιαίτερη ευαισθησία στην TV έχουν οι αναλφάβητοι, οι απαίδευτοι, τα παιδιά και οι γέροι.

Ο σημερινός Νεοέλληνας που έχει την TV «επιούσιον άρτον» υφίσταται τόσο τις θετικές όσο και τις αρνητικές επιπτώσεις της. Ωστόσο, οι αρνητικές επιπτώσεις στην ελληνική νεολαία είναι περισσότερες από τις θετικές.

Ας κοιτάξουμε όμως το ζήτημα αναλυτικότερα, αφού αφορά ιδιαίτερα τη νέα γενιά των Ελλήνων, στην οποία στηρίζουμε τις προσδοκίες μας. Ας ιδούμε μερικά βασικά στοιχεία της καλής και της κακής TV.


Θετικά στοιχεία της καλής TV (ο τηλεοπτικός πολιτισμός)- Η άμεση «ζωντανή» πληροφόρηση και ενημέρωση για τα

τοπικά και τα διεθνή γεγονότα: πολιτικά, κοινωνικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά, οικολογικά, στρατιωτικά, αθλητικά, υγιεινολο- γικά κ.ά.

- Η πολιτιστική καλλιέργεια με την προσφορά καλλιτεχνικού θεάματος: τηλεοπτικών show, μεταφορά επιλεγμένων ταινιών του κινηματογράφου, μετάδοση συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων, πανηγυρικών εκδηλώσεων (Festivals) κ.ά. Η θεατρικοποίηση λογοτεχνημάτων.

- Η διεύρυνση του πνευματικού ορίζοντα των τηλεθεατών με τη μετάδοση γνώσεων: προβολή εκπαιδευτικών προγραμμάτων, documentaire, συζητήσεων επί διαφόρων θεμάτων (κυρίως ψυχολογικού και κοινωνικού περιεχομένου). Η συνύπαρξη επιμόρφωσης και ψυχαγωγίας σ’ ένα έργο είναι το ιδεώδες.

- Η καλλιέργεια του γούστου και η εκλέπτυνση της αισθητικής αντίληψης και κρίσης των τηλεθεατών, που έχουν την ευχέρεια των συγκρίσεων (από το πλήθος των καλών προγραμμάτων).

- Η σωστή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου για ψυχαγωγία υψηλής ποιότητας (με προγραμματισμένο και όχι τυχαίο άνοιγμα της TV).

- Η οπτικοακουστική επαφή των λαών και η προαγωγή του πνεύματος κατανόησης και συμπάθειας. (Σήμερα δυστυχώς το 80% ήχου και εικόνας προέρχεται μόνον από την Αμερική).

- Η αναβάθμιση του ανθρωπιστικού συναισθήματος, η ευαι- σθητοποίηση στην ανθρώπινη μοίρα, η ουσιαστική διάπλαση κοινωνικής συνείδησης (με την καταδίκη των ιδεολογικών μισαλλοδοξιών, των ρατσιστικών εκτροπών, της πολεμοκαπηλείας κ.λπ.).

- Η συντροφιά και ψυχαγώγηση των ηλικιωμένων και ασθενών.

- Η βελτίωση της ποιότητας ζωής γενικότερα, με τη ενημέρωση, τη συμβουλή, τη μόρφωση, την ψυχαγωγία.

- Η προβολή αξιόλογων προτύπων προς μίμηση από την νεολαία.


Αρνητικά στοιχεία της TV (τηλεοπτικός εκβαρβαρισμάς)- Το μεγαλύτερο και πολυσυζητημένο αρνητικό στοιχείο της

TV είναι η επίδραση της στις νεαρές ηλικίες, ακόμα και όταν τα τηλεοπτικά προγράμματα της δεν είναι αρνητικά. Η επιστημονική εξήγηση του γεγονότος έχει ως εξής:

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από δυο ημισφαίρια με ειδικές λειτουργίες το καθένα χωριστά (παρόλο που επικοινωνούν μεταξύ τους και συνεργάζονται).

Α ρ ισ τ ε ρ ό η μ ισ φ α ίρ ιο («κυρίαρχο» ημισφαίριο)Εδώ βρίσκονται τα κέντρα του «συγκεκριμένου» νου, που

σκέφτεται με λέξεις (= λεκτική ή ρηματική σκέψη ή εσωτερικός λόγος). Είναι η έδρα της διανοητικής επιστημονικής δραστηριότητας. Το ημισφαίριο αυτό καθοδηγεί τις προφορικές δραστηριότητες του εγκεφάλου. Ο Λόγος και η γλωσσική εμπειρία είναι η κυριαρχικότερη δύναμη του ανθρώπου, και η βασική μορφή κοινωνικής επαφής και γνώσης. Η ολοκλήρωση της λειτουργικής ωρίμανσης συντελείται στο 12ο έτος της ηλικίας. Το «αριστερό- μυαλο» άτομο είναι ικανό στα γλωσσικά μαθήματα: προφορικό και γραπτό λόγο, καλό λεξιλόγιο, αναλυτική λογική κρίση, ελεγχόμενα συναισθήματα, εκφραστική σαφήνεια. Είναι επικοινωνια- κό και εξωστρεφές άτομο.

Δ ε ξ ιό η μ ισ φ α ίρ ιοΕδώ βρίσκονται τα κέντρα του «αφηρημένου» νου, που σκέ

φτεται με εικόνες (= μη λεκτική ή μη ρηματική σκέψη). Είναι η έδρα της συναισθηματικής - καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Το ημισφαίριο αυτό καθοδηγεί τις οπτικές δραστηριότητες του εγκεφάλου. Οι εικόνες είναι πηγή γνώσεων των βρεφών, των νηπίων της προσχολικής ηλικίας (και των ζώων) που δεν έχουν λεκτική σκέψη. Κάθε εικόνα αγγίζει τη συναισθηματική σφαίρα δίχως τη μεσολάβηση της νόησης.

Το «δεξιόμυαλο» άτομο είναι επιτήδειο στη συμβολική σκέψη, στα σύμβολα: αριθμητική, γεωμετρία, φυσική, σχέδιο, μουσική. Έχει ευαισθησία και διαπρέπει δημιουργικά στις καλές τέ


χνες. Κυριαρχείται παθητικά από φαντασιώσεις. Είναι εσωστρε- φές άτομο. «Αμφισβητεί τη λογική ανάλυση και τις αρχές. Πιστεύει πως η σκέψη μπορεί να είναι ασυνάρτητη, αυθόρμητη, ξεκάρφωτη, και νομίζει πως ο λογικός διάλογος ως τρόπος επικοινωνίας έβλαψε, ιδίως τους νέους. Δέχεται πως η μουσική είναι το βασικότερο μέσον έκφρασης και επικοινωνίας, αφού μ’ αυτήν διακινσύνται όλα τα εσώτερα αισθήματα, τη στιγμή που οι λέξεις είναι ανεπαρκείς να τα εκφράσουν». (Ch. Reich)*. «Τα δεξιό- μυαλα άτομα - και η γενιά της τηλεόρασης - έχουν μια τάση για ψυχολογική αποξένωση και ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τον Ανατολικό εσωτερισμό και μυστικισμό (αυτοσυγκέντρωση), για την κοινοβιακή ζωή, για τη μουσική παντός είδους και τα ψυχεδελικά ναρκωτικά. Αδιαφορούν για τη λογική σκέψη, την αναζήτηση αξιών, την ενεργητικότητα, και την φιλόδοξη άμιλλα». (Th. Roszak).**

Από τη συνοπτική ανάλυση της λειτουργίας των δυο ημισφαιρίων του εγκεφάλου καταλαβαίνουμε την επίδραση της TV στα παιδιά μέχρι τα 12 χρόνια τους. Εξασκούν ιδιαίτερα το δεξιό ημισφαίριο βλέποντας εικόνες τηλεοπτικές επί 20-25 ώρες την εβδομάδα (και 10.000-30.000 ώρες το χρόνο) κατά την αμερικάνικη στατιστική. Έτσι επηρεάζεταιμονίμως (για όλη τη ζωή) αρνητικά ή διανοητική ανάπτυξη στον τομέα του Λόγου (προφορικό και γραπτό). Δεν καταβάλλουν προσπάθεια να διαμορφώσουν και να εκφράσουν δικές τους σκέψεις και συναισθήματα, μα και να διαμορφώσουν μια γλώσσα πλούσια σε ποσότητα και ποιότητα λέξεων, άρα και εννοιών. Επομένως και η ικανότητα της λεκτικής σκέψης αντί να οξύνεται υποβαθμίζεται. Τα παιδιά αυτά (η γενιά της τηλεόρασης) διαβάζουν λιγότερο, και ενώ με το διάβασμα θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ενεργητικά τις δικές τους «αναγνωστικές εικόνες» βασισμένες στις δικές τους εμπειρίες (αφού ο λόγος από μόνος του έχει εικαστική εμβέλεια), δέχονται

*Charles Reich: The Greening o f America, (N. York 1970).**Theodor Roszak: The Making o f a counter culture, (N. York 1969).


παθητικά τις εικόνες που τους προσφέρει η TV. Και αυτές τις εικόνες (που με υποβολή εγγράφονται στον ψυχισμό τους ως πρωταρχικές εμπειρίες) θα τις επαναφέρουν συχνά στη μνήμη σ’ όλη τους τη ζωή.

- Η TV περιορίζει τον χρόνο για διάβασμα, δεδομένου ότι είναι πολύ δυσκολότερο να μελετάει κανείς (παιδευόμενος) από το να θεάται (ευχαριστούμενος)...

- Η πολύωρη τηλεθέαση φορτίζει το υποσυνείδητο (αλλά και το συνειδητό) με μια σύγχιση της πραγματικότητας με τη μη πραγματικότητα (που ιδιαίτερα προβάλλει η TV), ώστε το νεαρό άτομο να είναι ψυχολογικά ασταθές και απρόσαρμοστο στο χώρο της κοινωνικής πραγματικότητας.

Ο Φ. Καλαϊτζάκης σε μια μονογραφία του λέει: «Στη σημερινή ελληνική γενιά της TV το ήθος, η συνέπεια, η ευπρέπεια, η αρετή, η υπευθυνότητα είναι πράγματα - και ονόματα - εξωγήινα. Μοιάζουν κωμικά κατάλοιπα μιας δεινοσαυρικής εποχής που δεν έχουν θέση μέσα στην ανάλαφρη, φεστιβαλική ατμόσφαιρα της δημόσιας ζωής μας, η οποία, ως τέτοια, κατοπτρίζεται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και διαχέεται για να επανέλθει ως κακόγουστη καρικατούρα στα σήριαλς μεγάλης θεαματικότητας. Από ’κει και πάλι θα εκπεμφθεί έως ότου μετασχηματισθεί - με χίλιες παραμορφώσεις - σε στάσεις/συμπεριφορές καθημερινής ακηδίας, πόζας, φιγούρας. Κορίτσια ή αγόρια σαν μέσα από κόμικς ή τηλεοπτικό γυαλί, μεγαλύτεροι άλλοι σαν από διαφημιστικό φιλμάκι. Σκληρότητα στην έκφραση ακαμψία στις χειρονομίες, βιονική παγερότητα, μονόδρομη συνθηματική γλώσσα, οράματα από βιντεοκλίπ, η φιλία κι ο έρωτας μιας χρήσης. Όπου, τελικά, ο γύρω πραγματικός κόσμος έχει μετατραπεί σε virtual reality, ενώ, αντίθετα, ο κόσμος της οθόνης και της δημοσιότητας εκλαμβάνεται ως ο μόνος αληθινός.

Το σύνδρομο εικονικής ύπαρξης έχει ολοένα και περισσότερο αρχίσει να κυριεύει τη μεγάλη μάζα των πληροφοριομανιόπλη- κτων καρεκλανθρώπων της εποχής μας, ώστε μόνη τους ευκαιρία να υπάρξουν αληθινά έχει παραμείνει η δυνατότητα να μπουν


στην οθόνη. Εκεί, μέσα στο γυαλί, και μπροστά στο γυαλί μπορεί να απαντηθεί το υπαρξιακό ερώτημα: Ποιος είμαι; Είμαι αυτός εκεί στην οθόνη!».

- Κάτι ακόμα αρνητικό για τα παιδιά είναι ότι η TV περιορίζει το χρόνο του παιχνιδιού, που είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη πολλών ικανοτήτων (συνεργατικότητα, πρωτοβουλία, άμιλλα, εφευρετικότητα, ενεργητικότητα, όξυνση της κρίσης, της φαντασίας, ικανοποίηση από την επιτυχία, εκτόνωση της επιθετικότητας κ.λπ.). Εξάλλου παιδιά που βλέπουν πολλή τηλεόραση παρουσιάζουν μεγαλύτερη τάση για παχυσαρκία. Το ίδιο συμβαίνει και στους μεγάλους που καταναλώνουν και πολλά τρόφιμα... βλέποντας τηλεόραση.

- Ένα σημαντικό αρνητικό στοιχείο της υποδούλωσης που ασκεί η TV είναι η υποβάθμιση της κοινωνικότητας και των διαπροσωπικών σχέσεων (φιλίες, συντροφικότητες, δεσμοί κ.λπ.). Αυτή η αποδυνάμωση της συλλογικής διάθεσης των ατόμων μεγάλωσε τη μοναξιά τους και τη μελαγχολία τους. Η TV δεν καταφέρνει να προάγει την κοινωνικοποίηση.

- Ο μανιακός της TV γίνεται ένα άτομο εξω-κατευθυνόμενο, αφού τις περισσότερες φορές η TV αντί να του ενεργοποιεί το πνεύμα το κάνει παθητικό και υποβόλιμο σε προπαγάνδες, αληθοφανή ψεύδη και διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Η αρνητική αυτή επίδραση στην ευθυκρισία του τηλεθεατή από την κα- τευθυνόμενη πληροφόρηση είναι σημαντική. Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες απέδειξαν ότι η υπερβολική τηλεθέαση έχει ως αποτέλεσμα την έκκριση από τον εγκέφαλο «οπιούχων» ουσιών (εγκεφαλίνες Β και ενδορφίνες) που κάνουν το άτομο παθητικό (ναρκωμένο) εξαρτημένο από την TV, και με συμπεριφορά ανάλογη με αυτή των οπιομανών.

- Ελαττώνει τη διαφορά ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον μύθο. Αλλά η μυθοποίηση της ζωής και η παραμορφωμένη εικόνα της πραγματικότητας έχει αρνητική επίδραση στη δημιουργία σωστής βιοθεωρίας και σωστής προσαρμοστικότητας.

- Βλαπτική κυρίως για τη νεολαία είναι η «βεντετοποίηση», η


ηρωοποίηοη και προβολή ανθρώπων ασήμαντων ή του υποκόσμου ως πρότυπα δυναμικά και πανούργα. Η μίμηση των ανθρώπων της νύχτας, της ανηθικότητας και του εγκλήματος έχει σε όλες τις χώρες ως αποτέλεσμα την αύξηση της βίας, της επιθετικότητας, της τρομοκρατίας και της εγκληματικότητας. Τα παιδιά ιδίως που βλέπουν πολλή τηλεόραση είναι πιο επιθετικά από εκείνα που βλέπουν λιγότερη. Η προβολή κακών προτύπων προς μίμηση από τη νεολαία είναι το χείριστο.

- Αρνητική είναι και η φτηνή ψυχαγωγία με υποπροϊόντα ή και απορρίμματα καλλιτεχνικής κουλτούρας*. Αλλά και η ελάχιστη παρουσία του ποιοτικού λόγου (σε συζητήσεις ή ομιλίες) απο- δεκατίζεται από τη σπάθη του «τηλεοπτικού χρόνου», ή διαστρεβλώνεται λίγο ή πολύ από τις παρεμβάσεις του τηλεπαρουσιαστή. Εύλογα θα μπορούσε κανείς να διερωτηθεί: πώς μπορεί και φωτίζεται η οθόνη της TV με τόσο σκοτάδι που προβάλλει;

Αυτά είναι σε συντομία τα βασικότερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της TV**, τόσο στον αισθητικό όσο και στον εξωαι- σθητικό χώρο. Έτσι φαίνεται καθαρά πως ο κίνδυνος από την κακή TV που πλεονάζει, είναι υπαρκτός και μεγάλος. Ο μεγάλος Βιεννέζος φιλόσοφος Karl Popper (1902-1994), ο συγγραφέας του σημαντικότατου έργου Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, τον τελευταίο χρόνο της ζωής του, βλέποντας τον κατήφορο της TV πρότεινε την εφαρμογή μιας νομοθεσίας για την Τηλεόραση, που έχει ως εξής:

«Το κράτος πρέπει να θεσπίσει ένα νόμο που θα στοχεύει στην ηθική υπευθυνότητα όλων όσων εμπλέκονται στην παραγωγή τηλεοπτικών εκπομπών. Επειδή ουσία του πολιτισμού είναι ο περιορισμός της βίας και της επιθετικότητας (που εξαπλώνεται όταν το κράτος δεν εμποδίζει την κατάχρηση της κοινωνικοπολιτικής

*«Τα κανάλια συνήθισαν το κοινό ν ’ αποδέχεται εκπομπές πον περιέχουν βία, σεξ και εντυπωσιασμό. Γί ' αυτό και προσθέτουν όλο και περισσότερο πιπέρι στα χαμηλής ποιότητας γεύματα, ώστε να καταφέρουν να γίνει αποδεκτή η άνοστη και άθλια γεύση τους», λέει ο Karl Popper.

**Παραπλήσια είναι και αυτά του internet, του computer, κΧπ.

10


ελευθερίας), θα πρέπει όσοι ασχολούνται με την TV να έχουνε μια άδεια (ή δίπλωμα) που θα τους αφαιρείται οριστικά από ένα θεσμοθετημένο όργανο, αν κάποτε δρούνε αντίθετα με ορισμένες αρχές. Έτσι ο καθένας θα αισθάνεται διαρκώς υπεύθυνος ενώ θα διατρέχει τον κίνδυνο να χάσει την άδειά του αν διαπράξει κάποιο λάθος. Όπου δεν υπάρχει ήθος πρέπει να υπάρχει φόβος. Αυτός ο διαρκής έλεγχος είναι πιο αποτελεσματικός από τη λογοκρισία της TV. Σε ελαφρές περιπτώσεις η άδεια θα μπορούσε να ξαναδωθεί μετά από κάποια επιμόρφωση, η οποία θα ακολουθείται από εξετάσεις. Εξάλλου, όσοι πρωτοέρχονται στον κλάδο της TV πρέπει να περνούν από μια εκπαιδευτική διαδικασία, για να συνειδητοποιήσουν τη σοβαρότητα της αποστολής τους, την ηθική ευθύνη τους απέναντι στην κοινωνία, και να μάθουν να μην κρύβονται άτολμα πίσω από τις «επιταγές της αγοράς», τις «ετυμηγορίες των μετρήσεων τηλεθέασης» ή τις «προτιμήσεις του μεγάλου κοινού» υπεκφεύγοντας. Δυστυχώς σήμερα ο πρόεδρος του C.B.-S. Frank Stanton, έφτασε να λέει πως «πολιτιστική δημοκρατία είναι το να δίνουμε στην πλειοψηφία του κοινού αυτό που θέλει»! Αν είναι δυνατόν!

Τα ιδιωτικά κανάλια της ελληνικής TV - ιδιαίτερα - θα πρέπει κάποτε να συνειδητοποιήσουν την κοινωνική τους ευθύνη, όταν προβάλλουν προγράμματα απαράδεκτα, αλλά με μεγάλη θεαματικότητα...

2. Η μονομανία του σεξ (σεξομανία)Οι θεωρίες του Φρόυντ για τη κεφαλαιώδη σημασία του σε

ξουαλικού ενστίκτου στην ψυχική ζωή του ανθρώπου (ο λεγόμενος «πανσεξουαλισμός») πριν από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, και η σεξουαλική επανάσταση και απελευθέρωση, μετά απ’ αυτόν, έφεραν το σεξ στην πρώτη γραμμή του θεωρητικού και πρακτικού ενδιαφέροντος. Το ηθικο-θρησκευτικό κατεστημένο στον Δυτικό κόσμο, επί αιώνες είχε εγκαθιδρύσει ένα κράτος σεξουαλικής καταπίεσης και σεμνοτυφίας, κάτω απ’ το οποίο οργίαζε η


παθολογία του σεξ. Με την σεξουαλική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική αντιστράφηκαν οι όροι. Η σεξουαλική ζωή του ανθρώπου που βρισκότανε κάτω από αυστηρό έλεγχο γιατί η θρησκευτική ηθική τη θεωρούσε βρόμικη, ξαφνικά θεωρήθηκε πολύ φυσιολογική και μάλιστα η σπουδαιότερη πηγή ηδονής και ευτυχίας του ανθρώπου. Αποτέλεσμα υπήρξε μια πλημμυρίδα θεαμάτων, εντύπων και συμπεριφορών «σεξουαλικού υπερκατα- ναλωτισμού». Ωστόσο αυτή η υπερσεξουαλική δραστηριότητα που ξεπέρασε κάθε όριο είχε και αρνητικά αποτελέσματα ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά και στα ανήλικα άτομα. Η πρώιμη αφύπνιση του σεξουαλικού ενστίκτου και ο συνεχής βομβαρδισμός του ψυχισμού τους από ανεξέλεγκτα δημόσια θεάματα σεξουαλικού περιεχομένου, όπως ήταν φυσικό μονοπώλησε το ενδιαφέρον τους, εις βάρος άλλων θετικότερων ενδιαφερόντων για την ηλικία τους (της μόρφωσης, της άθλησης, της δημιουργικότητας, κ.λπ.). Από την άλλη μεριά, ο παράδεισος που οραματίστηκε η νεολαία αυτή, κάνοντας το σεξ από μέσον σε σκοπό της ζωής και της ευτυχίας, αποδείχτηκε ουτοπία.

Μια γλυκιά ουτοπία, που ανέκοψε την δραστηριότητα και την προκοπή πολλών, και που, το χειρότερο, εθίστηκαν σ’ αυτή ή ακόμα και την συνδυάσανε με ευφραντικές ουσίες (αλκοόλ, ναρκωτικά), με δυσάρεστα αποτελέσματα.

Για τον έλεγχο όλης αυτής της κατάστασης μερικοί εναποθέτουν τις ελπίδες τους στον «κορεσμό» (πράγμα που φαίνεται ουτοπικό) αλλά οι περισσότεροι στηρίζονται στην οικογενειακή αγωγή και την παιδεία (σεξουαλική διαπαιδαγώγηση).

Η σημερινή ελληνική νεολαία από 18-30 ετών έχει σεξουαλικά προβλήματα, που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζουν αύξηση μέχρι και 21% (σύμφωνα με τις ανακοινώσεις του Ελληνικού Σεξολογικού Ινστιτούτου). Το ποσοστό αυτό αυξάνεται μέχρι 26% μέχρι το 45 έτος. Οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες έχουν συνήθως ψυχογενή αφετηρία λόγω κακής πληροφόρησης.

Κύριος λόγος αυτής της αύξησης είναι η αντίστοιχη αύξηση που παρουσιάζουν τα λεγομένα μαθησιακά ψυχολογικά αίτια,


προβλήματα δηλαδή που δεν οφείλονται σε βαθύτερα ψυχολογικά αίτια ή σε προβλήματα σχέσης, αλλά σε κακή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και ενημέρωση.

Οι λανθασμένες πεποιθήσεις, τα εξωπραγματικά πρότυπα και το κυνήγι του ατόμου ή του ζευγαριού για να ανταποκριθούν σ’ αυτά δημιουργούν τεράστιο άγχος επίδοσης και φόβο αποτυχίας με αποτέλεσμα τα άτομα να μπλοκάρονται τελικά σεξουαλικά.

Η «φανταστική εικόνα σώματος» (τέλεια σώματα, τέλεια πρόσωπα) και τα μέσα πραγμάτωσης της σεξουαλικής συμπεριφοράς (χλιδή, πλούτος), που δημιουργούνται μέσω των media, βάζουν τα άτομα σε ένα καθημερινό άγχος και σε συχνές ματαιώσεις.

Σήμερα χρειάζεται μια ανθρωπιστική παιδεία, που θα αντιμετωπίζει τη σεξουαλικότητα ως μια φυσιολογική λειτουργία που δίνει χαρά στους ανθρώπους, ως ένα κομμάτι της υγιούς συμπεριφοράς των ανθρώπων, απαλλαγμένο από χυδαιότητα, πονηριά και εμπορικότητα.

θα πρέπει ακόμα να τονίσουμε το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης των γυναικών, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εργαζόμενες σε διάφορους εργασιακούς τομείς. Η συμπεριφορά των προϊσταμένων και των εργοδοτών ιδιαίτερα, που από θέση ισχύος, παρενοχλούν απαράδεκτα νεαρές υπαλλήλους (και τις εξαναγκάζουν σε παραίτηση όταν δεν ενδίδουν) θα πρέπει να διώκεται ποινικά.

3. Οι υπερβολές στις διασκεδάσειςΟι Έλληνες έχουν στο αίμα τους την διασκέδαση· και δεν

ευχαριστιούνται από την απλή διασκέδαση, ευχαριστιούνται από την υπερβολή της διασκέδασης. Οι τελευταίες στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ελλάδα, διαπιστώνουν αύξηση των διασκεδάσεων (και των κέντρων διασκεδάσεων) κατά 44%. Δηλαδή η Ελλάδα με τον ισχνότερο προϋπολογισμό διαθέτει τα περισσότερα κέντρα διασκέδασης από κάθε άλλη χώρα της Ευρώπης. Πίνουν κρασί (ανέρωτο) όχι για να ευφρανθούν αλλά για να


μεθυσουν. Τα γλεντοκόπια τους δεν τελειώνουν χωρίς μεθύσια. Φαίνεται ότι μιμούνται τους προγόνους τους σ’ αυτό, οι οποίοι είχαν βέβαια τον «κρατήρα» για την κράση (: ανάμιξη) του οίνου και του νερού (σε «κρασί»), αλλά είχαν και οίνον «άκρατον» (: ανέρωτον), που έπινε όποιος ήθελε να μεθύσει αφού του φώναζαν: «επισκύθισον» δηλ. εξομοιώσου με τους βάρβαρους Σκύθες, που πίνουν ανέρωτον οίνο και μεθούν. Και αργότερα όταν οι Ρωμαίοι πίνανε μέχρι να μεθύσουν, ονόμαζαν την πράξη αυτή «per Graecati» δηλ. «σαν τους Έλληνες».

Το γλεντοκόπι των Ελλήνων συνοδεύεται από φαγοπότι μέχρι σκασμού, από σπάσιμο πιάτων και ποτηριών, από υπερβολικό κάπνισμα, από εκκοφαντική μουσική, από χορό (συνήθως τσιφτετέλι αφού οι Έλληνες έχουν μεταβληθεί σε «τσιφτετέλληνες» κατά τον Σαββόπουλο), από βωμολοχίες και ευτράπελη συμπεριφορά. Τα τολμηρά ανέκδοτα και οι παρεξηγήσεις δεν σπανίζουν, όπως δεν σπανίζει και η επίδειξη οικονομικής δύναμης (το «χσυβαρδα- λίκι») όταν έρθει η ώρα του λογαριασμού. Το «εγώ κερνάω» γίνεται κι αυτό κάποτε αιτία προστριβών όταν ο άλλος το θεωρήσει υποτιμητικό για την οικονομική του επιφάνεια...

Φυσικά, μετά από τέτοιες υπερβολές στις διασκεδάσεις, οι οδηγοί των αυτοκινήτων, μεθυσμένοι και τραγουδώντας, οδηγούν στον εαυτό τους και τους συνεπιβάτες τους ή στο νοσοκομείο ή στο νεκροταφείο. Ευτυχώς που το alco-test περιόρισε το κακό.

4. Ο υπερκαταναλωτισμός και η πολυτέλειαΗ υπερκατανάλωση είναι η νέα θρησκεία της «κοινωνίας της

αφθονίας».Η ηδονομανία του σύγχρονου ηδονοθήρα ανθρώπου, τον οδή

γησε στην ακόρεστη δίψα και απληστία παντός αγαθού, αναγκαίου ή περιττού. Η αδηφαγία του ανικανοποίητου σύγχρονου ατόμου σε συνδυασμό με την υπερτροφία του Εγώ του, το οδηγεί σ’ έναν άκριτο και ζημιογόνο τελικά υπερκαταναλωτισμό. Έτσι ο homo consumens (καταναλωτής) αντικατέστησε τον homo sapiens (σοφό).


Ο Νεοέλληνας, ενταγμένος μέσα σ’ ένα αστικό κοινωνικό σύστημα μιας όχι πλούσιας χώρας, σε ειρηνική περίοδο σχετικά μεγάλης διάρκειας, μιμείται απερίσκεπτα τα ξένα πρότυπα και σπαταλά τα πενιχρά οικονομικά του, ασυλλόγιστα. Έτσι, ο τρόπος ζωής (διατροφής και συμπεριφοράς) ακόμα και του πιο μικροαστού μιμείται σε πολυτέλεια και σπατάλη τον τρόπο ζωής του πιο πλούσιου μεγαλοαστού και μεγαλοεπιχειρηματία. Διπλά και τριπλά πολυτελή αυτοκίνητα, εξοχικό, ρούχα και παπούτσια με εμφανή τη μεγάλη εμπορική φίρμα, διατροφή που οδηγεί σε παθολογική παχυσαρκία, ταξίδια πολυδάπανα, επιπλώσεις και είδη σπιτιού πολυτελέστατα, κ.λπ. Και η δαπάνη για όλα αυτά οδηγεί φυσικά στην παραοικονομία, στη φοροδιαφυγή, στην υπερβολική - υπερωριακή εργασία (με τη βιολογική φθορά) ή στον αθέμιτο επαγγελματικό ανταγωνισμό και πλουτισμό (με την ηθική φθορά). Για να τα «βγάλουν πέρα» εργάζονται και δυο γονείς με αποτέλεσμα τη σχετική ή τέλεια διάλυση της οικογένειας. Το ήθος των παιδιών (από την μικρή ηλικία) υποβαθμίζεται, ο μόνος παιδαγωγός παραμένει η απαίδευτη οικιακή βοηθός, η γιαγιά και η Τηλεόραση. Με την ενηλικίωση μιμούνται κι αυτά την εγωιστική απληστία και την πολυτελή διαβίωση των γονιών τους (αν ευνοηθούν από την τύχη και σταδιοδρομήσουν).

θ α πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί το γεγονός ότι η υπερβολική ζήτηση των περιττών κυρίως αγαθών, η υπερκατανάλωση γενικότερα, πιέζει την παραγωγή για την αύξηση των ειδών κατανάλωσης. Αυτό όμως προκαλεί και την αύξηση της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, την αποδυνάμωση των πρωτογενών φυσικών πηγών και την οικολογική υποβάθμιση και καταστροφή. Δυστυχώς η «κοινωνία της αφθονίας» δημιουργεί συνεχώς ανάγκες πλασματικές και επιβλαβείς τελικά για τον άνθρωπο, με όργανο την προπαγάνδα της διαφήμησης (που οργιάζει και στην Ελλάδα). Αυτή «εφευρίσκει» ανάγκες με σκοπό την εκμετάλλευση των εργαζομένων και τον πλουτισμό τω μεγάλων επιχειρήσεων και μονοπωλείων. Ο απονήρευτος αστός καλείται να «επιλέξει ελεύθερα» από ένα πλήθος άχρηστων ειδών, και γίνεται θύμα αυτής


της αυταπάτης της επιλογής, που σέρνει πίσω της τις παρενέργειες του υπερκαταναλωτισμού. Γιατί, αφενός, αυτοί που κατασκευάζουν καταναλωτικά αγαθά, κατασκευάζουν και ανάγκες που θα τα ζητησουν, αφετέρου η κάθε ανάγκη είναι γόνιμη και γεννάει άλλες ανάγκες...

5. Η αχαλίνωτη ηδονοθηρία (επικουρισμός)Η ηδονομανία και ηδονοθηρία κάθε είδους είναι χαρακτηρι

στικό ενός μεγάλου μέρους του ελληνικού λαού. Η υπερβολή αυτή αφορά ιδιαίτερα τους νέους.

6. Η αχαλίνωτη αστυφιλίαΕνώ θα έπρεπε και θα άρμοζε η Ελλάδα να είναι μια χώρα

«πολυκεντρική» δημιουργήθηκαν δυο πόλεις μαγαθήρια: η υδροκέφαλη Αθήνα και η συμπρωτεύουσα Θεσσαλονίκη. Έτσι το χάσμα ανάμεσα στην επαρχία και τις «πρωτεύουσες» είναι τεράστιο και η γεφύρωσή του δεν φαίνεται εφικτή στο εγγύς μέλλον.

- Μερικά ακόμα ελαττώματαΥπάρχουν και μερικά ακόμα ελαττώματα που ο Νεοέλληνας

δεν τα έχει περισσότερο από τους ξένους. Αυτά είναι λίγο-πολύ κοινά σ’ όλους τους ανθρώπους ανάλογα με την κοινωνική τάξη τους και την οικονομική τους κατάσταση. Έτσι, ο μέσος Έλληνας δεν είναι ιδιαίτερα: ακάθαρτος, δειλός, φιλάργυρος, σπάταλος, διαδοσίας, κόλακας, φορτικός και οχληρός, αυθάδης, μικροπρεπής, αγροίκος (χοντράνθρωπος), αδιάντροπος (χυδαίος), χαιρέκακος, αδηφάγος, παράσιτος, αχάριστος, ασυνείδητος, εκδικητικός.

Τα ελαττώματα αυτά είναι κοινά σ’ όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα χρόνου ή τόπου. Και φυσικά, όλα «τα στραβά και τ’ ανάποδα» δεν είναι συγκεντρωμένα σ’ αυτόν τον τόπο μονάχα.

6 I Ο Νεοέλληνας και η παιδεία τον(Πανεπιστήμια και Αναλφαβητισμός)

Συνείδηση του Έλληνα υπήρξε ανέκαθεν ότι ένας σωστός άνθρωπος έχει ανάγκη από τροφή σωματική και πνευματική. «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία» είναι το βασικό και αμετακίνητο σύνθημα των Νεοελλήνων, το οποίο εκφράζει τον χαρακτήρα, τα ιδανικά και τις αξίες, που με αγώνες κερδίζονται. Παιδεία και Δημοκρατία είναι οι δυο έννοιες στις οποίες συνοψίζονται όλα τα ιδανικά του. Δυο έννοιες αναπόσπαστα και αμφίδρομα δεμένες, αφού Παιδεία σημαίνει γερή υποδομή της Δημοκρατίας και Δημοκρατία σημαίνει σωστή και πλούσια Παιδεία. Ο Έλληνας ξέρει καλά πως ο απαίδευτος είναι ο άνθρωπος που δεν ολοκλήρωσε τις προδιαγραφές του είδους. Είναι ο άνθρωπος που και στην ώριμη ηλικία έχει παιδικές αντιδράσεις, που δεν μπορεί να μιλήσει σωστά, αλλά δεν μπορεί και να σιωπήσει με σύνεση. Είναι ο άνθρωπος με την υποβαθμισμένη κριτική αντίληψη, την υποτονική αισθητική ευαισθησία και την μειωμένη επαγγελματική ικανότητα. Ο Έλληνας ξέρει επίσης καλά ότι παιδεία δεν σημαίνει μόνο μια τεχνική - επαγγελματική εκπαίδευση, αλλά μια βαθύτερη ψυχική καλλιέργεια, μια μορφωτική διάπλαση της ανθρώπινης προσωπικότητας μέσα στην πολιτική κοινότητα, μέσα στον κοινωνικό χώρο, όπου και θ’ αναπτύξει μια ώριμη κοινωνική συνείδηση σωστής επικοινωνίας και συνεργασίας.

Η αλματώδης πρόοδος των επιστημών και των Τεχνών, η μεγάλη εξάπ^ωση της τεχνολογίας δεν άφησε ανεπηρέαστους τους


Νεοέλληνες, που επιδόθηκαν με πάθος στους computers, στις επιστήμες και στις Τέχνες.

Στη σημερινή εποχή των ραγδαίων εξελίξεων και της κατά- κτησης του διαστήματος, η παιδεία για τους Νεοέλληνες έχει γίνει ένα μέγα και πρώτιστο αγαθό. Γι’ αυτό και οι νέοι κατακλύζουν τα Πανεπιστήμια και τις Τεχνικές σχολές. Ο αριθμός των ανδρών και γυναικών που αγκαλιάζουν με θέρμη την παιδεία κάθε χρόνο πολλαπλασιάζεται, και φυσικά η πολιτισμική στάθμη - ιδίως στα μεγάλα αστικά κέντρα - ανεβαίνει. Ωστόσο τα Πανεπιστήμια και οι Τεχνικές σχολές δεν επαρκούν, αφού ένα ποσοστό χρημάτων για την παιδεία σπαταλάται από τους εκάστοτε πολιτικούς σε αλλότριες (και ανομολόγητες) κατευθύνσεις. Γι’ αυτό κι ένας μεγάλος αριθμός σπουδαστών φεύγει για το εξωτερικό (ακόμα και στα Βαλκάνια) εξάγοντας, πολύτιμο συνάλλαγμα. Κι ακόμα, Έλληνες επιστήμονες επανδρώνουν ξένα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, αφού η έρευνα στην Ελλάδα είναι ανύπαρκτη έως υποτυπώδης, και πολλοί Έλληνες επιστήμονες της αλλοδαπής θα παλιννοστούσαν αν οι επιστημονικές συνθήκες εδώ ήσαν κατάλληλες.

☆ ☆ ☆Σήμερα στην Ελλάδα η κλασική ανθρωπιστική παιδεία ασκεί

μικρότερη έλξη στους νέους από την παιδεία με τους τεχνοοικο- νομικσύς στόχους, η οποία καταρτίζει τεχνοκράτες εξειδικευμέ- νους επαγγελματικά για να εξασφαλίσουν σύντομα μια θέση με αξιόλογες οικονομικές αποδοχές. Φυσικά, σ’ αυτή την περίπτωση ο νέος τεχνοκράτης-επιστήμονας στερείται της ουσιαστικής εκείνης, και πολύπλευρης παιδείας, που θα μπορούσε να του ολοκληρώσει μια πνευματική προσωπικότητα, με ανοιχτούς ορίζοντες στα σύγχρονα ρεύματα της γνώσης, της ηθικής, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της αισθητικής, της Τέχνης, της ψυχολογίας κ.λπ.

Σχετικά με τα μειονεκτήματα του σημερινού ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, και με τους τρόπους αντιμετώπισής τους,


όλοι οι ενδιαφερόμενοι και ασχολούμενοι με τα εκπαιδευτικά θέματα συμφωνούν στις διαπιστώσεις ότι η σύγχρονη ελληνική εκπαίδευση:

- Παρέχει ξερές, αναφομοίωτες γνώσεις.- Μετατρέπει την παιδεία σε άγχος και εμπόριο.- Δίνει πτυχία χωρίς αντίκρισμα στην αγορά εργασίας.- Δεν οξύνει την κρίση των νέων (αφού η πληροφόρηση αντι

καθιστά τη σκέψη).- Καλλιεργεί τη βαθμομανία και τη βαθμοθηρία.- Δεν οπλίζει τους νέους με επιστημονική, περιέργεια συναί

σθηση ευθύνης και γνώση της κοινωνικής πραγματικότητας.- Υποθάλπει ένα κλίμα αποστροφής για αληθινή παιδεία και

μόρφωση (ώστε να φαίνεται σαν αγγαρεία). Η παθητική μόρφωση έχει αντικαταστήσει την ενεργητική.

- Φορτώνει τους νέους με παρωχημένες γνώσεις (ανάγκη εκσυγχρονισμένης παιδείας).

- Δεν προβληματίζει τους νέους και δεν κεντρίζει τα ενδιαφέ- ροντά τους.

Για να αναβαθμισθεί η εκπαίδευσή μας πρέπει;- Να εξυψωθεί το επίπεδο σπουδών (αναβάθμιση της παιδείας)

ώστε να επισημαίνονται σωστά τα ναρκοπέδια των κινδύνων που απειλούν τη νεολαία.

- Να εξαλειφθεί η κομματικοποίηση από τα σχολεία.- Να περισταλούν οι απώλειες διδακτικών ωρών (από αργίες,

εκδρομές, διακοπές, απεργίες, καταλήψεις, κ.λπ.).- Να βελτιωθούν οι συνθήκες που επικρατούν στα σχολεία

(υλικοτεχνική υποδομή, εργαστήρια, χώρος άθλησης, βιβλιοθήκες).

- Να εκδίδονται νέα βιβλία προσαρμοσμένα στις σημερινές ανάγκες, και να ισχύσει το «πολυβιβλίο» κι όχι μόνον το ένα εκπαιδευτικό βιβλίο.

- Να επιμορφώνονται οι εκπαιδευτικοί έτσι ώστε να ανταπο- κρίνονται στη σύγχρονη παιδαγωγική και επιστήμη.

- Να υπάρξει ψυχική επαφή μεταξύ δασκάλου και μαθητή.


- Να εξασφαλίζει η πολιτεία επαρκείς πιστώσεις για την παιδεία και την επιστημονική έρευνα (η οποία πρέπει να ξεκινάει απ’ τα σχολεία).

- Να συνεργάζονται όλοι οι κοινωνικοί φορείς και παράγοντες της εκπαίδευσης (δάσκαλοι, μαθητές, γονείς) στην εκπαιδευτική διαδικασία.

- Να συνδέεται η γνώση με ήθος, ώστε η παιδεία να στοχεύει στον σωστό άνθρωπο κι όχι στον πλούσιο επαγγελματία. Εξάλλου, δεν μας κάνει σοφούς ο όγκος των γνώσεων μα η ποιότητα της ψυχής μας. Το περισσότερο φως χωράει στο μικρότερο μπριλάντι.

- Να καλλιεργείται το κριτικό πνεύμα, η δημιουργική φαντασία, η ευφυία, η πρωτοβουλία, η αυτενέργεια και η γόνιμη αμφισβήτηση, μ’ έναν σωστό διάλογο.

- Να τηρεί το κράτος μια σταθερή εκπαιδευτική πολιτική (με μακροπρόθεσμους στόχους).

- Να έρχονται οι νέοι σ’ επαφή με τα λειτουργικά (και διαχρονικά) στοιχεία της παράδοσης.

- Να συνειδητοποιήσουν την αξία του ελληνικού πολιτισμού και την αξία της ελληνικής γλώσσας. Έτσι μόνο θα μπορέσει ν’ αναπτύξει τη σκέψη του και ν’ «αποκαθάρει» την ομιλία του από τις 60.000 τούρκικες λέξεις που αντικαθιστούν τις υπάρχουσες ελληνικές.

- Να ενισχυθεί ο ανθρωποκεντρισμός στην εκπαίδευση (ώστε η γνώση να μην αποτελεί χρηματοπαραγωγικό σκοπό σε μια απάνθρωπη κοινωνία).

- Να προωθηθούν τα ταλέντα της φυλής μας.- Να γίνει συνείδηση ότι η αναπτυξιακή πολιτική της χώρας

μας στηρίζεται στην παιδεία (επιστήμη και τεχνολογία). Η «επένδυση» στην παιδεία είναι ο πιο ευνοϊκός παράγων για την οικονομική και πολιτιστική πρόοδο και ευημερία του έθνους. Ο Επίκτητος το είχε επισημάνει: «θα ευεργετήσεις αφάνταστα την πόλη σου, αν υψώσεις όχι τους ορόφους των οικιών, αλλά τις ψυχές των πολιτών. Γιατί είναι καλύτερα σε μικρά σπίτια να κατοικούν με·


γάλες ψυχές, παρά σε μεγάλα σπίτια να φωλιάζουν ταπεινά υποζύγια». (Στοβ. «Περί αρχής» Μ στ' 81).

- Να συνειδητοποιήσουν οι νέοι ότι μόνον ένας δρόμος σωστός υπάρχει σ’ αυτή τη ζωή: ο ανήφορος.

☆ ☆ ☆

Είναι γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος - το μεγαλύτερο - του ελληνικού λαού δεν διαβάζει, εκτός από αθλητικές εφημερίδες. Δεν συχνάζει σε Βιβλιοθήκες και δεν επισκέπτεται τα Μουσεία. Το καλό βιβλίο αφορά λιγότερσυς από 20.000 αναγνώστες.

Η φιλομάθεια του Νεοέλληνα δεν επεκτείνεται όσο θα έπρε- πε και ως βιβλιοφιλία. Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ο δείκτης αναγνωσιμότητας στην Ελλάδα είναι πολύ χαμηλός. Το νεοϊδρυθέν Εθνικό Κέντρο Βιβλίου μας πληροφορεί πως τα τελευταία χρόνια, ευτυχώς οι δαπάνες του λαού για βιβλία αυξήθηκαν σημαντικά: από 13 δισεκατομμύρια που ήταν το 1987 πήγαν σε 102 δισεκατομμύρια το 1997. Από τα βιβλία αυτά, τα 78% είναι ελληνικά και τα 22% εισαχθέντα.

Η Ελλάδα διαθέτει επί συνολικού πληθυσμού 11 εκατομμυρίων περί τις 600 Βιβλιοθήκες, ενώ στο Ισραήλ με πληθυσμό 3,5 εκατομμύρια (και έκταση όση η Πελοπόννησος) διαθέτει 970 (από τις οποίες 665 επαρχιακές). Πολύ περισσότερες από 1800 Βιβλιοθήκες διαθέτουν και οι γειτονικές μας χώρες Ρουμανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία.

Πρέπει ακόμα να σημειώσουμε ότι με την ολοσχερή κατάργηση της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών η μορφωτική στάθμη της νεολαίας δεν ανέβηκε. Αντίθετα, η πνευματική οκνηρία αυξήθηκε, ειδικά στον τομέα της σκέψης και του στοχασμού (τομέας που δεν «θεραπεύεται» με την εκμάθηση ξένων γλωσσών ή computers). Εξάλλου χωρίς τη γνώση της αρχαίας και της λόγιας παράδοσης η δημοτική γλώσσα, είναι πάμφτωχη. Ο πλούτος των λέξεων στην ποίηση του Ελύτη οφείλεται σ’ αυτή τη γνώση.

Ο μέσος Έλληνας είναι οπαδός της εύκολης σκέψης και θιασώτης του ελαφρού στοχασμού. Αποφεύγει συστηματικά να βα


σανίσει το μυαλό του με ζητήματα που δεν έχουν άμεσο και πρακτικό ενδιαφέρον. Είναι ο άνθρωπος του συμφέροντος (του Έχειν) και όχι της υπαρξιακής προβληματικής (του Είναι). Γι’ αυτό και παρουσιάζει μεγάλο έλλειμμα φιλοσοφικού και επιστημονικού ενδιαφέροντος στις συζητήσεις του, στα διαβάσματά του, στις πεποιθήσεις του, στους προβληματισμούς του (που είναι λιγοστοί και επιφανειακοί). Ο πολΰς κόσμος που έχει μια κατώτερη ή και μέση παιδεία αποφεύγει τον βαθύτερο στοχασμό, τις λεπτές ευαισθησίες, τα φιλοσοφικά ερωτήματα. Τις μεταφυσικές ανησυχίες και απορίες του τις εμπιστεύεται στους πιο αναρμόδιους και αποφεύγει τη μελέτη των ειδικών βιβλίων (από πνευματική οκνηρία). Αντίθετα η προσοχή του στρέφεται προς τα βιβλία και τα περιοδικά (ξενόγλωσσα και δικά μας) που διαπραγματεύονται περί αστρολογίας και σεξ, περί μαγείας, και μαντικής, περί γιόγκα και ανατολικής θεοσοφίας, περί αμερικανικής ψυχοθεραπείας (ομαδική κυρίως) και περί άλλων τέτοιων πνευματικών υποπροϊόντων. Τα σκανδαλοθηρικά και αστυνομικά περιπετειώδη αναγνώσματα του είναι επίσης προσφιλέστατα.

Αυτός βέβαια είναι κι ένας λόγος που η δεισιδαιμονία, η προ- ληπτικότητα, ο θρησκευτικός φανατισμός, οι αφελείς πεποιθήσεις και οι παιδαριώδεις πίστεις του ακμάζουν, και καρποφορούν φοβικά συμπλέγματα, υστερίες και άγχη. Κι ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων, παραμένει ανελλήνιστος ή αφελληνισμένος.

Ο Έλληνας λοιπόν δεν διαβάζει. Όπως ομολογούν οι ειδικοί (εκδότες, συγγραφείς, στατιστικολόγοι, αναγνωστικό κοινό) το βιβλίο - αυτή η κατεξοχήν πνευματική τροφή - περνάει κρίση. Τα αίτια είναι πολλά όπως:

- Το αυτοκίνητο που προσκαλεί σε φυγή από τον τόπο μελέτης.- Η τηλεόραση που καταβροχθίζει όλες τις ελεύθερες ώρες.- Οι εφημερίδες και τα περιοδικά (που εύκολα διαβάζονται).- Οι επαγγελματικός-χρησιμοθηρικός προσανατολισμός. Η

μακροχρόνια εξειδίκευση των επιστημόνων.- Η ελλιπής σχολική παιδεία που δεν καλλιεργεί ανθρώπους

«σκεπτόμενους».


- Οι οικονομικές δυσχέρειες σε σχέση με το μεγάλο κόστος του βιβλίου (υψηλή φορολογία χαρτιού, κ.λπ.) ώστε το βιβλίο να θεωρείται είδος πολυτελείας.

- Η αδιαφορία των διανοουμένων για την καλλιέργεια του λαού.

- Η εσφαλμένη γνώμη ότι μόνον στη νεότητα (που έχει ανησυχίες και προβληματισμούς) απευθύνεται το βιβλίο, και ότι η μόρφωση σταματάει στα μαθητικά θρανία. Ώριμη ηλικία και διάβασμα θεωρούνται δυο πράγματα ασυμβίβαστα.

- Η υποτυπώδης πολιτιστική αποκέντρωση. Η έλλειψη κοινοτικών και σχολικών λειτουργικών Βιβλιοθηκών, καθώς και συχνών εκθέσεων βιβλίων στην επαρχία.

- Η πενιχρή προβολή των νέων εκδόσεων βιβλίων από τις ενημερωτικές εκπομπές της τηλεόρασης και από τον ημερήσιο τύπο (με τις πολλές αθλητικές σελίδες).

Ο Β. Φίλιας στο βιβλίο του «Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις» γράφει: «Ο μέσος εγγράμματος Έλληνας είναι “συλλέκτης πληροφοριών” και ενδιαφέρεται μόνο για την εύληπτη ενημέρωση. Το βιβλίο, και όταν ακόμα αγοράζεται δεν διαβάζεται· δεν λειτουργεί σαν μέσο μάθησης, αλλά σαν στοιχείο γοήτρου, επίδειξης, ακόμη και διακόσμησης. Ο Νεοέλληνας περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον προτιμάει την εικόνα, το σύνθημα, τον ηχηρό τίτλο. Τον τίτλο που “δονείται” από ποδοσφαιρικής μορφολογίας επίθετα, και το σύνθημα πον δεν χρειάζεται - υποτίθεται - ανάλυση και επιχειρηματολογία. Αυτό όμως είναι ε?ίβαρβαρισμός, διότι η σκέψη και ο στοχασμός ναρκώνεται και ο εντυπωσιασμός (: οι γυαλιστερές χάντρες των αγρίων) κερδίζει έδαφος».

Πρέπει λοιπόν να προπαγανδιστεί σωστά το καλό βιβλίο, και η ιδέα της «δια βίου παιδείας», ώστε ν’ αυξηθούν τα πνευματικά ενδιαφέροντα και ν’ ανέβει η πολιτιστική στάθμη του Νεοέλληνα, ανεξαρτήτως ηλικίας.

Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν είναι μόνο ο ελληνικός λαός που δεν διαβάζει σοβαρά βιβλία. Όλοι οι λαοί στο μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού τους ζσυν “βιολογικά” και όχι


πνευματικά. Τα ενδιαφέροντα τους στρέφονται προς το φαγητό, το σεξ, τη διασκέδαση (θεάματα-ποδόσφαιρο) και το σκανδαλώδες ανάγνωσμα: π.χ. το βιβλίο της Τσιτσιολίνας στην Ιταλία, της Νταϊάνας στην Αγγλία, της Μιμής στην Ελλάδα, κ.ο.κ.

☆ ☆ ☆

Ο μέσος Έλληνας δεν έχει συνειδητοποιήσει, και δεν υπολήπτεται όσο πρέπει τη μέγιστη λειτουργία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Δεν ενδιαφέρεται π.χ. για τον Φλέμινγκ (που εφεύρε την αντιβίωση) που του έχει σώσει κάποτε τη ζωή, και θα ’πρε- πε να έχει τη φωτογραφία του στο σπίτι του ή τουλάχιστον το άγαλμά του σε μια κεντρική πλατεία της πόλης του. Έχει όμως στο σπίτι του (και στην καρδιά του) τη φωτογραφία του τραγουδιστή που τον διασκεδάζει και του ποδοσφαιριστή που τον εμπνέει... Κι όμως αν βελτιώθηκε η υγεία μας, αν επαρκεί η διατροφή μας, αν ελαττώθηκε η θνησιμότητα και αυξήθηκε ο μέσος όρος ζωής, αν θαυματούργησε η πληροφορική ή η μετεωρολογία, όλα αυτά οφείλονται στην Επιστήμη και την Τεχνολογία. Αλλά την προτεραιότητα των Αξιών την αγνοεί ο μέσος Έλληνας, κι αυτό ακριβώς δείχνει μια πνευματική νωχέλεια, ένα έλλειμμα παιδείας, μια υποβαθμισμένη ευαισθησία.

Από την άλλη μεριά υπάρχουν πολλοί “υπερπροοδευτικοί” που υποστηρίζουν ότι τα τέλεια τεχνικά μέσα πληροφόρησης (τηλεόραση, βίντεο, ραδιόφωνο, μαγνητόφωνο, κομπιούτερ - και σήμερα το internet) μπορούν να υποκαταστήσουν τον δάσκαλο στο έργο της παιδείας, αλλά και το βιβλίο ακόμα. Αυτό βέβαια είναι επιεικώς ουτοπικό, γιατί ο άνθρωπος μόνο από άνθρωπο μορφώνεται. Τα τεχνικά μέσα παρέχουν εκπαίδευση και όχι μόρφωση, καλλιέργεια ψυχής και αγωγή ήθους. Το ζωντανό παράδειγμα συμπεριφοράς του δασκάλου δεν αντικαθίσταται από την οθόνη του κομπιούτερ ή της τηλεόρασης. Ο διάλογος και η ψυχική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του δασκάλου και του μαθητή είναι η βάση για μια σωστή παιδεία.

Η είσοδος της Ελλάδας στην Ενωμένη Ευρώπη είναι μια πρό-

160 1ΑΣΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

κληση προς τις δυναμικές ικανότητες των πολιτών της, αφού με την ελεύθερη διακίνηση όλων θα επιπλεύσει όποιος πλεονεκτεί με την ποιότητα της προσφοράς του. Ο εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης και των εκπαιδευτικών γίνεται λοιπόν αναγκαίος, αφού οι πολλαπλές αλλαγές θ’ αφορούν όλους τους τομείς της εκπαιδευτικής δραστηριότητας: προγράμματα, μέσα διδακτικά, στόχους, ρόλους εκπαιδευτών κ.ά. Γι’ αυτά όλα χρειάζονται ορισμένες προϋποθέσεις, όπως:

- Σύσταση συμβουλευτικών επιτροπών με αντιπροσωπευτική σύνθεση (από πολιτικά κόμματα, γονείς, εκπαιδευτικούς, εργατικό δυναμικό, Μ.Μ.Ε., κ.λπ.).

- Εκδημοκρατισμός του συστήματος διοικήσεως. Αναγκαία η αποκέντρωση και όχι η επιβολή των ιδεών του κέντρου.

- Εκπαιδευτικός προγραμματισμός και οργάνωση σχετικών υπηρεσιών.

- Αξιολόγηση και προώθηση των ικανών σε όλα τα επίπεδα.- Εξειδίκευση προσωπικού.- Οργάνωση μονάδων ανάπτυξης αναλυτικών προγραμμάτων

για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.- Μετεκπαίδευση και επιμόρφωση του διδακτικού προσωπι

κού. Απαραίτητη η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας τουλάχιστο.- Δημιουργίας Παιδαγωγικών Βιβλιοθηκών και άλλων μορ

φ ω τικώ ν συστημάτων σύγχρονης Τεχνολογίας.

☆ ☆ ☆

Ο αναλφαβητισμόςΣτη σημερινή Ελλάδα, 150 χρόνια μετά την καθιέρωση της

υποχρεωτικής φοίτησης στο Δημοτικό (1834), το φάσμα του αναλφαβητισμού δεν έχει ακόμα παραμεριστεί. Τα άτομα που δεν γνωρίζουν ανάγνωση, γραφή και μαθηματικά, παρόλο ότι τα τελευταία χρόνια έχουν μειωθεί αριθμητικά, εντούτοις είναι ακόμα πολύ περισσότερα σε ποσοστιαία αναλογία, σχετικά με τις άλλες προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες. Σήμερα στην Ελλάδα έχουμε ένα


εκατομμύριο αναλφάβητους. Οι σημαντικότεροι παράγοντες και τα βασικότερα αίτια του αναλφαβητισμού στην Ελλάδα είναι:

- Οι πόλεμοι και οι αναστατώσεις του πληθυσμοί). Η περίοδος της μακράς τουρκικής δουλείας (όπου ο αναλφαβητισμός είχε φτάσει στο 97%), ο πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, η μικρασιατική καταστροφή, ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος καθώς και ο εμφύλιος.

- Τα πενιχρά οικονομικά των γεωργών, των κτηνστρόφων, των εργατών, των πολυτέκνων. Ο αναλφαβητισμός είναι δίδυμος αδελφός της φτώχειας.

- Η υποβαθμισμένη εκπαίδευση, που δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της εποχής μας, μ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα που χωλαίνει κι ένα σχολικό πρόγραμμα που χρειάζεται πολλές ριζικές βελτιώσεις.

- Η ακαταλληλότητα των σχολείων, η έλλειψη αιθουσών, η κακές συνθήκες λειτουργίας, η έλλειψη διδακτικού προσωπικού και εποπτικών μέσων, βιβλιοθηκών κ.λπ. ιδίως στις αγροτικές περιοχές.

- Η πλημμελής λειτουργία των Νηπιαγωγείων και των Νυχτερινών σχολών.

- Η πλημμελής επιμόρφωση των ενηλίκων που δεν εκτιμούν όσο πρέπει την αξία των γραμμάτων (και ζουν με προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες).

- Οι εθνικές μειονότητες.- Η αδιαφορία της οικογένειας (χαμηλή μόρφωση γονέων)

και του κράτους.- Η ανισότιμη θέση της γυναίκας στην κοινωνία (: η αιτία του

μεγαλύτερου ποσοστού αναλφαβητισμού).Σήμερα στην Ελλάδα, τα παιδιά των φτωχών οικογενειών

(ιδίως των αγροτικών περιοχών), τα παιδιά των τσιγγάνων και των προσφύγων ή μεταναστών, εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο, με αποτέλεσμα να οδηγούνται στον αναλφαβητισμό.

Το 1907 είχαμε 60% αναλφάβητους (10% άντρες - 80% γυναίκες), ενώ το 1961 είχαμε 18% (8% άντρες - 27% γυναίκες).


Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της απογραφής του 1981 οι αναλφάβητοι ήταν 700.000 (: 9,4% του πληθυσμού), ενώ τα άτομα που δεν τελείωσαν το Δημοτικό ήταν 1.000.000 (: 13,8%). Σήμερα έχουμε 8,5% αναλφάβητους, και το ποσοστό περιορίζεται κυρίως στους υπερήλικες των αγροτικών περιοχών.

Ιδιαίτερη σημασία, όπως είναι επόμενο, έχει η μόρφωση της γυναίκας. Σύμφωνα με τη ρήση του Badis: «Όταν μορφώνεις ένα αγόρι μορφώνεις έναν άνθρωπο· όταν μορφώνεις ένα κορίτσι μορφώνεις ένα έθνος».

Στα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη εφαρμόζονται περί τα 17 προγράμματα κατά του αναλφαβητισμού. Στην Ελλάδα εφαρμόζονται τρία, και επιδιώκουν την πρόληψή του, βελτιώνοντας τη διδασκαλία και μάθηση της γλώσσας και των μαθηματικών, ενι- σχύοντας με διάφορους τρόπους τους μαθητές που έχουν πρόβλημα.

Πρέπει να ομολογήσουμε ότι οι προσπάθειες αυτές στην Ελλάδα συνεχώς βελτιώνονται, για να μπορέσει όλος ο πληθυσμός της να καλλιεργηθεί, ώστε να συμπορευθεί με την πρόοδο και ν’ απαλλαγεί από τα φοβικά συμπλέγματα, τις προλήψεις, τις ανασφάλειες και τη δημιουργική υποβάθμιση. Ήδη οι αναλφάβητοι Έλληνες σήμερα είναι ελάχιστοι στις αστικές και ημιαστικές περιοχές. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμα, και ο αναλφαβητισμός τους εμποδίζει ν’ αξιοποιήσουν τις ικανότητες και δεξιότητες τους, αυξάνει την ανεργία και εμποδίζει τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας γενικότερα.

0 Ο Νεοέλληνας και η πολιτική(Το δημοκρατικό φρόνημα)

.fc/vrova πολιτικοποιημένος ο Έλληνας από την αρχαιότητα ξεκίνησε δημιουργώντας τη δημοκρατία και στερέωσε τη δημοκρατία μέχρι σήμερα, αφού τη μεταλαμπάδευσε σ’ όλο τον κόσμο. Το πολίτευμα αυτό που γεννήθηκε στην Ελλάδα, και που στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία (λειτουργώντας με τη θέληση της πλειοψη- φίας των πολιτών), είναι το μοναδικό πολίτευμα που συμβιβάζεται με την προσωπική αξιοπρέπεια του πολίτη, και είναι το μοναδικό που ταιριάζει στον χαρακτήρα του Έλληνα. Γιατί είναι η πολιτική έκφραση του ανθρωπισμού, της ελευθερίας, τη δικαιοσύνης και της ισότητας μέσα στον κοινωνικό χώρο.

Η αρχαιοελληνική πόλη-κράτος με τον περιορισμένο πληθυσμό γέννησε τη «συμμετοχική» δημοκρατία και μάλιστα στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, όπου η συνέλευση του λαού (= η εκκλησία του Δήμου) έφτανε τα 6.000 άτομα. Η «άμεση» αυτή δημοκρατία προέ- κυψε από τη λαϊκή απαίτηση να παίρνει μέρος ενεργό στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας ο ίδιος ο λαός, παραμερίζοντας την αριστοκρατία. Της Δημοκρατίας είχε προηγηθεί η Τυραννία, η Ολιγαρχία και η Βασιλεία. Οι σημερινές δημοκρατίες - που προήλθαν από την αθηναϊκή - αφορούν κράτη με μεγάλους πληθυσμούς και γι’ αυτό είναι «έμμεσες» και «αντιπροσωπευτικές». Οι βουλευτές, ως αντιπρόσωποι εκλεγμένοι απ’ το λαό ασκούν την πολιτική εξουσία από το κοινοβούλιο. Κακή διαχείριση των εντολών του λαού, έχει ως συνέπεια την καταψήφιση των βουλευτών - και του κόμματος που εκπροσωπούν - στις επόμενες εκλογές.


Ο σημερινός Έλληνας πολίτης είτε γνωρίζει είτε δεν γνωρίζει τις βασικές αρχές της αρχαίας, ελληνικής δημοκρατίας είναι ευθυγραμμισμένος μ’ αυτές, διαπνέεται απ’ αυτές, και επιθυμεί την εξέλιξη και την μεγαλύτερη πρόοδο των δημοκρατικών διαδικασιών στην πολιτική ζωή. Οι αρχές αυτές τις οποίες ασπάζεται και σήμερα ο Νεοέλληνας ήταν οι εξής:

- Η κυβέρνηση νόμων και όχι προσώπων. Πρώτη φορά στην ιστορία παρουσιάζεται αυτή η καινοτομία, ώστε πάνω από τα - συχνά διαβλητά - πρόσωπα να υπάρχει ο σεβαστός και αδιάβλητος απρόσωπος νόμος (που κατά τους αρχαίους είναι «νους άνευ ορέξεως» δηλαδή χωρίς την παρεμβολή του συναισθήματος).

- Η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο* και εις όλους η απονομή του ίσου: η «ισονομία» καθώς και η «ισηγορία» δηλαδή το δικαίωμα που είχαν όλοι εξ ίσον οι πολίτες να μιλούν (αγορεύουν) ελεύθερα (στην εκκλησία του δήμου) και να αναπτύσσουν τις απόψεις τους για κάθε ζήτημα. Γιατί η σκέψη και ο λόγος δεν αστυνομεύονται. Και γιατί σε μια φιλελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία, η ελευθερία του λόγου δεν αποτελεί μόνον μέσο για την «ανοιχτή» λειτουργία του πολιτεύματος αλλά και σκοπό για την τελείωση του ανθρώπου και την ανεμπόδιστη ανάτπυξη των δεξιοτήτων του. Αυτή η ισότητα κατοχύρωνε και την αξιοπρέπεια των πολιτών (ισοπολιτεία). Φυσικά, δημοκρατία δεν σημαίνει δημοκοπία. Δημηγορία δεν σημαίνει δημαγωγία. Ισοτιμία δεν σημαίνει ισοπέδωση. Σχετικά με την υπεροχή και την πρωτοκαθεδρία των νόμων (και όχι των προσώπων) η δημοκρατία είναι ανένδοτη. Εκτός απ’ την ισονομία και ισηγορία, άλλες θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας ήταν: η ισογονία (καμιά διάκριση από την καταγωγή ή το γένος), η ισοκρατία (σε όλους τους πολίτες ανήκει εξίσου το κράτος), η ισοψηφία (σε όλους εξίσου η εγκυ- ρότητα της ψήφου), η ισοτιμία (σε όλους εξίσου τα αξιώματα και

* Δυστυχώς σήμερα σι ισχυροί νοθεύουν χαι καπηλεύονται τη δημοκρατία, αφού το γράμμα του νόμου εξισώνει τους πολίτες, αλλά η πράξη τους ξεχωρίζει ανάλογα με τα οικονομικά τους, την κομματική τους τοποθέτηση, τις προσωπικές τους διασυνδέσεις, το χρώμα της επιδερμίδας τους, κΧπ.


οι τιμές). Και έτσι «ο λαός αποφάσιζε άλλοτε σωφρόνως και άλλοτε αφρόνως, αλλά πάντοτε κυριαρχικά» (Κ. Καραμανλής).

- Η δια κλήρου εκλογή των πιο άξιων «αρχόντων» της δημοκρατίας (αξιοκρατία) για ένα χρόνο μόνο (ενιαύσιος θητεία) ώστε ν’ αποφεύγεται ο εκφαυλισμός τους. Προϋπόθεση: η ελεύθερη ψηφοφορία για την εκλογή.

- Η δημιουργία πνεύματος ελευθερίας και ευθύνης, ατομικής πρωτοβουλίας και εργατικότητας, πολιτικού ήθους και αυτοπειθαρχίας, ανθρωπισμού και δικαιοσύνης (κράτος δικαίου).

- Η επίγνωση των δικαιωμάτων και των καθηκόντων των πολιτών. Η ισορροπία ανάμεσα στην ατομικότητα και την κοινωνικότητα.

- Η πολιτιστική άνοδος των πολιτών. Η παιδεία, η άθληση, το θέατρο, η μουσική, οι επιστήμες γενικά και οι τέχνες, βρήκαν στο καθεστώς της δημοκρατίας το γονιμότερο έδαφος. Ίσες ευκαιρίες για τους άξιους. Η αθηναϊκή δημοκρατία φρόντιζε για δυο σημαντικούς «δημόσιους θεσμούς»: τις εορτές (που ήταν μια ανάπαυλα υψηλής ποιότητας) και το θέατρο (που είχε ως αποστολή την ηθική και πολιτική αγωγή του λαού. Ο δραματικός ποιητής «εδίδασκε»). Για τους δυο αυτούς θεσμούς, ο δήμος είχε καθιερώσει τα «θεωρικά» από την εποχή του Περικλή. Τα «θεωρικά» ήταν ένα ποσό χρημάτων που χορηγούσε το δημόσιο ταμείο των Αθηνών στους άπορους πολίτες για να πληρώσουν το εισιτήριό τους στο θέατρο ή να το δαπανήσουν κατά τις διάφορες εορτές.

- Ο διάλογος (η δημόσια διαβούλευση), που υπήρξε πάντοτε παραγωγικός (θέση - αντίθεση - σύνθεση) σε αντίθεση με τον δογματικό μονόλογο, για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων. Η κριτική της δημοκρατίας δυνάμωσε πάντα τη δημοκρατία, γιατί τη βελτίωσε.

- Η ανεκτικότητα των υπερβολών, η σύνθεση των αντικρουο- μένων απόψεων και η συνδιαλλαγή των αντιθέσεων.

- Η πολυφωνία (πλουραλισμός) των πολιτικών απόψεων (που προστατεύεται και ενισχύεται από τη δημοκρατία). Η πολλαπλότητα και η ποικιλία των ιδεολογικών ρευμάτων που κυκλοφορούν

166 ΙΑΣΩΝ ΕΥΑΓΓΈΛΟΥ

σε μια κοινωνία, έχει ως αποτέλεσμα τη θετική εξέλιξη αυτής της κοινωνίας (ελεύθερη διακίνηση των ιδεών - πολυκομματισμός). Η δημοκρατία είναι προοδευτικά ανοιχτή στα μηνύματα, τις ιδέες και τα οράματα κάθε εποχής. Επιδέχεται κριτική, αμφισβήτηση, αναθεώρηση, τροποποίηση, αναπροσαρμογή, εξέλιξη.

- Η αναγνώριση και κατοχύρωση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Ο Αριστοτέλης αποφαίνεται: «Ύπό- θεσις μέν ούν τής δημοκρατικής πολιτείας, έλευθερία» (Πολιτικά Ζ, 1317α).

- Η πειθαρχία της μειοψηφίας στις αποφάσεις της πλειοψη- φίας.

- Η ενεργοποίηση του πολίτη και η ενσυνείδητη (και ευσυνείδητη) συμμετοχή του στα κοινά. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο πολίτης είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει έμπρακτα της ικανότητές του και να πιστέψει στις δυνάμεις του. Ν’ αναπτύξει πρωτοβουλία κι ενεργητικότητα, αλλά και να δημιουργήσει πολιτική συνείδηση: τη συναίσθηση της κοινής μοίρας με τους συνανθρώπους του και την άσκηση έμπρακτης αλληλεγγύης, αφού στα πρόσωπα των άλλων θα έβλεπε τους συνεργάτες του κι όχι τους ανταγωνιστές του. Ο Σόλων με τον «νόμο της υποχρεωτικής ανάμιξης στα πολιτικά» όριζε πως ο αδιάφορος πολίτης που δεν τασσότανε με τη μια ή την άλλη αντιμαχόμενη μερίδα, θεωρείται «άτιμος» δηλαδή στερείται των πολιτικών του δικαιωμάτων.

- Η σύγκλιση της οικονομικής ανισότητας των πολιτών. «Αρι- στη δημοκρατία είναι εκείνη που δεν έχει ούτε πολύ πλούσιους ούτε πολύ φτωχούς» θα μας πει ο Θαλής. Ο Ευριπίδης στις «Ικέ- τιδες» (238-245) γράφει: «Υπάρχουν τρεις τάξεις μέσα στο κράτος: Οι πλούσιοι πολίτες. Ανώφελοι και απασχολούμενοι συνεχώς ν’ αυξάνουν την περιουσία τους. Οι φτωχοί που στερούνται ακόμα και τ’ αναγκαία. Αυτοί είναι επικίνδυνοι γιατί πλανημένοι απ’ τους λόγους των δημαγωγών, και ζηλόφθονοι όπως είναι, επαναστατούν. Η μεσαία τάξη. Αυτή είναι που σώζει τις πόλεις· γιατί διατηρεί τους θεσμούς που το Κράτος έχει επινοήσει για την επιβίωσή του».


- Η υπεράσπιση της Δημοκρατίας. Ο Σόλων, με τον «νόμο της εισαγγελίας», όριζε πως κάθε πολίτης μπορούσε να καταγγέλει τον άρχοντα που παραμελούσε το καθήκον του. Ο Θουκυδίδης μας λέει (Ιστορ. II 37) πως ο Περικλής στον Επιτάφιό του διατύπωσε τις βασικές αρχές της δημοκρατίας, που είναι οι εξής: α) Στη δημοκρατία κυβερνούν οι περισσότεροι κι όχι οι λίγοι, β) Όλοι οι πολίτες είναι ίσιοι απέναντι του νόμου, όταν καταφεύγουν στη Δικαιοσύνη, γ) Κάθε πολίτης έχεις τις ίδιες ευκαιρίες με τους άλλους για να καταλάβει δημόσια αξιώματα, όταν είναι ικανός. Αν είναι πλούσιος ή αριστοκράτης, φτωχός ή ταπεινής καταγωγής δεν λογαριάζεται, δ) Ο πολίτης είναι ελεύθερος να ζει και να εργάζεται χωρίς έλεγχο και περιορισμούς, χωρίς να τον παρακολουθούν και να τον σχολιάζουν οι άλλοι, ε) Η δημοκρατία δεν στηρίζει τη δύναμή της στο φόβο του ποινικού νόμου, αλλά οι πολίτες από εσωτερική ανάγκη κάνουν το χρέος τους, υπακούουν θεληματικά στους νόμους και σέβονται το δίκαιο των άλλων, στ) Οι πολίτες σέβονται τον άγραφο εθιμικό κώδικα κοινωνικής συμπεριφοράς, επειδή νιώθουν ντροπή να κάνουν ό,τι είναι αντίθετο στο δημόσιο αίσθημα, ζ) Στη δημοκρατία οι πολίτες ψυχαγωγούνται για να ξεκουράζονται από τη δουλειά τους. η) Η δημοκρατία λυτρώνει τους πολίτες από την ανάγκη, παρέχοντας άφθονα υλικά αγαθά.

Ά Ά ·&

Σ’ αυτές τις αρχές είναι θεμελιωμένο το δημοκρατικό φρόνημα του σύγχρονου Έλληνα πολίτη, γι’ αυτό είναι πολύ ευαίσθητος στην καταστρατήγησή τους. Και γι’ αυτό γνωρίζει πολύ καλά τους κινδύνους που απειλούν το ευαίσθητο αυτό πολίτευμα. Και οι κίνδυνοι αυτοί είναι οι ίδιοι για την σύγχρονη δημοκρατία όπως και για την παλιά. Επισημαίνουμε τους βασικότερους:

- Το χαμηλό ηθικό και πνευματικό επίπεδο του λαού με αποτέλεσμα την έλλειψη εμπειρίας, διορατικότητας, αυτογνωσίας, αυτοπειθαρχίας και αυτοσεβασμού· μ’ άλλα λόγια την έλλειψη ώριμης πολιτικής συνείδησης και πολιτικού ήθους. Το πρόβλημα


αυτό είναι παλαιότατο. Ο Αριστοτέλης (στην «Αθηναίων Πολιτεία» Α, 5) επισημαίνει τα μειονεκτήματα του λαού, που η φτώχεια τα επιτείνει: πονηρία, ευπιστία, ανευθυνότητα, αμάθεια, δολιότητα, αναξιότητα, εμπάθεια, κακία, απειθαρχία, αδράνεια, ασυδοσία, φιλοδοξία, αναξιότητα, κ.ά. Το αποτέλεσμα είναι ο λαός να εκλέγει λάθος ηγέτη. Ωστόσο μπορεί να διορθώσει το λάθος του (στις επόμενες εκλογές) πιο εύκολα από οποιοδήποτε άλλο σύστημα και κυρίως φασιστικό και δικτατορικό.

- Η κατάχρηση της ελευθερίας των πολιτών. Αυτή η αχαλίνωτη ελευθερία (η ασυδοσία), κατά τη γνώμη του Πλάτωνα (που ήταν θιασώτης του αριστοκρατικού ολιγαρχικού πολιτεύματος), εκτρέφεται απ’ τη δημοκρατία επιτρέπει την κακώς εννοούμενη ελευθερία και την επιείκεια σε όσους περιφρονούν τους νόμους. Έτσι, δημιουργείται μια πολιτεία ευχάριστη, αναρχική και πολύχρωμη, διανέμοντας κάποια ισότητα χωρίς διάκριση σε ίσους και άνισσυς κατά τον ίδιο τρόπο («ήόεία πολιτεία, άναρχος καί ποικίλη, ισότητά τινά διανέμουσα, ομοίως ΐσοις τε καί άνίοοις» Πολιτεία Η 558 c). Ο απαίδευτος όχλος συχνά γίνεται ρυθμιστής της πολιτικής κατάστασης. Με το πρόσχημα της - αχαλίνωτης - λαϊκής κυριαρχίας, η τυφλή δύναμη του όχλου μπορεί να καταργήσει τους νόμους και την τάξη της πολιτείας και να οδηγήσει στην αταξία και την αναρχία (που είναι χειρότερη ασθένεια της δημοκρατίας). Και αν τότε η δημοκρατία αντιδράσει με σκληρή αστυνόμευση, αυτοαναιρείται.

- Η ανεπάρκεια των αρχόντων της δημοκρατίας. Αυτή απο- μειώνει τη δημοκρατία.

- Η κατάχρηση εμπιστοσύνης των αρχόντων, η αλαζονεία, η αυθαιρεσία και ο δεσποτισμός τους. Πρέπει να κυριαρχεί ο νηφάλιος Λόγος κι όχι η δύναμη του άρχοντα.

- Η δημαγωγία των επιτηδείων μπορεί να οδηγήσει τους πολίτες σε ηθικό εκμαυλισμό και διαφθορά (δεδομένου ότι το πεδίο της - αθέμιτης - προπαγάνδας είναι ελεύθερο), προς το συμφέρον κάποιας οικονομικής ολιγαρχίας. Αλλά και η παραπληροφό


ρηση της κοινής γνώμης, αλλοιώνει την κριτική και υπονομεύει τη δημοκρατία.

- Η φανατική και μισαλλόδοξη κομματικοποίηση (με τον μανδύα της πολιτικοποίησης). Οι σκληρές και εμπαθείς κομματικές αντιπαραθέσεις που οδηγούν στην αδιαλλαξία. Ο κομματισμός που φροντίζει μόνο τους οπαδούς του, καταστρέφει τη δημοκρατία.

- Η μεγάλη οικονομική ανισότητα των πολιτών. Η δημοκρατία δεν λειτουργεί σε κοινωνίες εξαθλιωμένες οικονομικά. Ο Θαλής είπε πως «άριστη δημοκρατία είναι εκείνη που δεν έχει ούτε πολύ πλούσιους, ούτε πολύ φτωχούς πολίτες».

- Ο εκπεσμός του δημόσιου και πολιτικού βίου. Η φαυλοκρα- τία και η φαυλοανοχή.

- Ο εκπεσμός και η διαφθορά του δημόσιου και ιδιαίτερα του πολιτικού βίου, κατά περιόδους, υπήρξαν βαρύτατα τραύματα της αρχαίας δημοκρατίας. Η πονηρία, η φαυλότητα, η ολιγωρία, η φιλοχρηματία, η δωροδοκία και η δωροληψία πολιτών και πολιτικών, αρχομένων και αρχόντων, σε κάποιες εποχές υπήρξε τόσο μεγάλη ώστε έγινε αντικείμενο δριμύτατης καυτηρίασης από ρήτορες και καυστικότατης σάτυρας απ’ τους κωμωδιογράφους. Δωροδοκούντες και δωροδοκούμενοι προς διαστροφή του δικαίου και της αλήθειας σατιρίζονται απ’ τον Αριστοφάνη (Νεφ. 591). Ο Αισχίνης και ο Λυσίας μιλούν για «δώρων γραφήν» δηλαδή για το έγκλημα της δωροδοκίας, αλλά και για «δωροξενίας γραφήν» δηλαδή για τη καταγγελία εναντίον ξένου, που δωροδοκεί τους δικαστές για να τον κηρύξουν Αθηναίο πολίτη. Υπήρχε και θεότητα ακόμα της δωροδοκίας: η θεά Δωρώ!

Σοβαρό δείγμα εκπεσμού του πολιτικού βίου είναι επίσης η επιθυμία πλουτισμού των αρχόντων. Αν κίνητρο της πολιτικής δραστηριότητας είναι ο πλουτισμός, τότε η φαυλότητα είναι το αποτέλεσμα. Κι όμως ο Βίων το επισήμανε: «Ο καλός άρχων, όταν αποχωρεί απ’ την εξουσία, πρέπει να έχει γίνει όχι πλουσιότερος αλλά ενδοξότερος» (Στοβ. Ανθολ. Μστ, 23).

- Ο αποκλεισμός της συχνής ετυμηγορίας των πολιτών με δη


μοψηφίσματα, επάνω σε ζωτικά πολιτικά θέματα, οπότε η συμμετοχή τους ανανεώνει ευεργετικά τη δημοκρατία. Σήμερα, με τη συμβολή της τεχνολογίας των κομπιούτερ, ένα δημοψήφισμα μπορεί να μην είναι δαπανηρό για τη χώρα.

- Τα «παραθυράκια» και οι «ασάφειες» των νόμων, που αφήνουν περιθώρια καταστρατήγησής τους. Στην αρχαιότητα οι Αθηναίοι με απλά «ψηφίσματα» μπορούσαν να καταργήσουν την ισχύ ενός νόμου.

☆ ☆ ☆Οι γενιές των Ελλήνων διαδέχονται η μια την άλλη, αλλά το

δημοκρατικό φρόνημα παραμένει αμετακίνητο στη συνείδησή τους· γιατί η συνταγματική δημοκρατία (βασιλευομένη ή αβασίλευτη) είναι το μοναδικό πολίτευμα, που προσιδιάζει στη φύση του Έλληνα, που ταιριάζει στον χαρακτήρα του.

Η σύγχρονη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία που δεν είναι «συμμετοχική» αλλά «αντιπροσωπευτική» των κοινωνικών ομάδων δια των εκλεγμένων βουλευτών, αποσκοπεί - όπως και η αρχαία - στον σεβασμό και την προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και στη διασφάλιση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τους. Τα διάφορα άρθρα του Συντάγματος στοχεύουν στις εξής επί μέρους βασικές αρχές:- Στο δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας.- Στο δικαίωμα της προσωπικής ασφάλειας.- Στο δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και της έκφρασης.- Στο δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης.- Στο δικαίωμα της απόκτησης κατοικίας και ιδιοκτησίας.- Στο δικαίωμα της εργασίας.- Στο δικαίωμα και την υποχρέωση για την παιδεία.- Στο δικαίωμα για την προστασία της υγείας.- Στο δικαίωμα για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.- Στο δικαίωμα για την διαφύλαξη του πολιτιστικού πλούτου.- Στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι.

Και για όλα αυτά τα δικαιώματα του ανθρώπου, ως ατόμου


και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου, δηλαδή ως πολίτη, είναι το κράτος εγγυητής. Η πολιτεία υποχρεώνεται να διασφαλίσει όλα αυτά τα δικαιώματα και να προστατέψει τη δημοκρατία. Η κακή λειτουργία του πολιτεύματος έχει και κακόν αντίκτυπο σ’ ολόκληρο το σύστημα προστασίας των πολιτικών δικαιωμάτων, και συνακόλουθα στην υποβάθμιση των δημοκρατικών θεσμών.

«Η κάθε αληθινή δημοκρατία είναι μια ισορροπία και μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τάξη του νόμου και στην ανθρώπινη αταξία» μας λέει ο Andre Nataf. Και αυτό ακριβώς ισχύει από τη γέννηση της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Για να λειτουργήσει σωστά αυτό το ευαίσθητο σύστημα θέλει τον κάθε πολίτη πεπαιδευμένο, ενημερωμένο και δραστήριο, θεμέλιο της δημοκρατικής ιδεολογίας είναι ο άνθρωπος, ως μοναδική αξία. Δεν πρέπει να εμποδίζεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, και ούτε να υποδουλώνεται σε δόγματα και προκαταλήψεις. Ο άνθρωπος πρέπει να ζει κάτω από συνθήκες ελευθερίας, ισότητας και συνεργασίας, ανεξάρτητα από καταγωγή, εθνικότητα, θρησκεία, κοινωνική θέση, φύλο, ιδεολογία. Η διάκριση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες είναι μόνο βιολογική. Τα δυο φύλα είναι ίσα και η σχέση τους είναι συμπληρωματική (και ποτέ αντιθετική).

Μέσα στη δημοκρατία, ο πολίτης έχει δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις πεποιθήσεις του και να κρίνει τις πράξεις της εξουσίας. Ακόμα, ο κάθε πολίτης έχει δικαίωμα όχι μόνο στην ισότητα αλλά και στη διαφορετικότητα, αφού διαθέτει προσωπικές ικανότητες και πρωτοβουλίες.

Η ελευθερία των επιλογών και των δραστηριοτήτων του πολίτη είναι αλληλένδετη με την ευθύνη του. Και αυτή η ελευθερία του, οριοθετείται από την ελευθερία του συνανθρώπου του, του οποίου πρέπει να σέβεται τα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια.

Η πατρίδα του δημοκρατικού πολίτη, το έθνος του, είναι το πλαίσιο της ζωής και της δράσης του, όπου καταξιώνεται ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά. Η εθνική ανεξαρτησία και η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελεί την προϋπόθεση της δημοκρατίας. Στόχοι αμετακίνητοι της δημοκρατίας είναι τα ανθρωπιστικά ιδεώ


δη (σ’ ένα διεθνιστικό χώρο), η παιδεία και η υγεία του λαού, η οικονομική και πολιτιστική άνοδος, η ποιότητα ζωής και η οικολογική φροντίδα.

Ο δημοκρατικός άνθρωπος ποτέ δεν έχει την ψυχολογία του οπαδοί», αλλά του ελεύθερου πολίτη· και ξέρει να σέβεται τη δημοκρατία σαν θρησκεία, ακόμα κι αν οι «ιερείς» της είναι άθεοι αυτής της θρησκείας.

Στη δημοκρατία οι εκλογές μπορεί να μην αναδείχνουν τον άριστο άρχοντα, αλλά εξασφαλίζουν την αβίαστη ανάπτυξη του λαου (με τον αντιπρόσωπό του) στη φάση της ενηλικίωσης που περνάει. Τον δάσκαλο του Δημοτικού ποτέ δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου.

Η δημοκρατία «βαθαίνει» με τη συχνή συμμετοχή του λαου στη έγκριση των βασικών νόμων με δημοψηφίσματα και με την ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης (δια μέσου της παιδείας). Ακόμα, οι συχνές «κρίσεις» της δημοκρατίας δεν θεραπεύονται, με δικτατορίες και με ολοκληρωτικά πολιτεύματα. Αυτοί που καταλύουν τη δημοκρατία ανήκουν στους εχθρούς της και όχι στους σωτήρες της. Αυτό το ξέρει καλά ο σύγχρονος Έλληνας.

A A A

Η διαχρονική αγάπη του Έλληνα προς τη Δημοκρατία μαρτυρεί μια οξύτατη πολιτική συνείδηση. Αυτή η συνείδηση, όσο και αν αμβλύνεται κατά περιόδους δεν παύει να είναι ισχυρή. Ο Νεοέλληνας «οσμίζεται» το ήθος και την αξία των πολιτικών του και των κομμάτων που απαρτίζουν. Ένα μεγάλο μέρος του λαού, που διαθέτει έμπειρους και θυμόσοφους ηλικιωμένους, αλλά και όλοι σχεδόν οι διανοούμενοι είναι σε θέση ν’ ανακαλύπτουν τα πολιτικά ψέματα και ν’ αποκαλύπτουν τους φαύλους.

Μπορούν ν’ αναλύουν εύστοχα τις κυβερνητικές ενέργειες με βάση τα αίτια, τα κίνητρα, τα συμφέροντα, τις κρυφές σκοπιμότητες και την ταξική ιδεολογία. Δεν εμπιστεύονται - στο βάθος - τους περισσότερους πολιτικούς γιατί θεωρούν την πολιτική μια τέχνη που ασχολείται με τις δραστηριότητες των επενδυτών, όπου


ο καθένας θέλει να ελέγχει το κράτος αποβλέποντας στο συμφέρον του. Και γιατί πιστεύουν πως η αχαλίνωτη ιδιοτέλεια των βουλευτών και υπουργών υποθάλπει αθέμιτες εργολαβίες δημοσίων έργων, εξυπηρετήσεις οικονομικών τραστ, πολυεθνικών επιχειρήσεων και πολεμικών βιομηχανιών... Κάτω απ’ τη στομφώδη ρητορία των πολιτικών διαβλέπουν την υποκρισία και την ψηφοθηρία. Και, βέβαια, ούτε τις φιλοφρονήσεις και τις συμμαχίες των Μεγάλων εθνών εμπιστεύονται.

Οι Έλληνες, σαν σύνολο, ποτέ δεν λάτρεψαν «ερωτικά» τον πολιτικό αρχηγό τους (και θεώρησαν αυτή τη λατρεία φασιστικό γνώρισμα). Και οι σημερινοί Έλληνες - όσοι δεν τυφλώνονται από κομματικά πάθη - διαπιστώνουν μια κρίση στα πολιτικά πράγματα. Η Ελλάδα αν και έχει δημοκρατία με Σύνταγμα, νόμους και θεσμούς, καθώς και ανεπτυγμένη νομοτεχνική πρακτική (με ένα πνεύμα εκσυγχρονιστικό και προοδευτικό), εντούτοις πάσχει από μερικά χρόνια νοσήματα του πολιτεύματος, όπως είναι: η προσωποπαγής εξουσία (ο κστσαμπασισμός), οι πελατειακές και μεταπρατικές σχέσεις, η προχειρότητα στον αναπτυξιακό προγραμματισμό, ο κομματικός ανταγωνισμός, οι σκοπιμότητες και οι αυθαιρεσίες, η ανισόρροπη ανάπτυξη ανάμεσα στις μεγαλου- πόλεις και την επαρχία, η υποβάθμιση της ελληνοκεντρικότητας στους προγραμματισμούς κ.λπ. Ακόμα, ορισμένοι στρατηγικοί τομείς της κοινωνίας μας, όπως ο στρατός, η δικαιοσύνη, η παιδεία και η εξωτερική μας πολιτική θα πρέπει να θεωρούνται εθνικοί και οι οποιεσδήποτε επεμβάσεις και αλλαγές θα πρέπει να γίνονται με διακομματική συνεργασία.

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα που ο Νεοέλληνας αν και το ξέρει δεν το έχει επαρκώς συνειδητοποιήσει ώστε να βελτιώσει τα πράγματα. Κι αυτό είναι η ιστορική διδαχή ότι δεν σφάλουν μόνο οι ηγέτες, αλλά και οι λαοί, και πως «κανένας νόμος δεν μπορεί να εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλων» (nulla lex commoda omnibus est) κατά τη λατινική ρήση. Γι’ αυτό δεν πρέπει να παραπονιέται συνεχώς για την ατέλεια κι αναποτελεσματικότητα των νόμων του κράτους. Εξάλλου, όπως είπε ο John Kennedy: «Δεν


πρέπει να ρωτάς πάντα τι κάνει το κράτος για σένα, αλλά τι κάνεις εσύ για το κράτος». Και βέβαια, είναι επόμενο, το κράτος να είναι «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» των πολιτών.

☆ ☆ ☆

Η Πολιτική ανωριμότητα του Νεοέλληνα εναλλασσόμενη με την πολιτική ωριμότητα στην εκτίμηση πολλών γεγονότων είναι μια άλλη διάσταση της πολιτικής του συνείδησης.

Είναι περίεργο, αλλά είναι γεγονός ότι ο Έλληνας άλλοτε εμφανίζει μια αξιοζήλευτη πολιτική διαίσθηση και ωριμότητα και άλλοτε διακατέχεται από μια επιπόλαια και λαθεμένη εκτίμηση των πολιτικών γεγονότων (αποτέλεσμα συχνά μια ομαδικής συναισθηματικής ψύχωσης). Εύκολα παρασύρεται από την κολακεία και τις υποσχέσεις των δημαγωγών, και ενώ απογοητεύεται από το αποτέλεσμα, τους ξαναεμπιστεύεται. Ο λαϊκισμός είναι το αποτέλεσμα, το δόλωμα των πολιτικών του, και η ρουσφετολογία είναι το χρόνιο νόσημα της πολιτικής ζωής. Η αξιοκρατία είναι μια λέξη μισητή ενώ το «βόλεμα» σε κάποια θέση δημόσια, πιστεύει ότι πρέπει να είναι το κύριο μέλημα των «βολευτών», των οποίων η παρουσία στη Βουλή των Ελλήνων είναι απελπιστικά διαλείπουσα (παρόλη τη γενναία αμοιβή). Εναποθέτει στο κόμμα όλες του τις προσδοκίες. «Εκατόν πενήντα χρόνια τώρα, για να “υπάρξεις” στην Ελλάδα, πρέπει να περάσεις μέσα από το κόμμα. Δεν έχει σημασία αν έχεις προσόντα, ικανότητες, σπουδές, γνώσεις, πείρα. Αν δεν “ανήκεις” δεν “υπάρχεις”. Κανείς δεν θα σκε- φθεί να σε προτείνει για οτιδήποτε. Από πανεπιστημιακός μέχρι συνδικαλιστής, από ακαδημαϊκός μέχρι πρόεδρος της Ολυμπιακής, μόνο με κομματική υποστήριξη γίνεσαι» γράφει ο Ν. Δήμου.

Συνηθισμένο φαινόμενο είναι ο πολυκομματισμός «αρχηγι- κού» και όχι ιδεολογικού τύπου, καθώς και το χαμηλό πολιτικό ήθος των περισσότερων πολιτικών που «κατεβαίνουν» δηλ. ξεπέφτουν αντί ν’ «ανεβαίνουν» στον πολιτικό χώρο. Ως πολιτική θεωρείται η μικροπολιτική, η δημοκοπία, η ψηφοθηρία, η κατεργαριά.

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ TOY ΕΛΛΗΝΑ 175

Ο Έλληνας πολιτικός θεωρεί το κόμμα ως πεδίο προβολής εγωισμών και αυτοδιαφήμισης, ως ιδιοκτησία όπου θα καλλιεργήσει τις προσωπικές του φιλοδοξίες και τα συμφέροντα τα ατομικά και της φατρίας. Και ο Έλληνας πολίτης (στην πλειοψηφία του) βλέπει τον πολιτικό, τον υπουργό, τον πρωθυπουργό σαν ποιμένα προβάτων κατά την παρομοίωση του J. P. Sartre: «Υπάρχουν δυο ειδών βοσκοί: εκείνοι που ενδιαφέρονται για το κρέας κι εκείνοι που ενδιαφέρονται για το μαλλί. Κανείς όμως δεν εν- διαφέρεται για το πρόβατο». Έτσι, για τον δυνατό ισχύει το σλόγκαν: «Δίκαιο είναι η δύναμη του ισχυρότερου» και για τον αδύνατο: «Δίκαιο είναι η πειθαρχία στους νόμους (των δυνατών)»... Και η συνείδηση του μέσου Έλληνα πολίτη συμφωνεί διαχρονικά με τη ρήση του Σόλωνα: «Οι νόμοι μοιάζουν με τα δίχτυα της αράχνης· αν πέσει σ’ αυτά κάποιο αδύνατο έντομο θα το κρατήσουν· αν όμως το έντομο είναι δυνατό, θα τα ξεσκίσει και θα φύγει». Το αποτέλεσμα είναι να ταυτίζεται ο πολιτικός με τον ψεύτη, με τον καιροσκόπο της εξουσίας, με τον φαύλο πολιτικάντη (που μεταβάλλει την πολιτικοποίηση του Έλληνα σε πολιτι- καντοποίηση). Και να είναι βέβαιος εκ των προτέρων ότι ο σπόρος των υποσχέσεων των πολιτικών δεν φυτρώνει. Δυστυχώς υπάρχει ένα σταθερό έλλειμμα δημοκρατίας στους δημοκράτες πολιτικούς, ενώ συνυπάρχει ένα σταθερό περίσσευμα αναισχυντίας και κερδοσκοπίας. Ο Εμ. Ροίδης έγραφε: «Ως οι Ινδοί εις φυλάς, ούτω οι Έλληνες διαιρούνται εις τας τρεις κατηγορίας: α) Εις συμπολι- τευόμενσυς, ήτοι έχοντας κοχλιάριον να βυθίζωσιν εις την χύτραν του προϋπολογισμού, β) Εις τους αντιπολιτευόμενους, ήτοι μη έχοντας κοχλιάριον και ζητούντας παντί τρόπω να λάβωσι τοιού- τον. γ) Εις τους εργαζόμενους, ήτοι ούε έχοντας κοχλιάριον ούτε ζητούντας, αλλά επιφορτισμένους να γεμίζωσι την χύτραν δια του ιδρώτος των».

Ωστόσο η υπέρμετρη πολιτικολογία του λαού είναι ένα άλλο χρόνιο νόσημα. Η πολιτικολογία του Έλληνα κορυφώνεται στις συναναστροφές και στα καφενεία, με αχώριστο σύντροφο την εφημερίδα το τσιγάρο και τον καφέ. Ο φανατισμός και η αδιάλα-


κτη στάση χαρακτηρίζουν κατά κανόνα τους πολιτικολογούντες, σ’ οποιοδήποτε κόμμα κι αν ανήκουν: δεξιό, αριστερό ή κεντρώο. Προηγείται η εριστική και επιθετική διάθεση και ακολουθεί η ιδεολογική τοποθέτηση. Η συναισθηματική ένταση επικαλύπτει την αντικειμενική κριτική των γεγονότων. Φυσικά, «το δικό μας κόμμα» είναι πάντοτε το δικαιότερο, το τελειότερο, το αλάνθαστο... Το πρώτο και κύριο ενδιαφέρον του (μετά την «καλημέρα») είναι να εξακριβώσει την πολιτική ταυτότητα του άλλου. Ως τότε όμως μένει «κλειστός» και δεν εκδηλώνεται. Είναι επιφυλακτικός ακόμα και σε ζητήματα δουλειάς που δεν έχουν καμιά σχέση με την πολιτική. Η συμπεριφορά του αλλάζει εντελώς όταν βεβαιωθεί πως ο συνομιλητής ή συνεργάτης του ανήκει στο ίδιο κόμμα μ’ αυτόν. Τότε ανοίγουν οι ουρανοί και η καρδιά του. Το γέλιο αντικαθιστά τη σοβαρότητα.

Υπάρχει στο βάθος της πολιτικής ιδεολογίας και συμπεριφοράς τόσο των πολιτών όσο και του κράτους μια ανήθικη ιδιοτέλεια, μια στενόμυαλη συμφεροντολογία, μια ανεδαφική έπαρση και μια έμμεση επιθετικότητα. Ο πολίτης είναι πάντα καχύπο- πτος απέναντι στο κράτος, που συχνά τον αδικεί, και το κράτος βλέπει τον πολίτη σαν υποδεέστερο προϊόν προς εκμετάλλευση. Οι οικονομικές συναλλαγές ανάμεσα στον πολίτη και το κράτος είναι πολύ κακές. Αλλά και σε άλλους τομείς τα πράγματα δεν είναι καλύτερα. Στην παιδεία π.χ. το κράτος (με τη επιρροή και της Εκκλησίας) δεσμεύει την παροχή της γνώσης, σύμφωνα με το «νομιζόμενο» συμφέρον του, και αναχαιτίζει τις πνευματικές δυνάμεις των νέων ανθρώπων, εμποδίζοντάς τες πέρα από το επιτρεπόμενο όριο. Στην εκπαίδευση δεν διδάσκεται η αρχαιοελληνική Γραμματεία (ιδιαίτερα η προσωκρατική φιλοσοφία, οι Στωικοί και οι Επικούριοι, ο Αριστοφάνης κ.ά.). Δεν διδάσκεται η σεξουαλική αγωγή. Δεν διδάσκεται η συγκριτική θρησκειολογία, ενώ αντίθετα διδάσκεται όλη η εβραϊκή λογοτεχνία και μυθολογία... Και φυσικά κανένας Έλληνας πολίτης - εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις - δεν διαμαρτύρεται γι’ αυτό. Στον τομέα της Υγείας η πολιτική του κράτους δεν είναι πολύ καλύτερη. Η


ιατρο-νοσοκομειακή περίθαλψη των πολιτών (ως πρόληψη και θεραπεία) είναι υποτονική.

Στον πολιτιστικό τομέα η μέριμνα του κράτους για την αισθητική καλλιέργεια του λαού είναι επίσης υποτυπώδης. Τα θεατρικά θεάματα, τα μουσικά ακροάματα, η ελληνική λογοτεχνία και γενικότερα η Καλές Τέχνες, βλέπουν την πολιτεία σαν κακή μητριά κι όχι σαν στοργική μητέρα που φροντίζει με κάθε τρόπο ν’ ανεβάσει ψηλά το αίσθημα και το πνεύμα των παιδιών της. Το σύγχρονο (ιδιωτικό) Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα δεν σώζει την κατάσταση. Έτσι, τα έντεκα εκατομμύρια των Ελλήνων βρίσκουν την ψυχαγωγία τους στην ευτέλεια των εύθυμων σειρών της τηλεόρασης, στις πορνοταινίες, στα ερωτοπαθή λαϊκά ασμά- τια, στις καφετέριες, στα μπαράκια και στα γήπεδα. Ο τσιφτετέ- λιος πολιτισμός της Ανατολής μαζί με τον μπλουτζίνιο πολιτισμό της Αμερικής είναι οι βάσεις της ψυχαγωγίας και της συμπεριφοράς του πλήθους.

Ο Νεοέλληνας πρέπει να συνειδητοποιήσει πως μόνο η σωστή αγωγή και παιδεία δημιουργεί τη σωστή πολιτική συνείδηση και το δημοκρατικό φρόνημα. Και η δημοκρατία στηρίζεται μόνο σε πολίτες με δημοκρατικό φρόνημα και σωστή παιδεία.

Το χρέος της πολιτείας (δηλαδή των πολιτικών) απέναντι στους πολίτες και ιδιαίτερα απέναντι στη νέα γενιά είναι πολύ μεγάλο. Το βάρος πέφτει όχι μόνο στην παιδεία αλλά και στην ψυχαγωγία. Γιατί σήμερα τα περισσότερα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης, εκτρέφουν αλκοολικούς και τοξικομανείς, τα ποδοσφαιρικά γήπεδα, χούλιγκανς, και τα μαζικά θεάματα, καθοδηγούν στο έγκλημα και στην πανσεξουαλικότητα. Οι στατιστικές μας πληροφορούν πως ένα παιδί παρακολουθεί 1.500 ώρες το χρόνο TV και βλέπει 18.000 φόνους και 33.000 σκηνές βίας, ενώ τα δελτία ειδήσεων κατάντησαν βραδινά θρίλερ, συνταρακτικά και ψυχοφθό- ρα. Και για όλα αυτά οι φωνές διαμαρτυρίας είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Τα οικονομικά συμφέροντα και το πολιτικό κόστος είναι τα δυο βασικά εμπόδια για την άνοδο των μαζών σ’ ένα καλύτερο πολιτισμικό επίπεδο. Χωρίς να θιγεί ο δημοκρατικός πλσυ-

12


ραλισμός και χωρίς αυταρχικότητα είναι δυνατόν να βελτιωθεί το ήθος των πολιτών αν οι πολιτικοί το θελήσουν. Το πολιτικό ήθος είναι το πολικό αστέρι της δημοκρατίας.

☆ ☆ ☆

Υπάρχει σήμερα διάχυτη η γνώμη πως όλο και μικρότερος αριθμός πολιτών ασχολείται και αναμιγνύεται ενεργώς με την πολιτική. Το φαινόμενο αυτό ίσως έχει μια μικρή έξαρση, αλλά σε ειρηνικές ιδιαίτερα περιόδους, υπήρξε ο κανόνας. Ας δούμε όμως τα πράγματα απ’ την αρχή.

Η πολιτική αρετή σαν σκέψη και δράση, σαν έκφραση της ώριμης ανθρωπιστικής και κοινωνικής συνείδησης και σαν ταυτότητα πολιτιστική, έχει ιδιαίτερα προβληθεί από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Τον α-πολιτικό άνθρωπο οι Έλληνες τον θεωρούσαν ά-τιμο και ά-χρηστο. Ο Σόλων είχε νομοθετήσει: «Να θεωρείται άτιμος και να στερείται των πολιτικών του δικαιωμάτων ο πολίτης που μένει ουδέτερος και δεν προσχωρεί σε μια πολιτική παράταξη» («Άτιμον είναι τόν έν στάσει, μηόετέρας μερίόος γενό- μενσν» Πλσυτ. Βίος Σολ. κεφ. 20).

Ο Θουκυδίδης το είχε υπογραμμίσει: «Αυτόν που δεν συμμετέχει στα κοινά πολιτικά πράγματα, δεν τον θεωρούμε ουδέτερο, φιλήσυχο και αδιάφορο, αλλά άχρηστο και ανέντιμο» («Τόν τε μηδέ τών πολιτικών μετέχοντα, ούκ άπράγμονα άλλ' άχρεϊον νομίζομεν» Ιστορ. Β. 40). Και είναι χαρακτηριστικό το περιεχόμενο που έδωσαν οι Έλληνες στις λέξεις «ιδιώτης» και «ιδιωτεία» ως αντιδιαστολή προς τη μη ιδιώτευση, αλλά την ενασχόληση με τα κοινά. Ιδιώτης σημαίνει: ανεπάγγελτος, ανεπιστήμων, άτεχνος (απειρόκαλος), απαίδευτος, αφιλοσόφητος, άμουσος, άπειρος, αγύμναστος, αδέξιος, αντι-ποιητικός, γελοίος, φαύλος, χυδαίος, πρόστυχος, βλάκας. Ιδιωτεία σημαίνει: α-κοινωνικότητα, α-πολι- τικότητα, α-πειρία, α-δεξιότητα, έλλειψη ανατροφής. Σαν ψυχιατρικός όρος διατηρεί ακόμα και σήμερα το περιεχόμενο αυτό: Ιδιωτεία (Idiot) είναι η ηλιθιότητα, η αναισθησία.

Η κεφαλαιώδης σημασία της πολιτικής δραστηριότητας του


ατόμου είναι φανερή. Γιατί τι θα ήταν η ατομική πνευματικότητα απομονωμένη από τον ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό χώρο; Οπωσδήποτε μια κολοβωμένη αξία ανήμπορη να σταθεί αρωγός στις βασικές πνευματικές και υλικές ανάγκες του ανθρώπου. Τι θα ήταν ο πολίτης χωρίς καθόλου πολιτική συνείδηση; Ένα θύμα εκμετάλλευσης της άρχουσας τάξης, που η απάθεια του απέναντι στα πολιτικά πράγματα θα υπέθαλπε την ασυδοσία και την καταδυνάστευσή του.

Ωστόσο πρέπει να ομολογήσουμε ότι δεν μπορεί να είναι όλοι οι πολίτες στον ίδιο βαθμό «πολιτικοποιημένοι» γιατί σ’ αυτό παίζει σημαντικό ρόλο και η κλίση, η ροπή του χαρακτήρα τους, που είναι πράγμα έμφυτο. Κι αυτό το πολύ σημαντικό το είχαν επισημάνει οι Έλληνες. Έτσι ακούμε τον Αριστοτέλη να λέει: «Έγγίγνονται αί άρεταί πεφυκόσι μέν ήμΐν δέξασθαι αύτάς, τε- λειουμένοις δέ διά τού έθους» ( Ηθ. Νικομαχ. Α13 1103α 24). Και τον Επίκτητο: «‘Αλλος γάρ πρός άλλο πέφνκε» (Εγχειρίδιον ΚΘ6). Και τον Πλούταρχο: «Γι’ αυτό, ούτε ο Επίκουρος νομίζει πως πρέπει να ησυχάζουν, αλλά να πολιτεύονται κατά το φυσικό τους ο καθένας και ν’ αναμειγνύονται στα κοινά αυτοί που επιζητούν τιμές και δόξες, γιατί είναι πλασμένοι να ταράσσονται και να δυσαρεστούνται μάλλον από την αδράνεια, αφού δεν απολαβαίνουν όσα επιθυμούν» (Περί ευθυμίας 465). Έτσι λοιπόν, ένας άνθρωπος με αισθητικές ή υπαρξιακές και φιλοσοφικές ανησυχίες δεν μπορεί - από τη (ρύση του - να έχει την πολιτική δραστηριότητα ενός άλλου. Αν η φιλοσοφία είναι ένα αγαθό και η πολιτική ένα αγαθό επίσης, όμως η καθεμιά τους σε άλλο στόχο αποβλέπει, θα μας πει ο Πλάτων: «Εί μίν οΰν ή φιλοσοφία άγαθόν έστιν, καί ή πολιτική πράξις άγαθόν έστιν πρός άλλο δέ έκατέ- ρα» (Ευθυδ. 306 β).

Αν παρομοιάσουμε την ανθρώπινη - πολιτεία μ’ ένα πλοίο μέσα στον ωκεανό, αμέσως θα συνειδητοποιήσουμε πως είναι απόλυτα φυσικό ο κάθε επιβάτης να ενδιαφέρεται για την κατάσταση του πλοίου και της θάλασσας, για τις ικανότητες αυτών που κυβερνούν το σκάφος - και μάλιστα στις δύσκολες ώρες της


τρικυμίας - για τη γενική διαβίωση των επιβατών που ταξιδεύουν πάνω στο πλοίο. Αλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο, θα ’δείχνε ενδιαφέρον γι’ αυτά τα βασικά θέματα που ’χουν άμεση εξάρτηση με την ασφάλεια και την καλή έκβαση του ταξιδιού. Κι επειδή ο κάθε επιβάτης θα είχε το επάγγελμά του, αλλά και τις κλίσεις του, φυσικό θα ήταν να ενδιαφερόταν ειδικά για ορισμένα πράγματα - καλά ή άσχημα - που θα ’πεφταν στην αντίληψή του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Ο μηχανικός για ζητήματα του μηχανοστασίου, ο διακοσμητής για ζητήματα αισθητικής του χώρου του πλοίου, ο γιατρός για ζητήματα υγείας, ο τελωνειακός για οικονομικά και συναλλαγματικά ζητήματα ή για θέματα λαθρεμπορίου, ο λιμενεργάτης για προβλήματα της αρμοδιότη- τάς του, κ.ο.κ.

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι θα είχαν μια εντονότερη συμμετοχή στα πράγματα του πλοίου, όταν από μια ατυχία το πλοίο θα κινδύνευε να βουλιάξει μεσοπέλαγα. Οι επιβάτες - που ο καθένας έχει το επάγγελμά του και τις ιδιαίτερες κλίσεις και αδυναμίες του - σε καιρό γαλήνης ελάχιστα ενδιαφέρονται για τα ζητήματα του πλοίου- το ενδιαφέρον τους όμως ενεργοποιείται όταν παρουσιαστεί κάποιος κίνδυνος. Μα και τότε πάλι, ο καθένας μπορεί να προσφέρει υπηρεσίες ανάλογες με τις γνώσεις και τις ικα- νότητές του. Αλλά βέβαια, οπωσδήποτε ο αδιάφορος θα ήταν ένα πρόσωπο κατάπτυστο και ανέντιμο.

Από τούτη την παραδειγματική παρομοίωση γίνεται φανερό πως τα ίδια περίπου πράγματα συμβαίνουν και σε μια πολιτεία. Κι εδώ, η διαφοροποίηση των πολιτών (φυσική και επίκτητη) δίνει το χρώμα και το νόημα της συμμετοχής τους στα κοινά πράγματα της πολιτείας.

☆ ☆ ☆Από αλάνθαστο ένστικτο και από εμπειρία αιώνων το μεγαλύ

τερο τμήμα του ελληνικού λαού βρίσκεται μέσα σ’ έναν ευρύτατο κεντρώο δημοκρατικό χώρο - παρ’ όλες τις επιφυλάξεις του για την πολιτική και τους πολιτικούς του - και οι ακραίες αριστερές


ή δεξιές αποκλείσεις δεν εκφράζουν παρά μικρά (σταθερά) ποσοστά του συνόλου.

Ο Έλληνας, που βρίσκεται πάντα κάτω από την πολιτική κάι θρησκευτική εξουσία, ποτέ δεν αγκάλιασε με φανατισμό και αυταπάρνηση, στην πλειοψηφία του, τα ηχηρά δογματικά «πιστεύω» ούτε της μιας ούτε της άλλης εξουσίας. Με άκρα επιφύλαξη και δυσπιοττία αντιμετώπισε τους σκληροπυρηνικούς «σωτήρες» της πολιτικής και της θρησκείας. Τα «κόμματα» τα είδε σαν κομμάτια, από το κομμάτιασμα του μεγάλου δημοκρατικού - ανθρωπιστικού χώρου (που εκφράζεται και χωρίς κόμματα). Τα είδε σαν αποκόμματα αλήθειας και ζωής. Τα είδε σαν «αιρέσεις» μέσα στο σώμα της απλής θρησκευτικής πίστης του, της αδογμάτιστης και αφανάτιστης (που είναι αντίθετη προς αυτή των «διαβασμένων»), Αυτός είναι κι ένας λόγος που η ψήφος του λαού μέσα στον δημοκρατικό χώρο μετακινείται και δεν μένει σταθερή από τους ίδιους τους ψηφοφόρους. Οι εκπλήξεις που επιφυλάσσουν τα «λαϊκά κινήματα» στις εκλογές είναι πάντοτε αναμενόμενες.

Στην πολιτική συμπεριφορά του Έλληνα υπεισέρχεται και ένας άλλος λόγος: η έντονη προσωπικότητα, η ισχυρή ατομικότητα με το θάρρος της γνώμης. Ο εγωισμός του πειθαρχεί στο θουκυδί- δειο σλόγκαν: «τής οικείας γνώμης είμί αύτοκράτωρ». Γι’ αυτό και δεν ευδοκιμεί η ένταξή του σε ολοκληρωτικά σχήματα και συστήματα «σωτηριολογίας» πολιτικά ή θρησκευτικά, όπου η ατομική βούληση συνθλίβεται πειθαρχούσα τυφλά στο Κόμμα ή στο Δόγμα που “κολάζει” κάθε διαφωνούντα.

Ο Έλληνας ψηφοφόρος, παρά τις βαρύγδουπες προεκλογικές υποσχέσεις των πολιτικών του, δεν περιμένει μεγάλες αλλαγές, γιατί έχει πικρή πείρα από την επαληθευόμενη κάθε φορά παροιμία «Άλλαξε ο Μανολιός κι έβαλε τα ρούχα αλλιώς». Πιστεύει βαθύτερα ότι «Όλοι βράζουν στο ίδιο καζάνι», ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι στο μεγαλείο και την αθλιότητά τους. Μονάχα αποχρώσεις υπάρχουν. Όχι μεγάλα άλματα.

Οι περισσότερο πεπαιδευμένοι γνωρίζουν ότι η κάθε πολιτική κοινωνία είναι πάντα μια εριστική επικοινωνία ατόμων. Η λέξη


«πόλις» (ή πτόλις, πτολίεθρον) και τα παράγωγα: πολίτης, πολιτισμός προέρχονται από το ρήμα «πολεμώ» (πόλεμος, πτόλεμος). Γι’ αυτό, όσο η φύση των ανθρώπων παραμένει διαχρονικά η ίδια, τα ίδια γεγονότα θα επαναλαμβάνονται έστω και με διαφορετική μορφή κατά τη ρήση του Θουκυδίδη: «γιγνόμενα καί άεί έσόμενα, εως άν ή αϋτή φύσις τών άνθρώπων ή». Και (ρυσικά θα παραμένει έστω και σε άμβλυνση (όμως πάντοτε παρούσα) η επιθετικότητα των ανθρώπων, ο «πόλεμος πάντων πατήρ». Η πεποίθηση πως η πρόοδος των κοινωνικών, με την εφαρμογή μεγαλόπνοων πολιτικών, φιλοσοφικών ή θρησκευτικών κοσμοθεωριών, θα πε- τυχει ώστε να εξαλειφθούν οι συγκρούσεις και να δημιουργηθεί μι αγγελική ή αταξική ή ιδανική κοινωνία, είναι μεταφυσική αφέλεια.

Μια ακόμα βαθύτερη επιστημονική έρευνα του ανθρώπινου εγκεφάλου ως βιολογικού οργάνου της συνείδησης, φωτίζει (και δικαιώνει) τις σκέψεις και τις γνώμες αυτές. Ας διατυπώσουμε λοιπόν ακροθιγώς μερικά από τα επιστημονικά αυτά πορίσματα για την οργανική'και λειτουργική σύσταση του εγκεφάλου.

ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ (ή επίπεδα λειτουργίας)

I) ΑΡΧΑΙΟΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ή ΠΑΛΑΙΟΕΓΚΕΦΑΛΟΣ (Έσχατος εγκέφαλος) Φυτοψυχή: κέντρα της ζωι{ς

Κατώτατο εγκεφαλικό επίπεδοΑντιστοιχεί ο τύπος αυτός στον εγκέφαλο των ερπετών που

εμφανίστηκαν πριν από 650-750 εκατομμύρια χρόνια (= ερπετόμορφος εγκέφαλος).

Είναι το βασικό κέντρο των αυτομάτων (αντανακλαστικών) απαντήσεων στα εξωτερικά και στα εσωτερικά - κυρίως - ερεθίσματα. Η συμπεριφορά του είναι στερεότυπη, ενστικτώδης, αντανακλαστική. Ο αρχαιοεγκέφαλος ελέγχει τους ενστικτώδεις μηχανισμούς (και την έμφυτη συμπεριφορά), των οποίων η σκοπιμότητα είναι η διατήρηση του ατόμου και του είδους.


2) ΜΕΣΕΓΚΕΦΑΛΟΣ (Διάμεσος και Μέσος εγκέφαλος) θυμοψυχή: Κέντρα των συγκινήσεωνΚατώτερο εγκεφαλικά επίπεδο.Αντιστοιχεί στον εγκέφαλο των κατωτέρων θηλαστικών (μα

στοφόρων που εμφανίστηκαν πριν από 100-200 εκατομμύρια χρόνια), απ’ όπου κληρονομήθηκε (= παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος).

Είναι το κέντρο των συγκινήσεων και των συναισθημάτων. Με κριτήριο της συγκινήσεις αξιολογεί τις εμπειρίες σε θετικές ή αρνητικές σχετικά με την ωφέλεια του οργανισμού· και έτσι τις επιλέγει ως κίνητρα για τις πράξεις (αντιδράσεις). Ο μεσεγκέφα- λος έχει διασυνδέσεις και προς όλους τους πυρήνες του νεοεγκε- φάλου και του παλαιοεγκεφάλου. Γι’ αυτό, με την ενεργοποίηση των «κυκλωμάτων» αυτών, μπορεί μια λειτουργία αντίδρασης να επιταχυνθεί, να διακοπεί ή να τροποποιηθεί. Γενικά ο μεσεγκέ- φαλος, (ο «εγκέφαλος των συγκινήσεων») ρυθμίζει τον ψυχισμό σε υψηλότερα επίπεδα απ’ τον αρχαιοεγκέφαλο. Στην όλη λειτουργία των συγκινήσεων παίζουν κεφαλαιώδη ρόλο ο υποθάλαμος, η υπόφυση και όλοι οι αδένες με τις ορμόνες τους. Η λειτουργία των συγκινήσεων εξασφαλίσει στο άτομο την άμυνα, την προνοητικότητα, τη μνήμη, τη μάθηση, τη φαντασία, την προσαρμοστικότητα. Ελέγχει την ενστικτώδη ζωή και ρυθμίζει τις διεργασίες των ενστίκτων της τροφής, δίψας, σεξουαλικότητας, αγάπης, προστασίας (μητρότητας), επιθετικότητας, φυγής, άμυνας, θυμού, φόβου, κ.λπ. συγκινησιακών αντιδράσεων. Γενικά στον μεσεγκέφαλο συγκροτείται ο βασικός ψυχισμός (το θυμικό) που βρίσκεται κάτω απ’ την επιρροή των ενστίκτων και των συγκινησιακών παρορμήσεων. Ο μεσεγκέφαλος επεξεργάζεται τις αισθητήριες πληροφορίες πριν να μεταβιβασθσύν στον φλοιό.

Επίσης στον μεσεγκέφαλο τοποθετείται και το «Ασυνείδητο» (που πρώτος επισήμανε ο Freud) αν δεχτούμε την ψυχαναλυτική θεωρία. Παθήσεις του Μεσεγκεφάλου (τραυματισμοί, όγκοι, κ.ά.) μπορεί να μεταβάλλουν μια φυσιολογική προσωπικότητα σε εγκληματική. Στον Μεσεγκέφαλο, τέλος, βρίσκεται η έδρα της πρωτογενούς ανεξέλικτης συνείδησης.


3) ΝΕΟΕΓΚΕΦΑΛΟΣ (Τελικός ή πρόσθιος εγκέφαλος) Νοοψυχή: Κέντρο της συνείδησης

Ανώτερο ή φλοιώδες εγκεφαλικό επίπεδο. Ο φλοιός των ημισφαιρίων (Αρχαιόφλοιος και νεοφλοιός).

Αντιστοιχεί στον εγκέφαλο των ανωτέρων θηλαστικών που εμφανίστηκαν πριν από 10-30 εκατομμ. χρόνια και του ανθρώπου, που εμφανίστηκαν πριν από 500 χιλιάδες χρόνια (= νεοθηλαστι- κός εγκέφαλος). Ο νεοφλοιός έχει πάχος δυο χιλιοστών μόνον!

Ο εγκεφαλικός φλοιός (φαιά ουσία: νευρ. κύτταρα + λευκή ουσία = νευράξονες των ημισφαιρίων), είναι το κέντρο των συνειρμών, η έδρα της συνείδησης (: μάθηση, μνήμη, φαντασία, σκέψη, συγκίνηση, συμπεριφορά). Οι λειτουργίες της συνείδησης είναι το γενικό αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων όλων των υποσυστημάτων του εγκεφάλου. Στον νεοεγκέφαλο κωδικοποιούνται οι πληροφορίες και συνειδητοποιούνται (με τη μέθοδο της ανάλυσης και σύνθεσης)· δηλαδή ανασυντίθεται η πραγματικότητα που «αντανακλάται» στον εγκέφαλο.

Τα ανώτερα νέο-φλοιϊκά κέντρα - κυρίως του μετωπιαίου λοβού - έχουν αποστολή την καταστολή των ενστικτωδών ζωικών δραστηριοτήτων και την «ανθρωποποίηση» του ανθρώπου. Ο μετωπιαίος λοβός προΐσταται στις πιο τελειοποιημένες ψυχονοη- τικές λειτουργίες: στη λογική σκέψη, στη λεκτική ευφυία, στη δημιουργική δραστηριότητα, στην κριτική αντίληψη, στον σχεδίασμά, στην πρόβλεψη κ.λπ. Είναι δηλαδή ένα «όργανο εκπολιτισμού» του ανθρώπου.

Από τη δομική διαστρωμάτωση του εγκεφάλου που είδαμε αντιλαμβανόμαστε ότι ο εγκέφαλος είναι ένα πολύπλοκο όργανο 100 δισεκατομμυρίων κυττάρων με ένα γιγαντιαίο πλέγμα νευρώνων που λειτουργούν ηλεκτροχημικά και συνενώνουν α) τον παλαιοεγκέφαλο του ερπετού (των ενστίκτων), β) τον μεσεγκέφαλο του κατωτέρου θηλαστικού (των συγκινήσεων, του ασυνειδήτου και των φαντασιώσεων) και γ) τον νεοεγκέφαλο (της «πολιτισμικής» φλοιοποίησης). Ο συντονισμός όμως των τριών επιπέδων, και κυρίως η επιβολή (του χρονικά νεότερου) φλοιού επί των εν-

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ I8S

στικτών, των παθών και των φαντασιώσεων, πολύ απέχει της επιθυμητής τελειότητας. Η εξέλιξη του εγκεφάλου δεν έχει φτάσει στην καθολική νεοφλοιοποίηση, ώστε η απόλυτη και πάνσοφη λογική να εξουδετερώσει τελείως την αρνητική επιρροή των ενστίκτων (που δημιουργούν τα πάθη και τη βάρβαρη συμπεριφορά) καθώς και της φαντασίας (που στον αρνητικό της ρόλο παραμορφώνει την πραγματικότητα και αποπροσανατολίζει).

Σε αυτή λοιπόν τη δομολογία του εγκεφάλου μπορούμε ν’ αποδώσουμε την κακοδαιμονία του ανθρώπου, με την οποιαδή- ποτε αντικοινωνική συμπεριφορά του (η οποία πηγάζει απ’ τον ιδιοτελή εγωισμό που εκτρέφει την επιθετικότητα). Βέβαια η παιδεία και ο πολιτιστικός περίγυρος, μεταβιβάζουν συνεχώς πληροφορίες στο DNA του ανθρώπου, θετικές για τη βελτίωσή του, αλλά η διαφοροποίηση είναι βραδύτατη, όπως μαρτυρεί η Ιστορία. Έτσι, ένας βαθμός απαισιοδοξίας για τη σύντομη μεταβολή των ανθρώπων σε αγγέλους και της γης σε παράδεισο, παραμένει η πιο λογική και ρεαλιστική θέση.

Η διαστρωματική εξέλιξη του εγκεφάλου και η συνύπαρξη του αρχαίου, του μέσου και του νεότερου εγκεφάλου, δημιουργούν ένα ελαττωματικό όργανο, γιατί υπάρχει διαφωνία μεταξύ των αρχέγονων δομών και των πρόσφατων. Πολλοί συγγραφείς (Μ. Pradines, Mac Lean, H. Laborit, A. Koestler, κ.ά.) μιλάνε για μια «αμέλεια της εξέλιξης» αφού η πολύ γρήγορη και πρόσφατη ανάπτυξη του νεοεγκεφάλου (πριν επικρατήσει επαρκώς στον αρχαϊκό εγκέφαλο) έχει σαν συνέπεια τις "ψυχικές συγκρούσεις και τις διαταραχές της συμπεριφοράς (επιθετικότητα, σεξουαλικές ανωμαλίες, ψυχώσεις κ.ά.). Ο Κ. Lorenz βλέπει στη δομή αυτή του εγκεφάλου όλα τα αίτια της αντιφατικότητας και κακοδαιμονίας του ανθρώπου. Την εκπληκτική του «πνευματικότητα» αλλά και την απροσμέτρητη κτηνωδία. Έτσι, στο βιβλίο του «Επιθετικότητα» θα μας πει:

«Αυτό είναι, στην πραγματικότητα, το Ιανόμορφο κεφάλι τ’ ανθρώπου: το μόνο πλάσμα που είναι ικανό ν’ αφοσιωθεί στις υψηλότερες χρηστές και ηθικές αξίες, χρειάζεται γι’ αυτό τον


σκοπό έναν φυλογενετικά, προσαρμοσμένο μηχανισμό συμπεριφοράς που οι ζωικές ιδιότητές του φέρουν μαζί τους τον κίνδυνο να σκοτώσει τον αδελφό του, βέβαιος πως το κάνει για το συμφέρον των ίδιων αυτών υψηλών αξιών. Ecce homo!».

Ο Dr. P. Mac Lean (Διευθυντής του Εργαστηρίου Εξέλιξης Εγκεφάλου και Συμπεριφοράς, στο Εθνικό Ίδρυμα Υγείας Beth- esda - Maryland), μας λέει ότι η εξελικτική έκτροπη να τοποθετηθεί ο νεοεγκέφαλος - ο “σκούφος της σκέψης» - επάνω από τις αρχέγονες δομές των ενστίκτων και των συγκινήσεων, χωρίς να εξασφαλιστεί ένας ικανοποιητικός συντονισμός των λειτουργιών, έχει ως αποτέλεσμα τις συγκρούσεις ανάμεσα στη νόηση και τη συγκίνηση, στη σκέψη και το συναίσθημα. (Arth. Koestler: “Janus”).

Ωστόσο, παρόλα αυτά, ο άνθρωπος είναι ένα απέραντο πεδίο δυνατοτήτων και προσαρμοστικότητας, που δεν πρέπει να μας απελπίζει.

☆ ☆ £θα κλείσουμε το κεφάλαιο αυτό με μερικές προσωπικές μας

απόψεις για την πολιτική, το πολίτευμα, τους πολίτικους και τον πολίτη. Φυσικά, όλοι σχεδόν οι Νεοέλληνες διατυπώνουν συχνά παράλληλες ή εφάμιλλες γνώμες.

— Σωστός πολιτικός είναι ο μαέστρος (των συμφερόντων του λαού) που ενορχηστρώνει (και εκτελεί) την «ανθρώπινη συμφωνία».

— Αν η πράξη ενός πολίτη κλείνει την ηθική ενός ανθρώπου, η πράξη ενός πολιτικού κλείνει την ηθική μιας ανθρώπινης ομάδας.

— Ο πολιτικά αδιάφορος πολιτικοποιείται μόλις γευτεί την τυραννία. Δηλαδή μαγειρεύει αφού πεινάσει.

— Η πολιτική έγινε η επιστήμη και η τέχνη της υποδούλωσης των ατόμων από το άτομο ή το κόμμα.

— Η πολιτική και η ηθική αντί να ’ναι λέξεις ταυτόσημες, καταλήξανε να ’ναι αντίθετες.


— Καλή η πολιτικοποίηση του ανθρώπου· καλύτερος ο εξανθρωπισμός της πολιτικής.

— Ο πολιτικός είναι σαν τον καλό ηθοποιό. Χωρίς να φθείρεται, πείθει πως αναλίσκεται για το έργο του (και ικανοποιεί τους πάντες).

— Όσο πιο αγγελικό πρόσωπο έχει η πολιτική τόσο πιο σατανική αποδείχνεται.

— Όλοι ικανοποιούνται όταν τους μιλάς με τα δικά τους λόγια (ποτέ με τα δικά σου).

— Όταν μας ληστεύει ο έμπορας πουλώντας μας εμπόρευμα, παίρνει το χρήμα μας. Όταν μας ληστεύει ο πολιτικός πουλώντας μας ιδεολογία, παίρνει το αίμα μας.

— Την αγάπη της πολιτικής δικαιώνει μόνον η πολιτική της αγάπης...

— Η πολιτική ελευθερία σ’ έναν ανώριμο λαό, πρέπει ν’ αφορά την εκλογή ανάμεσα σε διαβαθμίσεις του καλού κι όχι του κακού. Είναι επικίνδυνο να βάζουμε ένα νήπιο να διαλέξει ανάμεσα σ’ ένα αναμμένο κάρβουνο κι ένα κομμάτι ψωμί.

— Η σωστή πολιτική τοποθέτηση ξεκινάει απ’ τον κανόνα πως ο άνθρωπος είναι μια μονάδα μέσα σε μια ενότητα, που δεν αφομοιώνεται απ’ αυτή, μα και που δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτή.

— Ο άξιος πολιτικός μοιάζει με τον καλό μαέστρο. Τιθασεύει και διευθύνει τα ετερόκλητα όργανα ολόκληρης της ορχήστρας. Μα που ακούστηκε, να διευθύνει (από ανικανότητα ή σκοπιμότητα) μόνο τα βιολιά π.χ. και να καταδικάζει σε σιγή όλα τ’ άλλα όργανα;

— Υπάρχουν πολιτικές αρετές, που είναι ηθικά παραπτώματα.— Ο σοφός πολιτικός σχεδιάζει μια ιδανική πολιτεία. Οι ανυ

πόμονοι πολίτες οικοδομούν μια άλλη εκτός σχεδίου.— Ο καλός πολίτης που δεν ασχολείται με τα δημόσια πράγ

ματα, προσφέρει περισσότερα σ’ αυτά, παρά ο κακό, που ασχο- λείται συνεχώς με τα πολιτικά.

— Ο καλός πολιτικός, λέει αυτά που θέλουν ν’ ακούσουν οι άλλοι, ακούει αυτά που θέλουν να πουν οι άλλοι και κάνει ό,τι έπρεπε ν’ ακούσουν και να πουν οι άλλοι.

— Ο ψεύτης δεν μπορεί να είναι δίκαιος αφού το ψέμα είναι


αδικία (από μόνο του). Κι ωστόσο, αυτό είναι το πρώτο που ξεχνούν οι πολιτικοί.

— Πολιτική είναι περισσότερο μια πράξη παρά μια κριτική ερμηνεία αυτής της πράξης. Φιλοσοφία είναι το αντίθετο.

— Στην πολιτική, άλλοι είναι «μονοχρωματικοί» (οπαδοί μιας ιδεολογικής παράταξης) και άλλοι «πολυχρωματικοί» (και ανέντακτοι σε παράταξη) γιατί δέχονται - επιλεκτικά - κάθε θετική προσφορά από οποιαδήποτε παράταξη.

— Ένας στρεψόδικος πολιτικός βαφτίζει ακόμα και την απανθρωπιά, φιλανθρωπία.

— Αυτός ο ανειρήνευτος «εμφύλιος πόλεμος» συντηρητικών και επαναστατικών δυνάμεων, που υπάρχει μέσα μας εξωτερι- κεύεται και στον πολιτικό μας βίο.

— Όσο τα πολιτικά χωρίζουν τους ανθρώπους, τόσο τα πολιτιστικά τους ενώνουν.

— Ο πολιτικός μπορεί «για το καλό των άλλων» να διορθώσει το κακό με το χειρότερο.

— Οι περισσότεροι πολιτικοί πιστεύουνε σε μια παροιμία: «Το ’να ψέμα σώζει τ’ άλλο και τα δυο την ψήφο μας».

— Στην πολιτική, η δάδα του πνεύματος δεν χρησιμοποιείται για τον φωτισμό των πολιτών, αλλά για την ανάφλεξη των παθών.

— Ο κακός πολίτης θέλει να χτίζεται το σπίτι του με ογκόλιθους και τα τείχη της πόλης του με τούβλα.

— Σε όλα τα «γιατί;» μπορεί ν’ απαντήσει ο καλός πολιτικός, εκτός απ’ το «γιατί;» των παιδιών που έντρομα κοιτάζουν τον πόλεμο ή την πείνα.

— Οι περισσότεροι πολιτικοί είναι χειραγωγοί συνειδήσεων, χωρίς αυτοί να έχουν συνείδηση.

— Κάθε πολιτικός λόγος που στηρίζεται στο θυμικό (και κάνει προπαγάνδα συναισθηματικής πειθούς) είναι ύποπτος. Μόνον αυτός που στηρίζεται στο νοητικό (και κάνει προπαγάνδα ορθολογικής πειθούς) είναι σωστός και έντιμος.

— Είναι κάποιοι άνθρωποι σαν τενεκέδες λουλουδιών. Πρώτα είχανε μέσα παστά ή σκουπίδια. Τώρα, άλλοι μπογιατισμένοι


μπλε έχουν βασιλικό- κι άλλοι μπογιατισμένοι κόκκινοι έχουν γαρύφαλα...

— Οι ακραίες πολιτικές θέσεις είναι τα νύχια του κοινωνικού σώματος. Όταν είναι μικρά είναι χρήσιμα μα όταν μεγαλώνουν πρέπει να κόβονται.

— Ο πολιτικός καθοδηγεί συνήθως το λαό πως να βαδίζει πιο σωστά με το σταυρό στον ώμο. Μα ούτε σκέψη για να πάρει εκείνος το σταυρό...

— Αυτόν που δεν ανήκει σε καμιά παράταξη, αλλά είναι με το μέρος των πονεμένων και αδικημένων, πρέπει να συμβουλεύονται όλες οι παρατάξεις.

— Οι διπλωμάτες έχουν τέσσερα μάτια για την πολιτική, μα είναι τελείως τυφλοί για την ηθική.

— Η πολιτική που αποπροσανατολίζει τον πολίτη από τα λάθη των ηγετών του, στερεώνει τη φαυλοκρατία.

— Η δημοκρατία δεν είναι μόνο το καλύτερο πολίτευμα, είναι και ο σωστότερος τρόπος ζωής.

— Η δημοκρατία όπως και η ζωή του πολίτη, δεν είναι κάτι το στατικό, αλλά έχει ανάγκη από συνεχή ανανέωση.

— Η εξάρτηση της δημοκρατίας από την ηθική ποιότητα των ανθρώπων είναι το μεγαλείο της αλλά και η αδυναμία της.

— Ο υποκειμενικός παράγοντας του Ήθους και του Λόγου των πολιτών και των πολιτικών, όπου στηρίζεται η δημοκρατία, κάνει δύσκολη την εφαρμογή της.

— Σε κανένα άλλο πολίτευμα οι άνθρωποι δεν προβάλλουν τόσο εύκολα τον κακό εαυτό τους όσο στη δημοκρατία. (Η κατάχρηση της ελευθερίας που οδηγεί στην ασυδοσία και την αναρχία, είναι το χειρότερο πλήγμα για τη δημοκρατία).

— Οι τέσσερες κολώνες που στηρίζουν τη δημοκρατία είναι: η παιδεία, το παράδειγμα των ηγετών, η αντικειμενική πληροφόρηση και η συνεργασία των πολιτών.

— Δημοκρατία δεν σημαίνει δημοκοπία- δημηγορία δεν σημαίνει δημαγωγία· ισοτιμία δεν σημαίνει ισοπέδωση.


— Ο δημοκρατικός άνθρωπος ποτέ δεν έχει την ψυχολογία του οπαδού, αλλά του ελεύθερου πολίτη.

— Να σέβεσαι τη δημοκρατία σαν θρησκεία, ακόμα κι αν οι «ιερείς» της είναι άθεοι αυτής της θρησκείας.

— Οι άρχοντες της δημοκρατίας που στην ιδιωτική τους ζωή δεν ζουν σύμφωνα με το ήθος του πολιτεύματος είναι πολιτικοί χωρίς φρόνηση και δεν υπερασπίζονται το πολίτευμα.

— Η πολυμορφία των ειδών είναι η αλήθεια και η ομορφιά της φυσικής ζωής. Η πολυφωνία των ιδεών είναι η αλήθεια και η ομορφιά της ανθρωπιστικής πολιτικής.

— Σωστή πολιτική δεν είναι η συντηρητικότητα του στατικού Είναι μέσα στον ολοκληρωτισμό μιας Τυραννίας, αλλά η προο- δευτικότητα του εξελικτικού Γίγνεσθαι μέσα στον πλουραλισμό μιας Δημοκρατίας.

8 I Ο Νεοέλληνας και ο αθλητισμός

±5ασικό γνώρισμα του Έλληνα δια μέσου των αιώνων υπήρξε το φίλαθλο πνεύμα. Το ιδανικό του Ολυμπισμού (ραπίζει και σήμερα τον ελληνικό, αλλά και τον παγκόσμιο χώρο.

Η πνευματικότητα του Έλληνα δεν οικοδομήθηκε στα ερείπια της σωματικότητάς του, αλλά αντίθετα συνεργάστηκε μαζί της και την ανάδειξε. θεώρησε μάλιστα την υγεία και τη ρώμη του σώματος ως κρηπίδωμα και εφαλτήριο για την αναρρίχηση του πνεύματος. Οι ρωμαλέες κατακτήσεις του ελληνικού στοχασμού έχουν αφετηρία τη ρήση «Νούς ύγιής έν σώματι ΰγιεΐ» και κατά τον Πλάτωνα «Καλά σώματα καί γενναΐαι ψυχαί» (Νομ. Ζ. 816 d). Η ψυχοσωματική υγεία είναι μια αξία σύνθετη, βιολογική και πνευματική που χαρίζει στον άνθρωπο την πίστη στη ζωή και τον αγώνα για τις κατακτήσεις της, καθώς και την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του (που ελέγχονται με την άθληση) αλλά και στους συνανθρώπους του (που συνεργάζονται μαζί του πειθαρχώντας στην ευγενή άμιλλα).

Μέγιστο εύρημα των Ελλήνων υπήρξε ο θεσμός των Αγώνων. Για τον αρχαίο Έλληνα ο αγώνας, δηλαδή η προσπάθεια ν’ αγωνιστεί και να επιβάλλει στον αντίπαλο την υπεροχή του χωρίς να τον αδικήσει με τεχνάσματα και πονηρία, ήταν η μεγαλύτερη επιθυμία της ζωής του ως ατόμου και ως ολότητας εθνικής. Οι σπουδαιότεροι πανελλήνιοι αθλητικοί αγώνες ήταν: α) Τα Ολύμπια, β) τα Πύθια, γ) τα Ίσθμια και δ) τα Νέμεα. Πρωτογίνανε στην Ολυμπία το 776 π.Χ. και η επανάληψή τους κάθε 4 χρόνια χρησίμευε ως σύστημα χρονολόγησης. Κατά τη διάρκεια των αγώνων σταματούσαν οι πολεμικές συγκρούσεις. Τους Ολυμπιονίκες, στε-


(ρανώναν με κλαδιά αγριελιάς, και τους υποδεχόταν η γενέτειρά τους όρθιους σε άρμα γκρεμίζοντας ένα μέρος από τα τείχη της. Το 394 π.Χ. ο Μ. Θεοδόσιος κατάργησε τους Ολυμπιακούς αγώνες κι έκλεισε όλα τα στάδια.

Ο ευεργετικός ρόλος του αθλητισμού - μέσα στα καλώς εννοούμενα πλαίσια - είναι φανερός. Τα αγαθά της άθλησης θα τ’ αναζητήσουμε στη χαρά της φυσικής δύναμης, στο αίσθημα ευεξίας που χαρίζει η κίνηση, στην ευφορία της δράσης, στην άσκηση της ετοιμότητας, της προσπάθειας, της επιμονής, της ευστοχίας, της άμιλλας κ.λπ. Η ολυμπιακή ιδέα, με το περιεχόμενο ακριβώς της αφιλοκερδούς αθλητικής άμιλλας, είναι μια ιδέα ανθρωπιστική που συνεχώς κατακτά έδαφος δια μέσου των αιώνων σ’ όλους τους τόπους και σ’ όλους τους λαούς. Ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της άθλησης διαμορφώνεται από την καλλιέργεια των ψυχικών αρετών στους αθλητές, που είναι το θάρρος, η καρτερία, η ετοιμότητα, η φιλοπρωτία, η συνεργασία κ.λπ.

Το ιδεώδες της «καλοκαγαθίας» των Ελλήνων εμπεριέχει την ομορφιά του σώματος (κάλος) και του πνεύματος (αγαθός), που σημαίνει την υγεία και τη ρώμη του σώματος - που βασικό συντελεστή έχει τον αθλητισμό - και την υγεία και την απόχτηση της αρετής (διανοητικής και ηθικής). Έτσι, αντιμετωπιζόταν σωστά η ψυχοσωματική ενότητα του ανθρώπου. Η διανοητική άσκηση ήταν η παιδεία του πνεύματος, και η άθληση ήταν η παιδεία του σώματος. Οι αρχαίοι Έλληνες που συγκεντρώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην ιερή Άλτη της Ολυμπίας, ταυτίζανε την άθληση με τον ανθρωπισμό, αφού δίναν ηθικές διαστάσεις στους αγώνες τους. Το ολυμπιακό πνεύμα διερμήνευε σ’ όλον τον τότε κόσμο: την παγκόσμια φιλία και συναδέλφωση, την πανανθρώπινη ειρήνη (ολυμπιακή εκεχειρία), την δημοκρατική ισότητα των πολιτών - αθλητών, το ελεύθερο φρόνημα, την κοινωνική συνεργατικότητα, την αγωνιστική αρετή, την παιδαγωγική δύναμη της άθλησης, την ευγενική άμιλλα, την ανιδιοτέλεια των νικητών. Η βράβευση του νικητή δεν ήταν υλικό αντάλλαγμα αλλά κότινος και πανελλήνια φήμη. Η αθλητική ιδέα δε ήταν μια μεταπρατική αξία για εξαργύ-


ρωση... Ήταν μια έκφραση πολιτισμού- ένα ιδανικό που ο Μ. Αλέξανδρος το μεταλαμπάδευσε σ’ όλη την οικουμένη (αφού σ’ όποιον τόπο κατακτούσε, ίδρυε στάδιο, θέατρο και βιβλιοθήκη).

Ωστόσο, όπως όλες οι αξίες αμαυρώνονται λίγο-πολύ από τις αντίστοιχες απαξίες έτσι και η αξία του αθλητισμού αμαυρώνεται κατά καιρούς από καταχρήσεις και εκτροπές, από παραβάσεις της δεοντολογίας και βαρβαρότητες. Οι ανάρμοστες πράξεις των αθλητών και των φιλάθλων γίνονται αιτία δυσφήμησης του αθλητικού ιδεώδους και φέρνουν στα χείλη σοφών ανθρώπων φράσεις επιτιμητικές και μεμψίμοιρες (: που εμφανίζουν τον αθλητισμό ως αλητισμό).

«Ο σημερινός κόσμος πήρε την αθλητική ιδέα και από οικουμενική την έκανε οικονομική. Από χώρο διαμόρφωσης την έκανε χρόνο διαφήμισης, από άγγελμα για ανθρωπιά την έκανε επάγγελμα για πρωτιά. Γέμισε το στίβο από μονομάχους (όχι από συνανθρώπους) που παίρνουν έπαθλα ως άθλιοι κι όχι ως αθλητές. Έβαλε τα όντα πιο κάτω απ’ τα προϊόντα, τα πρόσωπα πιο κάτω απ’ τα πράγματα και την ουσία πιο κάτω απ’ την περιουσία. ... Στους Ολυμπιακούς του Μεξικού οι νέγροι αθλητές ύψωσαν τη γροθιά στο βάθρο. Στους Ολυμπιακούς του Μονάχου Άραβες τρομοκράτες σκότωσαν Ισραηλινούς αθλητές. Στους Ολυμπιακούς της Μόσχας δεν πήγανε Αμερικανοί και του Λος Άντζελες οι Ρώσοι· ούτε η αθλητική ιδέα πήγε. Στους χειμερινούς Ολυμπιακούς του Καναδά, αθλητές έψηναν στην ολυμπιακή φλόγα λουκάνικα...». (Στρ. Λιακάτου).

Οι βασικότερες αιτίες που εκφυλίζουν τον αθλητισμό είναι η εμπορευματοποίηση (μάρκετινγκ), η εξαγορά συνειδήσεων των αθλητών, ο φανατισμός και η βία των ομαδοποιημένων αθλητών και φιλάθλων (καταστροφές από τους χούλιγκανς), η χρήση αθέμιτων μέσων για την επιτυχία (αναβολικά, ντοπάρισμα), η υπο- βάθμιση της παιδείας αθλητών και φιλάθλων, η κρίση των αξιών στη σημερινή κοινωνία, το άγχος του πρωταθλητισμού, η υπερβολή της διαφήμισης, κ.ά.

Ο κλασικός αθλητισμός - το ανέσπερο φως της ολυμπιακής

13


ιδέας - με το περιεχόμενο της αφιλοκερδούς άμιλλας, αυτός ο αθλητισμός που ξεκίνησε απ’ την Ομηρική επιταγή «αίέν άριστεύειν καί ύπείροχον έμμεναι άλλων», που τον οραματίστηκε ο βαρόνος Pierre de Coubertin και που τον τραγούδησε ο Παλαμάς σαν πηγή του αρχαίου πνεύματος, του αθάνατου πατέρα, του μεγάλου, του ωραίου και του αληθινού, ο αθλητισμός που υπήρξε καρπός του ελληνικού δαιμονίου, σήμερα έχει σχεδόν εκλείψει. Αυτός ο αθλητισμός που υπήρξε μια έκφραση ήθους και ανθρωπισμού έγινε σήμερα έκφραση ανηθικότητας και επιθετικότητας με κίνητρο το κέρδος. Ο G. Orwell λέει πολύ σωστά: «Σήμερα το σπορ είναι ταυτισμένο με την επιθετικότητα, τη ζήλια, το μίσος, τον φανφαρονισμό, τη σαδισιική ηδονή του βίαιου θεάματος. Είναι ένας πόλεμος χωρίς πυροβολισμούς». Στην εποχή μας οι Ολυμπιάδες έχουν γίνει ένα διεθνές παίγνιο επίδειξης ισχύος, προπαγάνδας, και πλουτοκρατικού κομπασμού. Στον κλασσικό αθλητισμό αναπτύσσεται το πνεύμα της ευγενικής άμιλλας από αθλητές ανιδιοτελείς και αφιλοχρήματους, που αποβλέπουν στην ηθική αμοιβή (αναγώριση, τιμή, δόξα, παράδειγμα για μίμηση). Χρησιμοποιεί για τη νίκη ηθικά μέσα και είναι αφανάτιστος. Αντίθετα στον σύγχρονο επαγγελματικό αθλητισμό αναπτύσσεται το πνεύμα του ανταγωνισμού, του σωβινισμού και του φανατισμού από αθλητές ιδιοτελείς και φιλοχρήματους, που αποβλέπουν στο κέρδος και χρησιμοποιούν για τη νίκη κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσον. Και φυσικά, στις σύγχρονες Ολυμπιάδες δεν σταματούν οι πόλεμοι...

Οι εκτροπές στον αθλητικό χώρο είχαν επισημανθεί από την αρχαιότητα. Ο Αρίστιππος είχε επιτιμήσει τον υπερβολικό ζήλο στην άθληση, ψέγοντας έναν κολυμβητή για τον εγωισμό του: «Ντροπή σου να κομπάζεις άνθρωπε, για επιδόσεις που ’χουν τα δελφίνια» (Αύχούντος τινός έπί τό κολυμδάν, «ούκ αισχύνη εϊ- πεν, έπί δελφίνος έργοις άλαζονευόμενος;» Διογ. Λαέρτ. II 73). Ο Σόλων πίστευε πως «οι δρομείς, οι πυγμάχοι και οι άλλοι αθλητές τίποτα το αξιόλογο δεν προσφέρουν στην πατρίδα ενώ όσοι ξεχωρίζουν σε αρετή και φρόνηση, προσφέρουν πολλά» (Διόδωρος 9, 2, Διογ. Λαέρτ. I, 56). Ο Επίκτητος επίσης, στο «Εγχειρί-


διον» (XLI) γράφει: «Σημείο ανοησίας και ηθικής πτώσης είναι το να καταγίνεσαι πολύ με το σώμα σου, όπως να το γυμνάζεις υπερβολικά...» (Άφυΐας σημεΐον τό ένδιατρίβειν τοϊς περί τό σώμα, οίον έπί πολύ γυμνάζεσθαι...). Και ο φιλόσοφος Ανάχαρσις εκφράζει την έκπληξή του: «Απορώ με τους Έλληνες, που ενώ απ’ τη μια μερικά κάνουν νόμους για να τιμωρούν αυστηρά ακόμα κι αυτούς που αλληλοϋβρίζονται, από την άλλη αμείβουν και εκτιμούν τους αθλητές, που αλληλοχτυπιούνται στο πάλαιμα και στην πυγμαχία». Φυσικά, ο φιλόσοφος παραβλέπει πως όλη αυτή η διαδικασία της άθλησης ήταν και μια προετοιμασία για τους πολέμους.

Ο Σοφοκλής υπογραμμίζει πως: «Δεν είναι ασφαλέστεροι όσοι έχουνε φαρδιές πλάτες και στήθη, αλλά παντού επικρατούν όσοι σκέπτονται σωστά» («Αίας» 1250).

Ο Ευριπίδης γράφει πως: «Κακών γάρ όντων μυρίων καθ' 'Ελλάδα, ούδέν κάκιόν έοτιν άθλητών γένους»: Μύρια κακά φυτρώνουν στην Ελλάδα· χειρότερο απ’ τους αθλητές κανένα! Κατηγορώ τον νόμο των Ελλήνων. Για χάρη τους μια σύναξη μεγάλη κάνουν στην πόλη μέσα, και τιμούνε αχρείαστες χαρές για γλε- ντοκόπι. Τι κέρδος για την πόλη το στεφάνι ενός που πάλεψε καλά; Ποιος δισκοβόλος, ποιος γοργοπόδης, ποιος γερός πυγμάχος διαφέντεψε τη γης την πατρική του; Στους μυαλωμένους, στους αγαθούς τιμητικό στεφάνι θα ’ταν σωστό να δίνουμε, κι ακόμα σ’ όποιον καλόγνωμα την πόλη συμβουλεύει». («Αυτόλυκος» από- σπ. 282).

Όλες αυτές οι μεμψίμοιρες διαμαρτυρίες των αρχαίων, αλλά και τα σημερινά παράπονα των Νεοελλήνων ίσως είναι κάπως υπερβολικά. Ο Α. Γιαννακόπσυλος (στο βιβλίο του «Η εκπαίδευση στην Κλασική αρχαιότητα, Αθήνα 1989) γράφει: «Ο λαός αγαπά και θαυμάζει πιότερο τη σοφία από το πένταθλο ή το τρίποντο. Μόνο που τα αισθήματά του προς τους αθλητές συμπυκνώνονται κι εκδηλώνονται σε μια μόνο στιγμή. Γι’ αυτό παίρνουν τη μορφή έκρηξης. Έχουν ένταση, αλλά τους λείπει η διάρκεια. Μοιάζουν με τα θνησιγενή πυροτεχνήματα. Ακριβώς τ’ αντίθετο


συμβαίνει με τους μεγάλους εργάτες του πνεύματος. Ποιος θυμάται σήμερα κάποιον αρχαίο Ολυμπιονίκη και νιώθει γι’ αυτόν θαυμασμό; Αντίθετα· ποιος μένει ασυγκίνητος όταν διαβάζει τα έργα των μεγάλων κλασικών; Κι είναι βέβαιο ότι αυτό γίνεται αιώνες τώρα και θα επαναλαμβάνεται όσο υπάρχουν σκεπτόμε- νοι άνθρωποι. Για τους αθλητές, η κοινή γνώμη αφιερώνει στιγμές· την αιωνιότητα προορίζει για τους σοφούς της».

Ωστόσο, παρόλα αυτά, και οι παραπονούμενοι έχουν τα δίκαιά τους. Όταν επιστρέφουν οι αθλητές μας νικητές από αγώνες στο εξωτερικό, τους τιμούμε ως «ήρωες» και τους δίνουνε ακόμα και το χρυσό μετάλλιο της Βουλής (εκτός από τα εκατομμύρια των δωρεών και αμοιβών). 'Οταν όμως επιστρέφουν οι πνευματικοί μας ήρωες απ’ το εξωτερικό: Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, κ.ά. με Νόμπελ και άλλα χρυσά μετάλλια του Πνεύματος, σιωπούμε. Και φυσικά κανένα μετάλλιο της Βουλής και καμιά Ακαδημαϊκή αναγνώριση δεν δίδεται σε προσωπικότητες που τίμησαν τη χώρα μας διεθνώς στον πνευματικό στίβο, όπως οι: Παλαμάς, Σικελια- νός, Καζαντζάκης, Μητρόπουλος, Κάλλας, κ.ά. Δυο μέτρα και δυο σταθμά. Κι αυτό, γιατί οι πνευματικοί άνθρωποι δεν είναι ομαδο- ποιημένοι και απαιτητικοί, είναι απομονωμένοι και ευγενικοί.

Φρόνιμο λοιπόν είναι οι Έλληνες να υλοποιήσουν την ιδέα μιας αθλητικής και πνευματικής μαζί Ολυμπιάδας· αγώνες του πνεύματος και των τεχνών σύγχρονους με τους σωματικούς αγώνες. Όπως αρμόζουν σε ολοκληρωμένους ανθρώπους. Οι πνευματικοί αυτοί αγώνες μπορεί να είναι και ετεροχρονισμένοι ή συγχρονισμένοι, αλλά να γίνονται μονίμως στην Ελλάδα. Από την Ολυμπία οι λαοί να παίρνουν το φως της σωματικής και πολιτιστικής Ολυμπιάδας. Μια τέτοια πολιτιστική Ολυμπιάδα (ευτυχώς και επιτέλους) προαναγγέλλεται για το έτος 2000, ως διεθνής πολιτιστικός θεσμός, που θα διεξάγεται αποκλειστικά και μόνο στην Ελλάδα (σε συνεργασία με την UNESCO, το Συμβούλιο της Ευρώπης, την Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων κ.ά.) κάθε τέσσερα χρόνια. Βασική ιδέα των Ολυμπιακών Αγώνων του πνεύματος και των τεχνών - που δεν φιλοδοξούν να έχουν νικητές και νικη


μένους αλλά μόνο κερδισμένους - είναι να καταστούν μόνιμος θεσμός που θα καλύπτει όλο το διάστημα μεταξύ δύο Ολυμπιακών Αγώνων και τόπος συνάντησης των νέων από ολόκληρο τον κόσμο.

Οι εκδηλώσεις θα έχουν τέσσερις θεματικές ενότητες, με άξονα τον πολιτισμό της ειρήνης, τον πολιτισμό της κοινωνικής συνοχής, τον πολιτισμό της κοινωνίας της πληροφορίας, και τον πολιτισμό ως σημείο συνάντησης της παράδοσης και της καινοτομίας.

Η ποδοσφαιρική ψύχωσηΗ μετατροπή του ποδοσφαίρου σε «θρησκεία» και της ομά

δας σε «θεό» υπήρξε μια υπερβολή που ζημίωσε το άθλημα.Το ποδόσφαιρο στην Αρχαία Ελλάδα ήταν άγνωστο με τη ση

μερινή μορφή. Κάτι παραπλήσιο ήταν η «αποποδοβολία». Στη Ρώμη το ποδόσφαιρο πήρε σάρκα και οστά και μάλιστα παιζόταν σε γήπεδα που θερμαίνονταν υπόγεια, ώστε να μη διακόπτεται τον χειμώνα. Μόνο που η μπάλα (κύστη ουροδόχος από βόδι γεμάτη με τρίχες ή φτερά) μειονεκτούσε γενικά. Για πρώτη φορά ο Σαίξπηρ τ’ ονομάζει: «ταπεινό παιχνίδι του λαού», ο Έλιστ το χαρακτηρίζει «βάναυσο παιχνίδι», ο Φρόυντ «κανιβαλικό συμπόσιο ανθρωποφαγίας» και ο Καζαντζάκης «το όπιο του λαού». Το ποδόσφαιρο, έτσι όπως έχει εξελιχτεί σήμερα σε επαγγελματικό άθλημα, και η κυριαρχική σημασία που δίνεται σ’ αυτό από την πολιτεία για λόγους ιδιαίτερα οικονομικούς (έσοδα από γήπεδα, προ-πο, κ.λπ.) και πολιτικούς (αποπροσανατολισμός από τα κοι- νωνικοπολιτικά προβλήματα), αλλά και η προτεραιότητα που δίνουν οι πολίτες στην «ποδοσφαιρική» τους ψυχαγωγία, είναι ένα τεράστιο θέμα με παγκόσμιες προεκτάσεις. Οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι διακρίνουν στο ποδόσφαιρο έναν μαχητικό κι εγωιστικό πυρήνα. Έτσι, η εκτόνωση και η ψυχαγωγία που προκαλεί είναι μια ικανοποίηση του μαχητικού ή επιθετικού ενστίκτου (που αντί να διοχετευτεί σε πολιτιστικά κανάλια, διοχετεύεται σε ποδοσφαιρικές συγκρούσεις). Και η κραυγές των «φιλάθλων» στα


γήπεδα: «σκοτώστε τους», «τους φάγαμε», «τους διαλΰσαμε», «θα πεθάνετε καθάρματα», «θα σπάσουμε κεφάλια», «θα σας ξεκοι- λιάσουμε» κ.ά. μαρτυρούν του λόγου το αληθές. Ο φίλαθλος στο γήπεδο “φοράει” την ψυχολογία της μάζας, αφού “γδυθεί” τον πολιτισμένο εαυτό του με τα άγχη του και τις εντάσεις του. Τότε, αφηνιάζει κυριολεκτικά και εκβαρβαρίζεται. Απολαμβάνοντας το κοινωνικό ναρκωτικό που λέγεται ποδόσφαιρο, ξεχνάει κάθε δυσάρεστη βιομέριμνα και γίνεται ευτυχισμένος και άγριος.

Η σύγχρονη ανταγωνιστική κοινωνία του κέρδους και της βίας, δημιουργεί και αθλητές κατ’ εικόνα και ομοίωσή τους, που αγωνίζονται - ανορθόδοξα - για τα πριμ, ως επαγγελματίες χαμηλού ήθους και υψηλού κόστους. Δισεκατομμύρια εξανεμίζονται για τους τοπικούς πολέμους ποδοσφαίρου σε όλα τα πλάτη της γης, κι στις κερκίδες των γηπέδων καλλιεργείται συστηματικά η ψυχολογία του όχλου: η συγκρουσιακή συνείδηση, η συμπυκνωμένη σκληρότητα, η βία για τη βία, η εγκληματική «εκτόνωση» η απανθρω- ποίηση του ανθρώπου, και η μετατροπή του σε ανθρωποειδές, ο κανιβαλισμός.

Ευνοϊκές συνθήκες για επιθετικότητα δημιουργσύνται γενικά στον αθλητικό χώρο, όπου εκδηλώσεις βίας παρατηρούνται ανάμεσα στους αθλητές και στους φιλάθλους. Κι αυτό γιατί στον αγωνιστικό χώρο υπάρχουν επιτιθέμενοι και αμυνόμενοι, νικητές και ηττημένοι, δοξασμένοι και ταπεινωμένοι, εγωιστές και εξουθενωμένοι, διδάσκαλοι της βίας και μαθητές της αντιβίας. Η Ελλάδα - δυστυχώς - βρίσκεται στην πρώτη σειρά μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών σε πράξεις βίας και επιθετικότητας στο χώρο του αθλητισμού. Δέκα εκατομμύρια ετησίως πληρώνουν οι Έλληνες φορολογούμενοι για τους χούλιγκανς των ποδοσφαιρικών γηπέδων. Αυτές είναι οι δαπάνες που επιβαρύνουν τον προϋπολογισμό του υπουργείου Δημόσιας Τάξης για τα μέτρα τάξεως στα γήπεδα, αφού για τη φρούρησή τους απασχολούνται άνω των10.000 αστυνομικών (και το σπουδαιότερο: όλα σχεδόν τα παιχνίδια είναι «στημένα» και «πουλημένα»). Η δύναμη αυτή της αστυνομίας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη φρούρηση της γει


τονιάς από τους κλέφτες, των τραπεζών από τους ληστές, στη δίωξη της τρομοκρατίας, κ.ά. Έτσι το ποδόσφαιρο έχει εξελιχθεί σε «μείζον» κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα. Και εκτός των άλλων, εξυπηρετεί κυρίως τα συμφέροντα κάποιων μεγαλοκαρχαριών των ΠΑΕ (Ποδοσφαιρικών Ανωνύμων Εταιριών) που κερδίζουν χρήματα, δύναμη, προβολή από τα Μ.Μ.Ε. και τόσα άλλα οφέλη από τις τεράστιες ποδοσφαιρικές επιχειρήσεις που πατρονάρουν.

Η ομαδοποιημένη βία στα γήπεδα προέρχεται από αντικοινωνικά σύνολα ατόμων που έχουν καταργήσει τη λογική, της ηθικές αναστολές και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Πρόκειται για ορδές συνεχώς εξαγριωμένων λύκων που κατ’ ευφημισμό ονομάζονται «φίλαθλοι». Αυτοί συνήθως είναι εξαθλιωμένοι ναυτικοί, μικροαστοί υπάλληλοι και σπουδαστές, μικροεπαγγελματίες και ανήλικοι. Η μαγιά μέσα σ’ αυτή τη μεγάλη ζύμη είναι έμπειροι αναρχικοί χούλιγκανς, νεοφασίστες (Σκίνχεντς, κ.ά.), απόφοιτοι φυλακών και πρεζάκηδες. Για τα άτομα αυτά δεν υπάρχουν τα ιδανικά των πολιτισμένων· μόνη τους καταφυγή και θρησκεία είναι το ποδόσφαιρο, που τους προσφέρει την ύψιστη ηδονή: τον ομαδικό θρίαμβο και την ομαδική βία. Ο Μένανδρος έλεγε: «Ίσχυ- ρόν όχλος έστίν, ότι ούκ έχει νοΰν». Ο Χίτλερ έγραφε: «Πρέπει να χρησιμοποιούμε τις γροθιές των νέων· όχι το μυαλό τους» («Ο Αγών μου»).

Το ποδόσφαιρο - έτσι όπως εξελίχτηκε - διαιρεί και εκφυλίζει τις μάζες επ’ οφελεία των οικονομικών και πολιτικών εκμεταλλευτών τους. Γι’ αυτό πατρονάρεται από μεγαλοεπιχειρημα- τίες και κεφαλαιοκράτες που ο καθένας θέλει «να έχει τον λαό του». Κάτω απ’ τη δικτατορία του ποδοσφαίρου ο πολιτισμός της Ελλάδας καταπατείται βάναυσα. Ο Β. Φίλιας σ’ ένα άρθρο του «Χουλιγκανισμός και ευθύνες» γράφει: «Γιατί αυτή η ραγδαία αύξηση του χουλιγκανισμού στη νεολαία και η απανθρωποποίη- ση της συμπεριφοράς, υπολογίσιμης πλέον, μερίδας των νέων; Οπωσδήποτε τα εισαγόμενα από την αλλοδαπή πρότυπα και η μίμηση αυτών των προτύπων. 'Οχι, όμως, μόνο και όχι κατά κύριο


λόγο. Υπάρχουν βαρύτατες ευθύνες στο εσωτερικό, ευθύνες δικές μας, που δεν μπορεί ούτε πρέπει να αποκρύβουν με την τόσο προσφιλή μας προσφυγή στις ξενόφερτες επιδράσεις. Ας επιση- μάνουμε μερικές, τις σημαντικότερες.

Πρώτο: Η κολοσιαίας κλίμακας εξαχρείωση των ηθών στο δημόσιο βίο της χώρας. Μια εξαχρείωση που παρεμποδίζει τη δημιουργία σωστών προτύπων αναφοράς, των νέων ανθρώπων, τα οποία τους δίνουν υποδείγματα και από τα οποία μπορεί να «πιαστούν». Βρισκόμαστε κυριολεκτικά μπροστά σε μια κατάλυση του δημόσιου ήθους, που οδηγεί μαθηματικά το νέο άνθρωπο σε καθολική στάση αμφισβήτησης και έλλειψης σεβασμού προς κάθε φόρμα ζωής. Αντίδραση «φυσιολογική» όταν αυτοί στους οποίους είναι εμπιστευμένες οι αναγκαίες για τη διατήρηση της κοινωνικής ευπρέπειας και συνοχής φόρμες, τις ποδοπατούν και τις εξευτελίζουν και μάλιστα απροκάλυπτα και βάναυσα.

Δεύτερο: Η προώθηση μηδενιστικών «μοντέλων» και αντιλήψεων από τους εμπόρους της ψευδοκουλτούρας, που σερβίρονται ως πνευματικοί και καλλιτεχνικοί «ταγοί» του τόπου. Τροβαδούροι του τίποτα και για το τίποτα ρίχνουν τους νέους ανθρώπους στο κενό και τους αφήνουν ξεκρέμαστους για να τα βγάλουν πέρα σε μια ζωή, που έτσι κι αλλιώς, έχει γίνει ανοηματική και βαθύτατα αντιφατική.

Τρίτο: Η πρωτοφανής έξαρση της διαφήμισης και της εμπορικής προπαγάνδας, που εμποδίζει κάθε ρεαλιστική προσγείωση των νέων ανθρώπων στην πραγματικότητα. Σκουλήκια, που χρειάζονται πλέον την αυτοεπιβεβαίωση τους μέσα από τη βία για να αισθανθούν ότι είναι «κάποιοι».

Τέταρτο: Η διάχυτη αντυτνευματικότητα και ανεγκεφαλοποίη- ση, που ενσαρκώνεται στην ασύλληπτη χυδαιότητα, και έχει κα- τακλύσει την αγορά με εκπορνευτικές, βλακώδεις, σαδομαζοχι- στικές εκδόσεις, τα θέατρα με βωμολοχίες, την τηλεόραση με μαγκιά, εκφραστική αθλιότητα, ισοπεδωτικά και βάρβαρα πρότυπα «επιτυχίας».

Πέμπτο: Η διαβρωτική λειτουργία του Τύπου που ευθύνεται


όσο τίποτα γι’ αυτή την αποθέωση και ηρωοποίηση των γηπέδων, του Τύπου, που αφιερώνει σελίδες επί σελίδων στο ποδόσφαιρο με πελώριες φωτογραφίες και ιδιαίτερη έμφαση στα «φίλαθλα» πάθη και μίση, που ο ίδιος σε μεγάλο βαθμό καλλιεργεί και προβάλλει. Του Τύπου, που θεοποιεί τους «αστέρες» της μπάλας και στριμώχνει «στα ψιλά» τον κλασικό αθλητισμό. Του τύπου, που καθιέρωσε τον όρο «φίλαθλος» για την περιγραφή αυτών των μαινόμενων και σεληνιαζόμενων ορδών, που μεταβάλλουν τα γήπεδα σε αρένες και πεδία αιματηρών συγκρούσεων. Τον Τύπο, που βεβαίως, σ’ αυτή τη γραμμή του ακολουθούν επαξίως και τα άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης...

Υπάρχει όμως και η πολιτική διάσταση του θέματος. Πολιτική διάσταση και μάλιστα σοβαρότατη με δύο σκέλη:

- Το ένα συνίσταται στο γεγονός ότι αυτές οι αντικοινωνικές περιθωριακές ομάδες λειτουργούν ως υποκατάστατα πολιτικής δραστηριοποίησης και οδηγούν τους νέους σε αποπολιτικοποίηση.

- Το άλλο αναφέρεται στην ανάπτυξη μιας φασιστικής νοοτροπίας που δεν εκφράζεται μόνο στην αποθέωση της βίας και της επιθετικότητας αλλά σαν εξαφάνιση της ατομικότητας και της προσωπικής ευθύνης μέσα στη μάζα».

£ ☆ AΤο ποδόσφαιρο είναι μια ιδιάζουσα μορφή επιθετικότητας (σε

ειρηνικές περιόδους) που καλλιεργείται συστηματικά. Καρπός του ποδοσφαίρου που όλοι τον γευόμαστε στην εποχή μας είναι οι χούλιγκανς. Παιδιά κομπλεξικά, δυσπροσάρμοστα στο σχολείο και στην κοινωνία, που προέρχονται συνήθως από προβληματικές οικογένειες και έχουν την τάση να οργανώνονται σε ομάδες και συμμορίες δολιοφθοράς και τρομοκρατίας φασιστικού τύπου. Το Μάιο του 1987 οι εφημερίδες έγραφαν: «Εκατοντάδες μικρά παιδιά, κρατώντας μαύρες σημαίες με τα σύμβολα των SS πετιού- νται απ’ τη θέση τους και χαιρετούν χιτλερικά την είσοδο της Ρεάλ Μαδρίτης στον αγωνιστικό χώρο. Φασιστικές γκρούπες υπάρχουν σ’ όλες τις ισπανικές ομάδες: οι «Φρέντε Ατλέτικο» στη Μαδρίτη,


οι «Μπίρι-μπίρι» στη Σεβίλλη, οι «Έρρι Νόρτε» στο Μπιλμπάο, οι «Ουλτρα Μπόυς» στη Χιχόν, οι «Κίτρινες Μπριγάδες» στο Καντίς, οι «Παράφρονες» στη Βαρκελώνη. Παράλληλα συντονίζονται μεταξύ τους κι εκδίδουν το «Ουλτρα Χάος» που είναι υποτίθεται αθλητικό περιοδικό»... Δυστυχώς το ποδόσφαιρο (που σήμερα δεν είναι άθλημα) εμόλυνε και δυο συναφή ευγενη αθλήματα: το βόλεϋ και το μπάσκετ. Το ποδόσφαιρο - που έχει γίνει μια θρησκεία (που έχει τις τελετουργίες και τις θυσίες της) για τους φιλάθλους - βασίζει την επιτυχία του στην ανταγωνιστικότητα και στη ανδροπρέπειά του. Δυστυχώς ο βίαιος και άγριος ανταγωνισμός καλλιεργείται σήμερα επίσημα από την κοινωνία με χίλιους τρόπους, ώστε η φράση «η κοινωνία είναι μια ζούγκλα» να είναι αληθινή. Το πνεύμα του ανταγωνισμού αντιμάχεται το πνεύμα του ανθρωπισμού, γιατί οξύνει τις κοινωνικές σχέσεις και χρησιμοποιεί το κακό για την επιτυχία του σκοπού του. Σήμερα ο επαγγελματικός αθλητισμός υποβάθμισε στο μηδέν την ηθική ποιότητα του αθλητικού πνεύματος. Οι αθλητές χρηματοδοτούνται για ν’ αποδώσουν. Οι ποδοσφαιριστές παζαρεύονται και αγοράζονται όπως τα ζώα στα παζάρια. (Έτσι, οι ελληνικές ομάδες στελεχώνονται με μαύρους, κίτρινους, Αμερικάνους, Σλαύους, Ρώσους, κ.λπ.). Οι φίλαθλοι χρηματοδοτούνται για να επιδείξουν τεχνητό πάθος. Οι ταραχοποιοί χρηματοδοτούνται για να κορυφώνεται ο ανταγωνιστικός φανατισμός. Ο αθλητικός τύπος χρηματοδοτείται για να υποστηρίζει ορισμένες ομάδες. Και οι απλοί πολίτες δέχονται τους βανδαλισμούς των χούλιγκανς εναντίον των καταστημάτων τους, των αυτοκινήτων τους και της ζωής τους ακόμα. Το 1964 η Λίμα του Περού θρηνούσε 320 νεκρούς από σύγκρουση αντιπάλων ομάδων, το 1968 το Μπουένος Αιρες θρήνησε 80, το 1971 η Γλασκώβη θρήνησε 66, και ο μακρύς κατάλογος των αθώων θυμάτων δεν έχει τέλος. Το 1995 ο τελικός του Κυπέλλου Ελλάδος στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, πέρασε στην ιστορία ως «ο τελικός της ντροπής». Οι Έλληνες φίλαθλοι χαρακτηρίστηκαν διεθνώς «βάνδαλοι» και «κανίβαλοι» αφού η συμπεριφορά (και το ήθος) της εξέδρας (αλλά και έξω του γηπέδου) υπήρ


ξε βάρβαρη και αχαρακτήριστη. Η βία, οι ξυλοδαρμοί και οι υολι- κές καταστροφές δεν είναι βέβαια δείγματα ελληνικού πολιτισμ*ού.

Δυστυχώς σήμερα οι ποδοσφαιρόφιλοι αποτελούν μια ξεχωριστή φυλή, μια κάστα, μια ξεχωριστή τάξη ανθρώπων με τους νόμους τους, τις ποινές, τα ταμπού, τις προλήψεις, τις τελετουργίες και τους πανηγυρισμούς της νίκης, τις στρατηγικές των ηρώαυν, τα εμβλήματα, τα τρόπαια, τις στολές, τα χρώματα, την ειδιική γλώσσα και τους φυλετικούς ύμνους τους. Φυσικά και τις φυλετικές επιθέσεις και καταστροφές κατά αντιπάλων και μη, τις ατυ- γκρούσεις και τα ατυχήματα, τις εξεγέρσεις και τους θανάτους. Και το σπουδαιότερο, ο φανατισμός και η αφοσίωση των εκατομμυρίων ποδοσφαιρόφιλων στην μπάλα, υποβαθμίζει την αποδοτική τους δραστηριότητα σε άλλους τομείς και αμβλύνει τις οικογενειακές τους σχέσεις.

Ειπώθηκε πως ο αθλητισμός - και ιδίως το ποδόσφαιρο - απομακρύνει τη νεολαία από τα ναρκωτικά. Αυτό είναι ένα ααύ- στολο ψέμα, γιατί συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το μεγ&λο κομμάτι της νεολαίας μας με τη φτωχή γνώση και σκέψη, με τα διαστρεβλωμένα ιδανικά και την εκχυδαϊσμένη συμπεριφορά πιου διδάσκεται στα γήπεδα, αποτελεί σήμερα το κατεξοχήν θύμα τ:ων ναρκωτικών. Όσο περισσότερα δισεκατομμύρια «πετιούνται» στο ποδόσφαιρο, τόσο αυξάνεται ο αριθμός των θυμάτων της ηροωί- νης. Γιατί τα «ψίχουλα» που δίνει το κράτος στην παιδεία, στα Γράμματα και τις Τέχνες αλλά και στα κλασικά αθλήματα τ:συ στίβου, δεν είναι ικανά να βοηθήσουν στην ανάπτυξη των ηθικ·.ών ιδανικών και της πολιτιστικής κοινωνικής συνείδησης των νέων, που θα τους απομακρύνει απ’ τα ναρκωτικά.

Ειπώθηκε ακόμα ότι η έκρηξη του ψυχισμού και των ενστικτωδών αντιδράσεων στα γήπεδα είναι μια παροδική εκτόνωκτη των ανθρώπων που την έχουν ανάγκη, και είναι σωτήρια και ανα κουφιστική. Κι αυτό δεν ευσταθεί αν αναλογιστεί κανείς τον τρόπο της εκτόνωσης, τους βανδαλισμούς και τις βαρβαρότητες π:ου υποβαθμίζουν τον πολιτισμό των «πολιτισμένων» χωρών. Εξ<3λ- λου, όταν ο ποδοσφαιριστής θεωρείται ένας εξαιρετικά μεγάλες


άντρας του έθνους, είναι επόμενο και το έθνος να θεωρείται μια μεγάλη μπάλα του ποδοσφαιριστή*... Οι νέοι σήμερα, δυστυχώς, έχουν πρότυπα τους ποδοσφαιριστές κι όχι τους διανοουμένους. Προτιμούν τα «χρυσά πόδια» απ’ τα «χρυσά κεφάλια». Κι αυτό είναι επόμενο όταν το 1989 ο Ούγγρος ποδοσφαιριστής Λ. Ντέ- ταρι αγοράστηκε με 1,5 δισεκατομμύριο! Ο Μ. Παλλάντιος μας λέει: «Τα κλωνάρια της ελιάς, της δάφνης και του σέλινου στους νικητές των αγώνων κατά την αρχαιότητα, σήμερα εκσυγχρονίστηκαν και αντικαταστάθηκαν με τα πριμ, τα τσεκ, και άλλα οφε- λιμότερα παρόμοια. Το φίλαθλο πνεύμα έγινε κι αυτό τώρα φιλά- θλιο». Και να σκεφτεί κανείς πως ένα καλογραμμένο βιβλίο ενός ανθρώπου του πνεύματος και της Τέχνης δεν έχει την αξία ούτε ενός γκολ ή μιας καλαθιάς, και κανένα πλήθος δεν θα χειροκροτήσει και δεν θα ζητοκραυγάσει την επιτυχία του...

Ο Μ. Πλωρίτης σε μια έκρηξη αγανάκτησης για τα έκτροπα του ποδοσφαίρου γράφει: «Το ποδόσφαιρο είναι θρησκεία και η ομάδα θεός. Κι όπως είναι γνωστό, οι πρωτόγονες θρησκείες απαιτούν ανθρωποθυσίες, ενώ οι πιο «πολιτισμένες» (χριστιανισμός, ισλαμισμός κ.λπ.) έχουν εμπνεύσει θρησκευτικούς πολέμους μοναδικής αιματηρότητας. Τελετουργίες, και τις δυο, που τις ασκεί πανηγυρικά το ποδόσφαιρο...

Ποιος τάχα - σε κάθε είδους χώρους και καιρούς - δεν έχει κάποτε, κατάβαθά του, επιθυμήσει την εξαφάνιση κάποιου αντιπάλου του; Μόνο που αυτός ο πόθος αφανισμού μένει συνήθως απόκρυφη σκέψη. Όταν όμως βρεθούν δεκάδες χιλιάδες αντίπαλοι μαζί κι αντιμέτωποι... όταν το μένος τους έχεις φτάσει στον ύψισιο παροξυσμό από τους ερεθισμούς που αναφέραμε... όταν η μαζικότητα και η «ομοψυχία» έχει αμβλύνει ή κι εξαφανίσει τις ψυχικές, κοινωνικές κ.λπ. αναστολές («είμαστε πολλοί... κανένας δε θα ξέρει, μέσα στο «μπάχαλο», ποιος έκανε τι σε ποιον»)... όταν οι απέναντι σου αντίπαλοι είναι άγνωστοι κι ανώνυμοι (μοναδική

*Πρόοφατα, ένας επώνυμος ποδοσφαιριστής είπε: «Εγώ είμαι η Ελλάδα». Το ίδιο είπε κι ένας επώνυμος τραγουδιστής...


ταυτότητά τους αποτελεί η ομάδα τους... δεν υπάρχει προσωπικό μίσος αλλά «ομαδικό»)... τότε ο φιλαθλητισμός γίνεται κανιβαλισμός, και όλοι οι απειλητικοί κρωγμοί των φιλάθλων συνοδεύουν την επέλαση των θηρίων.

Ποιος δεν ξέρει πως οι φανατισμένοι κι οργισμένοι νέοι, όχι σπάνια, είναι ενεργούμενα φασιστικών, ναζιστικών, ρατσιστικών κέντρων, που όχι μόνο δεν έχουν καμιά σχέση με τον αθλητισμό, αλλά έχουν άλλες ανομολόγητες βλέψεις; Και η Πολιτεία έχει απόλυτη γνώση για όλα αυτά, κι όμως αδρανεί, με πλήρη επίγνωση των συνεπειών της απραξίας της.

Και τούτο επειδή η αδράνεια αυτή τη συμφέρει και της απο- φέρει, επειδή, σαν εξουσία άξια του ονόματος της, κερδοσκοπεί και δημοκοπεύ Κλείνει τα μάτια μπρος στα πελώρια ποδοσφαιρικά χρηματιστήρια και δουλοπάζαρα, επειδή κι η ίδια κερδίζει απ’ αυτά...

Αλλά και κλείνει τα μάτια των εφόρων και των εισπρακτόρων της μπρος στις εξωφρενικές αγοραπωλησίες, αμοιβές κ.λπ. που καμιά τσιμπίδα δεν τις ελέγχει, δεν τις αδράχνει, δεν τις φορολογεί. Γιατί καμιά κυβέρνηση δεν τολμά να τα «χαλάσει» με τους μεγάλους «μαικήνες» και με τις μικρομεγάλες βδέλλες του ποδοσφαίρου... καμιά δεν τολμά να εναντιωθεί στα εκατομμύρια θύματά τους, που βρίσκονται σε ώρα ψήφου.

Ακόμα πιο πολύ: Η Πολιτεία όχι μόνο δεν δυσαρεστείται για τον παραποδοσφαιρικό κορυβαντισμό, αλλά κι ευαρεστείται τα μέγιστα. Επειδή το ποδόσφαιρο - σύγχρονο «όπιο του λαού» - αποπροσανατολίζει και αποπολιτικοποιεί τους πολίτες... και συνεργεί στην πολιτική αδράνεια εκατομμυρίων ποδοσφαιρόπλη- κτων.

Ποιος δεν ξέρει τι τεράστιο αλισβερίσι κρύβεται πίσω απ’ τους ποδοσφαιρικούς «ναούς», τι «πυρρίχιοι εκατομμυρίων» θρασο- μανούν, με κορυφαίους κάποιους ιθύνοντες, και παράγοντες, παίκτες πριμοδοτούμενους και πλειστηριαζόμενους, μετοχικά κεφάλαια απίθανα και πολυμήχανα κεφάλια απύθμενα, που κι- νάν τα νήματα αυτής της ατέλειωτης θηριομαχίας;


Ποιος απ’ αυτούς δεν έχει ακούσει και δεν. έχει αγανακτήσει για «στημένα παιχνίδια», για «νονούς των γηπέδων», για «εκμαυλιστές», για «δωροδοκίες» παικτών, για «ντοπαρίσματα» ακόμα- που, τελικά, τα πληρώνουν όλα οι «περιπαθείς» εκείνοι;».

Χρειάζεται λοιπόν ο Νεοέλληνας μια σωστή αθλητική παιδεία που να συμπορεύεται με μια γενικότερη πνευματική καλλιέργεια... 'Ονειρο απόμακρο, αλλά όχι απραγματοποίητο. Μπορεί σήμερα οι δεσπόζοντες μύθοι της νεολαίας να είναι το ποδόσφαιρο και η επιθετικότητα, η σκληρότητα και ο πρωτογονισμός, το σεξ και τα «σφηνάκια», ο τζόγος, και η κομπίνα, το μόντελιγκ και η δόξα, αλλά η κάθε εποχή έχει και τις αρνητικές της υπερβολές. Αύριο οι προσανατολισμοί της νεολαίας θα αλλάξουν οπωσδήποτε. Είναι κανόνας: την καταιγίδα να την διαδέχεται η αιθρία. Όλες οι ελπίδες δεν είναι απραγματοποίητες.

9 I Ο νεοελληνικός πολιτισμός και η λαϊκή παράδοση

Ο λαϊκός παραδοσιακός πολιτισμός είναι ένα σύνολο πνευματικών, ηθικών, αισθητικών και υλικών αξιών, που παράγονται και χρησιμοποιούνται απ’ τον ίδιο το λαό. Βασικά του γνωρίσματα είναι η συλλογικότητα και ανωνυμία της δημιουργίας, η συντήρηση της παράδοσης, το χειροποίητο της τέχνης και η αμεσότητα του συναισθήματος που περικλείει (και ακτινοβολεί). Η δημιουργία του λαϊκού τεχνίτη ξεχωρίζει για το μεράκι, την ειλικρίνεια, τον αυθορμητισμό, την αγνότητα, το απέριττο και ουσιώδες και συχνά την έμπνευση των παραλλαγών και ανανεώσεων. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι αντίθετα προς τα γνωρίσματα των τυποποιημένων προϊόντων του αστικού τεχνικού πολιτισμού που έχουν τη σφραγίδα της βιομηχανικής μαζικής τυποποίησης και ομοιομορφίας. Ο Νεοέλληνας έχει ζωντανή τη συνείδηση του μοναδικού - χειροποίητου καλλιτεχνήματος και ξέρει να το εκτιμά ιδιαίτερα.

Ανάμεσα στον αρχαίο και στον νέο ελληνισμό υπάρχουν σχέσεις που βρήκαν την έκφρασή τους στις λαϊκές μας παραδόσεις. Ιδιαίτερα η προφορική παράδοση κράτησε και μετέφερε ένα πλούσιο παραδοσιακό υλικό από την αρχαιότητα ως σήμερα, που σφραγίζει την ταυτότητα του Νεοέλληνα.

Ακόμα, η λαϊκή τέχνη, που ανήκει στην πολιτιστική παράδοση του έθνους, περιλαμβάνει όλα εκείνα τα αισθητικά στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, που «επιστεγάζουν» αντικείμενα με χρηστική αξία και λειτουργικότητα συνήθως.

Μέσα στον ευρύτατο κύκλο της λαϊκής τέχνης υπάγεται η Λογοτεχνία (αίνιγμα, επωδή, παροιμία, παραμύθι, ιστορική αφή-


γηση, ευτράπελη διήγηση, ποίηση, κ.ά.), η Μουσική (τραγούδι και ενόργανη), ο Χορός, η Ενδυμασία, η Υφαντική, η Κεντητική, τα Κοσμήματα, τα Σκεΰη, τα 'Επιπλα, η Αρχιτεκτονική, η Ζωγραφική, το Θέατρο (όπου υπάγεται και ο Καραγκιόζης, το κουκλοθέατρο, τα «δρώμενα» στις γιορτές του καρναβαλιού, κ.λπ.), ο Λαϊκός Κινηματογράφος.

Η λαϊκή τέχνη του παρελθόντος επιβιώνει ή αναβιώνει (ανάλογα με τη χρησιμότητά της) ακόμα και σήμερα- γι’ αυτό ανήκει στην παράδοση. Έχει στοιχεία στατικά και δυναμικά που αποτε- λούν πυρήνες διασυνδέσεων με το μέλλον της κοινωνίας. Αυτού οφείλεται και η επίδρασή της στην πνευματική και κοινωνική ζωή του ιστορικού χώρου όπου ρίζωσε και βλάστησε. Η δύναμη της λαϊκής παραδοσιακής τέχνης είναι μεγάλη, γιατί μ’ αυτήν γαλου- χείται και αναθρέφεται συναισθηματικά η καινούργια γενιά. Είναι η μνήμη του γένους, που «με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει», και που έρχεται από παλαιότερες εποχές για να εμπλουτίσει με χυμούς τη σύγχρονη ζωή. Αυτός ο αδαπάνητος θησαυρός της παραδοσιακής λαϊκής τέχνης είναι από τα πιο ουσιαστικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας του λαού, και η μελέτη αυτής της τέχνης οδηγεί στην εθνική αυτογνωσία και κατανόηση. Γιατί παράδοση είναι ο βιωμένος ιστορικός χρόνος. Ο λαός βιώ- νει την ελληνικότητα σε αντίθεση με άλλους που φλυαρούν γι’ αυτή, αλλά τους λείπει η συνείδηση της ελληνικότητας.

Η λαογραφία μελετά λεπτομερειακά τη λαϊκή τέχνη, όπως παράλληλα μελετά τα ήθη και έθιμα, τους μύθους και τις ιστορικές παραδόσεις, τις λαϊκές γιορτές και τα «δρώμενα» σ’ αυτές τις γιορτές (καρνάβαλος, γιορτές της άνοιξης, αναστενάρια, κ.ά.). Ολόκληρος ο ελληνικός πολιτισμός: αρχαίος, βυζαντινός και νεότερος διασώζεται και εκφράζεται μέσα από την λαϊκή τέχνη και παράδοση.

Ο ελληνικός χώρος είναι γεμάτος από μνημεία λαϊκής τέχνης που επηρεάζουν τον ψυχισμό του Νεοέλληνα. Τα έργα απ’ τους λαϊκούς τεχνίτες, τόσο τα χρηστικά όσο και τα διακοσμητικά (που προορίζονται μόνο για στολίσματα) είναι άφθονα.


Η λαογραφία* ασχολείται ιδιαίτερα με τα καλλιτεχνικά θέματα της λαϊκής ζωής. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, που μεριμνά για την αισθητική προσαρμογή του σπιτιού ή του ναού στο περιβάλλον, σέβεται τα κλασικά ή νεοκλασικά πρότυπα και λαβαίνει υπόψη της τον παράγοντα «άνθρωπος».

Στον τομέα της λαϊκής τέχνης και χειροτεχνίας (ασημσυργία, χαλκουργία, χρυσοχοΐα, ξυλογλυπτική, κεραμουργία κ.ά.) καθώς και της λαϊκής ζωγραφικής, η παράδοση συνεχίζεται και ανανεώνεται με την έμπνευση του καλλιτέχνη και του τεχνίτη. Στο βάθος του λαού υπάρχουν άπειρες αισθητικές δυνατότητες που μορφο- ποιούνται καθημερινά με τη λαϊκή τέχνη. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ένα μεγάλο πλήθος από λαϊκούς καλλιτέχνες εργάζονται και μοχθούν για να ομορφήνουν τη ζωή με την ευαίσθητη δημιουργία τους, σ’ όλους τους καλλιτεχνικούς τομείς: στο χορό, στο θέαμα, στο τραγούδι, στη μουσική, στα εικαστικά, στα αρχι- τεκτονήματα, παντού.

Σήμερα, η μεγάλη επικοινωνία των λαών με την κατάργηση των αποστάσεων, και την ευρύτατη πληροφόρηση με τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, οι ιδιομορφίες της πολιτιστικής φυσιογνωμίας του Έλληνα αμβλύνονται και η μίμηση των αμερικανικών ιδίως προτύπων είναι τεράστια. Ωστόσο, ο χαρακτήρας του - με τη συμβολή της οικογενειακής παράδοσης - δεν έχει αλλοτριωθεί σε βάθος, όπως θα περίμενε κανείς. Οι εξαιρέσεις δεν αναιρούν τον κανόνα. Το ύφος και το ήθος του Νεοέλληνα δεν έχει διαβρω- θεί. Κι αυτό είναι παρήγορο γιατί η παράδοση, το παρελθόν, μπορεί να μας ελευθερώνει από την τυραννία του παρόντος, όπου ο σύγχρονος κόσμος έχει εφεύρει τρόπους για να την εντείνει. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη λαϊκή παράδοση (λαϊκή τέχνη, δημοτικό τραγούδι,

*Η Λαογραφία (ως εθνογραφία) είναι η επιστήμη τον λαϊκού πολιτισμού ενός έθνονς και στηρίζεται στη φυλετική συνείδηση των μελών τον. Στην Ελλάδα ιδρύθηκε στα τέλη τον 19ου αιώνα α π ’ τον Ν. Γ. Πολίτη.

14


κ.λπ.), και η αδιαφορία ή η απέχθεια των αστών για οτιδήποτε το χωριάτικο έχει σημαντικά υποχωρήσει. Φυσικά δεν έχει την απαίτηση κανείς ν’ αναβιώσει σήμερα ολόκληρη η παράδοση (που διαμορφώθηκε κάτω από ιδιαίτερες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, και θρησκευτικές συνθήκες, σε κλειστές γεωργοκτηνοτροφι- κές κοινωνίες). Από την παράδοση επιβιώνουν μονάχα κάποια στοιχεία με διαχρονική αξία, που γονιμοποιούν το παρόν και αποτελούν συνδετικούς κρίκους για την ιστορική συνέχεια του έθνους. Και είναι περιττό να τονίσουμε το πόσο βλαπτική είναι η οπισθο- δρομική προσκόλληση σε φαντάσματα του παρελθόντος και η φανατική επιθυμία αναβίωσης αρνητικών (για τον πολιτισμό) παραδοσιακών μοντέλων κοινωνικής, θρησκευτικής, και πολιτικής ζωής. Αυτή η «παραδοσιαρχία» (: φονταμενταλισμός) π.χ. των Ισλαμι- στών της εποχής μας, είναι «παράδειγμα προς αποφυγήν».

Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η λαϊκή πολιτιστική παράδοση, για τους Νεοέλληνες, δεν είναι ένας ετεροχρονισμένος ρομαντισμός, αλλά μια σύγχρονη ρεαλιστική - και αναγκαία - σύνδεση με τις ρίζες μας, απαραίτητη για την ψυχοπνευματική μας στήριξη (γιατί η σκιά του παρελθόντος πέφτει στο μέλλον της φυλής μας). Η παράδοση αυτή είναι η αντίστασή μας προς τα ξενόφερτα ρεύματα της υποκουλτούρας και της κακογουστιάς, και η λύτρωσή μας από την ξενομανία. Ας συλλογιστούμε σοβαρά: υπάρχει πιο αντιαισθητικό φαινόμενο από μια σύγχρονη Ελληνίδα που φοράει το ξεβαμμένο και ξεσκισμένο τζιν, και χορεύει σε κλαμπ μισομεθυσμένη απ’ τα «σφηνάκια», στον μονότονο και α-μελωδι- κό ρυθμό της ζούγκλας, με το τσιγάρο κολλημένο στα χείλια. Κι αν φοράει και τα μοντέρνα πολύ σκούρα γυαλιά (για αόμματους) μαζί με τα αμέτρητα σκουλαρίκια στ’ αυτιά και στα ρουθούνια, τότε συμπληρώνεται η τέλεια «kitsch» φιγούρα της παρακμής.

«Κανείς δεν αρνείται το φως της νέας τεχνολογίας» - γράφει ο Σ. Καργάκος -. θ α είναι όμως θλιβερό για χάρη της να σβήσουμε τις λαμπάδες της παράδοσης. Σε όλες τις εκκλησίες μπήκε το ηλεκτρικό φως, αλλά τον θρησκευτικό τόνο δίνει το κερί· και μάλιστα το μικρό κερί».


Το παρόν δεν είναι προϊόν παρθενογένη σης, αλλά είναι μια κατάληξη του παρελθόντος, το οποίο συνεχώς το τροφοδοτεί με τους χυμούς του. Κι αυτή ακριβώς είναι η μεγάλη σημασία της παράδοσης. Της παράδοσης των εθίμων, της Τέχνης και ιδιαίτερα της γλώσσας, αυτής της κιβωτού όπου αποθηκεύτηκε η πνευματική ιστορία του Γένους. Γι’ αυτό, ο ομφάλιος λώρος της πνευματικής παράδοσης που τροφοδοτεί με κληρονομημένο αίμα τον Νεοέλληνα δεν πρέπει να κόβεται. Το νήμα αυτό που ξεκινάει από τον Όμηρο και καταλήγει στον Μακρυγιάννη, αποτελεί το «νήμα της Αριάδνης» για κάθε Νεοέλληνα που θέλει να έχει πνευματική επάρκεια, και να μην χαθεί στον σύγχρονο λαβύρινθο της Βαβέλ.

·&· ☆ ☆

Το Δημοτικό ΤραγούδιΟ λαϊκός παραδοσιακός πολιτισμός είναι το ψυχογράφημα της

φυλής μας δια μέσου της ιστορίας, και μια ιδιαίτερη έκφρασή του είναι το Δημοτικό τραγούδι. Το δημοτικό τραγούδι είναι το Ευαγγέλιο του νεοελληνικού ήθους και πάθους. Πρόκειται για τα έμμετρα αφηγήματα άγνωστων λαϊκών ποιητών (που συμπληρώθηκαν απ’ την παράδοση) και συνδυάστηκαν με μουσική και χορό. Παλαιότερα το τραγούδι ήταν ομαδικό και φωνητικό. Τότε που οι άνθρωποι επικοινωνούσαν στενά μεταξύ τους και είχαν συναισθηματικές επαφές... Η ανώνυμη λαϊκή μούσα μεταφέρει το δημοτικό τραγούδι από γενιά σε γενιά ολοένα συμπληρώνοντας το. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 1500 γνήσια δημοτικά τραγούδια. Η πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας ξεκινάει από τη συρραφή και καταγραφή δημοτικών ασμάτων γύρω απ’ τον Τρωικό πόλεμο (Ομηρικές ραψωδίες). Ο Cl. Fauriel υπέδειξε την καταγωγή πολλών λαϊκών τραγουδιών της Ελλάδας από την αρχαιότητα- π.χ. το «χελιδόνισμα». (Cl. Fauriel: Chants populaires de la Grece moderne, Paris. Επανέκδοση: Τεγόπουλος-Νίκας, Αθήνα 1995). To δημοτικό τραγούδι εκφράζει όλα τα δυνατά συναισθήματα του


λαού και συνοδεύει όλες τις εκδηλώσεις της ζωής (της ατομικής και συλλογικής, της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής). Μέσα στους στίχους των δημοτικών τραγουδιών βρίσκονται όλα τα βαθύτερα συναισθήματα, πάθη, καϋμοί και ελπίδες του Έλληνα, στην κάθε περίσταση του βίου του: γέννηση, γάμος, θάνατος, μοναξιά, εργασία, πένθος, χαρά, γιορτή, φυσιολατρία, βιοτικές περιπέτειες και συμφορές, αρρώστιες μετανάστευση, ατυχήματα, πόλεμος, διχασμοί και διχόνοιες. Γι’ αυτό και οι κατηγορίες τους είναι: 1) Ιστορικά, 2) Κλέφτικα, 3) Ακριτικά, 4) Παραλογές (αφηγηματικά με φανταστική υπόθεση), 5) Της αγάπης, 6) Του γάμου, 7) Της ξενιτιάς, 8) Του αγερμού (= του εορταστικού συν-αγερμού), 9) Νανουρίσματα, 10) Μοιρολόγια, 11) Γνωμικά, 12) Περιγελαστικά (σατυρικά), 13) Λιανοτράγουδα κ.ά.

Μέσα από τους στίχους των τραγουδιών αυτών περνάει σαν μια δυνατή πνοή το ιστορικό παρελθόν, που συγκινεί, που τέρπει, που οδηγεί.

Στο δημοτικό τραγούδι καθρεφτίζεται ο εθνικός μας χαρακτήρας, η ευαισθησία, η ιδιοφυία και ο πνευματικός πολιτισμός του λαού μας. Καθρεφτίζεται ακόμα η φιλοπατρία, η αγωνιστικότητα, το φιλότιμο, η λεβεντιά, ο ηρωισμός και η θυσία σε εμπόλεμους καιρούς. Το ιστορικό παρελθόν περνάει μέσα από τους στίχους τους σαν μια πνοή δυνατή, που όχι μόνο συγκινεί αλλά και οδηγεί. Και είναι τα τραγούδια αυτά φορτωμένα με πολλές λογοτεχνικές αρετές, όπως: απλότητα, χάρη, σαφήνεια, πρωτοτυπία, φραστική δύναμη, συντομία, δραματικότητα και λυρικότητα, ζωντανό ύφος, ζωηρή περιγραφή, ανεπιτήδευτη φυσικότητα, έξαρση της λεπτομέρειας, συμβολισμοί και παρομοιώσεις, γλωσσοπλαστική συνθετική δύναμη, λαϊκή θυμοσοφία (γνωμικές αποκρυσταλλώσεις), περιγραφική δεινότητα, πλούσια εικονοπλασία, λιτή διατύπωση με λέξεις φορτισμένες συναισθηματικά, πλούτος φαντασίας, μυθοπλαστική δύναμη, επισήμανση των μεγάλων ανθρωπιστικών αξιών (ευσπλαχνία, αγάπη, αξιοπρέπεια, λεβεντιά, ειλικρίνεια, πάθος για λευτεριά κ.ά.), ικανότητα υποβολής κ.ά.

Η παραγωγή του γνήσιου δημοτικού τραγουδιού σταμάτησε


γύρω στις αρχές του 20ου αιώνα. Ύστερα «μεταποιήθηκε» από επώνυμους συνθέτες και ορχήστρες. Ωστόσο, σημασία έχει ο στίχος, ο υπέροχος στίχος του γνήσιου δημοτικού τραγουδιού, που από τότε που γεννήθηκε ίσαμε σήμερα (που μεταποιήθηκε και παραποιήθηκε) έχει μια ανεξάντλητη λάμψη, και θα ζει όσο θα ζει και η ποίηση στην Ελλάδα.

«Τα δημοτικά τραγούδια του νεότερου Ελληνισμού διασώζουν ένα μέγα μέρος από την καλλιτεχνική ουσία της αρχαίας τραγωδίας. Όσες αρετές έχει ο αρχαίος τραγικός λόγος, νοήματα, ιδέες, ευγένεια, λυρισμό, τεχνική, επεισόδια, βρίσκονται σε μια παράλληλη διατύπωση μέσα σ’ αυτά τα τραγούδια», γράφει ο Κ. Ρωμαίος στο βιβλίο του «Εμείς οι Έλληνες». Και ο Ν. Πολίτης στο βιβλίο του «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού Λαού» τονίζει πως αυτά αποτελούν «εθνικό μνημείο» και αφετηρία όλης της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Η δημοτική ποίηση είναι η ασφαλέστερη πηγή για να μελετήσουμε τον χαρακτήρα του έθνους, γιατί δεν έχει μέσα της κανένα ξένο στοιχείο, επειδή η μετάδοσή της από λαό σε λαό δεν είναι εύκολη όπως στ’ άλλα είδη του λόγου: τις παροιμίες, τους μύθους, τα αινίγματα και τα παραμύθια. Η δημοτική ποίηση είναι το «αειθαλές» δέντρο που παίρνει τα χαρακτηριστικά του απ’ το συγκεκριμένο έδαφος και κλίμα και δεν μεταφυτεύεται. «Η ιστορία της δημοτικής γλώσσας και ποίησης αποκαλύπτει την ιστορία του εθνικού πνεύματος» λέει ο Krumbacher. Ο δημοτικός στίχος είναι κυρίως δεκαπεντασύλλαβος, η γλώσσα του ζωντανή δημοτική και η μουσική έχει βαθύτατη καταγωγή. Ο ρυθμός τω δημοτικών τρα- γουδιών συνοδεύει τους ανθρώπους του λαού σ’ όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις της ζωής και κορυφώνεται με το χορό στις ατομικές διασκεδάσεις και στις ομαδικές γιορτές. Και οι χοροί έχουν τη σφραγίδα της διαχρονικότητας. Στο ιερό της Βοιωτίας βρέθηκε επιγραφή του 31 μ.Χ. που λέει ότι ο «'Επαμεινώνδας έπετελέσατο τήν σύρτην πατρίαν όρχησιν θεοοεβώς» δηλαδή τον σημερινό «συρτό».

Έχει διαπιστωθεί πως το δημοτικό τραγούδι βασίζεται σε ορι


σμένες αρχαιοκλασικές αισθητικές δομές (που ξεκινούν θεωρητικά από την αριστοτελική Ποιητική). Οι δομές αυτές είναι οι εξής:

- Η ποιητική γλώσσα, που έχει αφετηρία την κοινή - καθημερινή γλώσσα και προεκτείνεται ως την ασυνήθιστη χρήση της.

- Ο διηγηματικός χαρακτήρας (που αναφέρεται σ’ ένα γεγονός του κοινωνικοϊστορικού χώρου).

- Η κλασσική λογική αλληλουχία της διήγησης: αρχή - μέση - τέλος.

- Η ψυχογραφία των ηρώων.- Η χρησιμοποίηση κλασικής μετρικής (ιαμβικός εφτασύλλα

βος, δωόεκασύλλαβος, δεκαπεντασύλλαβος, κ.ά.).- Τα κλασικά καλολογικά στοιχεία του αισθητικού λόγου:

υπερβολές, μεταφορές, αλληγορίες, προσωποποιήσεις συνεκδοχές, κ.ά.

Ο Ε. Καψωμένος στο βιβλίο του «Δημοτικό τραγούδι» (Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1996) γράφει: «Το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι έχει αναμφίβολα τις ρίζες του σε μια ορισμένη παράδοση λαϊκών τραγουδιών με υπερχρονικό χαρακτήρα, που ανάγεται στην αρχαιότητα. Η παράδοση αυτή αφορά βασικές εκδηλώσεις της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής: γάμο, γέννηση, θάνατο, δουλειά, παιχνίδι, γιορταστικά έθιμα, θαυμασμό της φύσης, κ.λπ.». Άξια προσοχής ιδιαίτερα είναι τα τραγούδια του θανάτου. Ο θάνατος, στο μέτρο που ανακινεί προβλήματα κοσμοθεωρητικού και βιοθεωρητικού χαρακτήρα, χρησιμεύει ως «κλειδί» για την έρευνα της ιδεολογίας ή ως κριτήριο για τον προσδιορισμό του πολιτισμικού συστήματος. Στο δημοτικό τραγούδι, το βίωμα του θανάτου θέτει σε κίνηση μια διαδικασία σημασιοδότησης και ιεράρχησης αξιών. Ο θάνατος συνήθως παραβάλλεται με ταξίδι χωρίς γυρισμό. Καμιά θεωρία θανάτου και μέλλσυσας ζωής, καμιά μεταφυσική δεν δικαιώνει τον θάνατο και δεν παραμυθεί ουσιαστικά τους ανθρώπους. Η εικόνα του Κάτω κόσμου απηχεί την αρχαία παγανιστική μυθολογία για τον Άδη, που δεν μπόρεσε να εξαλειφθεί απ’ τη λαϊκή συνείδηση ύστερα από τόσους αιώνες χριστιανικής ζωής.


Ωστόσο, τους αποφασιστικούς παράγοντες για τη δημιουργία του δημοτικού τραγουδιού όπως το ξέρουμε, ως την κατεξοχήν έκφραση της αγροτικής λαϊκής κουλτούρας, που καλύπτει εξ ολοκλήρου τη ζωή και την ιδεολογία της κοινωνίας της υπαίθρου, πρέπει αν τους αναζητήσουμε σε συγκεκριμένους ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους. Και οι λόγοι αυτοί είναι οι συνθήκες διαβίωσης του λαού μέσα στους μακρούς αιώνες του βυζαντινού μεσαίωνα, όταν κάτω από μια φεουδαρχική κοινωνική συγκρότηση και μια δεσποτική εξουσία ζούσε τη δική του περιθωριακή ζωή, στερημένος από κάθε οργανωμένη παιδεία και χωρίς άλλο μέσον έκφρασης και επικοινωνίας. Για να παλέψει ενάντια στους εξουθενωτι- κούς κοινωνικούς όρους που του είχαν επιβληθεί και να διατηρήσει την πολιτισμική και ιδεολογική του συνοχή, ανέπτυξε σιγά σιγά, πάνω στην αρχαιότερη παράδοση, και διαμόρφωσε τη δική προφορική καλλιτεχνικής έκφραση, που αναπλήρωνε ποικίλες κοινωνικές λειτουργίες: επικοινωνία, ψυχαγωγία, τέχνη, παιδεία, κοινωνική ηθική, και τελετουργία, ιστορική μνήμη, βιοθεωρία. Η διατήρηση των ίδιων περίπου κοινωνικοοικονομικών συνθηκών σε όλη τη βυζαντινή περίοδο και πέρα απ’ αυτήν, σ’ ολόκληρη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, είχε ως συνέπεια το ρίζωμα, την καλλιέργεια και το σταδιακό ωρίμασμα αυτής της παράδοσης, ώστε να καταλή- ξει σε μια συγκεκριμένη τέχνη, που αποτέλεσε, ως τα τέλη του περασμένου αιώνα, τον αυθεντικότερο φορέα της ελληνικής λαϊκής κουλτούρας και το μοναδικό σχεδόν μέσο παιδείας με το οποίο ο λαός αντιμετώπισε τους ποικίλους κινδύνους αλλοτρίωσης και κα- τάφερε να περισώσει την εθνική και πολιτισμική του φυσιογνωμία. Κάτω απ’ αυτούς τους όρους το δημοτικό τραγούδι αντιπροσωπεύει την κατεξοχήν πολιτισμική έκφραση μιας περιθωριακής κοινωνίας που αγωνίζεται να επιβιώνει και γι’ αυτό και η κεντρική ιδεολογική του γραμμή, όπως εκφράζεται στην παράδοση των ηρωικών προπάντων τραγουδιών, είναι μια γραμμή αντιπαράθεσης προς την εκάστοτε επίσημη ιδεολογία. Μιας αντιπαράθεσης που κλιμακώνεται από την αμφισβήτηση της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων ως τον βιοθεωρητικά θεμελιωμένο επαναστατικό μύθο».


Από τον λαμπερό αστερισμό των Δημοτικών Τράγου διών μας, που δείχνουν ανάγλυφη την ευαισθησία του λαου μας (και μεταλαμπαδεύουν αυτή την ευαισθησία ως τις μέρες μας), δίνουμε δειγματοληπτικά μερικά αριστουργήματα, που συνήθως είναι ιαμβικοί 15/σύλλαβοι στίχοι. Τέτοιου είδους είναι και οι διπλόστιχες Κρητικές «μαντινάδες» (που εμφανίστηκαν τον 14ο αιώνα).

Κόρη ταξιδευτρα (ή κόκκιν’ αχείλη φίλησα)

Κόκκιν’ αχείλη φίλησα, κι έβαψαν τα δικά μου.Και με μαντήλι τ’ άσονρα, κι έβαψε το μαντήλι,Και σε ποτάμι το ’πλχη>α, κι έβαψε το ποτάμι.Έβαψ’ η άκρη του γιαλού, κι η μέση του πελάγου- Έβαψε κι ένα κάτεργο, κι έν’ εύμορφο γαλούνι.Κι εβάψανε τα όμορφα και γλήγορα ψαράκια.Κατέβη ο αητός να πιεί νερό, κι έβαψαν τα φτερά του, κι έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο.

Ο χωρισμός

Πέρα σ’ εκείνο το βουνόν, το υψηλόν, το μέγα, που έχει αντάρα στην κορφή και καταχνιά στον πάτο, δύο αδέρφια κοίτονται μέσα στη γη θαμμένα.Κι ανάμεσα στα μνήματα κλήμα ’ναι φυτεμένον.Κάμνει σταφύλια κόκκινα, και το κρασί φαρμάκι.Και όσες μάννες κι αν το πιουν, καμμιά παιδί δεν κάμνει. Ας το ’χει πει κι η μάννα μου να μη με είχε κάμει!

Της καλής τραγουδίστρας

Κάτω στο γιαλό, κάτω στο περιγιάλι. Κόρη έπλυνε τ’ ανδρός της το μαντήλι,


κι ετραγσύδαγε το παραπόνεμά της.Κι έβγαλε ο γιαλός τον σιγαλόν αγέρα,Και της σήκοκιεν το γυροφούστανόν της κι έτσι φάνηκε το ποδαστράγαλόν της. Έλαμψ’ ο γιαλός έλαμψ’ ο κόσμος όλος. Κάτεργα περνούν, καράβια αρματωμένα- και θαμπώνονται από την ομορφιά της.

Ο έρωτας φανερωμένος

«Κόρη, όντας φιλιώμααταν, νύχτα ήταν ποιος μας είδε;»- Μας είδε η νύχτα κι η αυγή, τ ’ άστρο και το φεγγάρι- και το άστρον εχαμήλωσε, της θάλασσας το είπε. θάλασσα το είπε του κουπιού, και το κουπί στο ναύτη- κι ο ναύτης το τραγούδησε στην πόρτα της καλής του.

Τραγούδια της αγάπης

- Το χέρι σου το παχουλό το κοντυλογραμμένο,να το ’χα για προσκέφαλο τρεις μέρες και τρεις νύχτες- και να 'ναι οι μέρες του Μαγιού κι οι νύχτες του Γενάρη, να σε χορτάσω φίλημα, να σε χορτάσω αγκάλες.

- Από τη γης βγαίνει νερό, κι απ ’ την ελιά το λάδι, κι από τη μάννα την καλή βγαίνει το παλικάρι.Στάλα τη στάλα το νερό τρουπάει το λιθάρι,κι η κόρη με τα νάζια της σφάζει το παλικάρι.

- Σαΐτα πάει κι έρχεται κι υφαίνει το σεντόνι και μαντινάδες τραγουδάει η κοπελιά σ ’ αηδόνι:«Όλα ’ναι ’φάδια της κοιλιάς και το ψωμί στημόνι, και το σπιθάτο το κρασί τον άνθρωπο στυλώνει».

- Το παλικάρι το καλό παράκαιρα γεράζει


γεράζει από τις όμορφες κι από τις μαυρομάτες.Η αγάπη θέλει φρόνηση, θέλει ταπεινοσύνη, θέλει λαγού περπατησιά, αϊτού γληγοροσύνη.

Το τραγούδι της χαρόντισσας

Οψές αργά εξώμεινα εκεί στον Κάτω Κόσμο, στου Χάροντα τη γειτονιά, στον Χάροντα το σπίτι, κι εγρίκου τη Χαρόντισσα κι εμάλωνε το Χάρο:«Χάρε πικρέ, Χάρε κακέ, Χάρε φαρμακωμένε, όπου ’ναι πέντε, παίρνε δυο, κι όπου ’ναι τρεις τον ένα κι όπου ‘ναι ένας μοναχός καθόλου μη σιμώνεις».

Κρητικές μαντινάδες

- Δίχως χιόνια χιονίζομαι, δίχως βροχές βροχιέμαι δίχως μαχαίρι σφάζομαι οντάς σε συλλογιέμαι.

- Να 'σουν στον κάμπο λεϊμονιά κι εγώ στα όρη χιόνι να λιώνω να ποτίζονται οι δροσεροί σου κλώνοι.

- Χωρίς αέρα το πουλί, χωρίς νερό το ψάρι.Χωρίς αγάπη δε βαστούν κόρη και παλικάρι.

- Ο κόσμος είν’ ένα δεντρό κι εμείς τ’ οπωρικό του, ο Χάρος είν’ ο τρυγητής και τρώει τον καρπό του.

- Ποτέ σου μην περιφρονείς τα κάτω σκαλοπάτια, γιατί σ’ αυτά πρωτοπατείς και φτάνεις στα παλάτια.

- Ο κόσμος με τα βάσανα είν’ ανακατωμένος,κι άνθρωπος δεν εβρέθηκε να ’ναι φχαριστημένος.

- Μάτια που δύσκολα γελούν, μάτια π ’ αργούν να κλάψουν, αυτά τα μάτια κάτεχε πως θέλουν να σε βλάψουν.


- Τρία καλοκαρδίσματα είναι σ ’ αυτή την πλάση: φίλος καλός, γλυκό κρασί και μπιστικό κοράσι.

- Ρόδο σου πέμπω αγάπη μου, του ρόδου κάνω χάρη, απ ’ τη δική σου ομορφιά εκείνο για να πάρει.

- Πολλές φορές ο άνθρωπος πονείμα δεν το λέει· κι είναι στα μάτια γελαστός μα η καρδιά του κλαίει.

- Α ν είναι η μέρα όμορφη, την κάνει το σκοτίδι ■ κι αν έχει αξία η ζωή, ο θάνατος τη δίδει.

- Στο πέρασμα του γερακιού τ’ άλλα πουλιά τρομάζουν· στο πέρασμά σου κοπελιά πολλοί αναστενάζουν.

- Ο έρωτας κι ο θάνατος ίδιο σπαθί κρατούνε· γιατί ύπουλα και ξαφνικά κι οι δυο τους σε χτυπούνε.

Ο Έλληνας δια μέσου των αιώνων εκφράζει την ευαισθησία του με τον λόγο και τη μουσική. Όσα τον περιβάλλουν και όσα τον απασχολούν τα κάνει στίχο και τα τραγουδάει. Τα κάνει μύθο και τ’ αποθανατίζει.

Πώς μας βλέπουν οι ξένοι

Τ α χαρακτηριστικά ψυχικά γνωρίσματα των Ελλήνων με την περίπλοκη προσωπικότητα, είναι μια περίεργη και αινιγματική σύνθεση αντιθέσεων, έτσι που ορισμένοι μελετητές χαρακτηρίζουν τον λαό αυτό ως «περιούσιο» και άλλοι ως «παλιολαό». Η συνύπαρξη και ο συνδυασμός προτερημάτων και ελαττωμάτων υψηλής έντασης, προκαλεί κατάπληξη στους μελετητές που επιχειρούν ν’ ανιχνεύσουν την εθνική μας ταυτότητα. Το 1924 μια από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της Washington «The World» προκήρυξε διαγωνισμό με χρηματικές αμοιβές για τον επιτυχέστερο χαρακτηρισμό λαών και της ψυχολογίας τους. Το βραβείο απέσπασε ο δικαστής Ν. Kelli με τον εξής χαρακτηρισμό του Έλληνα:

«Μπροστά στο δικαστήριο της αδέκαστος Ιστορίας ο Έλληνας αποδείχθηκε ανέκαθεν κατώτερος από τις περιστάσεις, πα- ρότι από άποψη διανοητική κατείχε πάντοτε τα πρωτεία. Ο Έλληνας είναι ευφυέστατος αλλά και εγωιστής, δραστήριος αλλά και αμέθοδος, φιλότιμος αλλά και γεμάτος προλήψεις, θερμόαιμος, ανυπόμονος αλλά και πολεμιστής. Έκτισε τον Παρθενώνα και αφού μέθυσε από την αίγλη του, τον άφησε αργότερα να γίνει στόχος των ερίδων. Ανέδειξε τον Σωκράτη για τον δηλητηριάσει. Θαύμασε τον Θεμιστοκλή για να τον εξορίσει. Υπηρέτησε τον Αριστοτέλη για να τον κυνηγήσει. Γέννησε τον Βενιζέλο για να τον δολοφονήσει. Έκτισε το Βυζάντιο για να το εκτουρκίσει. Έφερε το ’21 για να το διακυβέψει. Τη μια στιγμή κόβεται για την αλήθεια και την άλλη μισεί εκείνον που αρνείται να υπηρετήσει το ψεύδος. Παράδοξο πλάσμα, ατίθασο, περίεργο, ημίκαλο,


ημίκακο, με αβέβαιες διαθέσεις, εγωπαθές και σοφόμωρο ο Έλληνας. Οικτίρατέ τον, θαυμάσιε τον αν θέλετε. Ταξινομήστε τον, αν μπορείτε. Δεν θα το καταφέρετε».

Έχουν μεγάλο ενδιαφέρον οι γνώμες τις οποίες διατυπώνουν σήμερα οι ξένοι που έρχονται σε επαφή με τον τόπο μας και παρατηρούν τα ελληνικά πράγματα, είτε αυτοί είναι τουρίστες απλοί, είτε είναι πολιτικοί, οικονομολόγοι, διπλωμάτες, στρατιωτικοί, κ.ά. Οι εντυπώσεις των ξένων, σε γενικές γραμμές, είναι ότι η Ελλάδα είναι ένα αδύνατο οικονομικά κράτος στο οποίο οι πολίτες ζουν πλουσιοπάροχα, πράγμα που σημαίνει: παραοικονομία, κομπίνα, έλλειψη σοβαρότητας, διαφθορά και εξάρτηση από τον ξένο παράγοντα.

Το περιοδικό «Πολιτικά θέματα» στις 5 Σεπτ. 1997 δημοσίευσε μια «Έκθεση περί Ελλάδος» Δυτικών διπλωματών (προοριζό- μενη για τις Τουρκικές Υπηρεσίες Πληροφοριών). Απ’ αυτή την «Έκθεση» σταχυολογουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσμα- τα (σε μετάφραση Ηρ. Πετιμεζά):

«Οι Έλληνες - εις την μακραίωνα ιστορίαν των - ποτέ άλλοτε δεν έζησαν πλουσιώτερα από σήμερα· και ποτέ άλλοτε δεν ηργά- σθησαν τόσον ολίγον. Ας είναι καλά αι Βρυξέλλαι και ο υπερδα- νισμός από Ευρώπην, ΗΠΑ και Ιαπωνίαν. Τα δυο τελευταία χρόνια ενάμιση εκατομμύριο περίπου Ι.Χ. αυτοκίνητα ηγόρασαν οι Έλληνες. Στόλος ολόκληρος είναι τα σκάφη αναψυχής και δη- μιουργείται πρόβλημα ελλιμενισμσύ των. Μυριάδες νεόδμητοι μεγαλοπρεπείς επαύλεις κοσμούν τας Αθήνας και την θεσ/κην και τα κύρια επαρχιακά κέντρα. Εις 15 δισ. $ υπολογίζονται αι καταθέσεις των Ελλήνων εις το εξωτερικόν προερχόμενοι από εξαγωγήν συναλλάγματος κατά την 23ετίαν 75-97! Χιλιάδες,πολλαί είναι αι θυρίδες των Ελλήνων εις Τραπέζας της αλλοδαπής. Ευζωία ονομάζεται το σύγχρονο ελληνικόν όνειρο. [...] Φαντασθείτε ότι ιδιόκτητη κατοικία έχουν αποκτήσει τα 3/4 των Ελλήνων, όταν εις την Γερμανία 2 εις τους 5 έχουν αυτό το προνόμιο. Εις την περιοχή της πρωτευούσης τα κέντρα διασκέδασης υπολογίζονται εις 4.000. Περίπου 80.000 ηλεκτρονικά μηχανήματα τυχερών παι-


χνιδιών έχουν εισαχθεί μέχρις ώρας εις Ελλάδα όπου λειτουργούν σχεδόν 10.000 χαρτοπαικτικές λέσχες - και θαυμάσια καζίνο εφάμιλλα των ευρωπαϊκών, με ετήσιο κύκλο εργασιών ενός ίσως και πλέον τρισ. δρχ. Πεντακόσιες χιλιάδες Έλληνες επεσκέ- φθησαν πέρυσι τον καρνάβαλο Πατρών η δαπάνη του οποίου ανήλθε εις 12 δισ.!. Οι κρατικοί οργανισμοί του λεγάμενου ευρύτερου δημόσιου τομέως πλησιάζουν τους 3.500 και πιστεύεται ότι είναι φωλεαί αργόμισθων κομματικών ψηφοφόρων και συναγω- γαί παντοειδών ατασθαλιών και καταχρήσεων.

Η Ελλάς από το 1830 είναι χώρα υποτελής εις τον εκάστοτε επικυρίαρχον ξένον παράγοντα, εις τον οποίον αθρόως και προ- θύμως οι Έλληνες προσφέρουν τας υπηρεσίας των, ενώ η επικυριαρχία εναλλάσσεται, ούσα αποτέλεσμα των νέων διεθνών ισορροπιών και του προκύπτοντος συσχετισμού δυνάμεων. Οπωσδήποτε 167 χρόνια υποτέλειας έχουν αφήσει ανεξίτηλον την σφραγίδα επί των ελληνικών πραγμάτων.

[...] Οι Έλληνες θεωρούν εαυτούς αδικημένους και προδομένους από τους Συμμάχους των υπέρ των οποίων επολέμησαν με ηρωισμόν, διατί δεν έχουν ακόμη κατανοήσει ότι οι ηρωισμοί κάμνουν ένα έθνος ένδοξον, αλλά δεν το κάμνσυν ισχυρόν. Δι’ αυτό, χρειάζονται ειδικαί συγκυρίαι και άλλαι αρεταί.

Δεν θα αρνηθή κανείς την ιδιότητα της γενναιότητος εις τον σύγχρονον Έλληνα. Σκοτώνονται δια το τίποτε. Και σήμερον προ παντός δια την ποδοσφαιρική τους ομάδα. Και διεξάγουν από ετών έναν ιδιότυπο πόλεμο επί της ασφάλτου με 1.000 νεκρούς και τραυματίες μηνιαίως. Κατά την ΙΟετίαν 1980-89 εθρήνησαν17.000 νεκρούς και 300.000 τραυματίες - θύματα τροχαίων ατυχημάτων. Προσθέσατε τα ναρκωτικά, το οινόπνευμα, την παχυσαρκία, το κάπνισμα, τη κακή περίθαλψη, τα εργατικά ατυχήματα, σεισμούς και καταποντισμούς και έχετε το τελικόν συμπέρασμα ενός λαού που αποδεκατίζεται «εν ειρήνη» [...] Κάθε χρόνο οι εμπρυσμοί των δασών και οι πλημμύρες είναι πράγματα αναμενόμενα και καταστροφικά.

Διερωτώμεθα πολλοί εις την Δύσιν: Πιστεύουν άραγε αληθώς


οι Νεοέλληνες ότι με αυτά τα δεδομένα, με αυτόν τον τρόπο εθνικής διαβιώσεως η μπορούν να έχουν πιθανότητες επιβολής και σεβασμού αι απόψεις των και τα επιχειρήματά των εις τας διεθνείς συνομιλίας; Διότι εν κατακλείδι, οι Νεοέλληνες της μεταπο- λιτεύσεως και η προκύψασα από το ’75 και μετά νέα κοινωνία, με επικεντρωμένο το ενδιαφέρον της κυρίως εις το «έξυπνο χρήμα» και την dolce vita, - δηλ, στην κομπίνα και την καλοπέραση - δεν έχουν την δυνατότητα να ασκήσουν εξωτ. πολιτική εθνικού κράτους. Δεν θα παΰσωμεν όμως να τονίζομεν όπως και εις τας προ- γενεστέρας μας εκθέσεις, ότι εάν οι Έλληνες μόνοι των φθείρονται και εξασθενουν, εάν δεχθούν απροκλήτως και αδίκως εχθρικός επιθέσεις, αφυπνίζονται και ισχυροποιούνται, αναγεννώμε- νοι.

Πιστοί απαρεγκλίτως εις την αρχήν να είμεθα πρωτίστως χρήσιμοι και δευτερευόντως ευχάριστοι εγράψαμε το παρόν με αντικειμενικότητα αν μη ωμήν ειλικρίνειαν».

Είναι φανερό ότι μετά απ’ αυτά τα εύγλωττα δείγματα της γνώμης των ξένων για μας, οι περισσότερες κρίσεις και επικρίσεις περιττεύουν.

Σχόλια και συμπεράσματα

α. Η ελληνικότητα και η ανθελληνικότηταΗ έννοια της ελληνικότητας, ως νοοτροπίας κυρίως, έχει επαρ- κώς μελετηθεί και αναλυθεί από τους Ευρωπαίους ιδιαίτερα (μα κι από τους δικούς μας), αλλά το συναίσθημα και η συνείδηση της ελληνικότητας αφορά αποκλειστικά θα λέγαμε τους Έλληνες. Ωστόσο η πρακτική συμπεριφορά των ξένων αλλά και των Ελλήνων, μαρτυρεί συχνά για μια καθαρή ανθελληνικότητα, με όλα τα δυσάρεστα επακόλουθα. Και θα μπορούσαμε ίσως να δικαιολογήσουμε μια τέτοια αρνητική στάση από μέρους των ξένων λαών (για πολλούς λόγους), αλλά όταν αυτή η νοοτροπία της ανθελλη- νικότητας παρατηρείται σε μια σημαντική μερίδα του λαού μας - και ιδιαίτερα στη νεολαία - αυτό είναι σημάδι δυσοίωνο. Τα ξενόφερτα βιβλία, θεάματα, μουσικά ακροάματα και ήθη, άλλαξαν ριζικά τον τρόπο σκέψης, ζωής και συμπεριφοράς των νέο-Ελλή- νων. Και δεν πρόκειται απλώς για μια άμβλυνση του πατριωτικού συναισθήματος, πράγμα που συμβαίνει συχνά σ’ όλους τους λαούς σε περιόδους μακροχρόνιας ειρήνης, αλλά πρόκειται για έναν πατριωτικό «αποχρωματισμό» στο όνομα ενός διεθνισμού ή ύστερα από ισχυρή επίδραση ενός ξένους πολιτισμού στον ψυχισμό κυρίως των Ελλήνων μεταναστών, που έμειναν (ως εργάτες ή επιστήμονες) σε ξένα κράτη. Έτσι, καταλήγει να συναντούμε συχνά ξένους φιλέλληνες και σπάνια βρίσκουμε Έλληνες φιλέλληνες... ιδίως από εκείνους που «πολλών άνθρώπων ΐδον άστεα καί νόον έγνωσαν». Και το κακό είναι ότι αυτοί οι «αφελληνισμέ-


νοι» της διασποράς, επηρεάζουν και «μολύνουν» αρκετούς από εκείνους που τους πλησιάζουν.

Δεν είναι όμως μόνον αυτή η κατηγορία των ανθρώπων που αντιμάχονται αξίες που έχει σφραγίσει η ελληνικότητα. Είναι κι ένα πλήθος ακόμη απ’ τους άλλους, που στο βάθος της συνείδησής τους καίει άσβηστη η φλόγα της ελληνικότητας, αλλά η συμπεριφορά και οι πράξεις τους αποδείχνονται ανακόλουθες και ανάρμοστες, αντιδεοντολογικές και αρνητικές προς αυτές τις αξίες. Τα μειονεκτήματα αυτά του χαρακτήρα σκεπάζουν συχνά τα πλεονεκτήματα, που αναμφισβήτητα έχει ο Έλληνας, και αλλοιώνουν την αληθινή εικόνα. Αυτό όμως έχει μεγάλη σημασία ιδίως για την προβολή της εθνικής μας ταυτότητας στο εξωτερικό και τη δυσμενή κριτική που δεχόμαστε.

Με την ένταξη της Ελλάδας στην Ενωμένη Ευρώπη, που το σωστότερο όνομά της ήταν Ε.Ο.Κ., γιατί στην ουσία πρόκειται για μια ευρωπαϊκή εμποριοκρατία με επικεφαλής τα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά - επιχειρησιακά τραστ (που λίγο-πολύ μέσα στη φιλελεύθερη απληστία τους και τους υπερκαταναλωτικούς τους στόχους, υποβαθμίζουν το οικολογικό περιβάλλον και - έμπρακτα - ολιγορούν για την τύχη των μικρών και αδύναμων κρατών), οι Νεοέλληνες είναι γεμάτοι επιφυλάξεις και μελαγχολικά συναισθήματα.

Ιστορικά, η συγγένεια της Ελλάδας με τη Δύση είναι πολύ χαλαρή (αν μη ανύπαρκτη). Μετά το Σχίσμα των χριστιανικών Εκκλησιών (Ανατολικής και Δυτικής ή παπικής) το 1053, η θρησκευτική διάσταση προστέθηκε στη γλωσσική (λατινογενείς γλώσσες της Δυτικής Ευρώπης) και την πολιτιστική, η οποία επιδεινώθηκε για τους Έλληνες μετά το 1453. Από τον 9ο-13ο αιώνα οι Ευρωπαίοι - ιδιαίτερα με τις σταυροφορίες - πολέμησαν την Ορθοδοξία και ειδικά τους Έλληνες (: π.χ. οι λίβελοι Contra errores Graecorum). Αλλά και κατά την τουρκοκρατία οι καθολικοί και προτεστάντες απεσταλμένοι και ιεροκήρυκες (νούντσιοι και μισιονάριοι), όπως και μετέπειτα οι Ουνίτες, προσπάθησαν να αλλοιώσουν τον χαρακτήρα της Ελλάδας. Και γενικότερα όμως


η κοινωνική, φιλοσοφική, πολιτική και πολιτιστική κοσμοαντίληψη της Δυτικής Ευρώπης δεν συμπίπτει με την ελληνική. Οι ελάχιστοι Φιλέλληνες που κατά καιρούς υπεράσπισαν την Ελλάδα κατά και μετά την επανάσταση του 1821 δεν άλλαξαν αυτόν τον χάρτη και δεν επηρέασαν την επίσημη πολιτική της Δύσης που στάθηκε αρνητική στην οικοδόμηση της Νέας Ελλάδας. Δυστυχώς αυτή η τακτική συνεχίστηκε και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντίθετα, η Ανατολική Ευρώπη (όπως εύστοχα παρατήρησε η Ελ. Αρβελέρ) με την οποία συνορεύει η Ενωμένη Ευρώπη των Δώδεκα, είναι η «Ελληνορωμέικη οικουμένη» με τους ορθόδοξους όμορους λαούς: τη Ρουμανία, τη Σερβία, την Βλαχία, την Ουκρανία, τη Ρωσία. Και οι λαοί αυτοί πρόσκεινται φιλικά στην Ελλάδα.

Είναι περιττό να τονίσουμε και το γεγονός ότι στην Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι εξασφαλισμένη η πολιτική και στρατιωτική μας ασφάλεια, όπως και η οικονομική μας ευστάθια, τουλάχιστο όσο θα έπρεπε. Όσο για την εθνική πολιτιστική μας ταυτότητα, ίσως αυτή να είναι ό,τι πολυτιμότερο έχουμε που κινδυνεύει.

Η Ελλάδα βαλκανικό κρατίδιο με το ένα ιστορικό πόδι στη Μικρασιατική Ανατολή (στην Ιωνία), εξαιτίας της θέσης της έχει μέσα της περίσσευμα Ανατολής, και ίσως ο κοινός παρονομαστής της με τη Δύση να είναι η Αμερικάνικη κουλτούρα, με την παγκόσμια επιρροή της.

β. Η συνείδηση ελληνικότητας του ΝεοέλληναΛέγοντας ελληνική συνείδηση εννοούμε ένα ιδεολόγημα ποιό

τητας με ιστορικές συνιστώσες· τη συνείδηση του ελληνικού πολιτισμού (και ιδιαίτερα του αρχαιοκλασικού). Η κυρίαρχη ιδεολογία του ελληνισμού διαμέσου των αιώνων, υπήρξε ανθρωποκεντρική. Ο άνθρωπος θεωρήθηκε απ’ τους Έλληνες το μέτρο του Λόγου, του Ήθους, του Κάλλους και της Αρμονίας των σωματικών και πνευματικών δραστηριοτήτων στη ζωή του.

Η εμβέλεια και η γοητεία της προγονικής σοφίας και ακτινο


βολίας είναι τόσο μεγάλη, που οποιοδήποτε δρόμο κι αν πάρει η σκέψη του πνευματικού οδοιπόρου για να φτάσει σε κάποιο τέρμα, αναγκαστικά θα περάσει απ’ την Ελλάδα. Γιατί δεν υπάρχει θέμα ουσίας - που να συνδέεται με την ανθρώπινη μοίρα - απ’ όπου ν’ απουσιάζει η ελληνική θέση και γνώμη. Και δε θα ’ταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς πως κάθε πνευματικός καρπός για να ωριμάσει χρειάζεται τον ήλιο της Ελλάδας. Η πιο ουσιαστική προσφορά των Ελλήνων στη σκέψη της ανθρωπότητας υπήρξε ο Λόγος (δηλαδή η εκλογίκευση και η επιστημονική θεώρηση του κόσμου)· και αυτός ο Λόγος βρίσκεται στα θεμέλια του Δυτικού πολιτισμού. Όλες τις επιστήμες, οι σύγχρονοι πολιτισμένοι λαοί του κόσμου, τις γνώρισαν απ’ τους αρχαίους Έλληνες· γι’ αυτό και τις υιοθέτησαν με το ελληνικό τους όνομα (physique, politique, astronomie, philosophie, mathématiques, κ.λπ.).

Ωστόσο, όπως προαναφέραμε, σήμερα υπάρχει μια καθολική κρίση των ανθρωπιστικών αξιών, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του αρχαιοελληνικού πνεύματος και της πολιτιστικής προσφοράς του στην ανθρωπότητα. Διεθνιστικές ιδέες ισοπεδωτικές των πάντων διακατέχουν κι ένα μεγάλος μέρος των Ελλήνων διανοουμένων, που δρουν αργά μα σταθερά μ’ έναν διαβρωτικό αφελληνισμό. Ευτυχώς που ο μέσος Έλληνας με την αδιάψευστη διαίσθηση και το υγιές φρόνημα παραμένει πιστός στις αξίες αυτές. Ο απλός λαός στηρίζει την Ελλάδα.

Αν σκύψει κανείς μ’ ευαισθησία πάνω σε τούτο το λαό, που βρίσκεται στο σταυροδρόμι της Ανατολής και της Δύσης, θα ιδεί καθαρά, πως τούτη η συνείδηση της ελληνικότητας τον διαποτίζει και τον καθοδηγεί, τόσο σε ζητήματα παιδείας όσο και στα παραδοσιακά του βιώματα, στην καθημερινή κοινωνική του ζωή. Σαν κρυφός μαγνήτης η συνείδηση ελληνικότητας έλκει και συγκροτεί οποιαδήπστε αξία που «προσιδιάζει» στον πνευματικό γονότυπο της φυλής, σ’ όλη της την ιστορική διαδρομή. Το ακοίμητο «ένστικτο του γένους» στην μακραίωνη πορεία του, ξέρει καλά τι να κρατήσει και τι να απωθήσει στην κάθε περίπτωση- κι αν προς στιγμή λαθέψει, όμως πάλι τελικά βρίσκει το δρόμο του. Ακόμα


και τώρα που οι διεθνικές επαφές διαφοροποιούν τους λαούς, προσδίδοντάς τους μια ομοιομορφία, η συνείδηση ελληνικότητας ξέρει να επιλέγει τα στοιχεία εκείνα, που δεν θ’ αλλοιώσουν και δεν θα φθείρουν την ταυτότητα και τη φυσιογνωμία της φυλής. Έχοντας σαν πρότυπο ο λαός αυτός το κλασικό ιδεώδες πορεύεται με ασφάλεια ανάμεσα στα ρεύματα των σύγχρονων παγκόσμιων ιδεών. Γιατί το πρότυπο αυτό, δεν είναι οι νεκροί τύποι της αρχαιότητας - αφού οι νεκροί δεν ανασταίνονται - αλλά η ζωντανή ουσία της πατρικής κληρονομιάς, που είναι πηγή αστείρευτη πολιτισμικής ενέργειας. Γιατί συνείδηση ελληνικότητας σημαίνει συνείδηση ιστορικότητας, και κάτι πιο πολύ: πολιτισμική συνείδηση. Κι ακόμα, πίστη και βεβαιότητα πως το κλασικό αρχαιοελληνικό ιδεώδες, έχει διαχρονικότητα τέτοια, που το καθιστά σχεδόν υπερχρονικό. Και πως η σημερινή κρίση των αξιών είναι παροδική.

Το πνευματικό δυναμικό της κλασικής Ελλάδας είναι τόσο ισχυρό και ανεξάντλητο, που δε φωτίζει μόνο το δρόμο το δικό μας τόσο καθαρά, ύστερα από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, αλλά εμπνέει και οδηγεί ακόμα κι όλους τους ξένους φυλετικά - αλλά συγγενείς πνευματικά - ανθρώπους της φιλοσοφίας και της τέχνης.

Το 1821 ο P. Shelley έγραφε: «Είμαστε όλοι Έλληνες. Οι νόμοι μας, η λογοτεχνίας μας, οι τέχνες μας, έχουν τη ρίζα τους στην Ελλάδα... Ο Νεοέλληνας είναι απόγονος αυτών των ένδοξων υπάρξεων.» Εστία πολιτισμού και τόπος προσκυνήματος η Ελλάδα είναι φυσικό να εμπνέει θαυμασμό, αγάπη, σεβασμό και ευλάβεια, σε όσους έρχονται ενσυνείδητα σ’ επαφή μαζί της. 'Οταν ο Γάλλος αρχιτέκτονας - πολεοδόμος Le Corbusier, τη χρονιά που επι- σκέφτηκε την Ακρόπολη (επειδή γινόταν ο δρόμος προς τον Παρθενώνα) ρωτήθηκε πως πρέπει ν’ ανεβαίνουν οι επισκέπτες στον ιερό βράχο, με αυτοκίνητο ή με τα πόδια, απάντησε: «με τα γόνατα»! Μα κι ο δικός μας Σολωμός γεμάτος ευαισθησία, μέσα από τη βιωματική του εμπειρία μας φωνάζει: «Κλείστε μέσα στην ψυχή σας την Ελλάδα και θα νιώσετε κάθε είδους μεγαλείο»! Το μεγα


λείο και την περηφάνεια που γεννάει όχι η πατραγαθία αλλά η συνείδηση πως το ελάχιστο εμβαδό της ελληνικής γης, αποτελεί τη βάση όπου στηρίχτηκε η σφαίρα του παγκόσμιου πνεύματος. Σήμερα, μπορεί εμείς οι Έλληνες να μη συμμετέχουμε αξιόλογα στην οικοδόμηση του πνευματικού πολιτισμού της Ευρώπης· μα το οικόπεδο όπου χτίζεται το οικοδόμημα είναι δικό μας. Και φυσικά, οι οικοπεδούχοι είναι προνομιούχοι. Γι’ αυτό και ο Έλληνας που αγκαλιάζει με αγάπη την προγονική του κληρονομιά, δεν γυρίζει πίσω· γυρίσει μπροστά. Αν ο κάθε άνθρωπος έχει καθήκον να φροντίζει την πνευματική του ανανέωση, χρέος του Έλληνα είναι να μεριμνά για την πνευματική του αναπαλαίωση. Σήμερα, η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση αποτελεί έναν κίνδυνο για τα μικρά έθνη, γιατί πρόκειται για έναν πολιτισμικό ιμπεριαλισμό, ένα κρυφό φασισμό, μια πολιτισμική κλωνοποίηση με πρότυπο το ισχυρό έθνος. Γι’ αυτό χρειάζεται κι ένα ισχυρό εθνικό συναίσθημα εξαιτίας αυτής της παγκοσμιοποίησης. Η αντίδραση στον διεθνισμό σώζει την εθνική ιδιαιτερότητα.

Τέτοιου είδους σκέψεις αναπτύσσονται μακριά από ένα νοσηρό εθνοκεντρισμό, ή εθνικιστική ομφαλοσκόπηση, μακριά από έναν αλαζονικό ρατσισμό, ή μια ανεδαφική πατριδολατρεία, έννοιες άλλωστε ασυμβίβαστες προς αυτό το πνεύμα των πανανθρώπινων και οικουμενικών αξιών, που αντιπροσωπεύει η λέξη «ελληνικότητα» (έτσι όπως διευρύνθηκε εννοιολογικά στους ελληνιστικούς χρόνους), αλλά και προς το χρέος του σύγχρονου Έλληνα, που βραδυπορεί στον πνευματικό στίβο. Αλλωστε, υγιής συνείδηση ελληνικότητας, δεν είναι μόνον η συνείδηση καταγωγής και του παρελθόντος, αλλά και η αυτοσυνείδηση της εξέλιξης, όπως π.χ. των σύγχρονων επιτεύξεων και των οραμάτων του μέλλοντος.

γ. Η αντίσταση στην αλλοτρίωσηΗ ελληνική Γραμματεία (τα κλασικά γράμματα) και η ελληνι

κή Παράδοση (ο λαϊκός πολιτισμός) κράτησαν άσβηστη την αλ


ληλουχία, τη γραμμή που ενώνει την πολιτιστική αξία του αρχαιοελληνικού πνεύματος με το σύγχρονο. Οι Έλληνες που έγι- ναν Γραικοί*, Γραικύλοι (ταπεινωτικά και υβριστικά απ’ τους Ρωμαίους καταχτητές), Ρωμιοί (σαν υπήκοοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με το διάταγμα του Καρακάλα το 212 μ.Χ.), Γκιαούρηδες (σαν ραγιάδες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας), πάθανε, όπως ήταν επόμενο, πολλές αβαρίες, μα παρόλα αυτά, ο βαθύτερος οργανικός δεσμός με το παρελθόν - ο ομφάλιος λώρος - δεν κόπηκε. Σήμερα, κυρίως η Παράδοση, που τη μελετά και την προβάλλει η Λαογραφία, βοηθάει την αντίσταση στην ανεξέλεγκτη επίδραση των ξένων πολιτιστικών στοιχείων, για να μην αλλοιωθεί ο δικός μας τρόπος ζωής και να μη συντελεστεί ο πνευματικός υβριδισμός (μιγαδοποίηση). Γιατί ο σύγχρονος εξωελληνικός πολιτισμός - με την ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας - συχνά επηρεάζει τη ζωή μας καταστροφικά. Τέτοιες αρνητικές επιδράσεις είναι π.χ. οι ψεύτικες πολιτιστικές αξίες που φαντάζουν για γνήσιες: το παράλογο, το περιττό, το αγχώδες, το νοσηρό, το εκφυλισμένο, το αναρχικό, το υπερβολικό, η κακή χωροταξία, τα ναρκωτικά, ο καιροσκοπισμός, η ηττοπάθεια, η άλλογη μίμηση, η αλλοτρίωση, ο καταναλωτικός ευδαιμονισμός, η τεχνοκρατική κυριαρχία, η νεοπλσυτιστική επίδειξη, η ασέβεια προς τη (ρύση, οι αισθητικές εκτροπές, η μαζικοποίηση που προσβάλλει την ευγένεια της ατομικότητας, κ.ά. Οι αρετές των πατέρων μας, η απλότητα, η αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας, η λεβεντιά, η ειλικρίνεια στις κοινωνικές επαφές, η λιτή διατροφή, η γνήσια και υγιής έμπνευση στις τέχνες και τη χειροτεχνία, η φιλοσοφημένη θεώρηση της ζωής, ο θερμός «συμπλησιασμός» των ψυχών στις οικογενειακές γιορτές και τα λαϊκά πανηγύρια, όπως και τόσες άλλες φυλετικές αρετές του γένους μας, κινδυνεύουν αλλά δεν πρέπει να χαθούν. Το παρήγορο στοιχείο είναι πως άρχισε μια

*«Περί την Ελλάδα την αρχαίαν, και περί την Δωδώνην και τον Αχελώον, ώκονν οι Σελλοί, οι καλούμενοι τότε μεν Γραικοί νυν δε Έλληνες» (Αριστοτέλ. «Μετερωολογικά» 352 6).


επιστροφή (άτονη και νωθρή βέβαια) στις σωστές παραδοσιακές μορφές ζωής, που άντεξαν στις ξενικές επιδράσεις και στους ανταγωνισμούς, που περισώθηκαν από τις επιβουλές και παραποιήσεις. Αρκετοί νέοι άνθρωποι βρίσκουν καταφύγιο σ’ αυτές, στις δύσκολες ώρες του προβληματισμού, της απογοήτευσης και των αδιεξόδων. Βρίσκουν ακόμα τα πρότυπα και της μήτρες για τις κοινωνικές, καλλιτεχνικές, φιλοσοφικές και πνευματικές τους δραστηριότητες. Η αρχιτεκτονική και η χωροταξία ξαναπροσέ- χουν τη χωριάτικη απλότητα και άνεση, η μουσική και η ποίηση ξαναβαφτίζονται στη λαϊκή ψυχή, και η συμπεριφορά των νέο- Ελλήνων ξαναστήνει τις γέφυρες της επικοινωνίας. Είναι παρή- γορο στοιχείο το γεγονός, πως παρ’ όλες τις «ισοπεδωτικές» επιδράσεις, η συνείδηση ελληνικότητας διατηρήθηκε στο λαό μας. Οι εξωτερικοί εχθροί τον διαβρώσανε, η εσωτερική διχόνοια τον έφθειρε, οι ξένες επιρροές τον υπονόμευσαν και τον δίχασαν, αλλά τελικά η «εθνική» του φυσιογνωμία δεν άλλαξε. Γιατί το έθνος είναι η πρώτιστη πολιτιστική ενότητα, που συνδέει πνευματικά - με κοινά στοιχεία, τα άτομα που έχουν κοινό ιστορικό παρελθόν. Είναι το όχημα της ιστορικής συνείδησης μέσα στο χρόνο. Η πνευματική παράδοση είναι το αίμα που κυλάει στις φλέβες του έθνους. Είναι μια ενεργητική ώθηση για μελλοντική δημιουργία με την εκμετάλλευση όλων των άξιων στοιχείων του παρελθόντος. Τι μπορεί ν’ αξιοποιηθεί σήμερα απ’ την αρχαία μας κληρονομιά; Να το καυτό ερώτημα. Και η σωστή απάντηση είναι εκείνη που θα φέρει την ισόρροπη σύνθεση, που θ’ αντικαταστήσει την αντιμαχία ανάμεσα στο παλιό και το νέο. Χωρίς νεκρά σχήματα του παρελθόντος αλλά και χωρίς αντιγραφή ξένων προτύπων που οδηγεί στον αφελληνισμό. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να «βιάζεται» η ιστορική μας μνήμη και να «παρα- βιάζεται» η φυλετική μας υπόσταση. Η βαθιά μέσα μας συνείδηση ελληνικότητας γνωρίζει καλά τους συντελεστές εκείνους που συγκροτούν και αναδείχνουν την υψηλή έννοια και πράξη που λέγεται Ελλάδα, και πιστεύει πως με τα υλικά του ερειπωμένου μεγάλου πολιτισμού, μπορεί να ξαναχτίσει έναν καινούργιο πολι


τισμό. Οσοδήποτε κι αν αυτό φαίνεται αδύνατο στη σημερινή εποχή του πολυεθνικού ιμπεριαλισμού, που με κάθε τρόπο (και ιδιαίτερα με τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης) διαφθείρει και υποδουλώνει τις συνειδήσεις. Ο Fr. Nietszsche επισημαίνει: «Το δέντρο αισθάνεται τις ρίζες του περισσότερο απ’ όσο μπορεί να τις δει, ωστόσο το αίσθημα τούτο μετράει το μέγεθός τους, ανάλογα με το μέγεθος και τη δύναμη των κλαδιών που φαίνονται». («Ιστορία και Ζωή»),

Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν σημαίνει καθόλου την απάρνηση της ελληνικής μας συνείδησης, την απε- μπόληση των ιδανικών μας για ιδιοτελείς λόγους και συμφεροντολογικούς σκοπούς. Δεν είναι δυνατόν άλλωστε ο Έλληνας που μπήκε μέσα στην ευρύτερη κοινότητα της Ευρώπης να έχει γερμανικό ή αγγλικό πατριωτισμό. Δεν γίνεται να πουλήσει την ψυχή του αντί πινακίου φακής και να ενστερνιστεί τα αλλότρια ή τ’ αρνητικά του δυτικού πολιτισμού, άκριτα και ασύνετα. Εξάλλου πολιτισμός δεν είναι μόνο ο εισαγόμενος από τη Δύση.

δ. Η νεοελληνική πολιτισμική ταυτότηταΟ σημερινός Ελληνισμός χαρακτηρίζεται από την αμφιταλά

ντευση ανάμεσα στη νοσταλγία του παρελθόντος και στη μανία του εκσυγχρονισμού. Το ουσιώδες είναι το τι κρατήσαμε και το τι χάσαμε απ’ τον μοναδικό εκείνον στην παγκόσμια ιστορία αρχαιοελληνικό πολιτισμό μας. Αυτός ακριβώς έχει μεγάλη σημασία για τη σημερινή μας «ταυτότητα». Έτσι μπορούμε να διαπιστώσουμε τη συνέχεια ή την απόκλιση από τον κλασικό ελληνισμό, ως προς το πνεύμα του και τον ιδεολογικό του πυρήνα, και όχι βέβαια προς τους τύπους και την έκφραση (που ανήκαν ανε- πίστρεπτα στην εποχή εκείνη).

Η σύγχρονη πνευματική Ελλάδα κλείνει μέσα της πολλά αντιφατικά στοιχεία. Από τη μια μεριά βλέπει κανείς να πολλαπλα- σιάζονται τα ποδοσφαιρικά γήπεδα, γυμναστήρια και κολυμβητήρια κι από την άλλη, την απουσία Λυρικών και Κρατικών θεά


τρων ή την έλλειψη από αίθουσες συναυλιών και πνευματικά κέντρα (ιδιαίτερα στην επαρχία). Στον τόπο αυτό, πολλοί γράφουν και λίγοι διαβάζουν*. Παλαιότερα, τα βιβλία στόλιζαν τη σκέψη των ανθρώπων· σήμερα στολίζουν τη βιβλιοθήκη τους. Η ποιότητα των βιβλίων που κυκλοφορουν είναι μέτρια και τα ταλαντούχα πνεύματα που δεν έχουν πολιτικές ή άλλες διασυνδέσεις, παραγνωρίζονται. Κι όμως τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα, έχει να επιδείξει δυο βραβεία Nobel (Σεφέρης, Ελύτης), δυο βραβεία Lenin (Βάρναλης, Ρίτσος), κι ακόμα, έναν Καζαντζάκη, που ασχο- λήθηκε με όλα τα είδη του Λόγου (και θεωρείται «κλασικός» συγγραφέας) καθώς και δυο μουσικοσυνθέτες διεθνούς κύρους, τους Μ. θεοδωράκη και Μ. Χατζηδάκη. Φυσικά και οι ταλαντούχοι της διασποράς είναι πολλοί, όπως οι: Κ. Καστοριάδης, Κ. Αξελός, I. Ξενάκης, Ε. Παπαθανασίου, Λ. Σαμαράς, Γ. Κουνέ- λης, Κ. Γαβράς, κ.ά. Ακόμα, τ’ αποτελέσματα δημοσκοπήσεων και στατιστικών δεδομένων για το 1994 έδειξαν πως στην Ελλάδα εκδόθηκαν 6.000 βιβλία από τα οποία τα 2.000 ήταν ποιητικά (και αυτός ο αριθμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ευρώπη). Επομένως οι Έλληνες καλλιεργούν με ευαισθησία την ποίηση, που είναι μια αντίδραση και μια νίκη στην παντοδυναμία των εικόνων, και στην εύκολη κυριαρχία τους σε ανθρώπους που διαθέτουν μια κάποια «οκνηρία πνεύματος». Το 1996 εκδόθηκαν 5.058 νέα βιβλία 4.000 συγγραφέων (και 490 εκδοτών). Το 1997 άρχισε να λειτουργεί στην Αθήνα ένα σύγχρονο Ηλεκτρονικό Βιβλιοπωλείο Internet, που διαθέτει σε πρώτη άμεση ζήτηση 80.000 βιβλία.

Ένα ελπιδοφόρο όμως γεγονός με την πάροδο του χρόνου, είναι η αύξηση του αναγνωστικού κοινού των νέων. Σύμφωνα με έρευνα του Ελληνικού Εθνικού Κέντρου Βιβλίου το 1997, που έγινε με σκοπό να σκιαγραφήσει το προφίλ του Έλληνα αναγνώστη,

*Πανελλαδιχή έρευνα της «ICAP-GALLUP» το 1992 για το αν διαβάζουν λογοτεχνικά βιβλία, μεταξύ 2.000 Ελλήνων, έδειξε ότι το 75 τοις εκατό απ' τους ερωτηθέντες δεν διάβαζε απολύτως κανένα βιβλίο το χρόνο. Το 17 τοις εκατό διάβαζε 1-3 βιβλία, και το 8 τοις εκατό 3-10 βιβλία.


διαπιστώθηκε ότι η περίφημη γενιά του «internet» και της «τηλεόρασης» δεν αγνοεί την αξία του βιβλίου.

Το υψηλότερο ποσοστό των αναγνωστών λογοτεχνίας, 43,8%, είναι νέοι ηλικίας 15-24 χρόνων. Το αμέσως επόμενο υψηλό ποσοστό, 37,5%, είναι νέοι ηλικίας 25-34 χρόνων.

Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε ανάμεσα στους επισκέπτες έκθεσης βιβλίου, στην οποία κυριάρχησαν οι νεαρές ηλικίες: Το ποσοστό 18,5% αντιπροσωπεύει επισκέπτες από 13 έως 18 χρόνων! Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η παραγωγή βιβλίων στη χώρα μας ανεβαίνει σταθερά με την πάροδο του χρόνου. Και μάλιστα οι βιβλιόφιλοι, μικροί και μεγάλοι, αγοράζουν βιβλία για να τα διαβάσουν και όχι για να τα χαρίσουν.

Τα παιδιά, λοιπόν, επιλέγουν συνειδητά να ανοίξουν ένα παράθυρο στη γνώση. Προτιμούν τη συντροφιά του βιβλίου, το οποίο έχει ρόλο εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό.

Παρόλα όμως αυτά η κατάσταση δεν είναι όσο θα ’πρεπε ικανοποιητική. Υπάρχει βέβαια στη βάση έναν κακό που είναι γενικό: η υποτίμηση και περιφρόνηση της ουμανιστικής παιδείας από έναν πολιτισμό με μονομερή κορύφωση της τεχνολογικής και επιστημονικής διάστασης. Έτσι, όλες εκείνες οι άγρυπνες πνευματικές συνειδήσεις, που είχαν σαν «επιούσιον άρτον» τη φιλοσοφία πάνω σε γνωσιολογικά, ηθικά και αισθητικά θέματα, καθημερινά ελαττώνονται. Κι όμως η Ελλάδα (που δεν έχει άλλα ανταγωνιστικά μέσα) θα ’πρεπε να διατηρήσει και ν’ αναπτύξει τον πατρογονικό πνευματικό της θησαυρό. Αντί γι’ αυτό παρατηρούμε πολλά δυσάρεστα. Ας απαριθμήσουμε μερικά. 1. Πνευματική οκνηρία (κυρίως στη νεολαία, ευτυχώς όχι σε όλη). Το καλό βιβλίο στην Ελλάδα δεν ξεπερνάει ένα ανταγωνιστικό κοινό από 20.000 ανθρώπους. 1 Ακριβό βιβλίο για τα πλατιά λαϊκά στρώματα. 3 Υποτυπώδης συμπαράσταση του κράτους στους άξιους λογοτέχνες. 4. Ατελής πνευματική αποκέντρωση. Η επαρχία ακόμα διψά. 5. Μη συστηματική διδασκαλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα Σχολεία και ολιγόωρη ενασχόληση μ’ αυτή. ά Επιλογή των βιβλίων που κυκλοφορούν (από τους εκδοτικούς οίκους) με καθα


ρά εμπορικά κριτήρια, και ελλιπέστατη τροφοδοσία της επαρχίας. 7. Συνήθως πρόχειρες και ελλιπείς μεταφράσεις των ξενόγλωσσων βιβλίων. 8. Βιβλιοθήκες με ουσιαστικές ατέλειες. Η εφαρμογή της πληροφορικής τεχνολογίας στις ελληνικής βιβλιοθήκες αν και έχει αρχίσει (Πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες κυρίως) εντούτοις χωλαίνει ιδιαίτερα στο ειδικευμένο προσωπικό. Οι βιβλιογραφικές εγγραφές και η διάθεση προϊόντων αυτοματισμού των βιβλιοθηκών είναι ένα μεγάλο επίτευγμα της εποχής μας. Ο υποβαθμισμένος ρόλος των παραδοσιακών βιβλιοθηκών όλων των κατηγοριών (Δημόσιες, Δημοτικές, Ακαδημαϊκές, Ιδρυμάτων, κ.ά.) δεν εξυπηρετούν τις σημερινές ανάγκες των αναγνωστών, που βρίσκονται μπροστά σε μια τεράστια εκδοτική κίνηση στην Ελλάδα: 2- 3 χιλιάδες βιβλία το χρόνο. 9. Η TV δεν αξιοποιεί την ελληνική λογοτεχνία με το να διασκευάζει και να προβάλλει τα έργα της.

Η υποβάθμιση της πνευματικής - πολιτισμικής στάθμης του νεοέλληνα είναι ένα γεγονός, που εύκολα επισημαίνεται αν παρατηρήσει κανείς τις διάφορες εκδηλώσεις του κοινωνικού του βίου. Αναφέρουμε μερικές τέτοιες περιπτώσεις:

- Η άμβλυνση της ηθικής ευαισθησίας στην καθημερινή διαπροσωπική συναλλαγή, και η δημιουργία μιας στεγνής ατομικι- στικής και χρησιμοθηρικής συνείδησης.

- Η υπερβολική αγάπη του μεγάλου κοινού προς επώνυμους καλλιτέχνες του συρμού, των νυχτερινών κέντρων (χαμηλής στάθμης) και συχνά η μίμηση τέτοιων προτύπων.

- Η συνήθεια σε μια πνευματική διατροφή υποπροϊόντων που εισάγονται εξ Αμερικής και σερβίρονται απ’ την TV. Και εδώ εννοούμε κυρίως τις ταινίες και τα σύγχρονα μουσικά ρεύματα.

- Το κακό αισθητικό γούστο, που εκδηλώνεται σε κάθε του μορφή και μαρτυρεί την έλλειψη αισθητικής παιδείας και την παντελή απουσία της μυστικής γοητείας του Ωραίου. Αυτό (ραίνεται καθαρά σε κάθε μορφή της σύγχρονης πνευματικής δραστηριότητας: γλώσσα, ποίηση, μουσική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, θεατρική επιθεώρηση (όπου η κακή πολιτική σάτυρα συνδυάζεται με αθέμιτη βωμολοχία), κινηματογράφος, TV, κ.λπ.


- Η ολιγωρία και η αδράνεια για την οικοδόμηση ενός καλύτερου πολιτιστικού μέλλοντος.

ε. Γενικά συμπεράσματαΑν επιχειρήσει κανείς να κοιτάξει αντικειμενικά και χωρίς

προκατάληψη τον χαρακτήρα του Έλληνα και ιδιαίτερα του Νεοέλληνα - εξετάζοντάς τον «γυροσκοπικά» και σε βάθος, θα διαπιστώσει ότι βρίσκεται μπροστά σ’ έναν ομαλό ψυχισμό, αλλά ταλαιπωρημένο από τη βιομέριμνα, τις ξενόφερτες επιρροές κι από μια συνεχιζόμενη ανασφάλεια. Ωστόσο η δραστηριότητά του και η ελπίδα του σ’ ένα καλύτερο αύριο δεν έχει καμφθεί.

Η σωστή παραδοσιακή αγωγή της ζωντανής οικογένειας και η ευσυνειδησία των σχολικών του δασκάλων, του έχει εμφυτεύσει ένα καλοκάγαθο ήθος. Είναι ευγενικός και φιλότιμος, επικοινω- νιακός και εξυπηρετικός, συγκαταβατικός και ανθρωπιστής, πρόθυμος για μικροθυσίες όταν πρόκειται να συμπαρασταθεί στη δυστυχία του άλλου, ακόμα κι αν του είναι άγνωστος, και πρόθυμος για μεγαλύτερες θυσίες όταν πρόκειται για την πατρίδα του. Οι εξαιρέσεις υπάρχουν αλλά δεν αναιρούν τον κανόνα.

Τριαντάφυλλο με πολλά αγκάθια ο Έλληνας έχει μια ελκυστική ομορφιά που χρειάζεται μεγάλη προσοχή να τον πλησιάσεις.

Ρεαλιστής μα και ευφάνταστος ουτοπιστής, ο Έλληνας άλλοτε θεωρεί την Ελλάδα ως ένα φωτεινό πλάσμα του νου κι άλλοτε ως ένα ομιχλώδες εκτόπλασμα της φαντασίας. Γίνεται ο ίδιος φιλέλληνας και ανθέλληνας. Αγαπά και μισεί τον τόπο του. Ωστόσο, μόνον αυτός ξέρει ν’ “αντιπαθεί” την πατρίδα του από αγάπη! Κι όταν την εγκαταλείπει κι αποδημεί, ο νόστος και η αγάπη του για τον τόπο που “εμίσησε” μεγαλώνει και τον πνίγει.

Είναι γεγονός ότι οι αλλεπάλληλες και μακροχρόνιες υποδουλώσεις των Ελλήνων (Ρωμαιοκρατία, Τουρκοκρατία, Ενετοκρατία, κ.ά.) διαστρέψανε πολλές αρετές τους σε κακίες και πολλά προτερήματά τους σε ελαττώματα. Ο κώδικας συμπεριφοράς των δούλων προς τους δυνάστες είναι ενιαίος για όλους τους σκλά


βους, και μέσα σ’ αυτόν τον κανόνα συμπεριλαμβάνονται και οι Έλληνες. Τα ελαττώματα του χαρακτήρα που εμπεριέχονται σ' αυτόν τον κώδικα συμπεριφοράς των δουλών, είναι: δολιότητα, πανουργία, απάτη, ψευδολογία, κολακεία, επιτηδειότητα, πονηριά, μηχανορραφία, θρασυδειλία, χαμέρπεια, δουλοφροσύνη, εχθρότητα, φαυλότητα, εριστικότητα, φιλοχρηματία, κλοπή, ανακολουθία, καχυποψία, υποκρισία, εκδικητικότητα, προδοσία, διπροσωπία, δυσπιστία, κ.ά.

Ο Ν. Δήμου στο βιβλίο του «Οι Νέοι-Έλληνες» γράφει: «Οι νεοέλληνες δεν αποκτήσαμε αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση. Χαρακτηριστικό μας η έλλειψη σιγουριάς. Η ψυχολογική επίδραση της τουρκοκρατίας παραμένει ακόμη. Μπορεί να διώξαμε τους Τούρκους από τη χώρας μας, αλλά κάναμε πολλά χρόνια να τους διώξουμε από μέσα μας. Ήταν μόνιμα μέτρο σύγκρισης και άλλοθι.

Μια ατμόσφαιρα μοιρολατρίας είχε μείνει σ’ αυτή τη χώρα. Μια περίεργη σχέση με το κράτος, με το μέλλον, με τον εαυτό μας. Κακομοιριά και ευθυνοφοβία. Ραγιαδισμός και ωχαδελφι- σμός. Μικροπρόθεσμη σκέψη και δράση, και μικρόψυχο αίσθημα. Μοναδικά μέσα επιβίωσης: το σκύψιμο του Χατζηαβάτη, ή η πονηριά του Καραγκιόζη... Αυτός ήταν ο Τούρκος μέσα μας».

Ωστόσο όλα αυτά τα «κατάλοιπα» της σκλαβιάς, δεν πρέπει φυσικά να διαιωνίζονται ή ν’ αποτελούν την στερεότυπη δικαιολογία της πολιτιστικής υποβάθμισης, που χαρακτηρίζει πολλούς νέο-Έλληνες. Δεν πρέπει ν’ αποτελούν το εθνικό μας «άλλοθι» που δικαιολογεί τα ελαττώματά μας. Είναι απαράδεκτο να διαιω- νίζεται και να αναπαράγεται η διαφθορά και η δουλοπρέπεια, η υποτέλεια και ο εκφυλισμός. Αυτοί που διαπλάθουν την κοινωνική ηθική και προσφέρουν γνώση και πληροφόρηση στον ελληνικό λαό (η πολιτεία, τα Μ.Μ. Ενημέρωσης, η δημοσιογραφία κ.ά.) πρέπει ν’ αναθεωρήσουν τη στάση τους. Γιατί από ανικανότητα ή υστεροβουλία (κερδοσκοπική) αδιαφορούν για τον φωτισμό και την ηθική διαπαιδαγώγηση των Νεοελλήνων. Κι ωστόσο ο Νεοελ- ληνισμός μπορεί και πρέπει να προχωρήσει.

238 IAIQN ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

Η Ελλάδα η χώρα του «αίέν άριστεύειν» έχει τα προσόντα γι’ αυτό το προχώρημα. Οι διάφορες δικαιολογίες που ενισχύουν την παθητικότητά της πρέπει να παραμεριστούν. Εύστοχα ένα λαϊκό τραγουδάκι (του Γ. Ανδρέσυ) προτρέπει:

«Εσύ που λες πως δεν πεθαίνεις παρά μονάχα ξαποσταίνεις, σήκω, περπάτα...Και μη μου πεις πάλι ποιος φταίει τι έχουμε μείνει τελευταίοι».

Κι ένα άλλο (του Β. Παπακωνσταντίνου) υπογραμμίζει: «Οδός Ελλήνων Οδός τον πάθους·Οδός τον λάθους.Οδός του ύψους και του βάθους».

Συμπερασματικά θα λέγαμε για τους νέο-Έλληνες ότι σε γενικές γραμμές, ο χαρακτήρας τους είναι «καλός καγαθός», φιλειρηνικός και πολιτισμένος. Είναι ευαίσθητοι στις έννοιες τις ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ισοπολιτείας. Είναι κοινωνικοί, φιλικοί, φιλότιμοι και με κλίση στο εμπόριο, στην επιστήμη, στα γράμματα, στις τέχνες και τη τεχνολογία. Αγαπούν την οικογένεια και την παράδοση. Έχουν πλούσια εσωτερικότητα, πνεύμα ανθρωπιάς, και είναι φιλοπρόοδοι. Οι πολιτισμικές επιρροές που δέχτηκαν οι Έλληνες ως πολίτες μικρού και «εξαρτώμενου» κράτους από μεγαλύτερα, μπορεί να συνέβαλαν σε μερικό μετασχηματισμό, αλλά ποτέ σε πλήρη αλλοίωση της φυσιογνωμίας τους.

Και κάτι ακόμα, που πρέπει να έχουν υπόψη τους και οι ξένοι επικριτές μας: ποιο άλλο ευρωπαϊκό κράτος μέσα σε 170 χρόνια ζωής (αφού η Ελλάδα μετά την τουρκοκρατία ξεκίνησε από μηδενική βάση) έχει να παρουσιάσει τόσα επιτεύγματα; Οικοδομήσαμε ένα κράτος πρόνοιας και δικαίου, θέσαμε θεμέλια στην εκβιομηχάνιση, αναπτύξαμε το εμπόριο και τον τουρισμό, προωθήσα


με την παιδεία, βελτιώσαμε τις συγκοινωνίες μας, ευπρεπίσαμε τις πόλεις και τους οικισμούς μας, κ.λπ., κ.λπ. Ο καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γ. Δερτιλής, μας λέει: «Αν οι ξένοι επικριτές μας είχαν μια καλύτερη πληροφόρηση θα έβλεπαν μια κοινωνία που δεν έχει βιώσει την Αναγέννηση και τη λεγόμενη «επιστημονική επανάσταση» - όπως, αργότερα, δε με- τέσχε ούτε στη «βιομηχανική», θ α έβλεπαν ότι οι πρόσφατες καταβολές της ριζώνουν σε ένα σύνολο από κοινωνίες χριστιανικές, υποτελείς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στη Βενετία, που συναποτελούσαν ένα ορθόδοξο και ελληνόφωνο «Γένος». θα έβλεπαν το «γένος» αυτό να διαμορφώνεται σε «έθνος» - λίγο αργότερα από ορισμένα ευρωπαϊκά έθνη, λίγο νωρίτερα από ορισμένα άλλα. θα έβλεπαν τα ευπορότερα στρώματα αυτής της εθνότητας, εξαίρεση στα εξαθλιωμένα Βαλκάνια, να αγγίζουν τον Διαφωτισμό' να τον αγγίζουν μόλις, αλλά πάντως να το κατορθώνουν χάρη στα ανοίγματά τους προς τη θάλασσα και το εμπόριο, χάρη στον πλούτο που σωρεύει η διασπορά τους σε όλη την Ευρώπη.

θα έβλεπαν να ωριμάζει πρώιμα και να ξεσπάει, στην ελληνική χερσόνησο, μια ενδιαφέρουσα «μεικτή» επανάσταση, κοινωνική και συνάμα εθνική. Και μετά, να συγκροτείται εκ του μηδε- νός ένα σύγχρονο κράτος· να καθιερώνεται, επίσης πρώιμα, ένα δημοκρατικό, κοινοβουλευτικό καθεστώς και να επιβιώνει, να εξελίσσεται και να διαρκεί ως τις ημέρες μας, παρά τα ελαττώματα και τις κατά καιρούς αναστολές του.

Και θα διαπίστωναν ότι έτσι, σε ένα διάστημα 170 ετών, μόλις έξι - επτά γενεών, αυτή η κάπως ιδιότυπη ευρωπαϊκή κοινωνία, ξεκινώντας από μια κατάσταση υποτέλειας, οικονομικής εξαθλίωσης και πολιτισμικής αδράνειας, να συγκροτείται σε μια χώρα οικονομικά, και κοινωνικά και πολιτισμικά αναπτυγμένη».

Η σύγχρονη Ελλάδα παράγει πολιτισμό, αλλά και εξάγει πολιτισμό. Και λέγοντας πολιτισμό εννοούμε την επικράτηση του πνεύματος (της σκέψης, του στοχασμού, των ιδεών, των ηθικών αξιών, της ευαισθησίας, της παιδείας) επάνω στην πράξη και την


εμπορική συναλλαγή. Το πολιτισμικό αγαθό είναι εκείνο που στο εφήμερο εμφυσά την αιωνιότητα, στο τοπικό εμβολιάζει την παγκοσμιότητα, στο επίκαιρο κεντρίζει τη διαχρονικότητα, στη σημερινή επιθετικότητα και κακότητα των πολιτικών της γης προσφέρει το όραμα του ανθρωπισμού. Και η σημερινή Ελλάδα γνωρίζει και υπηρετεί αυτό το πολιτισμικό αγαθό.

θ α κλείσουμε με δυο χαρακτηριστικά ποιήματα. Το πρώτο είναι του Οδ. Ελΰτη για την Ελλάδα και το δεύτερο του Franco Calabrese για την πατρίδα του την Ιταλία (που αν κάποιος το έγραφε για την Ελλάδα δεν θ’ άλλαζε πολλές λέξεις).

Οδ. Ελύτη: Ο Ήλιος

Όμορφη και παράξενη πατρίδα.Ωσάν αυτή που μου 'λάχε δεν είδα.

Ρίχνει να πιάσει ψάρια, πιάνει φτερωτά.Στήνει στη γη καράβι, κήπο στα νερά.Κλαίει, φιλεί το χώμα, ξενιτεύεται.Μένει στους πέντε δρόμους, αντρειεύεται.Κάνει να πάρει πέτρα τήνε παρατά.Κάνει να τη σκαλίσει βγάνει θάματα.Μπαίνει σ’ ένα βαρκάκι πιάνει ωκεανούς.Ξεσηκωμούς γυρεύει, θέλει τύραννους.

Πέντε μεγάλους βγάνει, πάνω τους βαρείΑν λείψουν απ ’ τη μέση, τους δοξολογεί!

Franco Calabrese: Ιταλία μου

Αυτή είναι η πατρίδα μου.Ένας τόπος ηρωικός και δειλός, κυνικός και γενναιόδωρος- θρησκομανής και ειδωλολάτρης, πιστός και επίορκος- ειλικρινής και υποκριτής, συνετός και απερίσκεπτος προοδευτικός και οπισθοδρομικός, καταραμένος και αγαπημένος,


που όλα τα δέχεται και τα διώχνει, όλα τα θυμάται και τα ξεχνά.Αυτή είναι η πατρίδα μου.Ένας τόπος όμορφος και δυστυχής, άθλιος και υπέροχος· ελεύθερος και σκλάβος,όπου είναι δύσκολο να δουλέψεις, να ζήσεις και να θέλεις το καλό- όπου ποιητές και τρομοκράτες, άγιοι και μαφιόζοι ναυτικοί και στεριανοί, καλλιτέχνες και κομπιναδόροι κατοικούν μαζί.Αυτή είναι η πατρίδα μου: μια λαμπρή - πικρή πατρίδα που λέγεται Ιταλία.

(Μετ. κ. Σταμάτη)

στ. Ανθολόγιο στοχασμών για τους Έλληνες και την Ελλάδα

Μερικοί προσωπικοί γνωμικοί στοχασμοί για τους Έλληνες και την Ελλάδα, μπορεί να σταθούν χρήσιμοι για τον αναγνώστη αυτού του βιβλίου. Τους παραθέτουμε ως «ψηφίδες ιδεών» με σκοπό ν’ απστελέσουν κίνητρα και δικών του στοχασμών.

— Η Ελλάδα δεν είναι έκταση στον γεωγραφικό χώρο. Είναι ένταση στον πνευματικό χώρο. Είναι νοοτροπία.

— Ανθρωπος ονομάζεται η ύπαρξη που τοποθετεί πάνω απ’ αυτή κάποιο θεό. Έλληνας ονομάζεται ο άνθρωπος που τοποθετεί πάνω απ’ τους θεούς την ελευθερία.

— Μπορεί εμείς οι Έλληνες, σήμερα, να μη συμμετέχουμε αξιόλογα στην οικοδόμηση του πνευματικού πολιτισμού της Ευρώπης· μα το οικόπεδο που χτίζεται το οικοδόμημα είναι δικό μας. Και οι οικοπεδούχοι είναι προνομιούχοι.

— Όλοι οι λαοί έχουν μια εθνική παρακαταθήκη: την Ελευθερία· οι Έλληνες όμως έχουν και δεύτερη: τον ορθό Λόγο. Πλάι στο Μνημείο των πεσόντων στήνουν την Ακαδημία.


— Το πάθος για ελευθερία, στον Έλληνα, με κανένα είδος ελευθερίας δεν συμβιβάζεται απόλυτα. Γι’ αυτό, στο χώρο του μΰθου αναζήτησε την πιο θαυμαστή ελευθερία και στο χώρο της φιλοσοφίας βρήκε την πιο γνήσια απολύτρωση.

— Σ’ οποιαδήπστε γλώσσα, ο λόγος που έχει βαθύτητα και σαφήνεια μαζί, πρέπει να χαρακτηρίζεται σαν «ελληνικός λόγος».

— Ο Έλληνας που αγκαλιάζει μ’ αγάπη την προγονική του κληρονομιά, δεν γυρίζει πίσω- γυρίζει μπροστά.

— Αν ο κάθε άνθρωπος έχει καθήκον να φροντίζει για την πνευματική του ανανέωση, χρέος του Έλληνα είναι να μεριμνά για την πνευματική του αναπαλαίωση.

— Από τον γάμο του Ελληνικού πνεύματος με τον Χριστιανισμό, βγήκε ένα παιδί που δε μοιάζει ούτε με τον ένα ούτε με τον άλλο γονιό. Η ελληνοχριστιανική σύνθεση είναι ένα ετερογενές «μείγμα» σε ισορροπία κι όχι μια χημική «ένωση».

— Κάθε πνευματικός καρπός για να ωριμάσει χρειάζεται τον ήλιο της Ελλάδας.

— Με μέτρο τους προγόνους μας μετράμε το ανάστημά μας και το βρίσκουμε μικρό. Μα δεν εγκαταλείπουμε αυτό το μέτρο (και δεν καταδεχόμαστε άλλο) γιατί αυτή η επίγνωση της μικρό- τητάς μας γίνεται αφορμή ύψους.

— Μόνον ένας Έλληνας μπορεί να συνδυάσει αρμονικά την απαισιοδοξία της σκέψης με την αισιοδοξία της θέλησης.

— Ο Έλληνας αδρανεί να σηκώσει τις μικρές πέτρες που εμποδίζουν τον βιοτικό του δρόμο· αλλά πρόθυμα σηκώνει τη μεγάλη πέτρα που πάει να φράξει τον ιστορικό του δρόμο.

— Οι σημερινοί Έλληνες είναι οι κλειδοκράτορες του αρχαίου τους πολιτισμού, που έχασαν τα κλειδιά (και κάποιοι απ’ αυτούς τ’ αναζητάνε έξω απ’ την Ελλάδα).

— Κάθε καινούργια εκκλησία θεμελιώνεται πάνω σε κάποια οστά αγίου. Κάθε καινούργια φιλοσοφία θεμελιώνεται πάνω σε κάποια στοιχεία ελληνικά.

— Αυτός που στα είκοσί του ερωτεύτηκε την Ελλάδα, στα σαράντα του είναι δυο φορές ένας εικοσάχρονος ερωτευμένος.


— Η ελευθερία που γέννησε η Ελλάδα ποτέ δε βύζαξε το γάλα της- μεγάλωσε πίνοντας το αίμα της.

— Οι Έλληνες έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία στο φως του Λόγου. Γιατί η φύση τους μαθαίνει να βιώνουν το φως και η ιστορική τους παράδοση να βιώνουν το Λόγο.

— Το ηθικό δώρο της Ελλάδας στη ανθρωπότητα είναι: η «έλλογη αρετή». Το αισθητικό της δώρο είναι η «έλλογη τέχνη» και το γνωσιολογικό της δώρο, η «έλλογη αλήθεια».

— Και με την αρχαία σκουριά τους ακόμα, οι ελληνικές αξίες λάμπουν.

— Συναντούμε συχνά ξένους φιλέλληνες, μα σπάνια βρίσκουμε Έλληνες φιλέλληνες.

— Σε εποχές που οι λαοί δεν είχαν να επιδείξσυν παρά μια τελειότατη Ατέλεια, οι Έλληνες πέτυχαν μια ατελή Τελειότητα.

— Για τους Έλληνες, η δυστυχία μέσα στη γνώση στάθηκε πιο επιθυμητή από την ευτυχία μέσα στην άγνοια.

— Γιατί οι Έλληνες ποιητές - στα δικαστήρια - δεν ορκίζονται στον Όμηρο;

— Ευτυχώς που είμαστε Έλληνες και οι ρίζες μας είναι από μάρμαρο και πνεύμα. Γι’ αυτό δεν σαπίζουν. Αλλιώς θα ’ταν θεό- ξερη η αρχαία τούτη δρυς.

— Από τ’ αρχαία μας αγάλματα, άλλα έχουν φθαρεί από τον χρόνο, κι άλλα έχουν φθείρει το χρόνο.

— Ο Έλληνας έχει δυο ηλικίες. Αυτή που γράφει η ταυτότητά του, κι εκείνη που γράφει η ιστορία του.

— Ο Έλληνας κι όταν ακόμα είναι ελεύθερος κατασκευάζει έναν τύραννο για να τον ρίξει και να ξαναχαρεί την καινούργια του ελευθερία του.

— Η Ελλάδα είναι ένα επίγραμμα στο θυρεό της Ευρώπης (που ελάχιστοι ευρωπαίοι ξέρουν να το διαβάσουν).

— Στην αρχαιότητα η Ελλάδα ελάμπρυνε την ιστορία. Σήμερα τη λαμπρύνει η ιστορία της.

— Στην αρχαιότητα ο Μ. Αλέξανδρος «έσπειρε» σ’ όλον τον


κόσμο την Ελλάδα. Σήμερα ο τουρισμός σπέρνει όλον τον κόσμο στην Ελλάδα.

— Μπορεί να μη φυτεύουμε σήμερα οι Έλληνες, ολόκληρο τον αρχαίο αγρό του πνεύματος που κληρονομήσαμε. Όμως καλλιεργούμε ακόμα σε μια γωνιά το λιγοστό σιτάρι, που - και σε μικρή δόση - νοστιμίζει το ψωμί των ξένων λαών.

— Υπάρχει ένας σκόπελος στη σύγχρονη παγκόσμια διανόηση: ότι πάντα κάποιος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος προηγήθηκε σ’ οτιδήποτε «νέο» προσκομίσει αυτή η διανόηση.

— Τους σοφούς προγόνους μας, οι ξένοι τους κάνουν συνείδηση· εμείς τους κάνουμε αγάλματα κι εμπορικές φίρμες.

— Αυτός ο πάσσαλος που βάζει ο ισχυρός στο δεντράκι της ελευθερίας του αδύνατου για να το προστατέψει, έρχεται μέρα που αν δεν βγει, εμποδίζει την ανάπτυξή του.

— Το όραμα μιας ανέσπερης Ελλάδας πλάθει με φως μερικούς ξεχωριστούς ανέσπερους Έλληνες.

— Μαρμάρινες γλάστρες τ’ αρχαία ελληνικά θέατρα, όπου οι θεοί φυτέψανε το Λόγο.

— Ευγενές οπωροφόρο δέντρο η Ελλάδα, που το μπολιάζουν με μοσχεύματα πολύ κατώτερης ποιότητας.

— Αν θέλανε πραγματικά να μας παινέψουνε οι ξένοι θα λέγανε: «Οι Έλληνες έχουν πολύ ήλιο και θάλασσα... μέσα τους».

— Ένας τοξικομανής της ελευθερίας είναι ο Έλληνας. Μπορεί να «χαλάσει κόσμο» για να βρει τη δόση του.

— Έλληνας λέγεται όποιος προσπέρασε αδιάφορος την ευτυχία, στο νου του μόνον έχοντας ελευθερία.

— Τον Παρθενώνα ποτέ δεν τον άγγιξε κεραυνός. Εκτός απ’ τον Ελγίνο.

— Έλληνες είμαστε, μα δεν καταλαβαίνει ο ένας τον άλλον. Ο καθένας μιλάει τη γλώσσα της νοοτροπίας του· τη διάλεκτο του συναισθήματός του- τον ιδιωματισμό του φανατισμού του.

— Είναι πραγματικά δυο ισχυρά νομίσματα: το αμερικάνικο δολάριο και η ελληνική φιλοσοφία.


— Όσο θα υπάρχει κόσμος, η Ευρώπη θα μένει καθισμένη πάνω στον Έλληνα ταύρο-Δία.

— Οι σπόροι της Ελλάδας, όπου κι αν πέσουν, όποτε κι αν πέσουν, καρπίζουν φως.

— Στους μεγάλους σεισμούς των ιδεολογιών τρέξτε να φυλαχτείτε κάτω απ’ τις αρχαίες κολώνες του ελληνικού πνεύματος.

— Πολύτιμος «θεμέλιος λίθος» η Ελλάδα, κι αρχαϊκό ακροκέραμο στη στέγη της Ευρώπης.

— Σωστά έχει σταυρό η ελληνική σημασία. Σωστότερο αν είχε αγκάθινο στεφάνι...

— Μια χαρά, μια λύπη είναι η Ελλάδα. Μα αυτή η χαρμολύπη κρατάει ζωντανή την ψυχή της.

12 Ανθολόγιο κειμένωνγια τον χαρακτήρα τον 'Ελληνα

r iv a μικρό «εκλόγιον» αντιπροσωπευτικών κειμένων για τον χαρακτήρα του Έλληνα από Έλληνες πνευματικούς ανθρώπους και φιλοσόφους, προσφέρει οπωσδήποτε μια σφαιρική θέαση του θέματος. Ας μελετήσουμε τις παρατηρήσεις τους κι ας εντρυφή- σουμε στις γνώμες τους.

Κ. Τσάτσος

ΟΞΥΡΡΥΓΧΕΙΟΙ ΠΑΠΥΡΟΙΑπό την Οξύρρυγχο της Αιγύπτου, στις όχθες του Νείλου, ένας

παλιός φίλος μου έφερε μερικές επιστολές Ρωμαίου συγκλητικού, γραμμένες σε παπύρους, που απευθύνονται σ’ έναν ανθύπατο διοικητή ελληνικών περιοχών, και του αναλύει - συμβουλευτικά - το πολιτικό ήθος των Ελλήνων (που βρίσκονται κάτω απ’ την Ρωμαϊκή κυριαρχία). Τις επιστολές αυτές μετέφρασα απ’ τα λατινικά και δημοσιεύω:

I. Ο Έλληνας είναι πιο εγωιστής από μας και συνεπώς και από όλα τα έθνη του κόσμου. Το άτομό του είναι «πάντων χρημάτων μέτρον» κατά το ρητό του Πρωταγόρα. Αδέσμευτο, αυθαίρετο, και ατίθασο, αλλά και αληθινά ελεύθερο ορθώνεται το Εγώ των ελλήνων. Χάρις σε αυτό σκεφθήκανε πηγαία, πρώτοι αυτοί, όσα εμείς αναγκαζόμαστε σήμερα να σκεφθούμε σύμφωνα με τη σκέψη τους. Χάρις σε αυτό βλέπουν με τα μάτια τους και όχι με τα μάτια εκείνων που είδαν πριν απ’ αυτούς. Χάρις σε αυτό η


σχέση τους με το σύμπαν, με τα πράγματα και τους ανθρώπους δεν μπαγιατεύει, αλλά είναι πάντα νέα, δροσερή και το κάθε τι, χάρις σε αυτό το Εγώ, αντιχτυπάει σαν πρωτοφανέρωτο στην ψυχή τους. Είναι όμως και του καλού και του κακού πηγή τούτο το χάρισμα. Το ίδιο Εγώ που οικοδομεί τα ιδανικά πολιτικά συστήματα, αυτό διαλύει και τις πραγματικές πολιτείες των ανθρώπων. Και ήρθανε οι καιροί όπου ο ελληνικός εγωισμός ξέχασε την τέχνη που οικοδομεί τους ιδανικούς κόσμους, αλλά δεν ξέχασε την τέχνη που γκρεμίζει τις πραγματικές πολιτείες. Και εμείς τους συναντήσαμε σε τέτοιους καιρούς και γι’ αυτό η κρίση μας γι’ αυτούς συμβαίνει να είναι τόσο αυστηρή, που κάποτε καταντάει άδικη.

Αλλά και πώς να μην είναι; Η μοίρα μάς έταξε νομοθέτες του κόσμου και το ελληνικό άτομο περιφρονεί το νόμο. Δεν παραδέχεται άλλη κρίση δικαίου παρά την ατομική του, που δυστυχώς στηρίζεται σε ατομικά κριτήρια. Απορείς πως η πατρίδα των πιο μεγάλων νομοθετών έχει τόση λίγη πίστη στο νόμο. Και όμως από τέτοιες αντιθέσεις πλέκεται η ψυχή των ανθρώπων και η πορεία της ζωής των. Σπάνια οι έλληνες πείθονται «τοις κείνων ρήμασι». Πείθονται μόνο στα ρήματα τα δικά τους και ή αλλάζουν τους νόμους κάθε λίγο, ανάλογα με τα κέφια της στιγμής ή όταν δεν μπορούν να τους αλλάξουν, τους αντιμετωπίζουν σαν εχθρικές δυνάμεις και τότε μεταχειρίζονται εναντίον τους ή τη βία ή το δόλο. Α! τόσο τη χαίρεται ο έλληνας την εύστροφη καταδολίευση τους, τους σοφιστικούς διαλογισμούς που μεταβάλλουν τους νόμους σε ράκη!

Ο έλληνας έχει πιο αδύνατη μνήμη από μας και γι’ αυτό έχει λιγότερη συνέχεια στον πολιτικό του βίο. Είναι ανυπόμονος και κάθε λίγο, μόλις δυσκολέψουν κάπως τα πράγματα, αποφασίζει ριζικές μεταρρυθμίσεις, θες να σαγηνέψεις την εκκλησία του δήμου σε μια πόλη ελληνική; Πες τους: «Σας υπόσχομαι αλλαγή». Πες τους: «θα θεσπίσω νέους νόμους». Αυτό αρκεί* με αυτό χορταίνει η ανυπομονησία τους, το αψίκορο πάθος τους. Τι φαεινές συλλήψεις θα βρης μέσα σε αυτά τα ελληνικά δημιουργήματα της


ιδιοτροπίας της στιγμής! Εμείς δειλά-δειλά και μόνο με το χέρι του πραίτορα τολμήσαμε, διολισθαίνοντας μέσα στους αιώνες, να ξεφυγωμε από τους άκαμπτους κλοιούς της Δωδεκαδέλτου μας, και πάλι διατηρώντας όλους τους τύπους, όλα τα εξωτερικά περιβλήματα. Τούτη η υποκρισία των μορφών, όταν η ουσία αλλάζει, δείχνει πόση είναι η ταπεινοφροσύνη μας μπρος σε κάθε τι που είναι θεσμός και έθος και παράδοση, πόσο το παρελθόν και η συνέχειά του βαραίνουν στην πορεία μας και πόσο δίκαια αντέ- χομε αιώνες εκεί που οι έλληνες εκάμφηκαν σε δεκαετηρίδες.

Μέσα στους πιο πολλούς έλληνες, άμα σκαλίσης λίγο θα βρης έναν ισχνόν υπερόπτη Κοριολανό, έναν άσημον εκδικητικόν Αλκιβιάδη, ένα Εγώ μεγαλύτερο από την πατρίδα. 'Οχι βέβαια σε όλους· αλλιώς δεν θα υπήρχαν σήμερα πια ελληνικές πόλεις. Αλλά όποιος διοικεί, σαν και σένα, ένα λαό, πρέπει να γνωρίζη τις άρχουσες ροπές, που δεν φτάνουν βέβαια ως τη φανερή ακρότητα του ωραίου αθηναίου ή του δικού μας Γάϊου Μάρκου, αλλά που τείνουν προς τα εκεί. Οι πολλοί, από χίλιους δυο λόγους, γιατί είναι πιο μικροί και πιο αδύνατοι, σταματούν μεσοδρομίς. Μα και με αυτούς το κακό γίνεται.

Οι έλληνες λίγα πράγματα σέβονται και σπάνια όλοι τους τα ίδια. Και προς καλού και προς κακού στέκουν απάνω από τα πράγματα. Για να κρίνουν αν ένας νόμος είναι δίκαιος, θα τον μετρήσουν με το μέτρο της προσωπικής των περίπτωσης, ακόμα και όταν υπεύθυνα τον κρίνουν στην εκκλησία ή στο δικαστήριο. Ο έλληνας ζητεί από το νόμο δικαιοσύνη για τη δική του προσωπική περίπτωση. Αν τύχη και ο νόμος είναι δίκαιος στην ολότητά του, και δεν ταιριάζη σε λίγες περιπτώσεις, όπως η δική του, δεν μπορεί αυτό να το παραδεχθή. Και εν τούτοις τετρακόσια χρόνια τώρα το διακήρυξε ο μεγάλος τους Πλάτων, πως τέτοια είναι η μοίρα και η φύση τω νόμων πως άλλο νόμος και άλλο δικαιοσύνη- το διακήρυξε και ο Σταγειρίτης, χωρίζοντας το δίκαιο από το επιεικές. Αλλά δεν τ’ ακούει αυτά ο έλληνας! Δεν δέχεται να θυσιάση τη δική του περίπτωση, το δικό του εγώ σ’ ένα νόμο σκόπιμο και δίκαιο στη γενικότητά του. Έτσι είναι οι πολλοί στις πόλεις που


πρόκειται τώρα να διοίκησης, έτσι διαφορετικοί, αν όχι από μας, όμως από τους πατέρες μας, που θεμέλιωσαν το μεγαλείο της παληάς, της αληθινής μας δημοκρατίας.

II. Ποτέ ο άρχων δεν πρέπει να περιφρονή τον αρχόμενο, όσο άξιος και να είναι αυτός, και όσο ανάξιοι οι αρχόμενοι. Πρέπει να σκύβη, να μελετά και να γνωρίζη το λαό του. Προ παντός όταν έχει να κάνη με τους δυσκολονόητους έλληνες. Γι’ αυτό μη με βαρεθής, που θέλω να σου τους δείξω από πολλές πλευρές και που τις πολλές τούτες πλευρές πάω να τις αναγάγω σε μια πρώτη ρίζα.

Όσο περνούν οι αιώνες τόσο κι εμείς και οι λαοί που κυβερνούμε γινόμαστε περισσότερο ατομιστές, ως που μια μέρα να μαραθούμε όλοι μαζί μέσα στη μόνωση των μικρών, εαυτών μας. Νομίζω πως οι έλληνες απάνω στους οποίους εσύ τώρα άρχεις είναι πρωτοπόροι σε αυτόν τον θανάσιμο κατήφορο.

Δεν σου έκανε κιόλας εντύπωση, η αδιαφορία του έλληνα για τον συμπολίτη του; Όχι πως δεν θα του δανείση μια χύτρα να μαγειρέψη, όχι πως αν τύχη μια αρρώστια δεν θα τον γιατροπο- ρέψη, όχι πως δεν του αρέσει να ανακατεύεται στις δουλειές του γείτονα, για να του δείξη μάλιστα την αξιοσύνη του και την υπεροχή του- σε τέτοιες περιπτώσεις βοηθάει ο έλληνας περισσότερο από κάθε άλλον. Βοηθάει πρόθυμα και τον ξένο, με την ιδέα μάλιστα, που χάρις στους μεγάλους στωικούς, πάντα τον κατέχει, μιας πανανθρώπινης κοινωνίας. Του αρέσει να δίνη στον ασθενέστερο, στον αβοήθητο* είναι και αυτό ένας τρόπος υπεροχής.

Λέγοντας πως ο έλληνας αδιαφορεί για τον πλησίον του, κάτι άλλο θέλω να πω. Αλλά μου πέφτει δύσκολο να στο εξηγήσω, θα αρχίσω με παραδείγματα, που αν προσέξης, ανάλογα θα δης και εσύ ο ίδιος πολλά με τα μάτια σου. Ακόμη υπάρχουνε ποιητές πολλοί και τεχνίτες στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας. Πλησίασέ τους, καθώς είναι χρέος σου, και πες μου αν άκουσες κανέναν απ’ αυτούς ποτέ να επαινή τον ομότεχνό του. Δεν χάνει τον καιρό του σε επαίνους των άλλων ο έλληνας. Δεν χαίρεται τον έπαινο. Χαίρεται όμως τον ψόγο και γι’ αυτόν βρίσκει πάντα καιρό. Για


την κατανόηση, την αληθινή, αυτήν που βγαίνει από τη συμπάθεια γι’ αυτό που κατανοείς, δεν θέλει τίποτα να θυσιάση. Το κίνητρο της δικαιοσύνης δεν τον κινεί για να επαινέση ό,τι αξίζει τον έπαινο. 'Οχι που δεν θα ήθελε να είναι δίκαιος· αλλά δεν αντιλαμβάνεται καν την αδικία που κάνει στον άλλον. Αλλου κοιτάζει· θαυμάζει ό,τι είναι δικός του κόσμος· κάθε άλλο τον υποτιμά. Όταν ένας πολίτης άξιος δεν αναγνωρίζεται κατά την αξία του, λέει ο έλληνας: αφού δεν αναγνωρίζομαι εγώ ο αξιώ- τερός του, τι πειράζει αν αυτός δεν αναγνωρίζεται; Ο εγωκεντρισμός αφαιρεί από τον έλληνα τη δυνατότητα να είναι δίκαιος. Και αυτό εννοούσα λέγοντας πως ο έλληνας αδιαφορεί για τον πλησίον του* το πάθος του εγωισμού τον εμποδίζει να ασχολείται με τον άλλο, να συνεργάζεται μαζί του.

Και φυσικά από την έλλειψη τούτη της αλληλεγγύης ματαιώνονται στις ελληνικές κοινωνίες οι κοινές προσπάθειες. Η δράση του έλληνα κατακερματίζεται σε ατομικές ενέργειες, που συχνά αλληλοεξουδετερώνονται και συγκρούονται.

Κάποτε και τους νεκρούς ακόμα, όπου θάλεγε κανείς πως φθόνος δεν χωρεί, τους αφήνουν ατίμητους οι έλληνες, γιατί δεν βρίσκουν μέσα τους τη διάθεση να θυσιάσουν κάτι από το νου και την καρδιά τους για ένα τέτοιο έργο δικαιοσύνης. Μόνο ο ηδονι- σμός του μίσους μπορεί να τους κάνει τυμβωρύχους. Το εγώ - το τρομερό αυτό εγώ - το πάντα γυρισμένο προς τον εαυτό του, για να υψωθή, ταπεινώνει τους νεκρούς και εκδικείται ακόμη και για την περασμένη τους δόξα. Μόνο όταν δημιουργηθούν συμφέροντα που συμβαίνει να είναι κοινά σε πολλά άτομα μαζί, βλέπεις την συναδέλφωση και την αλληλεγγύη· πολύ σπάνια για την προάσπιση κοινών ιδανικών. Κοινά ιδανικά σχεδόν δεν υπάρχουν. Στον κάθε έλληνα τα ιδανικά είναι ατομικά. Γι’ αυτό οι πολιτικές των φατρίες είναι φατρίες συμφερόντων και το ιδανικό του κάθε ηγέτη είναι ο εαυτός του.

Το κοινό μίσος και το κοινό συμφέρον συνδέουν τους ανθρώπους- προ παντός τους έλληνες και τους ανατολικούς λαούς της Μικρασίας, που οι έλληνες στα στερνά τους πολίτισαν και τους


δίδαξαν και μαζί τους αποχάλασαν. Όπου λείπει το κοινό μίσος και το κοινό συμφέρον υπάρχει συνήθως το κενό, η αδιαφορία του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο.

III. Εδώ και δυο εβδομάδες σου έγραφα για τον φυγόκεντρον εγωισμό των ελλήνων. Δεν θυμάμαι όμως αν σου έγραψα το χειρότερο. Κινημένος από την ίδια αυτήν εγωπάθεια, τη ρίζα αυτήν κάθε ελληνικού κακού, - ας βοηθήσουν οι θεοί να μη γίνη και των δικών μας δεινών η μολυσμένη πηγή - ο έλληνας δε συχωρνάει στο συμπολίτη του καμμιά προκοπή. Όποιος τον ξεπεράση, ο έλληνας τον φθονεί με πάθος και αν είναι στο χέρι του να τον γκρεμίση από εκεί που ανέβηκε θα το κάνη.

Μα το πιο σπουδαίο, για να καταλάβης τον έλληνα, είναι να σπουδάσης το τρόπο με τον οποίο εκδηλώνει τον φθόνο του, τον τρόπο που εφεύρε για να γκρεμίζη καλλίτερα. Είναι ένας τρόπος πιο κομψός από το δικό μας, γέννημα σοφιστικής ευστροφίας και διανοητικής δεξιοτεχνίας. Δεν του αρέσει η χοντροκομμένη δολοφονία στους διαδρόμους του Παλατιού, αλλά η λεπτοκαμωμένη συκοφαντία, ένα είδος αναίμακτου ηθικού φόνου, ενός φόνου διακριτικώτερσυ και εντελέστερου, που αφήνει του δολοφονημένου τη σάρκα σχεδόν ανέπαφη, να περιφέρη την ατίμωση και τη γύμνια της στους δρόμους και στις πλατείες.

Γιατί και τη συκοφαντία, αγαπητέ μου, την έχουν αναγάγει σε τέχνη αυτοί οι θαυμάσιοι, οι φιλότεχνοι έλληνες οι πρώτοι δημιουργοί του καλού και του κακού λόγου.

Το να επινοήσης ένα ψέμα για κάποιον και να το διαλαλήσης, αυτό είναι κοινότυπο και άτεχνο. Σε πιάνει ο άλλος από το αυτί και σε αποδείχνει εύκολα συκοφάντη και σε εξευτελίζει. Η τέχνη είναι να συκοφαντής, χωρίς να ενσωματώνεις πουθενά ολόκληρη τη συκοφαντία, μόνο να την αφήνεις να τη συνάγουν οι άλλοι από τα συμφραζόμενα και έτσι ασυνείδητα να υποβάλλεται σε όποιον την ακούει. Η τέχνη είναι να βρίσκης τον διφορούμενο λόγο, που άμα σε ρωτήσουν γιατί τον είπες, να μπορής να πης πως τον είπες με την καλή σημασία, και πάλι εκείνος που τον ακούει να αισθάνεται πως πρέπει να τον εννοήση με την κακή του σημασία. Η


τέχνη είναι να δημιουργής την ψεύτικη εντύπωση με την όλη ομιλία, χωρίς κανένας λόγος μόνος του χωρισιά να είναι ψεύτικος, τόσο που να αναρωτιέται ο καλόπιστος, όταν ανακαλύψη την αντίφαση, είναι άραγε αυτό συκοφαντία ή παρεξήγηση; Υποβλητικός, σεμνότυφος, ντυμένος την ευπρέπεια, πρέπει να είναι ο συκοφαντικός λόγος και να μη διαρκή περισσότερο από ό,τι θα κούραζε τον ακροατή και όμως, με τις πρεπούμενες διακοπές, να είναι επίμονος, έτσι που να του εντυπώνεται, χωρίς ο ίδιος να μπορεί να το καταλάβη πως αυτό του συνέβηκε. Δεν στηρίζεται σε ανύπαρκτα γεγονότα ή περίτεχνη συκοφαντία, αλλά διαλέγει κάποιο ασήμαντο, το βγάζει από τη σειρά του, το φουσκώνει, το βάζει σε άλλη σειρά και έτσι το κάνει να αποδίδη μιαν εντελώς διαφορετικιά από την αρχική εντύπωση. Το αλλάζει, χωρίς να το αλλάξει το ίδιο. Πού είναι η συκοφαντία; ρωτάει ο συκοφάντης. Και πας να πης, δεν είναι πουθενά· και όμως είναι ολόκληρη, εκεί, άπιαστη αλλά ορατή. Χίλια μήλα έχει η μηλιά και έχει ένα μόνο χαλασμένο. Άμα όμως όλο γ ι’ αυτό μιλάς, βλέπει ο άλλος μπροστά του μια μηλιά σκουληκιασμένη. Και όμως οι λέξεις που αρθρώθηκαν δεν περιέχουνε ψευτιά καμμιά. Το ψέμα είναι πέρα από τις λέξεις, στο νόημα το φευγαλέο. Κάποτε ούτε το ένα μήλο δεν έχει σάπιο, αλλά έχει κάτι που δεν αρέσει στο δήμο, στο πλήθος. Τότε αυτόν που θες να φθείρης, τον παρουσιάζεις μονάχα από αυτό το κάτι που δεν αρέσει. Ψέμα; Πουθενά· επιδέξιες αποσπάσεις από την ολότητα της πραγματικότητας· τονισμός μιας λέξης που δεν ήταν τονισμένη· μια ανεπαίσθητη αλλοίωση του φωτισμού, κάτι αληθινά ελάχιστο, που δεν τολμάς καν να το πης διαστροφή. Διότι πραγματικά δεν είναι διαστροφή, δεν είναι ψέμα· είναι όμως συκοφαντία.

IV. Το ανυπόταχτο σε κάθε πειθαρχία, ή περιφρόνηση των άλλων και ο φθόνος, η αρρωστημένη διόγκωση της ατομικότητας, σπρώχνουν σχεδόν τον κάθε έλληνα να θεωρή τον εαυτό του πρώτο μέσα στους άλλους. Αδιαφορώντας για όλους και για όλα, παρα- βλέποντας ό,τι γίνηκε πριν και ό,τι γίνεται γύρω του, αρχίζει κάθε φορά από την αρχή και δεν αμφιβάλλει πως πορεύεται πρώτος


στο δρόμο το σωστό. Ταλαιπωρεί από αιώνες την ελληνική ζωή η υπέρμετρη εμπιστοσύνη του έλληνα στις προσωπικές του δυνατότητες. Παρά να υποβάλη τη σκέψη του στη βάσανο μιας ομαδικής συζήτησης, προτιμάει να ριψοκινδυνεΰση με μόνες τις προσωπικές του δυνάμεις. Πρόσεξε τις συσκέψεις των ηγετών των πολιτικών τους μερίδων με τους δήθεν φίλους των και θα δης οι περισσότερες είναι προσχήματα. Ο ηγέτης λέει τη γνώμη του, βελτιώνει τη διατύπωσή της με τις πολλές επαναλήψεις, χωρίς ούτε να περιμένη, ουτε να θέλη καμμιάν αντιγνωμία. Και οι φίλοι του το ξέρουν αυτό καλά και συχνάζουν σε αυτές τις συσκέψεις ή για να μάθουν τα νέα της ημέρας ή για να βρουν ευκαιρία να κολακεύσουν τον ηγέτη. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο έλληνας πολιτικός ανακυκλώνεται μόνος του μέσα στις δικές του σκέψεις, γιατί πιστεύει πως αυτές αρκούν για το έργο του ή, το χειρότερο, γιατί η χρησιμοποίηση και των άλλων στην εκτέλεσή τον, θα περιόριζε την κυριότητά τον απάνω στο έργο· θα το έκανε περισσότερο τέλειο, αλλά λιγώτερο δικό το ν και εκείνο πον προέχει για τον έλληνα δεν είναι το πρώτο, αλλά το δεύτερο. Έτσι σε πρώτη μοίρα έρχεται η τιμή του εγώ και σε δεύτερη η αξία του έργου. Αυτή είναι η αδυναμία του πολιτικού ήθους που θα παρατηρήσης στους έλληνες δημόσιους άνδρες, που κατά τα άλλα και πιο υψηλόφρο- νες είναι και πιο αδέκαστοι και σχεδόν όλοι πιο φτωχοί από τους σύγχρονους δικούς μας. Οι παληοί όμως ρωμαίοι, αυτοί κατείχαν την αρετή της μετριοφροσύνης, που απουσιάζει και απουσίασε πάντα από την ελληνική πολιτική ζωή και γι’ αυτό τότε κατωρθώ- σανε, αν και σε τόσα καθυστερημένοι, να πάρουν την κοσμοκρα- τορία από τα χέρια των ελλήνων. Γιατί, βλέπεις, τούτη η μοιραία για την τύχη των ελλήνων εγωπάθεια φέρνει και ένα άλλο χειρότερο δεινό: όπου βασιλεύει, τα έργα σχεδιάζονται πάντα μέσα στα στενά όρια της ατομικότητας, σύντομα και βιαστικά· για να συντελεσθούν όλα πριν το πρόσωπο εκλείψη. Η πολιτική όμως που θεμελιώνει τις μεγάλες πολιτείες δεν σηκώνει ούτε βιασύνη ούτε συντομία. Σχεδιάζεται σε έκταση αιώνων. Δεν προσδένεται σε άτομα, αλλά σε ομάδες προσώπων, σε διαδοχικές γενεές. Στην


εκτύλιξή της εξαφανίζεται το εφήμερο άτομο και παίρνουν την πρώτη θέση, διαρκέστερες υποστάσεις, λαοί, οικογένειες, πολιτικές μερίδες ή κοινωνικές τάξεις. Τα εδραία πολιτικά έργα μέσα στην ιστορία είναι υπερπροσωπικά. Και δυστυχώς οι έλληνες μόνο σε προσωπικά έργα επιδίδονται με ζήλο. Γι’ αυτό ή δεν φθάνουν ως την τελείωση ενός άξιου πολίτικου έργου ή όταν φθάσουν, φέρνει μέσα του, το έργο τους το ίδιο, το σπέρμα της φθοράς. Και αυτό είναι δίκαιο. Γιατί σκοπός των ελλήνων είναι η πρόσκαιρη λάμψη του πρόσκαιρου ατόμου, όχι η μόνιμη απρόσωπη ευόδωση του έργου του ίδιου. 'Επρεπε εξαιρετικά ευνοϊκές περιστάσεις να συντρέξουν με τη μεγαλοφυία του Αλέξανδρου του Μακεδό- να, για να αποκτήσουν για λίγα χρόνια οι έλληνες μια κυρίαρχη πολιτική θέση στην οικουμένη. Αλλά και εκεί το έργο, στηριγμένο σ’ ένα πρόσωπο, όχι σε μιαν κοινότητα ανθρώπων, ουτε σε μια πολύχρονη παράδοση, μόλις εξαφανίστηκε ο δημιουργός, διαλύθηκε μέσα στα χέρια των ίδιων εκείνων ανθρώπων, που, όταν ο Αλέξανδρος ζούσε, στάθηκαν οι απαραίτητοι συντελεστές του.

V. Ποτέ, μα ποτέ δε θέλησα να σου πω, ότι λείπει η πολιτική σκέψη στην Ελλάδα. Απεναντίας πιστεύω πως αφθονεί, περισσότερο μάλιστα από ό,τι φαντάζεται όποιος βλέπει τα πράγματα απ’ έξω. Μόνο που δεν μας είναι αισθητή η παρουσία της, γιατί οι άνδρες που την κατέχουν φθείρονται ο ένας από τον άλλον σε μιαν αδιάκοπη, πεισματική και, το πιο συχνά, μάταιη σύγκρουση. Αν λείπει κάτι των ελλήνων πολιτικών δεν είναι ούτε η δύναμη της σκέψης, ούτε η αγωνιστική διάθεση. Στον χαρακτήρα, στο ήθος φωλιάζει η αρρώστια. Φωλιάζει στην άρνησή τους να δεχθούν να εξαφανίσουν το άτομό τους για την ευόδωση ενός ομαδικού έργου. Δεν κρίνουν ποτέ με δικαιοσύνη τον συναγωνιστή τους και γι’ αυτό δεν υποτάσσονται ποτέ στην υπεροχή του. Δεν έχουν την υπομονή, μέσα στον κύκλο των ισότιμων, να περιμένουν με την τάξη του κλήρου ή της ηλικίας τη σειρά τους. Έτσι, διασπαθίζο- ντας τη δύναμή του και τις αρετές του σε περιττούς αγώνες κατάντησε ο λαός με την υψηλότερη και την πλουσιώτερη στη θεωρία πολιτική σκέψη, να μείνει τόσο πίσω από μας στις πρακτικές πο


λιτικές του επιδόσεις. Η θέληση των ελλήνων για ισότητα, άμα την αναλύσης, θα δης ότι δεν απορρέει από την αγάπη της δικαιοσύνης, αλλά από τον φθόνο της υπέρτερης αξίας. «Μια που εγώ, λέει ο έλληνας, δεν είμαι άξιος να ανεβώ υψηλότερα από σένα, τότε τουλάχιστον και εσύ να μην ανεβής από μένα ψηλότερα. Συμβιβάζομαι με την ισότητα».

Συμβιβάζεται με την ισότητα ο έλληνας, γιατί τι άλλο είναι παρά συμβιβασμός να πιστεΰης ανομολόγητα πως αξίζεις την πρώτη θέση και να δέχεσαι μιαν ίση με των άλλων. Μέσα του λοιπόν δεν αδικεί τόσο ο έλληνας, όσο πλανάται. Γεννήθηκε με την ψευδαίσθηση της υπεροχής.

Και ύστερα θα συνάντησης και μεταξύ των ελλήνων την άλλην την ψευδαίσθηση που τους κάνει να υπερτιμούνε την μιαν αρετή που έχουν και να υποτιμούνε τις άλλες που τους λείπουν. Είδα δειλούς που φαντάζονταν πως μπορούν να ξεπεράσουν όλους μονάχα με την εξυπνάδα τους και ανδρείους που πίστευαν πως φτάνει για να ξεπεράσουν όλους η ανδρεία τους. Είδα έξυπνους που φαντάζονταν πως δεν χρειάζεται για να γίνουν πρώτοι ούτε επιστήμη, ούτε αρετή. Είδα και κάτι σοφούς που θέλαν να σταθούν απάνω και από τους έξυπνους και από τους ανδρείους με μόνη την επιστήμη και τη σοφία. Πόσο αλήθεια άμαθοι της ζωής μπορεί να είναι αυτοί οι αφεντάδες της γνώσης!

Τέτοια είναι τα πάθη και οι αδυναμίες που φθείρουν τους ηγέτες των ελληνικών πόλεων.

Όσο για τους οπαδούς των ηγετών αυτών, έχουν και αυτοί την ιδιοτυπία τους στο μακάριον εκείνον τόπο. Είναι οπαδοί, πραγματικοί οπαδοί, μόνο όσοι χάσαν οριστικά την ελπίδα να γίνουν κι αυτοί ηγέτες. Έτσι θα παρατηρήσης πως πιστοί οπαδοί είναι μόνο οι γεροντώτεροι από τον ηγέτη τους. Ελάχιστοι είναι οπαδοί από πίστη ιδεολογική ή από πίστη στον ηγέτη· οι πολλοί είναι πειθαναγκασμένοι από τα πράγματα, γιατί ατύχησαν, γιατί βαρέθηκαν ή λιποψύχησαν. Γι’ αυτό είναι και όλοι προσωρινοί, άπιστοι, ενε- δρεύοντες οπαδοί, ως που να περάση η κακή ώρα.

Μα και αυτοί που μένουν και όσο μένουν οπαδοί, προσπα-


θούν συνεχώς να αναποδογυρίσουν την τάξη της ηγεσίας και να διευθύνουν αυτοί από το παρασκήνιο τον ηγέτη. Γι’ αυτό και βλέπεις τόσο συχνά να είναι περιζήτητοι οι μέτριοι ηγέτες, που προ- σφέρονται ευκολώτερα στην παρασκηνιακήν ηγεσία των οπαδών τους. Σε πολλές περιπτώσεις δεν έχει σημασία να ξέρης ποιος είναι ο ονομαστικός ηγέτης μιας πολιτικής μερίδας, αλλά ποιοι εκ του αφανούς τον διευθύνουν.

VI. Ας δούμε όμως και την άλλη όψη του πράγματος.Έχει και την εξαίσια πλευρά της η υπερτροφία αυτή της προ

σωπικότητας, που στις κακές της όψεις την ονομάζουμε εγωπά- θεια. Έχει την πλευρά τη δημιουργική στη φιλοσοφία, στην ποίηση, στις τέχνες, στις επιστήμες, ακόμη και στο εμπόριο και στον πόλεμο. Από αυτήν αναβλύζει όλη η δόξα των ελλήνων, η μόνη δόξα στην ιστορία που μπορεί να σταθή πλάι στη δική μας.

Ο εγωισμός δεν κάνει τους έλληνες μόνο κακούς πολίτες στην αγορά, τους κάνεις και καλούς στρατιώτες στον πόλεμο. Έχουν αιώνων τρόπαια, που μέσα στη μνήμη τους γίνονται σα νόμοι άγραφοι και επιβάλλουν την περιφρόνηση της κακουχίας και του κινδύνου. Μη συγχέης τη διάλυση της στρατιωτικής δύναμης, που έχει αφορμή τις εμφύλιες έριδες, με την ατομική γενναιότητα καθώς και την πολεμική δεξιοτεχνία των ελλήνων.

Μα και δεν είναι μόνο στον πόλεμο ο έλληνας γενναίος και άξιος μαχητής, αλλά και στην ειρήνη. Ακριβώς γιατί η γενναιότητα του δεν είναι συλλογική, σαν των περισσοτέρων λαών, αλλά ατομική, γι’ αυτό δεν φοβάται, και εκεί που βρίσκεται μόνος του, να ριψοκινδυνεύη, στη ξενητιά, στο παράτολμο ταξίδι, στην εξερεύνηση του αγνώστου. Γι’ αυτό και τόλμησε τέτοια που εμείς δεν θα τολμούσαμε ποτέ και θεμέλιωσε για αιώνες αποικίες έξω από τις στήλες του Ηρακλέους και πέρα, μέσα στα χιόνια της Σκυθίας. Και στον καιρό μας ακόμη έλληνες δεν είναι εκείνοι που τόλμησαν να διασχίσουν άγνωστες θάλασσες για να φτάσουν στη χώρα των Ινδών και στις έμπυρες χώρες, πιο κάτω από τη γη των Αιθιό- πων; Αναρωτιέσαι κάποτε γιατί τα τολμάει αυτά τα παράτολμα ο έλληνας; Επειδή είναι γενναίος ο έλληνας, είναι και παίκτης.


Παίζει την περιουσία του, τη ζωή του και κάποτε και την τιμή του. Γεννήθηκε για να σκέπτεται μόνος, για να δρα μόνος, για να μάχεται μόνος και γι ’ αυτό δεν φοβάται τη μοναξιά. Εμείς αντίθετα είμαστε από τα χρόνια τα παληά μια υπέροχα οργανωμένη αγέλη. Σκεπτόμαστε μαζί, δρουμε μαζί, μαχόμαστε και μοιραζόμαστε μαζί την τιμή, τα λάφυρα και τη δόξα. Οι έλληνες δεν δέχονται, όσο αφήνεται η φύση τους ελεύθερη, να μοιρασθούν τίποτα με κανέ- ναν. Το εθνικό τους τραγούδι αρχίζει με έναν καυγά, γιατί θελήσανε να κάνουν μοιρασιά ανάμεσα σε άντρες που μοιρασιά δεν δέχονται.

Υπάρχει και μια μεγάλη αρετή στους έλληνες: η εθνική υπερηφάνεια. Πρόσεξε την υπεροψία και τη φιλοτιμία των ελλήνων. Μην πλανάσαι! έχουν την ευαισθησία των ξεπεσμένων ευγενών. Είναι γκρεμισμένοι κοσμοκράτορες, ποτέ όμως τόσο χαμηλά πεσμένοι, ώστε να ξεχάσουν τι είτανε. Διατηρούν πάντα τα ίχνη πολλών αρετών που μοιάζουν με τη χόβολη μιας μεγάλης πυράς.

Και μια ακόμη συμβουλή: Αν θέλης στην Ελλάδα πραγματικά να επιβάλης μιαν απόφαση σου, όσο σωστή και αν είναι, κοίταξε να μη φανή η πρόθεσή σου. Πρέπει να θυσιάσης την τιμή μιας απόφασης, για να την επιβάλεις μεταξύ των ελλήνων. Κάλεσε ιδιαιτέρως έναν έναν τους αρχηγούς των μερίδων δώσε στον καθένα την ευκαιρία μια επίπλαστης πρωτοβουλίας.

Ν. Καζαντζάκης

Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣΣτις πολιτείες και στα χωριά της Πελοποννήσου χάρηκα ιδιαί

τερα τις φυσιογνωμίες, τις χειρονομίες, τις μορφές των ανθρώπων της ράτσας μου. Και γέμισε η θύμιση από μικρά γοργοκίνητα μάτια, από κιτρινισμένες θερμασμένες όψεις, από κινήματα όλο ζωντάνια, γρηγοράδα κι απληστία. Και ξαφνικά στις ταβέρνες, στα πανηγύρια, στις σκόλες, άμα πιουν λίγο οι γεμάτοι λογική και συμφεροντολογία εμποράκοι και χωριατάδες ξεσπούν σε μελαγ- χολικούς ανατολίτικους αμανέδες, σ’ ένα άχτι απροσδόκητο, ξε

17


σκεπάζεται μια ψυχή τέλεια διαφορετική από την ξεμέθυστη καθημερινή αρπαχτική ψυχή τους. Πλούτο μεγάλο, μακρινή νοσταλγία, μεράκι...

Ο Διγενής, από πατέρα ανατολίτη και μάνα ελληνοπούλα, είναι, το νοιώθεις, ο συμβολικός ήρωας της ράτσας. Κι ανησυχίες μέσα σου, προβλήματα δύσκολα κι ελπίδες απόκστες ξεπηδούνε.

Κυττάζω τους εμπόρους, τους χωριάτες, τους νοικοκυραίους και τις γυναίκες τους, τα φερσίματά τους, πως δρουν και αντιδρούν και μάχομαι να ξεχωρίσω τα δυο μεγάλα ρέματα που αποτελούν τη διγενή ψυχή του νεοέλληνα. Και να βρω με λαχτάρα αν κατόρθωσαν πουθενά να φτάσουν στη σύνθεση. Έτσι, κυττάζο- ντας τον Αργολικό κάμπο, ανεβαίνω προς την Κόρινθο κι αρα- διάζω στο νου μου τις κύριες ιδιότητες του αρχαίου, ας τον πούμε, «προγόνου»: Αγάπη της ζωής, ήρεμο αντίκρυσμα του θανάτου, καλλιέργεια του κορμιού, αρμονία νου και σάρκας, αγάπη της λευτεριάς, χαρούμενο ρίζωμα στη γης, χωρίς λαχτάρες άλλου καλύτερου τάχα κόσμου. Κι ύστερα αραδιάζω αντικρυνά τις ιδιό- τητες του άλλου προγόνου, του βυζαντινού κι ανατολίτη, θεοκρατία, απολυταρχία, φεουδαρχία, αηδία της ζωής, ματαιότητα, απαισιοδοξία, μυστικισμός, περιφρονεί τη γης και θέλει να φύγει λαχταρώντας καλύτερο, αιωνιώτερο κόσμο.

Τη πήρε από τον πατέρα του, τι από τη μάνα του ο διγενής νεοέλληνας; Ψάχνουμε να βρούμε τη νέα ψυχή μας οτα δημοτικά τραγούδια, στους χορούς, στα κεντήματα, στη μουσική, στην αρχιτεκτονική του ελληνικού σπιτιού, στις συνήθειες, στις γιορτές, στις παροιμίες, στη γλώσσα μας και βλέπουμε τα δύο ρέματα, το ντόπιο ελληνικό και το ανατολίτικο, πότε να τρέχουν παράλληλα χωρίς να σμίγουν, πότε να σμίγουν και να παλεύουν λυσσασμένα και σπάνια ακόμα να έχουν φτάσει σε οργανική ένωση. Ο νεοέλληνας αγαπάει τη ζωή του και φοβάται το θάνατο, αγαπάει την πατρίδα και συνάμα είναι παθολογικά ατομιστικής, κολακεύει σα βυζαντινός τον ανώτερο, τυραννάει σαν αγάς τον κατώτερο και συνάμα, μπορεί να σκοτωθεί για το φιλότιμο. Είναι έξυπνος και άβαθος χωρίς μεταφυσική αγωνία και συνάμα όταν αρχίσει να


τραγουδάει μια πίκρα παγκόσμια πετιέται από τ’ ανατολικά σωθικά του, σπάζει την κρουστά της ελληνικής λογικής κι ανεβαίνει από τα σπλάχνα του, όλο μυστήριο και σκοτάδι, η Ανατολή.

Περπατάς στην Ελλάδα κι όπου σταθείς, ανήσυχες όλο υποψία φυσιογνωμίες σε περικυκλώνουν. Τα αίματά τους θαρρείς και θυμούνται ακόμα τους άγριους γενίτσαρους που περιόδευ- σαν τα χωριά και κάναν το παιδομάζωμα, ή τους κοτσαμπάσηδες που μάζευαν το χαράτσι. Ένας ξένος φαντάζει πάντα σα μια παρουσία επικίνδυνη, ύποπτη, και πρε'πει γρήγορα να μάθουν ποιος είναι, τι σκοπούς έχει και να λάβουν τα μέτρα τους. Ύστερα από αιώνες το αίμα θυμάται κι η ανησυχία δεν έσβησε. Πρέπει να περάσει λίγο διάστημα, κάποτε δευτερόλεφτα, κάποτε μέρες, για να νικηθεί ο προγονικός τρόμος και ν’ ανοίξει η καρδιά του χωριάτη.

Δεν είναι μονάχα παλλαϊκή τρομάρα, είναι και περιέργεια, απληστία του Έλληνα να μάθει, να μην του διαφύγει τίποτα, ν’ αποχτήσει, να καρπωθεί. Είναι κι η περιέργεια τούτη μια αλαφρότατη μορφή ληστείας και πειρατίας, όπως το φίλημα είναι μια αλαφρότατη μορφή ανθρωποφαγίας. Όταν ο Έλληνας έφτασε στην κορυφή του, χρησιμοποίησε δηλαδή όλα τα ελαττώματα και προτερήματα για πνευματική δημιουργία, η περιέργεια αυτή και το κουτσομπολιό κι η ανησυχία έγιναν σωκρατικοί διάλογοι και μεταφυσική αναζήτηση από που και για που και γιατί...

I. Μ. Παναγιωτόπουλος

ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΚΑΧΥΠΟΨΙΑΣ («Ερήμην των Ελλήνων»)θα πρέπει κανείς να προσπαθήσει κάποτε να μελετήσει συ

στηματικότερα και, όσο γίνεται μεθοδικότερα, την εσωτερική δομή του νεοελληνικού βίου. Να αισθανθεί, ίσαμε τη στερνή του ίνα, την τραγωδία της εκκρεμότητας, αυτή την αέναη μετακίνηση ανάμεσα στο ναι και στο όχι, ανάμεσα στο λόγο και στον αντίλογο, την τραγωδία της προσπάθειας που απομένει πάντα στη μέση. Το μισοτελειωμένο είναι το αμετάθετο σύμβολο της νεοελληνικής πραγ


ματικότητας. Σε κάθε σημάδι και του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου μας έχουμε να'κάνουμε με μισές καταστάσεις, μισές προθέσεις, μισές διαθέσεις, και φυσικά, μίσους ανθρώπους. Ένας ολόκληρος, ένας αληθινά πλήρης άνθρωπος είναι φαινόμενο σπανιότατο και, όπου το βρούμε, το επιδοκιμάζουμε, αν είμαστε καλοπροαίρετοι, χωρίς επιφύλαξη. Αλλά καλοπροαίρετοι, κατά κανόνα, δεν είμαστε. Ο ίσιος λόγος είναι η εξαίρεση.

Έχει καταντήσει έθος η αναφορά των ελαττωμάτων μας στην πολυκαιρινή σκλαβιά. Τόσους αιώνες, υποχρεωμένοι να επιζού- με με την εξαπάτηση ενός αμαθούς κατακτητού, εσυνηθίσαμε πια να καλλιεργούμε την υποψία σαν μόνιμο δεδομένο της συμπεριφοράς μας. Και η υποψία από τη συμπεριφορά πέρασε στην εσωτερική ζωή κ’ εκεί μέσα έδρασε αποτελεσματικά και τα θρυμμάτισε όλα. Πόσοι Νεοέλληνες, όταν σου μιλούν, σε κοιτάζουν στα μάτια, σε κοιτάζουν κατά πρόσωπο - και χωρίς αυθάδεια - με την ήρεμη αυτοπεποίθηση του ανθρώπου που δεν έχει τίποτε ν’ αποκρύψει; Πόσοι Νεοέλληνες παίρνουν απάνω τους, και χωρίς δισταγμό, την ευθύνη εκείνου που έχουν πράξει; Ο καθένας προσπαθεί να μεταθέσει τις ευθύνες του στους ώμους του άλλου. Επιθυμεί να καρπωθεί μια ενέργεια, χωρίς να διακινδυνεύσει τίποτε. Αυτό το πανάρχαιο, το ομηρικό «ύπόόρα ίδών» είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεοελληνικής αγωγής. Της δυσπιστίας προς τους άλλους. Η εξουσία αντικρύζει πάντα τον πολίτη σαν ένοχο. Και ο πολίτης αντικρύζει την εξουσία σαν καταπιεστή και δυνάστη. Ολόκληρο το σύστημα του νεοελληνικού βίου στηρίζεται, κατά γενικό σχήμα, στην καχυποψία. Ο ένας υποπτεύει τον άλλο, κανένας δεν έχει ακέρια και σταθερή εμπιστοσύνη σε κα- νέναν. Καμιά πράξη, καμιά σκέψη, ακόμη και καμιά εκμυστήρευση δεν τη θεωρούμε ολόκληρη, έτσι καθώς μας παρουσιάζεται. Και πολύ σωστά: γιατί περίπου ποτέ δεν μας παρουσιάζεται ολόκληρη. Δυσπιστούμε προς τις προθέσεις, δυσπιστούμε προς τα κίνητρα. Προσπαθούμε παντού ν’ ανακαλύψουμε την ιδιοτέλεια. Επειδή σε καμιά σχεδόν περίπτωση δεν είμαστε ειλικρινείς, δεν θεωρούμε και τους άλλους ειλικρινείς. Προχωρούμε στη ζωή με


τις προφυλάξεις του συνωμότη. Είμαστε ένας λαός όπου συνωμοτουν όλοι (ή τουλάχιστο θεωρείται φυσικό να συνωμοτούν) εναντίον όλων. Από τα κοινότερα ίσαμε τα σημαντικότερα. Ο άνθρωπος που πηγαίνει ν’ αγοράσει κάτι, αισθάνεται πως βρίσκεται σε πόλεμο με τον πωλητή. Γιατί ο πωλητής, κατά κανόνα, προσπαθεί να τον εξαπατήσει. Ποτέ δεν θα του πει, καθώς λένε σε άλλους τόπους: «αυτό είναι ακριβότερο, γιατί είναι στερεότερο, είναι καλύτερα, προσεκτικότερα καμωμένο, διαρκεί περισσότερο». Κι αν σου το πει, θα σε γελάσει, θα σου προσφέρει το ευτελέστερο για καλύτερο. Πηγαίνεις σ’ ένα κέντρο, και ακριβό, να διασκεδάσεις· έχεις την αφέλεια να ρωτήσεις, αν το κρέας, αν το ψάρι είναι καταψυγμένο. Διαμαρτύρονται: «Ποτέ δεν χρησιμοποιούμε κατεψυγμένο». Και σου προσφέρουν πάντα κατεψυγμέ- νο. Η νοθεία είναι ο αμετάθετος κανόνας: από τα τρόφιμα ίσαμε τις ιδέες.

Η ελληνική ζωή κινείται σε διάφορα γεωλογικά στρώματα. Ό,τι ενδιαφέρει είναι η επιφάνεια. Κάτω από την επιφάνεια υπάρχουν ένα πλήθος άλλα πράγματα. Απιθανότατα, πολλές φορές. Όλη την ώρα αναρωτιούμαστέ: «για να μας πουν αυτό ή εκείνο σε τι αποβλέπουν;». Οι φαινόμενοι στόχοι είναι ολωσδιόλου διαφορετικοί από τους επιδιωκόμενους σκοπούς. Ακούς να σ’ επαινούν και νιώθεις ανατριχίλες στη ράχη σου: «τι άραγε περιμένουν από μένα;». Σε κατηγορούν: «τι τους αναγκάζει να με κατηγορήσουν; Απλή κακεντρέχεια, μνησικακία ή επιθυμούν να κάμ- ψουν την αντίστασή μου, ώστε να πάω με το μέρος τους;». Κάποτε αποφασίζεις να γίνεις ειλικρινής. Πληρώνεις τόσο ακριβά την ειλικρίνειά σου, ώστε συμμαζώνεσαι σαν τον σκαντζόχερο με τ’ αγκάθια όλα σε τάξη μάχης, έτοιμος ν’ αποκρούσεις τις πολύπλευρες επιθέσεις. Και, για να μην πεις το ψέμα, σωπαίνεις. Και μόλις σωπάσεις, οι άλλοι σε διαγράφουν. Έτσι οι λιγότερο ανθεκτικοί εξομοιώνονται με τους άλλους. Αλλη σωτηρία δεν υπάρχει.

Η ζωή μας είναι γεμάτη ξαφνιάσματα. Εκεί που υποθέτεις την παρουσία ενός ανθρώπου ανακαλύπτεις το άδειο. Εκεί που είσαι πρόθυμος ν’ αγκαλιάσεις μια κίνηση, που τη νιώθεις αφορμημένη


από αγαθές προθέσεις, δεν βραδύνεις να διακρίνεις ένα ρυπαρότατο «πρώτον κινούν». Η προσωπική εμπειρία του καθενός είναι πλουσιότατη σε χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το αποτέλεσμα είναι η αποκαρδίωση. Γιατί δεν μπορείς να ζεις πάντα ορθός στις επάλξεις, γυροφέρνοντας περίτρομη τη ματιά σου, για να εντοπίσεις τον κίνδυνο και ν’ αμυνθείς. Η αδιάκοπη επιφυλακή καταπονεί. Για τούτο μερικοί εγκαταλείπονται στον αναχωρητισμό, στην εκούσια απομάκρυνση από την ενεργό ζωή. θα επιθυμούσα να τους ονομάσουμε λιποτάχτες. Αλλά δεν είναι. Αγαπούμε, βέβαια, να μεγαλορρημονσύμε: «η ζωή είναι ένας αγώνας· ο άνθρωπος πρέπει να μένει ίσαμε τη στερνή στιγμή ζωντανός». Το έχω γράψει τούτο κ’ εγώ το πιστεύω χωρίς επιφύλαξη. Αλλά μιλούμε για κάποιον αγώνα, όπου αξίζει να διακινδυνεύει κανείς τα πάντα, επιδιώκοντας τις όμορφες νίκες. Δεν μιλούμε για την ενέδρα, για την παγίδα, για τη μηχανορραφία, για τη ραδιουργία, για την ικανοποίηση υπόπτων συμφερόντων. Με την κακοπιστία και την κακεντρέχεια αν απομένει τίποτε τίμιο μέσα σου, δεν μπορείς να μάχεσαι χωρίς ανάπαυλα. Έρχεται η στιγμή που υπερπλεονάζει η αηδία και η αγανάκτησή σου.

Η νεοελληνική καχυποψία, δεινότατο νόσημα, έχει τις ρίζες της στα ιστορικά πεπρωμένα της φυλής. Και μάλιστα στις επάλληλες υποδουλώσεις. Αλλ’ ίσαμε πότε; Πώς μπορούμε να ελπίζουμε σε καλύτερη μέρα, αν δεν ξεριζώσουμε από το εθνικό σώμα αυτή τη φοβερή ιδιοσυστασία του «ραγιά», που αντιμετωπίζει τον κόσμο με χαμηλωμένα μάτια κι εξακολουθεί να χαμοσέρνεται λιμνάζοντας στους βάλτους μιας άδροσης ζωής και που σαν αποφασίσει, κατά την κοινή έκφραση, να «σηκώσει κεφάλι», γίνεται ακαταλόγιστος και αυθάδης και καταστρέφει αντί να οικοδομήσει, γιατί η αφύπνισή του δεν είναι απλή έγερση, είναι εξέγερση; Και η εξέγερση είναι σύντομη και παροδική. Το θέμα είναι θέμα αγωγής και παραδείγματος «εκ των άνω». Όταν νιώσεις πως δεν υπάρχει η επιβουλή και το κάμεις τούτο συνείδησή σου, λυτρώνεσαι σιγά σιγά, με καιρό και με κόπο, από την καχυποψία. Κερδίζεις το ακέριο σου φρόνημα και βρίσκεις τον τρόπο να διεκδική


σεις με όρθιο φρόνημα το δίκιο σου. Αλλά πρώτα πρέπει να φροντίσεις να έχεις δίκιο. Οι παλιότερες γενιές έλεγαν: «Του Έλλη- νος ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει». Η αλήθεια είναι διαφορετική: «κανενός λαού ο τράχηλος δεν έχει ανεχθεί περισσότερους και βαρύτερους ζυγούς». Αυτή η θεωρία περί του ελληνικού τραχήλου είναι χρήσιμη στους πανηγυρικούς. Δημιουργεί τις στιγμιαίες εξάρσεις και ικανοποιεί την ανάγκη της ατομικής και της φυλετικής αξιοπρέπειας. Αλλά τόσο μόνο.

Ν. Δήμου

Η ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ- Αξίωμα: Ένας Έλληνας κάνει ό,τι μπορεί για να μεγαλώσει

το άνοιγμα ανάμεσα επιθυμία και πραγματικότητα.- Τούτο το επιτυγχάνει είτε αυξάνοντας - σε αλόγιστο βαθμό

- τις απαιτήσεις του, είτε καταστρέφοντας - όσο καλύτερα μπορεί - το περιβάλλον του. Είτε, ακόμα και με τους δύο αυτούς τρόπους μαζί.

- Βασικοί ψυχικοί παράγοντες, για το μεγάλωμα του ανοίγματος: η μόνιμη τάση υπερβολής που μας οδηγεί πάντα στα άκρα και η, επίσης μόνιμη, εσωτερική μας αντίφαση και παλινδρόμηση. «Ούόέν πρός ημάς» η «μεσότης» του Αριστοτέλη.

- «Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές». Εμείς, χρόνια τώρα, προσπαθούμε να πεισθούμε για το ανάποδο.

- Η υπερβολή δεν είναι μόνο εθνικό ελάττωμα. Είναι τρόπος ζωής των Ελλήνων. Είναι η συνισταμένη του εθνικού τους χαρακτήρα. Είναι η βασική αιτία της δυστυχίας τους, αλλά και η μεγάλη τους δόξα. Γιατί, στο αυτοσυναίσθημα, η υπερβολή λέγεται φιλότιμο. Στη συμπεριφορά, η υπερβολή λέγεται λεβεντιά.

- Ο νέο-Έλληνας μοιάζει ευτυχισμένος όταν είναι δυστυχισμένος. Όταν όλα πάνε καλά, αισθάνεται ανήσυχος και απροσάρμοστος. Αν δεν έχει αιτία δυστυχίας, θα ψάξει να βρει.

- Ένας περίεργος δεσμός συνδέει τον Έλληνα με τη δυστυχία του. Γι’ αυτό και βρίσκεται πάντα στις καλύτερες στιγμές του όταν


δυστυχεί, ή όταν απειλείται. Η κρίση και η σύγκρουση τον δυναμώνουν. Η άρνηση γίνεται θέση.

- Αντίθετα ο Έλληνας πάντα βρίσκει τρόπο να κάνει τη θέση άρνηση. Αυτό μπορεί να γίνει σε μια συζήτηση (όπου οι συνομιλητές ξαφνικά αλλάζουν θέσεις, μόνο και μόνο για να διαφωνήσουν), αλλά και σε μια οποιαδήποτε προσπάθεια (όπου αμέσως, μόλις τα πράγματα πάνε καλά, αρχίζει η διχόνοια).

- Όποιος λαός κι αν καταγόταν από τους αρχαίους Έλληνες, θα ήταν αυτόματα δυστυχισμένος. Εκτός αν μπορούσε να τους ξεχάσει, ή να τους ξεπεράσει.

- Στο θέμα της κληρονομιάς τους, θα χώριζα τους Έλληνες σε τρεις κατηγορίες - τους συνειδητούς, τους ημι-συνειδητούς και τους μη-συνειδητούς. α) Οι πρώτοι (λίγοι) ξέρουν. Έχουν νιώσει το τρομερό βάρος της κληρονομιάς. Έχουν καταλάβει το απάνθρωπο επίπεδο τελειότητας του λόγου ή της μορφής των παλιότε- ρων. Και τούτο τους συντρίβει, β) Οι δεύτεροι (οι περισσότεροι) δεν ξέρουν άμεσα. Έχουν όμως «ακουστά». Είναι σαν τους γιους του διάσημου φιλόσοφου, που δεν μπορούν να καταλάβουν τα έργα του, βλέπουν όμως πως όσοι ξέρουν τα τιμούν και τα βραβεύουν. Τους ενοχλεί, αλλά και τους κολακεύει η φήμη. Επαίρο- νται πάντα - όταν μιλάνε σε τρίτους, γ) Η τρίτη κατηγορία - οι μη συνειδητοί - είναι παρθένοι και αγνοί (γράφε ασπούδαχτοι: Μακρυγιάννης, Θεόφιλος, Λαός). Έχουν ακούσει για τους παλιούς μύθους και θρύλους, που τους έχουν αφομοιώσει, σαν λαϊκά παραμύθια. Αυτοί οι αγνοί είναι που δημιούργησαν τη λαϊκή παράδοση και τέχνη. Αυτοί ήσαν οι μόνοι που έζησαν χωρίς το άγχος της κληρονομιάς. Ωστόσο η συντριπτική πλειοψηφία των ημιμαθών, με το μόνιμο κρυφό πλέγμα κατωτερότητας απέναντι στους αρχαίους καθορίζει τη στάση και το ύφος του συνόλου.

- θύματα είμαστε όχι μόνο της κληρονομιάς, αλλά και του πιο καθυστερημένου εκπαιδευτικού συστήματος στον κόσμο, που αντιμετωπίζει τους αρχαίους με τόσο σχολαστικό δέος, που να τους κρατάει όσο γίνεται ένδοξους και απρόσιτους.

- Η σχέση μας με τους αρχαίους είναι μία πηγή του εθνικού


πλέγματος κατωτερότητας. Η άλλη, είναι η σύγκριση στο χώρο κι όχι στο χρόνο. Με τους σύγχρονους «ανεπτυγμένους». Με την «Ευρώπη».

- Όποτε ένας Έλληνας μιλάει για «την Ευρώπη», αποκλείει αυτόματα την Ελλάδα. 'Οταν ένας ξένος μιλάει για την Ευρώπη, δεν διανοούμαστε ότι μπορεί να μην περιλαμβάνει και την Ελλάδα.

- Φθονούμε τους άλλους λαούς - ενώ διατυμπανίζουμε την ανωτερότητά μας. Ξενομανείς, ξενόφοβοι και ξενόδουλοι κι όχι μόνο (τουριστικά) φιλόξενοι.

- Στις ρίζες της ελληνικής δυστυχίας, είναι τα δύο Εθνικά Πλέγματα Κατωτερότητας. Το ένα, στο χρόνο - με τους προγόνους. Το άλλο, στο χώρο - με τους «ευρωπαίους». Αδικαιολόγητα ίσως πλέγματα - αλλά όχι, για τούτο, λιγότερο πραγματικά.

- Είμαστε διαφορετικοί. Κι όμως προσπαθούμε, με απόγνωση, να ενταχθούμε κάπου. Γιατί άραγε αισθανόμαστε τη μοναδι- κότητά μας σαν ελάττωμα; Γιατί ντρεπόμαστε γι’ αυτή; Αραγε επειδή δεν είμαστε αρκετά μεγάλοι ή δυνατοί, ώστε να κάνουμε την ιδιομορφία μας παντιέρα; Ή μήπως επειδή δεν είμαστε αρκετά σίγουροι για τον εαυτό μας; (Αυτή η έλλειψη σιγουριάς - κι όχι το μέγεθός μας - μας έκανε πάντα να αναζητάμε «προστάτες». Κι άλλοι λαοί είναι μικροί - αλλά δεν κρέμονται από τους μεγάλους...).

- Αν η πορεία του Γένους ήταν πιο ομαλή, ίσως να μην είχαμε σήμερα πρόβλημα ταυτότητας. Όμως αμέσως μετά την πολύχρονη σκλαβιά μας, πέσανε απάνω μας τόσοι πολλοί - πολεμώντας να μας δώσουν ένα νέο πρόσωπο - που χάσαμε κι αυτό που είχαμε. Ο Καποδίστριας, οι Βαυαροί, οι Φιλέλληνες, οι Σοφολογιότατοι οδήγησαν σε πλήρη σύγχυση ένα λαό, που μόλις είχε αρχίσει να αφομοιώνει και να εξισορροπεί μέσα του τα νέα πολιτιστικά στοιχεία που είχαν φέρει Φράγκοι, Σλάβοι, Τούρκοι κι Αρβανίτες.

- Ξαφνικά θεωρήθηκε αυτονόητο πως οι «απόγονοι των αρχαίων» δεν θα ήταν δυνατόν να είναι βαλκάνιοι χωρικοί. Κι έτσι


βάλθηχαν όλοι να μας αναμορφώσουν. Με το στανιό. Κι είχαμε (φαίνεται) ένα τίμιο και ζεστό πρόσωπο, σαν το κείμενο του Μακρυγιάννη.

- Ο Έλληνας θα ξεπεράσει τα εθνικά πλέγματα, μόνο όταν βρει τον εαυτό του. 'Οταν αποκτήσει ταυτότητα και πρόσωπο. 'Οταν πάψει να μισεί τον εαυτό του γι’ αυτό που όεν είναι και τον δεχθεί γι’ αυτό που είναι.

- Αλλο σύμπτωμα: η συνεχής απομυθοποίηση των άλλων - και μυθοποίηση του εαυτού μας. Η απόλυτη αδυναμία του νέο-Έλλη- να να μιλήσει για οποιονδήποτε αξιόλογο συμπατριώτη του χωρίς να πει: «ναι - αλλά...».

- Καταναγκαστική η σύγκριση όλων με τον εαυτό μας. Υποχρεωτική. Η απλή παρουσία του άλλου μας θίγει προσωπικά. Μας απειλεί. Πρέπει να «αναιρεθεί». Αγχος συνεχούς αναμετρήσεως.

- Είμαστε πότε ένας μικρός λαός με μεγάλες σκέψεις - και πότε ένας μεγάλος λαός με μικρές σκέψεις...

- Σύμπτωμα ουσιαστικό της νεοελληνικής ψυχής: η μυθοπλασία. Πλάθουμε μύθους για τον εαυτό μας. Και μετά είμαστε δυστυχισμένοι, γιατί φαινόμαστε κατώτεροι από τους μύθους (που εμείς πλάσαμε...).

- Η υποψία πως ο άλλος μπορεί να είναι εξυπνότερος, αρκεί για να κάνει τον κάθε Έλληνα εχθρό του.

- Στην προσπάθειά μας να μην προηγείται κανείς μένουμε όλοι στάσιμοι.

- Τίποτα δεν μας ενοχλεί περισσότερο από τη ευτυχία του άλλου.

- Δεν δεχόμαστε την νομιμότητα του επαίνου παρά μόνο μετά θάνατο.

- Και οι ξένοι ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο, αλλά θετικά. Κοιτάνε να προσπεράσουν με τη δική τους ταχύτητα κι όχι βάζοντας τρικλοποδιά.


Χρ. Μαλεβίτσης

ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣΣτη χώρα μας, αν θέλεις να αποκτήσεις φίλους, πρέπει πρώτα

να φροντίσεις να βρεις εχθρούς. Αν δεν υπάρχουν, πρέπει να τους επινοήσεις. Μόνον εναντίον κοινών εχθρών θα αποκτήσεις την κοινότητα των φίλων. Αλλοιώς όχι μόνον θα μείνεις άφιλος, αλλά θα μετατροπείς σε εχθρό άλλων κοινών φίλων, που τους ένωσε το μίσος τους εναντίον σου.

Βέβαια αυτή η συμπεριφορά δεν είναι καθόλου δημοκρατική. Διότι η ουσία της δημοκρατίας ακριβώς έγκειται στην εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο· προκειμένου να ανθίσουν όλα τα πρόσωπα και να αποδώσουν τους καρπούς τους. Γι’ αυτό η πραγματική δημοκρατία είναι τόσο καρποφόρα.

Κι ωστόσο η Ελλάδα δεν είναι η κατάλληλη χώρα για την άνθιση των προσώπων. Αυτό συνιστά κοινή διαπίστωση, η οποία δεν έχει καθόλου κοινά αποτελέσματα. Αντίθετα, έχει ολέθρια αποτελέσματα.

Επιτέλους, γιατί εμείς οι Έλληνες τρωγόμαστε τόσο πολύ; Γιατί αλληλομισούμαστε τόσο πολύ; Γιατί φανατιζόμαστε τόσο πολύ; Επί τόσα χρόνια ελεύθερου βίου, μεταφέρομε την κατάρα της διχόνοιας από γενεά σε γενεά, απαραμείωτη. Φαίνεται ωσάν ο καθένας να ’θελε να βρει την ταυτότητά του με το να είναι «αντί». Αν είναι έτσι, τότε το πράγμα μαρτυρεί σοβαρή ψυχική διαμαρτία. Μαρτυρεί έλλειψη προσώπων, δηλαδή έλλειψη αυτόνομης εσωτερικής ζωής, η οποία εκπτυσσόμενη δημιουργεί και επιτελεί το έργο της, χωρίς την ανάγκη παρακινήσεων από μίση και από αντιπαρατάξεις.

Εδώ έγκειται και η έντονη πολιτικοποίηση του Ελληνικού λαού, ο οποίος αναζητεί μία κάποια ταυτότητα μέσα στους τεχνητά οξυμ- μένους πολιτικούς αγώνες. Γι’ αυτό και όσοι οργανώνουν τους πολιτικούς αγώνες φροντίζουν απαρεγκλίτως για δύο πράγματα. Να βρουν ή να επινοήσουν εχθρούς. Όσο χειρότερους εχθρούς βρεις ή τους επινοήσεις τόσο το καλύτερο για τον αγώνα. Και να

IΑΙΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

εξάψουν το πάθος των οπαδών τους. Αυτό το πάθος είναι πολλαπλό- εναντίον της παρούσας κατάστασης πραγμάτων που είναι μαύρη- εναντίον των εχθρών που είναι οι αποκλειστικοί αίτιοι αυτής της κατάστασης, και είναι κι’ αυτοί μαύροι- και υπέρ του λαμπρού μέλλοντος που μας επιφυλάσσει ο νέος σωτηρας, ο οποίος είναι λευκός.

Όλοι μας έχουμε ζήση αυτή την πολωτική σχέση του άσπρου- μαύρου, η οποία προσλαμβάνει τη θρησκευτική μορφή του καθαρού - μιασμένου. Όσοι δεν είναι με εμάς τους «καθαρούς» είναι συλλήβδην «μιασμένοι». Το κυνήγι των μαγισσών είναι επάγγελμα προσοδοφόρο στην Ελλάδα.

Είναι γεγονός πως όλα αυτά δεν είναι εφεύρεση ελληνική. Και άλλοι λαοί έχουν περάσει από τέτοιες αρρώστειες. Η ελληνική ιδιοτυπία έγκειται στον ενδημικό, μόνιμο και οξύ χαρακτήρα αυτής της ψυχικής ασθένειας - διότι σίγουρα πρόκειται για φαινόμενο ψυχώσεων.

Αυτή η ροπή προς το συναισθηματικό και όχι προς το έλλογο, προς το πάθος και όχι προς την ιδέα, προς το σύνθημα και όχι προς τη σκέψη, προς το αράθυμο και όχι προς την ψυχραιμία, προς το σύμβολο και όχι προς το γυμνό αντικείμενο, προς το επί μέρους και όχι προς το όλον - όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά νοτίου λαού και όχι βορείου, δηλαδή αρχαίου μεσογειακού λαού.

Οι νότιοι λαοί έχουν μία παιδικότητα, συναισθηματικότητα και αφέλεια. Γι’ αυτό και οι θρησκείες και οι τέχνες ξεκίνησαν απ’ αυτούς. Ο κόσμος τους είναι ο εσωτερικός και όχι ο εξωτερικός και αυτόν οργανώνουν με τους μύθους των. Οι βόρειοι λαοί διαθέτουν ανδρικότητα, λογικότητα και περίννοια. Γι’ αυτό και οι κατακτήσεις, η επιστήμη και η φιλοσοφία ξεκίνησαν από αυτούς. Ο κόσμος τους είναι ο εξωτερικός και όχι ο εσωτερικός, και αυτόν οργανώνουν με τους νόμους των.

Καθώς οι νότιοι είναι εσωτερικοί, ενορατικοί και μυθοδίαιτοι, είναι ευεπίφοροι στις ομαδικές ψυχώσεις και αναζητούν σωτή- ρες, ανθρώπους ή θεούς. Γι’ αυτό η πολιτική δημοκρατία τους είναι ξένη, ενώ τους ταιριάζει ο κοινοτικός συγχρωτισμός. 0


οποίος εξελισσόμενος προσλαμβάνει την πολιτική μορφή της μυστικιστικής πολιτείας, με «ήρωα» αρχηγό, ο οποίος γίνεται τύραννος (τόσο με την αρχαία όσο και με τη νέα σημασία).

[...] Μ’ αυτούς τους χαρακτηρισμούς δεν θέλω να εξάρω τον βόρειο τύπο. Ο καθένας έχει τα μειονεκτήματά του και τα πλεονε- κτήματά του. Ο νότιος τύπος ανέπτυξε αυτές τις ιδιότητες, δηλ. θρησκευτικοποίησε την πολιτική του συμπεριφορά, για να αντιπαλέψει τον βόρειο τύπο, με τον οποίο συζεί τώρα και αρκετές χιλιετίες. Και με τον οποίο δεν αφομοιώθηκε ποτέ, επειδή απ’ την ψυχοσωματική του κατασκευή αλλοιώς ζει τον κόσμο, αλλοιώς νοεί την ύπαρξή του στον κόσμο, θα λέγαμε πως η προσφορά του νότιου τύπου στον πολιτισμό είναι η οργάνωση της εσωτερικότητας, με τη θρησκεία και την τέχνη, με όργανα την αίσθηση, τη διαίσθηση και την ενόραση. Η προσφορά του βόρειου τύπου είναι η οργάνωση της εξωτερικότητας με τον ορθολογισμό και την επιστήμη, με όργανα τον λόγο και την δράση. Οι πρώτοι κατάκτησαν τον εσωτερικό κόσμο, γι’ αυτό κατακτιώνται από τους δεύτερους στον εξωτερικό κόσμο. Οι δεύτεροι κατακτούν τον εξωτερικό κόσμο, γι’ αυτό κατακτιούνται απ’ τους πρώτους στον εσωτερικό κόσμο.

Συνεπώς ποια είναι η ταυτότητα των Ελλήνων; Από τα προε- κτεθέντα συνάγεται πως υπάρχουν δύο ταυτότητες. Η βόρεια και η νότια. Γι’ αυτό και οι αντιφάσεις της ελληνικής ζωής θα συνεχί- σουν, πολύ λιγότερο ως δυνάμεις δημιουργικές και πολύ περισσότερο ως δυνάμεις καταστροφικές.

Βασ. Φίλιας

ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΟι Έλληνες διανοούμενοι προέρχονται στη συντριπτική πλειο-

ψηφία τους από τα μικροαστικά στρώματα. Είναι ευθύς εξ αρχής ξεκρέμαστοι και αιωρούμενοι ανάμεσα στους μεγαλοαστούς και στον πολύ λαό. Ερωτοτροπούν με την ιδέα ότι θα βοηθήσουν κάποτε τον «κοσμάκη» να δει την αλήθεια, το όνειρό τους όμως είναι να τους αποδεχτεί μια μέρα η «καλή» κοινωνία.


Στα νιάτα τους αγκαλιάζουν τις προοδευτικές ιδέες, κάνουν κατάχρηση μιας αριστερίστικης φρασεολογίας, αγωνιουν για το μέλλον του τόπου, δίνουν κάθε μέρα εξετάσεις επαναστατικής γνησιότητας και πολιτικής αδιαλλαξίας.

Προτείνουν φάρμακα - λύσεις, θεραπείες για το κοινωνικό μας πρόβλημα έτσι όπως τις διάβασαν σε κάποιο ξένο βιβλίο ή τις άκουσαν σ’ ένα αλλοδαπό Πανεπιστήμιο. Και τις προτείνουν αυτούσιες, «έτοιμες» χωρίς μελέτη της ελληνικής πραγματικότητας, χωρίς ανάλυση της εσωτερικής κατάστασης, χωρίς προσπάθεια πρακτικής εφαρμογής.

Η σχέση τους με την παραγωγή, η επαφή τους με τον εργαζόμενο λαό είναι ανύπαρκτη. Ακροατήριό τους οι «εκλεκτοί», οι τρεις ως πέντε χιλιάδες, το κλειστό και ενδογαμικό κύκλωμα της ελληνικής διανόησης. Σ’ αντίθεση με τον φιλολαϊσμό τους η στάση τους είναι αριστοκρατική. «Οφείλετε να μας καταλαβαίνετε, γιατί εμείς ξέρουμε κι εσείς πρέπει να μάθετε».

[...] Στη χώρα μας - όπως και σε τόσες άλλες εκδηλώσεις - καλλιεργήθηκε ένα πνεύμα αριστοκρατισμού και αποστασιοποίησης των επιστημόνων και των διανοουμένων.

Πνεύμα αριστοκρατισμού και αποστασιοποίησης, που δημιούργησε δυο ξεχωριστούς κόσμους, τεχνητά αποκομμένους μεταξύ τους: Τον κόσμο των «υψιπετών» και μεγαλόσχημων ανθρώπων του πνεύματος και της επιστήμης, που κινούνται στη στρατόσφαιρα, απλησίαστοι από τους κοινούς θνητούς και τον κόσμο των απλών ανθρώπων, που υποτίθεται ότι δεν μπορεί να «πιάσουν» τα μεγάλα προβλήματα, τις έσχατες αλήθειες. Με τον τρόπο αυτό σε μια χώρα, που είχε τα τελευταία 100 χρόνια μια αναλογία αποφοίτων ανωτάτων σχολών από τις πιο ψηλές στον κόσμο, πα- ρατηρείται μια ασύλληπτη απουσία των ανθρώπων, που ξέρουν - ή θα ’πρεπε να ξέρουν - από κάθε μορφής δημόσιο διάλογο σε οποιοδήποτε ειδικό ή γενικό θέμα. Ως τα χτες ακόμα οχυρωμένοι πίσω από μια γλώσσα αρχαΐζουσα, είχαν αποκλείσει κάθε δυνατότητα επικοινωνίας με τους «αδαείς», που φυσικά δεν μπορούσαν να καταλάβουν μια εξεζητημένη και ακατανόητη φρασεολο


γία, που προοριζόταν για μερικές εκατοντάδες «επαΐοντες». Περιφρόνηση και αδιαφορία για τον πολύ κόσμο, που θεωρείται ανίκανος να σκεφτεί και να καταλάβει. Κλασική θέση αυτοεπιβίωσης και υπεροψίας.

[...] Στο κύκλωμα αυτό ζουν και κινούνται ένας κόσμος ολόκληρος ανθρώπων, που θα έπρεπε να είναι η ενσάρκωση της θέλησης για πραγματοποίηση ενός καλύτερου μέλλοντος για τον τόπο αυτό.

Εδώ, στη χώρα μας, παρατηρείται η βαρύγδουπη κενολογία, το αυτονόητο και πασίγνωστο ειπωμένο με στόμφο, η περιπλοκή της περιπεπλεγμένης περιπλοκής. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, η απουσία γνήσιας και ξεκαθαρισμένης σκέψης συγκαλύπτεται από ακατάσχετη, κενή περιεχομένου ωραιολογία και «καλλιέπεια». Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, υπάρχει στο βάθος ο περκρρονητής του «πλήθους», η αδιαφορία για το κοινό «των πληβείων». Στην πρώτη περίπτωση, διότι εκδηλώνεται μια απόλυτη υποτίμηση του μέσου ανθρώπου, στον οποίο - υποτίθεται - ότι μπορούμε να λέμε ό,τι «λάχει», αρκεί να τον εντυπωσιάζουμε με τον χείμαρρο της ευφράδειάς μας. Στη δεύτερη, γιατί συνδιαλεγόμαστε μόνο με τους «θεούς», ο μέσος άνθρωπος μας ενδιαφέρει βεβαίως, αλλά μόνο διότι πείθοντάς τον, ότι δεν μας καταβαίνει από πνευματική ανεπάρκεια, τον ταπεινώνουμε και τον εξουθενώνουμε και πάνω σ’ αυτό στηρίζουμε το πνευματικό μας «μεγαλείο».

Αν αυτό δεν αποτελεί υπεροψία του πνεύματος, τρεις φορές χειρότερη από την υπεροψία της δύναμης, τότε τι είναι; Και πώς συμβιβάζεται αυτή η υπεροψία με τις ποικιλόμορφες λαϊκιστικές, αριστερές, ή αριστερίστικες τοποθετήσεις των φορέων της; Στην Ελλάδα όλα είναι δυνατά, γιατί σε τελευταία ανάλυση, όλα είναι επιτρεπτά. Είναι επιτρεπτά γιατί ισχύει παντού ο χρυσός κανόνας «μη με θίξεις για να μη σε θίξω», κανόνας ιδιαίτερα χρήσιμος στους διανοουμενίστικους κύκλους, όπου - με ελάχιστες εξαιρέσεις - οι πάντες λειτουργούν μ’ αυτόν τον τρόπο. Λειτουργούν μ’ αυτόν τον τρόπο και είναι οργανωμένοι σε κλειστές ομάδες αλλη-


λοθαυμασμού, αλληλοϋποστήριξης και αλληλοπροβολής, όπου δεν χωράει αντικειμενικά κριτική, διότι, υποτίθεται, ότι η κάθε ομάδα - που αντιμάχεται οποιαδήποτε άλλη ανελέητα - είναι κάτοχος και θεματοφυλακας ενός τμήματος της μεγάλης αλήθειας, ενός μεγάλου μυστικού, που μόνο αυτή μπορεί να καταλάβει και να διαφυλάξει. Έτσι, τα απλά πράγματα καταντάνε ελευσίνια μυστήρια, που απαιτούν ειδική μύηση για να κατανοηθούν απ’ τους «πτωχούς τω πνεύματι». Ειδική μύηση γιατί πρώτα-πρώτα αναπτύσσεται ένα ιδιάζον γλωσσάρι εντελώς ακατάληπτο από τους κοινούς θνητούς. Ειδική μύηση διότι, δεύτερον, η λέξη αυτονο- μείται από το οποιοδήποτε πρακτικό περιεχόμενό της, καταντάει- όπως το περίφημο «σέσαμυ» του Αλή Μπαμπά, που άνοιγε τον βράχο που έκλεινε το σπήλαιο - μαγική συνθηματολογική φόρμουλα. Ειδική μύηση, τρίτον, γιατί γίνεται κατάχρηση επιστημοσύνης με έναν κατακλυσμό ειδικευμένης ορολογίας, αναφορών σε μεγάλους συγγραφείς κι επιστημοφανών νεολογισμών, που ο αδαής χάνει, κυριολεκτικά, τα αυγά και τα πασχάλια. Ειδική μύηση, τέλος, γιατί τα πάντα λέγονται με ένα ύφος και με τέτοιες φραστικές περικοκλάδες, που μόνο ένας εξ αποκαλύψεως προφήτης θα μπορούσε να τολμήσει, χωρίς κίνδυνο να λιθοβοληθεί.

Τα αποτελέσματα βέβαια, είναι γνωστά. Οι εφημερίδες πάσχουν από σοβαρούς σχολιαστές των πολιτικών, κοινωνικών, επιστημονικών, καλλιτεχνικών προβλημάτων- οι διανοούμενοι είναι παθητικό για τις εφημερίδες, δεν διαβάζονται, δεν τους καταλαβαίνει κανείς. Στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση περνάνε ως διάτ- τοντες αστέρες, αφήνοντας πίσω τους μια μεγάλη απορία και μια ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση. Στα πολιτικά κόμματα αντιμετωπίζονται σαν δημόσιοι κίνδυνοι, όχι γιατί φέρνουν καινούργιες, επαναστατικές ιδέες, αλλά γιατί προάγουν την αμφισβήτηση, την αμφιταλάντευση, την αβεβαιότητα και αντί να γίνονται παράγοντες ανανέωσης και ανατοποθέτησης, λειτουργούν σαν στοιχεία διάλυσης. Φαινόμενο μοναδικό, σ’ αυτή τουλάχιστον την κλίμακα, στη χώρα μας απαιτεί οπωσδήποτε μια ερμηνεία.

Ο λογιοτατισμός του Έλληνα διανοούμενου - γιατί περί αυ-


του πρόκειται, - κι ας μη γελιόμαστε - οφείλεται στην ανάγκη του για ξεχώρισμα, για διάκριση, για αποστασιοποίηση από τον κοινό θνητό. Εκεί, που άλλοτε λειτουργούσε ο καθαρευουσιανισμός σαν μέσο εξασφάλισης της απόστασης, σήμερα λειτουργεί το ακα- ταλαβίστικο. Το ακαταλαβίστικο που, φυσικά, πίσω του κρύβεται και προσωπική και κοινωνική ανασφάλεια και πριν απ’ όλα, η συνειδητή ή υποσυνείδητη γνώση μιας πνευματικής ρηχότητας, που πρέπει πάση θυσία να συγκαλυφθεί με φραστικά πυροτεχνήματα και λεκτικούς πομφόλυγες. Οφείλεται, ακόμα, στο ότι οι Έλληνες διανοούμενοι είναι αποκομμένοι από τις ρίζες της ελληνικής ζωής, από τις πραγματικότητες του ελληνικού λαού, είναι κοσμοπολίτες, που παπαγαλίζουν μηνύματα από την αλλοδαπή και προσκομίζουν από εκεί έτοιμες λύσεις για να «σωθούμε». Οφείλεται, επίσης, στο ότι πολύ συχνά οι ίδιοι δεν έχουν καλοκα- ταλάβει για τι πράγμα μιλάνε και ξεπερνάνε τις δυσκολίες με καταφυγή σε δυσνόητα ή ακατανόητα σχήματα. Οφείλεται, τέλος, στο ότι οι Έλληνες διανοούμενοι είναι πολιτικά και κοινωνικά εντελώς ανίσχυροι, γεγονός που τους προκαλεί την ανάγκη για εξωπραγματική και εξωπρακτική αυτοεπιβεβαίωση, που είναι δυνατή μόνο στο πλαίσιο κλειστών κύκλων «επάίόντων», που αλληλοθαυμάζονται και αλληλοαναγνωρίζονται. Ένα πάντως είναι βέβαιο: Αν με το σκοτεινό και ανεξιχνίαστο οι διανοούμενοι θέλουν όχι μόνο να καταπλήξουν, αλλά και να τρομοκρατήσουν τον μικρό άνθρωπο, το πετυχαίνουν, χωρίς άλλο.

Σωκράτης Γκίκας

Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΓια μια σωστή κοινωνιολογική τοποθέτηση της νεοελληνικής

κοινωνίας βασικό είναι το γεγονός ότι δεν ακολούθησε την πορεία της Δυτικής Ευρώπης. Αναγέννηση και Διαφώτιση ήταν γεγονότα άσχετα και για πολύ καιρό ξένα προς αυτήν. Ούτε μπορούμε εξάλλου για μια ερμηνεία της νεοελληνικής κοινωνίας να ξεκινήσουμε από τον αρχαίο ελληνικό βίο. Ανάμεσα στους αρ

18


χαίους και σε μας παρεμβάλλεται το Βυζάντιο, που ήταν ένα εντελώς διαφορετικό φαινόμενο. Για να ερμηνεύσουμε λοιπόν τον νεοελληνικό πολιτισμό πρέπει να ανατρέξουμε στο μεταγενέστερο Βυζάντιο. Εκεί βρίσκονται οι ρίζες του.

Το Βυζάντιο ήταν μια ιδιότυπη κοινωνία. Παρότι από πολιτική άποψη ήταν συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τα ρωμαϊκά του γνωρίσματα ήταν ελάχιστα. Η διείσδυση και εξάπλωση του Χριστιανισμού και άλλων ανατολικών στοιχείων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο είχαν επιφέρει μια βαθιά πολιτιστική αλλοίωσή του. Η αλλοίωση αυτή συνίστατο σε μια μεταφυσικοποίηση της κοινωνίας. Ο κόσμος και όλα τα κοσμικά γεγονότα δεν είχαν καμιά σημασία. Το βάρος μετατίθεται στην άλλη ζωή, ενώ η παρούσα μεταβάλλεται σ’ ένα προσωρινό αμφιθέατρο αγώνων χάρη της χριστιανικής πίστης. Ειδικά στο Βυζάντιο διαμορφώνεται ένας ιδιαίτερος ιδανικός τύπος, ο τύπος του «αγίου», του ασκητή. Πρόκειται για έναν έντονα αντινατουραλιστικό τύπο, που κυριαρχεί σ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο. Είναι ίσως ο μόνος γνήσιος τύπος που μας προσφέρει το Βυζάντιο ανάμεσα από τις άλλες σχηματοποιημένες μορφές του (δόγματα, εκκλησιαστική ιεράρχηση κ.λπ.). Γενικά όμως θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το Βυζάντιο ήταν ένα ιδιότυπο μωσαϊκό από ανατολικά, ρωμαϊκά και ελληνικά στοιχεία. Τα ανατολικά στοιχεία είναι φανερά στη χλιδή και την πολύπλοκη εθιμοτυπία της Αυλής, στις αυθαιρεσίες του μονάρχη και στον ασκητισμό των μοναχών. Το ρωμαϊκό διατηρείται στη νομοθεσία και το ελληνικό στοιχείο μόνο στη γλώσσα και στη κάποια επαφή με τα κλασικά κείμενα, προσιτά μόνο στους θεολόγους, που τα χρησιμοποιούσαν για την εμβάθυνση και συστη- ματοποίηση των εκκλησιαστικών δογμάτων.

Μερικοί μιλούν για ελληνοχριστιανικό πολιτισμό, ο οποίος πραγματώνει την εποχή αυτή. Τη σύνθεση χριστιανισμού και ελληνισμού πραγματοποιούν κατά την άποψη αυτή οι μεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι σπουδάζουν στη νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών, παραλαμβάνουν από την ελληνική φιλοσοφία εκλεκτικά ό,τι ήταν σύμφωνο με τη χριστιανική ηθική και μετα


φυσική και γενικά συνιστούν την ελληνική παιδεία σαν προπαιδεία και εισαγωγή στο Χριστιανισμό. Η παρατήρηση αυτή είναι ορθή, δεν καθορίζει όμως τι συγκεκριμένα παρέλαβαν οι θεολόγοι της Εκκλησίας από την ελληνική φιλοσοφία. Μια προσεχτική εξέταση δείχνει ότι η θεολογική σκέψη ήρθε σε επαφή με τον πλατωνικό ασκητισμό και σπιριτουαλισμό, την στωική ηθική και τον νεοπλατωνικό μυστικισμό, ενώ ο Αριστοτέλης χρησιμοποιείται περισσότερο για τη συ στη ματοποίηση του δόγματος. Με άλλα λόγια η πατερική σκέψη έδειξε συμπάθεια προς όλα τα αντινα- τουραλιστικά και εγκρατικά φιλοσοφικά συστήματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου που είχαν αναπτυχθεί μέσα σ’ αυτόν από επίδραση ανατολικών ιδεών. Η ουσία όμως του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ως όλου δεν ήταν αντινατουραλισμός, αλλά νατουραλισμός με μια τάση προς το μέτρο.

Παρ’ όλα αυτά είμαστε αναγκασμένοι να δεχτούμε ότι η ελληνική σκέψη, αν και υποταγμένη στη δογματική και ηθική του Χριστιανισμού, ωστόσο πολιορκούσε τα πνεύματα των βυζαντινών λογίων και βοηθούσε στη διερεύνηση του πνευματικού ορίζοντα. Ας θυμηθούμε τα ονόματα του Φωτίου, του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης, του Μιχαήλ Χωνιάτη και προπάντων του Μιχαήλ Ψελλού. Τα ονόματα αυτά είναι συνδεδεμένα με την εποχή μιας ιδιαίτερης φιλολογικής κίνησης και ενός εγκυκλοπαιδικού πνεύματος που μας προκαλεί εντύπωση. Αυτά συμβαίνουν από τον 9ο αιώνα και μετά. Το ελληνικό πνεύμα πρόβαλε επαναστατικό με τον Πλήθωνα (περ. 1355-1450), ο οποίος ήθελε την αναγέννηση του κλασικού πολιτισμού και τη διαμόρφωση μιας ελληνικής εθνικής συνείδησης. Η υποδούλωση του Βυζαντίου στην Οθωμανική δύναμη ανέκοψε την κίνηση αυτή, και η Εκκλησία με όλη την παράδοση της βυζαντινής Ορθοδοξίας ανέλαβε το Έθνος κάτω από την προστασία της.

Αυτή είναι η προϊστορία του Νέου Ελληνισμού. Ο Νέος Ελληνισμός λοιπόν βγήκε μέσα από το Βυζάντιο, είναι μια προέκτασή του. Δεν πρέπει ωστόσο να λησμονούμε τη διαφοροποίηση του μεταγενέστερου Βυζαντίου και μαζί και των Ελλήνων της Τουρ


κοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης. Ήδη στο μεταγενέστερο Βυζάντιο ο λαός είχε φτάσει στην εκτίμηση εγκόσμιων αξιών. Στα έπη του Διγενή Ακρίτα εξύμνησε την ανδρεία του βυζαντινοί) παλληκαριού και σε ορισμένα έμμετρα μυθιστορήματα δόθηκε αξία στον έρωτα και την ομορφιά της ζωής. Το ίδιο και οι υπόδουλοι Έλληνες διατηρούσαν την ευσέβειά τους, αλλ’ είχαν αποβάλει την απόκοσμη ασκητικότητα του Βυζαντίου. Ένιωθαν έντονη αγάπη για τη ζωή και οι σκληρές συνθήκες ζωής κάτω από τους Τούρκους τους είχα\ δημιουργήσει ένα δυνατό συναίσθημα ελευθερίας. Η λεβεντιά (ανδρεία και ανθρωπιά μαζί) ήταν το νέο ιδανικό που ήρθε να αντικαταστήσει το ιδανικό του «αγίου». Είναι φανερό ότι ήδη από το μεταγενέστερο Βυζάντιο άρχισε μια «κοσμικοποίηση» και μια κατάφαση της ζωής, που συνεχίστηκε και στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Από πνευματική όμως σκοπιά η ελληνική κοινωνία της επανάστασης ήταν μια ορθόδοξη κοινωνία.

Τα νερά ήρθαν να αναταράξουν οι ιδέες του Διαφωτισμού (και μάλιστα του Γαλλικού), τις οποίες έφερναν οι Έλληνες που σπούδαζαν στη Δυτ. Ευρώπη. Οι ιδέες όμως αυτές στην Ελλάδα δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να φέρνουν στην επιφάνεια και να ενισχύουν, παράλληλα με την εθνική συνειδητοποίηση, τις κλα- σικιστικές τάσεις του Πλήθωνα και των οπαδών του. Στις τάσεις αυτές ήρθε αντιμέτωπη η ορθόδοξη βυζαντινή παράταξη. Έτσι το πρώτο μεγάλο πνευματικό γεγονός στο νεοελληνικό πολιτισμό είναι η διαμάχη μεταξύ κλασικιστών και βυζαντινιστών. Ο κλασικισμός ζητούσε την επανασύνδεση του νεοελληνικού βίου με τον κλασικό πολιτισμό. Κατέληξε όμως σε ένα άγονο φιλολογισμό, ο οποίος αδυνατούσε να συλλάβει την ουσία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, περιόριζε την κλασική παιδεία στη γραμματική και το συντακτικό και, για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση που είπε ο Ροίδης για ένα επιφανή φιλόλογο, «ουδέν άλλο πνεύμα ηδύνατο να συλλάβη πλην του ψιλού και του δασέος». Ο κλασικισμός αυτός ήταν εκτός των άλλων και ακοινωνιολόγητος. Δεν λάβαινε υπόψη τις κοινωνιολογικές προϋποθέσεις του αρχαίου


ελληνικού πολιτισμού και τις εντελώς διαφορετικές προϋποθέσεις της νεοελληνικής κοινωνίας. Οι νεοέλληνες ήταν ένας λαός τσακισμένος από την ψυχική διαρχία, με την οποία τον ταλαιπώρησε η βυζαντινή ασκητική παράδοση, και βαθιά καταπονημένος από την υποδούλωση και τον αγώνα για απελευθέρωση. Η βιολογική ζωτικότητα, η αυτάρκεια και η ψυχική αισιοδοξία της ελληνικής φυλής, ήταν οπωσδήποτε ισχυρά χτυπημένες από τις ιστορικές της περιπέτειες. Ο νεοέλληνας νιώθει ενδεής και θρηνεί στα τραγούδια του, χτυπημένος από την ιστορική και κοινωνική του μοίρα. Ο κλασικισμός μετά την απελευθέρωση δεν μπόρεσε να του προσφέρει καμιά βοήθεια. Όσο για τους βυζαντινιστές, αυτοί απέβλεπαν σαν σε ιδανική εποχή στην εποχή των πατέρων της Εκκλησίας και ζητούσαν την αναβίωση του ασκητικού πνεύματος και της βυζαντινής ορθοδοξίας. Συγχρόνως έφερναν από τον κόσμο του Βυζαντίου φεουδαρχικές παραστάσεις, θεοκρατικές και μοναρχικές ιδέες κ.λπ. Είναι αλήθεια ότι ενώ πίσω από τον κλασικισμό κρύβεται ο αστισμός, πίσω από τον βυζαντινισμό φυτοζωεί το φεουδαρχικό πνεύμα.

Το δεύτερο μεγάλο πνευματικό γεγονός στη νεότερη Ελλάδα είναι το γλωσσικό πρόβλημα. Οι καθαρευουσιάνοι νόμισαν ότι θα μπορούσαν να επιτύχουν την επαφή με την κλασική παιδεία μέσω μιας γλώσσας που θα παρουσίαζε κάποια μορφολογική ομοιότητα με την αρχαία. Η γλώσσα αυτή ήταν η καθαρεύουσα. Ξέχωρα από το γεγονός ότι ήταν μια γλώσσα κατασκευασμένη, χωρίς ειλικρίνεια και αισθητική, δεν υποβοήθησε μια ουσιαστική επαφή με το κλασικό πνεύμα. Δεν θα παρακολουθήσουμε τους καθαρευουσιάνους και τους δημοτικιστές στις έριδές τους. Εκείνο που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι η νεοελληνική κοινωνία δεν στάθηκε ικανή να δημιουργήσει κανένα αξιόλογο πνευματικό γεγονός, εκτός από το γλωσσικό. Η προβληματική της Δυτ. Ευρώπης, η τόσο βαθιά και ανήσυχη, δεν δόνησε τον νεοελληνικό χώρο, ο οποίος έμεινε στον φορμαλισμό και την απλοϊκότητα. Η νεότερη Ελλάδα δεν κατόρθωσε να παρουσιάσει ούτε ένα πνευματικό γεγονός, που θα μπορούσε να συγκριθεί με εκείνα της Δυτ. Ευ


ρώπης. Στην καλύτερη περίπτωση βρισκόμαστε μπροστά στη μίμηση δυτικών προτύπων και την αφομοίωση δυτικών ιδεών. Μόνο η λογοτεχνία μας, παρά τις ξενικές επιδράσεις, διατήρησε τη φυσιογνωμία της και την αξία της.

Όσο αφορά τον πολιτικό τομέα, το Βυζάντιο μας κληροδότησε μοναρχικές παραστάσεις, που εκφυλίστηκαν σε ένα πολιτικό μεσιανισμό. Ο ένας, ο μεσίας, θα σώσει τον τόπο και όχι οι πολλοί με την κατανομή εργασίας και ευθυνών, όπως απαιτεί η δημοκρατική αντίληψη. Η λειτουργία της δημοκρατίας στη νεοελληνική κοινωνία αποδείχτηκε προβληματική, αν λάβει κανείς υπόψη τις περιπέτειές της.

Άλλα χαρακτηριστικά φαινόμενα της νεοελληνικής κοινωνίας είναι ο μεγαλοϊδεατισμός της και η διασπορά του πληθυσμού της σε άλλες χώρες. Το δεύτερο φαινόμενο συμπίπτει σχεδόν με την αποτυχία του πρώτου (κατάρευση της μεγάλης ιδέας με τη μικρασιατική καταστροφή). Η μετανάστευση ενός μεγάλου αριθμού Ελλήνων πότε προς τον Νέο Κόσμο και πότε προς την Αυστραλία και τη Γερμανία αποδεικνυει πόσο οξύ ήταν το κοινωνικό πρόβλημα. Το ίδιο αυτό πρόβλημα συντέλεσε στη διάδοση της μαρξιστικής ιδεολογίας και την έκρηξη του εμφυλίου πολέμου ευθύς μετά τη λήξη του Β' παγκοσμίου πολέμου. Οι ψυχολογικές συνέπειες του πολέμου εκείνου εξακολουθούν να υπάρχουν μέχρι σήμερα. Μετά τις μεταναστευτικές κινήσεις και χάρη στη συνεργασία με τη Δυτ. Ευρώπη η νεοελληνική κοινωνία μπήκε σε μια περίοδο ευημερίας. Ωστόσο δεν μπορεί κανείς να μην αναφέρει δυο χαρακτηριστικά φαινόμενα.

Το ένα είναι η υπανάπτυκτη διαβίωση του πληθυσμού της υπαίθρου και το άλλο η εγκατάλειψη της υπαίθρου από τους κατοίκους της και η συροή τους στις πόλεις, όπου υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες. Δημιουργείται έτσι ένας νεοαστισμός με αρκετά επαρχιώτικο χαρακτήρα. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν καθαρά αστικά κέντρα ή πόλεις με ευρωπαϊκό ρυθμό ζωής.

Αυτή είναι μια σκιαγράφηση της νεοελληνικής κοινωνίας. Ένας άλλος ίσως έδινε άλλη εικόνα και τόνιζε άλλα στοιχεία.


Ένα μόνο στοιχείο δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς, ότι η νεοελληνική κοινωνία βρίσκεται στη θέση εκείνου που παίρνει. Δεν βρίσκεται στην πρωτοπορία, αλλά στην ανάγκη να προσλαμβάνει και να αφομοιώνει πολιτιστικά αγαθά από πιο πολιτισμένους χώρους. Ο βαθμός της προόδου της εξαρτάται από την αφομοιωτική ικανότητά της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adler A.: Ανθρωπογνωσία (Παπαδημητρίου) Αθήνα 1948. Αξελός Χρ.: Στοιχεία κριτικής της νεοελληνικής ιδεολογίας (Ελ-

λην. Γράμματα) Αθήνα 1995.Ανδρέου Ν.: Εθνική Αντίσταση (Σύγχρονη Εποχή) Αθήνα 1975. Αποστολάκης Γ.: Τα τραγούδια μας. Αθήνα 1934. Βακαλόπσυλος Απ.: Ο χαρακτήρας των Ελλήνων, θεσ/νίκη 1983. Βάλσας Μ.: Το νεοελληνικό θέατρο (Ειρμός) Αθήνα 1994. Βαρίκος Δ.: Νεοελληνικά μελετήματα. Αθήνα 1980.Baud Fr.: Φυσιογνωμία και χαρακτήρ (Ζαχαρόπσυλος) Αθ. 1963. Βερέμης θ., Κιτρομηλίδης Π. κ.ά.: Εθνική ταυτότητα και Εθνικι

σμός στη νεότερη Ελλάδα (Μ.Ι.Ε.Τ.) Αθήνα.Βολιωτης - Καπετανάκης Ηλ.: Ελλήνων Μούσα λαϊκή (Ν. Σύνο

ρα) Αθήνα 1997.Borgeaud P., Vemant J. κ.ά.: Ο 'Ελληνας άνθρωπος (Ελλην. Γράμ

ματα) Αθήνα 1996.Bottomore T.: Κοινωνιολογία (Gutenberg) Αθήνα 1974. Βσυρνάς T.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Αθήνα 1991. Βώρος Φ.: Δρόμοι ελληνικής παιδείας (Ειρμός) Αθήνα 1991. Γεράσης Ι..Ή νεοελληνική Ταυτότητα (Ροές) Αθήνα 1989. Γιανναράς Χρ.: Η νεοελληνική ταυτότητα (Γρηγόρης) Αθήνα 1989. Γιαννόπουλος Περ.: Απαντα (Νέα θέσις) Αθήνα 1987.Γκίκας Σ.: Κοινωνικά προβλήματα (Σαββάλας) Αθήνα 1997. Γκίκας Σ.: Επίκαιρα θέματα (Σαββάλας) Αθήνα 1997. Δημητρακόπουλος Φ.: Ο Νεοελληνισμός στη λογοτεχνία (Επικαι-

ρότητα) Αθήνα 1990.Δημητρίου Π.: Εκ βαθέων (θεμέλιο) Αθήνα 1997


Δήμου Ν.: Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας (Νεφέλη) Αθ. 1986.Δήμου Ν.: Οι Νέοι Έλληνες (Νεφέλη) Αθήνα 1986.Διζικιρίκης Γ.: Η αισθητική της Ρωμιοσύνης (Φιλιππότης)

Αθήνα 1986.Δραγούμης Ιων.: Απαντα (Νέα θέσις) Αθήνα 1991-1992.Ενεπεκίδης Π.: Αντίστασις 1941-1944 (Εστία). Αθήνα 1964.Ευαγγέλου Ιάσων: θέσεις και Αντιθέσεις (Σαββάλας)

Αθήνα 1993.Ευαγγέλου Ιάσων.: Ελληνικός πολιτισμός (Σαββάλας) Αθήνα 1995.Ευαγγέλου Ιάσων.: Ανθρωπιστική ηθική (Σαββάλας) Αθήνα 1996.Ευαγγέλου Ιάσων.: Αισθητική και τέχνη (Σαββάλας) Αθήνα 1997.Fallmerayer I.: Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων (Νε

φέλη) Αθήνα 1984.Ζουράρις Κ.: Γελάς Ελλάς αποφράς (Αρμός) Αθήνα 1996.θεοδοσόπουλος Κ.: Το πρόβλημα του αναλφαβητισμού στην Ελ

λάδα Αθήνα 1996.θεοδωράκης Μ.: Για την ελληνική μουσική (Πλειάς) Αθήνα 1974.θεστοκάς Γ.: Στοχασμοί και θέσεις (Εστία) Αθήνα 1996.θεόφρασιος.: Χαρακτήρες (Ζαχαρόπουλος) Αθήνα 1959.Καββαθάς Β.: Ο θεός κι η ψυχή μας (Καστανιώτης) Αθήνα 1994.Καζαντζάκης Ν.: Αναφορά στον Γκρέκο Αθήνα 1961.Καπετάνος Χρ.: Έρευνα για τον αναλφαβητισμό. Αθήνα 1987.Κακρίδης I.: Οι αρχαίοι Έλληνες στη νεοελληνική λαϊκή παρά

δοση (Μ.Ι.Ε.Τ.) Αθήνα 1978.Κανελλόπουλος.: Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος.

Αθήνα 1966-1974.Καργάκος Σ.: Προβληματισμοί (τόμοι 6. Gutenberg)

Αθήνα 1988-1995.Καρζής θ.: Τηλεόραση και Παιδεία. Αθήνα 1979.Καστοριάδης Κ.: Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας (Ράππας)

Αθήνα 1981Κιτσάκης Αθ.: Νεοελληνικές αντιφάσεις (Γρηγόρης) ΑθήναKitto H.: Οι Έλληνες (Δαμασκός) Αθήνα 1968.Κόντογλου Φ.: Ταξείδια (Αστήρ) Αθήνα 1981.


Κοραής Αδ.: Απαντα (Δωρικός) Αθήνα 1961.Κορδάτος.: Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας Κουρής Ν.: Ελλάδα - Τουρκία (Ν. Σύνορα) Αθήνα 1997. Krumbacher Κ.: Ελληνικό ταξίδι (Ιστορητής) Αθήνα 1994. Κωστόπουλος Τρ.: Ελλάδα, η άθλια μοίρα ενός ιερού τόπου (Λο

γοθέτης) Αθήνα 1993.La Bruyere J.: Οι χαρακτήρες (Μαρής) Αθήνα 1966. Λασκαράτος A.: Ιδού ο άνθρωπος (Μαρής) Αθήνα 1952. Λέφκοβιτς Μ: Η μαύρη Αθήνα (Κάκτος) Αθήνα 1996.Λουκάτος Δ.: Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Αθήνα 1978. Λύτρας Π.: Αθλητική Ψυχοκοινωνιολογία (θεωρία) Αθήνα 1983. Μαγκλής Γ.: Ματωμένη πορεία (Δωρικός) Αθήνα 1976. Μακρυγιάννης I.: Απομνημονεύματα.Μάλαμας Λ.: Ελλάδα. Αθήνα 1974.Μαλεβίτσης Χρ.: Δοκίμια Ιδεών (Δωδώνη) Αθήνα 1993. Μανθούλης P.: Το κράτος της τηλεόρασης (θεμέλιο) Αθήνα 1981. Μαρκαντώνης I.: Παιδαγωγική και ψυχολογία. Αθήνα 1969. Μαυροειδής Λ.: Οι δυο όψεις της ιστορίας (Δελφίνι) Αθ. 1997. Μέγας Γ.: Ελληνική εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας. Αθήνα 1963. Μέγας Γ.: Εισαγωγή εις την Λαογραφίαν (Γ έκδ.) Αθήνα 1975. Μερακλής Μ.: Σύγχρονος ελληνικός λαϊκός πολιτισμός. Αθ. 1993. Miller Henry.: Ο κολοσός του Μαρουσισύ (Κάκτος) Αθήνα 1981. Miller Henry.: Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα (Νεφέλη)

Αθήνα 1985.Milliex Roger.: Ημερολόγιο και μαρτυρίες του πολέμου και της

κατοχής (θεμέλιο) Αθήνα 1982.Morris Desm.: Η φυλή του ποδοσφαίρου (Κάκτος) Αθήνα 1982. Μπαζιάνας Ν.: Για τη λαϊκή μουσική μας παράδοση (Δαρδανός)

Αθήνα 1997.Νόνικας Σπ.: Ελληνικότητα (Προπύλαια) Αθήνα 1986.Ξανθίας A.: Ο Έλληνας (Βασιλείου) Αθήνα 1992.Ουράνης Κ.: Ελλάδα (Εστία) Αθήνα 1951.Παναγιωτόπουλος I. Μ.: Η ηθική του συμφέροντος (Φιλιππότης)

Αθήνα 1989.


Παποθεοδώρου Απ: Τα προτερήματα του ελληνικού λαού. Αθήνα 1971.

Παπανούτσος E.: Η κρίση του πολιτισμού μας (Φιλιππότης) Αθήνα 1978.

Παπαρρηγόπσυλος Κ.: Ιστορία του ελληνικού έθνους. Αθήνα 1971.Παπαχελάς Αλ.: Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας (Εστία)

Αθήνα 1997.Πλεύρης Κ.: Οι Έλληνες (Νέα θέσις) Αθήνα 1992.Πλωρίτης Μ.: Νέα Πολιτικά (Καστανιώτης) Αθήνα 1970.Πολίτης Ν.: Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνι

κού λαού (παραδόσεις - παροιμίαι ) Αθήναι 1904.Πουλαντζάς Ν.: Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις (θεμέ

λιο) Αθήνα 1968.Πουλιανός Α.: Η προέλευση των Ελλήνων. Αθήνα 1968.Quinet Ed.: Η Ελλάδα του 1830 και οι σχέσεις της με την αρχαιό

τητα (Τολίδης) Αθήνα 1988.Ροδάκης Περ.: Τάξεις και στρώματα στη νεοελληνική κοινωνία

(Μυκήνες) Αθήνα 1975.Ρωμαίος Κ.: Λαογραφικά θέματα. Αθήνα 1972.Ρώτας Β.: Τα τραγούδια της αντίστασης (Σύγχρονη Εποχή) Αθή

να 1981.Σαρρής Ν.: Ελληνική κοινωνία και τηλεόραση (Γόρδιος) ΑθήναΣβορώνος Ν.: Επισκόπηση της ελληνικής ιστορίας (θεμέλιο)

Αθήνα 1981.Sherrard Ph.: Δοκίμια για τον νέο ελληνισμό (Δωδώνη) Αθ. 1971.Σιατόπουλος Δ.: Το θέατρο της Ρωμιοσύνης (Φιλιππότης) Αθ. 1984.Σιμόπσυλος Κ.: Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα. Αθήνα 1970.Σκοπετέα E.: Φαλμεράϋερ (θεμέλιο) Αθήνα 1997.Σταμέλος Δ.: Νεοελληνική λαϊκή τέχνη (Gutenberg) Αθήνα 1996.Σφακιανάκης Γ.: Ελληνική γη (Ιωλκός) Αθήνα 1977.Τερζάκης Αγγ.: Ένας μεταβαλλόμενος κόσμος (Εκδόσεις των

Φίλων) Αθήνα 1983.Τζερεμίας Π.: Η εικόνα της Ελλάδας στον έξω κόσμο (I. Σιδέρης)

Αθήνα 1997.


Τσαλίκογλου Φ.: Η ψυχολογία οπήν Ελλάδα σήμερα (Πλέθρον) Αθήνα 1996.

Τσαούσης Δ.: Κοινωνία του ανθρώπου (Gutenberg) Αθήνα 1991.Τσάτσος Κ.: Ο σύγχρονος κόσμος (Εκδόσεις των Φίλων) Αθ. 1987.Τσάτσος Κ.: Αφορισμοί και διαλογισμοί Β' (Εστία) Αθήνα 1994.Τσελεμπί Εβλ.: Ταξίδι στην Ελλάδα (Εκάτη) Αθήνα 1991.Τσιφόρος Ν.: Τα παιδιά της πιάτσας (Ερμής) Αθήνα 1994.Τσουρέας Ευστρ.: θέματα σύγχρονου προβληματισμού (Τόμοι 6)

(Παπαδάκης) Αθήνα 1992-1996.Φέρτης Ηλ.: Μνήμες της κατοχής (Ιωλκός) Αθήνα 1978.Φίλιας Β.: Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις (Σύγχρονη εποχή) Αθή

να 1996.Φλώρος Π.: Ελληνικοί δρόμοι (Το ελληνικό βιβλίο) Αθήνα 1970.Φούγιας.: Επίκαιρα ελληνικά θέματα (Ν. Σύνορα) Αθήνα 1997.Χαλατσάς Γ.: Η νεοελληνική ράτσα (Ιωλκός) Αθήνα 1974.Χαλατσάς Γ.: Η κοινωνική συμπεριφορά του Νεοέλληνα. Αθ. 1980.Χατζιδάκης Γ.: Γλωσσολογικαί έρευναι. Αθήνα 1977.Χατζηθωμάς Φ., Αλέφαντος Π.: Λεξικό αναπτυγμένων εννοιών

(Φίλιππος) θεσ/νίκη 1989-1991.Χολέβας Κ.: Ελληνισμού ενόρασις (Πελασγός) Αθήνα 1997.Ψυρούκης Ν.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (Επικάιρότητα)

Αθήνα 1980.Wordsworth Ch.: Ελλάδα (Εκάτη) Αθήνα 1995.

Εργογραφία Ιάσονα Ευαγγέλου

ΠΟΙΗΣΗ

ΦΩΝΕΣ ΣΕ ΠΕΝΤΑΓΡΑΜΜΟ 1962ΦΩΝΕΣ ΧΩΡΙΣ ΠΕΝΤΑΓΡΑΜΜΟ 1962ΕΡΩΤΙΚΗ ΩΔΗ ΣΤΗΝ ΑΙΩΝΙΑ ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ 1969, 1991ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ 1970

ΓΝΩΜΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

α) Γνωμική ποίηση

ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΠΟΙΗΣΗΣ 1993 ΨΗΦΙΔΩΤΟ Α' πεντακόσια επιγραμματικά ποιήματα 1984ΨΗΦΙΔΩΤΟ Β' » » » 1985ΨΗΦΙΔΩΤΟ Γ » » » 1986ΨΗΦΙΔΩΤΟ Δ' » » » 1987ΨΗΦΙΔΩΤΟ Ε' » » » 1988ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΓΓ » » » 1990ΨΗΦΙΔΩΤΟ Τ » » » 1991ΨΗΦΙΔΩΤΟ Η' » » » 1993

β) Γνωμικοί στοχασμοί

ΨΗΦΙΔΕΣ ΙΔΕΩΝ 1977, 1992, 1994 ΨΗΦΙΔΕΣ Α' 500 προσωπικοί επιγραμματικοί στοχασμοί 1967ΨΗΦΙΔΕΣ Β' » » » » 1970ΨΗΦΙΔΕΣ Γ » » » » 1971ΨΗΦΙΔΕΣ Δ' » » » » 1972


ΨΗΦΙΔΕΣ Ε » » » » 1975ΨΗΦΙΔΕΣ ΣΤ » » » » 1976ΨΗΦΙΔΕΣ Τ » » » » 1978ΨΗΦΙΔΕΣ Η' » » » » 1979ΨΗΦΙΔΕΣ θ ' » » » » 1980ΨΗΦΙΔΕΣ Γ » » » » 1982ΨΗΦΙΔΕΣ Ια » » » » 1984ΨΗΦΙΔΕΣ Ιβ' » » » » 1985ΨΗΦΙΔΕΣ Ιγ » » » » 1988ΨΗΦΙΔΕΣ Ιδ' » » » » 1990ΨΗΦΙΔΕΣ Ιε' » » » » 1991ΨΗΦΙΔΕΣ Ιστ'

ΘΕΑΤΡΟ

1994

ΚΟΜΠΙΟΥΤΕΡ (Τραγική αλληγορία σε τρεις πράξεις) 1974ΜΟΝΟΠΡΑΚΤΑ (πέντε μονόπρακτα) 1977ΑΕΙ-ΘΑΛΗΣ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ (Δράμα σε δυο πράξεις) 1983ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΠΟΛΥΠΤΥΧΟ (τέσσερα μονόπρακτα) 1983

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

α) Αφήγηση

Η ΣΚΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ (Διηγήματα - Νουβέλες) 1971ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (Διηγήματα - Νουβέλες) 1972Ο ΠΟΝΟΣ (Μυθιστόρημα) 1979Η ΔΑΝΑΗ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ (Μύθος αλληγορικός) 1979Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΩΝ ΕΙΔΩΛΩΝ (Διηγήματα αλληγορικά) 1981Ο ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ (Διηγήματα) 1982

β) Δοκίμια - Μελέτες

ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ 1966ΔΟΚΙΜΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ (ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ) 1969


Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ 1971ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ 1975ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕ1Σ 1976ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ 1980Ο ΓΝΩΜΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 1990 Ο ΕΝΙΣΜΟΣ 1990, 1996ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΕΙΣ 1991ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ 1991Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ 1993ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ 1993ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ 1993ΠΟΛΥΠΤΥΧΟ ΙΔΕΩΝ 1994ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1995ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ 1996ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ 1997ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ 1997Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ 1998

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΥΡΟΒΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΗΔΕΣΜελέτη - έρευνα - ερμηνεία 1963, 1971, 1978, 1994

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ (με Σ. Γκίκα) 1995

ΛΕΞΙΚΑ

ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ(με Σ. Γκίκα, X. Ρώμα, Δ. Δρακώιουλο) 1997

19

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY ΙΑΣΟΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ

«Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ» ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

Γ. ΚΟΥΚΟΥΔΑΚΗ, ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ 40 - ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ, ΝΙΡΒΑΝΑ 80,ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 1998

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΩΔΩΝΗ»

Ο Ιάσων Ευαγγέλου (φιλολογικό ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ευαγγελίου),

γεννήθηκε στο Βόλοτο 1926. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιατρική (πτυχίο 1954) και Φιλοσοφία (πτυχίο 1974). Μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, της Εταιρίας Ελλήνων Φιλολόγων, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας, της Ελληνικής Εταιρίας Φιλοσοφικών Μελετών κ.ά. Αρχισυντάκτης του περιοδικού «Προεκτάσεις στην εκπαίδευση» (1991-1997).

Ο Ιάσων Ευαγγέλου παρουσιάστηκε στα Γράμματα το 1962 και από τότε προσφέρει στον λογοτεχνικό και φιλοσοφικό χώρο ένα σημαντικό έργο, που το χαρακτηρίζει κριτικό και εγκυκλοπαιδικό πνεύμα, πνευματικός προβληματισμός, σαφήνεια σκέψης και έκφρασης, και περιεκτική διατύπωση λόγου. Αποσπάσματα του έργου του μεταφράστηκαν και στο εξωτερικό. Για την προσφορά του στα Ελληνικά Γράμματα έχει τιμηθεί με διακρίσεις.

Το έργο του αγκαλιάζει όλους σχεδόν τους τομείς του έντεχνου Λόγου, και εκτός από άρθρα σε εγκυκλοπαίδειες, περιοδικά και εφημερίδες, αποτελείται από εξήντα βιβλία.

Βασικό χαρακτηριστικό έργο του είναι οι «γνωμικοί στοχασμοί»: ΨΗΦΙΔΕΣ και η «γνωμική ποίηση»: ΨΗΦΙΔΩΤΟ, που συνεχίζουν - και ανανεώνουν - στο χώρο της Ελληνικής Γραμματείας, την παράδοση του επιγραμματικού λόγου (πεζού και ποιητικού).

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

• Ποίηση (12 συλλογές. Οι 8 συλλογές περιέχουν Γνωμική ποίηση: «Ψηφιδωτό»).

• Γνωμικοί στοχασμοί (16 βιβλία: «Ψηφίδες» με 8.000 προσωπικούς στοχασμούς.

• Θέατρο (2 έργα και 9 μονόπρακτα).• Πεζογραφία:

α) Αφηγηση (6 βιβλία: διηγήματα, νουβέλες, μυθιστόρημα), β) Δοκίμια και Μελέτες (19 βιβλία).

• Λαογραφία (Η πυροβασία των Αναστενάρηδων).• Μεταφράσεις (Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι).• Λεξικά (Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων).

ISBN 960-248-903-0

Documents

Ο χαρακτήρας του Έλληνα