537
κκ: μ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΤΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

  • Upload
    -

  • View
    315

  • Download
    11

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Citation preview

Page 1: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

κ κ : μ

ΤΗΝΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΤΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

Page 2: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΗ Μ ΙΟΥ ΡΓΗΜ ΑΤΑ ΤΗ Σ

άρχαίας Ελλάδας ήταν πάντα κτήμα κοινό, τμήμα τής παγκόσμιας κληρονομιάς. Τά κα­τάλοιπα δμως τοΰ ύλικοΰ πολιτισμοΰ της εί­χαν γιά ολόκληρους αιώνες χαθεί άπό τήν έπι- φάνεια τής γής καί τή μνήμη τών άνθρώπων. Τό βιβλίο αύτό είναι φόρος τιμής στά πρό­σωπα έκεΐνα πού, άπό τά τέλη τοΰ Μεσαίω­να, άνοιξαν τό δρόμο πρός τήν Ελλάδα καί τήν ερευνά τοΰ κλασικοΰ παρελθόντος της.

Ή δη πριν άπό τήν Ά λωση τής Κων­σταντινούπολης άπό τούς Τούρκους τό 1453, μερικοί ριψοκίνδυνοι ταξιδιώτες άρχισαν νά καταφθάνουν στήν Ελλάδα μέ διαφορετικά ό καθένας κίνητρα, άλλά μέ κοινό σκοπό: νά βροΰν τά λείψανα τών κλασικών χρόνων καί νά άνασυστήσουν τό άρχαΐο μεγαλείο. Ά λ ­λοι γιά χάρη τής γνώσης καί μόνο, άλλοι γιά νά συμβάλουν στή βελτίωση τών τεχνών, άλλοι υπηρετώντας τις προσωπικές τους φι­λοδοξίες ή τά σχέδια τών ύψηλών προστα­τών τους, οί άνθρωποι αύτοί διασχίζουν τήν

Ελλάδα καί τή Μικρά Ά σία , σέ εποχές πού ή περιήγηση εΐναι οχι άπλώς δαπανηρή καί κοπιαστική άλλά καί τρομερά έπικίνδυνη, άναζητώντας τά έρείπια τών πόλεων καί τά άπομεινάρια τής ζωής καί τής τέχνης τών άρχαίων Ελλήνων. Ό Κυριάκός ό Ά γκω νί- της ταξιδεύει γιά νά πλουτίσει τις γνώσεις του. Ό Τζέιμς Στιούαρτ καί ό Νίκολας Ρεβέτ άναλαμβάνουν τήν πρώτη έπιστημο- νική περιγραφή τών κτιρίων τής άρχαίας Αθήνας. Ή Ε τα ιρεία τών Ντιλετάντι χρη­ματοδοτεί άποστολές καταγραφής άρχιτε- κτονικών μνημείων στήν Ελλάδα καί τή Μικρά Ά σία. Ό Λόρδος Έ λγιν καί ό Έ - ντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ δέν διστάζουν νά άποσπάσουν άπό τά άρχαΐα μνημεία δ,τι τούς άρέσει, θεωρώντας δτι τό άνασύρουν

Page 3: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

άπό τήν άφάνεια. Αύτοκρατορίες συναγωνί- , ζονται ποια θά αποκτήσει τά γλυπτά τής ^Αίγινας καί τών Βασσών. Ή άποστολή του ’Αβα Φουρμόν αποτυγχάνει,; παρά τις πλα­στογραφίες του, ένώ τά όνειρα τοΰ «ρομαν­τικού» Ερρίκου Σλήμαν γίνονται πραγματι­κότητα. Πρωτοπόροι δπως ό Τσάρλς Νιοΰ­τον, ό Τζών Γούντ, ό Τσάρλς Φέλλοους, ό Κάρλ Χούμαν αγωνίζονται νά παρακάμ- ψουν τήν αδιαφορία ή τήν αντίδραση τών οθωμανικών αρχών προκειμένου νά άναστή- σουν τά Θαύματα τοΰ Κόσμου. Όλους αύ­τούς, καί πολλές άλλες συναρπαστικές προ­σωπικότητες, θά . τούς συναντήσει ό ανα­γνώστης στις σελίδες αύτοΰ τοΰ βιβλίου.

Κατά τόν 19ο αιώνα πλέον, οί αρχαιοδί­φες, οί έρασιτέχνες .καί οί παράτολμοι π ε­ριηγητές δίνουν σιγά σιγά τή θέση τους στούς αρχαιολόγους, ο ί όποιο ι μεταμόρφω­σαν τή μελέτη του παρελθόντος άπό περιπέ­τεια τών καλλιτεχνών καί τών διανοουμένων σέ ακαδημαϊκό- κλαδ6. ;

Ό ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΣΐΟΟΤΝΜΑΝ (1951) σπούδασε στήν Όξφόρδη καί εκανε τις ερευνές του στήν έλληνική φιλολογία στο Κολέγιο ΟιπδΙ ΟιηγοΙι τής Όξφόρδης καί στο Πανεπιστήμιο τής Κο­λωνίας. Είναι συγγραφέας τών έργων ϋαρίιηβ ΐηίο ΕαιΐΓβΙ: ΕηφδΗ ΤταηδΙαΐΟΓδ οί Οαβδΐοαΐ ΡοβΐΓγ καί Α Ο385ΐοα1 Οοπιραηΐοη ΐο ΤγάυοΙ ίη ΟΓββοβ.

Στψ κουβερτούρα: Χαλκογραφία άπό τό βιβλίο τών δΐιιαΓΐ & Κβνβίΐ ΤΗβ ΑηίίςπΐΐΐβΒ

οίΑΐΗβηβ, τόμος Β', Λονδίνο 1787 (βλ. έδώ σσ. 187-199)

Ι8ΒΝ 960-250-123-5

Page 4: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΙΟΗΑΚϋ δΤΟΝΕΜΑΝ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΕΛΕΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜ ΑΤΗ-ΤΣΟΤΓΚΑΡΑΚΗ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΑΝΤΙΓΟΝΗ ΦΙΛΙΠΠΟΠΟΤΛΟΤ

Μ Ο ΡΦ ΩΤΙΚΟ ΙΔ Ρ Τ Μ Α Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Τ Ρ Α Π Ε Ζ Η Σ

ΑΘΗΝΑ 1996

Page 5: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Οϋδεΐς προφήτης έν τή έαυτοΰ πατρίδι, καθώς λένε, κι ένας λόγιος 8έν εΐναι πάντοτε εύπρόσδεκτος στο αντικεί­μενο της μελέτης του. Ή έκδοση στά έλληνικά τοΰ β ι­βλίου αύτοΰ άπό τό Μορφωτικό "Ίδρυμα Εθνικής Τραπέ- ζης εΐναι γιά μένα μεγάλη ηθική ανταμοιβή. Σκοπός τοΰ βιβλίου ήταν αφενός νά τιμήσει τήν προσφορά τής Ε λλά ­δας στήν ευρωπαϊκή ευαισθησία και αφετέρου νά κατανοή­σει τά ένδιαφέροντα και τόν ένθουσιασμό έκείνων τών έ ­κτος Ελλάδας Ευρωπαίων πού έκαναν τήν Ελλάδα σκο­πό τής ζωής τους. Ά π ό τό 1987, ετος έκδόσεως τοΰ β ι­βλίου, έχουν προστεθεί σημαντικά εργα στον τομέα αύτόν, τά όποια περιλαμβάνονται στήν ένημερωμένη β ι­βλιογραφία της έλληνικής έκδοσης, άλλά είμαι εύτυχής που τό βιβλίο μου θεωρείται άκόμη χρήσιμο άπό τούς μ ε­λετητές τοΰ θέματος.

Όφείλω ιδιαίτερες εύχαριστίες στή μεταφράστρια Ε λ έ ­νη Άγγελομάτη-Τσουγκαράκη, ή όποία εΐναι καί ή ϊδια συγγραφέας μέ σημαντική επιστημονική συμβολή στή μ ε­λέτη τών περιηγητών τοΰ 19ου αιώνα, διότι κίνησε τό ένδιαφέρον τών κριτικών και τοΰ έκδοτη στήν Ελλάδα γιά τό βιβλίο αύτό, και τελικά μόχθησε γιά νά τό μετα­φράσει. Ξεπέρασε κατά πολύ τό συνηθισμένο εργο τοΰ μεταφραστή, έφιστώντας τήν προσοχή μου σέ έσφαλμένα

Page 6: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

8 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ή άσαφή σημεία τοΰ βιβλίου, κι ετσι της είμαι πραγματι­κά ευγνώμων γιά τη βελτίωση του.

Τώρα, καθώς ολοκληρώνω μιά μελέτη γιά τούς ζωγρά­φους πού άπεικόνισαν την Ελλάδα, άντιλαμβάνομαι δτι τό θέμα της άλληλεπίδρασης της Ελλάδας και τών γειτό­νων της δέν θά πάφει ποτέ νά μέ απασχολεί. Γ ιά μένα7 πού δέν είμαι 'Έλληνας, η έλληνική κληρονομιά δέν εΐναι, δπως τό «μαρμάρινο κεφάλι» στο ποίημα τοΰ Σεφέρη, ένα βάρος, άλλά πάντοτε πηγή έμπνευσης.

Ιούλιος 1996 ΚΙΟΙΑΚΌ 5Τ0ΝΕΜ ΑΝ

Page 7: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ε Κ Δ Ο Σ Η ............................. .. 7

ΠΡΟΟΙΜΙΟ ................................... ........................................................................... 11

Α' Πρόλογος: Οί θησαυροί τής Κωνσταντινούπολης . . . 15

Β' Ό Κυριάκός ό ’Αγκωνίτης καί οί σύγχρονοί του . . . . 45

Γ' Συλλέκτες καί αρχαιοδίφες: τά «άρουνδέλεια» μάρμαρα 67Οί συλλέκτες............................................................................. 67Τά μάρμαρα τοΰ ’Λ ραντελ ...................................................... 75

Δ' Αρχαιοδίφες καί έξερευνητές: Ή επίσκεψη τοΰ Ζάκ Σπόν καί τοΰ Τζώρτζ Ούέλερ ..................................... 95

Ή Ελλάδα στή δεκαετία τοΰ 1670 ...................................... (95^Ό Ζάκ Σπόν καί τό ταξίδι του .............................................. 103Ή τοπογραφία της Αθήνας .................... .............................. 113

Ε' Μάρμαρα γιά τόν Γάλλο βασιλιά (1667-1789)........ 134

ζ' Ή έταιρεία τών Ντιλετάντι καί ή αναβίωση τοΰ έλληνι-κοΰ ιδεώδους ...................................................... #ν. . . . 171

Ή προτίμηση γιά τά έλληνικά πράγματα ............................ 171Οί άρχαιότητές τής Ιωνίας ....................... ........................... 200

Ζ' Ή γραφικότητα καί οί τοπογράφοι ............................. 208Έντουαρντ Ντόντουελ καί Ούίλλιαμ Γκέλ .......................... 224Έντουαρντ Ντάνιελ Κ λάρκ...................................................... 230

Page 8: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

10 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ0Ούίλλιαμ Μάρτιν Λ ή κ .............................................................. 236Δωδώνη .....................................................................................

Η ' * Ιστορία τριών πόλεω ν: Λ ονδίνο, Μ όναχο καί Π αρίσι 249

Τά Ελγίνεια Μ άρμαρα................................................... *. . . 253Οί ναοί τής Αίγινας καί τών Βασσών ................................. 269

Ή Αφροδίτη τής Μήλου ......................................................... 301

Θ ' Τ ά λιοντάρια τής Μ ικρας Ά σ ία ς ....................................... 310

Τά μνημεία τής Ξάνθου........................................................... 313Τά λιοντάρια τής * Αλικαρνασσού ......................................... 323

Ή Έφεσία Άρτεμις ................................................................ 334

Ι'! Τ ό γερμανικό βασίλειο .............................................................. 351

Ό λυμπία .................................................................................. 378

ΙΑ ' Οί αύτοκρατορίες σέ άγώ να δρόμου ................................ 391

Ό Ερρίκος Σλήμαν καί ή Τροία ..............................................391Τό Μουσείο τοΰ Βερολίνου...................................................... ..413

Ό Κάρλ Χούμαν καί ή Πέργαμος ......................................... ..418Ό Όττο Μπέντορφ, ό Γκέοργκ Νήμαν καί τό Ηρώο στο Γκιόλ-

μπασι (Τρύσα) ................................................................ ..428

ΙΒ ' Κατακλείδα: Γυρισμός στήν Ι θ ά κ η ................................. , 436

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ................................. .......................................................... ..445

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................... .. ................ ...................................... ..459

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ..................................................................... .........................491

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ............................................................................................... ..501

Page 9: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Ποτέ δέν έπισκέπτονταν τήν Ελλάδα περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι σήμερα. Καθημερινά, χιλιάδες πόδια άνεβοκατεβαίνουν τά σκαλιά τής Ακρόπολης στήν Αθήνα, τοΰ λόφου τών Μυκη­νών καί τοΰ ιεροΰ τών Δελφών περιφέρονται στά σπαρμένα μέ πεσμένες κολόνες άλση τής Όλυμπίας καί τής Έπιδαύρου* θαυμάζουν τό χρυσάφι τοΰ ’Αγαμέμνονα καί τόν μεγάλο χάλκι­νο Δία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τής Αθήνας. Τί εί­ναι αύτό πού τούς έλκύει;

Αύτές οι ορδές τών ένθουσιωδών τουριστών, πού έρχονται, βεβαίως, οχι μόνο γιά τόν ήλιο καί τή θάλασσα —πού δέν τά απολαμβάνει κανείς μέσα στά κλιματιζόμενα πούλμαν ή τήν πνιγηρή ζέστη τής Αθήνας— άποτελοΰν, ίσως, τό καλύτερο έπιχείρημα γιά τήν αδιάκοπη δύναμη τής κλασικής παράδοσης, γιά τό θαυμασμό πρός τήν αρχαιότητα, έστω κι αν είναι τόσο λίγο κατανοητή, ώς πηγή τοΰ πολιτισμού μας.

Ωστόσο, ή κλασική παράδοση δέν εΐναι μόνον ό αδρανής δι­κτάτορας, όπως ύποθέτουν μερικές φορές όσοι τή δυσφημοΰν. Κάθε κομμάτι τής αρχαιότητας, κάθε λείψανο τής φιλολογίας της ή θραΰσμα τής τέχνης της, εχει ανακτηθεί μέ αγάπη καί αφοσίωση. Κατά τήν άποψή μου, τουλάχιστον τό ί'διο έκαναν καί οί περιηγητές, ιδιαίτερα έκεΐνα τά μεγάλα ανεξάρτητα πνεύ­ματα πού ξεκίνησαν γιά νά κατακτήσουν τήν Ελλάδα. Θερά­ποντες μιας ζωντανής παράδοσης ύπήρξαν, έπίσης, οί αρχιτέ­κτονες πού πήραν στις χώρες τους τά κλασικά πρότυπα καί τά μεταμόρφωσαν σέ τοΰβλα καί κονίαμα, μάρμαρο καί γύψο: Τά

Page 10: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

12 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ακαδημαϊκά ένδιαφέροντά τους παρεμπιπτόντως μόνο σχετίζον­ται μέ τά έπιτεύγματά τους.

Οι θεσμοί άπολιθώνονται, καί οί έπαγγελματίες ειδικοί άπο- τελοΰν βαρετή συντροφιά. Ή Αρχαιολογία, νιόφερτη στήν επι­στημονική ζωή, δέν ύπήρξε ποτέ αποκλειστική απασχόληση.

Έπί αιώνες άποτελοΰσε μέλημα δσων είχαν το χρόνο, τό πάθος καί τά οικονομικά μέσα γιά νά κάνουν άνασκαφές, νά άνακαλύ- ψουν, νά έρμηνεύσουν καί νά άξιοποιήσουν. Οί εραστές της ύ- πήρξαν πολλοί.

Στο βιβλίο αύτό σκοπεύω νά αφηγηθώ τήν ιστορία τών άν­δρών αύτών (δέν ύπάρχει γυναίκα άνάμεσά τους). Ή ιστορία παρουσιάζει πραγματικό ένδιαφέρον, πέρα άπό τό φώς πού ρί­χνει στή μεταβαλλόμενη ιστορία τής φιλοκαλίας, τής έπιστή- μης καί τής τέχνης. Μέχρι πολύ πρόσφατα τά ταξίδια στή νο­τιοανατολική Μεσόγειο άπαιτοΰσαν ανθρώπους μέ αποφασι­στικότητα, άντοχή, φαντασία καί θάρρος. Οί δρόμοι ήταν λίγοι, τά μεταφορικά μέσα βραδυκίνητα, ή πανούκλα καί ή έλονοσία ένδημικές, ή τροφή κακή, οί Τοΰρκοι διοικητές ενοχλητικοί καί. οί ληστές άπειλητικοί. Οί πόλεμοι άποτελοΰσαν κίνδυνο οχι μό­νο γιά τούς περιηγητές, άλλά καί γιά τά μνημεία πού έκεΐνοι πήγαιναν νά μελετήσουν. Θεωρώ πώς ώφελήθηκα πολύ πού γνώρισα μερικούς άπό αύτούς τούς άνθρώπους, άσχέτως μέ τά επιτεύγματα πού διαιώνισαν τά όνόματά τους.

Στήν πραγματικότητα, δμως, αληθινοί πρωταγωνιστές τής ιστορίας είναι τά μνημεία τής άρχαίας Ελλάδας, τά κτίριά της, τά άγάλματα καί τά άνάγλυφά της, οί έπιγραφές καί τά αγγεία της. Όπως καί οί ήρωες τής Ίλίάβοίς, καταστρέφονται διαρκώς δσο έξελίσσεται ή ιστορία —πολλοί άπό αύτούς στις πρώτες κιόλας σελίδες— άλλά δσοι επιβιώνουν κυριαρχούν στο πέρα­σμα τών αιώνων.

Βάλθηκα νά ρωτώ συνεχώς τούς άνδρες πού έμφανίζονται σ’ αύτές τις σελίδες: «Γιατί πήγατε στήν Ελλάδα;». Οί απαντή­σεις ποικίλλουν. Ανάμεσα στά κίνητρά τους περιλαμβάνονται ή

Page 11: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 13

φιλοδοξία (γιά τόν έαυτό τους, γιά τήν πατρίδα τους ή γιά τήν τέχνη), ή είδημοσύνη, ή άρπακτικότητα, άκόμη καί τό τοπίο, καί κυρίως ή γνήσια έπιθυμία νά γνωρίσουν καί νά κατανοήσουν τούς αρχαίους Έλληνες.

Ή ιστορία αύτή είναι ή ιστορία τοΰ έαυτοΰ μας. Αύτό πού μας διαμόρφωσε εϊναι ή σχέση μας μέ τό κλασικό παρελθόν. Τό βιβλίο αύτό άποτελεΐ μιά άσκηση τής μνήμης, μιά προσπάθεια νά κατανοήσουμε τό πώς έμεΐς καί οί πρόγονοί μας αγωνιστή­καμε γιά νά διασώσουμε τούς άρχαίους, Γίγαντες βυθισμένους μέσα στο χρόνο, άπό τή φθορά τών αιώνων.

Όφείλω πολλά σέ πολλούς. Είμαι κυρίως εύγνώμων γιά τή βοή- - θεια πού μοΰ προσέφεραν διάφορες βιβλιοθήκες* ή εργασία μου θά ήταν αδύνατη χωρίς τά πολύτιμα βιβλία τους. Αύτές είναι ή Βρετανική Βιβλιοθήκη, ή Βοδληιανή καί ή ’Ασμολειανή Βιβλιο­θήκη στήν Όξφόρδη, ή Βιβλιοθήκη τοΰ Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών στο Λονδίνο, ή Γεννάδειος Βιβλιοθήκη στήν Αθήνα καί, πρωτίστως, ή Βιβλιοθήκη τοΰ Λονδίνου. Ό καθηγητής ΙοΗη Βοαι*(1πιαη καί ή καθηγήτρια Όλγα Παλαγγια διάβασαν δλο τό κείμενο, δέν θά επρεπε, δμως, νά θεωρηθοΰν ύπεύθυνοι γιά τις άτέλειές του. Τμήματά του διάβασαν έπίσης ή καθηγήτρια Αν6- πΐ 0 ε π χ 6γ ο π , ό δρ. Α γιΗπγ ΜαοθΓ6§θΓ καί ό δρ. ]. Μ. \ α§8ία£Γ, γιά τούς οποίους ισχύει βεβαίως τό ίδιο. Είμαι εύγνώμων έπί­σης στον ΚίοΗαι-ά διχιαίΐ καί στούς συναδέλφους καί φοιτητές του στο Κολέγιο Ράντλεϋ γιά τή βοήθειά τους στο νά διασαφηνίσω τις ιδέες μου σχετικά μέ τή γραφικότητα. Ένα τμήμα τοΰ Κε­φαλαίου Ε' ενει παρουσιαστεί μέ διαφορετική μορφή στο περιο­δικό ΒοΓβαδ, 8 (1985).

Ή γυναίκα μου άνέχτηκε μέ τή συνηθισμένη της ύπομονή καί καλή διάθεση τήν άνία πού προκαλεΐ ενας σύζυγος δταν συζητεΐ μόνο γιά άγνωστους ξένους καί μικρά πράσινα δελτία.

ΚΙΟΙΑΚΌ 8ΤΟΝΕΜΑΝ

Page 12: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 13: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Άκόμη καί ή δανεική λοεμπρότητα μέ την οποία ό Κωνσταντί­νος στόλισε την πόλη του περιείχε κάτι πού φαινόταν νά προ- μηνύει την πρόωρη παρακμή. 'Ο ιδρυτής αύτοκράτορας, άρπά- ζοντας τά άρχαία άγάλματα, τούς πίνακες, τούς οβελίσκους καί τά καλλιτεχνήματα, άναγνώριζε την άδυναμία του νά βά­λει στη Θέση τους εργα μεταγενέστερων δημιουργών* καί όταν ό κόσμος, και ιδιαίτερα ή Ρώμη, λεηλατήθηκε γιά νά στολίσει την Κωνσταντινούπολη, ό αύτοκράτορας πού διέταξε τό εργο αύτό θά μποροΰσε νά συγκριθεί μέ έναν άσωτο νέο, πού άπο- γυμνώνει τη γριά μάνα του άπό τά στολίδια της νιότης της, γιά νά στολίσει μιά φανταχτερη έρωμένη, πού πάνω της όλοι τά βρίσκουν άταίριαστα.

δίΚ ΨΑΓΤΕΚ δΟΟΤΤ, Κόμης Ροβέρτος τών Παρισίων

Ό Απρίλης στήν Κωνσταντινούπολη είναι ό πιο σκληρός μή­νας. Τόν Απρίλη ό Βόσπορος αρχίζει νά παραμερίζει τόν χειμε­ρινό θυμό του* οί ακτές του στήν Άσία καί στήν Εύρώπη αρχί­ζουν νά αποκτούν τό ανοιξιάτικο λουλουδένιο χαλί τους. Παπα­ρούνες, χρυσάνθεμα καί πελαργόνια, δελφίνια καί ασφόδελοι χρωματίζουν τούς λόφους καί τις ρωγμές τών δύο φρουρίων, τοΰ Ρουμελί Χισάρ καί τοΰ Άναντολού Χισάρ. Δροσερές αύρες φέρνουν νέα ζωή στά μουσκεμένα χώματα τής νοσηρής πόλης.

Ό Απρίλης δμως είχε μιά ιδιαίτερη σημασία γιά τούς Έ λ­ληνες πού ζοΰσαν έδώ τούς τελευταίους δυόμισι αιώνες τής Βυ­ζαντινής αύτοκρατορίας. Καί τοΰτο, γιατί τόν Απρίλη τοΰ

Page 14: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

1204, δεκαέξι αιώνες μετά τή δημιουργία τών παλαιότερων καί σπουδαιότερων άπό τά άναρίθμητα εργα τέχνης πού στόλι­ζαν τή Βασιλεύουσα, καταστράφηκαν περισσότεροι άπό τούς μισούς θησαυρούς της* καταστράφηκαν άπό τά χέρια τών χρι­στιανών, πού, λίγες έβδομάδες νωρίτερα, οί Βυζαντινοί τούς θεωρούσαν συμμάχους.

Ή Τέταρτη Σταυροφορία —ένα πλήθος πολεμιστές άπό δλα τά έθνη τής Εύρώπης, πού ήταν συλλήβδην γνωστοί στούς βυ­ζαντινούς Έλληνες ώς «Φράγκοι»— είχε ξεκινήσει τό 1203 άπό τή Βενετία, μέ τις εύλογίες τοΰ Πάπα καί μέ σκοπό τήν άνάκτηση τών Άγιων Τόπων. Είχαν οδηγίες νά εξασφαλίσουν τή βοήθεια τοΰ βυζαντινοΰ αύτοκράτορα στον πόλεμο κατά τών Τούρκων. Μαζί τους δμως ήταν καί ό Αλέξιος, γιος τοΰ έκ- θρονισμένου αύτοκράτορα τής Κωνσταντινούπολης, πού είχε κατά νοΰ άλλα σχέδια πέρα άπό τήν κατάκτηση τοΰ Ίσλάμ. Καθώς ό στόλος άνέπλεε τόν Βόσπορο πρός τόν Κεράτιο Κόλ­πο καί διακρινόταν πλέον ή ογκώδης συστάδα τών τρούλων τής

Αγίας Σοφίας (πού τότε δέν τήν ελάφραιναν οί κατακόρυφες σιλουέτες τών μιναρέδων), λουσμένη στή λάμψη τοΰ μαρμάρου, τοΰ χρυσοΰ καί τοΰ χαλκοΰ άπό τό πλήθος τών άγαλμάτων πού στόλιζαν κάθε δημόσιο χώρο, ή συμφορά άρχισε νά πλησιάζει τήν πόλη.

Τό μνημείο πού, σάν ορόσημο, άπό καιρό καθοδηγούσε τά πλοία στο λιμάνι, ή μεγάλη Άθηνα τοΰ Φειδία, πού είχε φτια­χτεί γιά νά κοσμήσει τήν Ακρόπολη τής Αθήνας, στεκόταν μέ τό χέρι τεντωμένο πρός τά δυτικά· καί οί άνθρωποι έλεγαν δτι έγνεφε στο στρατό νά καταστρέψει τήν πόλη. Ό αύτοκράτορας

Αλέξιος Γ', πού είχε έκθρονίσει τόν γέρο αύτοκράτορα Ίσαάκιο πριν άπό οκτώ χρόνια, δέν ένιωθε άσφαλής στο παλάτι του. Μό­λις εφτασε ή είδηση δτι ό γιος τοΰ Ίσαάκιου ήταν στο λιμάνι μέ τούς Σταυροφόρους, τό έσκασε άπό τήν πόλη. Όντας σέ δύσκολη θέση ή κυβέρνηση παλινόρθωσε τόν Ίσαάκιο καί συμφώνησε νά καταστήσει συναυτοκράτορα τόν γιό του, ώς Αλέξιο Δ'.

16 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 15: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 17

Τόν Ιανουάριο του 1204, δυσαρεστημένοι έθνικιστές μέ ήγέ- τη τόν Μούρτζουφλο, εναν άπό τούς γαμπρούς τοΰ Αλεξίου Γ', οργάνωσαν μιά στάση πού συνοδεύτηκε άπό καταστροφική πυρκαγιά. Κύριος σκοπός τους φαίνεται δτι ήταν νά καταστρέ­ψουν τό ένοχλητικό άγαλμα τής Άθηνάς, τό όποιο θεωροΰσαν ύπεύθυνο γιά τήν παρουσία τοΰ έχθρικοΰ στρατοΰ. Ένα μήνα άργότερα ό Μούρτζουφλος εισέβαλε στο παλάτι* ό Αλέξιος άλυσοδέθηκε, φυλακίστηκε καί άργότερα στραγγαλίστηκε στή φυλακή του. Ό Μούρτζουφλος άρχισε νά αύτοαποκαλεΐται Α ­λέξιος Ε' καί δέν άργησε νά άποκηρύξει τή συμφωνία πού είχε κάνει μέ τούς Σταυροφόρους ό προκάτοχός του.

Ή πρόκληση δέν έμεινε γιά πολύ άναπάντητη. Στις 6 Απρι­λίου ,οί Σταυροφόροι έπιτέθηκαν, άλλά άποκρούστηκαν* στις 13 Απριλίου άνοιξαν ρήγμα στά τείχη άπό τή μεριά τοΰ Κεράτιου Κόλπου. Ή σωματοφυλακή τοΰ αύτοκράτορα έφυγε, φωτιές σάρωναν ξανά τήν πόλη, ό Μούρτζουφλος δραπέτευσε άπό τή Χρυσή Πύλη καί τό πρωί μιά ικετευτική πομπή έκανε πασιφα­νή τήν ύποταγή τών Ελλήνων.

Ή σκληρότητα καί οί ορέξεις τών εισβολέων, έγραφε ό Γίβ- βων, «μετριάστηκαν άπό τό κύρος τών άρχηγών καί τά αισθή­ματα τών στρατιωτών», άν καί ό Πάπας Ίννοκέντιος Γ' δια- μαρτυρήθηκε γιά βιασμούς μοναχών, παιδιών καί έγγαμων γυ­ναικών* «άφέθηκε δμως έλεύθερο τό πεδίο στήν άπληστία τους, πού κορέστηκε, άκόμη καί στή διάρκεια τής Μεγάλης Εβδομά­δας, άπό τή λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης».

Άφοΰ τούς δόθηκε κάθε έλευθερία στήν πόλη, οί Φράγκοι λη­σμόνησαν τελείως τούς πρώην έχθρούς τους καί άρχισαν νά λε­ηλατούν καί νά καταστρέφουν τό χρυσάφι, τό άσήμι καί τά κο­σμήματα, τά πολύτιμα ύφάσματα καί τά νομίσματα, τά μάρμα­ρα καί τά άλάβαστρα, άκόμη καί τά βιβλία καί τά χειρόγραφα τής ένδοξης πόλης. Ή Κωνσταντινούπολη, δπου γιά χίλια σχε­δόν χρόνια είχαν συγκεντρωθεί τά εκλεκτότερα έργα τέχνης τοΰ τότε γνωστοΰ κόσμου, άπογυμνώθηκε άπό τή δόξα της μέσα σέ

Page 16: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

18 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ένα ξέσπασμα απληστίας καί άσκοπων βανδαλισμών. Ό ιστο­ρικός Νικήτας Χωνιάτης γράφει (Χρονική διηγησις, σσ. 647- 648):

Εύθύς έξαρχής, οί Λατίνοι έδειξαν τήν έθνική τους πλεονεξία καί έπιδόθηκαν σέ ενα νέο σύστημα λεηλασίας, πού δέν τό ειχε διανοηθεϊ κανένας άπό δσους προηγουμένως είχαν λαφυραγωγήσει τή βασιλίδα τών πόλεων. Διότι, άφοΰ άνοιξαν δλους τούς τάφους τών αύτοκρατό- ρων, οί όποιοι βρίσκονταν στο ήρώο, μέσα στον μεγάλο ναό τών Ά γ ι­ων Αποστόλων, τούς λεηλάτησαν μέσα στή νύχτα σάν λωποδύτες καί μέ ιερόσυλα χέρια άρπαξαν τά χρυσά κοσμήματα καί κάθε κάλυκα μέ ενθετα μαργαριτάρια ή πολύτιμους λίθους. Ατένισαν μέ θαυμασμό τόν νεκρό τοΰ αύτοκράτορα Ιουστινιανού, πού μετά τόσους αιώνες δέν έδειχνε σημεία σήψης, άλλά δέν παρέλειψαν νά πάρουν καί τά ταφικά του κτερίσματα. Οί Δυτικοί δέν λυπήθηκαν ουτε ζωντανούς ούτε πεθαμένους, άλλά αρχίζοντας άπό τόν ίδιο τόν Θεό καί τούς υπη­ρέτες του φάνηκαν δλοι άνεξαιρέτως καί σέ όλες τις περιστάσεις άδιά- φοροι καί ασεβείς. ... Έπειδή δμως καί έτσι έλειψαν τά χρήματα (μιας καί οί βάρβαροι δέν γνωρίζουν κορεσμό στήν έπιθυμία γιά πλού- τη) άρχισαν νά έποφθαλμιοΰν τά χάλκινα άγάλματα καί νά τά παραδί­δουν στις φλόγες.

Άνάμεσα στά θύματα τής χριστιανικής βαρβαρότητας ήταν μιά κολοσσιαία Ήρα, τόσο μεγάλη πού μέ δυσκολία μπορούσαν νά τή μετακινήσουν τέσσερα βόδια, τήν όποια καί έλιωσαν γιά νά κάνουν νομίσματα* ένας Πάρης πού έδινε τό μήλο στήν Α ­φροδίτη* ένας όρειχάλκινος άνεμοδείκτης, κορυφαίο έργο τής βυζαντινής τέχνης* ένα άγαλμα πού τό έλεγαν Βελλεροφόντη (ή ’Ιησού τοΰ Ναυή)* ό Ηρακλής* ό ονος μέ τόν ονηλάτη του* ό παλαιστής μέ τό λιοντάρι* οί Σφίγγες, ό έλέφαντας καί τό άλο­γο* ό μαγικός χάλκινος αετός τοΰ Απολλώνιου τοΰ Τυανέως* τό άγαλμα τής Ελένης, ή οποία, «αν καί χάλκινη, φαινόταν δροσερή σάν δροσοσταλίδα, ένώ τά ύγρά μάτια της ένέπνεαν τόν έρωτα»* ό νικητής ήνίοχος. Θυσιάστηκε, έπίσης, ένα ζευγά­ρι μυστηριωδών οντων, πού άλλοι τά έξελάμβαναν ώς τά φίδια

Page 17: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

βασιλίσκο καί ασπίδα, καί άλλοι ώς ιπποπόταμο τοΰ Νείλου καί κροκόδειλο, συμπεπλεγμένα σέ μάχη τόσο άγρια δσο έκεί- νη «πού συχνά κήρυσσαν τά έθνη σ’ έμάς τούς Ρωμαίους· άλλη- λοφονευόμενα καί άλληλοκαταστρεφόμενα [καταλήγει ό Χωνιά- της μέ μιά εύσεβή εύχή] μέ τή δύναμη τοΰ Χριστοΰ, ό όποιος διασκορπίζει τά πολεμοχαρή έθνη καί δέν χαίρεται μέ τήν αι­ματοχυσία καί κάνει τόν δίκαιο άνθρωπο νά πατά έπί τοΰ βα­σιλίσκου καί τής ασπίδας καί νά ποδοπατά τό λιοντάρι καί τόν δράκοντα» (Χωνιάτης, ο.π., σσ. 648-655).

Στο μεταξύ, ό διεκδικητής τοΰ θρόνου, ό Μούρτζουφλος, εί­χε συλληφθεΐ. Οί Σταυροφόροι, έχοντας έκλέξει τόν κόμητα Βαλδουίνο τής Φλάνδρας ώς δικό τους αύτοκράτορα τής Κων­σταντινούπολης, τόν καταδίκασαν σέ θάνατο μέ τόν τρόπο πού περιγράφει ό Φράγκος χρονογράφος Βιλλεαρδουίνος:

Πρός τό κέντρο τής Κωνσταντινούπολης ύψωνόταν ένας μαρμάρι­νος κίονας (ό κίονας τοΰ Άρκαδίου), ενας άπό τούς ψηλότερους καί λεπτότερα λαξευμένους πού είδε ποτέ ανθρώπου μάτι. Θά ανέβαζαν τόν Μούρτζουφλο σ’ εκείνη τήν κολόνα καί θά τόν ανάγκαζαν νά πηδήσει μπρος στά μάτια δλου τοΰ κόσμου, άφοΰ μιά τέτοια πράξη απονομής δικαιοσύνης άρμοζε νά μπορεΐ νά τή δει ό καθένας. Ό Μούρτζουφλος όδηγήθηκε στον κίονα καί άνέβηκε στήν κορυφή, ένώ δλος ό λαός τής πόλης συνέρρεε στο μέρος έκεΐνο γιά νά δει τό έκ- πληκτικό θέαμα. Έπειτα τόν έριξαν κάτω, καί έπεσε άπό τέτοιο υψος πού δλα τά κόκαλα τοΰ σώματός του τσακίστηκαν μόλις εφτασε στο έδαφος.

Νά σάς πώ τώρα καί μιά θαυμαστή σύμπτωση. Πάνω σ’ έκεΐνον τόν κίονα άπό τόν όποιο επεσε ό Μούρτζουφλος, ήταν λαξευμένες λο­γιών λογιών μορφές, καί άνάμεσά τους ήταν μία πού παρίστανε εναν αύτοκράτορα νά πέφτει κάτω μέ τό κεφάλι. Πριν άπό πολύν καιρό είχε γίνει μιά προφητεία δτι ένας αύτοκράτορας θά ριχνόταν άπό αύ­τόν άκριβώς τόν κίονα. Έ τσι έπαληθεύτηκε ή προφητεία, δπως απει­κονιζόταν στις μαρμάρινες μορφές.1

Όπως θά δοΰμε, στις πέτρες τής Κωνσταντινούπολης ύπήρ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 19

Page 18: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

20 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χαν πολλές τέτοιες προφητείες. Καθώς έγραφε ό Σέρ Στήβεν Ράνσιμαν:

Ποτέ δέν διαπράχθηκε μεγαλύτερο έγκλημα κατά τής ανθρωπότη­τας άπό τήν Τέταρτη Σταυροφορία. Ό χ ι μόνο προκάλεσε τήν κατα­στροφή ή τό διασκορπισμό δλων τών θησαυρών του παρελθόντος, πού τούς εϊχε μέ αφοσίωση συγκεντρώσει τό Βυζάντιο, καί πλήγωσε θανά­σιμα εναν πολιτισμό πού ήταν άκόμη μεγάλος καί ζωντανός, άλλά ύπήρξε ταυτόχρονα καί μιά γιγαντιαία πολιτική άνοησία. ... * Ανέτρε­ψε ολόκληρη τήν άμυνα τής Χριστιανοσύνης.2

Έτσι, ή πρώτη συνάντηση τών χριστιανών τής Δύσης καί τής Ανατολής δέν ήταν καθόλου εύοίωνη, άν ληφθεΐ ύπόψη ή σπουδαιότητα πού θά άποκτοΰσε ή έλληνική τέχνη, καί ή ίδια ή

Ελλάδα, στά μάτια τών άπογόνων τών Σταυροφόρων στή Δυ­τική Εύρώπη, γιά γενιές ολόκληρες. Ή Ελλάδα, ή πηγή τής δυτικής τέχνης καί σκέψης, δπου, μέχρι τήν ένδοξη ακμή τής

Αθήνας, ατό άθάνατο τής Τέχνης ονειρο τό ’κρυβαν φλέβες πάρϊου μαρμάρου», εϊχε δημιουργήσει, μέσα σέ δύο περίπου αι­ώνες, έργα τέχνης σέ μάρμαρο, ορείχαλκο καί χρώμα, τά όποια θά προκαλοΰσαν τό φθόνο κάθε κατακτητή καί τό θαυμασμό κάθε καλλιτέχνη στούς μετέπειτα αιώνες. "Άν καί οί περισσότε­ροι καλλιτέχνες προέρχονταν άπό τήν Αθήνα, τήν πόλη πού ήταν ατής Ελλάδος παίδευσις», δπως καυχιόταν ό Περικλής, πολλοί άπό αύτούς, δπως ό Φειδίας καί ό Ικτίνος τόν 5ο αιώ­να, ό Πραξιτέλης καί ό Λύσιππος τόν 4ο, εϊχαν γεμίσει μέ έργα τους τήν Ελλάδα, σέ δποιο μέρος τά παράγγελναν οί πά- τρωνές τους. Πλήθος άγάλματα, περισσότερα άπό τούς άνθρώ- πους, φαίνονταν νά συνωστίζονται μέ τούς θεατές πού, κοιτάζον- τάς τα, δέν ένιωθαν άλλη εύχαρίστηση πέρα άπό τό θαυμασμό γιά τή φυσικότητά τους.

Ή ιστορία τοΰ μακρινού ταξιδιοΰ τους άπό τις πατρίδες τους στήν Κωνσταντινούπολη άρχίζει τήν έποχή τής ακμής τής ρω­μαϊκής Δημοκρατίας, δταν οί νικηφόροι στρατηγοί τής Ρώμης

Page 19: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 21

πρόσθεσαν τήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία στήν έπεκτεινό- μενη αύτοκρατορία. Τό πρώτο κρούσμα σημειώθηκε δταν ό Μάνιος Άκίλιος Γλαβρίων, τό 191/190 π.Χ., άρπαξε ποικίλα εργα τέχνης άπό ορείχαλκο καί μάρμαρο, τά όποια βρήκε στο στρατόπεδο τοΰ βασιλιά Άντίοχου Γ', άφοΰ τόν νίκησε στις Θερμοπύλες καί στήν Αιτωλία, καί τά μετέφερε στο Καπιτώ­λιο τής Ρώμης ώς λάφυρα πολέμου. Πολύ μεγαλύτερη δμως καταστροφή προκλήθηκε κατά τή λεηλασία τής Κορίνθου άπό τόν Λεύκιο Μόμμιο, τό 146 π.Χ., σέ μιά άπό τις κρισιμότερες άναμετρήσεις τοΰ πολέμου γιά τήν κατάκτηση τής έλληνικής χερσονήσου άπό τούς Ρωμαίους.

Μερικοί συγγραφείς μάς λένε δτι ό Μόμμιος εκλαψε δταν είδε τήν καταστροφή τής πόλης, πού ύπήρξε μιά άπό τις πιο γοητευτικές καί πιο φιλόξενες τής Ελλάδας (καί οχι μόνο έ- πειδή ήταν φημισμένη γιά τις έταΐρες της). Δέν μποροΰσε δ­μως, δπως δέν μπόρεσε κανένας διοικητής, νά έμποδίσει τούς στρατιώτες του νά χρησιμοποιοΰν τούς πίνακες ζωγραφικής στά παιχνίδια τους καί νά έπιδίδονται σέ άλλες καταστροφές.3 Πολλά άγάλματα μεταφέρθηκαν στή Ρώμη καί κόσμησαν τό θρίαμβο τοΰ Μόμμιου. Άλλα πουλήθηκαν στον βασιλιά τής Περγάμου, ό όποιος ήδη άπατο 210 π.Χ. σχημάτιζε τή συλλο­γή του* διαμορφώθηκαν, έτσι, τά πρότυπα πού έπρόκειτο νά έπηρεάσουν τις άπόψεις περί τέχνης πού έκφράστηκαν άργότε­ρα άπό τόν Κικέρωνα καί τόν Κοιντιλιανό. Άπό τά άγάλματα πού μεταφέρθηκαν στή Ρώμη, ένα τοΰ Φιλίππου Β', προερχό­μενο άπό τις Θεσπιές, θεωρήθηκε δτι άπεικόνιζε τόν Δία (καί ύποθέτει κανείς δτι τοΰ έβαλαν καί τήν άνάλογη έπιγραφή), ένώ δύο μαρμάρινοι νεανίες άπό τήν Αρκαδία έξετέθησαν ώς οι σεβάσμιοι ήρωες τοΰ Τρωικοΰ Πολέμου Νέστωρ καί Πρία­μος. Μολονότι τό κοινό μπορεΐ νά άπήλαυσε τά έργα, μάλλον δέν θά φωτίστηκε καί πολύ.

Ό έπόμενος Ρωμαίος στρατηγός πού λεηλάτησε τούς καλλι­τεχνικούς θησαυρούς τής Ελλάδας ήταν ό Λεύκιος Κορνήλιος

Page 20: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

22 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σύλλας, πού εγινε αργότερα δικτάτορας. Άπό τό 88 ώς τό 84 π.Χ. έκανε έκστρατεΐες κατά του βασιλια τοΰ Πόντου Μιθριδά- τη ζ'. Ό στρατός τοΰ Μιθριδάτη είχε καταλάβει τόν Πειραιά, κι έτσι τό 87 ό Σύλλας εξαπέλυσε έπίθεση κατά τής Αθήνας καί τοΰ Πειραια. Κατέκοψε τά δένδρα τής Ακαδημίας καί τοΰ Λυκείου, δπου είχαν διδάξει ό Πλάτων καί ό Αριστοτέλης, γιά νά κατασκευάσει πολιορκητικούς πύργους. Ή Αθήνα έπεσε τό 86 καί ό Σύλλας άνέλαβε τή διακυβέρνησή της. Ταυτόχρονα, άφαίρεσε έκλεκτά τμήματα άπό τά μνημεία της, άνάμεσά τους καί κίονες καί κιονόκρανα άπό τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός, πού τήν άποπεράτωσή του ειχε χρηματοδοτήσει ό Άντίοχος Δ' ό Επιφανής, αν καί τό έργο ολοκληρώθηκε έπί Άδριανοΰ (175- 164 π.Χ.). Τά άρχιτεκτονικά αύτά μέλη χρησιμοποιήθηκαν πι­θανόν άργότερα στο ναό τοΰ Διός, στο Καπιτώλιο τής Ρώμης.4 Πήρε έπίσης χειρόγραφα, πίνακες ζωγραφικής καί άλλα αντι­κείμενα τέχνης.

Ή πολιορκία τής Αθήνας άπό τόν Σύλλα ήταν πολύ δαπανη­ρή. Γιά νά τή χρηματοδοτήσει, ειχε έπιβάλει φορολογία στις πλουσιότερες πόλεις τής Ελλάδας, δπως καί στά μεγάλα ιερά τής Έπιδαύρου, τής Όλυμπίας καί τών Δελφών. Ό πράκτο- ράς του, ό Κάφις, πού ειχε σταλεί στούς Δελφούς γιά νά άπο- γράψει τό θησαυρό τοΰ ίεροΰ, άνέφερε δτι άκουσε έναν ύπερκό- σμιο ήχο λύρας μέσα στο ναό. Τρομαγμένος τό ειπε στον Σύλ­λα, ό όποιος άπάντησε δτι ή μουσική ήταν σημείο εύνοιας τοΰ Απόλλωνα πρός τόν κατακτητή —καί πήρε τό θησαυρό.

Χρειάστηκαν πολλά πλοία .γιά νά μεταφέρουν δλα αύτά τά λάφυρα στή Ρώμη, καί γνωρίζουμε δτι ένα άπό αύτά βυθίστη­κε έξω άπό τόν έπικίνδυνο Καβομαλιά, στερώντας έτσι τόν κόσμο άπό αρκετά αριστουργήματα. Τό 1907 βρέθηκε ένα ναυά­γιο, οχι στά άνοιχτά τοΰ Καβομαλια, άλλά έξω άπό τή Μεχντία τής Τυνησίας, πού άποδείχτηκε δτι περιείχε μαρμάρινους κίο­νες, άρκετά όρειχάλκινα γλυπτά, άνάμεσά τους κι έναν Έρωτα ύψους 1,30 μ., μιά προτομή τοΰ Διονύσου καί άρκετά μικρά

Page 21: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ειδώλια, καθώς καί πολυάριθμα μαρμάρινα άγάλματα —«μια προτομή τής Αφροδίτης, εναν μικρό Πάνα, μιά Νιόβη, δύο Νιοβίδες, δύο σατύρους, έναν νέο, δύο κορμούς νεαρών άγοριών καί μερικά άγαλματίδια»— καί άλλα άντικείμενα, δπως λύ­χνους, κηροπήγια, έπιπλα καί κοσμήματα. Ή προτομή τοΰ Διονύσου, πού έφερε τήν ύπογραφή τοΰ Βοήθου άπό τή Χαλκη­δόνα, τοποθετούσε χρονικά τή συλλογή οχι νωρίτερα άπό τόν 2ο αιώνα π.Χ. Οί άγκυρες τοΰ πλοίου, πού ήταν τοΰ τύπου τοΰ 1ου αιώνα, καθώς καί άλλες περιστασιακές ένδείξεις, οδήγησαν τόν ένθουσιασμένο διευθυντή άρχαιοτήτων τής Μεχντίας νά ταυτίσει τό πλοίο μέ κάποιο άπό τά πλοία τής νηοπομπής τοΰ Σύλλα.5 Θά μποροΰσε βεβαίως νά εΐναι ένα άπό τά πλοία τοΰ Σύλλα· έξίσου καλά δμως θά μποροΰσε νά περιέχει τά λάφυρα μιας άλλης έκστρατείας ή καί νόμιμα έμπορεύματα. Ήδη άπό τόν Ιο αιώνα π.Χ. ύπήρχε άκμάζον έμπό^ιο άντιγράφων κλα­σικών μαρμάρινων άγαλμάτων. Τά εύρήματα ένός άλλου πλοίου, πού άνασύρθηκε στο λιμάνι τοΰ Πειραιά τό 1959, άντιπροσω- πεύουν ένα τέτοιο φορτίο. Ένα άλλο ναυάγιο, πού βρέθηκε άπό σπογγαλιεΐς στά άνοιχτά τών Αντικυθήρων τό 1900, πε­ριείχε φορτίο τής περιόδου τοΰ Αύγούστου. "Ισως πολύ περισ­σότεροι θησαυροί περιμένουν τήν άνακάλυψή τους* θά είμαστε τυχεροί άν μπορέσουμε νά άνακαλύψουμε μέ άκρίβεια τήν ιστο­ρική τύχη αύτών τών εύρημάτων, πού άντανακλοΰν τή μεγά­λη έπιθυμία τής νέας Ρώμης νά άνταγωνιστεΐ τή γηραιά της γείτονα.

Κι άλλοι στρατηγοί ακολούθησαν τό παράδειγμα τοΰ Σύλλα. ’Ανάμεσά τους καί ό Λεύκιος Λικίνιος Λούκουλλος, ό όποιος στο θρίαμβό του δταν νίκησε τόν Μιθριδάτη ζ', τό 63 π.Χ., πε- ριέλαβε καί μιά μεγάλη έκθεση στούς κήπους του, κυρίως μέ έργα πού λαφυραγώγησε άπό τή Σινώπη ό Λεύκιος Αιμίλιος Παΰλος. Ό τελευταίος, καθώς φαίνεται, θαύμαζε πραγματικά τόν έλληνικό πολιτισμό καί βρήκε τό χρόνο, άφοΰ κατέκτησε τήν Ελλάδα τό 167 π.Χ., νά κάνει μιά σύντομη περιοδεία στις

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Όΐ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 23

Page 22: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

24 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

αρχαίες τοποθεσίες. Άρπαξε μιά Άθηνα του Φειδία, τοΰ μεγά­λου γλύπτη τοΰ 5ου αιώνα, καί τήν αφιέρωσε στή Ρώμη· άφη­σε δμως άπείραχτο τό γιγαντιαΐο άγαλμα τοΰ Δία, έργο κι αύ­τό τοΰ Φειδία, πού ήταν τό καύχημα τής Όλυμπίας: φτιαγμέ­νο άπό ελεφαντόδοντο καί χρυσό, ειχε ύψος πάνω άπό 11,5 μέ­τρα. Πέρασαν τέσσερις αιώνες πριν τελικά τό μετακινήσουν ά­πό έκεΐ.

Ό Ιούλιος Καίσαρ διέθετε μεγάλη ιδιωτική συλλογή άπό έργα έλληνικής τέχνης, πού τά ειχε άποκτήσει μέ λεηλασίες άλλά καί μέ αγορές. Ίσως δμως ό πιο διαβόητος άπό τούς λαφυραγωγούς νά ήταν ό Λεύκιος Βέρρης, ό κυβερνήτης τής Σικελίας, τόν όποιο ένήγαγε ό Κικέρων στο δικαστήριο μέ κα­ταστροφικά γι’ αύτόν άποτελέσματα, τό 70 π.Χ., κατηγορών­τας τον δτι καταλήστευσε τήν Έλλάδά γιά νά ικανοποιήσει τήν άπληστία του, καθώς καί δτι άρπαζε άγάλματα, άνάγλυφα, ά- φιερώματα, ζωγραφικούς πίνακες καί κοσμήματα άπό τούς ά­τυχους Σικελούς,. αλλά καί άπό άλλα μέρη τοΰ έλληνικοΰ κό­σμου, γιά νά πλουτίσει τή συλλογή του.

Παρά τήν άγάπη του γιά τήν Ελλάδα, καί ό ίδιος ό Κικέ- ρων δέν ήταν λιγότερο πρόθυμος άπό τόν Βέρρη νά στολίσει τήν έπαυλή τόυ μέ έργα έλληνικής τέχνης. Καθώς δμως οί ορέξεις του, δπως καί οί δυνατότητες τοΰ βαλαντίου του, ήταν μετριότε­ρες, δέν τόν διέκρινε καί μεγάλη έκλεκτικότητα.

Εϊμαι ήδη καταγοητευμένος άπό τις πεντελικές σου Έρμές μέ τά χάλκινα κεφάλια, γιά τις όποιες μοΰ γράφεις* στείλε τις, λοιπόν, σέ παρακαλώ, μαζί μέ τά άγάλματα καί μέ δ,τι άλλο νομίζεις δτι θά πε- ριποιοΰσε τιμή στον τόπο γιά τόν όποιο συζητοΰμε, στον ενθουσιασμό μου καί στο καλό σου γοΰστο* καί στείλε δσο περισσότερα μπορεΐς τό ταχύτερο δυνατόν, ιδιαίτερα δποια θεωρείς κατάλληλα γιά τό γυμνά­σιο καί γιά τήν κιονοστοιχία. (Επιστολή πρός τόν Αττικό, Φεβρουά­ριος τοΰ 67 π.Χ.; αά Αΐΐ. I, 8)

Ό ιστορικός Πολύβιος έψεξε τή ρωμαϊκή πρακτική τής λα­

I

Page 23: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 01 ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 25

φυραγωγίας τών έργων τέχνης, οχι μόνο έπειδή ήταν ό ίδιος Έλληνας —καί έπομένως μέ τούς νικημένους— άλλά διότι οί Ρωμαίοι, συνηθισμένοι σέ «μιά ζωή απαλλαγμένη άπό κάθε ύπερβολικό πλούτο καί τρόπους πού πόρρω άπεΐχαν άπό κάθε κομψότητα καί μεγαλοπρέπεια», εΐχαν διαφθείρει τά ήθη τους μέ τά άποκτήματά τους. Θά ήταν σωφρονέστερο «νά εΐχαν έ- δραιώσει τή δόξα τής χώρας τους, οχι μέ τόν μάταιο στολισμό τών πινάκων καί τών άγαλμάτων, άλλά μέ τή σοβαρότητα τών τρόπων καί τή μεγαλοψυχία τής συμπεριφοράς».

Παραινέσεις σέ ώτα μή άκουόντων άπηχουν δμως τή διακαή έπιθυμία τών ιστορικών νά άναζητουν κάποια αιτία διαφθοράς, ή οποία, έπέφερε σταδιακά τήν παρακμή καί τήν πτώση τής Δημοκρατίας.

Βεβαίως οί Ρωμαίοι έμαθαν πώς νά άποκομίζουν τά περισσό­τερα οφέλη άπό τά έλαττώματά τους —μολονότι αύτά παρέ- μειναν έλαττώματα κατά τήν άποψη πολλών. Μέ τήν άνάπτυ- ξη τής αύτοκρατορίας καί τήν αύξηση τοΰ πλούτου της ή Ρώ­μη μετάλλαξε τό κατώτερο ένστικτο τής λαφυραγωγίας σέ μιά ένίοτε ύπερεκλεπτυσμένη τεχνοκριτική είδημοσύνη. Τά κοριν­θιακά όρειχάλκινα εργα έχαιραν ιδιαίτερης έκτίμησης (ό κοριν­θιακός ορείχαλκος έλεγαν δτι γινόταν μέ κάποιον ειδικό τρόπο, ό όποιος άναπαρήγε τά άναπάντεχα άποτελέσματα πού προξέ­νησε ή φωτιά στά τοπικά έργα μεταλλοτεχνίας στή διάρκεια τής λεηλασίας τής πόλης). Έτσι, δέν προκαλεΐ έκπληξη νά βλέ­πει κανείς τόν Πλίνιο τόν Νεότερο νά συγχαίρει τόν έαυτό του μέ προσποιητή μετριοφροσύνη γιά τήν άπόκτηση ένός «μικροΰ μέν, άλλά έλκυστικοΰ καί ολοκληρωμένου έργου, άπ’ δσο μπο­ρώ νά κρίνω. ... Φαίνεται νά έχει τό άληθινό χρώμα ένός γνή­σιου άρχαίου άντικειμένου. ... Πρόθεσή μου, δμως, δέν εΐναι νά τό κρατήσω στο σπίτι μου (δπου δέν έχω άκόμη καθόλου κο­ρινθιακά όρειχάλκινα έργα), άλλά νά τό τοποθετήσω σέ κάποιον δημόσιο χώρο τής γενέτειράς μου, κατά προτίμηση στό ναό τοΰ Διός» ( Επιστολές, III, 6).

Page 24: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Άποτελοΰσε σπάνια ένδειξη ανιδιοτέλειας νά προτιμά ό κά­τοχος τέτοιων έργων νά τά έκθέτει στο κοινό, αντί νά τά κρα- τάει γιά προσωπική του ικανοποίηση ή ώς θέμα συζήτησης πρός έντυπωσιασμό τών καλεσμένων.

Ό πιο εκλεπτυσμένος άπό τούς ειδήμονες έκείνης τής γενιάς ήταν ό Νόβιος Βίντεξ (Νονίιΐδ νίηείβχ), αν καί λιγότερο γεν­ναιόδωρος άπό τόν Πλίνιο* ενα χάλκινο άγαλματίδιο τοΰ Η ρα­κλή, πού θεωροΰνταν πρωτότυπο έργο τοΰ Λυσίππου, είχε περά- σει πολλές περιπέτειες πριν καταλήξει στή συλλογή του:

Ηοο Ηέώιιιί ηιιπιβη Ρβΐΐαβί ιηβηδα Ιγτβ,ηηί,(}1ΐί ΟΐΙΟ ρ6Γ(1θΓηΐΙθ νΐοίΟΓ 1Π 0 γ1)6 121061*,

Ηιιηο ρ υβ Γ αά ϋβγο&δ ίιίΓανβΓΗΐ Ηαηηίΐ ειΐ αι*Ηδ;

ΐιΐδδβΓΒΐ Ηίο δυΐΐαηι ροηβΓβ γθ^πβ ΐπιοβπι. οίΐβηδίΐδ ναπαβ Ιυιηίάίδ ΐβιτοπβιΐδ αιιίαβ

ρπναΐοδ ^υάβ ΐ ηιιηο ΗεώΐΐαΓβ ΙαίΌδ,

ιιΐηυβ ίιιίΐ φΐοπάΕίπι ρΐ&οίοΐί οοηνίνα Μ οΙογοΚι ,

δίο νοίιιΐί άοοίΐ νίη(1ίοίδ βδδβ άοιίδ.(Μαρτιάλης, Ερΐβταιηιηαίοη ΠΒθγ IX, 43, 7 κ.έ.)

[Ό θεός τούτος στόλιζε τό τραπέζι τοΰ Μακεδόνα βασιλιά, πού τώρα κείτεται νεκρός στον κόσμο πού γρήγορα κατάκτησε* στ’ ονομά του ορκίστηκε ό νεαρός Αννίβας στούς βωμούς τής Λιβύης, αύτός διέταξε τόν τραχύ Σύλλα νά καταθέσει τήν έξουσία.

Ενοχλημένος άπό τις έπηρμένες απειλές τών άστατων αύλών, χαίρεται τώρα νά ζεΐ στο σπίτι ένός ιδιώτη· κι δπως κάποτε μοιράστηκε τό τραπέζι τοΰ εύγενικοΰ Μόλορχου, έτσι καί τώρα θέλησε νά είναι ό θεός τοΰ σοφοΰ Βίντεξ.]

Τό έργο φαίνεται πώς έχαιρε μεγάλης έκτίμησης, άφοΰ καί ό Στάτιος ειχε άφιερώσει σ’ αύτό τό κομψό έπιτραπέζιο άντι- κείμενο ένα ποίημα 109 στίχων (5/7ναβ, IV, 6).6 Ό Βίντεξ, έλεγε, ήταν σέ θέση νά διακρίνει «ποιά χάλκινα έκαναν τόν έπι- δέξιο Μύρωνα νά ξενυχτήσει, ποιά μάρμαρα πήραν ζωή άπό τή σμίλη τοΰ άκούραστου Πραξιτέλη, ποιά έλεφαντόδοντα λάξεψε τό χέρι τοΰ Φειδία, ποιά μέταλλα ζωντάνεψαν στούς κλιβάνους

26 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 25: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ; ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 27

τοΰ Πολυκλείτου καί ποιες γραμμές μαρτυροΰν τό άγγιγμα τοΰ γέροντα Άπελλή». Μέ άλλα λόγια, ή κατοχή έργων έλληνικής τέχνης, πρωτοτύπων ή αντιγράφων, άποτελεΐ αφορμή γιά έ­παινο καί αύτοέπαινο.

Οί συλλέκτες αύτοΰ τοΰ είδους πλούτιζαν τις συλλογές τους μέ αγορές καί ανταλλαγές. Άλλά ό αύτοκράτορας Νέρων, πού οί Έλληνες τόν θεωροΰσαν φιλέλληνα, έπειδή εΐχε παραχωρήσει στο έθνος τους έλευθερία καί αύτονομία (Πλούταρχος, Τίτος Φλαμινίνος, XII, 8), ήταν ύπεύθυνος γιά τή μεγαλύτερη εισροή έργων έλληνικής τέχνης πού εΐχε γίνει ποτέ στή Ρώμη* καί αύ- τός, βέβαια, δέν εΐχε άνάγκη νά σέβεται τέτοιες λεπτότητες. Μόνο άπό τούς Δελφούς πήρε 500 χάλκινα άγάλματα. (“Ά ς μή λησμονοΰμε, δμως, δτι άκόμη καί μετά άπό αύτό παρέμειναν σέ αύτήν καί μόνο τήν πόλη άλλα 3.000 άγάλματα.)7 Πήρε έπίσης πολλά άπό τήν Όλυμπία, καθώς καί έναν Έρωτα τοΰ Λυσίππου άπό τις Θεσπιές, ό όποιος καταστράφηκε άργότερα στή Ρώμη άπό φωτιά. Τήν Αθήνα σχεδόν δέν τήν άγγιξε. Κυ­ρίως δμως ύπέφεραν άπό τή συλλεκτική μανία τοΰ Νέρωνα οί πόλεις τής Μικράς Άσίας. Άπό δλες αύτές πήρε άριστουργή- ματα τών μεγαλύτερων γλυπτών: τοΰ Φειδία, τοΰ Πραξιτέλη, τοΰ Κηφισόδοτου, άκόμη καί τοΰ Στύππακα, περίφημου μόνο γιά τόν Σπλαγχνόπτη του. Ανάμεσα στά άγάλματα πού βρέ­θηκαν στά έρείπια τής έπαυλης πού εΐχε χτίσει στή γενέτειρά του, τό Άντιο, ήταν χαί τρία πού έπρόκειτο νά γίνουν τά πιο φημισμένα τής άρχαιότητας: ό Απόλλων τοΰ Μπελβεντέρε, ό Μονομάχος Μποργκέζε καί ή Καλλίπυγος Αφροδίτη. Έτσι, ό Νέρων άσκησε άμεση έπίδραση στις αισθητικές άπόψεις τών αιώνων πού άκολούθησαν.

Άφοΰ εσβησε γιά πάντα ό φλογερός συλλεκτικός ζήλος τοΰ Νέρωνα, ή Ελλάδα πλέον δέν άπογυμνώθηκε άλλο, μέχρι τήν ίδρυση τής Νέας χριστιανικής Ρώμης τής Ανατολής άπό τόν Μέγα Κωνσταντίνο, τό 324. Τότε δλοι οί έλληνικοί θησαυροί τής Ρώμης ξαναπήραν τό δρόμο γιά τήν Ανατολή, πρός τήν

Page 26: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

28 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έλληνική Κωνσταντινούπολη. (Άπό τότε καί στο έξης οί Έ λ­ληνες κάτοικοί της θά αύτοαποκαλουνταν ((Ρωμαίοι».)

Κατά τό σύντομο διάστημα της έπαναφοράς της ειδωλολα­τρίας άπό τόν Ίουλιανό τόν Παραβάτη ή Φιλόσοφο, πολλά εί- δωλολατρικά ιερά άποκαταςττάθηκαν, άνάμεσά τους καί τό μαν­τείο τοΰ Απόλλωνα στά Δίδυμα καί τό ιερό τής Δήμητρας στήν Ελευσίνα. Τό δεύτερο, δμως, καταστράφηκε τελικά λίγο άργότερα, πιθανότατα άπό τόν Γότθο Άλάριχο, πού είσέδυσε βαθιά στήν Ελλάδα προτοΰ τόν άπωθήσει ό στρατηγός Στηλί- χων. Άλλά ό Στηλίχων δέν μπόρεσε νά σώσει τήν Αθήνα, δ­που, κατά τόν Ζώσιμο, παρουσιάστηκαν οί μορφές τής θεάς

Άθηνάς καί τοΰ Άχιλλέα πάνω στις επάλξεις τής Ακρόπολης, γιά νά τήν ύπερασπίσουν άπό τούς Γότθους. (Φαίνεται μάλιστα δτι ό Άχιλλέας ειχε άποκτήσει κάποια μαγική φήμη στήν Α ­θήνα: τό 372 ό ιεροφάντης τών Έλευσινίων ειχε προστατεύσει τήν Αθήνα άπό σεισμό, βάζοντας ένα μαγικό είδωλο τοΰ ήρωα κάτω άπό τήν άσπίδα τοΰ άγάλματος τής Άθηνάς Παρθένου.)

Οί Γότθοι καί ή έξάπλωση τοΰ χριστιανισμοΰ συναγωνίζον­ται γιά τήν τιμή τής πιο καταστροφικής έπίθεσης ένάντια στις άρχαιότητές. Ό Γίββων δέν ειχε καμιά αμφιβολία γιά τό ποιος έκανε τό μεγαλύτερο κακό:

Σχεδόν σέ κάθε έπαρχία του ρωμαϊκού κόσμου, ένας στρατός φανα­τικών, χωρίς καμιά δικαιοδοσία καί χωρίς πειθαρχία, έπέδραμε κατά τών φιλήσυχων κατοίκων καί τά έρείπια τών ώραιότερων μνημείων τής άρχαιότητας δείχνουν άκόμη τις καταστροφές εκείνων τών βαρβά­ρων, οί όποιοι ήταν οί μόνοι πού εΐχαν τό χρόνο καί τήν τάση νά έκτελέσουν μιά τέτοια κοπιώδη καταστροφή.

Βεβαίως, ή λεηλασία τής Ελλάδας άπό τόν Άλάριχο, τό 395, δέν ήταν μεγαλύτερο πλήγμα γιά τόν έλληνικό πολιτισμό άπό τήν άπαγόρευση τών Όλυμπιακών Αγώνων άπό τόν Θεο­δόσιο Α' τόν προηγούμενο χρόνο. Τά μαντεία ήταν τώρα πραγ­ματικά βουβά καί τά ιερά σιωπηλά, οί Αγώνες ένας μακρινός

Page 27: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

απόηχος. Αύτήν ακριβώς τήν έποχή μεταφέρθηκε τελικά ό χρυ­σελεφάντινος Δίας τοΰ Φειδία στήν Κωνσταντινούπολη. Άπο- τέλεσε τμήμα μιας μεγάλης συλλογής στο μέγαρο τοΰ Λαύσου, ό όποιος ήταν ρΓαβροδίΐιΐδ δαοπ οιιΜοιιΙί (πραιπόσιτος τοΰ ίεροΰ κοιτώνος) τοΰ Θεοδοσίου Β' (401-450). Στή συλλογή περι­λαμβάνονταν έπίσης σπουδαία έργα τέχνης τοΰ 4ου αιώνα π.Χ., δπως ή Λινδία Άθηνα, ή Κνιδία Αφροδίτη τοΰ Πραξιτέλη, ό Καιρός τοΰ Λυσίππου καί άλλα. Τό άγαλμα τοΰ Δία κατα­στράφηκε αργότερα, τήν έποχή τής βασιλείας τοΰ Ζήνωνα τοΰ

Ίσαύρου (474-491), σέ μιά άπό τις πυρκαγιές πού ρήμαξαν τήν πόλη.

Ή Κωνσταντινούπολη τώρα έξελισσόταν ταχύτατα στο με­γαλύτερο μουσείο άρχαίας τέχνης στον κόσμο, καί τή θέση αύ­τή έπρόκειτο νά τή διατηρήσει μέχρι τό 1204. Ό Κωνσταντί­νος μετέφερε άπό τή Ρώμη πολλά άπό τά έκλεκτότερα κομμά­τια έλληνικής καί ρωμαϊκής τέχνης. Έφερε έπίσης άρκετά μνη­μεία άπό τούς Δελφούς, άνάμεσά τους καί τόν «κίονα μέ τούς οφεις», πού παραμένει μέχρι σήμερα στον Ιππόδρομο τής Πό­λης (μολονότι ένα άπό τά κεφάλια τών οφεων άφαιρέθηκε άπό τόν Μεχμέτ τόν Πορθητή καί τά άλλα δύο προφανώς άπό τούς Πολωνούς πρεσβευτές, τόν 17ο αιώνα).8 Ή χριστιανική παρά­δοση άναφέρει δτι ό Κωνσταντίνος έφερε αύτά τά «εί'δωλα» γιά νά τά περιγελοΰν οί εύσεβεΐς πολίτες τής Κωνσταντινούπολης, είναι δμως προφανές δτι συνέχιζε τήν παράδοση τής έπιδεικτι- κής καλλιέργειας καί τής λόγιας έπίδειξης πού χαρακτήριζε πολλούς άπό τούς προκατόχους του.

Ό Προκόπιος (περί τό 500-μετά τό 562), στο έργο του Περί χτισμάτων (Βιβλίο I, ίχ-χ), περιγράφει τή συλλογή πού άργότε- ρα στεγάστηκε στά λουτρά τοΰ Ζευξίππου. ,Τό οίκημα βρισκό­ταν δίπλα στήν Αγορά τοΰ Αύγουσταίου, τήν κεντρική πλατεία τής άρχαίας Κωνσταντινούπολης, στήν περιοχή πού σήμερα πλαισιώνεται άπό τό Γαλάζιο Τζαμί άπό τή μία πλευρά καί τήν

Α γία Σοφία άπό τήν άλλη. Σ’ αύτή τήν πλατεία ύπήρχε έπίσης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 29

Page 28: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ή Χαλκή —ή είσοδος του αύτοκρατορικοΰ παλατιού— δπου στεγάζονταν καί άλλοι θησαυροί. Στά δυτικά του Αύγουσταίου ύπήρχε μιά δεύτερη πλατεία, ή Βασιλική, γύρω* άπδ τήν οποία βρίσκονταν τά Δικαστήρια, τό Πανεπιστήμιο, ή Βιβλιοθήκη καί ή αγορά τών βιβλίων. Έτσι, αύτό τό πρώιμο δημόσιο μου­σείο γειτόνευε μέ κτίρια πού προορίζονταν γιά παρεμφερείς χρή­σεις, δπως συμβαίνει σέ πολλές σύγχρονες πόλεις.

Έδώ ό αύτοκράτορας μας άνήγειρε μιά αύλή έξω άπό τήν πόλη, γιά νά χρησιμεύει ώς περίπατος τών κατοίκων καί άγκυροβόλιο γιά δσους παραπλέουν. Τό δάπεδο, οί κίονες καί ό θριγκός της εΐναι άπό μάρμαρο έξαίρετης ώραιότητας· τό χρώμα του εΐναι τό πλέον άπα- στράπτον λευκό πού λάμπει στις ακτίνες τοΰ ήλιου. Κοσμείται έπίσης άπό πολλά άγάλματα, άλλα χάλκινα καί άλλα μαρμάρινα, πού συνθέ­τουν ενα άξιομνημόνευτο θέαμα. Θά υπέθετε κανείς δτι εΐναι έργα τοΰ Αθηναίου Φειδία, τοΰ Σικυώνιου Λύσιππου ή τοΰ Πραξιτέλη.

Ένας Κόπτης ποιητής, ό Χριστόδωρος ό Πανίσκου (ακμή 491-518), συνέθεσε μιά μακρά περιγραφή τής συλλογής, δπου περιέγραψε λεπτομερώς πάνω άπό ογδόντα άγάλματα: προτο­μές τών ποιητών, ιδιαίτερα τοΰ Όμήρου, τών ομηρικών ήρώων καί τών θεών τής Ελλάδας, κλασικών συγγραφέων, άκόμη καί τριών Ρωμαίων εύγενών. Σχηματίζει κανείς καί πάλι τήν εικό­να μιας πόλης γεμάτης άγάλματα, καθώς ό Χριστόδωρος έπαι- νεΐ τά εργα αύτά (πού εΐναι άδύνατη ή χρονολόγησή τους) γιά τό νατουραλισμό τους.

Σιμωνίδη, ό άβρός έ'ρωτάς σου γιά τό χορό δέν άποκοιμήθηκε, άλ­λά άκόμη λαχταράς γιά τις χορδές ... ό γλύπτης σου θά ’πρεπε νά εΐχε άναμείξει γλυκιά μουσική μέ τό χαλκό* ό βουβός χαλκός θά ντροπιαζό­ταν καί θά τραγουδοΰσε στο ρυθμό τής λύρας.

Πολύπαθη Εκάβη, μάνα τοΰ Έκτορα, πές μου ποιος άπό τούς άθανάτους σέ δίδαξε νά κλαΐς μέ τή σιωπηλή σου ομορφιά; Ούτε ό χαλκός δέν έβαλε τέλος στο θρήνο σου, ούτε ή άψυχη τέχνη δέν σέ λυπήθηκε γιά νά σέ έλευθερώσει άπό τήν πικρή σου τρέλα...9

30 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 29: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Αύτή ή φυσικότητα, οχι μόνο τόνιζε τήν ύπεροχή τών αγαλ­μάτων στά μάτια τοΰ ειδήμονα, άλλά καί σέ μερικές περιπτώ­σεις μποροΰσε νά τούς προσδώσει κάτι τό ύπερκόσμιο.

Άλλα έργα πού στήθηκαν άπό τόν Κωνσταντίνο άπαριθμοΰν- ται σέ μιά περιγραφή τών θησαυρών τής Κωνσταντινούπολης, τά Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, ή οποία άνάγεται στον 10ο αιώνα καί έσφαλμένα άποδίδεται στον Κωδινό. Στή Χαλκή ύ- πήρχαν τέσσερα γοργόνεια πού προέρχονταν άπό τό ναό τής

Άρτεμης στήν Έφεσο (άλλα τέσσερα βρίσκονταν στήν Αγορά τοΰ Ταύρου), καθώς καί δύο άλογα πού στέκονταν στήν άψίδα πάνω άπό αύτά. Ό Ά λ Χαραουί έγραφε τόν 12ο αιώνα δτι τά ειχε τοποθετήσει έκεΐ ό μάγος Απολλώνιος ό Τυανεύς, «γιά νά έμποδίσει τά άλογα νά τσακώνονται».10 Άκόμη καί ή ϊδια ή πύλη τοΰ ναοΰ τής Άρτεμης ήταν έκεΐ, κοσμημένη μέ άνάγλυ- φα πού άπεικόνιζαν τή Γιγαντομαχία: τήν ειχε χαρίσει ή πόλη τής Εφέσου στον αύτοκράτορα Τραϊανό. Γι’ αύτό τό έργο τέ­χνης έγραψε ό ποιητής Κωνσταντίνος ό Ρόδιος (στο έργο του Στίχοι περί, τών της Κωνσταντινουπόλεως θαυμάτων): «μέ τέ­τοια σφάλματα έξαπατοΰσαν τό άνόητο έθνος τών Ελλήνων νά προσκυνάει αύτές τις μιαρές άσέβειες». Καί πρόβαλλε ώς δι­καιολογία τής παρουσίας τους στήν Κωνσταντινούπολη δτι τά ειχε φέρει έκεΐ ό Κωνσταντίνος «γιά νά είναι ό περίγελος τής πόλης καί παιχνίδι γιά τά παιδιά».

Έκεΐ βρισκόταν έπίσης ή Άθηνα τής Λίνδου καί μιά Αμφι­τρίτη περιτριγυρισμένη άπό Σειρήνες. Μόνο έπτά άπό τις δώ­δεκα μορφές διατηρούνταν τόν 10ο αιώνα, δταν ό συγγραφέας τών Πατρίων Κωνσταντινουπόλεως περιέγραψε τό σύμπλεγμα.

Ό κίονας άπό πορφυρίτη (τό σημερινό Τσεμπερλί Τάς), τόν όποιο έφερε ό Μέγας Κωνσταντίνος άπό τούς Δελφούς, ήταν στημένος στήν Αγορά τοΰ Κωνσταντίνου. Τό άγαλμα τοΰ Α ­πόλλωνα 'Ηλίου τό μετέτρεψαν σέ άγαλμα τοΰ ίδιου τοΰ αύ­τοκράτορα καί χάραξαν πάνω του μιά άφιέρωση στον Χριστό. Αύτό τό άγαλμα έπεσε τό 1091 καί σκότωσε δέκα άνθρώπους.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 31

Page 30: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Άλλα καί τό άγαλμα τής Ωραίας Ελένης, πού καταστράφηκε άπό τούς Σταυροφόρους, εφτασε τήν ίδια εποχή στήν Πόλη. Στή Σύγκλητο ήταν στημένο τό άγαλμα τοΰ Δωδωναίου Διός, καθώς καί δύο άγάλματα τής Παλλάδας Άθηνάς. Τό ενα άπό αύτά στεκόταν άπέναντι σέ ενα άγαλμα τής Θέτιδας περιτρι­γυρισμένης άπό καβούρια, καί οί άμαθεΐς άποκαλοΰσαν τό ζευ­γάρι «Ή Γή καί ή Θάλασσα».

Άπό δλες τις πόλεις τής αύτοκρατορίας μεταφέρθηκαν χάλ­κινα καί ξυλόγλυπτα εργα, καθώς καί κίονες: άπό τή Μεγάλη

Αντιόχεια (ή ίσως άπό τήν Κόρινθο) προερχόταν τό άγαλμα τοΰ Βελλεροφόντη πού σκότωνε τή Χίμαιρα* στήθηκε στήν Α ­γορά τοΰ Ταύρου καί, κατά μεταγενέστερη εύσεβή ερμηνεία, ύποτίθεται δτι άπεικόνιζε τόν Ίησοΰ τοΰ Ναυή. Στά Πάτρια, άλλά καί στο εργο τοΰ 8ου αιώνα πού εΐχε χρησιμεύσει ώς πηγή του, δηλαδή τό Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί (μιά ά- ξιόλογη συλλογή παραδόσεων σχετικών μέ τή μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη), άναφέρεται δτι στο βάθρο τοΰ άγάλματος ύπήρχαν έπιγραφές πού προέλεγαν τις τελευταίες ήμέρες τής Κωνσταντινούπολης καί πώς κάποτε οί Ρώσοι θά κατακτοΰσαν τήν πόλη.

Άπό τή Ρώμη ήρθε τό άγαλμα τής Τύχης τής Πόλεως, πού ήταν στημένο στήν Αγορά, μαζί μέ τό άγαλμα τοΰ θεοΰ Ή ­λιου άπό τή Φρυγία. Ό Πέτρος Γύλλιος (ΡίβιτΘ Οίΐΐβδ, 1490- 1555), πού εφτασε στήν πόλη τό 1547 γιά νά άποκτήσει χειρό­γραφα γιά λογαριασμό τοΰ βασιλιά τής Γαλλίας Φραγκίσκου Α' καί πέρασε άρκετά χρόνια έκεΐ μελετώντας τις άρχαιότητες, μάς λέει δτι τό άγαλμα ήταν προηγουμένως τοποθετημένο άλ- λοΰ καί χρησίμευε ώς οδηγός στά πλοία πού έμπαιναν στο λιμά­νι τής πόλης. Στή Σιδηρά Πύλη βρισκόταν ενας άλλος κίονας άπό πορφυρίτη, φερμένος κι αύτός άπό τή Ρώμη, πού, σύμφω­να μέ τά Πάτρια, χρειάστηκαν τρία χρόνια γιά νά μεταφερθεΐ, έξαιτίας τοΰ τεράστιου βάρους του.

Στον Ιππόδρομο ήταν στημένα έξήντα άγάλματα άνάμεσά

32 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 31: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 33

τους κι ενα τοΰ Αύγουστου, πού τά είχαν φέρει άπό τή Ρώμη. Πολλά προέρχονταν έπίσης άπό πόλεις της Ανατολής καί της Δύσης: άπό τή Νικομήδεια καί τή Νικόπολη, άπό τήν Αθήνα, τή Χίο, τήν Κρήτη καί τή Ρόδο, άπό τήν Κύζικο, τήν Καισά- ρεια, τις Σάρδεις, τις Τράλλεις, τά Τύανα, τήν Αντιόχεια καί τό Ικόνιο, τή Σμύρνη καί τή Νίκαια.

Στον Ιππόδρομο βρισκόταν έπίσης ένα σύμπλεγμα τεσσά­ρων έπίχρυσων χάλκινων άλογων (τότε έσερναν κι ένα άρμα), πού τώρα στολίζει τόν καθεδρικό ναό τοΰ Αγίου Μάρκου στή Βενετία. Υποτίθεται δτι τό ειχε φέρει ό Θεοδόσιος Β' άπό τή Χίο, μολονότι κατά μιά άλλη έκδοχή ήταν δώρο τοΰ βασιλιά τής Αρμενίας Τιριδάτη πρός τόν αύτοκράτορα Νέρωνα. Ό ­ποια καί νά ήταν ή προέλευσή του, τό σύμπλεγμα έμοιαζε πολύ μέ έκεΐνο πού ειχε φτιάξει ό Λύσιππος καί τό είχαν άφιερώσει οί Ρόδιοι στούς Δελφούς τόν 4ο αιώνα π.Χ. Πιθανότατα έπρό- κειτο γιά έλληνιστικό άντίγραφο* ί'σως δμως τόσο οί Δελφοί δσο καί ή Χίος νά ύπήρξαν σταθμοί στήν περιπλάνηση τών έξαίσιων αύτών ζώων πριν καταλήξουν στήν Κωνσταντινούπολη.11 Είναι βέβαιο δτι καί άλλα έργα τέχνης έκτος άπό αύτό μεταφέρθηκαν στή Βενετία, τά περισσότερα δμως καταστράφηκαν άμέσως ά- νευ λόγου.

Μετά τή βασιλεία τοΰ Μεγάλου Κωνσταντίνου μειώθηκε ό ρυθμός εισαγωγής άρχαίων θησαυρών. Ό Θεοδόσιος Α', δπως εί'δαμε, έφερε άρκετά κομμάτια άπό τήν Ελλάδα. Άνήγειρε έπίσης καί τή Χρυσή Πύλη περί τό 390. Τό περίγραμμα τής τριπλής άψίδας της εϊναι άκόμη ορατό, ένσωματωμένο στά τεί­χη τής Πόλης. Οί πύλες ήταν έπενδεδυμένες μέ χρυσό καί δια­κοσμημένες μέ ποικίλα γλυπτά, άνάμεσά τους καί ένα περίφημο σύμπλεγμα τεσσάρων έλεφάντων. Σύμφωνα μέ τόν Γύλλιο, τά άλλα γλυπτά, στή μικρότερη έξωτερική μαρμάρινη πύλη, είχαν μεταφερθεΐ κατά διαταγήν τοΰ Θεοδοσίου Α' άπό τό ναό τοΰ

Άρη στήν Άθηνα. Περιλάμβαναν μιά έπίχρυση χάλκινη Νίκη καί σκηνές άπό τούς άθλους τοΰ Ηρακλή καί τήν τιμωρία τοΰ

Page 32: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

34 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τά ερείπ ια τοΰ * Ιπποδρόμου, όπως φαίνονταν τό 1450 , κατά τόν Ό νου- φριο Παμβίνιο της Βερόνας.

Προμηθέα —σκηνές πού άρμοζαν σ’ εναν ύπερήφανο καί έκδι- κητικό νικητή. Κανείς δέν φαίνεται νά γνώριζε άπό που προέρ­χονταν οι έλέφαντες, μολονότι υποτίθεται δτι θύμιζαν έκείνους πάνω στούς οποίους ό Θεοδόσιος εκανε τή θριαμβευτική του εί­σοδο στήν πόλη. Ή πύλη παρέμενε άκόμη άθικτη τό 1550, δταν τή σχεδίασε ό Φλαμανδός καλλιτέχνης Πήτερ Κούκ φάν

Άλστ, καθώς καί τήν έποχή τής έπίσκεψης του Μπερνάρ ντέ Μονκονύ, τό 1648. Ό Σπόν καί ό Ούέλερ είδαν πέντε ή εξι άπό τά άνάγλυφα τό 1674. Άπό τότε εφθινε σιγά σιγά. Κομ­μάτια της άφαιρέθηκαν άπό τούς Τούρκους γιά νά χρησιμοποιη­θούν σέ άλλα κτίρια, ώσπου τό 1795, ό Τζέιμς Ντάλλαγουαιη, πού μελέτησε τά τείχη τής Κωνσταντινούπολης (ή μελέτη του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ατοΐιαβοΐο^ία, 14, 1803, σσ. 231- 243), δέν μπόρεσε νά δει παρά δύο κίονες άπό πορφυρίτη μέ γλυπτά κιονόκρανα.

Page 33: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 35

Τό έπόμενο μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα στήν Κωνσταν­τινούπολη πραγματοποιήθηκε άπό τόν αύτοκράτορα Ιουστι­νιανό (527-565) καί τό σπουδαιότερο έπίτευγμά του ήταν ή έκκλησία τής Άγιας Σοφίας. Ό Ιουστινιανός μετέβαλε τήν Κωνσταντινούπολη σέ μιά πόλη μέ πολύ πιο έντονο χριστιανικό χαρακτήρα. Παρά τό γεγονός δτι ή άτμόσφαιρα ειχε άλλάξει στή διάρκεια τής βασιλείας του, άποκτήθηκαν πάνω άπό έκατό έργα τέχνης, σύμφωνα μέ τις Παραστάσεις καί τά Πάτρια.

Όσα πήρε ό Τίτος άπό τήν Ιερουσαλήμ καί ό Βάνδαλος Γιζέ- ριχος άπό τή Ρώμη μεταφέρθηκαν στήν Κωνσταντινούπολη δταν ό Βελισάριος νίκησε τούς Βανδάλους. Άκόμη καί οί κίονες τής Αγίας Σοφίας προέρχονταν άπό διάφορες περιοχές τής Μι- κρας Άσίας. Πολύ συχνά είναι άδύνατο νά καθοριστεί μέ άκρί- βεια ή χρονολογία άφιξης, ή προέλευση ή τό θέμα τών άμέτρη- των άγαλμάτων πού άναφέρεται δτι κοσμούσαν τήν Πόλη.

Ή άνάπτυξη τής χριστιανικής ιδεολογίας στήν αύτοκρατορία έκανε δλο αύτό τό πλήθος τών λειψάνων τοΰ είδωλολατρικοΰ παρελθόντος νά μοιάζει μέ παραφωνία. Ή στάση τοΰ λαοΰ άπέ- ναντι στις εικόνες —ή οποία είχε ώς έπακόλουθα τήν είκονομα- χική έριδα καί τούς ((εικονοκλάστες» αύτοκράτορες, πού προ­σπάθησαν νά έξαλείψουν τή χρήση τών εικόνων επειδή είχαν γί­νει οί ίδιες άντικείμενο λατρείας καί δέν θεωροΰνταν άπλώς μέσο γιά τήν πρόσβαση στούς άγιους καί στά θεία— έκδηλωνό- ταν έπίσης καί στις λαϊκές δεισιδαιμονίες πού περιέβαλλαν τά άρχαία άγάλματα. Τά άγάλματα τά κατοικοΰσαν ώς έπί τό πλεΐστον κακοποιοί δαίμονες. Συναντήσαμε τις ρίζες αύτών τών δοξασιών ήδη τόν 4ο αιώνα, δταν ένα είδωλο τοΰ Άχιλλέα χρησιμοποιήθηκε ώς φυλαχτήριον στήν Αθήνα. Είναι δύσκολο νά απαντηθεί τό έρώτημα πώς δημιουργήθηκε αύτή ή νέα άντί- ληψη γιά τή δύναμη τών έργων τέχνης, έκτος άν προέρχεται έν μέρει άπό τή σύγκριση τοΰ ένίοτε έκπληκτικοΰ ρεαλισμοΰ τής κλασικής τέχνης μέ τά δσα έπικρατοΰσαν στο Βυζάντιο τήν έποχή τοΰ Τουστινιανοΰ καί τών διαδόχων του. Μιά κάποια

Page 34: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

36 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έξήγηση μπορεί αναμφίβολα νά συνδέεται καί μέ ατυχήματα σάν εκείνο τοΰ Ίμερίου, φίλου ένός άπό τούς συγγραφείς τών Παραστάσεων, ό οποίος σκοτώθηκε άπό τήν κατάρρευση ένός άγάλματος στο Κυνήγιον, οπότε κάποιος φιλόσοφος Ιωάννης έμφανίστηκε καί άνακοίνωσε δτι τά κείμενα τοΰ Δημοσθένη πε­ριέχουν τήν προφητεία πώς ένας άξιόλογος άνθρωπος θά σκο­τωνόταν άπό αύτό τό άγαλμα. Άπό τήν άποψη αύτή είναι έντυ- πωσιακό δτι ή λέξη στοιχεΐον, πού σημαίνει άγαλμα στά έλλη­νικά τής βυζαντινής έποχής, στά νέα έλληνικά κατέληξε νά ση­μαίνει τό φάντασμα.

Τόν 10ο πιά αιώνα μερικοί πολύ περίεργοι μύθοι περιέβαλ­λαν τά αρχαία έργα τέχνης πού διατηροΰνταν στήν πόλη. Ύ ­πήρχε, λόγου χάρη, τό μαγικό άγαλμα τής Αφροδίτης στον ξενώνα τοΰ Θεοφίλου στο Ζεΰγμα. Ά ν ή παρθενία μιας νύφης άμφισβητοΰνταν, τότε τήν πήγαιναν στο άγαλμα. "Άν ήταν «έ­νοχη», ή φούστα της θά άνασηκωνόταν καί θά άποκαλύπτονταν τά γεννητικά της όργανα. Αύτό τό άγαλμα, άναφέρουν τά Πά­τρια,, καταστράφηκε άπό τή σύζυγο ή τήν άδελφή τοΰ Ίουστι- νιανοΰ, ή οποία άποκαλύφθηκε άπό αύτό χωρίς νά τό περιμένει. Αύτή πρέπει νά ήταν πολύ διεφθαρμένη γυναίκα, γιατί κάθε φορά πού έμπαινε σέ πλοίο άπό τις Βλαχέρνες ξεσποΰσαν κα­ταιγίδες στή θάλασσα.

Ένα άλλο χρήσιμο άρχαΐο λείψανο ήταν μιά γλυπτή πρώρα στο Νεώριο, πάνω στήν οποία στεκόταν ένα άγαλμα μέ τέσσε­ρα κέρατα. "Άν τό πλησίαζε κάποιος πού ύποπτευόταν τή γυ­ναίκα του γιά άπιστία, θά βεβαιωνόταν πώς τόν άπατοΰσε αν τό συμπαγές μάρμαρο έκανε στροφή ενός τριτημορίου τοΰ κύ­κλου* αν παρέμενε άκίνητο, ή τιμή του ήταν άθικτη.

Στον Ιππόδρομο ύπήρχε ένας χάλκινος αετός πού, σύμφωνα μέ τόν Νικήτα Χωνιάτη, είχε κατασκευαστεί άπό τόν σοφό θαυματοποιό τοΰ 1ου αιώνα μ.Χ., τόν Απολλώνιο τόν Τυανέα. Είχε σχεδιαστεί γιά νά μειώνει τις έπικίνδυνες επιπτώσεις τών δηγμάτων τών βυζαντινών έρπετών. Δυστυχώς, τό πουλί είχε

Page 35: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΎΠΟΛΗΣ 37

τόσο νυσταγμένη δψη, ώστε ή αποτελεσματικότατα του έξου- δετερωνόταν. Στις φτεροΰγες του ήταν χαραγμένες οί ώρες τής ήμέρας, δπως σέ ήλιακό ρολόι.

Τήν κατασκευή άλλων θαυμάτων τής πόλης τήν άπέδιδαν σέ διάφορους σοφούς. Τό πιο παράδοξο —αν καί πρέπει νά παρα­δεχτούμε δτι άναφέρεται μόνο άπό τόν ταξιδιώτη του 17ου αι­ώνα Έβλιά Τσελεμπί, πού ύπήρξε κάποτε πρεσβευτής τοΰ Σουλτάνου στή Βιέννη— είναι τό άγαλμα ένός κουνουπιοΰ, φτιαγμένο άπό τόν μεγάλο Πλάτωνα (πού οί Τοΰρκοι τόν άπο- καλοΰν Έφλατούν) γιά νά διώχνει δλα τά κουνούπια άπό τήν Κωνσταντινούπολη. Ένας θεός ξέρει ποιο ήταν πράγματι τό άντικείμενο πού ύποκρύπτει αύτή ή περιγραφή* γιά ένα πάντως μποροΰμε νά είμαστε βέβαιοι: δτι δέν έδιωχνε τά κουνούπια. Ό

Έβλιά άπέδιδε έπίσης σέ κάποιον μυστηριώδη σοφό όνόματι Σουρεντέχ τήν κατασκευή τοΰ κίονα μέ τούς δφεις, ό όποιος ύποτίθεται δτι κρατοΰσε έξω άπό τήν Κωνσταντινούπολη δλα τά έρπετά. Καί έκανε τή δουλειά του ικανοποιητικά, μέχρι πού τοΰ άφαίρεσαν τό κεφάλι πού έβλεπε πρός τά δυτικά. Αμέσως μετά εμφανίστηκαν φίδια στις δυτικές συνοικίες τής Πόλης, καί τήν έποχή τοΰ Έβλιά τό κακό εΐχε πιά γενικευτεί.

Ένα άλλο έργο τέχνης ήταν ό χάλκινος ταΰρος στο λιμάνι τοΰ Νεωρίου, ό όποιος, κατά τόν Γύλλιο, μούγκριζε μιά φορά τό χρόνο ή, κατά τά Πάτρια, δποτε έπικρεμόταν συμφορά. Ό Γύλλιος, μέ τήν εύρυμάθειά του, ύπέθεσε δτι αύτή ή μυθική ιδιότητα τοΰ ταύρου ήταν δανεισμένη άπό δσα έγραφαν ό Πίν­δαρος καί ό Καλλίμαχος γιά τούς χάλκινους ταύρους πού ζοΰσαν στο δρος Άταβύριο τής Ρόδου καί μούγκριζαν δταν έπέκειτο συμφορά.

Ένας άλλος χάλκινος ταΰρος, στήν Αγορά τοΰ Ταύρου, έλε­γαν πώς ήταν έκεΐνος μέσα στον όποιο ό διαβόητος Σικελός τύραννος Φάλαρις έψηνε τά θύματά του. Εΐναι χαρακτηριστικό δτι οί Παραστάσεις μας λένε πώς ό Ίουλιανός ό Παραβάτης ήταν έκεΐνος πού έψηνε μέσα σ’ αύτόν χριστιανούς —άνάμεσά

Page 36: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

38 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τους καί τον μάρτυρα ’Αντύπα, δπως είχαν πει στον Γύλλιο. Έτσι, ό ενας μύθος επικάλυπτε τον άλλο.

Ύπήρχαν καί διάφορα θαυμαστά εργα μέ τά όποια δέν συνδέε­ται κανένας μύθος, άλλά πρέπει νά θεωρηθεί θλιβερή άπώλεια τό δτι δέν ύπάρχουν πιά, τόσο περίτεχνα καί έξαίσια ήταν δου­λεμένα:

τέτοια μορφή πού οί Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν άπό σφυρήλατο χρυσάφι καί μαλαματένιο σμάλτο γιά νά κρατήσουν εναν νυσταλέον Αύτοκράτορα ξυπνό.[Τν. Β. Υβαΐδ, «Ταξίδι στο Βυζάντιο», μτφρ. Γιώργος Σεφέρης]

Ένα τέτοιο έργο ήταν ό ’Ανεμοδείκτης, τό Άνεμο8ούλιον, πού άποκαλοΰνταν έπίσης Βούχινον (Παραστάσεις) ή Τετρα- σχελής (Γύλλιος). Αύτό τό άριστούργημα τής βυζαντινής τέ­χνης κατασκευάστηκε τήν έποχή τοΰ Θεοδοσίου τοΰ Μεγάλου.

Ήταν ενα μηχάνημα μέ τέσσερις μπρούντζινους τοίχους, πού εφεραν άνάγλυφα πουλιά, γεωργούς καί κοπάδια, τή θάλασσα μέ τά ψάρια, καρπούς καί γυμνούς έρωτιδεΐς. Πάνω τους βρι­σκόταν μιά πυραμίδα, στήν κορυφή τής όποίας ορθωνόταν μιά γυναικεία μορφή πού περιστρεφόταν μέ τόν άνεμο. Στις τέσσε­ρις γωνίες στέκονταν χάλκινοι νέοι μέ σάλπιγγες, πού ήχοΰσαν κατά σειρά, άνάλογα μέ τή διεύθυνση τοΰ ανέμου.

Ό πιο πειστικός άπό τούς μύθους πού οί τελευταίοι αιώνες τοΰ Βυζαντίου συνέδεσαν μέ τά άρχαία έργα τέχνης ήταν έκεΐ- νος πού θεωροΰσε δτι προφήτευαν τήν άλωση τής Κωνσταντι­νούπολης. Ό αβουβός» κίονας τοΰ Ξηρόλοφου έφερε άνάγλυφα πού ύποτίθεται δτι άπεικόνιζαν τήν πτώση τής πόλης.12 Τό ίδιο, δπως είδαμε, άποδιδόταν καί στις έπιγραφές πού εϊχαν σκαλι­στεί στο άγαλμα τοΰ Βελλεροφόντη. Ό οβελίσκος στον Ιππό­δρομο έφερε ιερογλυφικές έπιγραφές πού, καθώς ή κλείδα γιά τήν ιερογλυφική γραφή εϊχε προ πολλοΰ χαθεί, φαίνεται δτι τις έρμήνευαν παρομοίως. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση, δμως, ή μόνη πηγή μας είναι ό Έβλιά Τσελεμπί.

Page 37: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 39

Δέκατο εκτο φυλακτήριον. Πρόκειται έπίσης γιά εναν οβελίσκο ά­πό κόκκινη πέτρα, καλυμμένον μέ γλυπτά, πού στέκεται στο Ά τ Μεϊντάν [στον Ιππόδρομο]. Ο ί μορφές στις πλευρές του προλέγουν τις τύχες τής πόλης. Άνεγέρθηκε τόν καιρό τοΰ Γιάνκο-ίμπν-Μαντι- γιάν [τοΰ Ιουστινιανού], πού είκονίζεται καθισμένος στο θρόνο του νά κρατα ενα δαχτυλίδι στο χέρι του7 δηλώνοντας συμβολικά: «Έχω κα­τακτήσει ολόκληρο τόν κόσμο καί τόν κρατώ στο χέρι μου δπως αύτό τό δαχτυλίδι». ... Σέ άλλη [πλευρά] ύπάρχουν οί μορφές τριακοσίων άνδρών πού πασχίζουν νά ύψώσουν τόν οβελίσκο, χρησιμοποιώντας γιά τό σκοπό αύτόν διάφορα μηχανήματα.13

Ό Ζάκ Σπόν (βλ. Κεφάλαιο Δ') σχεδίασε αύτά τά άνάγλυφα καί, καθώς ό οβελίσκος ύπάρχει άκόμη, μποροΰμε νά άναγνω- ρίσουμε στις σκηνές αύτές τυπικές αιγυπτιακές ιερατικές πα­ραστάσεις.

Πολλοί χρησμοί κυκλοφοροΰσαν πού προέλεγαν τό τέλος τής πόλης. Ό Γύλλιος βρήκε μιά συλλογή χρησμών στά εργα τοΰ λογίου Ίωάννου Τζέτζη. Τό 1204, δπως είδαμε, τό άγαλμα τής ’ Αθήνας τοΰ Φειδία, πού βρισκόταν στήν Αγορά, καταστρά- φηκε άπό στασιαστές γιατί εδειχνε πρός τά δυτικά, άπό δπου είχαν ερθει οί Σταυροφόροι πού ήταν ήδη στρατοπεδευμένοι προ τών τειχών. Ή Κωνσταντινούπολη ήταν πραγματικά μιά πόλη πού εφερε μέσα της τό σπόρο τής καταστροφής της. Πα- ραφορτωμένη άπό πλοΰτο καί θησαυρούς πού σχεδόν κανένας δέν μποροΰσε νά καταλάβει καί νά έκτιμήσει, ή πόλη ήταν ενα μαυσωλείο τοΰ παρελθόντος. Οί άπλοϊκοί άνθρωποι εΐχαν δίκιο νά έρμηνεύουν τά λείψανα ένός ένδοξου παρελθόντος ώς προάγ- γελους καταστροφής —καταστροφής άπό τή Δύση, ή οποία, δ­ταν θά εφτανε τό πλήρωμα τοΰ χρόνου, θά κατανοοΰσε τά εργα αύτά καλύτερα άπό δσο τά κατανόησαν ποτέ οί μισαλλόδοξοι καί τυπολάτρες φυλακές τους. Ή Δύση δμως επρεπε πρώτα νά καταστρέψει αύτό πού έμελλε νά άγαπήσει. Τό Βυζάντιο, πού διατήρησε άθικτα τόσα άλλα πού θά εΐχαν καταστραφεΐ —κατά κύριο λόγο τά εργα τών άρχαίων ποιητών— ύπήρξε καί τό θέα­

Page 38: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τρο τής μεγαλύτερης έφάπαξ καταστροφής έργων άρχαίας τέ­χνης πού γνώρισε ποτέ ό κόσμος.

Μόνο μετά τή λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης καί τό διαμε- λισμό του Βυζαντίου στις έλληνικές αύτοκρατορίες τής Νί­καιας, τής Ηπείρου καί τής Τραπεζούντας άρχισαν οί λόγιοι του Βυζαντίου νά θρηνούν αύτά πού έχασαν. Είναι αλήθεια δτι ύπήρχαν κάποιοι σοφοί στή μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη, οί όποιοι άσχολήθηκαν μέ αύτά πού θά μπορούσαμε νά άποκαλέ- σουμε άρχαιολογικά θέματα, δπως καί μέ τά γράμματα. Ήδη άπό τόν 3ο αιώνα π.Χ. ό Αθηναίος ιστορικός Φιλόχορος καί, άργότερα, τόν 2ο αιώνα π.Χ., ό Πολέμων είχαν συλλέξει έπι­γραφές άπό πλήθος άφιερωματικά άγάλματα τοΰ έλληνικοΰ κό­σμου. Ό Πολέμων, μάλιστα, άπέκτησε καί τό παρωνύμιο στη- λοκόπας («στηλοφάγος») γιά τούς μόχθους του. Κάποιος Αρι­στόδημος είχε συλλέξει τις έπιγραφές τών Θηβών. Όλες αύτές οί συλλογές είχαν διαφυλαχθεΐ στο Βυζάντιο καί άποτέλεσαν τή βάση μιας συλλογής, τής Παλατινης Ανθολογίας, πού σχη­ματίστηκε τόν 10ο αιώνα άπό τόν λόγιο ιερέα Κωνσταντίνο Κεφαλα.

Τόν 9ο καί τόν 10ο αιώνα άρκετοί λόγιοι έδειξαν ένδιαφέρον γιά τέτοια θέματα.14 Ό δάσκαλος τοΰ Κεφαλα, ό Γρηγόριος ό Μάγιστρος, μετέγραψε έπιγράμματα άπό μνημεία τής Ελλά­δας καί τής Μικρας Άσίας, ένώ μιά συλλογή άπό τήν Κύζικο άποτελεΐ σήμερα τό Γ' Βιβλίο τής Ανθολογίας. Είναι δμως τέτοια ή διαστροφή τοΰ άνθρώπου, ώστε τήν πιο συγκινητική άντίδραση τοΰ μεσαιωνικοΰ έλληνικοΰ πνεύματος πρός τό κλα­σικό παρελθόν τήν ένέπνευσαν τά έρείπια ένός άρχαίου τόπου.

Στις άρχές τοΰ 13ου αιώνα, ό κατοπινός αύτοκράτορας τής Νίκαιας, ό Θεόδωρος Β' Λάσκαρις, ξεκίνησε μιά έκπαιδευτική περιοδεία στή Μικρά Άσία, έπισκεπτόμενος σπουδαίες ιστορι­κές πόλεις. Τό μεγαλύτερο μέρος τής ογκώδους άλληλογραφίας του άφορα δογματικά θέματα, άλλά σέ μερικές άπό τις έπιστο-

40 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 39: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 01 ΘΗΣΑΤΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 41

λές του πρός τόν δάσκαλό του Γεώργιο * Ακροπολίτη υιοθετεί διαφορετικό τόνο. Ή Τροία τόν έντυπωσίασε ώς «έργο άνθρώ- πων ήρωικής φήμης»* άλλά αύτή πού κέντρισε πραγματικά τήν εύγλωττία του ήταν ή Πέργαμος.

Μάς ύποδέχτηκε ή Πέργαμος, μιά πόλη πού έμοιαζε μετέωρη στον αέρα, κατοικία οχι πνευμάτων, άλλά ανθρώπων γιά νά προστατευ­τούν άπό τούς δαίμονες (θά πρέπει νά υποθέσουμε ποιοι ήταν αύτοί), πόλη δυσθεώρητη, καί οχι λιγότερο δυσανάβατη. Είναι γεμάτη θέα­τρα, πού φαίνονται γερασμένα καί μαραμένα άπό τό χρόνο καί δεί­χνουν σάν μέσα άπό γυαλί τή λαμπρότητα καί τή μεγαλοπρέπεια πού είχαν κάποτε εκείνοι πού τά έχτισαν, διότι εϊναι γεμάτα άπό τή μεγα­λοσύνη τοΰ έλληνικοΰ πνεύματος καί είκονίζουν τή σοφία του. Μάς τά δείχνει αύτά ή πόλη ονειδίζοντας μας ώς απογόνους τοΰ μεγαλείου τής προγονικής δόξας. Διότι εϊναι έκπληκτικά σέ σύγκριση μέ τά σημερινά οικοδομήματα, άν καί ό Αριστοτέλης θεωρεί δτι δλα γενι­κώς εϊναι λιγότερο άξια θαυμασμοΰ άπό δσο νομίζουμε. Υψώνονται καί τείχη μέ ποικίλη τοιχοδομία μέχρι τούς χάλκινους ούρανούς. Στή μέση τρέχει ενα ποτάμι κάτω άπό μακριές άψιδωτές γέφυρες. Μά τόν δημιουργό τοΰ πόλου! Θά έ'λεγε κανείς πώς αύτές δέν εϊναι κατα­σκευασμένες, άλλά αύτοφυεις καί μονολιθικές. Ά ν τις έβλεπε ό Φει­δίας, ό άλλος γλύπτης, θά θαύμαζε τό ίσοστάθμισμα καί τή γραμμή τους. Χαμηλές καλύβες άνάμεσα στά οικοδομήματα φαίνονται σάν λείψανα τών νεκρών σπιτιών, καί ή θέα τους προξενεί πόνο. ... Κι άπό τις δύο πλευρές τοΰ τείχους τοΰ μεγάλου θεάτρου στέκουν κυλινδρικοί πύργοι πού συναγωνίζονται ό ενας τόν άλλον στήν άψογη λιθοδομία καί περιβάλλονται μέ ζώνες. Δέν έϊναι αύτό εργο τών χεριών ούτε σύλληψη τοΰ νοΰ τών σημερινών άνθρώπων* προξενεί έκπληξη καί μόνο πού τό βλέπεις. ... Κοιτάζοντας τήν άκρόπολη, πώς θλιβόμαστε καί πώς σκιρτάμε, πώς μάς κυριεύει ταυτόχρονα χαρμολύπη καί κλαυσίγελος.15

Θά μποροΰσε νά εϊναι σχεδόν τά λόγια τοΰ Πετράρχη, καθώς θά φανταζόταν τήν άναγεννώμενη δόξα τής άρχαίας Ρώμης στή μεσαιωνική Ιταλία. Δέν ύπήρξε δμως Αναγέννηση στήν Ε λ ­λάδα, άφοΰ ό Θεόδωρος δέν εϊχε ούτε τή δύναμη, ούτε τούς

Page 40: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

42 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πόρους, ούτε καν τή φαντασία, γιά νά ξαναχτίσει πάνω στά έρείπια του παρελθόντος. Στον τομέα τής φιλολογίας, οί Βυζαν­τινοί, προσηλωμένοι στήν άναπαραγωγή τοΰ ύφους τών άρχαί- ων σέ μιά άκόμη πιο περίπλοκη μορφή, ήταν ανίκανοι νά άφο- μοιώσουν τό πνεΰμα έκείνων γιά δημιουργικούς σκοπούς. Ε ν­τούτοις, γιά νά έρευνήσεις τό παρελθόν έπιστημονικά, πρέπει ίσως νά τό κατεβάσεις άπό τό βάθρο του. Έτσι ή Πέργαμος παρέμεινε έρείπιο.

Τόν 15ο αιώνα τά πράγματα εΐχαν κάπως άλλάξει. Ή Α ­ναγέννηση στή Δύση εΐχε προσφέρει ενα ερέθισμα γιά τή μελέ­τη τής άρχαι.ότητας καί στήν έλληνική Ανατολή* καί στήν Κωνσταντινούπολη άρχισαν νά άκμάζουν λόγιοι. Κατά τή βα­σιλεία τοΰ μορφωμένου καί καλλιεργημένου αύτοκράτορα Μα­νουήλ Β' τοΰ Παλαιολόγου (1391-1425) συναντοΰμε τόν Μα­νουήλ Χρυσολωρα (πού θά τόν ξανασυναντήσουμε καί πιο κά­τω) νά κάνει εναν κατάλογο τών άγαλμάτων τής Κωνσταντινού­πολης «χωρίς μύθους ή υπερβολές».16 Ό σκοπός αύτός δέν άπέκλειε τόν ένθουσιασμό του γιά «τις πύλες, τά πλακόστρω­τα, τούς προθαλάμους, τούς κίονες, τά ψηφιδωτά, τις έπιμαρ- μαρώσεις, τό γυαλί, τόν χαλκό, τόν μόλυβδο, τόν σίδηρο, τά ζα­φείρια καί τόν χρυσό», πού ό Χρυσολωρας λέει πώς δέν θά μπο­ροΰσε ποτέ νά τά περιγράψει ικανοποιητικά. Τό καθήκον δμως πού άνέλαβε πρέπει νά ήταν πολύ πιο εύκολο τότε άπό δ,τι τρεις αιώνες νωρίτερα: ή ποσότητα τοΰ ύλικοΰ του εΐχε ύποστεΐ ολέθρια καί άνεπανόρθωτη μείωση.

Μετά τήν άλωση τής Πόλης άπό τούς Τούρκους, τό 1453, τό ένδιαφέρον γιά τά λείψανα τής άρχαιότητας έξατμίστηκε καί πάλι. Οί Τοΰρκοι, γιά θρησκευτικούς λόγους, κατέστρεψαν πολ­λά άγάλματα. Κίονες άπό τήν Τροία χρησιμοποιήθηκαν γιά νά χτιστεί τό τζαμί τής Μητέρας τοΰ Σουλτάνου, καί κίονες άπό διάφορα σημεία τής πόλης ένσωματώθηκαν στο τζαμί τοΰ Σου- λεϊμάν. Τό ϊδιο συνέβη καί σέ άλλα μέρη τής αύτοκρατορίας.

Ό ναός τοΰ Ποσειδώνα στήν Κύζικο κατεδαφίστηκε γιά νά χτι-

Page 41: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ 43

στεΐ ενα τζαμί (βλ. σσ. 60-63). Σέ μερικές περιπτώσεις οί Φράγκοι ολοκλήρωσαν δ,τι άφησαν ήμιτελές οί Τούρκοι, δπως δταν οί Ίωαννίτες Ιππότες κατεδάφισαν τό Μαυσωλείο τής

Άλικαρνασσοΰ γιά νά χτίσουν τό κάστρο τοΰ Αγίου Πέτρου στο Μπόντρουμ.

Όλοι οί Έλληνες λόγιοι έφυγαν, κυρίως γιά τον Μιστρά. Ό ­σοι παρέμειναν στήν Κωνσταντινούπολη είτε δέν ένδιαφέρον- ταν, είτε είχαν χάσει τό ήθικό τους. Ήταν μιά πικρή άπογοή- τευση γιά τό κύμα τών μορφωμένων Δυτικών πού άρχιζε νά συρρέει στήν πόλη. Ό πρώτος άπό αύτούς ήταν ό Πέτρος Γύλ- λιος. Τά σχόλιά του είναι έντονα:

Πρόσθεσε σ’ αύτό καί τήν απαθή αμάθεια τών Ελλήνων, πού φαί­νεται δτι έχουν πιει μέχρι ρανίδος τόν ποταμό τής Λήθης. Δέν μπο­ρεΐς νά βρεις ούτε εναν πού νά γνωρίζει ποΰ βρίσκονται τά αρχαία μνη­μεία ή, εστω, νά νοιάζεται νά μάθει. Ούτε κάν οί ιερείς δέν αναγνωρί­ζουν τούς τόπους δπου, λίγα μόλις χρόνια πριν, καταστράφηκαν μεγα­λοπρεπείς ναοί. Επιπλέον, μένουν κατάπληκτοι άν κάποιος τούς ρωτή­σει. Έ γώ, φοβούμενος μήν πέσω θύμα τοΰ άφθονου έλεύθερου χρόνου πού είχα δσο περίμενα νά φτάσουν τά χρήματα πού ειχε διαθέσει ό Βασιλιάς γιά τήν αγορά άρχαίων χειρογράφων, προσπάθησα μέ δσα στοιχεία διέθετα νά εντοπίσω τά μνημεία τής άρχαιότητας, τά όποια οποιοσδήποτε μπορεί νά μάθει, άν κάνει μιά ανάλογη προσπάθεια.17

Οί μεταγενέστερες γενιές τοΰ χρωστοΰν αιώνια εύγνωμοσύνη.Λίγο άργότερα εφτασε ό Γεώργιος Ντούσα, ενας Όλλανδός,

πού συγκέντρωσε καί δημοσίευσε πολλές έπιγραφές. Τά σχόλιά του —σέ γράμμα πρός τόν πατέρα του— είναι έξίσου δηκτικά:

Ποιος δέν θά έξαγριωνόταν άπό τή ληθαργική οκνηρία τών Ελλή­νων, πού μπορεί κανείς νά τούς προσάψει τέτοια έλλειψη ένδιαφέρον- τος γιά τά λείψανα τοΰ παρελθόντος τους, ώστε κανένας τους σήμερα νά μήν έπιθυμεΐ ουτε κάν νά μάθει ποΰ ύπήρχαν άλλοτε αρχαία μνη­μεία; Ό χι μόνο δέν έχουν καμιά αρχαιογνωσία, άλλά καί φέρνουν προσκόμματα στούς ξένους, γιά νά τούς έμποδίσουν νά μιλοΰν έλεύθε- ρα γιά τό θέμα αύτό.

Page 42: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

44 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Προτρέχουμε, δμως, στήν ιστορία μας. Έκεΐ, στο κατώφλι τοΰ 17ου αιώνα καί μιας νέας αφετηρίας, μποροΰμε νά άφή- σουμε τή θλιμμένη καί σιωπηλή Κωνσταντινούπολη, πού ύπήρ­ξε κάποτε πρωτεύουσα τοΰ κόσμου. Σύμφωνα μέ εναν έλληνικό θρύλο, δταν οί Τοΰρκοι εισέβαλαν στήν πόλη, οί ιερείς καί οί διάκονοι πού ίερουργοΰσαν γιά τελευταία φορά στήν Αγία Σοφία έξαφανίστηκαν μέσα στούς τοίχους της. Θά έμφανι- στοΰν καί πάλι δταν ή πόλη ξαναγίνει έλληνική. Θά τήν άνα- γνωρίσουν δμως τότε, άπογυμνωμένη άπό δλους τούς θησαυ­ρούς τής Ελλάδας;

Page 43: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Ο ΚΤΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΤΟΥ

Σ ’ όλο τόν κόσμο αναζητείς ερειπωμένους ναούς καί τό ονομα κάθε αρχαίου γυμνασίου. Έ πειτα ψάχνεις για τά κείμενα του θείου "Ομηρου και γιά ό,τι έγραφε ό γέροντας άπό την ’Ά - σκρα. Καθαρίζεις άκόμη και τάφους σκεπασμένους άπό άγκά- θια και ξαναφέρνεις στο φως τούς άρχαίους στίχους.

Οακογο Ακκετινο (βλ. σ. 52)

Κάποιες μέρες του 1421 μποροΰσε νά δει κανείς έναν τριαντά­χρονο άντρα σκυμμένο πάνω στο σχεδιαστήριό του, στο λιμάνι τής Αγκώνας. Τό λιμάνι τής μικρής αύτής πόλης τής Ιταλίας, στήν άκτή τής Άδριατικής, καθαριζόταν καί άνακατασκευαζό- ταν, ώστε νά βελτιωθεί τό άγκυροβόλιο γιά τά έμπορικά πλοία πού έφταναν άπό τήν Ανατολική Μεσόγειο μέ φορτίο μετάξι, φαρμακευτικές ούσίες καί μπαχαρικά άπό τήν Τουρκία, τήν Περσία καί τήν Άπω Ανατολή. Ή Αγκώνα ήταν σημαντικό λιμάνι ήδη άπό τήν άρχαιότητα, καί ό αύτοκράτορας Τραϊανός τήν ειχε τ]ψιήσει μέ μιά άπό τις άψίδες πού τόσο άπλόχερα έχτιζε. Τά έργα δμως στο λιμάνι εΐχαν γίνει πολύ πριν άπό τήν έποχή του καί τώρα, φθαρμένα άπό τό χρόνο άλλά άκόμα πάνω σέ στερεά θεμέλια, βρίσκονταν ύπό άνακατασκευή.

Ό νέος ονομαζόταν Κυριάκός Πιτσικόλλι (Οπαοο άβ’ Ρίζζί- οοΐΐί). Ήταν ήδη γνωστός γιά τά άρχαιοδιφικά του ένδιαφέρον- τα: εΐχε μελετήσει προσεκτικά τήν άψίδα τοΰ Τραϊανού καί ήταν αύτοδίδακτος στά λατινικά —πού έπέμενε νά τά μάθει μέ

Page 44: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τόν πιο δύσκολο τρόπο, ξεκινώντας άπό τήν Αίνειάδα. Ή μόρ­φωσή του, οί γνώσεις του τής λατινικής καί ή κατανόηση τών αρχαιοτήτων τόν καθιστούσαν κατάλληλο υποψήφιο στά μάτια του Καρδιναλίου Γκαμπριέλ Κοντουλμιέρι (τοΰ μελλοντικοΰ Πά­πα Εύγένιου Δ') γιά τήν έπίβλεψη τής άνακατασκευής τοΰ λι- μανιοΰ, ενα καθήκον πού τόν άπασχόλησε τό μεγαλύτερο μέρος έκείνου τοΰ χρόνου. Άπό τήν έπαφή τους αύτή οί δύο άντρες εγιναν καλοί φίλοι καί ή προστασία τοΰ Κοντουλμιέρι ύπήρξε στο μέλλον πολύτιμη γιά τόν Κυριάκό (δπως συνήθως άποκα- λεΐται). Στο τέλος τής ζωής του είχε κατορθώσει νά γίνει ή μεγαλύτερη αύθεντία τής έποχής του στις έλληνικές άρχαιότη- τες. Πώς δμως συνέβη αύτό;

Ό Κυριάκός (1391-1453 περίπου) προερχόταν άπό οικογέ­νεια έμπορων καί ειχε ήδη πραγματοποιήσει έμπορικά ταξίδια μέχρι τήν Αίγυπτο, τήν Κύπρο, τήν Κωνσταντινούπολη, καθώς καί τις Δαλματικές άκτές. Αναμφίβολα στον έμπορικό οικο τών Πιτσικόλλι θά άκούγονταν συχνά ιστορίες θαλασσοπόρων γιά μακρινά μέρη καί γιά δσα άξιοπερίεργα είχαν δει, καθώς καί πληροφορίες πού ό ίδιος ό Κυριάκός ειχε συλλέξει καί τοΰ άρεσε νά τις διηγείται. Ύπήρχαν ιστορίες γιά τις άτέλειωτες έρημους τής Ανατολής καί τό «μοναδικό αραβικό δέντρο»* γιά τούς άνθρώπους πού είχαν τό πρόσωπό τους στο στήθος τους ή πού είχαν ενα μόνο πόδι τό όποιο χρησιμοποιοΰσαν σάν σκιάδιο γιά νά προφυλάσσονται άπό τήν έντονη ζέστη* γιά τά μυρμή­γκια πού έξόρυσσαν χρυσό στις Ινδίες. Τρέχουσες ήταν έπίσης οί ιστορίες γιά χώρες πού σήμερα δέν θεωροΰνται καί τόσο έ- ξωτικές, κυρίως γιά τήν Ελλάδα. Προσκυνητές στούς Αγίους Τόπους είχαν ταξιδέψει μέσω τής Ελλάδας καί τής Κωνσταντι­νούπολης καί εϊχαν καταγράψει τούς παράξενους θρύλους τους στά βιβλία τους. Παράδειγμα, ή άφήγηση τοΰ Νικολό Μαρτόνι γιά τό κεφάλι τής Γοργόνας στή νότια πλευρά τής Ακρόπολης τής Αθήνας^ πού εϊχε τή δύναμη νά βυθίζει τά πλοία πού πλη­σίαζαν στο λιμάνι.1

46 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 45: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΤΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 47

Μύθοι καί γεγονότα γίνονταν ενα στά εργα τοΰ Φλωρεντινού ιερέα Χριστόφορου Μπουοντελμόντι (γ. περί τό 1385), καί είναι βέβαιο δτι ό Κυριάκός εϊχε αντίτυπα τών βιβλίων του στήν ώρι­μη ήλικία του. Ό Μπουοντελμόντι περιηγήθηκε τά έλληνικά νησιά τό 1414, όντας προφανώς στήν ύπηρεσία τοΰ ούμανιστή Νικολό ντέ Νικόλι, γιά νά συλλέξει έλληνικά χειρόγραφα. Ό Μπουοντελμόντι εγραψε δύο βιβλία, τό Όβδοήρΐίο Ιηβυΐβ Οτβΐβ (1417) καί τό ΙαΒθγ Ιηδυΐαηιιη Ατοΐιίρβίαφ (1422), στο όποιο περιγράφει λεπτομερώς έβδομήντα έννέα νησιά (ή Κωνσταντι­νούπολη ύπολογίζεται ενα άπό αύτά). Καί τά δύο βιβλία του εί­χαν μεγάλη έπιτυχία καί μεταφράστηκαν σέ διάφορες γλώσσες, άνάμεσα στις όποιες καί στά έλληνικά. Ή άφιέρωση τοΰ δεύ­τερου βιβλίου δείχνει καθαρά τούς σκοπούς καί τά δριά του.

Λάβε λοιπόν, δέομαι, δώρον μίκρόν άπό διαστήματος πεμφθέν σοι μακροΰ, έν ω διηγήματα πλεΐστα τε καί χαρίεντα παλαιών άνδρών ώς έν συνόψει θεάση καί τών ήρώων εργα μέγιστα, τά μετ’ αρετής απαν­ταχού πεπραγμένα* έπί τούτοις καί τά θάλλοντα καί λελευκωμένα ορη μετά πηγών όμοΰ καί τομών καί πεδίων, εις άπερ αί νύμφαι κατέρ­χονται* έτι δε καί τάς έν ξηροτάταις πέτραις πλανωμένας αϊγας, καί τελευτών λιμένας μετά τών έν αύτοίς παρισταμένων ακρωτηρίων καί σκοπέλων* καί έτι φρούρια καί τά έξηπλωμένα πελάγη, έν οΐς έσται καί τό τέλος τοΰ ήμετέρου σκοποΰ.2

[Λάβε, σέ παρακαλώ, ενα μικρό δώρο πού σου στέλνω άπό μακριά, δπου θά δεις έν περιλήψει πολλές εύχάριστες ιστορίες τών άνδρών της άρχαιότητας καί τούς άθλους τών ήρώων* θά δεις πράσινα βουνά καί βουνά άσπρα άπό τό χιόνι, πηγές, βοσκότοπους, πεδιάδες δπου κατεβαίνουν οί νύμφες· κατσίκες νά πλανιούνται σέ γυμ/ούς βράχους* λιμάνια μέ τά άκρωτήριά τους καί τά γύρω βράχια, ισχυρές πολιτείες, πλατιές θάλασσες...]

Πρόκειται λοιπόν κατά κύριο λόγο γιά έργο γεωγραφικό, πού δευτερευόντως άσχολεΐται μέ τήν κλασική άρχαιότητα. Όποιος έπισκέπτεται σήμερα τήν Ελλάδα, δπου τά καθαρισμένα καί ξεχορταριασμένα έρείπια ποδοπατιοΰνται καθημερινά άπό χιλιά­δες πόδια, περιτριγυρισμένα άπό πωλητές φλοκάτης, δερμάτι­

Page 46: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

48 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νων ειδών καί μπιχλιμπιδιών, δύσκολα μπορεΐ νά φανταστεί μιά ολιγάνθρωπη, έρημωμένη χώρα, μέ άκατανόητα μάρμαρα νά ξεπροβάλλουν μέσα άπό τή βλάστηση, μέ έπιγραφές πού μό­λις διαβάζονται, θαμμένες μέσα στήν άμμο καί στά άγκάθια, μέ σπασμένες κολόνες, δπου φωλιάζουν πελαργοί καί λαγοί. Τέ­τοιο σκηνικό βρίσκεται εύκολότερα στά πιο άπομακρυσμένα μέρη τής Τουρκίας. Κάπως έτσι δμως πρέπει νά φαινόταν ή χώρα στούς πρώτους έπισκέπτες της άπό τή Δύση: ενας άπο- θαρρυντικός λαβύρινθος άπό αινιγματικές πέτρες καί μόλις δια- κρινόμενα θεμέλια, άπρόθυμος νά άποκαλύψει τά μυστικά του άκόμη καί σ’ έκείνους γιά τούς οποίους ή άνάκτηση τοΰ κλασι- κοΰ παρελθόντος ήταν μιά σχεδόν θρησκευτική άναζήτηση. Εί­ναι πραγματικά άξιοθαύμαστος ό άνθρωπος πού μπορεΐ νά ά- ποσπάσει πληροφορίες άπό άπομεινάρια, κάτω άπό τόσο άντί- ξοες περιστάσεις.

Οί πληροφορίες πού παρέχει ό Μπουοντελμόντι γιά τά νησιά προέρχονται κυρίως άπό τά κλασικά του διαβάσματα, διανθισμέ­να, δπου ταιριάζει, μέ παραθέματα άπό τόν Βιργίλιο καί άνέκ- δοτα άπό τόν Λίβιο. Μερικές φορές περιγράφει ενα άνάγλυφό ή ενα άγαλμα, δπως αύτό πού εΐδε στή Μήλο: τής Κυβέλης, μέ τειχόσχημο στέμμα στο κεφάλι, πάνω σέ άρμα καί μέ συνοδεία γάλους καί λιοντάρια. Συνήθως δμως άναφέρει άπλώς «πολυά­ριθμα καί μεγαλοπρεπή μάρμαρα» καί άλλα παρεμφερή.

Τά έρείπια τής Γόρτυνας στήν Κρήτη τοΰ έμπνέουν μιά έ- κτενέστερη περιγραφή:

Έδώ βασίλευε ό Μίνωας, ό δικαιότερος τών βασιλέων. Αλίμονο, τί νά πώ, τί νά πρωτοπώ, δταν βλέπω τέτοια πράγματα; Ά ς πενθήσουν δλοι οί Κρητικοί γιά μιά τέτοια καταστροφή, άς τραβήξουν οί γυναί­κες τά λιγοστά μαλλιά τους. * Υπήρχε ένα βουνό πού ορθωνόταν χωρι­στά άπό τά άλλα, βορειότερα καί πιο κοντά στο νερό, καί ολόγυρά του ύπήρχαν τείχη, δπου ήταν άκόμη ορατή μιά απείραχτη πύλη. Μπορεΐ νά δει κανείς τό παλάτι τοΰ Μίνωα, τά φθαρμένα παραθύρια του όλάνοιχτα, κι άποκεΐ έναν άγωγό νεροΰ πού κατηφορίζει άπό τό

Page 47: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 49

βουνό καί ποτίζει ολόκληρη τήν πόλη, πού είναι σχεδόν τόσο μεγάλη οσο ή Φλωρεντία, μόνο πού ή Γόρτυνα είναι πιο γεμάτη καί δέν εχει τείχη. ... Μέτρησα τις μαρμάρινες κολόνες καί τις πέτρες πού, ήταν όρθιες ή πεσμένες στο έ'δαφος: ήταν χίλιες τετρακόσιες καί ύπήρχαν έπίσης αναρίθμητες μαρμάρινες πλάκες καί τάφοι.

Ή μαρτυρία τοΰ Μπουοντελμόντι γιά τό «λαβύρινθο τής Κνωσοΰ» (στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά ενα παλιό λα­τομείο, σ’ ενα λόφο πάνω άπό τό Καστέλλι,* κοντά στή Γ όρτυ­να, πού σφραγίστηκε γύρω στο 1980), είναι μία άπό τις πρωι- μότερες* δική του είναι έπίσης καί ή πρώτη μνεία γιά τόν «τά­φο τοΰ Δία», πάνω στο δρος Γιούχτας. Μερικές φορές άφηγεΐ- ται κάποιον γοητευτικό θρύλο, δπως έκεΐνον άπό τήν Κώ* πώς κάθε εξι ή οκτώ χρόνια τό φάντασμα τής κόρης τοΰ * Ιπποκράτη έμφανιζόταν στήν πόλη, διηγιόταν τά βάσανά της καί παρακα- λοΰσε νά τήν έλευθερώσουν άπό αύτά. Πρόκειται προφανώς γιά μιά παραλλαγή τοΰ διαδεδομένου μεσαιωνικού μύθου, πού τόν συναντοΰμε στά Ταξίδια (ΤΓανβΙδ) τοΰ Μάντεβιλ, άλλά καί άλ- λοΰ, γιά τήν κόρη τοΰ * Ιπποκράτη, πού ειχε τή μορφή δράκου καί μάταια παρακαλοΰσε τούς άνθρώπους νά τή φιλήσουν γιά νά ξαναβρεΐ τήν άνθρώπινη μορφή της.3 Γράφει έπίσης γιά μιά μάγισσα στήν Τήνο, ή οποία, δταν εβλεπε νά πλησιάζει κά­ποιος στόλος, άνέβαινε στήν κορυφή ένός βουνοΰ, γδυνόταν κι άρχιζε νά λέει διάφορα μάγια, πού πάντα προκαλοΰσαν καται­γίδα. Ό στόλος ναυαγοΰσε καί οί Τηνιακοί λεηλατούσαν τά πλοία κι έπαιρναν σκλάβους τούς έπιζώντες. Είναι φανερό πώς αύτή ή παραλλαγμένη ιστορία άναφέρεται στήν κυριαρχία τών πειρατών* θυμίζει έπίσης. τις άντίστοιχες δυνάμεις τής Γοργό­νας τοΰ Μαρτόνι στήν Αθήνα.

Τέτοιες ιστορίες ταξιδιωτών, δμως, δέν θά άρκοΰσαν γιά νά παρακινήσουν έναν άνθρωπο, σχεδόν μόνο του, νά καταστήσει

* [Χωριό τής έπαρχίας Καινούργιου τοΰ νομοΰ Ηρακλείου, γνωστό κατά τήν Ενετοκρατία ώς Κάστρο Νόβο ή Καστέλ Νουόβο.]

Page 48: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

50 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τήν Ελλάδα και τις άρχαιότητές της άντικείμενο τής άναζή- τησης καί τοΰ πάθους του, θέμα τών ήμερολογίων του καί άκ- μονα τής άνεξάντλητης ένεργητικότητάς του. Ά ν ή Ελλάδα σαγήνευε μέσα άπό παρόμοιες ιστορίες, τό πάθος γιά τήν κα­τανόησή της ειχε άλλες ρίζες. Γιά νά τις έκτιμήσουμε, πρέπει νά άντιληφθοΰμε τό πάθος γιά τήν άρχαιότητα πού ένυπήρχε στις ρίζες τής ιταλικής Αναγέννησης, άπό δπου αρδεύτηκαν τά χαρίσματα καί ή ενεργητικότητα τοΰ Κυριακοΰ.

Τό πάθος αύτό, στή μεγάλη άκμή του, είναι τό θέμα τοΰ Κε­φαλαίου Γ'. Εκείνος δμως πού άρχισε τήν άναζήτηση τής κλα­σικής άρχαιότητας καί τήν εφαρμογή τών διδαγμάτων της στον σύγχρονο κόσμο —μολονότι τά ένδιαφέροντά του ήταν κυρίως φιλολογικά— ήταν ό Πετράρχης (1304-1374). Αύτός, γιά πα­ράδειγμα, ήταν ό πρώτος πού κατάρτισε μιά μεγάλη νομισμα­τική συλλογή, μέ σκοπό νά άποκτήσει μιά χρονολογική σειρά τών Ρωμαίων αύτοκρατόρων.

Τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ τό ένδιαφέρον τών ούμανιστών επι­κεντρωνόταν ώς έπί τό πλεΐστον στή συλλογή χειρόγραφων κωδίκων. Μολονότι ό Κυριάκός ένδιαφερόταν γιά τά κτίρια καί τά μνημεία, άναλαμβάνοντας νά προμηθεύει τούς ούμανιστές τής Ιταλίας μέ νέο ύλικό κατάφερνε νά χρηματοδοτεί τά συχνά ταξίδια του, άφοΰ ειχε έγκαταλείψει πιά τήν άρχική του άπα- σχόληση τοΰ έμπορου.

Άνάμεσα στις στενότερες γνωριμίες του ήταν οί Φλωρεντινοί ούμανιστές, προπάντων ό Φραγκίσκος Φίλελφος (Γι-αηοβδοο Γί- Ιβίίο, 1398-1481). Ό ίδιος ό Φίλελφος ειχε έπισκεφθεΐ τήν

Ελλάδα καί «φλογίστηκε άπό ένθουσιασμό γιά τά έλληνικά γράμματα, πήγε στον Παρνασσό νά πιει άπό τήν Ίπποκρήνη καί περπάτησε στ’ άχνάρια τών αθάνατων φιλοσόφων άνάμεσα στά έρείπια τής Αθήνας».4 Μετέφρασε Όμηρο κατά παραγ­γελία τοΰ Πάπα Νικολάου Ε' καί άπέκτησε σημαντική φιλολο­γική φήμη μέ τήν ογκώδη παραγωγή του μεταφράσεων καί πραγματειών. Ύπήρξε, έξάλλου, άνεπίσημος πρεσβευτής τοΰ

Page 49: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

αύτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πρός τόν Πάπα καί τόν Φραντσέσκο Σφόρτσα.

Άλλοι γνώριμοι τοΰ Κυριακοΰ ήταν ό Νικολό ντέ Νικόλι καί ό ϊδιος ό Κοσμάς ό Μέδικος. Σπουδαίος ήταν έπίσης ό Μανου­ήλ Χρυσολωρας (1350-1415 περίπου), πού τή θυγατέρα του είχε παντρευτεί ό Φίλελφος, καί ό όποιος δίδαξε τά έλληνικά, καθώς φαίνεται, στούς μισούς ούμανιστές τής Αναγέννησης, άπό τήν Ιταλία μέχρι τή Γερμανία. Ένας άλλος γνώριμός του ήταν ό Φραντσέσκο Σκαλαμόντι, πού έπρόκειτο νά γίνει καί ό βιογράφος τοΰ Κυριακοΰ. Ό Φίλελφος έγραψε μιά ένδιαφέρου- σα συστατική έπιστολή γιά τόν Κυριάκό στον Λορέντσο Τζιου- στινιάνι στή Βενετία, στις 30 Δεκεμβρίου τοΰ 1442:

Τό κάνω μέ μεγάλη προθυμία, καθώς γνωρίζω δτι θά βρεις τή συντροφιά του εύχάριστη, ιδιαίτερα έπειδή θά φέρει μαζί του αρκετά μνημεία μεγάλης άρχαιότητας, έπιτάφιες έπιγραφές καί έπιγράμμα- τα, καί άλλα πολύτιμα κείμενα πού συνέλεξε άπό άρχαιότατες πέτρες στήν Ά σία καί στήν Ελλάδα. Ό Κυριάκός δέν άναπαύεται ποτέ καί θεωρεί δτι τό πιο πολύτιμο έμπόρευμα πού θά μποροΰσε νά βρει καί νά φέρει στήν Ιταλία θά ήταν κάτι αξιομνημόνευτο άπό έκείνους τούς πρώτους άνθρώπους τής Αρκαδίας (πού, δπως λένε, ύπήρχαν πριν άπό τόν ήλιο καί τό φεγγάρι)...

Αύτά συνέβαιναν είκοσι σχεδόν χρόνια μετά τό πρώτο ταξίδι πού έκανε ό Κυριάκός μέ άρχαιολογικούς σκοπούς. Ή άποκατά- σταση τών χρονολογιών πού σχετίζονται μέ τόν Κυριάκό δέν είναι καθόλου εύκολη, καθώς πολλά άπό τά δικά του χειρόγρα­φα ήμερολόγια έχουν χαθεί. Θά άξιζε δμως νά άναφέρει κανείς ένδεικτικά τήν έκταση καί τούς σκοπούς τών σημαντικότερων ταξιδιών του.

Τό πρώτο ταξίδι του, τό 1412, τόν οδήγησε πέρα άπό τήν Κωνσταντινούπολη, στήν Αίγυπτο: ήταν αναμφίβολα ενα ταξίδι πού έσπειρε τούς σπόρους τών άρχαιολογικών ένδιαφερόντων πού άρχισε νά άναπτύσσει τό 1425. Έπειτα βρέθηκε στήν

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 51

Page 50: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

52 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Κωνσταντινούπολη γιά ύποθέσεις τών Κονταρίνι. Έκεΐ βάλθη- κε νά μάθει έλληνικά, άρχίζοντας, δπως ό Σλήμαν άργότερα, μέ τόν Όμηρο. Τήν ίδια έποχή πρέπει νά εΐχε άποκτήσει καί κά- ποιες γνώσεις τής Γεωγραφίας τοΰ Πτολεμαίου —έργου τών αρχών τοΰ 2ου αιώνα μ.Χ., πού άποτελοΰσε σπουδαία πηγή γιά τήν άρχαία τοπογραφία— έπειδή τό άναφέρει συχνά στά μετα­γενέστερα ταξίδια του.

Ή φήμη του άρχισε νά μεγαλώνει ταχύτατα. Ήδη τό 1427 ό Φίλελφος μιλάει γιά τή συμβολή τοΰ Κυριακοΰ «στήν άποκατά- σταση τής άρχαιότητας, ή μάλλον στή σωτηρία της άπό τήν έξαφάνιση». Ένα ποίημα πού άπευθύνεται στον Κυριάκό, άπό κάποιον Κάρολο Άρρετίνο, άρχίζει χαιρετίζοντας τον ώς ποιη- τή, ρήτορα καί ιστορικό. Άναφέροντας έμμεσα τήν έπίσκεψή του στις Πυραμίδες, τό 1412, καί τήν άντιγραφή κάποιων ιε­ρογλυφικών έπιγραφών (πού, φυσικά, δέν μποροΰσε νά τά έρ- μηνεύσει), ό Άρρετίνο θεωρεί δτι ό Κυριάκός γνώριζε καί τά περισσότερα άπό τά ύπόλοιπα Έπτά Θαύματα τοΰ Κόσμου, άκόμα καί ενα πού δέν ύπήρχε πιά:

Τώρα ένας ειδικός έξετάζει τό θαΰμα τών Πυραμίδων κι έσύ διαβά­ζεις έπιγραφές σέ μιά άγνωστη γλώσσα. Τώρα άναζητεΐς τά λείψανα τής Βαβυλώνας, τούς κρεμαστούς της κήπους, τήν έκταση καί τό πά­χος τών τειχών της. Τώρα ή Καρία θά στερηθεί τόν αρχαίο της τάφο καί θά άποκαλυφθεΐ τό εύγενές έργο τοΰ Μαυσώλου.5 Σ ’ δλο τόν κόσμο άναζητεΐς έρειπωμένους ναούς καί τό ονομα κάθε αρχαίου γυ­μνασίου. Έ πειτα ψάχνεις γιά τά κείμενα τοΰ θείου Όμήρου καί γιά δ,τι έγραψε ό γέροντας άπό τήν Άσκρα [ό Ησίοδος]. Καθαρίζεις άκόμη καί τάφους σκεπασμένους άπό αγκάθια καί ξαναφέρνεις στο φώς τούς αρχαίους στίχους. ... Ό ,τ ι έπιγραφή υπάρχει, σέ πλάκες ή σέ χάλκινα καί μαρμάρινα άγάλματα, έχει άντιγραφεΐ στά σημειωμα­τάριά σου.

Τό 1435 περιόδευσε στά Ίόνια Νησιά, στήν Ήπειρο, τή Βόρεια Ελλάδα καί τήν Πελοπόννησο. Στήν Αίγυπτο έπέ-

Page 51: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 53

στρεψε τον έπόμενο χρόνο (ή ίσως τό 1437). Ξαναβρέθηκε στον έλλαδικό χώρο άνάμεσα στο 1443 καί τό 1449, επειτα άπό μιά περίοδο κατά τήν όποια άνέλαβε κάποιο κοινοτικό άξίωμα στήν Αγκώνα. Τό 1444 ήταν στο βόρειο Αιγαίο: συνάντησε τόν Σουλτάνο στήν ’Αδριανούπολη καί τόν Αύτοκράτορα στήν Κων­σταντινούπολη. Τόν έπόμενο χρόνο πήγε στήν Κρήτη καί τό 1446 έπισκέφθηκε τά νησιά. Τό 1447-48 τό πέρασε στήν Πε­λοπόννησο. Αγνοούμε άν έπέστρεψε καθόλου στήν πατρίδα του δλο αύτό τό διάστημα. Γ ιά τά έπόμενα χρόνια· ύπάρχουν ελάχι­στα στοιχεία. Ή τελευταία μνεία πού έχουμε γιά τόν Κυριάκό, τό 1453, μας άφήνει μάλλον άνικανοποίητους (βλ. παρακάτω, σσ. 64-65).

Όπου κι άν πήγαινε σχεδίαζε ναούς καί άνάγλυφα, άντέγρα- φε έπιγραφές (ορισμένες άπό αύτές, δπως οί Βασιλικές Έπι­γραφές άπό τά Δίδυμα ή έκεΐνες άπό τό Μνημείο τοΰ Φιλο- πάππου στήν ’Αθήνα, άργότερα χάθηκαν ή καταστράφηκαν) καί τά κατέγραφε στά σημειωματάριά του, τά Οοιηηιβηίαήα, πού δλα σχεδόν χάθηκαν, πιθανόν στήν πυρκαγιά τής βιβλιοθήκης τών Σφόρτσα, στο Πέζαρο, τό 1514. Τό μόνο αύτόγραφο τοΰ Κυριακοΰ πού σώθηκε καταγράφει τά ταξίδια τοΰ 1447-48. Πε­ριέχει λακωνικές σημειώσεις τών καθημερινών του κινήσεων, έλληνικές καί λατινικές έπιγραφές άντιγραμμένες προσεκτικά καί ώς έπί τό πλεΐστον σωστά, καί διάσπαρτα σχέδια απλοϊκά άλλά φροντισμένα.

Παρά τή σπουδαιότητά του ώς συλλέκτη επιγραφών —γιά τις όποιες ή μαρτυρία του εϊναι ή μοναδική πηγή, άφοΰ πολλές έ'χουν πιά χαθεί ή καταστραφεΐ— εϊναι σημαντικό νά άντιληφθεΐ κανείς τί ίέν ήταν ό Κυριάκός. Λίγο ένδιαφερόταν γιά τήν άρ­χαία τοπογραφία ή τήν ταύτιση κτιρίων. Ειχε διαβάσει Όμηρο καί περίμενε δτι θά έβρισκε τόν κόσμο τοΰ Όμήρου μπροστά του. Ξαφνιαζόμαστε δταν διαβάζουμε στο σημειωματάριό του δτι πήρε ένα ψαροκάικο άπό τό Γύθειο πριν άπό τό ξημέρωμα τής 15ης Όκτωβρίου 1447 καί εφτασε «πριν άπό τήν εκτη

Page 52: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

54 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ώρα άπό τήν ανατολή» στήν ομηρική αμμουδερή Πύλο, εως δτου καταλαβαίνουμε δτι, στήν πραγματικότητα, εφτασε κάπου κοντά στο Οίτυλο, πού κι αύτό βρίσκεται στο βάθος ένός κόλ­που, άλλά σέ άλλη χερσόνησο τής Πελοποννήσου. Κατά τόν ίδιο τρόπο ταυτίζει αισιόδοξα τή γειτονική λακωνική πόλη Λάα μέ τήν ομηρική Άσίνη. Στούς Δελφούς ειρωνεύεται τούς χωρικούς του Καστριοΰ, πού «δέν έχουν ιδέα που ήταν οί άρχαΐοι Δελφοί»,6 καί κατόπιν άναφέρεται στον «κυκλικό ναό τοΰ Α ­πόλλωνα» (έννοώντας, προφανώς, τή Θόλο του 4ου αιώνα):

Έφτασα στούς Δελφούς, δπου εϊδα στήν αρχή μεγαλοπρεπείς καί ώς έπί τό πλεΐστον αρχαίους τοίχους σέ κακή κατάσταση, διακρινόμε- νους άπό ποικιλία αρχιτεκτονικού πλούτου. Έπειτα ειδα τόν κυκλικό ναό τοΰ Απόλλωνα, πού έχει καταρρεύσει, καί κοντά του ενα θαυμά­σιο άμφιθέατρο μέ τριάντα τρεις πέτρινες σειρές καθισμάτων καί, στήν κορυφή τής άκρόπολης, κάτω άπό πανύψηλους βράχους, εναν ιπ­πόδρομο μήκους έξακοσίων βημάτων, στολισμένον μέ μαρμάρινα κα­θίσματα. Εϊδα έδώ κι έκεΐ σπασμένα άγάλματα. Καί έπιγράμματα, μέ έλληνικούς καί λατινικούς χαρακτήρες, καί μέσα, καθώς καί έξω στά χωράφια, τεράστια μάρμαρα καί περίτεχνους τάφους καί θαυμάσια σκα­λισμένους βράχους.

Τό πρώτο ταξίδι γιά τό όποιο έχουμε λεπτομερή καταγραφή είναι τοΰ 1436-37. * Υπάρχει, εύτυχώς, ενα άντίγραφο τής κα­ταγραφής αύτής άπό άλλο χέρι, πού έγινε πριν άπό τήν κατα­στροφή τοΰ χειρογράφου τοΰ Κυριακοΰ. Τόν Ιανουάριο τοΰ 1437 ό Κυριάκός έμεινε στήν Άρτα μέ τόν Κάρολο Β' (τόν Τόκκο), τόν Φλωρεντινό ήγεμόνα τής Κεφαλονιας καί τής Ζα­κύνθου. Άπό έκεΐ έπισκέφθηκε μιά τοποθεσία πού θεώρησε δτι ήταν ή Δωδώνη. Στήν πραγματικότητα ήταν ή Νικόπολη, ή πόλη πού ίδρυσε ό Αύγουστος γιά νά τιμήσει τή νίκη του στο

Άκτιο. Τό λάθος του δμως είναι κατανοητό, άφοΰ κι ό ίδιος ό Στράβων, τόν όποιο χρησιμοποιούσε ό Κυριάκός, παρατηρεί πώς τό μεγαλύτερο μέρος τής περιοχής είναι έρημο, οί κατοι­κίες εξαφανισμένες καί ή δυσκολία τής ταύτισης μεγάλη. Άλλά

Page 53: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 55

καί ό τρόπος μέ τόν όποιο εφτασε έκεΐ είναι σχεδόν τόσο δια- σκεδαστικός, δσο καί ή ταύτιση τής τοποθεσίας (μέ τά προφα­νή σ’ έμάς ρωμαϊκά της έρείπια). Σ ’ ενα γράμμα του τής 20ής Μαΐου 1437 περιγράφει τήν έπίσκεψή του: «Γιά νά παραλείψω τά ύπόλοιπα, διασχίσαμε τά τρία παρακλάδια του Αχέροντα κολυμπώντας γερά». Αργότερα τά διέσχισε πάλι, τή νύχτα, μέ­σα σ’ ενα «κούφιο κούτσουρο».

Τήν άνοιξη τοΰ ίδιου χρόνου έπισκέφθηκε γιά πρώτη φορά τήν Αθήνα. Ή περίπτωση τής Αθήνας δίνει ενα καλό παρά­δειγμα τών ένδιαφερόντων καί τών ορίων τοΰ Κυριακοΰ. Τήν πρωτοεπισκέφθηκε άφοΰ ήδη ταξίδευε έπί είκοσι τέσσερα χρό­νια: τόσο τής έλειπαν ή γοητεία, τό κύρος καί ό πολιτισμός τήν έποχή έκείνη. Όσοι ταξιδιώτες τήν είχαν έπισκεφθεΐ πριν άπό τόν Κυριάκό θρηνοΰν ομόφωνα τήν κατάπτωσή της. Ό θρήνος είχε άρχίσει ήδη άπό τόν 4ο αιώνα, μέ τόν Επίσκοπο Κυρήνης Συνέσιο, καί έπαναλαμβανόταν τακτικά άπό τούς προσκυνητές τοΰ ύστερου Μεσαίωνα. Ή Αθήνα ήταν ή σκιά τοΰ παλαιοΰ έαυτοΰ της, άν καί γεμάτη άρχαία έρείπια, δπως είναι καί σήμε­ρα. Κανένα σχεδόν άπό αύτά δέν ήταν σωστά ταυτισμένο τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ. Είναι άλήθεια δτι ό Παρθενώνας ήταν πάντα γνωστός ώς «ναός τής Άθηνάς», μολονότι ύπήρχε μιά έκκλησία καταμεσής του. Τά Προπύλαια είχαν μετατραπεΐ σέ παλάτι τοΰ Νέριου Άτσαγιόλη, τοΰ Δούκα τών Αθηνών, καί ό Κυριάκός έμεινε στο σπίτι κάποιου Άντόνιο Μπαλντουίνο, πά­νω στήν ϊδια τήν Ακρόπολη. (Παρεμπιπτόντως, ό Κυριάκός είναι ό πρώτος νεότερος συγγραφέας πού τήν άποκάλεσε « Α ­κρόπολη».) —

Ό Κυριάκός έξερεύνησε τήν πόλη συστηματικά, καταγράφον­τας έπιγραφές, δπως λόγου χάρη καί τις πέντε τοΰ Μνημείου τοΰ Φιλοπάππου, οί δύο άπό τις όποιες έχουν σήμερα χαθεί. Περιορισμένες δμως ήταν οί προσπάθειές του νά άμφισβητήσει τις τρέχουσες τότε ταυτίσεις διαφόρων κτιρίων. Τά κείμενα τοΰ Νικολό Μαρτόνι, πού βρισκόταν στήν Ελλάδα τό 1394, καθώς

Page 54: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

καί ενας σύντομος κατάλογος ανωνύμου μέ τά μνημεία τής πό­λης, γραμμένος στά έλληνικά —πού σώζεται σ’ ενα χειρόγραφο τής Βιέννης, γνωστό ώς «Ανώνυμος τής Βιέννης»— παρέχουν ενα ένδιαφέρον συνονθύλευμα ταυτίσεων.

Τό ναό του Όλυμπίου Διός, ίσως έξαιτίας τής θέσης του πίσω άπό τήν άψίδα πού άνήγγελλε τά όρια τής πόλης τοΰ

Άδριανοΰ, τόν θεωροΰσαν γενικά ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ. Ή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ ήταν γνωστή ώς τό Παλάτι τοΰ Θεμιστοκλή, ένώ άλλα κτίρια ταυτίζονταν μέ τις οικίες τοΰ Σόλωνα καί τοΰ Θουκυδίδη. Ό Πύργος τών Ανέμων (οι Ά έ­ρηδες) ήταν γνωστός ώς Σχολή τοΰ Σωκράτη (ή καμιά φορά καί Τάφος τοΰ Σωκράτη). Ή Σχολή τοΰ Πλάτωνα ταυτιζόταν μέ εναν μοναχικό φράγκικο πύργο στο προάστιο τών Αμπελο­κήπων. Τό Θέατρο τοΰ Διονύσου τό άποκαλοΰσαν Σχολή τοΰ Άριστοτέλους, όπως καμιά φορά καί τό ύδραγωγεΐο τοΰ Άδρια- νοΰ. Τή Σχολή τοΰ Επίκουρου τήν τοποθετούσαν στά Προπύ­λαια, καί τοΰ Πυθαγόρα, άκόμη χειρότερα, στο ναό τής Άπτέ- ρου Νίκης. Τό άποκαλούμενο Φανάρι τοΰ Δημοσθένη (δηλαδή τό χορηγικό μνημείο τοΰ Λυσικράτη) ειχε αύτό τό παρωνύμιο ήδη άπό τόν καιρό τοΰ Μητροπολίτη Μιχαήλ Άκομινάτου (πριν άπό τό 1204) καί είναι ένας γρίφος πότε καί πώς άρχισε ή χρήση αύτών τών όνομασιών. Φαίνεται ότι ειχε προηγηθεΐ τής έποχής πού άναβιώνει ό Ελληνισμός, τόν 13ο αιώνα, μετά τήν κατάληψη τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Σταυροφό­ρους. Ίσως μάλιστα νά άνάγεται καί στούς Σκοτεινούς Αιώνες.

Άκόμη καί σήμερα δείχνουν μέ σοβαρότητα τή λεγόμενη Φυ­λακή τοΰ Σωκράτη, ενα σπήλαιο στούς πρόποδες τοΰ Φιλο- πάππου.

Ένα σημείο στο όποιο ό Κυριάκός άντέκρουσε τήν άποδεκτή παράδοση ήταν ή ταύτιση τοΰ μνημείου τών Άέρηδων, πού τό περιγράφει ώς ναό τοΰ Αιόλου. Ήταν μιά καλή εικασία, άλλά προδίδει άγνοια τής άρχιτεκτονικής μορφής πού άρμόζει σέ ναό. Ή περιγραφή του εΐναι προσεκτική καί άκριβής:

56 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 55: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 57

Ξαναεπισκεφθήκαμε τόν οκταγωνικό ναό τοΰ Αιόλου, πού εχει στο πάνω μέρος τών τοίχων οκτώ πτερωτές μορφές τών ανέμων μέ τά χαρακτηριστικά τους σημεία, σμιλεμένες μέ έξαιρετική τέχνη, καί πά­νω άπό κάθε μορφή υπάρχει τό ονομά της μέ μεγάλα γράμματα άττι- κοΰ ρυθμοΰ, καθώς είδαμε άπό κοντά.

Στις 22 Απριλίου τοΰ 1436 ό Κυριάκός έφυγε άπό τήν Α ­θήνα. Εκείνη μόνο τήν ήμέρα έπισκέφθηκε τόν Πειραιά, δπου παρατήρησε τό μαρμάρινο λιοντάρι, πού άργότερα άφαιρέθηκε άπό τόν Φραγκίσκο Μοροζίνι γιά νά στηθεί μπροστά στον ναύ­σταθμο τής Βενετίας, δπου καί παραμένει. Πήγε κατόπιν στήν

Ελευσίνα, δπου σχεδίασε καί σημείωσε τά έρείπια. Άπό έκεΐ προχώρησε στά Μέγαρα, στον Ισθμό καί, τελικά, στήν Κόριν­θο. Πέντε μέρες άργότερα βρισκόταν στά Καλάβρυτα, φιλοξε­νούμενος τοΰ Γεωργίου Καντακουζηνοΰ καί απολαμβάνοντας δ­σο μποροΰσε τήν πλούσια σέ έλληνικά βιβλία βιβλιοθήκη τοΰ οικοδεσπότη του. Φαίνεται δτι δύο μέρες τοΰ έφτασαν γιά νά άφομοιώσει τήν ούσία τοΰ θησαυροΰ αύτοΰ —ή, τουλάχιστον, γιά νά τόν καταλάβει πάλι ή μανία τών περιηγήσεων— καί στις 29 Απριλίου ήταν ξανά καθ’ οδόν.

Τράβηξε ολόισια γιά τόν Μιστρά, πού τότε θεωροΰσαν πώς είναι ή άρχαία Σπάρτη—καί γιά τόν Κυριάκό ήταν ή Σπάρτη καί δχι ή Αθήνα ό άληθινός προορισμός τοΰ έραστή τής άρχαιό­τητας. Ή δημοκρατική φλόγα ένός Ριέντσο* ήταν κάτι άσυνή- Θιστο, καί ή έξιδανίκευση τής Αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι δημιούργημα τοΰ φιλελευθερισμοΰ τοΰ 19ου αιώνα. Γιά τήν Α ­ναγέννηση, ή Σπάρτη ένσάρκωνε τις άληθινές θεμελιώδεις άρε- τές τοΰ κλασικοΰ πολιτισμοΰ. Πριν άπό τό 1402 ό Βερτζέριο ειχε έπαινέσει τή Σπάρτη στήν πραγματεία του περί τών ή- θών, τήν οποία απεύθυνε σέ νέους ήγεμόνες, καί ό νεολατινι- στής ποιητής (Έλληνας τήν καταγωγή) Μιχαήλ Μάρουλλος7

* [Ήρωας ανώνυμου ιταλικού χρονικού τοΰ 14ου αιώνα, άπό τον όποιο είναι έμπνευσμένα πολλά λογοτεχνικά εργα.]

Page 56: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

58 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έκδήλωνε τόν ένθουσιασμό του γιά τά κρύα σπαρτιατικά λου­τρά. Ώ ς πρός αύτό, οί Ιταλοί συγγραφείς άπηχοΰσαν ίσως τό ιδεώδες πού είχαν διαμορφώσει οί Βυζαντινοί αύτοκράτορες καί οί σύμβουλοί τους διαβάζοντας τόν Πλούταρχο. Τόν ίδιο θαυμασμό γιά τήν ύπερηφάνεια, τή γενναιότητα καί τήν αύτο- συγκράτηση τών Σπαρτιατών τής άρχαιότητας έτρεφε καί ό μεγαλύτερος φωστήρας τής έλληνικής διανόησης, ό Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, πού τήν έποχή έκείνη ζουσε στον Μιστρά. Γ ιά νά δει αύτόν, κυρίως, ειχε έρθει ό Κυριάκός έδώ.

Ό θαυμασμός τοΰ Πλήθωνα γιά τήν κλασική άρχαιότητα καί τις θεωρίες τοΰ Πλάτωνα δέν τόν έκανε καί πολύ άρεστό στή χριστιανική κυβέρνηση τής Βυζαντινής αύτοκρατορίας. Είχε ά- ποσυρθεΐ σχεδόν έξόριστος στον Μιστρά, γιά νά έπεξεργαστεΐ τις θεωρίες του περί τής πλατωνικής κοινοκτημοσύνης, καθώς καί τά μεγαλεπήβολα σχέδιά του γιά τόν έκ νέου έξελληνισμό τής αύτοκρατορίας καί τήν καθυποταγή τών Τούρκων, πού συ­νεχώς έξαπλώνονταν. Θά μποροΰσε νά ύποτεθεΐ δτι ό Κυριάκός έβλεπε μέ συμπάθεια τόν τελευταίο αύτό σκοπό. Αύτός ήταν, άλλωστε, ό λόγος γιά τόν όποιο ψήφισαν πολλοί ύπέρ τής ένω­σης τής Όρθόδοξης καί τής Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στή Σύνοδο τής Φλωρεντίας, τήν οποία παρακολούθησαν τό 1439 τόσο ό Πλήθων δσο καί ό Κυριάκός. Οί δύο άνδρες θρήνησαν μαζί τό θάνατο τής κλασικής Σπάρτης.

Αποφάσισα νά κάνω μιά παράκαμψη, γιά νά έπισκεφθώ τά έρείπια τής άλλοτε εύγενοΰς πόλης τής Σπάρτης. Διότι αισθανόμουν δτι ήταν ένα όφειλόμενο καθήκον νά πενθήσω αύτές τις μεγάλες, εύγενεΐς πό­λεις, πού τώρα κείτονται σωριασμένες καί κατεστραμμένες. Αισθανό­μουν μεγαλύτερη πικρία γ ι’ αύτή τή συμφορά τοΰ άνθρώπινου γένους παρά γιά τις άλλες διακεκριμένες πόλεις τοΰ κόσμου. Είδαμε θαυμά­σιους ναούς, ομορφα άγάλματα καί άλλα εύγενικά κοσμήματα τής άν- θρώπινης ισχύος καί τέχνης νά έχουν καταρρεύσει άπό τήν παλιά τους μεγαλοπρέπεια. Πόσο παρήκμασε αύτή ή άρχαία άνθρώπινη άρετή καί ή περίφημη έντιμότητα τής ψυχής!...

Page 57: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Όταν ό Κυριάκός έμπνεύστηκε ένα έπίγραμμα στά ιταλικά γιά τή Σπάρτη, ό Πλήθων τό μετέφρασε στά έλληνικά:8

Ώ , λαμπρά πόλις, λακωνική Σπάρτη, κλέος Ελλάδος τής τε οικου­μένης πάσης παράδειγμα, όπλων καί σωφροσύνης γυμνάσιον καί τέ­μενος καί τής άλλης πάσης θείας αρετής ενοπτρον καί πηγή: έάν τήν πολιτείαν σου καί έθη νόμον τε άνθρώποισιν συν ταΐς άλλαις σου ήθι- καΐς άρεταΐς διασκοπώ καί έπειτά σε όρώ, πρός Εύρώταν έξαίφνης ανακράζω, πρός χώρον τής κυδίστης σου Άρτέμιδος. Που έστιν ό σός αγαθός Λυκοΰργος, που Διόσκοροι οί δίδυμοι θεοί Κάστωρ καί Πολυ­δεύκης, Άναξανδρίδας, Όρθρυάδας καί Γύλιππος. νΩ Εύρύσθενες καί Λεωνίδα, που διαιτασθε, Ατρείδα καί Παυσανία, ώ λαμπρότατε ήγε- μών, ώ Λύσανδρε, ώ Άριστων, Αγησίλαέ τε καί Ξάνθιππε. Ού Ρώ­μη, ού Φίλιππος, έφη, άλλ’ ό χρόνος καί τών ύμετέρων γενεών ή ανανδρία καί ραθυμία μεταβληθήναι παρεσκεύασεν εις Μυσιθράν ύπό Κωνσταντίνον.

Ό άντιβυζαντινός κλασικισμός εΐναι φανερός καί θά εΐχε εύ- φράνει τήν καρδιά τοΰ Πλήθωνα. Οί στίχοι μεταδίδουν έπίσης κάτι άπό τόν κόσμο πού ζητοΰσε νά ξαναβρεΐ ό Κυριάκός, καί ποιες ήταν οί αξίες του. Ό ρομαντισμός τοΰ μύθου, ή χρηστή διακυβέρνηση, τά ήχηρά ονόματα τών θεών καί τών ήρώων συν­θέτουν τή μικρογραφία ένός ίδανικοΰ κόσμου, τόν όποιο οί σύγ­χρονοι θά έκαναν ϊσως καλά νά μιμηθοΰν.

Μετά τήν έπίσκεψη αύτή, καί μολονότι δέν μπόρεσε νά άνα- καλύψει παρά έλάχιστα κατάλοιπα τής άληθινής Σπάρτης, τά άλλα του ταξίδια δέν ήταν δυνατόν παρά νά προκαλοΰν απογοή­τευση. Εντούτοις, τό τελευταίο του ταξίδι στή Βόρεια Ελλά­δα καί στήν Προποντίδα τό 1444-47 ήταν έκεΐνο πού έφερε τά αποτελέσματα μέ τή μονιμότερη έπίδραση άπό οτιδήποτε άλλο εΐχε κάνει. Γ ιά ποικίλους λόγους οί έπισκέψεις του στήν Κύζικο καί στή Σαμοθράκη κέρδισαν άντίστοιχα μιά θέση στήν αρ­χαιολογία καί στήν ιστορία τής τέχνης.

Έπισκέφθηκε τήν Κύζικο τόν Αύγουστο τοΰ 1444. Ή Κύζι-

Ο ΚΤΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 59

Page 58: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

60 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κος, χτισμένη δίπλα στή θάλασσα τοΰ Μαρμαρά, κάτω άπό τό ορος Δίδυμο, τό θρόνο τής Ρέας, τής μητέρας τών θεών, ήταν ενα άπό τά σημαντικότερα εμπορικά λιμάνια τοΰ έλληνικοΰ κό­σμου, ξακουστή γιά τόν μεγάλο ναό τοΰ Δία, πού χρειάστηκε αιώνες γιά νά χτιστεί. Δέν ειχε άποπερατωθεΐ άκόμη δταν γκρεμίστηκε άπό τό σεισμό τοΰ 123 μ.Χ. Ξαναχτίστηκε άπό τόν αύτοκράτορα Άδριανό, πού έπιδαψίλευε τιμές στις έλληνι- κές πόλεις, καί έγκαινιάστηκε πιθανόν τό 167 μ.Χ. Οί κίονές του, πού είχαν ύψος πάνω άπό είκοσι μέτρα, ήταν ψηλότεροι άπό τούς κίονες τοΰ ναοΰ τοΰ Όλυμπίου Διός στήν Αθήνα. Ό ναός πήρε παράταση ζωής χάρη στή μετατροπή του σέ έκκλησία κα­τά τή βυζαντινή περίοδο.

Ό Κυριάκός είχε έπισκεφθεΐ τόν τόπο καί παλαιότερα, τό 1431. Θεώρησε δτι ό ναός ήταν τής Περσεφόνης, τής θεάς πού άπολάμβανε τις μεγαλύτερες τιμές στήν Κύζικο, έπειδή ενας βωμός αφιερωμένος σ’ αύτήν βρισκόταν κοντά στο ναό. Αντέ­γραψε έπίσης μιά άφιερωτική έπιγραφή πρός αύτήν, πού έχει χαθεί τώρα πιά καί ή οποία, παράλογα, θεωρήθηκε πώς ήταν δική του έπινόηση. Τό σφάλμα στήν ταύτιση έχει μικρή ση­μασία μπροστά στήν ύπηρεσία πού προσέφερε ό Κυριάκός κα­ταγράφοντας οχι μόνο τις έπιγραφές, άλλά καί τή μορφή τοΰ κτιρίου.

Τό 1431 ειχε δει τριάντα έπτά κίονες, καί ενα μεγάλο μέρος τοΰ άετώματος ήταν άκόμη στή θέση του: τό άέτωμα, μέ τά άγάλματα τοΰ Διός καί άλλων θεών, ήταν «σώο καί άβλαβές, σχεδόν μέ τήν άρχική του μεγαλοπρέπεια». Τό 1444, άλλοι δυο κίονες είχαν έξαφανιστεΐ: τούς είχαν άφαιρέσει οί Τοΰρκοι πού έλεγχαν τότε τήν περιοχή, μεταξύ άλλων καί γιά νά χτί­σουν τζαμιά. Ή άφαίρεση οίκοδομικοΰ ύλικοΰ συνεχιζόταν μέ­χρι καί τό 1946.9 Σήμερα δέν άπομένει παρά ενας τύμβος, ά- πρόσιτος άπό τούς άγκαθωτούς θάμνους, πού καλύπτει τούς καλοδιατηρημένους θολωτούς διαδρόμους τών θεμελίων. Αύτοί έ'γιναν γνωστοί διαμέσου τών αιώνων ώς ό Λαβύρινθος ή οί

Page 59: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 61

Σπηλιές. Άκόμη καί στον 20ό αιώνα ύπήρχε ή φήμη δτι ήταν στοιχειωμένοι.

Ό Κυριάκός σχεδίασε προσεκτικά τά κιονόκρανα, τις βάσεις καί άλλα άρχιτεκτονικά μέλη καί μέτρησε τό ναό στο σύνολό του. Ό Πλίνιος (Ναι. Ηίδΐ. 36, 98) άναφέρει ενα ναό στήν Κύ- ζικο, στούς τοίχους τοΰ οποίου ήταν εντοιχισμένη μιά χρυσή κλωστή (ή χρυσοί σωλήνες; —τό χωρίο είναι σκοτεινό). Ό Κυ­ριάκός ισχυρίζεται δτι τό εϊδε αύτό τό πράγμα έδώ. Τό χωρίο είναι πολύ δύσκολο νά έρμηνευθεΐ, διότι ό Πλίνιος ισχυρίζεται πώς ή χρυσή κλωστή, ή οί χρυσοί σωλήνες, έχυναν κατά κά­ποιον τρόπο μιά μυστική λάμψη στά άγάλματα μέσα στο ναό. Είναι σχεδόν βέβαιο δτι έδώ ό Κυριάκός χρησιμοποίησε τή φαν­τασία του, βρίσκοντας δ,τι νόμιζε πώς επρεπε νά βρει σύμφωνα μέ τά διαβάσματά του. Ό Πλίνιος δέν λέει κάν δτι αύτός ήταν ό σχετικός ναός.

Αύτό καθιστά τις μετρήσεις του άκόμη πιο ύποπτες —καί ό Κυριάκός κατηγορήθηκε πώς τις φαντάστηκε κι αύτές. "Άν δμως λάβει κανείς ύπόψη του τή δυσκολία πού παρουσιάζει ή κατανόηση ένός άκαθάριστου τόπου μέ συσσωρευμένα οικοδο­μικά ύλικά καί έρείπια σέ μεγάλο ύψος, οί ύπολογισμοί τοΰ Κυριακοΰ μπορεί νά εύσταθοΰν. Σήμερα δέν ύπάρχει τίποτε ορατό στο έδαφος γιά νά βοηθήσει τήν άναπαράσταση. Ό Σ. Ρενάκ εφτιαξε ενα σχέδιο τοΰ ναοΰ άκολουθώντας τά δεδομένα

Φ φ © . φ φ

φ φ ο © 0

φ φ Θ 0 φ

φ ο 0 Ο φφ φ φ ©

© Φ φ Φ φ

# #

φ

Φ

Αναπαράσταση τοΰ ναοΰ της Κυζίκου κατά τόν Σ . Ρενάκ

Page 60: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

62 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τοΰ Κυριακοΰ δσον άφορα τον αριθμό τών κιόνων, πού δέν ται­ριάζει δμως μέ τις διαστάσεις πού δίνει ό Κυριάκός, 240 X 100 πήχεις, άν τά μεσοκιόνια διαστήματα ήταν δλα κανονικά Ό Φ. Χάσλακ, τό 1910, προτίμησε νά άπορρίψει τούς ισχυρισμούς τοΰ Κυριακοΰ γιά τή διάταξη τών κιόνων κ(χί άναπαρέστησε τό ναό ώς όκτάστυλο, μέ πλατιά κεντρική θύρα. Αύτό όμολογου- μένως θά ήταν ενα φυσιολογικό σχέδιο γιά ναό τέτοιου μεγέ­θους καί παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια μέ τό σχέδιο ένός ναοΰ στούς Άζανούς τής Φρυγίας. Φαίνεται δμως ύπεροπτικό νά απορρίπτει κανείς τή μαρτυρία τοΰ Κυριακοΰ ως πρός έκείνη τή λεπτομέρεια πού θά ήταν καί ή εύκολότερη νά τήν παρατη­ρήσει κανείς, δηλαδή τή διάταξη τών κιόνων στις δύο στενές πλευρές τοΰ ναοΰ. “Άν θεωρήσουμε δτι ό Κυριάκός δέν παρατή­ρησε σωστά τις πέντε σειρές τών τεσσάρων κιόνων, καί τις τέσσερις σειρές τών τριών, τί νόημα εχει νά δεχτοΰμε τό σύνο­λο τών είκοσι κιόνων (ύποθέτοντας δτι περιλαμβάνονται καί οί δύο έν παραστάσει) καί τών δώδεκα κιόνων (ύποθέτοντας δτι δέν περιλαμβάνονται οί δύο έν παραστάσει);

Τό έρώτημα δέν φαίνεται νά προσφέρεται μόνο γιά ύποθέ- σεις, άν καί πρέπει νά παραδεχτεί κανείς δτι ό ναός τοΰ Κυρια-

• Φ

Φ Φ

Ο φ

Ο φ

φ φ

φ Φ

Φ Φ

φ φ

Φ Φ Φ Φ Φ

φ

Φ Φ

Φ Φ

φ

\ Φ φ Φ Φ Φ φ φ φ φ

Αναπαράσταση τοΰ ναοΰ της Κυζίκου κατά τόν Φ. Χ άσλακ

Φ φ

Φ Φ

φ φ

φ Φ

φ φ

Φ Φ

Page 61: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 63

κοΰ θά έδειχνε κάπως παράξενος. Τουλάχιστον ό Κυριάκός πρό- σφερε στούς άρχαιολόγους τήν εύχαρίστηση νά προσπαθούν νά άναπαραστήσουν ενα κτίριο γιά τό όποιο τίποτε δέν θά ήταν γνωστό άν δέν ύπήρχε ή μαρτυρία του. (Ό άρχαιολογικός αύ­τός τόπος προσέλκυσε έλάχιστους έπισκέπτες μετά τόν Κυριά­κό. Ό Τζών Κόβελ πέρασε έξι έβδομάδες έκεΐ, άπό τις 2 Α ­πριλίου ώς τις 14 Μαΐου 1667, καί δέν βρήκε παρά πεσμένα άπομεινάρια.)10

Στή Σαμοθράκη, τό ένδιαφέρον του Κυριάκου στράφηκε άλ­λου. Έδώ ή σκέψη του ήταν γεμάτη άπό τή συνάντηση τοΰ Φιλίππου καί τής Όλυμπιάδας, τών γονέων τοΰ Μεγάλου Α ­λεξάνδρου, στο νησί. Έτσι, δταν συνάντησε εναν κακοδιατηρη- μένο κορμό γενειοφόρου, πού σήμερα τόν ταυτίζουν μέ τόν μάν­τη Τειρεσία, θεώρησε πέραν πάσης άμφιβολίας δτι παρίστανε τόν Αριστοτέλη, τόν δάσκαλο τοΰ Αλέξανδρου. Έφτιαξε ένα σχέδιο. Αύτό εγινε γνωστό στούς καλλιτεχνικούς κύκλους τής

Ιταλίας, καί άντίγραφα τοΰ σχεδίου αύτοΰ διαμόρφωσαν τόν τρόπο άπεικόνισης τοΰ Αριστοτέλη κατά τήν Αναγέννηση. Τό σφάλμα στήν ταύτιση δέν αχρηστεύει τό σχέδιο τής προτομής, ή οποία ύπέστη τις φθορές μισής άκόμη χιλιετίας άπό τότε πού τήν ειδε ό Κυριάκός. Όπως λέει καί ό Άσμολ, «οχι μόνο προ­σπάθησε νά κάνει μιά πιστή καταγραφή τών άντικειμένων, άλ­λά τό πέτυχε τόσο καλά, ώστε μερικές φορές ντρόπιασε μετα­γενέστερους έρευνητές».11

Ένα άλλο γλυπτό πού σχεδίασε στή Σαμοθράκη ειχε έξίσου ένδιαφέρουσα άπήχηση. Ήταν ένα μαρμάρινο άνάγλυφο πού εί- κόνιζε όρχούμενες μορφές, τις όποιες περιέγραψε ώς νύμφες.

Ένας μεταγενέστερος άντιγραφέας τοΰ σχεδίου έδωσε ονόματα Μουσών σέ έξι άπό τις δέκα χορεύτριες. Ό ίδιος ό Κυριάκός δέν θά τό έκανε αύτό, άλλά τό σφάλμα πρέπει νά έγινε νωρίς, άφοΰ αύτές οί «Μοΰσες» άποτέλεσαν τά πρότυπα τοΰ ’Αντρέα Μαντένια γιά τις Μοΰσες στον πίνακά του Παρνασσός.12

Τό πόσο είχε βυθιστεί ό Κυριάκός στον κόσμο τής άρχαίας

Page 62: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

64 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

φιλολογίας καί τοΰ Βιργιλίου γίνεται φανερό στήν περιγραφή τοΰ ταξιδιοΰ του άπό τή Θάσο —ή οποία ειχε περιέλθει άπό κληρονομιά στούς Γατελούζους, δοΰκες τής Λέσβου— πρός τήν Αίνο. Έγραφε σέ έπιστολή του πρός τόν Ιοίι&ηηβδ Ρβάβιηοη- Ιαηιΐδ:

Τή νύχτα μετά τόν έορτασμό τοΰ καινούριου χρόνου στή Θάσο, αποχαιρετιστήκαμε καί γυρίσαμε στο καράβι μας, γιά νά κατευθυνθοΰ- με στήν αρχαία Αινο [στις ακτές τής Θράκης]: οί οιωνοί ήταν καλοί. Οί ναύτες κοιμήθηκαν «ξαπλωμένοι πάνω στά κουπιά τους» (Β ιργι­λίου Αίνειάδα 5, 837)· τόν Κυριάκό όμως «δέν τόν έπαιρνε ό ύπνος» (Όμήρου Τλιάδα Β, 2). Αλλά πολύ πριν «τό σκουφωτό πουλί» (Ό - βιδίου Έορτ. 1, 455-456) καλέσει τή θερμή αύγή, ξύπνησα τούς συν­τρόφους μου καί τόν καπετάνιο μέ τήν κραυγή «Αλληλούια». Όταν τά νερά πού ύψώνονταν σάν πύργοι ήμέρώσαν κι ό ούρανός καθάρισε ... σαλπάραμε καί συνεχίσαμε τό εύχάριστο ταξίδι μας. Αφήσαμε τό εύγενικό καί ειρηνικό λιμάνι τής Θάσου κι άποχαιρετήσαμε τήν αύτο- κρατορία τών Γατελούζων. Οί νυχτερινές αύρες φυσοΰν καί ή ωχρή σελήνη δέν άρνιέται τήν πορεία της, «ή θάλασσα τρέμει μέ τό ασημέ­νιο της φως» (Βιργιλίου Αίνειάδα 7, 7-9). Έ πειτα, αύλακώνοντας τόν υγρό Ποσειδώνα, διακρίνουμε τήν κορυφογραμμή τής Θάσου, φτά­νουμε στά δρια τής Θράκης καί περνάμε δίπλα άπό τις ακτές τοΰ άγριου Διομήδη, πού, καθώς λένε, συνήθιζε νά δίνει τούς επισκέπτες του τροφή στά τεράστια άλογά του. Γιά νά άποτρέψει μιά τέτοια μοί­ρα άπό έμας τούς εύσεβεΐς, ή γιά νά μήν πατήσουμε στήν ακτή του, ό δικός μας Ερμής φούσκωσε μέ άνεμο τά πανιά μας, καί μιά συντρο­φιά Νηρηίδες μάς συνόδευε άπό κάθε πλευρά. Από τή μιά ή Δωρίδα, ή ξανθή συντρόφισσά της ή Δωτω καί ή Γαλάτεια «όργωναν τόν υδά­τινο δρόμο» (Βιργιλίου Αίνειάδα 9, 102-103), ένώ άπό τά δεξιά ή Πανόπη, ή Αμφιτρίτη καί ή Παρθενία Γλαύκη μας βοηθούσαν απαλά μέ τούς λευκούς τους βραχίονες, ένώ ή ωραιότερη άπό δλες, ή Κυμο- θόη, κολυμποΰσε στή βαθιά θάλασσα καί απαλά μέ δρόσιζε κάθε τόσο μέ τά φιλιά της, ωθώντας άπό κάτω τό σιδερένιο σκαρί.

Ή απώλεια τής έπαφής μέ τήν πραγματική Ελλάδα έξηγεΐ ’ίσως τήν τελευταία εικόνα —ή οποία προκαλεΐ καί τή μεγαλύ­

Page 63: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟ ΝΟ Ι ΤΟΥ 65

τερη έκπληξη— πού μας παρέχει ή γεμάτη κενά ιστορία τοΰ Κυριακοΰ τοΰ Άγκωνίτη.

Είναι παράδοξα ασυμβίβαστη μέ τά ύπόλοιπα. Βρισκόμαστε στον Μάιο τοΰ 1453. Έξω άπό τά τείχη τής Κωνσταντινού­πολης είναι στρατοπεδευμένος ό Μεχμέτ ό Πορθητής. Καθώς προετοιμάζεται δλη νύχτα γιά τήν τελική επίθεση πού θά συν­τρίψει τή Βυζαντινή αύτοκρατορία, ποιος είναι δίπλα του γιά νά πραΰνει τόν νοΰ του; Όχι άλλος άπό τόν Ιταλό ούμανιστή, τόν εραστή καί συντηρητή τοΰ έλληνικοΰ πολιτισμοΰ, τόν στενό φίλο τοΰ τελευταίου προασπιστή τής Ελλάδας, τοΰ Πλήθωνα Γεμιστοΰ. Διαβάζει στον καταστροφέα της άποσπάσματα άπό τά εργα τοΰ Διογένη Λαέρτιου, τοΰ Ηρόδοτου, τοΰ Λίβιου καί τοΰ Κοΐντου Κουρτίου, καθώς καί άπό τά χρονικά τών παπών, τών αύτοκρατόρων καί τών βασιλέων τών Φράγκων καί τών Λομβαρδών. Υποτίθεται δτι ό Σουλτάνος —ένθερμος θαυμα­στής τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου— βοηθήθηκε άπό δλες αύτές τις πολεμικές ιστορίες στή δική του έπίθεση, πού τή θεωροΰσε εκδίκηση κατά τών Ελλήνων γιά τήν άλωση τής Τροίας.13 Θά ήταν ίσως ύπερβολικά κυνικό νά ύποθέσει κανείς δτι ό Κυριάκός άπέκτησε τούς κώδικες πού ήθελε δταν μπήκαν οί Τοΰρκοι στή Βασιλεύουσα. Πολύ περισσότερα χάθηκαν διά παντός. Όσα κι άν κατάφερε νά πάρει, γνώρισαν τό 1514* τήν ίδια τύχη μέ τά βιβλία πού έκαψαν οί Τοΰρκοι κατακτητές γιά νά ψήσουν ένα βόδι γιορτάζοντας τή νίκη τους.

Αύτή ή πικρή κατάληξη δμως δέν πρέπει νά σκιάσει τήν έκτίμησή μας γιά τά πραγματικά έπιτεύγματα τοΰ Κυριακοΰ.

Ό Φερδινάνδος Γρηγορόβιος τόν χαιρέτισε ώς έπανενσάρκωση τοΰ Παυσανία. Αναμφισβήτητα οί ύπηρεσίες του πρός τούς άρχαιολόγους είναι τοΰ ίδιου είδους, αν δχι τής ίδιας κλίμακας, μέ τοΰ μεγάλου περιηγητή πριν άπό δεκατρείς αιώνες. Σέ άντί- θεση μέ τόν Μπουοντελμόντι, ό Κυριάκός είναι άληθινός άν­

* [Στήν πυρκαγιά τής βιβλιοθήκης τών Σφόρτσα, στο Πέζαρο.]

Page 64: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

66 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

θρωπος τής Αναγέννησης. Μολονότι βυθίστηκε στήν άφάνεια τούς έπόμενους αιώνες, τό παράδειγμά του ειχε τεράστια ση­μασία γιά τήν άνάπτυξη τής ιταλικής άρχαιοδιφίας καί, κατά συνέπεια, τής αρχαιολογίας. Τό εργο του άποτελεΐ τή βάση γιά τήν κωδικοποίηση μεγάλου μέρους τής γνώσης πού εχει άπα- σχολήσει τούς επιστήμονες τά τελευταία 150 χρόνια.

Page 65: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ '

ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ

Οί γενικοί λόγοι γιά τούς οποίους ό Θεός κάνει άποδεκτές τέ­τοιες διαφοροποιήσεις στο βιβλίο του ισχύουν έπίσης καί γιά τό θέμα πού έξετάζουμε: οί λόγοι αύτοί είναι, πρώτον: γιά νά καταστήσει τούς ανθρώπους οξυδερκείς καί έργατικούς στήν αναζήτηση της αλήθειας, τήν αποσύρει άπό τήν άμεση καί προφανή κατανόηση. Διότι άπό τή φύση τους τά μεγάλα πνεύ­ματα συγκινοΰνται άπό τήν άνάγνωση σκοτεινών βιβλίων, ά­γων ίζονται καί κοπιάζουν γιά νά εξηγήσουν προφητείες, ψά­χνουν καί άναζητοΰν τις λέξεις δυσανάγνωστων γραφών, ανα­ζωογονούν καί έπαναφέρουν στή ζωή ακρωτηριασμένες καί χωλές άποσπασματικές εικόνες καί χαρακτήρες σέ μάρμαρα καί νομίσματα, διότι ή νίκη καί τό έπίτευγμά τους τούς δίνει χαρά καί ικανοποίηση.

ΙθΗΝ ϋΟΝΝΕ, Εδδαγδ ίη Όίνΐηΐΐγ

Οί συλλέκτες

Σάς προσκαλοΰμε νά τριγυρίσετε στήν πινακοθήκη του ανακτό­ρου τοΰ Φονταινεμπλώ. Ό Φραγκίσκος Α' (1494-1547) εχει γίνει μόλις πρόσφατα βασιλιάς τής Γαλλίας καί σκοπεύει νά καταστήσει τήν άύλή του κέντρο τοΰ άναγεννησιακοΰ πνεύμα­τος. Άπό τή λεηλασία τής Ρώμης, τό 1527, μπόρεσε νά απο­κομίσει ορισμένα οφέλη* διάσημοι Ιταλοί καλλιτέχνες έχουν ερθει στήν αύλή του —καί πρώτος άνάμεσά τους ό Ρόσσο, πού άπό τό 1530 άσχολεΐται μέ τή μετατροπή τοΰ παλιοΰ μεσαιω­νικού κυνηγετικοΰ περιπτέρου, στο δάσος νοτιοανατολικά τοΰ

Page 66: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

68 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Παρισιού, σέ κατοικία πού νά αρμόζει σέ βασιλιά καί ειδήμονα περί τήν τέχνη. Δύο χρόνια άργότερα πήγε κοντά του καί ό Φραντσέσκο Πριματίτσιο.

Πινακοθήκες, περίπτερο, αύλή καί αίθουσα χοροΰ, στοές καί Χρυσή Πύλη, δλα διακοσμήθηκαν άπό αύτούς μέ τόν περίτεχνο συμβολισμό τής ώριμης Αναγέννησης καί τήν προσοχή στή διακοσμητική λεπτομέρεια, πού οδηγεί τό ρυθμό στον Μανιερι­σμό. Διακοσμητικοί πλεκτοί ιμάντες καί είλητάρια περιβάλλουν άπεικονίσεις κλασικών καί μυθολογικών θεμάτων (τά θρησκευ­τικά θέματα εΐναι λίγα έδώ). Ό Πριματίτσιο ήταν έπιφορτι- σμένος άπό τό 1540 νά άποκτήσει άρχαΐα άγάλματα —είτε αύθεντικά, άπό τήν Ιταλία καί τούς ξεπεσμένους συλλέκτες της, είτε έκμαγεΐα— γιά νά άναπαραστήσει εναν ολόκληρο κλασικό κόσμο στούς διαδρόμους τοΰ Φονταινεμπλώ.

Ό Πριματίτσιο έπέστρεψε άπό τό πρώτο του ταξίδι μέ 113 κιβώτια πού περιείχαν 125 άγάλματα, προτομές καί κορμούς, καθώς καί πολυάριθμα έκμαγεΐα. Ή άφιξη αύτών τών Ιταλών ζωγράφων φαίνεται δτι άποκάλυψε στον Φραγκίσκο τόν πλοΰ- το τής άρχαίας τέχνης πού υπήρχε διαθέσιμος στήν Ιταλία, καθώς καί τήν άξία της. Βεβαίως, τά άποκτήματα τοΰ Πριμα- τίτσιο δέν ήταν τά πρώτα. Ήδη τό 1515 ό Φραγκίσκος δια­πραγματευόταν μέ τόν Λαυρέντιο τών Μεδίκων τό άντίγραφο τοΰ Λαοκόοντα (βλ. σ. 174), πού άνήκε στή συλλογή τοΰ Πάπα (εΐχε άνακαλυφθεΐ στά έρείπια τής Χρυσής Οικίας τοΰ Νέρωνα, τό 1506). Τό έργο δμως δέν ήταν γιά πούλημα, κι έτσι άνατέ- θηκε στον Μπάτσιο Μπαντινέλλι νά φτιάξει ενα μαρμάρινο άν­τίγραφο γιά τόν βασιλιά. Δυστυχώς, δταν ό Πάπας τό είδε, τοΰ άρεσε τόσο πολύ, ώστε άποφάσισε νά τό κρατήσει κι αύτό καί στή θέση του νά στείλει στον Φραγκίσκο μερικά άλλα άγάλμα­τα. Τελικά ό βασιλιάς άπέκτησε εναν Λαοκόοντα, άλλά έπρό- κειτο γιά χάλκινο έκμαγεΐο.

Άλλα έργα πού περιήλθαν στή συλλογή τοΰ βασιλια ώς έκ­μαγεΐα (τοΰ Τζιοβάννι Μπολόνια) ήταν ό Κόμμοδος Ηρακλής,

Page 67: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 69

ό Απόλλων του Μπελβεντέρε, ή Άθιγγανίς καί ή Κλεοπάτρα, δλα άγάλματα πού συνέχισαν έπί αιώνες νά περιλαμβάνονται, κατά γενική παραδοχή, στά μεγάλα έργα τής άρχαίας τέχνης. Σήμερα δέν θά εχαιραν δλα τόσο μεγάλης έκτίμησης. Σχεδόν δλα τά εργα πού θαυμάζονταν κατά τήν Αναγέννηση καί τούς έπόμενους αιώνες ήταν ρωμαϊκά άντίγραφα έλληνικών πρωτο­τύπων, συχνά μετακλασικής έποχής. Γνωστά ήταν μόνο έργα του τέλους του 4ου αιώνα καί ή μπαρόκ τέχνη τής Περγάμου, δπως ό Λαοκόων, καί συνεπώς αύτά θαύμαζαν. Λίγοι είχαν προσέξει τά έργα τής κλασικής Αθήνας πού είχαν διασωθεί, γιατί λίγοι είχαν έπισκεφθεΐ τήν Ελλάδα γιά νά τά δουν. Ή Άθιγγανίς, ένα άπό τά έργα πού άπέκτησε ό Φραγκίσκος, ήταν ένας άρχαΐος μαρμάρινος κορμός πού είχε ύποστεΐ μεγάλες έπεμβάσεις* του είχαν, μάλιστα, προσθέσει σύγχρονα χάλκινα άκρα. Ή Κλεοπάτρα διατήρησε τή φήμη της έπί μακρότερο χρονικό διάστημα, καθώς κατασκευάστηκε ένα άντίγραφό της γιά τό τεχνητό σπήλαιο τοΰ Στάουρχεντ, πού τό συνόδευε κι ένα δίστιχο τοΰ Αλεξάνδρου Πόουπ. Εμφανίζεται άκόμη καί στο ΜίάάΙβηΐΒΓοΙι τής Τζώρτζ Έλιοτ, ώς φόντο γιά τήν άτυχη Δω­ροθέα Κασώμπον, τή στιγμή πού τήν είδε ό Λάντισλω, δταν έκείνη βρισκόταν γιά τό μήνα τοΰ μέλιτος στή Ρώμη.

Ό Μπενβενοΰτο Τσελλίνι, πού ήδη τήν έποχή αύτή ήταν στήν ύπηρεσία τοΰ βασιλιά, περιγράφει τήν τοποθέτηση τών έργων μέσα σέ μιά αίθουσα στο Φονταινεμπλώ:

Ειχε μήκος πάνω άπό έκατό βήματα, ήταν πλούσια έπιπλωμένη, καί τή στόλιζαν μερικοί πίνακες, ζωγραφισμένοι άπό τό χέρι τοΰ λαμ- προΰ μας Φλωρεντινού, τοΰ Ρόσσο. Κάτω άπό τούς πίνακες ήταν συγκεντρωμένα πολλά γλυπτά, άλλα ολόγλυφα καί άλλα άνάγλυφα.

Ή αίθουσα ειχε πλάτος δώδεκα βήματα. Ό Μπολόνια ειχε μεταφέ­ρει έδώ δλες του τις άρχαιότητές, ωραία έκμαγεΐα άπό ορείχαλκο, καί τις εϊχε τοποθετήσει ύπέροχα, τήν καθεμιά πάνω στο βάθρο της.

Τό κεντρικό έκθεμα ήταν ό Δίας, έργο τοΰ ίδιου τοΰ Τσελλί-

Page 68: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

70 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νι, πού εΐχε προκαλέσει τό θαυμασμό τοΰ βασιλιά, μολονότι ή Μαντάμ ντ’ Έτάμπ θεωροΰσε πώς φαινόταν άπλώς φανταχτε- ρό δίπλα στά μεγαλόπρεπα άρχαΐα έργα.

Αναμφίβολα, ό Φραγκίσκος λάτρευε δλες του τις άρχαιότητες. Ή άτμόσφαιρα τής αύλής του μπορεΐ νά γίνει άντιληπτή άπό τή λογοτεχνική προσπάθεια πού καταβλήθηκε γιά νά τιμηθεί ενα μόνο άγαλμα, μιά Αφροδίτη. Τό άγαλμα, άν καί κατά τά φαι­νόμενα κρατοΰσε ενα μήλο, εΐναι σχεδόν βέβαιο πώς ήταν ενας τύπος τής Όρθιας Αφροδίτης άπό τή συλλογή τοΰ Βατικανοΰ, ενα άπό τά πιστότερα σωζόμενα άντίγραφα τοΰ περιφημότερου άπό δλα τά άγάλματα τής Αφροδίτης, αύτοΰ πού εφτιαξε ό Πραξιτέλης γιά τό ναό της στήν Κνίδο (βλ. σ. 176). Ή σχέση δμως αύτή θά ήταν άγνωστη στον Φραγκίσκο, ό όποιος χωρίς άμφιβολία τό άπολάμβανε κυρίως γιά τήν ύποτιθέμενη ομοιό­τητά του πρός εύνοούμενες κυρίες τής αύλής του, τις όποιες μποροΰσε νά πειράζει μέ ύπαινιγμούς γ ι’ αύτή τήν ομοιότητα:

Ρΐιΐδ ίηοοηηβιΐθ ε πιοί 61 Ιχαηδίοπηββ ΕδΙ οβίίβ οΗειγ, δί 1οη§ ίβπιρδ βδίΐπιββ,( )ιιί η’βδί η νοιίδ ηιιΐ (ΙβδίΓβζ πιβ νβοπγΟηγ ηβ ΙΐΌΐιναηΐ νοδ οοβιΐΓδ οΗειιχ, ραΓ άββνοίι·,ΜεΑγθ πι’οηΐ Ϊ3.ΪΙ ρ3.Γ §ταη(1 ίϊοκ ΐ οοη§β1ββ.

Ε ΐ φ ΐ’ίΐ δοίΐ νΓΒγ, Γεπιοιιγ βδΐ ΐΓαηδίγηββ Ρεγ 1οη§ (ΙβδίΓ 6η Ια ρβηδββ αγπιββ,Όοηΐ ηβ δΐιίδ ρΐιΐδ, βδίαηΐ δαηδ 1β δςανοΐΓ Ρΐιΐδ ίηοοηηβιιβ.

[Ή σάρκα αύτή, πού ήταν κάποτε τόσο λαχταριστή, I είναι στά μάτια μου αγνώριστη καί αλλοιωμένη I πιότερο απ’ ο,τι είναι γιά σας πού ερχεστε νά μέ δείτε. I Γ ια τί, μή βρίσκοντας θέρμη στήν καρδιά σας, I μέ έ'καναν, άπό χρέος, μάρμαρο παγωμένο απ’ τά μεγάλα κρύα. II Καί μά τήν αλήθεια, ό έρωτας πεθαίνει I άν μείνει πολύν καιρό μόνο σάν πόθος στή σκέψη τοΰ έρω- τευμένου. I Πράγμα πού δέν μπορεΐ πιά νά μου συμβεΐ, άφοΰ έγινα, χωρίς νά τό άντιληφθώ, I τόσο άγνώριστη. (Μτφρ. "Αρη Αλεξάκη)]

Page 69: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 71

Έκτος άπό αύτό τό ποίημα, πού γράφτηκε άπό τόν ίδιο τόν βασιλιά, τό άγαλμα, πού τοΰ είχε σταλεί τό 1530 άπό τόν Ρέντσο ντά Τσέρι, ένέπνευσε καί σέ έναν άλλο ποιητή, τόν Ζερμαίν ντέ Μπρίς, εννέα λατινικά επιγράμματα —πού παί­ζουν μέ τήν ιδέα δτι τό έργο είναι στήν πραγματικότητα ζων­τανό— καθώς καί συντομότερες έκφράσεις θαυμασμοΰ άπό άλ­λους έξι ποιητές.1

Σ ’ δλα αύτά ό Φραγκίσκος άκολουθοΰσε άπλώς τήν παράδο­ση τών Ιταλών ήγεμόνων. Ή Αναγέννηση εϊχε αναζωπυρώ­σει τήν ιδέα τών «Καλών Τεχνών» καί τήν πεποίθηση δτι άπο- τελοΰσαν τήν άρμόζουσα ένασχόληση γιά τούς εύγενεΐς. Οί με­γάλοι Μέδικοι στή Φλωρεντία, ό Κοσμάς καί ό Λαυρέντιος, είχαν μεγάλες συλλογές σφραγιδόλιθων καί νομισμάτων (πού φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο τής Φλωρεν­τίας). Τό 1489 ό Λαυρέντιος είχε μετατρέψει τήν οικία του, κοντά στον Ά γιο Μάρκο, σέ μουσείο γιά μαρμάρινα έργα καί σέ άκαδημία γιά νέους καλλιτέχνες. Έκεΐ μαθήτευσε καί ό Μι­χαήλ Άγγελος. Ή μόδα έξαπλώθηκε σέ δλη τή βόρεια Ιταλία.

Οί καλλιτέχνες δέν έπαιρναν άπό τήν αρχαιότητα μόνο τή θεματολογία. Ήδη τό κλασικό παρελθόν προσλάμβανε τις δια­στάσεις χαμένου παραδείσου, κάτι πού ήταν μάλλον ένα ιδανικό γιά τήν τέχνη παρά ένα πρότυπο ζωής. Μέ αύξανόμενο ρυθμό οί καλλιτέχνες άναπαρήγαν αρχαία έργα άπευθείας στά δικά τους: γλυπτά, άνάγλυφα καί άρχιτεκτονικές λεπτομέρειες έπα- ναλαμβάνονται συνεχώς. Ό Απόλλων, στον Παρνασσό τοΰ Ραφαήλ, ήταν ό Όρφέας μιάς παλαιοχριστιανικής σαρκοφάγου, καί ό Όλυμπός του, στο Συμβούλιο τών θεών, ήταν ό κορμός τοΰ Μπελβεντέρε. Σφίγγες, σαρκοφάγοι, Μοΰσες, Δήμητρες καί οί Διόσκουροι τοΰ Μόντε Καβάλλο, δλα έμφανίζονται στούς πίνακές του. Ό Τζούλιο Ρομάνο δανείστηκε πυραμίδες καί κίονες άπό τήν πόλη τής Ρώμης, καθώς καί σαρκοφάγους, άγάλματα καί τήν πτυχολογία, γιά νά καταστήσει τά κλασικά του θέματα πιο αύθεντικά. Ό Μπροντζίνο δανείστηκε άκόμη

Page 70: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

72 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καί εναν άγγελο από ρωμαϊκό νόμισμα. Τό εργο Βάκχος καί Αριάδνη τοΰ Τισιανοΰ είναι ενα συμπίλημα άπό άρχαία μοτίβα, δπως ό Λαοκόων (ό όποιος είκονίζεται στραμμένος πρός την άντίθετη κατεύθυνση). Ή άγελάδα τοΰ Μύρωνα έμφανίζεται στον Χρυσό μόσχο τοΰ Τιντορέττο, τό 1566, καθώς καί στον πίνακα τοΰ Νικολά Πουσσέν μέ τό ίδιο θέμα, στο Λονδίνο. Καί ούτω καθεξής.2

Καθώς είδαμε στο Κεφάλαιο Β', ό Άντρέα Μαντένια άρε- σκόταν νά χρησιμοποιεί οχι πολύ γνωστές πηγές εικονογρα­φίας, δπως τά σχέδια τοΰ Κυριακοΰ τοΰ Άγκωνίτη, ίσως μάλι­στα νά διατήρησε κάποια ανάμνηση τής Κωνσταντινούπολης στο εργο του Ό Χριστός στον Κήπο, πού βρίσκεται στο Λον­δίνο.3 Ήταν ένας έξόχως λόγιος καλλιτέχνης, καί διέθετε ενα ιδιαίτερο οίκημα στή Μάντουα γιά τις δικές του άρχαιότητές.

Έ κεΐ κοντά, στή Σαμπιονέτα, ήταν ή γλυπτοθήκη τοΰ Βεσπα- σιανοΰ Γκοντζάγκα, γεμάτη άγάλματα καί άνάγλυφα. Ή Ίζα- μπέλλα ντ’ Έστε ήταν ί'σως ή πιο άρπακτική συλλέκτρια άπό δλους. Μέ δωροδοκία έπεισε τόν άνιψιό τοΰ Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε, εναν ιππότη τής Μάλτας ονομαζόμενο Φρά Σά­μπα Καστιλιόνε (θ. 1533), νά άποκτήσει γιά λογαριασμό της μάρμαρα άπό τήν Αλικαρνασσό καί τά έλληνικά νησιά.4 Δέν δίστασε νά πιέσει τόν Μαντένια, άκόμη καί μέ τήν άπειλή τοΰ θανάτου, νά τής πουλήσει τά πιο έκλεκτά του κομμάτια* καί δ­ταν ό Καίσαρ Βοργίας λεηλάτησε τό Ούρμπίνο, τοΰ εγραψε αμέσως, ζητώντας νά αποκτήσει τή συλλογή τοΰ νικημένου έ- ξαδέλφου της Φεντερίγκο ντά Μοντεφέλτρο.

Ένας άπό τούς πιο δημοφιλείς τύπους συλλογών ήταν οί νο­μισματικές, σάν κι αύτή πού είχε πρωτοσυγκεντρώσει ό Πε- τράρχης. Πολλοί άπό αύτούς πού ακολούθησαν τό παράδειγμά του θεωροΰσαν δτι μποροΰσαν νά διαβάσουν δλα τά ήθικά δι­δάγματα τής άρχαιότητας σέ ενα άσημένιο τετράδραχμο. Γιά εναν λάτρη τής άρχαιότητας, άλλά μέ περιορισμένα οικονομικά μέσα, ή συλλογή νομισμάτων ήταν ταυτόχρονα φτηνή καί φο­

Page 71: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 73

ρητή. Ή συνήθεια αύτή κατέληξε σέ μονομανία στήν Εύρώπη. Περί τό 1550 ύπήρχαν πάνω άπό τριακόσιες ογδόντα νομισμα­τικές συλλογές στήν Ιταλία, καθώς καί περισσότερες άπό δια­κόσιες στις Κάτω Χώρες, 175 στή Γερμανία καί διακόσιες στή Γαλλία. Μετά άπό εναν άκόμη αιώνα συλλεκτικής προσπά­θειας, ο Τζών Έβελυν μποροΰσε νά άναλύσει καί νά επιδοκιμά­σει τό πάθος αύτό:

Τά μάρμαρα, μέ τις βαθύτατα χαραγμένες έπιγραφές τους, θρυμ­ματίζονται καί δέν εΐναι πια δυνατόν νά διαβαστούν: οί εικόνες καί τά χρώματα ξεθωριάζουν. ... Εΐναι έξαιρετικά Θλιβερό άκόμη καί νά τό σκεφτεί κανείς, τ ί ανεπανόρθωτη απώλεια έχει ύποστεΐ ό μορφωμέ­νος κόσμος άπό τις τόσες πυρκαγιές καί τά καταστροφικά ατυχήμα­τα, πού οχι μόνο διασκόρπισαν, άλλά καί έξαφάνισαν τελείως άπει­ρους τόμους* ετσι, άπό δλο αύτό τό εύγενές καί σεβαστό απόθεμα, εχει άπομείνει συγκριτικά τόσο λίγο, ώστε μόλις καί μετά βίας νά βρίσκει κανείς σ’ ολόκληρο τόν κόσμο ενα χειρόγραφο πού νά μπορεΐ μέ έντιμότητα νά ύποστηρίξει δτι εΐναι όκτακοσίων ή χιλίων έτών καί εχει έπί τόσους αιώνες διαφύγει τή μανία τής φωτιάς, τούς πολέμους, ή, άκόμη χειρότερα, τή βάρβαρη άγνοια καί τό ζήλο τών φανατικών* ένώ τά νομίσματα (μολονότι καί αύτά, δπως δλα τά έπίγεια πράγμα­τα, δέν έξαιροΰνται τελείως άπό τήν ποσοτική μείωση, έξαιτίας τής άπληστίας ορισμένων πού έ'λιωσαν δσα χρυσά καί άργυρά νομίσματα μπόρεσαν νά άποκτήσουν) έπιβίωσαν καί διατηρήθηκαν περισσότερο άπό τά άρχαιότερα μνημεία καί μας μετέδωσαν γνώσεις γιά χιλιάδες χρήσιμα πράγματα, έδώ καί δύο χιλιάδες χρόνια.5

Σχεδόν έξίσου δημοφιλείς μέ τις νομισματικές συλλογές ή­ταν καί οί συλλογές σχεδίων. Πολλοί περίφημοι ζωγράφοι έ­μελλε νά έκπαιδευτοΰν στις άρχαιότητες τής ρωμαϊκής Ιτα ­λίας. Ό Γιάκοπο Μπελλίνι (θ. 1470) οχι μόνο σχεδίαζε γλυ­πτά, άλλά καί άντέγραφε έπιγραφές. Λίγο άργότερα τόν μιμή- θηκε καί ό Άντρέα Μαντένια, ό όποιος, δπως είδαμε, εκανε έπίσης καλή χρήση τών σχεδίων τοΰ Κυριακοΰ άπό τήν Ελλά­δα. Όπως συνέβη καί μέ τή συλλογή νομισμάτων, ετσι καί ή

Page 72: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

74 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

συλλογή σχεδίων κατέληξε νά γίνει μιά μανία πού διάρκεσε δύο αιώνες. Ό Ρουμπενς (1577-1640), δταν έπισκέφθηκε τή Ρώ­μη, δημιούργησε τή δική του προσωπική συλλογή μέ δ,τι άρ- χαιότητα μπόρεσε νά βρει. Ό Νικολά Πουσσέν είχε προσλη- φθεΐ γιά νά σχεδιάσει τά κτίρια τής άρχαίας Ρώμης, έργασία πού εϊχε ήδη έπιχειρηθεΐ μιά γενιά νωρίτερα άπό τόν Όλλανδό Μάρτεν φάν Χέιμσκερκ (ΜπαΓίβη νΒη ΗββπίδΙίβΓοΙί, 1498-1574).

Εργοδότης τοΰ Πουσσέν σ’ αύτό ήταν ό Κασσιάνο ντάλ Πότσο (1589-1657), αρχαιοδίφης καί είδήμων, πού σκοπός καί επί­τευγμά του ήταν νά σχηματίσει τήν κατά τό δυνατόν πληρέστε­ρη συλλογή τέτοιων σχεδίων, τήν οποία άποκαλοΰσε Μιΐδβιιιη ΟιαιΊαοβιιπι, δηλαδή Χάρτινο Μουσείο. Μόλις πού πρόφτασε νά τό κάνει, γιατί άπό τό 1650 καί μετά οί αρχαιότητες τής Ιταλίας άρχισαν νά μεταφέρονται μέ ταχύ ρυθμό άπό τή χώρα αύτή στο έξωτερικό, στις συλλογές πλούσιων συλλεκτών.

Ή συλλογή έργων τέχνης, άρχαίων ή μή, είχε ξεπεράσει πιά τά δρια τοΰ ένδιαφέροντος τών ειδημόνων καί είχε άποβεΐ όρ­γανο της διεθνοΰς πολιτικής ισχύος. Οι ήγεμόνες συναγωνίζον­ταν μεταξύ τους γιά τό ποιος θά έχει τις πιο έντυπωσιακές καί ολοκληρωμένες συλλογές. Ύπό αύτές τις συνθήκες θά ήταν πε­ρίεργο άν έπιβίωνε ό σεβασμός γιά τις ίδιες τις τέχνες, παρά τή γενναία ένίσχυση πού προσφερόταν στούς ζώντες καλλιτέ­χνες. Εκείνοι μπορούσαν νά έκτιμήσουν τις άρχαιότητές πού συγκεντρώνονταν καί νά διδαχτούν άπό αύτές* ήταν δμως σπά­νιο νά τηρούν τέτοια άνιδιοτελή στάση καί οί ιδιοκτήτες τους.

Ή Αγγλία άκολούθησε τό παράδειγμα τής εύρωπαι'κής Α ­ναγέννησης. Ό Κάρολος Α' (1600-1649) ήταν ό πρώτος μο­νάρχης πού άπέκτησε συλλογή έ'ργων τέχνης. Αύτή σχηματί­στηκε είτε άπό τά λάφυρα κουρσάρων πού τού ήταν πιστοί, είτε άπό άγορές, π.χ. άπό τήν άγορά τής συλλογής τών Γκοντζάγκα τής Μάντουας. Τήν έποχή τής έκτέλεσής του, ή συλλογή τοΰ βασιλια στο Ούάιτχολ περιλάμβανε 36 άγάλματα, 400 νομί­σματα καί 42 άνάγλυφα, καθώς καί 73 εργα ζωγραφικής, 75

Page 73: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

μικρογραφίες καί 54 καλλιτεχνικά βιβλιοδετημένα βιβλία. 'Υ­πήρχαν έπίσης 175 πίνακες καί γλυπτά σέ δύο πινακοθήκες, καί άκόμη περισσότερα στο Γκρήνουιτς: συνολικά, 1.387 πίνακες καί 399 γλυπτά. Όταν τό Κοινοβούλιο πούλησε τή συλλογή, ό Καρδινάλιος Μαζαρίνος αγόρασε τό μεγαλύτερο μέρος της, πού άποτέλεσε τόν πυρήνα τοΰ μελλοντικοΰ Λούβρου (βλ. Κεφάλαιο Ε ').6 Τά ύπόλοιπα καταστράφηκαν άπό πυρκαγιά στο Ούάιτ- χολ, τό 1697.

Αύτά, λοιπόν, τά περιφανή, θά λέγαμε, άποκτήματα εΐναι τό πρίσμα ύπό τό όποιο πρέπει νά δοΰμε τις συλλογές πού συγκέν­τρωσαν εύγενεΐς πού δέν ήταν πρίγκιπες ή ήγεμόνες, δπως ό Κόμης τοΰ ’Άραντελ καί ό Δούκας τοΰ Μπάκιγχαμ. Οί ιστο­ρίες τών δύο άνδρών εΐναι άναπόφευκτα συνδεδεμένες.

Τά μάρμαρα του ’Άραντελ

Αύτή ή γωνιά τοΰ κόσμου οφείλει στή γενναιοδωρία καί τή μεγαλο­σύνη του τήν πρώτη γνωριμία μέ τά έλληνικά καί ρωμαϊκά άγάλμα­τα, δταν έκεΐνος άρχισε νά λαμπρύνει μέ αύτά τούς κήπους καί τις γλυπτοθήκες τοΰ Μεγάρου ’Αραντελ πριν άπό είκοσι περίπου χρόνια* καί συνεχίζει εκτοτε νά μεταφυτεύει τήν άρχαία Ελλάδα στήν Α γ ­γλία. (ΗβηΓγ ΡβαοΚαπι, ΤΗ6 Οοηιρίβαΐ Οβηΐίβηιαη, 1634)

Ό Τόμας Χάουαρντ, Κόμης τοΰ ’Άραντελ (Απιηάβΐ, 1586- 1646), ήταν ένας έντελώς ξεχωριστός Άγγλος: στήν ένδυμασία του (δλα τά πορτρέτα του τόν παρουσιάζουν μέ σοβαρό σκοΰρο ένδυμα ή άπλή πανοπλία)* στή συμπεριφορά του («ήξερε νά κρατα μεγαλύτερη άπόσταση έναντι τοΰ ήγεμόνα του άπό δποιο άλλο πρόσωπο έτυχε νά παρατηρήσω», έγραφε ό γραμματέας του, καί αύτή ή άπόσταση ήταν έπίσης φανερή στον ύπεροπτι­κό τρόπο τοΰ πρώτου εύγενοΰς τής Αγγλίας πρός τούς κατωτέ­ρους του)* στήν άπλότητα τής ζωής του σέ δλα, έκτος άπό τή συλλεκτική του ένασχόληση* στήν έκτίμηση πού εΐχε γιά τήν

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 75

Page 74: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

76 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

αληθινή φιλία* στον πλούτο του (μπορούσε νά ξοδέψει 10.000 λίρες γιά νομίσματα άπό τή συλλογή του Ντάνιελ Νύς)* κι άν ειχε κάποιο έλάττωμα, αύτό ήταν οί σπατάλες πού έκανε γιά τή συλλογή του. Όλα αύτά, άλλά κυρίως τό καλό του γούστο, ήταν έκεΐνα πού τόν διέκριναν άπό τόν κοινό τύπο τοΰ εύγενοΰς ειδήμονα, συλλέκτη καί άρχαιοδίφη. Σύμφωνα μέ τόν Ρόμπερτ Κόττον, τόν λόγιο, ποιητή καί μεταφραστή τοΰ Μονταίνιου, ήταν ό τέλειος εύγενής. Ά ν καί στά νιάτα του λάβαινε μέρος στις μασκαράτες τής αύλής, είναι φανερό δτι απολάμβανε πε­ρισσότερο τήν έκλεπτυσμένη καί καλλιεργημένη άτμόσφαιρα τής μάθησης πού περιέβαλλε τόν νεαρό πρίγκιπα Ερρίκο, ό όποιος ήταν ήδη ενας έκλεκτικός συλλέκτης πινάκων καί νομι­σμάτων.

Ή άγάπη του γιά τήν τέχνη ήταν γνήσια, σοβαρή καί βασι­σμένη στή γνώση. Ό Ροΰμπενς τόν άποκάλεσε «έναν άπό τούς τέσσερις εύαγγελιστές καί μεγάλο ύποστηρικτή τής τέχνης μας». Θά συμφωνοΰσε μέ τή μεγάλη έκτίμηση πού είχε γιά τις τέχνες ό βιβλιοθηκάριος του Φραγκίσκος Γιούνιους (1589- 1677), τό έργο τοΰ οποίου Όβ ρίοΐιίΓα νβΐβηιπι (Περί της ζω­γραφικής τών άρχαίων) άπέδιδε σ’ αύτές σπουδαία ήθική έπί- δραση στή ζωή κατά τήν άρχαιότητα, καί, κατά συνέπεια, πρό- σφερε στήν άρχαία τέχνη τήν εύκαιρία νά παίξει παρόμοιο σο­βαρό ρόλο στή σύγχρονη ζωή.7

Δέν ήταν μόνο συλλέκτης. Σέ μιά έποχή πού, δπως εϊπε ό Ντιφόου, «σέ δλη τήν Εύρώπη άναζητοΰσαν ώραίους πίνακες», αύτός ένίσχυε ζώντες καλλιτέχνες. Ή συλλογή του περιλάμ­βανε τόσο σχέδια δσο καί πίνακες μεγάλων διδασκάλων, άσφα- λές δείγμα τής τάσης του νά έπιλέγει μάλλον παρά νά παρασύ- ρεται άπό τό φανταχτερό καί τό χρώμα. Τό ένδιαφέρον του γιά τις άρχαιότητές του, δπως θά δοΰμε, προχωροΰσε έπίσης πέρα άπό τις συμβατικότητες, καί ή σπουδαιότητά του γιά τήν άνά- πτυξη τών άρχαιολογικών σπουδών στήν Αγγλία ύπήρξε μο­ναδική. Ή πρωτοτυπία τής συλλογής πού ειχε συγκεντρώσει ό

Page 75: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Κόμης του Άραντελ μπορεί νά έκτιμηθεΐ άπό τήν άντίδραση τοΰ Σέρ Φράνσις Μπέικον, δταν τήν έπισκέφθηκε στο Μέγαρο

Άραντελ, στήν οδό Στράντ, τό 1626:

Μπαίνοντας στον κήπο τοΰ Κόμη τοΰ Άραντελ, δπου ύπήρχαν πο­λυάριθμα άρχαία άγάλματα γυμνών άνδρών καί γυναικών, στάθηκε καί κατάπληκτος άναφώνησε: «Ή Ανάσταση!».

Ό Κόμης τοΰ Άραντελ είχε άναπτύξει άρχαιολογικά ένδια- φέροντα άπό νωρίς, κατά τήν πρώτη έπίσκεψή του στή Ρώμη, τό 1612-14 —πού ήταν άπό μόνη της ύποπτος προορισμός γιά έναν Άγγλο, ιδιαίτερα άν ήταν καθολικός, τήν έποχή έκείνη.Φ > */ λ γ\ \ \ >/τ 'Τ'Υ ' ' ' 5 * 'I αςιοευε μαζι με τον ινιγκο 1 ζοουνς και εόωσε τη οεουσα προσοχή στήν άρχιτεκτονική καί στις άλλες δόξες τής Ιτα ­λίας. Ό Τζόουνς σχεδίαζε καί κρατοΰσε σημειώσεις γιά τά κτίρια τής Ρώμης. Ό Άραντελ έφτασε στο σημείο νά πάρει άδεια άνασκαφής καί άρχισε νά κάνει άνασκαφές γιά λογαρια­σμό του. Σ ’ αύτές βρήκε μερικά άγάλματα ύπάτων καί άλλων, τά όποια έστειλε στήν Αγγλία. (Ένα άπό αύτά ήταν ό άποκα- λούμενος Γάιος Μάριος, πού βρίσκεται τώρα, δπως καί τά πε­ρισσότερα άπό έκεΐνα πού διασώθηκαν, στο Άσμολειανό Μου­σείο τής Όξφόρδης.)

Σίγουρα ό Πήτσαμ είχε στο νοΰ του τόν προστάτη του τόν Κόμη, δταν έγραφε:

Τήν εύχαρίστηση πού προσφέρουν [οί αρχαιότητες] τή γνωρίζουν καλύτερα δσοι τις έχουν δει στο έξωτερικό, στή Γ αλλία, τήν Ισπα­νία, τήν Ιταλία, δπου οί κήποι καί οί πινακοθήκες τών μεγάλων άν­δρών έξωραΐζονται καί έκτίθενται στο θαυμασμό μέ τέτοια κοσμήμα­τα. ... Άλλά πόσο ωφέλιμη καί άναγκαία εϊναι ή άπόκτηση κάποιας γνώσης γ ι’ αύτές θά φανεί καθαρά στήν έξέταση κάθε λεπτομέρειας.

Ό Άραντελ ήταν προφανέστατα ικανός «στήν έξέταση κάθε λεπτομέρειας». Δέν ύπάρχει λόγος νά διστάσουμε νά άπορρί- ψουμε ώς συκοφαντία τήν έκτίμηση τοΰ Κόμη τοΰ Κλάρεντον σχετικά μέ τήν είδημοσύνη τοΰ Άραντελ:

ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 77

Page 76: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή θελε νά θεωρείται λόγιος καί ικανός νά κατανοεί τά πιο μεγάλα μυστήρια τής αρχαιότητας, έπειδή δταν ήταν στήν Ιταλία καί στή Ρώμη αγόρασε κάτι θαυμάσια καί ακριβά άγάλματα (μερικά άπό τά όποια δέν μπόρεσε ποτέ νά πάρει άδεια νά τά βγάλει άπό τή Ρώμη, μολονότι τά ειχε πληρώσει), καί είχε μιά σπάνια συλλογή τών πιο παράξενων νομισμάτων. Στήν πραγματικότητα δμως ήταν ικανός μό­νο νά τά άγοράσει, οχι νά τά κατανοήσει* κι δσο γιά μόρφωση κάθε είδους, ήταν σχεδόν άγράμματος καί νόμιζε δτι τίποτε άλλο δέν ήταν σημαντικό στήν ιστορία παρά δ,τι σχετιζόταν μέ τήν οίκογένειά του, στήν οποία άναμφίβολα εΐχαν ύπάρξει καί μερικά πολύ αξιομνημόνευ­τα πρόσωπα.

Ή σκιαγραφία αύτή θά ταίριαζε καλύτερα σέ όποιονδήποτε σχεδόν άλλο σύγχρονό του ειδήμονα παρά στον Άραντελ. Μο­λονότι ή προσποιητή ή πραγματική ανωτερότητα του μπορεΐ νά προκαλοΰσε ανταγωνιστική διάθεση σ’ έκείνους πού παρανο- οΰσαν τό πάθος του, είναι φανερό δτι τό ένδιαφέρον του γιά τήν ιταλική καί τήν κλασική τέχνη πήγαζε κυρίως άπό τό σεβασμό του γιά τή μεγαλοπρέπεια καί τή σοβαρότητα τής Ρώμης, πού τόσο διέφεραν άπό τήν έπιφανειακή κομψότητα, τήν κακότητα καί τις μηχανορραφίες γιά τήν απόκτηση θέσεων, τή διαφθορά καί τή διαστροφή τής αύλής του Ιακώβου Α' τήν έποχή τής ισχύος τοΰ Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ (ΒυοΙάη^Ηαπι, 1592-1628).

Ήταν αναπόφευκτο οί δυό τους νά γίνουν μεγάλοι αντίπαλοι, ιδιαίτερα μετά τήν άνοδο τοΰ Άραντελ στο αξίωμα τοΰ αρχι­στρατήγου, τό 1621.

Στά λίγα χρόνια πού μεσολάβησαν άπό τήν ανάληψη αύτοΰ τοΰ αξιώματος ώς τήν έποχή πού έ'πεσε σέ δυσμένεια καί φυ­λακίστηκε στον Πύργο τοΰ Λονδίνου, τό 1626, λίγο μετά τήν ανάρρηση στο θρόνο τοΰ Καρόλου Α', ό Άραντελ έπιδόθηκε μέ μεγάλο ζήλο στον έμπλουτισμό τής συλλογής του μέ αντικείμε­να άπό τήν αρχαία/Ελλάδα. Όπως ειχε συμβεΐ καί μέ παλαιό- τερους συλλέκτες, δπως ή Ίζαμπέλλα ντ’ Έστε, τήν ανάπτυξη αύτής τής κλίσης τήν προκαλοΰσαν κυρίως οί εύκαιρίες πού πα­

Page 77: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 79

ρουσιάζονταν. Ό Σέρ Τόμας Ρόου ( 5 ι γ ΤΗοιηαδ Κοβ, περί τά 1580-1644) μόλις είχε διοριστεί πρεσβευτής τής Βρετανίας στήν 'Υψηλή Πύλη, στήν Κωνσταντινούπολη, καί το 1621 ό Κόμης τον πλησίασε, παραγγέλλοντας νά τοΰ εξασφαλίσει ά­γάλματα γιά τή συλλογή του. Μολονότι οί οδηγίες του πρέπει νά ήταν αρκετά άκριβεΐς, δέν ήταν αρκετές γιά νά ισοσταθμί­σουν τήν αδιαφορία τοΰ Ρόου γιά τήν άρχαία τέχνη, καθώς καί τή νευρικότητα πού τοΰ δημιουργούσε ή πιθανότητα νά κάνει μή ικανοποιητικές άγορές έξαιτίας τής άγνοιάς του. Εντού­τοις, μόλις εφτασε στήν Κωνσταντινούπολη, έστειλε άναφορά (στις 27 Ίανουαρίου 1622):

Όσον αφορά τις μαρμάρινες άρχαιότητές, ύπάρχουν πολλές σέ διά­φορα μέρη, ιδιαίτερα στή Δέλφο [έννοοΰσε τή Δήλο], πού δέν έκτι- μώνται έδώ. Δέν αμφιβάλλω δτι θά είναι εύκολο νά αποκτηθούν, μέ μόνα έξοδα δσα χρειαστούν γιά τήν άνασκαφή καί τή μεταφορά τους.

Τόν Μάιο τού 1623 ό Ρόου έγραφε πάλι:

Στήν ασιατική πλευρά, γύρω άπό τήν Τροία, τήν Κύζικο καί σέ δλη τή διαδρομή μέχρι τό Χαλέπι, ύπάρχουν αναρίθμητοι μαρμάρινοι κίονες, άγάλματα καί έπιτύμβιες πλάκες μέ έπιγραφές στά έλληνικά. Αύτά μπορούν νά άγοραστούν κρυφά, άν όμως ζητήσουμε άδεια δέν θά καταφέρουμε νά τήν πάρουμε. Έ τσ ι, ό κύριος Μάρκαμ [ό βοηθός του] θά δείξει διακριτικότητα μάλλον παρά πυγμή, οπότε οί Τούρκοι θά μάς τά φέρουν γιά νά βγάλουν κέρδος.

Όσα αντικείμενα μπόρεσε νά άποκτήσει τοΰ προκάλεσαν μεγάλη ανησυχία, έξαιτίας τής κακής τους κατάστασης:

Μοΰ προσφέρουν τώρα ενα ολόλευκο λιοντάρι [διατηρημένο] μέχρι τή μέση, πού κρατάει στά νύχια του τό κεφάλι ένός ταύρου* ή μύτη καί τό στόμα του εϊναι σπασμένα, τό υπόλοιπο δμως εϊναι πολύ ώραΐο, καί, καθώς λένε, σέ αρχαϊκό ρυθμό. Δέν τό εχω δει άκόμη, άλλά τό περιμένω δπου νά ’ναι.

Page 78: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

80 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Αργότερα, στήν Άγκυρα, δικαιολογούνταν γιά τήν αγορά μιας «μισής γυναίκας», πού τής έλειπαν τό χέρι, ή μύτη καί τά χείλη, «τόσο παραμορφωμένης, πού μοΰ φέρνει στο νοΰ νοσοκομείο».

ΛΩς τό 1625, αρχικά έν άγνοια τοΰ Άραντελ, ό Ρόου ειχε ήδη δεχτεί δύο έντολές καί άπό τόν Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ νά τοΰ προσφέρει τις ίδιες ύπηρεσίες. Στο μεταξύ ό Άραντελ ειχε στείλει τόν έφημέριό του Ούίλλιαμ Πέττυ (γ. περί τό 1585) γιά νά βοηθήσει τόν Ρόου. Όπως ήταν φυσικό, οί δυο άντρες μάλωσαν, έπειδή ό Πέττυ πίστευε δτι δλα δσα έβρισκε μαζί μέ τόν Ρόου έπρεπε νά σταλοΰν στον Άραντελ, ένώ ό Ρόου προ- τιμοΰσε νά μή δυσαρεστήσει κανέναν άπό τούς δύο, περιορίζον­τας τόν κίνδυνο άπό τήν άνερχόμενη δύναμη τών δύο άντιπά- λων. Έτσι, πρότεινε νά μοιράσουν τά λάφυρα μεταξύ τους.

Έγραφε μέ έντιμότητα στον Μπάκιγχαμ (1/11 Μαΐου 1625):

Χάρη στή συναναστροφή μου μέ τόν κύριο Πέττυ, πού τόν έστειλε έδώ ό Κύριός μου ό Άραντελ, έχω βελτιώσει κάπως τις ίκανότητές μου ώς πρός τά άγάλματα πού ή Χάρη σας μέ έχει διατάξει νά άνα- ζητήσω: τουλάχιστον μοΰ έδωσε περισσότερη αυτοπεποίθηση, ώστε νά άποτολμώ νά άγοράσω άντικείμενα τά όποια έγώ ό ίδιος λίγο θά έκτιμοΰσα, έξαιτίας τής παραμόρφωσής τους είτε άπό τό χρόνο είτε άπό άτύχημα.

Πολύ λίγο θά εύχαριστήθηκε ό Άραντελ μέ τό κέρδος πού άποκόμισε ό έπικίνδυνος άντίπαλός του άπό τις προσπάθειες τοΰ δικοΰ του πράκτορα.

Είναι έπίσης φανερό δτι ό Μπάκιγχαμ ήταν σέ θέση νά έκτι- μήσει τά μάρμαρα πού μποροΰσε νά άποκτήσει ό Ρόου πολύ λιγότερο άπό τόν άντίπαλό του. Έγραφε στον Ρόου τό 1626:

Όπως ορθά ύποθέσατε, ουτε έγώ λατρεύω τόσο τήν αρχαιότητα ώστε νά τήν άναζητώ σέ παραμορφωμένες ή κακόμορφες πέτρες* δ­που όμως συναντήσετε τήν ομορφιά νά συνυπάρχει μέ τήν άρχαιότητα σέ ένα άγαλμα, δέν θά έχω αντίρρηση γιά όποιοδήποτε κόστος θά

/ β > γ· ίγκρίνετε οτι αξίζει.

Page 79: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 81,

Φυσικά, αύτή ήταν μιά οδηγία πολύ πιο δύσκολο νά έκπλη- ρωθεΐ άπό εκείνην του Άραντελ. Πάντως ό Ρόου καί ό Πέττυ άρχισαν τήν κοινή τους άποστολή μέ ενθουσιασμό καί μέ μιά τολμηρή άπόπειρα νά έξασφαλίσουν τά άνάγλυφα άπό τή Χρυ­σή Πύλη τής Κωνσταντινουπόλεως:

Ψάξαμε δλη τήν πόλη άλλά δέν βρήκαμε παρά δώδεκα πλάκες άπό ομορφο μάρμαρο, σκαλισμένες μέ ιστορίες, μερικές σέ πολύ έκτυπο άνάγλυφο, πού στηρίζονται σέ κιονίσκους καί είναι έντοιχισμένες σέ δλες τις πλευρές μιας πύλης στολισμένης μέ δύο μεγάλους κίονες, τήν οποία άποκαλοΰσαν στο παρελθόν Χρυσή Πύλη καί ειχε χτιστεί άπό τόν Κωνσταντίνο. ... Έ γώ τις βλέπω έξαιρετικά φθαρμένες, άλλά ό κύριος Πέττυ τις παινεύει πολύ καί λέει δτι δέν έχει δει καλύτερες στις μεγάλες καί άκριβές συλλογές τής Ιταλίας. ... Δέν άξίζουν παρά οί έξι άπό αύτές γιά νά τις κατεβάσουμε. ... Οί τέσσερις πού μου άρέσουν περισσότερο είναι καί οί πιο δουλεμένες: ή μία παριστάνει (δπως σχολιάζουμε) εναν Ένδυμίωνα νά κοιμάται ξένοιαστα δίπλα στά πρόβατά του* ή Σελήνη κατεβαίνει άπό τόν ούρανό μέ ένα δαυλό στο χέρι, παριστάνοντας τή νύχτα, κι ένας έρωτιδέας φτερουγίζει στον άέρα, ύποδηλώνοντας τόν έρωτά της. ... Ή άλλη είκονίζει μιά ιστο­ρία πού δέν τήν καταλαβαίνω, κάποιον αγώνα δρόμου ή ένα παιχνίδι* στή μέση βρίσκεται ένα άλογο, ένας γυμνός νέος τρέχει δίπλα του κι άπλώνει τό χέρι γιά νά τραβήξει ένα άλλο. ... Ή τρίτη είναι ό Πήγα­σος μέ τις Νύμφες ή τις Μούσες. ... Ή τελευταία δείχνει έναν Σάτυ- ρο νά πηδά άνάμεσα στον Ηρακλή, ή έναν άγριάνθρωπο, καί μιά γυναίκα, πού φαίνεται νά τήν άποφεύγει: ό ένας έχει μαστίγιο στο χέρι, ή άλλη μιά κανάτα νεροΰ πίσω της, καί μπορεΐ νά συμβολίζει διάσωση άπό βιασμό. Αύτά δλα είναι ύπερφυσικοΰ μεγέθους καί μάλ­λον μεγαλόπρεπα καί έπιβλητικά παρά ιδιαίτερα ομορφα. ... Θά προ­σπαθήσω νά τά πάρω. Δέν μπορώ νά ύποσχεθώ δτι θά τό έπιτύχω, γιατί βρίσκονται πάνω στήν παλαιά πύλη, τήν πιο περίοπτη τής πό­λης, άν καί τώρα έχει χτιστεί, καθώς άποτελοΰσε τήν είσοδο στο κάστρο πού άποκαλεΐται Έπταπύργιο, τό όποιο δέν ξανάνοιξε άπό τότε πού οί Έλληνες αύτοκράτορες τό έχασαν. “Ά ν προτείνω νά τις κλέψουν, κανείς δέν θά τολμήσει νά καταστρέψει τήν κύρια έδρα τοΰ

Page 80: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

82 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σουλτάνου* ώς έκδούλευση πρός έμέ νά τις αποκτήσω είναι άκόμη πιο άδύνατο, γιατί μας ζηλεύουν πολύ. Μένει μόνο ενας τρόπος: νά εξαγοραστεί κάποιος κληρικός, ώστε νά τις κατηγορήσει πώς εϊναι άντίθετες στή θρησκεία τους καί μέ αύτή τήν πρόφαση νά τις κατεβά­σουν καί νά τις μεταφέρουν σέ κάποιο ιδιωτικό μέρος, απ’ δπου, δταν πια κρυώσει ή ύπόθεση καί χωρίς νά τό ύποπτευθεί κανείς, θά μπο­ρούν νά μεταφερθοΰν. Τό έχω σχεδιάσει γιά τις τέσσερις πλάκες καί μοΰ ζήτησαν γ ι’ αύτό έξακόσιες κορόνες. Γ ιά νά σταλοΰν στήν πατρί­δα μέσα σέ κασέλες, μαζί μέ τά μεταφορικά καί μερικές άλλες δωρο­δοκίες στο λιμάνι, μπορεί νά κοστίσουν άλλες έκατό άκόμη. Τό ποσό εϊναι πολύ μεγάλο, καί μολαταΰτα φοβοΰμαι δτι μάλλον δέν θά τά καταφέρω.

Ό Ρόου εϊχε δίκιο νά εϊναι απαισιόδοξος, διότι άποδείχτηκε αδύνατο νά έκτελέσει τό σχέδιο αύτό. Ή τελική πανωλεθρία έπήλθε επειτα άπό τρεις μήνες, καί άφοΰ εϊχαν ξοδευτεί πεντα­κόσια δολάρια, δταν ό Μέγας Θησαυροφύλακας άνάγγειλε δτι τά άγάλματα ήταν μαγεμένα καί ή μετακίνησή τους θά προκα- λοΰσε ακάποια μεγάλη άλλαγή» στήν πόλη.

Θά ήταν καλύτερα άν εϊχε καταφέρει νά πάρει τά άνάγλυφα, γιατί τώρα πιά έχουν όλότελα χαθεί (βλ. σ. 34).

Μετά τήν άποτυχία αύτοΰ τοΰ σχεδίου, ό Ούίλλιαμ Πέττυ άκολούθησε άνεξάρτητη πορεία, ταξιδεύοντας άκούραστα στήν Πέργαμο, τή Σάμο καί τήν Έφεσο. «Δεν ύπήρξε άλλος άν­θρωπος», έγραφε ό Ρόου στον Άραντελ, τόν Μάρτιο τοΰ 1626, «τόσο κατάλληλος γιά τή δουλειά του, πού νά άντιμετωπίζει κάθε άτύχημα μέ τόσο άδάμαστη ύπομονή* τρώει μέ τούς Έ λ­ληνες στις χειρότερες μέρες* στήν καλύτερη περίπτωση κοιμα- ται σέ σανίδες μαζί μέ τούς ψαράδες* κάνει τά πάντα γιά νά επιτύχει τούς σκοπούς του, δηλαδή νά ύπηρετήσει τήν Εξοχό­τητά σας». Ναυάγησε έξω άπό τήν Έφεσο, μέ δλα τά μάρμαρα πού εϊχε έξασφαλίσει μέχρι τότε, καί φυλακίστηκε ώς κατάσκο­πος, μέχρι νά έγγυηθοΰν γιά τήν καλή του πίστη καί νά εξα­σφαλιστεί ή άποφυλάκισή του. Άπό έκεΐ πήγε στή Σμύρνη,

Page 81: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 83

δπου απέκτησε τή μεγάλη συλλογή πού ειχε ήδη συγκεντρωθεί άπό τόν πράκτορα τοΰ Προβηγκιανοΰ σοφοΰ Νικολά Κλώντ Φαμπρί ντέ Περέσκ, ό όποιος εΐχε φυλακιστεί καί οί άρχαιότη- τές του εΐχαν κατασχεθεί. Άνάμεσά τους βρισκόταν καί τό πιο πολύτιμο άπό τά Μάρμαρα τοΰ Άραντελ: τό Πάριο Μάρμαρο, ένας χρονολογικός πίνακας πού εΐχε καταρτιστεί κατά τήν άρ- χαιότητα, ό όποιος άποτελεΐ κατά μέγα μέρος τή βάση γιά τή χρονολόγηση τής άρχαίας έλληνικής ιστορίας.

Τόν Νοέμβριο τοΰ 1626 ό Πέττυ ήταν στήν Αθήνα. Ή συλ­λογή πού εΐχε συγκεντρώσει, διακόσια άντικείμενα, έφτασε στο Μέγαρο Άραντελ τόν Ιανουάριο τοΰ 1627. Τό μέγαρο, μέ τή νεόδμητη γλυπτοθήκη του (τήν πρώτη τοΰ είδους της στήν Αγγλία), ήταν έτοιμο νά τή δεχτεί.

Τά ρωμαϊκά άγάλματα, πού τόσο εΐχαν καταπλήξει τόν Σερ Φράνσις Μπέικον, εΐχαν γίνει άντικείμενο μεγάλου θαυμασμοΰ: έτοΰτα τά έλληνικά γλυπτά ήταν τά πρώτα πού έφταναν ποτέ στήν Αγγλία. Ιδιαίτερα οί έπιγραφές άποτελοΰσαν μοναδικό άπόκτημα γιά τή συλλογή ένός εύγενοΰς έκείνη τήν έποχή* καί μας λέει πολλά γιά τήν επιστημονική εύσυνειδησία τοΰ Άραν­τελ —παρά τις ειρωνείες τοΰ Κλάρεντον— τό γεγονός δτι ό σοφός Σερ Ρόμπερτ Κόττον βρισκόταν μαζί του κατά τήν άπο- συσκευασία καί τό δτι οί δύο άμέσως κάλεσαν τόν Τζών Σέλ- ντεν (1584-1654), τόν αρχαιοδίφη καί πολιτικό, ό όποιος συμ­φώνησε νά άρχίσει νά δουλεύει γιά τήν άποκρυπτογράφησή τους άπό τήν έπόμενη μέρα.

Τό έργο τοΰ Σέλντεν ΜαηηοΓα Αηιηάβΐίαηα ( ’Αρουνδέλεια Μάρμαρα, 1628) εΐναι ή πρώτη μείζων εργασία κλασικής άρ- χαιολογίας στήν Αγγλία καί άξιόλογο ορόσημο στήν άνάπτυξη τοΰ έπαγγέλματος. Φυσικά, δέν εΐναι καθόλου εις βάρος τής εργασίας τοΰ Σέλντεν τό δτι έκανε καλή χρήση τής βοήθειας τοΰ Όλλανδοΰ λογίου Δανιήλ Χάινσιους στή σύνταξη τοΰ σχο- λιασμοΰ. Άκόμη κι ό άδικημένος Περέσκ δέν μπόρεσε παρά νά επαινέσει τή λογιότητα τής έκδοσης.

Page 82: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

84 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Στον ομορφο τόμο σέ σχήμα 2ο (ίοϋο) δημοσιεύτηκαν είκοσι έννέα έπιγραφές άπό τά «κειμήλια» τοΰ Ούίλλιαμ Πέττυ, συ- νοδευμένες άπό έμβριθεΐς καί συχνά ογκώδεις σημειώσεις. Οί ύποθετικές άποκαταστάσεις γραμμάτων πού έλειπαν τυπώθη­καν σέ κόκκινο χρώμα* άπό τότε αύτό έγινε ή έπικρατούσα συνήθεια. Ένας πολύ επεξεργασμένος χρονολογικός πίνακας καί «έπιχειρήματα» πού παρείχαν διευκρινίσεις γιά τό Πάριο Μάρμαρο τυπώθηκαν σέ ύπόμνημα.

Αύτή ή μεγάλη έπιγραφή είναι μιά πέτρα μέ ύψος 2,50 μέ­τρα καί πλάτος 80 έκατοστά περίπου, πού είχε στηθεί στήν Πάρο. Όταν βρέθηκε τό τμήμα πού άπέκτησε ό Άραντελ ήταν ήδη σπασμένη, καί τό ύπόλοιπο, πού βρέθηκε τό 1897, φυλάσ­σεται τώρα στο Μουσείο τής Πάρου. Είναι άγνωστο ποιοι χά­ραξαν τήν έπιγραφή, άλλά περιέχει τις χρονολογίες τών σπου­δαιότερων γεγονότων τής άρχαίας έλληνικής ιστορίας άπό τήν έποχή τοΰ Κέκροπα, τοΰ πρώτου (μυθικοΰ) βασιλια τής Αθή­νας, μέχρι τήν έποχή πού στήθηκε ή έπιγραφή, τό 264-263 π.Χ. Περιλαμβάνει ποικίλες πληροφορίες γιά τήν πολιτική, στρατιωτική, θρησκευτική καί φιλολογική ιστορία καί εϊναι άρ- κετά λεπτομερειακή ώστε νά παρέχει τή βάση γιά πολλές άπό τις χρονολογίες τής έλληνικής ιστορίας, δπως είναι σήμερα ά- ποδεκτές. Ή έκδοση τοΰ Σέλντεν, δπως θά δοΰμε, κυκλοφόρησε τήν κατάλληλη ώρα.

Στο μεταξύ, οί προσπάθειες τοΰ Ρόου γιά λογαριασμό τοΰ Μπάκιγχαμ δέν εϊχαν άποβεΐ μάταιες. Έχοντας μάθει άπό τόν Πέττυ μερικά πράγματα γιά τήν άρχαία τέχνη, έστειλε στήν

Ελλάδα διάφορους πράκτορες, ένώ ό Πέττυ βρισκόταν στά νη­σιά. Στήν Κέα (Τζιά) άγόρασε δύο άγάλματα, καί στήν Πελο­πόννησο, κυρίως στήν Κόρινθο, διάφορα άγάλματα καί θραύ­σματα —άνάμεσά τους καί ένα κεφάλι πού, κατά μιά εντελώς άπίθανη ύπόθεση, είκόνιζε τόν καταστροφέα τής Κορίνθου, τόν Λεύκιο Μόμμιο. Κι άκόμα, ύδρίες άπό τήν Κόρινθο, άντικείμε- να άπό τή Σπάρτη, άνάγλυφα άπό τήν Άνδρο καί μάρμαρα

Page 83: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 85

άπό τήν Προύσα καί τή Σινώπη —μερικά ζύγιζαν κάπου εναν τόνο: κανένας δέν θά μποροΰσε νά κατηγορήσει τόν Ρόου γιά άδράνεια.

Ά ν έπιθυμείτε νά συνεχιστεί αύτή ή άναζήτηση [έγραφε στον Μπά­κιγχαμ], θά βρίσκονται καθημερινά πολλά σπάνια αντικείμενα, καθώς οί φτωχοί άνθρωποι έχουν στρωθεί στή δουλειά, άποβλέποντας στο κέρδος, καί δλοι σ’ αύτά τά μέρη ένδιαφέρονται γιά τις έρευνες πού κάνουμε ό κύριος Πέττυ καί έγώ. Καθώς δλα δσα ήταν πάνω άπό τό έδαφος έχουν μεταφερθεί στή Βενετία, πρέπει, σάν τούς άνθρακωρύ- χους, νά έμπιστευόμαστε τήν τύχη γιά νά βρούμε κάτι. Βλέπω δμως δτι οί παλιοί χριστιανοί, γιά νά έμποδίσουν τό φθόνο τών Τούρκων, σ’ δλη τήν Ελλάδα καί στά νησιά, έθαβαν τις άρχαιότητές τους, οί όποιες συν τώ χρόνω καί μέ συστηματική προσπάθεια θά άποκαλυφθοΰν.

Στις 27 Ιουνίου 1628 έγραψε στον Μπάκιγχαμ δτι τά μάρ­μαρα θά έφευγαν μέ πλοίο άπό τήν Πάτρα. Στις 23 Αύγούστου ό Μπάκιγχαμ δολοφονήθηκε.

Ή δολοφονία του έκανε τό άστρο τοΰ Άραντελ νά άποκτήσει καί πάλι κάτι άπό τήν παλιά του λάμψη, καί ή άγορά άρχαιοτή- των συνεχίστηκε μέ ταχύ ρυθμό. Τό 1636 έγραφε άκόμη στον Πέττυ γιά νέα άποκτήματα, ή ύγεία του δμως ήταν ήδη κλονι­σμένη. Ή έναρξη τοΰ Εμφύλιου Πολέμου τόν βρήκε στο έξωτε­ρικό, καί άποφάσισε νά παραμείνει έξόριστος στήν Πάδουα, δ­που καί πέθανε τό 1646.

Τήν έποχή τοΰ θανάτου του, ό Άραντελ ειχε στήν κατοχή του 37 άγάλματα, 128 προτομές καί διακόσιες πενήντα έπι­γραφές, καθώς καί σαρκοφάγους, βωμούς, θραύσματα, νομίσμα­τα καί μετάλλια, βιβλία καί χειρόγραφα. Ή συλλογή του συνα­γωνιζόταν άκόμη καί τή συλλογή τοΰ βασιλιά. Μιά ένδειξη τοΰ πόσο άσυνήθιστες ήταν οί προτιμήσεις τοΰ Άραντελ στήν Α γ ­γλία, άλλά καί ένα καλό παράδειγμα γιά τούς κινδύνους πού ένεΐχε ή οίκειοποίηση άρχαιολογικών άντικειμένων, άποτελεΐ τό γεγονός δτι ό γιός του, πού μετά τό θάνατο τοΰ πατέρα του

Page 84: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κληρονόμησε αύτούς τούς θησαυρούς, τούς παραμέλησε έπαί- σχυντα. Τό Πάριο Μάρμαρο, π.χ., χρησιμοποιήθηκε ώς πλάκα γιά τήν έστία. Τότε χάθηκαν οί στίχοι 1-45 τής έπιγραφής, καί μόνο ή έκδοση του Σέλντεν μάς διασώζει αύτό τό τμήμα της. Πολλά άλλα μάρμαρα εΐχαν έντοιχιστεΐ άπό τόν ίδιο τόν Άραν­τελ στούς τοίχους του κήπου του, προφανώς ώς γραφικές δια­κοσμήσεις —άφοΰ δέν ήταν δυνατόν νά μελετηθούν έκεΐ— καί άλλα εΐχαν σωρευτεί άτακτα μέσα στούς κήπους. Ό πρώτος πού πάσχισε νά τά μεταφέρει σέ άσφαλέστερο μέρος ήταν ό Τζών Έβελυν, γνωστός γιά τό ήμερολόγιο πού κρατούσε:

Όταν είδα αύτά τά πολύτιμα μνημεία έλεεινά παραμελημένα καί σκορπισμένα ολόγυρα στούς κήπους καί σέ άλλα μέρη τοΰ Μεγάρου

Άραντελ, δπου τόσο πολύ τά έβλαπτε ό διαβρωτικός αέρας τοΰ Λον­δίνου, προσπάθησα νά τόν κάνω νά τά καταθέσει στο Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης. Αύτό μοΰ τό έπέτρεψε εύχαρίστως καί μοΰ έδωσε τό κλειδί τής γλυπτοθήκης, μέ τήν άδεια νά σημειώσω δλες έκεΐνες τις πέτρες, τά αγγεία, τούς βωμούς κ.λπ. καί οτιδήποτε έβρισκα νά φέρει πάνω του έπιγραφές καί δέν ήταν άγαλμα. Έ τό ι κι έκανα* καί άφοΰ τά έβγαλα καί τά συσσώρευσα μαζί μέ έκεΐνα πού εΐχαν έντοιχιστεΐ στο μαντρότοιχο τοΰ κήπου, έγραψα αμέσως στον Άντικαγκελάριο τ ί κατάφερα καί δτι, άν ήθελαν νά προσφέρουν ύπηρεσία πρός τό Πανε­πιστήμιο (τοΰ όποιου ήμουν κάποτε μέλος), θά έπρεπε νά δοθεί έντο- λή γιά τή μεταφορά τους. ( Ήμερολόγιο, 19 Σεπτεμβρίου 1667)

Άκόμη καί στήν Όξφόρδη τά μάρμαρα ύπέφεραν τήν ταπεί­νωση νά έγκλειστοΰν στον περίβολο τοΰ Αμφιθεάτρου Σέλ- ντον, μολονότι ό Έβελυν φρόντισε νά φυτευτεί μπροστά τους ενας φράχτης άπό αγκαθωτούς θάμνους, γιά νά έμποδίσει τούς περίεργους περαστικούς νά τά βλάψουν άκόμη περισσότερο. Ό ­ταν πιά τά μάρμαρα έφτασαν στή σημερινή τους στέγη, στο Άσμολειανό Μουσείο, τόν 19ο αιώνα, οί καιρικές συνθήκες καί ό χρόνος εΐχαν κάνει τή ζημιά τους.

Τό χειρότερο δμως ήταν δτι πολλά μάρμαρα παρέμειναν στο

Page 85: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 87

Μέγαρο Άραντελ. Ό ϋ. Ε. Ε. Ηαγηθδ8 περιγράφει τί άπέγιναν δταν ό Χένρυ Χάουαρντ αποφάσισε νά γκρεμίσει τδ σπίτι, τό 1677. Μερικά πουλήθηκαν στον Τόμας Χέρμπερτ, πού εγινε άργότερα Κόμης του Πέμπροουκ, ό όποιος καί τά μετέφερε στο Μέγαρο Ούίλτον, κοντά στο Σώλσμπερυ. Τά ύπόλοιπα έγ- καταλείφθηκαν πίσω άπό εναν τοίχο, στο σημείο δπου οί έργά­τες πετουσαν τά σκουπίδια* καί πολλά άπό αύτά θάφτηκαν κά­τω άπό τά άχρηστα οικοδομικά ύλικά του Μεγάρου Άραντελ, γιά νά άνακαλυφθοΰν πάλι δταν άνασκάφτηκαν γιά νά άνοικοδο- μηθοΰν οί οδοί Νόρφολκ καί Χάουαρντ. Άλλα γλυπτά διέθεσε ή χήρα τοΰ Χένρυ καί πολλά άπό αύτά κατέληξαν στήν έδρα τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Φέρμορ, στο Ήστον Νέστον τοΰ Νορθάμπτον, ένώ τά υπόλοιπα άπλώς πετάχτηκαν σέ κάποιο οικόπεδο στο Κέννινγκτον. Όλη αύτή ή ιστορία είναι σχεδόν τραγική.

Ωστόσο, παρά τόν πλημμελή τρόπο μέ τόν όποιο άρχικά φυ­λάχτηκαν καί έκτέθηκαν, καί παρά τόν έγκλεισμό τους στο Μέ­γαρο Άραντελ, τά μάρμαρα είχαν έντονη έπίδραση δχι μόνο στούς λογίους, άλλά καί σέ εναν, τουλάχιστον, διακεκριμένο καλλιτέχνη. Γύρω στο 1620, ό Κόμης τοΰ Άραντελ παράγγει- λε εναν πίνακα, τήν Εγκράτεια τοΰ Σκιπίωνα, στον Αντώνιο βάν Ντάικ, γιά νά τόν δωρίσει στον Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ. (Τό πορτρέτο τοΰ Σκιπίωνα άποδίδει έξιδανικευμένα τά χα­ρακτηριστικά τοΰ Μπάκιγχαμ.) Ό καλλιτέχνης, γιά νά προσ- δώσει τοπικό χρώμα, συμπεριέλαβε στή σκηνή ένα τμήμα μιας ρωμαϊκής ζωφόρου πού σίγουρα άνήκε στή συλλογή τοΰ Άραν­τελ. Πραγματικά, τό πρωτότυπο άνακαλύφθηκε τό 1972 στο Λονδίνο, στον τόπο άνέγερσης μιας οικοδομής, έκεΐ δπου ύψω- νόταν παλιά τό Μέγαρο Άραντελ.9 Οί αρχαιότητες μπαινο­βγαίνουν στο προσκήνιο.

Ή έμφάνιση τοΰ Τζών Σέλντεν στήν ιστορία άπαιτεΐ κάποιο σχολιασμό. Ή προέλευσή του έχει έλάχιστα κοινά σημεία μέ τό άριστοκρατικό περιβάλλον τοΰ Κόμητα τοΰ Άραντελ. Είναι

Page 86: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πρός τιμήν τοΰ τελευταίου δτι ήξερε ποΰ να βρει οχι μόνο καλ­λιτέχνες, άλλά καί άνθρώπους τών γραμμάτων, δταν τούς χρειαζόταν.

Τήν έποχή έκείνη ή λογιοσύνη δέν βρισκόταν μόνο στά Πα­νεπιστήμια. Πολλοί εΐχαν άναπτύξει καί καλλιεργοΰσαν άρ- χαιοδιφικά ένδιαφέροντα. Ένας άπό αύτούς ήταν ό Σέλντεν.

Άλλοι, δπως ό Ρόμπερτ Κόττον ή ό Έντουαρντ Λόιντ (Εά\ναπϊ Πίλνγά), άφιέρωναν τή δραστηριότητά τους στις βρετανικές άρ- χαιότητες. Ξεχώριζε ό Ούίλλιαμ Κάμντεν, ό συγγραφέας τής Βρετανίας (Βήΐαηηία), «τροφού τής άρχαιότητας καί φάρου γιά τις έπερχόμενες γενεές, ώστε νά δουν τό φως τής άπλής άλή- θειας, τής θαμμένης στά έρείπια».

Όλοι αύτοί ήταν άνθρωποι πού πρόθυμα θά ξεστράτιζαν σα­ράντα μίλια άπό τό δρόμο τους γιά νά δουν ένα έρειπωμένο μοναστήρι ή εναν λίθινο περίβολο τών Δρυϊδών. Βιβλία, κερα­μικά δστρακα, χειρόγραφα, νομίσματα καί τοποθεσίες, άποτε- λοΰσαν δλα ύλικό γιά τήν παμφάγα περιέργειά τους. Άνθρωποι σάν κι αύτούς αφιέρωναν τόν περισσότερο χρόνο τους σ’ δ,τι βρισκόταν κοντά τους. Ό Σέλντεν άσχολοΰνταν περισσότερο μέ τις βρετανικές άρχαιότητες παρά μέ τό κλασικό παρελθόν, ένώ ό Τζών Έβελυν έβρισκε τήν ίδια γοητεία στά ταξίδια του στήν

Ιταλία* άκόμη κι αύτός δμως άπολάμβανε έξίσου μέ τις άρχαιό­τητες τής Ρώμης καί τις καινούριες συλλογές αξιοπερίεργων ή σπάνιων άντικειμένων πού έπισκεπτόταν.

Καί σέ πολλές περιπτώσεις έπρόκειτο πραγματικά γιά ά- ξιοπερίεργα άντικείμενα. Άνθρωποι πού εΐχαν λιγότερο πει- θαρχημένα μυαλά άπό τούς ειδήμονες ή τούς νομισματολόγους, άλλά πού πίστευαν είλικρινά δτι θά μπορούσαν νά κατανοήσουν πλήρως τόν κόσμο αρκεί νά συγκέντρωναν αρκετές πληροφορίες γ ι’ αύτόν, οί συλλέκτες αύτοί διοχέτευαν δλη τους τήν ένεργη- τικότητα στήν άπόκτηση κάθε λογής άντικειμένων, τόσο φυσι­κών, δσο καί τεχνητών. Πρόκειται γιά τό πάθος του συλλέκτη γραμματοσήμων ύπό τό πρόσχημα τής άπόκτησης γνώσεων.

Page 87: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό ((βιρτουόζος», δπως αύτοαποκαλοΰνταν, ήταν πραγματικά δοσμένος «στή μελέτη τών πάντων»: άπό τή φυσική ιστορία, τήν άλχημεία καί τή μηχανική, μέχρι τήν πλήρωση πινακοθη­κών καί συλλογών μέ νομίσματα, πετράδια καί σπάνια άντικεί- μενα. Αύτές οί συλλογές, δπως είπε ό Οβπηαη Βαζίη, «μέ τήν άφθονία τους ύποδήλωναν τόν άνεξάντλητο πλούτο τών πλα­σμάτων τής φύσης καί τήν έφευρετικότητα τών μέσων πού χρησιμοποιεί ό άνθρωπος γιά νά εισχωρήσει στά μυστήριά τους».10 Ή συλλογή πού έπισκέφθηκε ό Τζών Έβελυν στήν Ιταλία είναι πολύ αντιπροσωπευτική:

Άφοΰ φτάσαμε στή Ρώμη, στις 13 Φεβρουάριου, μας προσκάλεσαν ξανά στο γραφείο τοΰ Κυρίου Άντζελόνι, δπου μέ δλη μας τήν άνεση εξετάσαμε τά σπάνια αντικείμενα, ιδιαίτερα τις συλλογές του καί τά νομίσματα, πού έκτιμώνται ώς μία άπό τις καλύτερες συλλογές τής Εύρώπης. Μας εδειξε έπίσης δύο άρχαία λυχνάρια, τό ενα αφιερωμέ­νο στήν Παλλάδα, τό άλλο στούς Τερούς Λάρητες, δπως φανέρωναν οί έπιγραφές τους* μερικά άρχαία ρωμαϊκά δαχτυλίδια καί κλειδιά* τήν Αιγύπτια Τσιδα, φτιαγμένη άπό σίδερο* ποικίλα σπάνια άνάγλυ­φα· ώραίους πίνακες ζωγραφικής, κυρίως τόν Χριστό τοΰ Κορρέτζιο, δπου καί ή θαυμάσια αύτοπροσωπογραφία τοΰ καλλιτέχνη* διάφορους πίνακες καί τών δύο Μπασσάνο* εναν μεγάλο άριθμό έ'ργων τοΰ Τι- σιανοΰ, ειδικά τούς Θριάμβους' άπειρα σπάνια φυσικά αντικείμενα, αποξηραμένα ζώα, ινδικές ενδυμασίες καί δπλα, όστρακα κτλ.* ποικί­λα πολύ άρχαία χάλκινα αγάλματα* μερικά λυχνάρια φτιαγμένα άπό τόσο λεπτό πηλό, πού στή διαφάνεια καί στο χρώμα έμοιαζαν μέ χαλ- κηδόνιους λίθους· μεντεσέδες άπό κορινθιακό χαλκό, καθώς καί ενα μεγάλο καρφί άπό τό ί'διο μέταλλο μέ έκείνο πού βρέθηκε στά έρείπια τής Χρυσής Οικίας τοΰ Νέρωνα.

Ό Έβελυν καταγοητεύθηκε, δπως έπρόκειτο νά συμβεΐ καί μέ τούς συγχρόνους του Τράντεσκαντ καί Άσμολ, άπό αύτό τό συνονθύλευμα (ή, κατά τόν ορισμό τοΰ Σάμιουελ Τζόνσον, «τό μουσείο τών λόγιων αξιοπερίεργων αντικειμένων»). Τοΰ άρε­σαν άκόμη καί κάτι καρέκλες φτιαγμένες γιά φάρσες, άπό τις

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 89

Page 88: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

όποιες ξεπηδοΰσε νερό, πού ήταν έκτεθειμένες σέ μια άλλη συλλογή. Ό άρχαιοδιφικός ενθουσιασμός του ήταν τόσος, ώστε δήλωσε κάποτε δτι θά προτιμούσε νά εχει ενα πορτρέτο άπό τήν αρχαιότητα παρά κάποιο άπό τά μεγάλα εργα τοΰ Τισια- νοΰ. Ή αισθητική δέν περιλαμβανόταν στά έφόδια τοΰ άρχαιο- δίφη, καί τόν άφηνε ετσι εκθετο στον περίγελο.

Μερικοί συνέλεγαν στήν κυριολεξία οτιδήποτε. Ένα άπό τά καλύτερα παραδείγματα εϊναι ή συλλογή τής Κοπεγχάγης τοΰ

Ό λε Βόρμ (1588-1654): μιά πρώιμη χαλκογραφία πού τήν ά- πεικονίζει δείχνει εναν καρχαρία νά κρέμεται άπό τό ταβάνι, κιβώτια κατά μήκος τών τοίχων μέ άκαθόριστα δείγματα καί τραπέζια πάνω στά όποια ήταν άπλωμένα διάφορα άντικείμενα καί αρχαιότητες. Ωστόσο ύπερέχει δλων ή «Κιβωτός τοΰ Τρά­ντεσκαντ», ή άξιοπερίεργη συλλογή πού σχημάτισε ό κηπουρός Τζών Τράντεσκαντ (ΙοΗη ΤΓαάβδοαπΐ) ό Πρεσβύτερος, ή οποία τό 1683 άποτέλεσε τόν πυρήνα τοΰ Άσμολειανοΰ Μουσείου. Στά σπάνια άντικείμενά της περιλαμβάνονταν, έκτος άπό κομ­μάτια πουλιών, ζώων καί ψαριών, «μηχανικά κατασκευάσματα σκαλισμένα σέ ξύλο, φτιαγμένα στον τόρνο, χυτά, ζωγραφισμέ­να ... τό ρωμαϊκό μέτρο πού άποκαλεΐται λίγκουλα* τό μαρτύριο τοΰ έπισκόπου τής Άμφιπόλεως, κατασκευασμένο άπό άλάβα- στρο* ... ενα κομμάτι άπό τήν πέτρα τοΰ Κάστρου τοΰ Σαρίγου [Τσιρίγο] δπου εϊχε γεννηθεί ή Ωραία Ελένη* ... πολεμικά δρ- γανα, ένδύματα, ... έργαλεΐα» καί, φυσικά, ενας πλούσιος θη­σαυρός νομισμάτων.

Ή συλλογή τοΰ άρχαιοδίφη εγινε ενας μικρόκοσμος τής φύ­σης. Μερικοί λόγιοι πού άσχολοΰνταν μέ τούς κλασικούς συμ­μετείχαν στήν κυριολεξία σ’ αύτή τή μανία τής κίσσας, δπως ό

Ισαάκ Καζωμπόν, ό όποιος νόμιζε πώς γνώριζε,ολόκληρο τόν άρχαΐο κόσμο, άφιέρωσε τή ζωή του στήν άπόκτηση γνώσης άπό βιβλία καί πέθανε άπό ειλεό, γιατί δέν διέκοπτε τή δουλειά του γιά νά πάει στο άποχωρητήριο. (Ωστόσο, οί έκδόσεις του τοΰ Στράβωνα χρησιμέυσαν πολύ σ’ έκείνους πού έπισκέφθηκαν

90 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 89: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 91

τήν Ελλάδα.) Άλλοι αρχαιοδίφες, πάλι, έξειδικεύονταν, τουλά­χιστον ως ενα βαθμό. Πολλοί έπικέντρωναν τό ένδιαφέρον τους σέ δ,τι θά θεωρούσαμε σήμερα πεδίο του αρχαιολόγου, δπως ό αρχαιοδίφης τής Μικροκοσμογραφίας (1628) τοΰ σαρδόνιου Τζών Έρλ:

... ενας άνθρωπος πού παραδόξως εύδοκιμεΐ στο παρελθόν, καί στήν πραγματικότητα εΐναι έχθρός τοΰ στομαχιού του, απ’ δπου βγάζει πολλά πράγματα πού εΐναι τώρα δλα σάπια καί δυσώδη. ... Πιστεύει στή θρησκεία μας, γιατί λέμε δτι εΐναι πολύ αρχαία* άλλά ενα σπασμέ­νο άγαλμα θά τόν εκανε σχεδόν ειδωλολάτρη. Εΐναι μεγάλος θαυμα­στής τής σκουριάς τών αρχαίων μνημείων καί διαβάζει μόνον δ,τι ό χρόνος τοΰ εχει φάει τά γράμματα. ... Καταδικάζει τά τυπωμένα β ι­βλία ώς νεοτερισμό τής σύγχρονης έποχής, τόν άπορροφα δμως αιω­νίως ενα χειρόγραφο, ιδιαιτέρως αν τό δέσιμό του εΐναι δλο σκωροφα- γωμένο καί ή σκόνη δημιουργεί παρένθεση ανάμεσα σέ κάθε συλλαβή. ... Τό δωμάτιό του, δπου κρέμονται συνήθως περίεργα δέρματα ζώων, εΐναι κάτι σάν οστεοφυλάκιο γιά αξιοπερίεργα κόκαλα* καί ή κουβέν­τα του γ ι’ αύτά, άν καθίσεις νά τόν άκούσεις, θά εΐναι χωρίς τέλος.

Δέν εΐναι καθόλου παράδοξο δτι άνθρωποι μέ τέτοια ένδιαφέ- ροντα θεωροΰνταν συχνά άχρηστοι, παραδομένοι στήν εύχαρί- στησή τους, διεστραμμένοι, ίσως καί έλαφρώς παράφρονες. Γ ιά ενα πράγμα δμως δέν θά μποροΰσε νά κατηγορήσει κανείς τούς περισσότερους άπό αύτούς: γιά κακότητα. Άπό τις ανθρωπι­στικές τους ασχολίες γεννιόταν, ώς έπί τό πλεΐστον, μιά καλο­κάγαθη αδελφοσύνη ανάμεσα σέ ειδικούς μέ παρόμοια ένδιαφέ- ροντα. Οί σχέσεις τους ήταν διεθνείς καί μία άπό τις κεντρικές μορφές ήταν ό πιο αντιπροσωπευτικός «βιρτουόζος» άπό δ- λους, ό Νικολά Κλώντ Φαμπρί ντέ Περέσκ, κοντά στήν πόλη Αίξ-άν-Προβάνς (1580-1637). Αλληλογραφούσε μέ τά πιο φωτισμένα πνεύματα τής έποχής του: τόν Μεούρσιο (ΙοΗαη ΜβιΐΓδ), τόν Ρόμπερτ Κόττον, τόν Σκαλίγερο (]. 1. δοα1ί§θΐ·), τόν Κασσιάνο ντάλ Πότσο, προστάτη τοΰ Πουσσέν, καί τόν

Page 90: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

92 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ροΰμπενς. Εύτυχώς γιά μας, τιμήθηκε άπό τον Πιέτρο Γκασ- σέντι μέ μιά περίτεχνη βιογραφία, ενα έγκώμιο, πού ολοκλη­ρώθηκε τό 1639, έκδόθηκε τό 1641 καί μεταφράστηκε στά άγγλικά (μέ άφιέρωση στον Τζών Έβελυν) τό 1657. Ό Γκασ- σέντι περιλαμβάνει καθετί πού θά μπορούσε νά μας ενδιαφέρει, καθώς καί πολλά πού δέν έχουν ένδιαφέρον: εκφράζει τόν εν­θουσιασμό του γιά τό πόσο γοητευτική ήταν ή εμφάνιση του Περέσκ, ό όποιος κλίνει πρός τό μέρος μας άγριος καί άναμαλ- λιασμένος άπό τήν προμετωπίδα του βιβλίου του, ζητώντας συγγνώμη γιά τήν άποτυχία τών ζωγράφων νά τόν άπεικονί- σουν σωστά.

Όπως οι Άγγλοι άρχαιοδίφες, καί όπως ό Σπόν (βλ. Κεφά­λαιο Δ ') μετά άπό αύτόν, ό Περέσκ άρχισε τις άρχαιοδιφικές του έρευνες στήν πατρίδα του μέ τή μελέτη τών άρχαιοτήτων τής γενέτειράς του, τής Προβηγκίας. Στά δεκαοκτώ του ταξί­δεψε στή Ρώμη, όπου πέρασε μερικά χρόνια μελετώντας τήν τοπογραφία καί τά μνημεία της, άξιοποιώντας τό χρόνο του μέ τό νά μελετά τις ώρες πού άλλοι άφιέρωναν σέ «παιχνίδια, θεα­τρικά έργα, συμπόσια ή σέ διασκεδάσεις μέ γυναίκες».

Τό 1604 ήταν πίσω στο Αϊξ, μέ τό κεφάλι του ήδη καλογε- μισμένο, καί έτοιμος πλέον νά πλουτίσει τή βιβλιοθήκη του καί τή συλλογή του. Έδώ έγινε μέλος τής Γερουσίας καί δικαστής. Τίποτε όμως δέν βρισκόταν έξω άπό τούς ορίζοντες τής γνώ­σης του. Ειδικεύτηκε στήν ιατρική, ένδιαφέρθηκε γιά τή γενεα­λογία, τήν έραλδική, τή νομισματική, τήν οπτική, τήν άνατο- μία* οί συλλογές του περιλάμβαναν-βιβλία, νομίσματα, ρωμαϊκά μέτρα, θάμνους καί γάτες Άγκύρας. Τό 1610 άνυπομονουσε νά άποκτήσει ένα τηλεσκόπιο καί τό 1613 άπασχολήθηκε έξίσου μέ δύο άνακαλύψεις πού έγιναν στήν Ντωφίν: μερικών νομισμά­των τοΰ Μαρίου καί ένός «Γίγαντα» (ή έλέφαντα).

Έδειχνε μεγάλη εύφυΐα στά στρατηγήματά του γιά τήν άπό- κτηση νέων άρχαιοτήτων. Όπως είδαμε, διατηροΰσε έναν πρά­κτορα στήν Ανατολική Μεσόγειο. Ειχε έπίσης έναν πράκτορα

Page 91: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΥΛ Λ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ 93

στο Κάιρο, κάποιον Βενετό όνόματι Σεγκέτζι, καί δέν περι- φρονοΰσε καθόλου τήν ιδέα νά προωθήσει τόν έαυτό του ώς τόν επόμενο Γ άλλο πρόξενο έκεΐ, αποβλέποντας στά πλεονεκτήμα­τα πού θά μποροΰσε νά έξασφαλίσει ή γνώση άπό τήν πολιτική δύναμη.

Τό 1620 άπέκτησε εναν σκαλισμένο σαρδόνυχα καί εναν άχά- τη, καί τρία χρόνια άργότερα ό σαρδόνυχας αύτός άποτέλεσε τό θέμα τής πρώτης έπιστολής του πρός τόν ζωγράφο Ροΰ- μπενς, πού ήταν κι ό ίδιος ένθερμος συλλέκτης σφραγιδόλιθων καί γεμάτος ένθουσιασμό γιά τήν άρχαία τέχνη. (Ήταν πράγ­ματι αύτοδικαίως ενας άληθινός άρχαιοδίφης: θεωροΰσε τή συν­θήκη άνάμεσα στή Σμύρνη καί τή Μαγνησία τό πιο γοητευτι­κό άντικείμενο άπό δλη τή συλλογή τοΰ Κόμη τοΰ Άραντελ —κρίση πού μας έκπλήσσει δταν προέρχεται άπό εναν καλλι- τέχνη.)

Ό Περέσκ ήταν πάντοτε γενναιόδωρος μέ τή συλλογή του, συχνά δάνειζε βιβλία χωρίς τήν έλπίδα νά τά ξαναδεΐ ποτέ, έ­κανε άνταλλαγές νομισμάτων καί έπιγραφών. Δέν έξέδωσε τ ί­ποτε, καί δλη του ή εύχαρίστηση έγκειτο στήν άναπόληση τών γνώσεών του καί στο νά τις μοιράζεται μέ τούς μορφωμένους φίλους του. Έτσι, δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι δέν δυσανασχέ­τησε καθόλου μέ τήν άπώλεια τών μαρμάρων γιά τά όποια ό πράκτοράς του, ό Σάμσον, είχε πληρώσει πενήντα κορόνες. Ό ­ταν τά άπέκτησε ό Πέττυ γιά λογαριασμό τοΰ Κόμη τοΰ Άραν­τελ, ό Περέσκ δέν ένιωσε καθόλου φθόνο: άντίθετα, χάρηκε «ό­ταν άκουσε δτι αύτά τά σπάνια μνημεία τής άρχαιότητας έπε­σαν στά χέρια ένός τόσο διακεκριμένου ήρωα* κι άκόμη περισσό­τερο, διότι έμαθε δτι ό παλιός του φίλος, ό Σέλντεν, εύτυχώς είχε σχεδιάσει αύτά τά μνημεία». Τό μόνο του παράπονο ήταν δτι ό Σέλντεν δέν είχε έπαρκώς άναγνωρίσει τό ρόλο τοΰ Πέτ­τυ, ό όποιος έσωσε τά μάρμαρα «άπό τή βαρβαρότητα».11

Ό Γκασσέντι δέν παραλείπει νά άπαριθμήσει τις άρρώστιες άπό τις όποιες ύπέφερε ό λόγιος έξαιτίας τής καθιστικής ζωής

Page 92: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

—αιμορροΐδες, κυστίτιδα, πόνους στήν πλάτη— καί μας εκθέτει λεπτομερώς τήν εύχαρίστηση τοΰ Περέσκ δταν άπέκτησε τις πρώτες του τουλίπες, πώς γιάτρεψε ενα άρρωστο κουταβάκι μέ θηριακή,* πώς έτοίμασε εναν χάρτη τής Προβηγκίας, τις έρευ- νές του σχετικά μέ τούς άνέμους καί τις παλίρροιες, τούς Τρί­τωνες, τις έκλείψεις, τά κοράλλια καί τις άρχαιότητες τών Κραιγείων Άλπεων, τις άναζητήσεις του γιά ενα άντίτυπο τοΰ 5Ανάπλου τοΰ Βοσπόρου τού Διονυσίου Βυζαντίου,** τά γράμ­ματά του στον Σέλντεν γιά τόν προσανατολισμό τών άγγλικών έκκλησιών ή τις προσπάθειές του νά έκθρέψει χαμαιλέοντες.

Έκτιμοΰσε τά νομίσματα καί τά άγάλματα, διότι άπό αύτά «μπορούμε νά μάθουμε ποιά ήταν ή φυσιογνωμία καί ή ένδυμα- σία περιφανών άνδρών καί διάσημων γυναικών, πού άπολαμβά- νουμε νά άκοΰμε διηγήσεις γιά τή δράση τους», μιά άποψη πού θά τή συμμερίζονταν οί σύγχρονοί του, ίσως καί ό Μονταίνιος.

Ανθρώπους σάν τόν Περέσκ τούς άγνοεΐ ή πρόοδος τής άρ- χαιολογίας. Οί λόγιοι δπως ό Σκαλίγερος καί οί καλλιτέχνες δ­πως ό Ροΰμπενς διατηρούν τή φήμη τους* άλλά ή φλόγα πού συντήρησαν ό Περέσκ καί οί δμοιοί του είναι ή άληθινή άγάπη γιά τή μάθηση καί γιά τό παρελθόν. Οί συζητήσεις καί ή άλλη- λογραφία τοΰ Περέσκ ήταν άφάνταστα συναρπαστικές, άν καί τώρα εΐναι σάν νά ξεφεύγει κι αύτός λίγο λίγο μέσα άπό τά χέρια μας, δπως καί ό Κυριάκός. Όταν δμως τέτοιοι βιρτουό­ζοι έπαψαν νά έχουν τή θέση τους στή χορεία τών λογίων, ό κό­σμος έγινε πιο άνιαρός.

94 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

* [θηριακή ή θεριακή: αντίδοτο γιά τά δηλητηριώδη δήγματα.]* * [Διονύσιος ό Βυζάντιος: έποποιός* άκμασε περί τό 175 μ.Χ. Άπό τό

εργο του 1Ανάπλους του Βοσπόρου σώζεται ενα τμήμα, σέ λατινική μετά­φραση, στο εργο τοΰ Πέτρου Γύλλιου Όβ ΒοδροΓΟ ΤΗγάοιοο, Ιώ ή III.]

Page 93: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

ΑΡΧΑΙΟΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΕΣ: Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΖΑΚ ΣΠΟΝ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΖΩΡΤΖ ΟΥΕΛΕΡ

"Οταν η Ευρώπη βγήκε άπό τή βαρβαρότητα, οί πρώτες της σκέψεις στράφηκαν πρός την Άθηνα. «Τ ί άπέγινε η Άθηνα;» ηταν η κραυγή όλων κι όταν μαθεύτηκε δτι τά έρείπιά της υπήρχαν άκόμη, οί μορφωμένοι καί οί ευφυείς συνέρρευσαν έ­κεΐ, σάν νά εϊχαν άνακαλυφει τη χαμένη τέφρα του γονιού τους.

Σ α τ ω β ρ ι α ν δ ο ς

Ή Ελλάδα στη δεκαετία τοΰ 1670

Στήν Εθνική Πινακοθήκη στο Κάρντιφ υπάρχει ενας πίνακας τοΰ Νικολά Πουσσέν, Τό σώμα του Φωκίωνα μεταφέρεται έξω άπό τήν 1Αθήνα. Ζωγραφισμένος τό 1648, παρουσιάζει σέ πρώ­το πλάνο τις μικρές μορφές τών νεκροπομπών τοΰ Φωκίωνα, ένώ στο βάθος υψώνονται τά κτίρια τής Αθήνας. Ή άναπαράσταση τής πόλης είναι τελείως φανταστική. Διακόσια χρόνια μετά τήν έποχή πού δ Κυριάκός έκανε τά πρώτα σχέδια τοΰ Παρθενώνα, ό Πουσσέν γιά τόν πίνακά του έπρεπε νά βασιστεί άποκλειστικά στή φαντασία του καί σέ μερικές γραπτές περιγραφές. Ένας κυ­κλικός πύργος μέ έναν άνεμοδείκτη σέ μορφή Νίκης στήν κορυφή του θυμίζει άμυδρά τούς «Άέρηδες», πού ό Πουσσέν πιθανόν νά τούς γνώριζε άπό τήν περιγραφή τοΰ Βιτρούβιου. Άλλα οικοδο­μήματα μοιάζουν περισσότερο μέ τά μνημεία τής Ρώμης, ιδίως ενα κτίριο μέ τροΰλο, πού θυμίζει τό Πάνθεον. Άλλα είναι συμ­βατικές κλασικίζουσες έπινοήσεις ρωμαϊκοΰ τύπου.

Page 94: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

96 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Είναι αλήθεια πώς ό Πουσσέν δέν εΐχε κατά νοΰ νά κάνει μιά άναπαράσταση τής Αθήνας πού θά μπορούσε νά χρησιμεύσει ώς εικονογραφημένος τουριστικός οδηγός, καί σ’ αύτό βρίσκε­ται μέσα στήν παράδοση καλλιτεχνών σάν έκεΐνον πού εικονο­γράφησε τό ΕώβΓ οΗγοπιοβγιλιπ του Χάρτμαν Σέντελ (1493), δπου μερικές ξυλογραφίες μέ τυποποιημένες άπόψεις πόλεων χρησιμοποιούνται γιά περισσότερες άπό μία τοποθεσίες.

Ώραΐο παράδειγμα τής άμάθειας καί τής άδιαφορίας άκόμη καί τοΰ μορφωμένου κόσμου άποτελοΰν τά σχόλια τοΰ Ρόμπερτ Μπάρτον (Κο1)6Γΐ ΒιιγΙοπ) στήν Ανατομία της μελαγχολίας.

Τό φανάρι στήν Αθήνα χτίστηκε άπό τόν Ξενοκλή, τό θέατρο άπό τόν Περικλή, τό περίφημο λιμάνι άπό τόν Μυσικλή, τό Παλλάδιο άπό τόν Φειδία, τό Πάνθεον άπό τόν Καλλικράτη* άλλά δλα αύτά τά σπου­δαία μνημεία έχουν άπό καιρό φθαρεί καί ερειπωθεί καί μόνο τά ονό­ματα αύτών πού τά οικοδόμησαν άκμάζουν χάρη στούς συγγραφείς.( ΐι ι , ί,

Παρά τή γοητεία πού άσκοΰσε πάνω τους ή άρχαιότητα, καί παρά τήν άντοχή τους στά ταξίδια καί στις κακουχίες, οί ιστο­ριοδίφες γενικά δέν πάτησαν τό πόδι τους σέ έλληνικό έδαφος. Στήν ’Αγγλία οί άρχαιοδίφες έκαναν άνασκαφές καί οί έπιτυ- χίες τους δικαίωναν αύτή τή δραστηριότητα. Ή μόδα δμως δέν έπεκτάθηκε στον έλληνικό κόσμο. Μόλις τό 1686 ό Γάλλος αρχαιοδίφης Μπωντελό ντέ Νταιρβάλ μπόρεσε νά δει τό ταξίδι καί τή σπουδή τών άρχαιοτήτων ώς τήν άφετηρία τής σοφίας καί έγραψε τό βιβλίο του Περί της χρησιμότητας τών ταξίδιών και του πλεονεκτήματος που προσφέρει στους σοφούς ή ερευνά τής αρχαιότητας.

Εύτυχής συγκυρία συνένωσε στον ίδιο άνθρωπο τις ιδιότητες τοΰ άρχαιοδίφη καί τοΰ περιηγητή. Αύτός ό άνθρωπος ήταν ό Ζάκ Σπόν (Ιαοφίβδ δροη), πού πέρασε τούς μήνες άπό τόν Ιού­λιο τοΰ 1675 ώς τόν Μάρτιο τοΰ 1676 στήν Ελλάδα καί στή Μικρά Άσία καί έγραψε τήν πιο έγκυρη περιγραφή τών άρ-

Page 95: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 97

χαιοτήτων τους, ή οποία έπρόκειτο νά παραμείνει στο προσκή­νιο γιά έναν αιώνα. Τό βιβλίο τοΰ συνταξιδιώτη του Τζώρτζ Ούέλερ ( 0 θ ο γ § 6 ΨΙιβΙβτ) εγινε κι αύτό έξίσου διάσημο, τουλά­χιστον στήν Αγγλία. Μολονότι πολλές άπό τις πληροφορίες του προέρχονταν άπό τήν άφήγηση τοΰ Σπόν, ήταν πιο έκτετα- μένο, διανθισμένο μέ στοιχεία βοτανικής, παρατηρήσεις γιά τά τουρκικά ήθη καί καυστικά σχόλια (πού ό Ούέλερ τά ονόμαζε «Θεϊκούς Συλλογισμούς») σχετικά μέ τό Ίσλάμ καί τήν Όρ- θόδοξη Έκκλησία. (Μετά τήν έπιστροφή του, ό Ούέλερ εγινε ιερέας τής Άγγλικανικής Εκκλησίας.)

Όσοι έπισκέπτονταν τήν Ελλάδα τά πρώτα τρία τέταρτα τοΰ 17ου αιώνα ήταν κυρίως άνθρωποι μέ κλασική, παιδεία πού άγαποΰσαν τις περιπέτειες ή έκαναν τουρισμό, γιά νά χρησιμο­ποιήσουμε τόν δρο άναχρονιστικά. Όταν ξεκίνησαν ό Σπόν καί ό Ούέλερ, τά τυπωμένα ταξιδιωτικά κείμενα μετριοΰνταν στά δάχτυλα, ένώ δέν ύπήρχε τίποτε πού νά άφορα ειδικά τις άρ- χαιότητες τής Ελλάδας. Άπό τήν άγγλική πλευρά ύπήρχαν τά ταξιδιωτικά ήμερολόγια άνδρών δπως ό ακατάβλητος Τόμ Κό- ρυατ, «ταξιδιώτης τής διανόησης», ό έπίμονος Φύνς Μόρυσον καί ό σοβαρός Χένρυ Μπλάντ, πού έκαναν τό καθήκον τους καί συγκέντρωσαν τις παρατηρήσεις τους. Μεγαλύτερη είναι ’ ή γοητεία ένός άνθρώπου έριστικοΰ, άπογοητευμένου, παράξενου καί χολερικοΰ, τοΰ Ούίλλιαμ Λίθγκοου, ένός Σκοτσέζου πού ά­φησε τή γενέτειρά του, τό Λάναρκ, όντας ύπό δυσμένεια, τό 1610. Τό βιβλίο του ΚαΓβ ΑάνβηΐιΐΓβδ αηά Ραίηβίυΐΐ ΡβΓββτίηα- ΐίοηδ (Σπάνιες περιπέτειες και έπώδυνες περιηγήσεις) ύπήρξε δημοφιλές καί, μολονότι άνατυπώθηκε πολλές φορές, σήμερα είναι σπάνιο. Πότε πεισματάρης, πότε μεμψίμοιρος καί πότε τραχύς, ό Λίθγκοου φαίνεται δτι εϊχε ταλέντο στο νά προσελκύ­ει φασαρίες. Τή μιά τόν πιάσαν πειρατές, τήν άλλη άνακατώ- θηκε έπίτηδες γιά νά βοηθήσει τήν άπόδραση ένός Ούγενότου πού κατηγοροΰνταν γιά φόνο στον Χάνδακα τής Κρήτης. Βασα­νίστηκε άπό τήν ισπανική Ιερά Εξέταση* τοΰ άνατέθηκε άπό

Page 96: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

98 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τούς ναυτικούς, πού τόν ανέχτηκαν ώς έπιβάτη, τό θλιβερό κα­θήκον νά φυλάξει νυχτερινή σκοπιά στήν Εύβοια* κοιμήθηκε στο ύπαιθρο στο Άργος, «έχοντας τή γή γιά μαξιλάρι»* κι δ­μως, τοΰ συγχωρεΐ κανείς τήν άνοησία καί τήν γκρίνια του, χά­ρη στή θαυμαστή γλαφυρότητα τοΰ γραψίματός του. Τοΰ άρεσε νά επιδεικνύει τήν κλασική του μόρφωση άναφέροντας τόν Λα­βύρινθο τής Κρήτης καί συγχέοντας άνέμελα τήν Όλυμπία μέ τόν Όλυμπο. Έδωσε μεγάλη έμφαση στήν έπίσκεψή του στήν «Τροία», δπου, δπως ό Μέγας Αλέξανδρος, έτρεξε γύρω άπό τόν τάφο τοΰ Άχιλλέα —άν καί εκείνη πού έπισκέφτηκε στήν πραγματικότητα ήταν άτυχώς ή Αλεξάνδρεια Τρωάς. Μολονό­τι διασκεδαστικός, δέν μποροΰσε νά προσφέρει πολλά στον λό­γιο περιηγητή ή στον αύτοδίδακτο.

Διαφορετική ήταν ή περίπτωση τοΰ Σέρ Τζώρτζ Σάντς ( 8 ι γ

Ο θ ο γ § θ δ α η ά γ δ ) , τοΰ πιο πρόσφατου περιηγητή πού δημοσίευσε τις έντυπώσεις του, ένώ τό βιβλίο του ήταν τό πιο λόγιο έργο τοΰ είδους πού έμφανίστηκε ώς τήν έποχή έκείνη άπό Άγγλο συγγραφέα. Ήταν ένας πολυτάλαντος άνθρωπος. Γεννημένος τό 1578, ύπήρξε άπό τά ιδρυτικά μέλη τής άποστολής στή Βιργινία, τό 1621, δταν έγκαταστάθηκε ή πρώτη άποικία στά πλούσια έδάφη τοΰ άμερικανικοΰ νότου. (Όσο βρισκόταν έκεΐ, χρησιμοποίησε τό χρόνο του γιά νά εκπονήσει μιά πλήρη μετά­φραση τών Μεταμορφώσεων τοΰ Όβιδίου, ή οποία ύπήρξε ή στερεότυπη μετάφραση, τουλάχιστον ώς τήν έποχή τοΰ Ντράι- ντεν.) Τό πρώτο του ταξίδι στο έξωτερικό, πού έγινε τό 1610, ειχε άκολουθήσει τό καθιερωμένο δρομολόγιο τών προσκυνητών πρός τούς Αγίους Τόπους: ή περιγραφή τοΰ ταξιδιοΰ του άπο- καλύπτει πολύ εύρύτερη κλασική μόρφωση άπό όποιουδήποτε άλλου προσκυνητή ή περιηγητή πριν άπό αύτόν. Δέν ύπάρχει ένδειξη δτι ό Ούέλερ καί ό Σπόν χρησιμοποίησαν καί πολύ τό βιβλίο τοΰ Σάντς, καί τά σχέδια καί οί χάρτες τους, μολονότι μέτρια, άποτελοΰν πρόοδο σέ σχέση μέ τις δικές του τοπογρα­φικές πληροφορίες. .

Page 97: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 99

Οί Γ άλλοι ταξιδιώτες είχαν νά προσφέρουν ακόμη λιγότερα. Τό 1583 ό άρχιβοτανολόγος τοΰ βασιλια, ό Πιέρ Μπελόν, ειχε διασχίσει τό Αιγαίο, άλλά τό ένδιαφέρον του ήταν στραμμένο κυρίως στή Φυσική 'Ιστορία, αν καί πρόσεξε λίγο καί τις αρ­χαιότητες τής Κρήτης, τής Λήμνου καί τής Τρωάδας. Τόν 17ο αιώνα οί περισσότεροι ταξιδιώτες διέσχιζαν τήν Ελλάδα μόνο καθ’ οδόν πρός μακρινότερους προορισμούς: ό Ταβερνιέ (1631) καί ό Σαρντέν (1664-1670) πρός τήν Περσία καί τις εμπορικές της εύκαιρίες* ό Τεβενό (1655), σάν καλός περιηγητής, πηγαί­νοντας, μετά τήν Κωνσταντινούπολη, στήν Αλεξάνδρεια καί στά ' Ιεροσόλυμα. Τό ίδιο καί ό ταραχοποιός Λά Μπουλλαί λέ Γκούζ, πρεσβευτής στο Ίσπαχάν άπό τό 1665* ό Μπερνάρ ντέ Μονκονύ, τό 1645, καί ό Άντουάν ντέ Μπάρ, «ό Δον Ζουάν τοΰ Αρχιπελάγους», τό 1673. Τά άρχαιοδιφικά ένδιαφέροντα βρίσκονταν τελείως στο περιθώριο τών σκοπών τους.

Μεγαλύτερη παιδευτική πρόοδος προήλθε άπό μιά αναπάν­τεχη πλευρά. Οί καθολικοί βασιλιάδες, ιδιαίτερα οί Γάλλοι, έστελναν συνεχώς ιεραποστολές γιά νά προσηλυτίσουν τούς

Έλληνες: άνάμεσά τους ήταν οί Καπουτσίνοι στήν ’ Αθήνα (άπό τό 1658) καί οί Ιησουίτες στο Νεγροπόντε (Χαλκίδα) καί στή Σαντορίνη (ένας άπό αύτούς, ό Πατήρ Ρισάρ, συνέγραψε μιά πλήρη ιστορία, στήν οποία περιλαμβάνεται μιά άπό τις πρωιμό- τερες έλληνικές ιστορίες γιά βρικόλακες). Ή κυριαρχία τών Βενετών στά νησιά ειχε δώσει στον καθολικισμό κάποια έρεί- σματα, έστω καί άσθενικά* καί ή παρουσία τών ιεραποστολών άναπόφευκτα ύπενθύμιζε στις χώρες πού τις είχαν άποστείλει τήν ύπαρξη τής Ελλάδας.

Οί Καπουτσίνοι τής Αθήνας, οί όποιοι στεγάζονταν σέ ένα μοναστήρι πού ειχε ένσωματώσει στον τοίχο τοΰ κήπου τής κου­ζίνας του τό Μνημείο τοΰ Λυσικράτους, ήταν οί πρώτοι πού έ- τοίμασαν ένα χάρτη τής άρχαίας Αθήνας. Καί ένας Ιησουίτης, ό Πατήρ Μπαμπέν, ήταν έκεΐνος πού συνέθεσε τήν πρώτη έξ αύτοψίας γραπτή περιγραφή γιά τήν τοπογραφία τής Αθήνας.

Page 98: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

100 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εντούτοις, πολύ λίγο μας προετοίμαζαν αύτά γιά τήν άφοσί- ωση μέ τήν οποία ό Σπόν καί ό Ούέλερ ξεκίνησαν νά μελετή­σουν τήν Ελλάδα καί τά έρείπιά της, νά άνακαλύψουν εναν πο­λιτισμό του παρελθόντος άξιο κάθε σεβασμού καί ικανό νά προ­σφέρει άξιες στον σύγχρονο κόσμο.

Τήν έποχή εκείνη ή Ανατολική Μεσόγειος δέν ήταν καθόλου εύκολος προορισμός, ούτε καλοδεχόταν τούς ταξιδιώτες. Ό πό­λεμος μεταξύ τής Βενετίας, πού μέχρι πρόσφατα κυβερνούσε ενα μεγάλο μέρος τού Αρχιπελάγους, καί τής Τουρκίας, πού κυ­ριαρχούσε τώρα στά νησιά καί στήν ήπειρωτική Ελλάδα, σιγό- καιε διαρκώς. Τοπικά ή ένταση έκφραζόταν μέ τις συνεχείς τρι­βές μεταξύ τών καθολικών καί τών ορθόδοξων κοινοτήτων στά νησιά. Στο έπίπεδο τής διεθνούς πολιτικής, ή άνησυχία έστιαζό- ταν στήν πολιορκία τής Κρήτης, στήν οποία οί Τούρκοι είχαν εισβάλει τό 1645, άλλά δέν μπόρεσαν νά τήν ύποτάξουν τελικά παρά τό 1669. Ή μακρά πολιορκία τοΰ Χάνδακα ειχε ήδη έμ- πνεύσει στήν Ιταλία ή στή Γ αλλία περισσότερα άπό ένα σχέδια γιά μιά νέα Σταυροφορία. Ή Γαλλία έφτασε νά στείλει πλοία γιά νά βοηθήσουν τή Βενετία τό 1661 —κίνηση πού, φυσικά, δέν εύχαρίστησε τούς Τούρκους, οί όποιοι άντέδρασαν περικόπτον­τας τά έμπορικά προνόμια τών Γ άλλων, τις διομολογήσεις, στήν όθωμανική αύτοκρατορία. Τό 1673 ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ στάλθηκε ώς πρεσβευτής γιά νά άνανεώσει τις διομολογήσεις μέ δρους πιο εύνοϊκούς γιά τή Γ αλλία —σκοπό πού τόν ειχε έπι- τύχει μόνο έν μέρει δταν άνακλήθηκε έξι χρόνια άργότερα.

"Άν καί ή Τουρκία ήταν πρόθυμη νά κάνει έπίδειξη δυνάμεως κατά τής Κρήτης καί τής Βενετίας, ήταν ώστόσο άνίκανη νά καταπολεμήσει τή γενικότερη άπειλή τών κουρσάρων τής Μπαρμπαριας, οί όποιοι έκαναν τή ναυσιπλοΐα στή Μεσόγειο τόσο έπικίνδυνη, ώστε ένας ναύτης πού βρισκόταν στήν αιώρα του τό βράδυ μποροΰσε νά βρεθεί τό πρωί σκλάβος στις γαλέ- ρες, μέ τήν άπελευθέρωσή του νά έναπόκειται στήν τύχη, στήν τολμηρή άπόδραση ή στήν αναμονή έπί δεκαετίες.

Page 99: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ή τουρκική διακυβέρνηση ήταν σκληρή, αιμοσταγής καί άρ- πακτική. Ήταν έπίσης ανίκανη. Ώς έπί τό πλεΐστον οί πληθυ­σμοί ήταν έγκαταλελειμμένοι στή μοίρα τους, αρκεί νά πλήρω­ναν τόν κεφαλικό φόρο. Τό παιδομάζωμα, πού παλαιότερα εΐχε έπιβληθεΐ σέ κάθε χριστιανική οικογένεια γιά νά τροφοδοτεί τά τάγματα τών Γενιτσάρων τής Κωνσταντινούπολης, εΐχε μόλις πρόσφατα καταργηθεΐ, παρέμεναν δμως πολλές καταχρήσεις.

Ό Φύνς Μόρυσον σημείωσε άρκετές στο ήμερολόγιό του, άλλά άπέφυγε νά τις περιλάβει στήν έκδοση τοΰ βιβλίου του. Ό Σάντς φαίνεται δτι εΐχε τόσες αυταπάτες, ώστε έβλεπε τή ζωή τών κατοίκων τής Λέσβου εντελώς ειδυλλιακή:

Τό συνηθισμένο τους ποτό εΐναι τό νερό, μιά φορά τήν ήμέρα δμως θά ζεστάνουν τό αίμα τους μέ μιά γουλιά κρασί, άρκόύμενοι σ’ αύτό δπως έκεΐνοι πού μέ τις ποικιλίες τής γής χορταίνουν τή βουλιμία τους. ... Δουλεύουν δταν θέλουν καί κοιμούνται δταν είναι κουρασμέ­νοι ... εΐναι τόσο εύθυμοι μέσα στή φτώχεια τους, πού χορεύουν δσο αντέχουν τά πόδια τους καί τραγουδοΰν μέχρι νά βραχνιάσουν, απαλ­λαγμένοι άπό τις φροντίδες καί τούς φόβους πού συνοδεύουν τά πλούτη.

Άλλά ή Ελλάδα ήταν φτωχή καί οί περισσότεροι άνθρωποι ζοΰσαν υπό άθλιες συνθήκες. Εντούτοις, οί ταξιδιώτες περιω­πής μποροΰσαν νά έχουν εξασφαλισμένη φιλοξενία στις πόλεις στά σπίτια τών μεγιστάνων, καί ιδιαίτερα τών προξένων.

Πρόξενος στήν Αθήνα ήταν ό Ζάν Ζιρώ (ίβαη Οΐι-αικί, 1658- μετά τό 1688), ό όποιος φαίνεται δτι φιλοξένησε άρκετούς Φράγ- κους επισκέπτες. Όπως ό συμπατριώτης του Φωβέλ ένάμιση αιώνα άργότερα, ήταν ξεναγός καί οικοδεσπότης, σύμβουλος καί ψυχαγωγός δλων τών ξένων έπισκεπτών τής παρακμασμέ­νης πόλης. Καί πραγματικά θά έβρισκαν ψυχαγωγία, άν άλη- θεύει μιά σύγχρονη περιγραφή:

Αύτός ό Ζιρώ εΐναι εύφυής άνθρωπος, μέ ικανότητες, άλλά άγαπα τή διασκέδασή του, καί ιδιαίτερα τή χαρτοπαιξία* γιατί υπάρχουν χαρτοπαΐχτες στήν Αθήνα, όπως καί σέ άλλα μέρη: δταν τόν έδιωξαν

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 101

Page 100: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

102 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

άπό πρόξενο τής Γαλλίας, τά κανόνισε μέ μερικούς άνθρώπους καί εγινε έκεΐ πρόξενος τής Αγγλίας καί τής Όλλανδίας. Είναι άνθρω­πος πού τοΰ αρέσει ό θόρυβος καί ή έπίδειξη καί, μέ τήν πληθωρικό- τητά του, κατάφερε μιά κόρη τοΰ οίκου τών Παλαιολόγων καί τήν παντρεύτηκε, πρός μεγάλο του οφελος* γιατί άκόμη ύπάρχει ενας κλά­δος αύτής τής έπιφανοΰς οίκογενείας στήν Αθήνα.

Αύτή ή περιγραφή τοΰ ’Αντρέ Ζώρζ Γκιγιέ ντέ Σαίν Ζώρζ (γιά τόν όποιο θά μιλήσουμε πιο κάτω) δέν είναι καθόλου καλο­προαίρετη, μολονότι τά γεγονότα είναι σωστά. Ό Σπόν έπρό- κειτο άργότερα μέ άγανάκτηση νά έπιχειρήσει νά άνατρέψει αύτό τό καυστικό πορτρέτο τοΰ προξένου πού έ'χασε τό άξίωμά του έξαιτίας μιας φανταστικής προσβολής πρός κάποιον περα­στικό Γ άλλο πολίτη. Όπως θά δοΰμε, ό Ζιρώ γνώριζε έπίσης πολύ καλά τήν ’ Αθήνα καί τήν Αττική, καθώς καί τις άρχαιό­τητές τους* ενας Φράγκος στήν Αθήνα δέν μπορεί νά ειχε τόσο πολλές άσχολίες ώστε νά τοΰ άπαγορέψει κανείς μιά παρτίδα χαρτιά ή μιά φάρσα σάν κι αύτή πού σκάρωσε μαζί μέ τήν έξί- σου εύθυμη γυναίκα του στον παπά τής ένορίας.

Ένας κηπουρός είχε ξεχώσει άπό τόν Κεραμεικό —πού ήταν τότε γνωστός ώς «Ακαδημία» ή «Σχολή τοΰ Πλάτωνα»— ενα μαρμάρινο άγαλμα τής ’Αθήνας καί τό πούλησε στον Ζιρώ γιά δύο κορόνες. Καθώς τό φυσικοΰ μεγέθους άγαλμα στεκόταν μέ­σα στο σπίτι, καί αναμφίβολα μπλεκόταν στά πόδια τους, ή γυναίκα τοΰ προξένου είχε τήν ιδέα νά ντύσει τό άγαλμα μέ ενα νυχτικό καί νά τό βάλει στο κρεβάτι. Έπειτα φώναξε τόν πα­πά, γιά νά φροντίσει τήν «άρρωστη ύπηρέτριά» της. Προφανώς ό παπάς ξεγελάστηκε εύκολα καί, καθώς δέν λάβαινε απάντη­ση άπό τό άγαλμα στις έρωτήσεις του, στράφηκε μέ άπορία πρός τήν Κυρία Ζιρώ. «Μιλήστε λίγο δυνατότερα», τόν συμβού­λεψε, «δέν είναι μόνο πολύ άρρωστη άλλά καί κουφή». Δέν ά- ναφέρεται πόσο συνεχίστηκαν οί προσπάθειες τοΰ παπά ή τί είπε δταν τοΰ άποκάλυψαν τή φάρσα. Όλη αύτή ή ιστορία μποροΰσε νά είναι άπό τόν Βοκκάκιο, καί ρίχνει μιά χαρωπή

Page 101: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

καί οικεία αχτίδα φως στήν άχρωμη μελαγχολία τής τουρκο­κρατούμενης Αθήνας.

Τελικά, δπως ήταν αναπόφευκτο, ό Σπόν καί ό Ούέλερ κατέ­ληξαν στον Ζιρώ. Άλλα πρέπει νά πάρουμε τά πράγματα άπό τήν αρχή.

Ό Ζακ Σπόν καί τό ταξίδι του

Ό Ζάκ Σπόν (1647-1685) ήταν γιατρός άπό τή Λυόν, γιος για­τρού, καί άπό νέος εΐχε άποκτήσει τό πάθος τής μελέτης τών άρχαιοτήτων, ειδικά τών ώραίων ρωμαϊκών λειψάνων τής γενέ­τειράς του Προβηγκίας. Όπως συνέβαινε καί μέ τόν Κυριάκό καί μέ τούς Άγγλους άρχαιοδίφες, ή λογιοσύνη άρχιζε άπό τήν πατρίδα τους. Ό Σπόν εΐχε μάθει μερικά πράγματα γιά τή νομισματική άπό τόν Σάρλ Πατέν δταν σπούδαζε στο Στρα­σβούργο, τό 1662, καθώς καί άπό τή γνωριμία του μέ τόν Πιέρ Καρκαβύ, ό όποιος καταγόταν έπίσης άπό τή Λυόν καί ήταν διευθυντής τής Βασιλικής Νομισματικής Συλλογής άπό τό 1664. Τό 1674 ό άρχαιοδίφης Βαγιάν ξεκινούσε γιά ένα ταξίδι στήν Ελλάδα γιά λογαριασμό τοΰ Κολμπέρ, τοΰ ύπουργοΰ τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ', γιά νά συλλέξει χειρόγραφα καί άρχαιότητες.

Ήταν ένας άπό τούς πρώτους μιας μακράς σειράς τέτοιων λογίων άπεσταλμένων (βλ. Κεφάλαιο Ε'). Στον Σπόν προσφέρθηκε ή εύκαιρία νά ταξιδέψει μέ τόν Βαγιάν καί τή δέχτηκε πρόθυμα.

Ή συντροφιά ξεκίνησε τόν Όκτώβριο τοΰ 1674 καί ή πρώτη περιπέτεια τούς βρήκε πριν κάν άφήσουν τή Γαλλία. Στή Μασσαλία τρόμαξαν άπό τήν προσέγγιση ένός «Τούρκου» κουρσάρου. Φοβούμενος μήπως τόν πιάσουν σκλάβο, καί έχον­τας κατά νοΰ τήν πιθανή άνάγκη νά έξαγοράσει τήν έλευθερία του, ό Βαγιάν κατάπιε άμέσως τή συλλογή είκοσι άρχαίων χρυσών νομισμάτων πού μετέφερε. Ό κουρσάρος δμως έφυγε χωρίς νά πειράξει κανέναν, καί έπακολούθησε έπεΐγον ιατρικό

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 103

Page 102: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

104 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

συμβούλιο σχετικά μέ τόν καλύτερο τρόπο γιά νά έπανακτη- θοΰν τά νομίσματα. Καθώς οί γνώμες ήταν μοιρασμένες ανάμε­σα σέ έμετικό καί καθαρτικό, ό καημένος ό Βαγιάν άφέθηκε νά άνακτήσει τά νομίσματα μέ τό ρυθμό πού έπέτρεπε ή φύση —δπως καί έγινε— καί κατόπιν τά πούλησε στον φίλο του Ντυ- φούρ άπό τή Λυόν. Τέτοια βάσανα τραβούσαν καμιά φορά οί λόγιοι ταξιδιώτες. Ό Σπόν έμελλε νά ύποφέρει περισσότερα μέχρι νά τελειώσουν τά ταξίδια του.

Μετά άπό ένα άνετο ταξίδι διαμέσου τής Προβηγκίας καί τής βόρειας Ιταλίας, έφτασαν στή Βενετία. Ό Σπόν έδειξε γρήγορα τήν άρχαιοδιφική του ικανότητα μέ τό νά αποδείξει δτι μιά έπιγραφή στή Συλλογή Άλντοροβάντι, στήν Μπολό- νια, ήταν πλαστή, υποδεικνύοντας άπλώς δτι τό ρωμαϊκό δνο- μα σ’ αύτήν ήταν σέ έσφαλμένο τύπο, άφοΰ περιλάμβανε δύο ονόματα γένους καί κανένα προωνύμιο.

Στή Βενετία ό Σπόν έτυχε νά συναντήσει τόν Τζώρτζ Ούέ­λερ (1650-1723). Ό Ούέλερ ήταν γιος βασιλοφρόνων γονιών, πού είχαν άναγκαστεΐ νά καταφύγουν στήν έξορία κατά τή διάρκεια τοΰ Εμφύλιου Πολέμου. Ά ν καί τόν καιρό έκεΐνο πλέ­ον ή Αγγλία ήταν πάλι άσφαλής γιά τέτοιους άνθρώπους, φαί­νεται δτι είχαν άρχίσει νά τοΰ άρέσουν τά ταξίδια, πού έκείνη τήν έποχή ήταν έν πάση περιπτώσει μιά αποδεκτή άπασχόληση γιά εύγενεΐς νέους κάποιας περιωπής. Δέν μπορεί νά ξέρει κα­νείς τί τροπή θά έπαιρναν τά σχέδιά του άν δέν ειχε συναντήσει τόν Σπόν αύτή δμως ή συνάντηση τοΰ έδωσε στόχο καί σκοπό, πού κορυφώθηκε στή συγγραφή τοΰ βιβλίου τό όποιο τόν έκανε διάσημο καί τοΰ έξασφάλισε έναν τίτλο εύγενείας.

Γρήγορα οι δυό τους άποφάσισαν νά ένώσουν τις δυνάμεις τους καί νά άφήσουν τόν Βαγιάν γιά νά ταξιδέψουν άνεξάρτητα στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία. (Είναι χαρακτηριστικό δτι τό­σο ό Σπόν δσο καί ό Ούέλερ τιτλοφόρησαν τά βιβλία τους περι­γραφές ταξιδιών στήν Ελλάδα: τό κλασικό δνομα δέν ήταν καθόλου έν χρήσει, καθώς ή Ελλάδα είχε άφομοιωθεΐ στήν

Page 103: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 105

οθωμανική αύτοκρατορία καί οί παλιότεροι ταξιδιώτες έβλεπαν τή χώρα απλώς ώς τμήμα τοΰ δρομολογίου τοΰ περιηγητή ή τοΰ προσκυνητή διαμέσου τών οθωμανικών κτήσεων.) Ή συν­τροφιά αύξήθηκε μέ δύο ακόμη Άγγλους, τον Φράνσις Βέρνον (ΓΥαηοίδ νβΓηοη, 1637;-1677), μέλος τής Βασιλικής Ε τα ι­ρείας, καί τόν Τζάιλς Ήστκωρτ (Οίΐβδ ΕαδΐοοιίΓΐ). Αναμφίβο­λα ήταν έλκυστικό στοιχείο γιά τόν Σπόν τό γεγονός δτι, συγ­κριτικά μ’ αύτόν, οί νέοι ήταν πλούσιοι, πράγμα πού άποτελοΰ- σε μεγάλο στήριγμα γιά εναν άφραγκο καί άσθενικό νεαρό για­τρό πού έμμονη ιδέα του ήταν νά γίνεται εύχάριστος. Αναχώ­ρησαν άπό τή Βιέννη στις 20 Ιουνίου 1675.

Μετά τις ακτές τής Δαλματίας, οί τέσσερις έφτασαν στήν Κέρκυρα, τήν όποια, δπως καί πολλοί άλλοι πριν καί μετά άπό αύτούς, ταύτισαν μέ τή μυθική νήσο τών Φαιάκων τής ’Οδύσ­σειας, μολονότι ό Σέρ Ούίλλιαμ Τέμπλ ειχε ήδη παραδεχτεί τό ρόλο τής φαντασίας στήν εικόνα τοΰ Όμήρου: «Ό κήπος τοΰ

Αλκίνοου, δπως τόν περιγράφει ό Όμηρος, φαίνεται τελείως ποιητικός, φτιαγμένος γιά τήν εύχαρίστηση τοΰ ζωγράφου, κα­θώς καί τό ύπόλοιπο ρομαντικό παλάτι σ’ έκεΐνο τό μικρό, ξερό [!] νησί τών Φαιάκων, τήν Κέρκυρα». Έδώ γιά πρώτη, άλλά οχι καί γιά τελευταία, φορά τούς πήραν γιά κατασκόπους, τό πρό­βλημα δμως ξεπεράστηκε καί άπολαύσανε τήν παρέα τοΰ άδελ- φοΰ.τοΰ ιερέα, τοΰ Νικόλαου Βούλγαρη, πού ήταν μέλος τής Κερκυραϊκής «Ακαδημίας» καί ειχε μιά συλλογή νομισμάτων καί χαρακτικών. Έπισκέφθηκαν τήν πεδιάδα πέρα άπό τήν Πα- λαιόπολη, πού τήν έξέλαβαν γιά τόν κήπο τοΰ Αλκίνοου, κα­θώς καί τόν ποταμό Χρυσίδα, δπου —γιά νά θυμηθοΰμε τούς στίχους τοΰ Ούώλλερ Ρόντουελ Ράιτ, ένός ποιητή πού τόν θαύ­μαζε καί ό ίδιος ό Βύρων— «κρυμμένη μέσα σέ φυλλώματα σκιερά, έπαιζε μέ τις δοΰλες της ή ώραία Ναυσικα».

Κατόπιν πήγαν στήν Κεφαλονιά καί άπό κεΐ στο Θιάκι (τήν Ιθάκη) καί στή Ζάκυνθο. Όταν έφτασαν έκεΐ, ό Βέρνον καί ό Ήστκωρτ τούς άφησαν, γιά νά ταξιδέψουν διά ξηρας. Ό Ή στ-

Page 104: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

106 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κωρτ πέθανε άπό πυρετό στούς Δελφούς. Οί άλλοι δύο ξανασυ- νάντησαν τόν Βέρνον αργότερα και πέρασαν ενα διάστημα μαζί του στήν Αθήνα* άλλά ήταν κι αύτός καταδικασμένος: δολοφο- νήθηκε στο Ίσπαχάν, πάνω στον καβγά γιά ενα σουγιά.

Μπορούμε νά παραβλέψουμε τήν ύπόλοιπη περιοδεία πού έ­καναν στήν Πελοπόννησο, έκτος άπό μιά άπογοητευτική έκ- δρομή στο άχαρο Τσιρίγο (Κύθηρα) γιά νά δοΰνε τό «Ανάκτο­ρο τής Ελένης» (δύο δωρικούς κίονες) καί τά «Λουτρά τής

Ελένης» (μιά τρύπα στο έδαφος, πού τήν είχαν έξερευνήσει πιο σχολαστικά ό Νικολά ντέ Νικολαί τό 1551 καί ό Ούίλλιαμ Λίθγκοου τό 1609). Ύστερα ταξίδεψαν στή Σέριφο καί στήν Τήνο, δπου ό Σπόν παρατήρησε γιά τήν τροφή: «Θά ύπέθετε κανείς δτι τό νά τρως σέ ποσότητες ωμό αγγούρι, καί μάλιστα μέ ξινόγαλα, θά ήταν άρκετό γιά νά σκοτώσει καί άλογο. Ε ν ­τούτοις, δλοι δσοι ταξίδεψαν στήν Ανατολική Μεσόγειο γνω­ρίζουν δτι είναι μιά άπό τις καλύτερες λιχουδιές γιά τούς Τούρ­κους, καί κανείς ποτέ δέν επαθε τίποτε απ’ αύτό σ’ έκεΐνες τις χώρες». Μερικά άπό τά θέλγητρα τής Ελλάδας δέν άλλάζουν!

Επόμενος σταθμός τους ήταν ή Δήλος, θησαυρός καί πόλος έλξης καί γιά άλλους έπισκέπτες. Ή περιγραφή του Σπόν έβα­λε τά θεμέλια γιά τις περισσότερες μεταγενέστερες έργασίες σχετικά μέ τόν άρχαιολογικό αύτό τόπο, ένώ ήταν έπίσης ή πρωιμότερη μαρτυρία γιά τό τί ήταν ορατό τότε, ένώ ισως έκτοτε έξαφανίστηκε. Τό νησί άσκοΰσε προφανή έλξη, άφοΰ τό­σο πολλά μαρμάρινα λείψανα —δπως τό κολοσσιαίο λατρευτικό άγαλμα τοΰ Απόλλωνα, τών αρχών τοΰ 6ου π.Χ. αιώνα, πού οί ώμοι του ήταν φαρδεΐς δσο τό ύψος ένός άντρα-— βρίσκονταν άκόμη έκτεθειμένα πάνω στο έδαφος, στο έλεος δποιου ήθελε νά τά πάρει. Ειχε ύποστεΐ μικρή μόνο λεηλασία κατά τήν έπο­χή τών Φράγκων, πού είχαν τή βάση τους στά ήπειρωτικά οχυ­ρά τους, δπως καί έπί Βενετών, άφοΰ άπό τήν αρχαιότητα καί έξής ειχε παραμείνει άκατοίκητη. Μιά πλούσια σοδειά ήταν άπλωμένη μπροστά στά μάτια τοΰ φιλοπερίεργου ταξιδιώτη.

Page 105: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 107

Τό μακροσκοπικό νησί, ακατοίκητο άφοΰ θεωρούνταν ιερό ώς γενέτειρα τοΰ Απόλλωνα καί τής δίδυμης άδελφής του Άρτε- μης, δπου συνέρρεαν κάθε χρόνο

...έλκεχίτωνες Ίάονες...αύτοΐζ συν παίδεσσι καί αίδοίης άλόχοισιν(Όμηρικός 'Ύμνος στον Απόλλωνα, στ. 147-8)

γιά νά συμμετάσχουν στις έορτές πρός τιμήν τοΰ Απόλλωνα μέ άθλητικούς άγώνες, διαγωνισμούς χοροΰ καί άσματος, ήταν ενα άπό τά θρησκευτικά κέντρα τής Ελλάδας. Κατά τό μύθο ήταν ενα νησί πού έπλεε, μέχρις δτου τό έπέλεξε ή Λητώ γιά τόπο τοΰ τοκετοΰ της: «Τότε τέσσερις ισχυροί κίονες, άδαμαν- τοπέδιλοι, ξεπήδησαν ίσια άπό τόν πυθμένα τής γής καί κρά­τησαν τό βράχο στήν κορυφή τους* καί έκεΐ γέννησε τόν εύλο- γημένο γιό της» (Πίνδαρος, Προσό8ιον εις Δήλον).

Τ όσο ήταν τό γόητρο τοΰ νησιοΰ καί ή θέση του στο κέντρο τών Κυκλάδων, ώστε γρήγορα άπέκτησε πολιτική σπουδαιότη- τα. Έ κεΐ είχε τήν έδρα της ή Συμμαχία τής Δήλου άνάμεσα στήν Αθήνα καί τούς συμμάχους της τόν 5ο π.Χ. αιώνα, ή οποία έξελίχθηκε στήν Αθηναϊκή Ηγεμονία. Προτοΰ δλοι οί συμμα­χικοί φόροι άρχίσουν νά διοχετεύονται στήν ανέγερση τοΰ Παρ­θενώνα, τό Ιερό τής Δήλου εύεργετήθηκε άπό αύτόν τόν πολυ­ποίκιλο πλοΰτο, κι έτσι άπέκτησε ναούς, άγάλματα, άφιερώμα- τα καί κοσμήματα (άνάμεσά τους καί τήν περίφημη Λεωφόρο τών Λεόντων), καθώς καί δεξαμενές καί μιά ιερή λίμνη άρκετά μεγάλη ώστε νά διοργανώνονται έκεΐ ψεύτικες ναυμαχίες.

Όταν πιά βρισκόταν σέ παρακμή, δπως καί δλη ή Ελλάδα, ύπό τή ρωμαϊκή διακυβέρνηση, βρήκε έναν νέο ύποστηρικτή στο πρόσωπο τοΰ αύτοκράτορα Άδριανοΰ, ό όποιος αναστή­λωσε πολλά άπό τά μνημεία καί έχτισε ένα νέο συγκρότημα, πού τό ονόμασε Νέα Αθήνα, στά νότια τής περιοχής μέ τά μνημεία τοΰ 5ου π.Χ. αιώνα.

Τά λείψανα αύτών τών μεγαλόπρεπων μνημείων άρχισαν νά

Page 106: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

108 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πάσχουν τον 17ο αιώνα. Τό 1687 ήταν πια κοινό μυστικό δτι ατά αρχαία έρείπια τά παίρνουν άπό τό νησί δλα τά πλοία πού προσορμίζονται έκεΐ, έτσι ώστε άλλα νά βρίσκονται στήν Α γ ­γλία, άλλα στή Γ αλλία καί άλλα στήν Όλλανδία, τά περισσότε­ρα δμως είναι στή Βενετία».2 Ένας άπό τούς πιο διαβόητους αρπαγές ήταν ό Σερ Κένελμ Ντίγκμπυ ( 5 ι γ Κβηβΐΐϊΐ ϋί§Βγ). Τό 1627 οργάνωσε μιά έκστρατεία γιά νά λεηλατήσει τις τουρκι­κές άκτές, ελπίζοντας ετσι νά κερδίσει τήν προσοχή καί τήν εύνοια τοΰ Καρόλου Α'. Ήταν ξεκάθαρο πώς ό Τόμας Ρόου εΐχε άφήσει πολλά πού δέν τά εΐχε ψάξει, γιατί ή περιγραφή τοΰ Ντίγκμπυ ήταν άρκετή γιά νά σοΰ παγώσει τό αίμα:

Μέ τούς μισούς άνδρες τοΰ πλοίου μου πήγα στή Δέλφο [δίο], ενα πολύ καλό λιμάνι, καί έκεΐ πέρασα τόν καιρό μου παίρνοντας μερικά μάρμαρα καί άγάλματα. ... Γ ιά νά μήν κάνει ή απραξία τό νοΰ τους νά προσηλώνεται σέ αχαλίνωτες φαντασιώσεις (δπως συμβαίνει συ­χνά μέ τούς ναυτικούς) καί γιά νά έπωφεληθώ άπό τήν εύκαιρία νά πάρω μερικές αρχαιότητες άπό έκεΐ, τούς απασχόλησα νά κυλάνε πέ­τρες μέχρι τήν ακρογιαλιά, πράγμα πού τό έκαναν μέ τέτοια προθυ­μία, σάν νά ήταν ή πιο σοβαρή δουλειά γιά τήν οποία εΐχαν έρθει, καί τά κατάφεραν μέ τεράστια ογκώδη βάρη. Μιά πέτρα, δμως, τή μεγα­λύτερη καί ωραιότερη απ’ δλες, πού περιείχε τέσσερα άγάλματα, τήν έγκατέλειψαν, άφοΰ τριακόσιοι άνδρες προσπαθούσαν μιά ολόκληρη μέρα νά τή μετακινήσουν.

Παρ’ δλα αύτά, ύπήρχαν άκόμη πολλά νά δει κανείς στή Δή­λο. Ό Τζώρτζ Σάντς, περιγράφοντας τήν έπίσκεψή του, τό 1610, δέν εΐχε πολλά νά πει γιά τις αρχαιότητες, καθώς τόν ένδιέφερε περισσότερο νά έπαναλάβει τούς άρχαίους μύθους.

Έ τσι, ό Σπόν καί ό Ούέλερ μπόρεσαν νά κάνουν τήν πρώτη σο­βαρή' έρευνα έπιφανείας τών έρειπίων της.

Ό Ούέλερ έγραφε στήν περιγραφή του: «Έδώ μπορεΐ νά δει κανείς άκόμη τά έρείπια τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλλωνα, πού προσφέ­ρουν ώραΐες μαρμάρινες κολόνες γ ι’ αύτούς πού θά θελήσουν νά τις πάρουν». (Ασυνήθιστο φώς ρίχνει σ’ αύτό τό σχόλιο ή παρα­

Page 107: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 109

τήρηση του Τζών Έβελυν, στο Είγδΐυπι, δτι οί καλύτεροι οδο­στρωτήρες για κήπους γίνονταν άπδ κολόνες άπό τήν Ελλάδα.)

Οί σύντροφοι άποβιβάστηκαν στο λιμάνι καί, μόλις πενήντα βήματα παρέκει, έφτασαν σέ έντεκα κίονες ορθούς (τή στοά του Φιλίππου, πού μάλλον λιγότερες κολόνες της στέκονται σήμε­ρα). Μέ οξύνοια ό Σπόν τις έξέλαβε ώς τμήμα σχολής ή γυ­μνασίου, έπειδή βρήκε μιά έπιγραφή πού άνέφερε έναν γυμνα­σίαρχο. Επιπλέον, τό παραδοσιακό ονομα πού οί χριστιανοί κουρσάροι έδιναν στο νησί ήταν, παρατηρεί, «Οί Σχολές».

Έχοντας στο χέρι ένα άντίτυπο τών Γεωγραφικών του Στρά­βωνα (τοΰ πιο ογκώδους έλληνικοΰ γεωγραφικοΰ έργου, πού γράφτηκε τόν Ιο μ.Χ. αιώνα), έξερεύνησε τά έρείπια, καί μέ έκπληξή του βρήκε άφιερώματα τοΰ Μιθριδάτη Εύεργέτη καί τοΰ Μιθριδάτη Εύπάτορα, πού, σύμφωνα μέ τόν Στράβωνα, εΐχαν λεηλατήσει καί καταστρέψει τό νησί. Προχωρώντας νότια πρός τήν Ιερή Λίμνη, πού τήν έρμήνευσε ώς λίμνη γιά άναπα- ράσταση ναυμαχιών, έπέστρεψαν περνώντας άπό τό ναό τοΰ

Απόλλωνα καί τό κολοσσιαίο άγαλμα τοΰ θεοΰ, πού τώρα ήταν ένας πεσμένος κορμός. Οί ώμοι του ήταν έξι πόδια φαρδεΐς, καί ό Σπόν κατάλαβε δτι ήταν ό Άπόλλωνας άπό τά μακριά μαλ­λιά του (μήπως δέν εΐχε άποκαλέσει ό Όράτιος τόν θεό «άκού- ρευτο Κύνθιο»;). Ό Βενετός προβλεπτής τής Τήνου, σημειώ­νει, εΐχε πρόσφατα άποκόψει τό πρόσωπο γιά ενθύμιο. Κατά τόν Ούέλερ, «δπως μέ πληροφόρησε ό κύρ Γιώργης, ό οικοδε­σπότης μας στή Μύκονο, ένας Άγγλος πού ήταν έκεΐ, ονομαζό­μενος, καθώς είπε, Σινιόρ Σάιμον, καπετάνιος τής " Αγίας Βαρβάρας” , προσπάθησε νά τό πάρει άπό έκεΐ, άλλά μιά καί αύτό ήταν άδύνατον, τοΰ άπέσπασε τό κεφάλι, τούς βραχίονες καί τά πόδια καί τά πήρε μαζί του». (Δέν μπόρεσα νά ταυτίσω αύτόν τόν Σάιμον, καί ή ιστορία φαίνεται μπερδεμένη.)

Πέρα άπό αύτό, ό Σπόν πρόσεξε τή φημισμένη Λεωφόρο τών Λεόντων καί κατευθύνθηκαν πρός μιά στοά «πού έβλεπε πρός τή Ρήνεια» (τήν 'Ιερά Όδό), δπου ύπήρχαν ένεπίγραφα μάρ­

Page 108: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

110 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μαρα μέ τά ονόματα τών «Βασιλέων τής Ελλάδος» (τοΰ Φι­λίππου τοΰ Μακεδόνα καί τοΰ Διονυσίου τοΰ Εύτυχοΰς). Στο κέντρο τοΰ συγκροτήματος είδαν τό άφιέρωμα τών Ναξίων καί πιο πέρα τό θέατρο.

Ήδη σουρούπωνε. Είχε ξεσπάσει καταιγίδα καί, δπως συμ­βαίνει συχνά, δέν μποροΰσαν νά διαπλεύσουν τό στενό άνάμεσα στή Δήλο καί τή Μύκονο. Δέν είχαν μαζί τους τροφή ή νερό καί άντιμετώπιζαν τό ένδεχόμενο νά περάσουν τή νύχτα στο νησί. Δείπνησαν λιτά άπό τή λιγοστή βλάστηση, πού περιλάμ­βανε καί κάτι πού ό Σπόν τό άποκαλεΐ «ροΐίοη ηιοηίαηιιπι», πιθανόν τό λιβανόχορτο ή χόρτο τής Παναγίας (τό όποιο ό Διο- σκουρίδης άναφέρει ώς «όρεινόν πόλιον, πού ονομάζεται έπίσης τεύθριον»): είναι προφανώς άντίδοτο σέ δηλητήριο, δπως καί καθαρτικό καί θεραπευτικό, άλλά δύσκολα θά τό ελεγε κανείς ορεκτικό.

Τήν έπόμενη μέρα ή θύελλα συνεχιζόταν. Όντας πιά πολύ διψασμένοι, άρχισαν νά ψάχνουν μάταια, καθώς σοφά παρατη­ρεί ό Σπόν, γιά τόν ποταμό Ίνωπό πού άναφέρει ό Στράβων, τοΰ οποίου τά νερά, σύμφωνα μέ τόν Πλίνιο, άνέβαιναν καί έ­πεφταν μαζί μέ τοΰ Νείλου. Ό Ούέλερ βρήκε κι άλλα θεμέλια, πού τά άπέδωσε στή «Νέα Αθήνα» τοΰ Άδριανοΰ, άλλά οχι καί νερό. Προσπάθησαν έως καί νά σουρώσουν θαλασσινό νερό. μέσα άπό άμμο, ενα πείραμα πού είχε πρόσφατα έπιχειρηθεΐ στήν Αγγλία άπό τόν ί'διο τόν Ρόμπερτ Μπόυλ, ώς μέσο γιά τήν παραγωγή πόσιμου νεροΰ —μικροπράγματα σέ σχέση μέ τά συνηθισμένα γελοία καί φριχτά πειράματα τής Βασιλικής

Εταιρείας. Μέ τά πολλά, ό σύντροφός τους, ό Δρ Κρεσέντιο, βρήκε μιά δεξαμενή.3 Άφοΰ καταλάγιασε ή δίψα τους, μπόρε­σαν νά κυνηγήσουν μερικούς λαγούς καί νά φανε κυνήγι σούπα γιά τό δεύτερο βράδυ πού περνούσαν ώς ναυαγοί.

Τήν έπόμενη αύγή μπόρεσαν νά σαλπάρουν καί νά έπιστρέ- ψουν στή Μύκονο* έχοντας δμως χάσει τό πλοίο τους, δέν μπό­ρεσαν νά φύγουν άπό έκεΐ πριν άπό τις 24 Αύγούστου.

Page 109: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 111

Ή έπόμενη παρατεταμένη έπίσκεψή τους ήταν στήν Τρωάδα, δπου έφτασαν στις 26 Αύγούστου, καί φαίνεται δτι παρέμειναν έκεΐ μέχρι τις 3 Σεπτεμβρίου. Τά έρείπια πού έπισκέφθηκαν ήταν τής Αλεξάνδρειας Τρωάδας, αν καί τά έξέλαβαν γιά τήν Τροία. Ό Σπόν μάς λέει πώς πολλοί κίονες εϊχαν άφαιρεθεΐ άπό τά έκτεταμένα έρείπια, γιά νά χρησιμοποιηθούν στο νέο τζαμί τής Μητέρας τοΰ Σουλτάνου στήν Κωνσταντινούπολη.

Πιο πέρα, στήν Ηράκλεια, βρήκαν πλήθος άρχαιότητες, άνά- μεσά τους καί έπιγραφές γιά νά άντιγράψουν είχαν δμως χάσει τις πένες τους —ενα άντικείμενο δύσκολο νά τδ βρεις έκεΐ δπου οί γηγενείς χρησιμοποιούσαν μόνο ξυσμένα καλάμια. Ε π ιτέ­λους, βρήκαν τό φτερό μιας χήνας στο δρόμο, κι ετσι λύθηκε μιά άκόμη δυσκολία τών λογίων.

Έφτασαν στήν Κωνσταντινούπολη στις 23 Σεπτεμβρίου καί έμειναν έκεΐ μέχρι τις 16 Όκτωβρίου. Οί περισσότερες άπό τις παρατηρήσεις τοΰ Σπόν έπαναλαμβάνουν δσα ήδη έχουμε μάθει άπό παλαιότερους ταξιδιώτες, μολονότι είναι ένδιαφέρουσα ή πληροφορία πώς συνάντησαν, έκτος άπό εναν Σκοτσέζο βιβλιό­φιλο όνόματι «Βάτς» (δηλαδή αίΐδ), τόν Άγγλο έφημέριο Τζών Κόβελ, άνθρωπο μέ σημαντικά άρχαιολογικά ένδιαφέροντα, ό όποιος εΐχε έξερευνήσει τά έρείπια τής Κυζίκου καί άλλων πό­λεων καί εΐχε μελετήσει τά τείχη τής Κωνσταντινούπολης. Ό Ούέλερ χρησιμοποίησε τά σχέδια τοΰ Κόβελ δταν έγραψε τό βιβλίο του. Ό Κόβελ έδειξε έπίσης στους έπισκέπτες τή συλ­λογή του άπό τουρκικά τραγούδια καί σημείωσε τήν έπίσκεψή τους στο ήμερολόγιό του:

Πέρσι ήταν έδώ κάποιος κ. Ούήλερ, ένας πολύ έξυπνος νέος, συμπα­τριώτης μας, καί ένας κ. Λέ Σπόν, Γάλλος, ό όποιος έχει σίγουρα κάνει τήν καλύτερη συλλογή στον κόσμο καί σκοπεύει νά τήν τυπώσει δταν έπιστρέψει στήν πατρίδα τού. Έ χ ει συγκεντρώσει τουλάχιστον 10.000 [έπιγραφές], πού ποτέ δέν είδαν τό φως είτε άπό Έλληνα είτε άλλο συγγραφέα. Έχω μεγάλη οικειότητα μαζί του καί διατηρούμε τακτική αλληλογραφία, καί βεβαίως θά τοΰ δώσω δλα δσα έχω καί τά θέλει.4

Page 110: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ξεκίνησαν έπειτα γιά μιά περιοδεία στή Μικρά Άσία: Πρού­σα, Θυάτειρα (Ά κ Χισάρ, «Λευκό Κάστρο») καί Σμύρνη, δπου ό Σπόν ταύτισε ένα ναό του Ίανοΰ, στο κέντρο τής πόλης, μέ τό ναό τοΰ Όμήρου πού άναφέρει ό Στράβων. (Έκεΐ είχε βρε­θεί μιά προτομή τοΰ Ίανοΰ, πού άγοράστηκε άπό τόν Βενετό πρόξενο Λουπατσόλο.) Συνάντησαν έκεΐ τόν Σέρ Πώλ Ράικοτ ( 8 ι γ ΡηιιΙ ΚγοΕίιΐ), συγγραφέα ένός λόγιου έργου γιά τήν Έλλη­νική Έκκλησία, καί άγόρασαν μερικά νομίσματα άπό τόν κ. Φώκνερ, έναν Άγγλο έμπορο. Έμειναν έκεΐ ένα μήνα.

Ό έπόμενος σταθμός ήταν ή Έφεσος, καθ’ οδόν πρός τήν όποια τούς καθυστέρησαν γιά λίγο ληστές, πού τούς τρόμαξαν κι έφυγαν. Ό Σπόν γράφει γιά τήν Έφεσο: «Δέν πιστεύω νά ύπάρχει στον κόσμο πόλη μέ τόσο σπουδαία καί τόσο μελαγχο­λικά έρείπια τής άρχαίας μεγαλοπρέπειας». Έπισκέφθηκαν τό «ναό τής Άρτεμης» (στήν πραγματικότητα μερικά άπό τά έ­ρείπια στούς πρόποδες τοΰ Μπουλμπούλνταγ) καί τή Σπηλιά τών Έπτά Κοιμωμένων, δπου δέν έμειναν πολύ, άπό τό φόβο, δπως γράφει ό Σπόν, μήπως καί κοιμηθοΰν γιά κάνα δύο αιώ­νες. Έπειτα τήν Πέργαμο, τή Λαοδίκεια, τις Σάρδεις, τή Φι­λαδέλφεια, τήν Ίεράπολη, τή Μίλητο (πού σωστά τήν τοποθέ­τησε στά Παλάτια —σημερινό Μπαλάτ— καί οχι, δπως οί γεω­γράφοι, στή Μηλασό), τό Άσκέμ Καλεσί, πού τό πήρε γιά τήν Ίασό (μολονότι άλλοι έλεγαν πώς ήταν ή Αλικαρνασσός), τή Μηλασσό/Μύλασα καί τό Μπόντρουμ/Άλικαρνασσό. Έκτος άπό αύτές τις νέες καί ορθές ταυτίσεις, ό Σπόν ταύτισε κι άλ­λες οχτώ θέσεις, συμβάλλοντας. ούσιαστικά στήν τοπογραφία τής άρχαίας Ιωνίας.

Στις 28 Νοεμβρίου μπάρκαραν άπό τή Σμύρνη καί γύρισαν στή Ζάκυνθο, δπου έφτασαν στις 3 Ίανουαρίου 1676. Ή δεύτε­ρη περιοδεία τους άπό τή Ζάκυνθο πρός τήν Αθήνα έγινε διά ξηρας. Τή φορά αύτή ό πρώτος σπουδαίος σταθμός τους (μετά τήν Πάτρα, τή Ναύπακτο καί τά Σάλωνα) ήταν οί Δελφοί, τό σπουδαιότερο ιερό κέντρο τής άρχαίας Ελλάδας, δπου έφτασαν

112 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 111: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 113

στά τέλη Ίανουαρίου. Πολλοί ταύτιζαν τά Σάλωνα μέ τούς Δελφούς, άλλά ό Σπόν βρήκε μιά έπιγραφή πού άποδείκνυε πώς ήταν ή Άμφισσα. Ό οικοδεσπότης τους στά Σάλωνα τούς μίλησε γιά έρείπια στο Καστρί, τά όποια ύπέθεσαν σωστά ότι αντιπροσώπευαν τούς Δελφούς. Συνεπαρμένος πού εφτασε σέ μιά τόσο φημισμένη πόλη, σέ σχέση μέ τήν οποία μόνο ή Αθή­να θά πρόσφερε κάτι πιο συναρπαστικό, ό Σπόν είχε τήν έμ­πνευση νά συνθέσει ένα έλληνικό τραγουδάκι —άλλά μετά άπό δύο στίχους «ή ποιητική μου φλέβα άποτόμως μέ έγκατέλειψε».

Αύτή ή ταύτιση, πού έγινε μέ τόση αύτοπεποίθηση, έπιβεβαι- ώθηκε γρήγορα άπό τήν ανακάλυψη μιας έπιγραφής πού άναφε- ρόταν στούς Δελφούς. Σέ ένα περιστατικό δπου μετά βίας οί Σπόν καί Ούέλερ ξεχώριζαν άπό τούς αρπαγές αρχαιοτήτων, άφαίρεσαν τήν έπιγραφή, παρά τις διαμαρτυρίες ένός ιερέα γιά τήν ιερόσυλη άρπαγή αύτοΰ πού, δπως έλεγε, ήταν ιδιοκτησία τής Εκκλησίας* άλλά «περιγελάσαμε τις αντιρρήσεις του». Ό Ούέλερ έφερε τήν έπιγραφή στήν Αγγλία. Ό Σπόν ταύτισε τήν έκκλησία τοΰ Προφήτη Ήλία, σέ μιά έπίπεδη περιοχή ύ- ποστηριζόμενη άπό τοίχους, μέ τή θέση τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλ­λωνα* διακόσια χρόνια άργότερα οί άνασκαφές άπέδειξαν δτι είχε δίκιο.

Πριν βγει ό μήνας, τό ^ακούραστο ζευγάρι εΐχε φτάσει στήν Αθήνα, δπου έμεινε δύο εβδομάδες, άπό τις 27 Ίανουαρίου μέ­χρι τις 15 Φεβρουάριου. Έδώ οί δύο περιηγητές έπρόκειτο νά κάνουν τήν πιο σημαντική συνεισφορά τους στή γνώση.

Ή τοπογραφία της 9Αθήνας

Ή Αθήνα εΐχε παραμείνει δπως ήταν τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ: ένας ασήμαντος τόπος στον έλληνικό κόσμο, ένα ακατάστατο χωριό πού εΐχε παρακμάσει άπό τότε πού ό Ιουστινιανός έ­κλεισε τις φιλοσοφικές σχολές. Είχε σχεδόν σβήσει άπό τή συ-

Page 112: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

114 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Χάρτης της Αθήνας-άπό τόν Τζώρτζ Ούέλερ

νείδηση τής Δύσης. Γ ιά τον Κυριάκό καί τούς συγχρόνους του, καί μάλιστα γιά δλο τόν 16ο αιώνα, ή Σπάρτη ήταν εκείνη πού φαινόταν νά ένσαρκώνει τις αρετές τής άρχαίας Ελλάδας. Γ ιά δσους ασχολούνταν μέ τις τέχνες τής ζωής μάλλον παρά μέ τή ζωή τής τέχνης, τό αύστηρό σπαρτιατικό παράδειγμα ήταν τό πιο σεβαστό. Άλλά καθώς οί τέχνες έφτασαν νά γίνουν μιά έπιδίωξη πού τή θεωρούσαν συμπλήρωμα τής ζωής, αύξήθηκε ό σεβασμός γιά τήν Αθήνα.

Μέ αύτά πράγματι τά συναισθήματα έφτασαν στήν Αθήνα ό Σπόν καί ό Ούέλερ. Μόνο μιά χούφτα περιηγητές τήν είχαν έ­πισκεφθεΐ πριν άπό αύτούς. Οί λόγιοι είχαν έπιχειρήσει νά θε­μελιώσουν τήν τοπογραφία τής άρχαίας Αθήνας μόνο μέσω αύτου πού ό Μπάρτον άποκάλεσε «μεσολάβηση τών συγγρα­φέων». Ό Όλλανδός Μεούρσιος ( Ι ο Η β π π ΜβιΐΓδ, 1579-1639),

Page 113: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 115

καθηγητής τής Έλληνικής Ιστορίας στο Λέιντεν, αφιέρωσε αρκετές έργασίες στήν ιστορία καί τήν τοπογραφία τής Α ττ ι­κής,5 άλλά τά προβλήματα τής περιγραφής τοΰ Παυσανία έπρό- κειτο νά λυθοΰν πραγματικά μόνο μέ έπισκέψεις έπιτόπου* έ­πρεπε νά φτάσει ό 20ός αιώνας γιά νά άποκαλυφθεΐ τελικά άπό τήν αρχαιολογική σκαπάνη τό μεγαλύτερο μέρος τών έν λόγω έδαφών. Ή συγκέντρωση τών μαρτυριών τοΰ Μεούρσιου είχε τή χρησιμότητά της, ένας χάρτης δμως μποροΰσε νά κάνει τήν ίδια δουλειά πολύ άπλούστερα.

Ένας άπό τούς λίγους πού είχαν μελετήσει τήν τοπογραφία τής Αθήνας έπιτόπου ήταν ό πρόξενος Ζάν Ζιρώ. Είχε άπο- κομίσει πολλά άπό τις συζητήσεις του μέ τούς Καπουτσίνους μοναχούς καί είχε κάνει έργο του τήν άνάπτυξη τών γνώσεών του στή λατινική καί έλληνική ιστορία, τή γεωγραφία καί τις άρχαιότητές. Αναμφίβολα αύτό τόν βοηθοΰσε νά διασκεδάζει τήν άναπόφευκτη άνία τής ζωής ένός προξένου. Είχε έτοιμάσει περιγραφές τής Αθήνας καί τής Αττικής* είχε συντάξει ένα χρονολογικό διάγραμμα γιά τόν Μόριά* είχε δώσει στά 1665- 69 στον Γ άλλο περιηγητή Ρομπέρ ντέ Ντρέ (ΚοββΓΐ άβ Όγθιιχ) ένα ύπό μνήμα μέ τις καλύτερες άρχαιότητές τής Αθήνας* καί είχε χρησιμεύσει ώς ξεναγός σέ πολλούς ξένους επισκέπτες. Ό Σπόν καί ό Ούέλερ ήταν γ ι’ αύτόν ιδανικό άκροατήριο. Τούς έδωσε πολλές πληροφορίες, πού ό Σπόν δέν τις δέχτηκε δλες αδιακρίτως, ιδιαίτερα τις σχετικές μέ ταυτίσεις κτιρίων. Συγ­κέντρωνε έπίσης έπιγραφές.

Τσως δμως ό πιο σημαντικός άπό τούς προδρόμους τοΰ Σπόν ήταν ό Πρώσος στρατιώτης Τράνσφελντ (]. Ο. ΤΓαπδίβΜΐ, 1648-1685).6 Αύτός ό άνθρωπος είχε ζήσει μιά πολυκύμαντη ζωή, σχεδόν Αντιπροσωπευτική τής ζωής πολλών τυχοδιω­κτών. Άφοΰ κατατάχθηκε στον πολωνικό στρατό, βρέθηκε νά συμμετέχει στον πόλεμο κατά τών Τούρκων, δταν αύτός ξα­νάρχισε τόν Αύγουστο τοΰ 1672* αιχμαλωτίστηκε στή μάχη τοΰ Μπάτοφ, στο τέλος τοΰ 1674* έγινε σκλάβος στή γαλέρα

Page 114: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 115: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ένός Τούρκου έμπορου στο Ναύπλιο. Μετά άπό λίγες μόνο έ- βδομάδες κατάφερε νά πετάξει τις αλυσίδες του, σ’ ενα ναυάγιο έξω άπό τις άνατολικές άκτές τής Αττικής. Αρβανίτες βο­σκοί τόν έσωσαν άπό τή θάλασσα* έφτασε στήν Αθήνα, όπου έμεινε στο μοναστήρι τών Καπουτσίνων, γνώρισε τόν Ζιρώ καί συνάντησε έπίσης καί τόν Σπόν.

Όταν μετά άπό χρόνια πήγε νά ζήσει στο Χαλέπι, διατήρησε τήν έπαφή του μέ τόν Σπόν ώς πράκτοράς του γιά τή συλλογή νομισμάτων, μέχρι τό θάνατο τοΰ Σπόν, τό 1685. 'Υπήρξε έ­πίσης πράκτορας καί άλλων λογίων. Σώζεται ή αύτοβιογραφία του, καθώς καί τμήμα τής περιγραφής του τής Αθήνας, πού άναμφίβολα έμπεριεΐχε τά άποτελέσματα τών συνομιλιών του τόσο μέ τόν Ζιρώ όσο καί μέ τούς Καπουτσίνους. Είναι χαρα­κτηριστικό ότι ζητεί συγνώμη πού άκολουθεΐ διαφορετική σει­ρά άπό τόν Παυσανία στά μνημεία τής Αθήνας: άρχίζοντας, όπως οί άρχαΐοι ραψωδοί, άπό τόν Δία, ξεκινάει μέ τή λαμπρή έπιτυχία τής ορθής ταύτισης τοΰ ναοΰ τοΰ Όλυμπίου Διός, πού ήταν μέχρι τότε γνωστός ώς τό Ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ. Προφανώς, τό μόνο πού χρειαζόταν ήταν νά συμβουλευτεί τή λεπτομερειακή περιγραφή τοΰ οικοδομήματος άπό τόν Ρωμαίο άρχιτέκτονα καί συγγραφέα Βιτρούβιο. Εΐναι έκπληκτικό ότι αύτή ή έμφανώς ορθή ταύτιση δέν έγινε άμέσως άποδεκτή.

Ό Τράνσφελντ δίνει προσεχτικές περιγραφές τής Αψίδας τοΰ Άδριανοΰ, τοΰ Φαναριού τοΰ Δημοσθένη, τοΰ «Ναοΰ τοΰ Σωκράτη» («Άέρηδες») μέ τις άνθρώπινες φιγοΰρες του, «φτε­ρωτές όπως οί άγγελοι», τήν έξάρτυση τών οποίων συνοδεύει μέ παραθέματα άπό τόν Βιργίλιο καί τόν Όβίδιο. Αύτό τό άπόσπασμα δείχνει καθαρά ότι έγραφε μετά τή δημοσίευση τοΰ έργου τοΰ Σπόν, διότι περιλαμβάνει μιά μακροσκελή καί άνιαρή διατριβή περί τής άρχαίας ονοματολογίας τών άνέμων.

Εΐναι δύσκολο νά γνωρίζει κανείς τί άπό αύτά εΐναι τοΰ ΐδιου τοΰ Τράνσφελντ καί τί προήλθε άπό συζητήσεις μέ άλλους. Αύτό πού μένει εΐναι ή ζωηρή εικόνα τών Καπουτσίνων μονα­

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 117

Page 116: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

118 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χών, τοΰ εύθυμου καί ιδιόρρυθμου προξένου άπό τή Λυόν, τοΰ αμήχανου καί άσθενικοΰ Σπόν, τοΰ σημαδεμένου άπό τά ταξί­δια Γερμανοΰ καί τοΰ σοβαροΰ Άγγλου: καθισμένοι όλοι ίσως στο λαχανόκηπο τών Καπουτσίνων, κάτω άπό τό Φανάρι τοΰ Δημοσθένη, σκυμμένοι πάνω άπό σχέδια, ανταλλάσσουν σημει­ώσεις, διαπληκτίζονται θυελλωδώς γιά τούς άνεμους καί συνα­γωνίζονται σέ παραθέσεις χωρίων άπό συγγραφείς γιά νά ένι- σχύσουν τά έπιχειρήματά τους. Τί φρεσκάδα είχαν αύτοί οί πρώτοι προσκυνητές σέ μιά άρχαία γη, καί τί χαρά ένιωθαν δταν έπιβεβαιωνόταν έστω καί τό παραμικρό!

Οί Καπουτσίνοι πρέπει νά έμειναν κατάπληκτοι μέ τήν πιο διάσημη έπίσκέψη στήν Αθήνα, τήν έπίσκεψη τοΰ Μαρκησίου ντέ Νουαντέλ, τόν Δεκέμβριο τοΰ 1674, κ$ί μέ τήν εύκολία μέ τήν οποία πέτυχε αύτό πού άρνοΰνταν στούς περισσότερους Δυτικούς: τήν είσοδο στήν Ακρόπολη, πού ήταν ή έδρα τής στρατιωτικής φρουράς. Ό Νουαντέλ ήταν μερικά χρόνια πρε­σβευτής στήν Κωνσταντινούπολη, δπου προσπαθοΰσε νά άπο- καταστήσει τά έμπορικά προνόμια τής Γαλλίας, πού ή Υψηλή Πύλη τά είχε περικόψει. Ζοΰσε μέ μεγαλοπρέπεια στήν Κων­σταντινούπολη, παρά τή μικρή έπιτυχία πού είχε άκόμη καί στο νά έξασφαλίσει ακρόαση άπό τόν Σουλτάνο, καί αφιέρωνε τόν έλεύθερο χρόνο του, δπως καί ένας παλαιότερος πρεσβευ­τής, ό Μπυσμπέκ (1554-1562), στή συλλογή άρχαιοτήτων καί σέ μιά μεγάλη περιοδεία στο Αρχιπέλαγος. Ή δική του περι­γραφή γιά τήν άφιξή του στήν Αθήνα ξεχειλίζει άπό ικανο­ποίηση γιά τή μεγαλοπρέπεια ενός πρεσβευτή τής Χριστιανικό- τατης Αύτοΰ Μεγαλειότητος:

Ή Μήλος δέν μέ καθυστέρησε, κι αγκυροβόλησα στον Πειραιά, έλ- πίζοντας δτι οί Αθηναίοι, αύτοί οί θεματοφύλακες τής επιστήμης, τής τέχνης καί τοΰ νόμου, θά συγκατένευαν νά μοΰ φανερώσουν κά­ποιο μυστικό. Μοΰ τό υπαινισσόταν ή σχέση τους μέ τόν υπόλοιπο κόσμο, καί ή εύγένειά τους κατά τήν ύποδοχή μου μέ έπεισε γ ι’ αύτό.

Ό διοικητής τοΰ φημισμένου κάστρου μοΰ τό ύποσχέθηκε δταν μέ

Page 117: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 119

οδηγούσε στήν πόλη, ενώ τά τύμπανα χτυποΰσαν, οί σημαίες κυμάτι­ζαν καί τό κανόνι ήχοΰσε, μέσα σ’ ενα αναρίθμητο πλήθος πού μέ κοί­ταζε ετσι δπως ήμουν καβάλα πάνω στο ομορφο πλουμιστό άλογο, περιστοιχισμένος άπό πολλούς πεζούς ύπηρέτες καί σαράντα ιππείς νά μέ άκολουθοΰν, ενώ προηγούνταν στήν πομπή οί σαλπιγκτές μου, ένας λόχος πεζικού καί άρκετοί Τούρκοι άξιωματικοί.

Στον Νουαντέλ δόθηκε άδεια νά μπει στήν Ακρόπολη:

* Υπάρχουν πολλές περιγραφές της [έγραφε], άλλά μπορώ νά σας διαβεβαιώσω δτι κανείς δέν εύτύχησε νά έχει δλα τά μέσα πού τέθη­καν στή διάθεσή μου γιά νά εξετάσω δλους τούς καλλιτεχνικούς της θησαυρούς. Μπορεΐ νά πεΐ κανείς γι’ αύτούς πού υπάρχουν στο κάστρο, γύρω άπό τό ναό τής ’ Αθήνας, πώς ξεπερνούν άκόμη καί δ,τι ωραιό­τερο υπάρχει στά άνάγλυφα καί στά άγάλματα τής Ρώμης. Τήν πρώ­τη φορά είσήλθα, έν πομπή καί ύπό τόν ήχο του κανονιού, στο θησαυ­ροφυλάκιο δπου φυλάσσονται αύτά τά θαύματα, καί έπέστρεψα ίνκό- γνιτο πέντε ή έξι φορές γιά νά τά θαυμάσω καλύτερα καί νά μελετή­σω τά δμορφα σχέδια πού έκανε ό ζωγράφος μου άπό τά ωραιότερα άπό αύτά, τά όποια περιέχουν μέχρι διακόσιες μορφές, ύπερφυσικοΰ μεγέθους, σέ έξεργα καί πρόστυπα άνάγλυφα, μερικές ακέραιες καί άλλες άκρωτηριασμένες. Υπάρχουν άντρες, γυναίκες καί κένταυροι, μάχες καί νίκες τών κενταύρων, θρίαμβοι, θυσίες* καί, άν μου ήταν μπορετό νά έκφράσω αύτή τήν πλούσια άναστάτωση πού μιά τέτοια εύταξία, τέτοια λεπτή σύνθεση, καθώς καί ή έκφραση τόσο ποικίλων παθών άφησαν στήν ψυχή μου, θά τό άναλάμβανα εύχαρίστως.

Τά σχέδια γενικά αποδίδονται στον Ιάκωβο Καρραί άπό τήν Τρουά, έγιναν δμως ίσως άπό έναν καλλιτέχνη άγνωστο κατά τά άλλα, άφοΰ ό Κορνέλιο Μάνι, πού συνόδευε τόν Νουαντέλ, λέει είδικώς δτι ό ζωγράφος ήταν Φλαμανδός. Αύτά άποδεί- χτηκαν τά πιο πολύτιμα άπό δλα τά σχέδια τών γλυπτών τοΰ Παρθενώνα, ένόψει τής μεταγενέστερης καταστροφής τών αε­τωμάτων καί τμήματος τής ζωφόρου. Σ ’ αύτά έπρεπε νά άρκε- στεΐ πρός τό παρόν ό μαρκήσιος, ό όποιος άνυπομονοΰσε νά αποκτήσει καί τά ίδια τά μάρμαρα —ή, τουλάχιστον, μερικά

Page 118: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

120 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

άπό αύτά— γιά τή συλλογή τοΰ βασιλια. Έπέμενε δτι χρειά­ζονταν προστασία άπό τούς Τούρκους κυρίους τους. Ή τιμή δμως αύτή έπρόκειτο νά έπιφυλαχθεΐ σ’ εναν μεταγενέστερο πρεσβευτή, μιας άλλης χώρας. Ό Νουαντέλ, πάντως, άπέκτη­σε διάφορα άρχαία άγάλματα, μεταξύ τους καί τήν έπιγραφή τών πολεμιστών τοΰ Έρεχθείου πού σκοτώθηκαν τό 456 π.Χ., ή οποία έγινε τό πρώτο άντικείμενο τής Γαλλικής Επιγραφι­κής Συλλογής.

Ή σταδιοδρομία τοΰ Νουαντέλ τελείωσε μέσα στήν άτίμωση καί τή φτώχεια. Μέ τό θάνατό του, ή συλλογή του διασκορπί­στηκε καί δλα τά σχέδια χάθηκαν, έκτος άπό αύτά τοΰ Παρθε­νώνα. Κι αύτά άκόμη ήταν χαμένα στο διάστημα μεταξύ 1764 καί 1797, οπότε βρέθηκαν στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τοΰ Παρι- σιοΰ. (Μιά σειρά τους κάηκε στήν πυρκαγιά τοΰ Λούβρου τό 1871.) Μιά μαρμάρινη έπιγραφή πήγε στή συλλογή τοΰ Μπω- ντελό ντέ Νταιρβάλ, άπό έκεΐ στήν Ακαδημία καί, τελικά, στο Λοΰβρο. Διάφοροι ζωγραφικοί πίνακες σκόρπισαν έπίσης, στο Σατώ ντέ Μπερρύ καί άλλοΰ. Ένας, πού είκονίζει τόν Νουαν­τέλ νά εισέρχεται στήν Αθήνα, βρίσκεται τώρα στήν Εθνική Πινακοθήκη τής Αθήνας.

Ό Νουαντέλ μποροΰσε νά χαίρεται γιά τό προνόμιο νά είναι ίσως ό πρώτος περιηγητής άπό τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ πού είδε προσεκτικά τό ώραιότερα διατηρούμενο οικοδόμημα τής άρχαιότητας, τόν Παρθενώνα, τό ναό τής Άθηνάς Παρθένου. Τό κτίριο αύτό, σήμερα σύμβολο τοΰ έλληνικοΰ έθνους, σύμβο­λο, έπίσης, μέ τήν: άστραφτερή λευκότητά του, τοΰ έκθαμβωτι- κοΰ φωτός πού λούζει τήν Ελλάδα τοΰ Αιγαίου, ήταν στήν έποχή του μάλλον μνημείο τής άθηναϊκής ανάπτυξης παρά κά­ποιου έθνικιστικοΰ ιδεώδους.

Στεκόταν, δπως οί περισσότεροι έλληνικοί ναοί, στον τόπο δπου είχαν προϋπάρξει αρκετοί παλαιότεροι ναοί, ο τελευταίος άπό τούς οποίους ειχε καταστραφεΐ στή διάρκεια τής πολιορ­κίας τής Ακρόπολης άπό τούς Πέρσες, τό 480-479 π.Χ. Κα­

Page 119: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

θώς τά χρήματα τής Συμμαχίας τής Δήλου μετατρέπονταν σιγά σιγά σέ φόρο πρός τήν αθηναϊκή αύτοκρατορία, ή αθηναϊκή δη­μοκρατία ύπό τόν Περικλή διοχέτευε τά εισοδήματα της στον έξωραϊσμό τής κύριας πόλης τής Συμμαχίας. Έπελέγησαν οί αρχιτέκτονες Ικτίνος καί Καλλικράτης γιά νά δημιουργήσουν ενα κτίριο κατάλληλο νά στεγάσει τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τής ’ Αθήνας, έργο τοΰ μεγάλου γλύπτη Φειδία, καί κατασκεύα­σαν τόν πιο περίτεχνο καί αρμονικό άπό τούς μέχρι τότε ναούς τους, έντελώς διαφορετικό άπό τή μεταγενέστερη απομίμησή του, τό ναό τοΰ Ηφαίστου, πού τόν ατενίζει άπό τήν ’ Αγορά.

Κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 447 καί τό 438 π.Χ., μολονό­τι τά γλυπτά δουλεύονταν άκόμη μέχρι τήν έκρηξη τοΰ Πελο- ποννησιακοΰ πολέμου, τό 431. Εΐναι μεγαλοπρεπέστερος καί πιο έντυπωσιακός άπό κάθε άλλο ναό τής ήπειρωτικής Ελλά­δας. Εΐχε μιά κιονοστοιχία στο έσωτερικό, πού έπέτρεπε στον έπισκέπτη νά βαδίσει ολόγυρα άπό τό μεγάλο άγαλμα τοΰ Φειδία, ό όποιος ήταν έπίσης ό δημιουργός τής ζωφόρου καί τών άετωμάτων, τών σπουδαιότερων ϊσως άπό τά σωζόμενα θαύματα τής έλληνικής τέχνης. Τό άνατολικό άέτωμα έδειχνε τή γέννηση τής ’ Αθήνας, τό δυτικό τήν έρίδα τής ’ Αθήνας καί τοΰ Ποσειδώνα γιά τήν κατοχή τής Αττικής, ένώ ή ζωφόρος άπεικόνιζε τήν πομπή τών Παναθηναίων.

Ήταν μιά πανελλήνια προσφορά, βέβαια, έστω κι άν έδινε έμφαση στήν άθηναϊκή ήγεμονία καί τά άετώματα ήταν άφιε- ρωμένα σέ θέματα άττικοΰ ένδιαφέροντος: Κατά τόν Πλούταρ­χο, οί άντίπαλοι τοΰ Περικλή έλεγαν δτι «ή Ελλάδα τό έκλαμ- βάνει ώς άνυπόφορη πρόκληση καί θεωρεί δτι βρίσκεται φανερά ύπό τυραννικό καθεστώς, δταν βλέπει τό θησαυρό πού συνεισέ- φερε γιά τις πολεμικές άνάγκες νά τόν δαπανοΰμε αύθαίρετα γιά τήν πόλη μας, νά τή χρυσώνουμε ολόκληρη καί νά τή στολί­ζουμε, σάν ματαιόδοξη γυναίκα, μέ πολύτιμους λίθους καί ά­γάλματα καί ναούς πού κοστίζουν τοΰ κόσμου τά λεφτά».

Οί έπισκέπτες τοΰ 17ου αιώνα λίγα άπό αύτά γνώριζαν.

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 121

Page 120: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Τούς άρκοΰσε γενικώς νά στέκονται καί νά θαυμάζουν τις ο­μορφιές του ναοΰ, πού είχαν άναγνωριστεΐ πρόσφατα. Ό Σπόν έκανε κι εδώ, όπως καί σέ άλλα άθηναϊκά θέματα, άπτή συνει­σφορά στήν έπιστημονική περιγραφή τοΰ μνημείου. Ή παρέα του, πού ήταν λιγότερο εύνοημένη άπό τόν Μαρκήσιο ντέ Νουαντέλ, χρειάστηκε πέντε οκάδες (περίπου έξίμισι κιλά) κα­φέ γιά δωροδοκίες, ώστε νά έπιτύχει τήν είσοδό της στήν Α ­κρόπολη. Ό Σπόν περιέγραψε λεπτομερειακά τά γλυπτά τών άετωμάτων, καί άξίζει νά παραθέσουμε ολόκληρη τήν περιγρα­φή ένός άπό αύτά, γιατί είναι ή τελευταία πριν καταστραφοΰν άπό τό βενετσιάνικο πυροβολικό, τό 1687. Δυστυχώς, ή έρμη- νεία έχει λιγότερη άξία άπό τήν παρατήρηση, άφοΰ ό Σπόν, κάνοντας ενα τρομερό σφάλμα, προσπάθησε νά ταιριάξει τις μορφές τοΰ δυτικοΰ άετώματος μέ τή σκηνή πού, όπως είναι γνωστό άπό τόν Παυσανία, είκονιζόταν στο άνατολικό!

Ό Δίας, πού είναι κάτω άπό τήν κορυφή του άετώματος, έχει σπα­σμένο τόν δεξιό του βραχίονα* προφανώς μ’ αύτόν κρατούσε τόν κε­ραυνό. Τά πόδια του είναι λίγο ανοιχτά, αναμφίβολα γιά νά κάνουν χώρο γιά τόν αετό. Μολονότι καί τά δύο αύτά χαρακτηριστικά του λείπουν, δέν μπορεί παρά νά τόν αναγνωρίσει κανείς άπό τή γενειάδα του καί τή μεγαλοπρέπεια πού τοΰ εχει προσδώσει ό γλύπτης. Είναι γυμνός, δπως είκονίζεται συχνά, ιδιαίτερα άπό τούς Έλληνες πού κα­τασκεύαζαν γυμνές τις περισσότερες μορφές. Στά δεξιά του είναι ενα άγαλμα πού τό κεφάλι καί οί βραχίονές του είναι ακρωτηριασμένα: θά έλεγε κανείς δτι είναι ή Νίκη, πού προηγείται άπό τό άρμα τής Αθή­νας καί οδηγεί τά δύο άλογά του. Είναι έργο χεριού δυνατοΰ καί έπι- δέξιου συνάμα, πού δέν θά υστερούσε ισως άπό τόν περίφημο Φειδία ή τόν Πραξιτέλη. Σάν νά βλέπει κανείς σ’ αύτά κάποια φλόγα, κάποια περηφάνια πού τούς έμπνέει ή Άθηνα καθώς σέρνουν τό άρμα της. Αύτή κάθεται στητή, μάλλον στον τύπο τής Θεας τής Σοφίας παρά τής Θεάς τοΰ Πολέμου, γιατί δέν φέρει πολεμική στολή, δέν έχει πε­ρικεφαλαία, ούτε ασπίδα, ουτε τήν κεφαλή τής Μέδουσας στο στήθος της. Έχει νεανική έμφάνιση καί ή κόμμωσή της είναι διαφορετική άπό τής Αφροδίτης. Μιά άλλη γυναικεία μορφή, ακέφαλη, κάθεται πίσω

122 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 121: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

της, κρατώντας ένα παιδί στά γόνατά της. Δέν θά σας πώ ποιά εΐναι, δέν δυσκολεύτηκα δμως καθόλου νος άναγνωρίσω τις ακόλουθες δύο μορφές, πού είναι οί τελευταίες σ’ αύτή τήν πλευρά. Εΐναι ό αύτο­κράτορας Άδριανός, καθισμένος καί ήμίγυμνος, καί κοντά του ή σύ­ζυγός του Σαβίνα. Φαίνονται κι οί δυο νά κοιτάζουν μέ εύχαρίστηση τό θρίαμβο τής θεάς. Δέν νομίζω δτι έχει κανείς προηγουμένως προ­σέξει αύτή τήν αξιοσημείωτη λεπτομέρεια.

Στά αριστερά τοΰ Δία βρίσκονται πέντε ή έξι μορφές, μερικές άπό τις όποιες έχουν χάσει τά κεφάλια τους: πρόκειται προφανώς γιά τόν κύκλο τών θεών στούς όποιους ό Δίας παρουσιάζει τήν Άθηνά γιά νά τήν αναγνωρίσουν ώς θυγατέρα του. Νά λοιπόν ένα μικρό σχόλιο στον Παυσανία.

Ή άποψη δτι δύο άπό αύτές τις μορφές άντιπροσώπευαν τόν Άδριανό καί τή Σαβίνα έμελλε νά έχει μακροπρόθεσμες συνέ­πειες, άφοΰ μετρίασε τόν ένθουσιασμό κατά τήν ύποδοχή τών μαρμάρων, δταν ό Λόρδος Έλγιν έφερε στήν Αγγλία δσα εΐ­χαν άπομείνει.

Έκτος άπό τά μνημεία τής Ακρόπολης, οί Σπόν, Βέρνον καί Ούέλερ έπισκέφθηκαν καί ταύτισαν πολλές τοποθεσίες: τό ναό ατοΰ Θησέα», δπου ή ύπογραφή τοΰ Βέρνον εΐναι άκόμη ορατή, μολονότι τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ έχει πιά σβηστεΐ*7 τό θέα­τρο τοΰ Διονύσου, δπου ένας φρουρός κόντεψε άπό ύπερβάλλον- τα ζήλο νά σκοτώσει τόν Βέρνον, πού μετροΰσε τις διαστάσεις του* τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός, γιά τόν όποιο ό Σπόν κατέ­στησε βέβαιο δτι δέν μποροΰσε νά εΐναι τό άνάκτορο τοΰ Ά - δριανοΰ, μολονότι δέν μπόρεσε νά τόν ταυτίσει θετικά* τό Φανά­ρι τοΰ Δημοσθένη, πού ό Σπόν τό αναγνώρισε ώς μνημείο καί δχι ώς κατοικία, αν καί ύπέθεσε (δπως ό Βέρνον) δτι ήταν άφιερωμένο στον Ηρακλή* τούς «Άέρηδες» (πού εΐχε δει σχέ­διό τους, φτιαγμένο άπό τόν Φ. Τζιαμπέττι καί βασισμένο στον Κυριάκό, στή Βιβλιοθήκη Μπαρμπερίνι στή Ρώμη)* τήν είσοδο τής Ρωμαϊκής Άγορας, τήν οποία δέν μπόρεσαν νά ταυτίσουν, αν καί άπέρριψαν περιγραφές πού τήν ταύτιζαν μέ

ΑΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 123

Page 122: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

124 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό Δίπυλο ή τό Γυμνάσιο τοΰ Πτολεμαίου* τό μνημείο στο λόφο τών Μουσών, τό όποιο ό Σπόν, δπως ό Κυριάκός, άλλά άντίθετα μέ άλλους πριν άπό αύτόν, τό συσχέτισε μέ τό δνομα έκείνου πού τό άφιέρωσε, τοΰ Φιλοπάππου* τή Βιβλιοθήκη τοΰ

Άδριανοΰ, τήν οποία ο Σπόν έξέλαβε γιά τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός (άπό κακή άνάγνωση τοΰ Θουκυδίδη [II, 15], πού τόν τοποθετοΰσε στά βόρεια τής Ακρόπολης), καί οχι γ ι’ αύτό πού παραδοσιακά ονομαζόταν, δηλαδή ατό παλάτι τοΰ Θεμιστοκλή»* καί τό παζάρι, πού ύπέθεσαν δτι μπορεί νά άντιστοιχεΐ πρός τόν Κεραμεικό —μιά εικασία οχι άπόλυτα λανθασμένη, άν καί δέν μποροΰσαν νά γνωρίζουν δτι ολόκληρη ή Αγορά τοΰ 5ου αιώνα (ή Αγορά «έν Κεραμεικώ») βρισκόταν άποκάτω, περιμέ- νοντας τήν άποκάλυψή της μόλις τόν 20ό αιώνα.

Έκτος άπό τό σχέδιο τών Καπουτσίνων, ό Σπόν χρησιμοποί­ησε ώς σημείο άναφορας τήν περιγραφή τών μνημείων τής Α ­θήνας άπό τόν Ιησουίτη μοναχό Μπαμπέν, πού ειχε έκδώσει ό ίδιος ό Σπόν λίγους μήνες νωρίτερα, τό 1674.8 Κι αύτή έπίσης περιείχε εναν εικονιστικό «χάρτη» τής Αθήνας. Είναι άξιοση- μείωτο δτι ό Σπόν μπόρεσε νά έπιτύχει τόσο καλά άποτελέ- σματα. Δημοσιεύοντας δμως τήν περιγραφή του, τήν πιο άξιό- πιστη μέχρι τή στιγμή έκείνη, καί κρίνοντας τις άφηγήσεις προη­γούμενων περιηγητών καί γεωγράφων, ξεσήκωσε κάποια έχθρι- κή άντίδραση έκ μέρους τοΰ Άντρέ Ζώρζ Γκιγιέ, συγγραφέα τοΰ ΑΐΗβηβδ αηβίβηηβ βΐ ηοηνβΠβ ('Αρχαία καί νέα Άθηνα, 1675), τό όποιο δήλωνε δτι ήταν μιά καταγραφή τών περιπε­τειών τοΰ άδελφοΰ τοΰ Γκιγιέ, τοΰ Γκιγιέ ντέ λά Γκιγιετιέρ.

Ό Άντρέ Ζώρζ Γκιγιέ (Αικ1γ6 060ΐ*§63 ΟιιίΠβΙ, περί τό 1625- 1705) ήταν άπό τήν Ώβέρνη καί έγινε ό πρώτος ιστορικός τής Βασιλικής Ακαδημίας Ζωγραφικής καί Γλυπτικής. Άνάμεσα στά άλλα έργα του περιλαμβάνονται μιά πραγματεία γιά τήν τέχνη τής ξιφασκίας, μιά ιστορία τών μεγάλων Βεζίρηδων Μεχ­μέτ καί Άλή Κιοπρουλή καί μιά βιογραφία τοΰ Μεχμέτ Β'.

Άλλά ή Άθηνα του έγινε «μπεστσέλερ», άφοΰ μεταφράστηκε

Page 123: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 125

στά αγγλικά τό 1676* τόν ϊδιο χρόνο μάλιστα ακολούθησε ενα παρόμοιο εργο του γιά τή Σπάρτη. Ή άξιοπιστία τοΰ Γκιγιέ στήν περιγραφή τής Αθήνας δέν άνθεξε στο χρόνο ούτε στά έπιχειρήματα τοΰ Σπόν, πού έπανειλημμένα στή δική του περι­γραφή έπισύρει τήν προσοχή στις πλαστογραφήσεις τοΰ Γκι­γιέ, τις παρερμηνείες, τις έσφαλμένες τοποθετήσεις τών αρ­χαίων μνημείων καί τις παραλείψεις του. Ό χάρτης τοΰ Γκιγιέ είναι απευθείας άντίγραφο τοΰ χάρτη τών Καπουτσίνων, στον όποιο έχει σημειώσει πάνω άπό 100 ταυτίσεις κτιρίων, μερικές κατά προσέγγιση ορθές, άλλά καί πολλές μετά βίας πιθανοφα- νεΐς ή φανερά λανθασμένες.

Ανάμεσα στά πιο προφανή λάθη τοΰ Γκιγιέ είναι ή πληροφο­ρία δτι τό Μνημείο τοΰ Φιλοπάππου ήταν «Αψίδα τοΰ Τραϊα­νού» (ένώ δέν είναι κάν άψίδα!), ή τοποθέτηση ένός μαρμάρινου λέοντα μπροστά στον Παρθενώνα, ό ισχυρισμός δτι έθαύμα- σε τήν έπιγραφή «Τώ άγνώστω θεώ» πάνω ακριβώς στο διά­ζωμα τοΰ «ναοΰ τής ’Αθηνας»,9 καθώς καί ή διπλή αναφορά στο Στάδιο, τή μιά φορά ώς Στάδιο καί τήν άλλη ώς Θέατρο τοΰ Διονύσου (τό δεύτερο τοποθετείται σέ μιά άσαφή άλλά α­πίθανη τοποθεσία, έξαιτίας τής κακής άνάγνωσης τών τοπο­γραφικών του πληροφοριών). Ισχυρίζεται έπίσης δτι εΐχε δει τήν Ποικίλη Στοά, άπό τήν όποια στήν πραγματικότητα δέν σώζονταν ύπολείμματα, καθώς καί ενα κτίριο πού άποκαλεΐ Φανάρι τοΰ Διογένη, τελείως διαφορετικό άπό τό Φανάρι τοΰ Δημοσθένη.

Ό ,τι δέν ύπήρχε στις αρχαίες πηγές φαίνεται δτι προερχόταν άπό τούς Καπουτσίνους. Στο εργο τους θά πρέπει νά άποδώ- σουμε ορισμένες ορθές ταυτίσεις: τούς «Άέρηδες», τό ναό τών Μουσών (ή ϊσως τής Δήμητρος τής εν Άγραις)10 στον Ίλισσό (τώρα κατεστραμμένο) καί τό Κιμώνειο τείχος. Ή ίδια πηγή προμήθευσε ίσως στον Γκιγιέ τόν περίεργο μύθο γιά τό κοι- μώμενο μαρμάρινο λιοντάρι κοντά στο Θησείο. Έλεγαν δτι ή γυναίκα ένός γενίτσαρου εΐχε έμμονη ιδέα μ’ αύτό τό πέτρινο

Page 124: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

126 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ζώο, σέ βαθμό πού τό ονειρευόταν κάθε νύχτα. Κάποτε έμεινε έγκυος κι δταν έφτασε ή ώρα γέννησε ένα τερατόμορφο παιδί μέ κεφάλι λιονταριού. Τό πλάσμα αύτό τό έθαψαν αμέσως σ’ ένα λάκκο-μέ πέτρες κατά διαταγή του δισδάρη, τοΰ στρατιωτικοΰ διοικητή. (Κι ό Σπόν δέν άπαξιεΐ νά έπαναλάβει αύτή τή γρα­φική ιστορία.)

Άκόμη καί αν ό Γκιγιέ ειχε πρόσβαση σέ κάποια πηγή πλη­ροφοριών στήν Αθήνα, αύτή πάντως δέν ήταν αρκετή ώστε νά τόν καταστήσει ικανό νά δώσει μιά αναγνωρίσιμη εικόνα τής τοπογραφίας της. Στήν αρχή ό Σπόν δέχτηκε τόν ισχυρισμό τοΰ Γκιγιέ δτι είχε μείνει έπτά μέρες στήν Αθήνα, κατόπιν δμως δήλωσε δτι ό Γκιγιέ ντέ λά Γκιγιετιέρ ήταν φανταστικό πρόσωπο καί δτι ό Γκιγιέ δέν είχε πάει ποτέ έκεΐ. Αύτό τό έ­κανε σαφές στήν αφήγησή του γιά τήν Αθήνα.

Ό Γκιγιέ απάντησε οργισμένα στή δημοσίευση τοΰ Ταξιδιού τοΰ Σπόν καί κυκλοφόρησε μιά σειρά Επιστολές (1689), στις όποιες κατηγοροΰσε τόν Σπόν δτι «ανατέμνει [δηλαδή διαμελί­ζει] πολλούς άπό τούς συγγραφείς μας καί, ύπό τό προσωπείο τοΰ αρχαιοδίφη, έχει έπικρίνει τόν Στράβωνα, τόν Πτολεμαίο, τόν Πλίνιο, τόν Στέφανο, τόν Μεούρσιο, τόν Φερράριο, τον Όρτέλιο, τόν κ. Ντέ Μονκονύ, τόν κ. Μπωντράν, τόν Λά Γκι- γιετιέρ, καθώς καί δυο τρεις άπό τούς πιο διάσημους γεωγρά­φους μας». Ό γραπτός λόγος κυριαρχοΰσε άκόμη φανερά στις άρχαιοδιφικές μελέτες* ή άπό πρώτο χέρι έπιτόπια μελέτη ή­ταν άνορθόδοξο έργο. Αύτή ή στάση ύποστηρίχτηκε γιά καιρό, καί σ’ αύτήν όφείλεται ή σχετική καθυστέρηση μέ τήν οποία ή αρχαιολογία καθιερώθηκε στά πανεπιστήμιά μας. Τις άρχαιό- τητες μπορεί νά τις θαύμαζαν, νά τις άντέγραφαν, άκόμα καί νά τις έκλεβαν, ή μελέτη τους δμως ήταν ιεροσυλία άπέναντι στον γραπτό λόγο.

Ό Γ κιγιέ δικαίως κατηγόρησε τόν Σπόν γιά μερικά έλάσσο- να σφάλματα. Ό Σπόν τοΰ άντεπιτέθηκε τό 1679 μέ μιά « Α ­πάντηση» άπευθυνόμενη στον Δελφίνο, στήν οποία παρουσία-

Page 125: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 127

ζει τόν έαυτό του καί τόν Γκιγιέ «ώς αντεραστές μιας γερασμέ- νης άλλά άκόμη όμορφης έρωμένης, τής πόλης τής Αθήνας». Στή συνέχεια δίνει έναν κατάλογο μέ 122 σφάλματα στο έργο τοΰ Γκιγιέ —κατάλογο δμως πού είναι λιγότερο τρομερός άπό δ,τι φαίνεται, άφοΰ μόνο καμιά δεκαριά περίπου άναφέρονται σέ πραγματολογικά θέματα κι δχι σέ ερμηνείες ή άπόψεις. Τελικά, ή διαμάχη ήταν μάλλον μιά άκαρπη άσκηση καί έδειχνε περισ­σότερο γαλατική δηκτικότητα καί διανοουμενίστικη μνησικακία παρά τίποτε σπουδαίο.

Τό μεγάλο έπίτευγμα τοΰ Σπόν ήταν αύτή ή περιγραφή τής Αθήνας, άλλά τό έργο τών περιηγητών δέν ειχε καθόλου τελει­ώσει. Ειχε δμως φτάσει στο άπόγειό του. Στή συλλογή του ό Σπόν ειχε ήδη έκατό έπιγραφές, πού τις τύπωσε στο Ταξίδι του καί στις έργασίες του πού έπακολούθησαν. Ό Ούέλερ εΐχε κάμποσα μάρμαρα, τά όποια, άφοΰ έγινε ιερέας τό 1683, χάρι­σε στο Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης. Άπέμεναν δμως άκόμη κάμποσοι άρχαιολογικοί χώροι γιά νά έπισκεφθοΰν, άνάμεσά τους καί ή Κόρινθος, δπου είχαν τήν τελευταία μεγάλη τους περιπέτεια, ενώ σχέδιαζαν τούς δώδεκα δωρικούς κίονες τοΰ. ναοΰ τοΰ Απόλλωνα. (Ό Σπόν τόν έξέλαβε λανθασμένα γιά τό ναό τής Έφεσίας Άρτέμιδος, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσα­νία.) Ή άρχαιολογική τους δραστηριότητα προκάλεσε τήν προ­σοχή τών άρχών:

Ή περιέργεια πού δείξαμε μέ τό νά παμε νά μελετήσουμε καί νά μετρήσουμε αύτούς τούς κίονες ήταν αναπόφευκτο νά καταλήξει σέ κουραστική ύπόθεση, μολονότι ύποθέταμε δτι δέν μας έβλεπε κανείς, έκτος άπό έναν υπηρέτη τοΰ βοεβόδα, πού ό ϊδιος μας εΐχε προσφέρει ένα κοντάρι γιά νά μετρήσουμε τό ύψος τους. Διότι, δταν έπιστρέψα- με στο κατάλυμά μας, ό καδής έστειλε δυο τρεις Αρβανίτες νά μας πανε νά μιλήσουμε μαζί του. Πήγαμε έκεΐ συνοδευόμενοι άπό τόν δραγουμάνο μας, στον όποιο είπε δτι ειχε μάθει πώς τριγυρίζαμε με­λετώντας τά κτίρια τής Κορίνθου καί δτι μάς εΐχαν δει νά κάνουμε

Page 126: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

128 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κάποιες μετρήσεις: μήπως είμαστε κατάσκοποι τών Φράγκων, πού έχουμε έλθει γιά νά άνακαλύψουμε τά αδύνατα σημεία τοΰ τόπου; Ό Μουράτης απάντησε δτι είμαστε Άγγλοι καί δτι καθ’ οδόν πρός τήν Κόρινθο είχαμε δει κάποιες αρχαιότητες πού τράβηξαν τήν προσοχή μας, ώστε νά μπορούμε νά λέμε μετά τό γυρισμό μας στή χώρα μας γιά τά αξιόλογα πράγματα πού είχαμε δει σέ κάθε μέρος. Ό καδής θέλησε νά μάθει ποιος ήταν αύτός ό ίδιος: «Αφέντη μου», εΐπε, «ε ί­μαι ό δραγουμάνος τοΰ Άγγλου πρόξενου στήν Αθήνα, κι έκεΐ μπρο­στά σου είναι ό Παναγιώτης Καβαλλάρης, πού μέ ξέρει άπό πολύν καιρό». «Άλλά», εΐπε ό καδής, «έχεις γράμματα άπό τόν Σουλτάνο, πού νά σοΰ έπιτρέπουν νά πηγαίνεις μ* αύτούς τούς ξένους σ’ δλες αύτές τις πόλεις;» «Ποτέ δέν ταξιδεύω χωρίς αύτά», απάντησε ό Μουράτης. «Νά δ,τι ζητείς». Κι αμέσως τοΰ παρουσίασε ενα φιρμάνι πού ό πρόξενος ειχε έξασφαλίσει άπό τόν Σουλτάνο γιά τήν ασφάλεια τή δική του καί τών συντρόφων του άπό κάθε δυσκολία στά ταξίδια του. Ό καδής τό πήρε καί τό διάβασε καί, βλέποντας δτι ήταν άπό τόν Άγγλο πρόξενο κι δτι έμεΐς είμαστε ύπό τήν προστασία του, «Ά , καλά», εΐπε, «οί Άγγλοι εϊναι καλοί φίλοι τοΰ αύτοκράτορά μας, είσαστε καλοδεχούμενοι, πηγαίνετε δπου θέλετε».

Τό έργο τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ έχει κατά μεγάλο μέρος λησμονηθεί ή καλυφθεί άπό τις έρευνες μεταγενέστερων συγ­γραφέων, οί όποιοι πάντως δέν θά είχαν ταξιδέψει κάν χωρίς τό βιβλίο είτε τοΰ ένός είτε τοΰ άλλου. Ωστόσο, δπως είδαμε, ό Σπόν ήταν ό πρώτος πού ταύτισε σωστά πολλές άρχαΐες τοπο­θεσίες* άκόμη καί τά λάθη του, δπως ή χρονολόγησή του τών άετωμάτων τοΰ Παρθενώνα, ήταν καίριας σημασίας γιά τήν έξέλιξη τής άρχαιολογίας.

Όσο γιά τόν Ούέλερ, ό περιηγητής Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ (βλ. Κεφάλαιο Ζ') τόν κρίνει γενναιόδωρα:

Σχετικά μέ τήν αξία τοΰ Ούέλερ ώς περιηγητή, δέν μπορεί παρά νά ύπάρχει μιά μονάχα γνώμη άνάμεσα σ’ έκείνους πού έχουν τήν εύκαιρία νά τόν κρίνουν. Δέν μπορεί νά αμφισβητηθεί δτι ύπήρξε έπι- μελής στις έρευνές του, εύφυής, πιστός, καλός φυσιοδίφης καί άρχαιο- δίφης γεμάτος ζήλο. Δέν θά γίνει ίσως τόσο αύθόρμητα αποδεκτό δτι

Page 127: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ειχε βαθιά μόρφωση. Μπορεΐ νά λεχθεί δτι τήν πολυμάθεια πού έπι- δεικνύει στο βιβλίο του τήν οφείλει κυρίως στον σύντροφό του, τον Σπόν, κατηγορία πού εύκολα αποδίδεται, δύσκολα δμως άποδεικνύε- ται. Ό Ούέλερ ομολογεί δτι στο εργο του αντέγραψε μερικά άποσπά- σματα όπως τά εΐχε βρει ήδη δημοσιευμένα άπό τόν συνταξιδιώτη του* τά γεγονότα δμωςμέ τά όποια σχετίζονται τά άποσπάσματα αύ­τά μπορεΐ νά ύπήρχαν προηγουμένως στο δικό του ταξιδιωτικό ήμε- ρολόγιο* δσο γιά τήν πολυμάθεια πού τά συνοδεύει, τά μεταγενέστερα γραπτά τοΰ Ούέλερ άποδεικνύουν έπαρκώς δτι τά λόγια έπιτεύγματά του τόν καθιστούσαν ικανό νά δώσει κάθε δείγμα αύτοΰ τοΰ είδους.

Ήταν φυσικό νά χρησιμοποιούν οί Άγγλοι ταξιδιώτες περισ­σότερο τόν ώραΐο τόμο σέ σχήμα δεύτερο τοΰ Ούέλερ, παρά τόν στριμωγμένο τόμο τοΰ Σπόν σέ σχήμα δωδέκατο, καί νά κάνουν τό βιβλίο τοΰ πρώτου τό ταξιδιωτικό έγκόλπιο τοΰ αι­ώνα. Άλλά ή έκδοση τής περιγραφής τοΰ Σπόν ήταν έκεΐνο πού ανάγκασε τόν Ούέλερ νά δημοσιεύσει τή δική του έκδοχή, μή­πως καί* θεωρηθεί δτι έγραψαν μαζί τό βιβλίο στο όποιο ό Σπόν περιγράφει τά ταξίδια «τους».

Άπό τήν άλλη, ή τιμή τής πρώτης απόπειρας γιά μιά έπι- στημονική έρευνα έπιφανείας τής Ελλάδας άνήκει κανονικά στον Φράνσις Βέρνον (βλ. παραπάνω σ. 105). Ό Κλάρκ έγκω- μίασε ύπέρ τό δέον τόν Ούέλερ, λέγοντας γ ι’ αύτόν δ,τι ήταν αλήθεια γιά τόν Βέρνον:

Ήταν ό πρώτος περιηγητής στήν Ελλάδα πού υιοθέτησε τή χρήση τής πυξίδας στις βουνοκορφές, μέ σκοπό νά κάνει παρατηρήσεις ώς πρός τις σχετικές θέσεις περιοχών καί κατ’ αύτό τόν τρόπο νά κάνει τούς τριγωνισμούς τών θέσεων έκείνων.

Εντούτοις, τό έπίτευγμα τοΰ Ούέλερ ήταν μέ τόν τρόπο του πολύ σημαντικό. Αφιέρωσε τό βιβλίο του στον Κάρολο Β ' καί άξιοποίησε πολιτικά τήν έμφάνισή του μέ μερικές παρατηρή­σεις στον Πρόλογο:

Μιά χώρα πού ήταν κάποτε ήγέτιδα τοΰ πολιτισμένου κόσμου καί

ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 129

Page 128: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

130 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό πιο φημισμένο φυτώριο τόσο τής πολεμικής τέχνης δσο καί τών έπιστημών, δέν είναι τώρα παρά ενα άξιοθρήνητο παράδειγμα τής άστάθειας τών ανθρώπινων πραγμάτων. Σ ’ αύτήν οί δυσάρεστημένοι καί μηχανορράφοι ύπήκοοι τής Μεγαλειότητάς σας, άν δέν διδάσκον­ται αρκετά άπό τις δικές τους πρόσφατες συμφορές, μπορούν νά δουν σέ τί δυστυχία έχουν περιπέσει άλλα έθνη, καί νά ατενίσουν, καθώς σέ εικόνα, τά φυσικά επακόλουθα τής διχόνοιας, τής ανταρσίας καί τής πολιτικής διαμάχης.

Έ τσι στηνόταν τό σκηνικό γιά τήν παρουσίαση τής Ελλάδας ώς τοΰ ιδεώδους τής στραγγαλισμένης έλευθερίας, πράγμα πού έντέλει θά κατέληγε στή δημιουργία τοΰ ρεύματος τών φιλελλή­νων πού πήγαν νά πολεμήσουν γιά τήν Ελλάδα κατά τήν Επα­νάσταση τοΰ 1821.

Μολονότι άλλοι θά αφιέρωναν περισσότερη προσοχή στήν Αθήνα, δπως οί Στιούαρτ καί Ρεβέτ, ή θά άντέγραφαν περισσό­τερες έπιγραφές, δπως ό ’Αβάς Φουρμόν, ή θά συνέλεγαν πε­ρισσότερες άρχαιότητές,. δπως ό Έλγιν, τό έπίτευγμα τών δύο αύτών άνδρών, δηλαδή ή προσεχτική μελέτη τοΰ έλληνικοΰ κό­σμου σ’ δλη τήν έκτασή του, δέν έπρόκειτο νά ξεπεραστεΐ μέχρι τό έργο τοΰ Λήκ (Κεφάλαιο Ζ').

Ό Σπόν καί ό Ούέλερ ήταν έπίσης οί τελευταίοι Εύρωπαΐοι πού είδαν τόν Παρθενώνα σχετικά άκέραιο. Μολονότι ειχε ύ- ποστεΐ ποικίλες τροποποιήσεις, λόγω τής μετατροπής του σέ χριστιανική έκκλησία καί κατόπιν τής άνέγερσης ένός τζαμιοΰ στο μέσον του, ή έξωτερική του δομή ειχε παραμείνει άθικτη, καθώς φαίνεται άπό τήν περιγραφή τοΰ Σπόν καί τόν εικονο­γραφημένο χάρτη του.

Τό 1663 ή Όθωμανική Αύτοκρατορία είχε ανανεώσει τις έπιθέσεις της στήν κεντρική Εύρώπη. Τότε παρουσιάστηκε ή εύκαιρία γιά κείνους πού ύποστήριζαν μιά νέα σταυροφορία κα­τά τών Τούρκων νά δοΰν νά πραγματοποιείται μέρος τουλάχι­στον τών σχεδίων τους. Τό 1669 ό νέος Πάπας Κλήμης Θ'

Page 129: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑ ΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 131

εύλόγησε τό στόλο πού άπέπλεε γιά τήν Κρήτη. Οί Γάλλοι κρατήθηκαν συστηματικά μακριά άπό τόν πόλεμο λόγω τής παραδοσιακής φιλίας τους μέ τούς Τούρκους καί μέ τήν έλπίδα δτι θά δρέψουν τά εύεργετήματα ακώλυτων έμπορικών προνο­μίων. Γιά τήν εξασφάλιση αύτής ακριβώς τής εύνοιας εΐχε άπο- σταλεΐ ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ στήν Κωνσταντινούπολη τό1673.

Ή πολιορκία τοΰ Χάνδακα κράτησε ώς τό 1669, οπότε, ύστε­ρα άπό 24 χρόνια αντίστασης, παραδόθηκε στούς Τούρκους. Οί Βένετοι δέν έπιχείρησαν τίποτε κατά τής Κωνσταντινούπολης, τό 1687 δμως ό Δόγης Μοροζίνι οδήγησε τις δυνάμεις του κατά τής Αθήνας. Άφοΰ στρατοπέδευσε στο λόφο τών Νυμ­φών, ό στρατός του άρχισε τό βομβαρδισμό τής Ακρόπολης. Τό τζαμί μέσα στον Παρθενώνα χρησιμοποιοΰνταν τήν έποχή έκείνη ώς αποθήκη πυρομαχικών καί τό αποτέλεσμα ήταν ανα­πόφευκτο. Ένας άπό τούς πυροβολητές τοΰ Μοροζίνι, ό Ρώ­σος Χριστόφορος Ίβάνοβιτς, άφησε μιά περιγραφή τοΰ βομ- βαρδισμοΰ:11

Στις 23 Σεπτεμβρίου ό Μοροζίνι εστειλε στο πεδίο τής μάχης είκοσι τέσσερα έλαφρά πυροβόλα, δύο βαρέα πυροβόλα, απ’ αύτά πού εΐχαν πρόσφατα εφευρεθεί, καί τέσσερα όλμοβόλα, πού δλα τά εσερναν τά πληρώματα τών πλοίων. Ό στρατός προωθήθηκε πρός τήν πόλη χωρίς καμιά παρεμπόδιση άπό μέρους τοΰ έχθροΰ, πού ήταν κλεισμέ­νος στο φρς>ύριο. Ό στρατηγός σχεδίασε τήν επίθεση γιά τήν ίδια μέρα καί, μέ τήν έγκαιρη άφιξη τών κανονιών καί όλμοβόλων πού προαναφέρθηκαν, άρχισαν νά βάλλουν κατά τοΰ φρουρίου μέ τή βοή­θεια τοΰ ίδιου τοΰ στρατηγοΰ, πού εΐχε αποφασίσει νά πάει στο πεδίο τής μάχης γιά νά μπορεΐ νά έπιβλέπει καλύτερα τήν έπίθεση. Άπό τόν συνεχή βομβαρδισμό, οί πολιορκημένοι επαθαν σημαντικές ζημιές στο στενό τείχος πού περιέβαλλε τό φρούριο. Ή Εξοχότητά του πληροφορήθηκε δτι τά πυρομαχικά τών Τούρκων, μαζί μέ τά γυναικό­παιδα τών έπιφανέστερων οικογενειών, βρίσκονταν μέσα στο ναό τής Άθηνάς, γιατί πίστευαν δτι ήταν άσφαλή έκεΐ, λόγω τοΰ πάχους τών

Page 130: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

132 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τοίχων καί τών αψίδων αύτου τοΰ ναοΰ. Ή Εξοχότητά του, λοιπόν, διέταξε τόν Κόμη Μουτόνι νά κατευθύνει τά πυρά του πρός έκεϊνο τό μέρος. Άπό τήν αρχή άκόμη παρουσιάστηκε κάποια αταξία στή ρίψη τών βομβών, οί όποιες έπεφταν έξω, καί τοΰτο. έπειδή τό βάρος τους ήταν άνισο, άφοΰ διέφερε 130 λίμπρες άπό τή μία στήν άλλη. Ύστε­ρα δμως άπό έξάσκηση καί προσαρμογή, δέν έπεφτε πιά ούτε μία έξω, κι έτσι μιά άπό αύτές, χτυπώντας τήν πλευρά τοΰ ναοΰ, πέτυχε τελικά νά τόν γκρεμίσει.

Τότε άκολούθησε μιά τρομερή έκρηξη στήν πυρίτιδα καί στις βομ- βίδες πού βρίσκονταν μέσα, καί οί έκπυρσοκροτήσεις καί οί άντηχή- σεις τών έν λόγω πυρομαχικών έκαναν νά τρέμουν δλα τά σπίτια τής πόλης, πού φαινόταν μεγάλη, καί τρομοκράτησαν τούς πολιορκημένους.

Έ τσι έρειπώθηκε ό ξακουστός έκεΐνος ναός τής Άθηνάς, πού τόσοι αιώνες καί τόσοι πόλεμοι δέν εϊχαν μπορέσει νά τόν καταστρέψουν.

Ό βόρειος καί ό νότιος τοίχος τοΰ σηκοΰ καί ή κιονοστοιχία έκείνων τών πλευρών ανατινάχτηκαν άπό τήν έκρηξη.

Οί Βενετοί, πού εϊχαν άφαιρέσει τόσα πλούτη τής Ελλάδας δταν λεηλάτησαν τήν Κωνσταντινούπολη πάνω άπό τέσσερις αιώνες νωρίτερα, τώρα συνέβαλαν στήν .καταστροφή τοΰ περι­φημότερου καί ώραιότερου κτιρίου τής άρχαιότητας. Απτόη­τος ό Μοροζίνι αποφάσισε νά πάρει μερικά ένθύμια άπό τά άθικτα τμήματα τοΰ Παρθενώνα. Διάλεξε τό άγαλμα τοΰ Δία στο άρμα του, άπό τό δυτικό άέτωμα. Εκείνο πού πέτυχε, δμως, ήταν απλώς νά καταστρέψει τό γλυπτό:

Ένώ σχεδιάζαμε νά έγκαταλείψουμε τήν Αθήνα, συνέλαβα τό σχέ­διο νά πάρω μερικά άπό τά πανέμορφα στολίδια, ιδιαίτερα έκεΐνα πού θά μποροΰσαν νά αύξήσουν τήν αίγλη τής Δημοκρατίας. Μέ τήν πρό­θεση αύτή, ύπέδειξα τά πρώτα βήματα γιά νά άποσπαστοΰν άπό τήν πρόσοψη τοΰ ναοΰ τής Άθηνάς —δπου βρίσκονται τά πιο ομορφα γλυπτά— ένα άγαλμα τοΰ Δία καί τά άνάγλυφα δύο ύπέροχων άλο­γων. Δέν εϊχαν δμως καλά καλά άρχισει οί έργάτες νά άφαιροΰν τό μεγάλο γείσο καί δλα έπεσαν άπό αύτό τό τεράστιο ύψος* καί είναι θαΰμα πώς δέν έπαθαν τίποτα οί έργάτες.

Page 131: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Α ΡΧΑΙΟ ΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝ Η ΤΕΣ 133

Τό ατύχημα όφείλεται στήν κατασκευή τοΰ ναοΰ, πού είναι χτισμέ­νος μέ πέτρες βαλμένες τή μιά πάνω στήν άλλη, χωρίς κονίαμα καί μέ θαυμαστή τέχνη, οί όποιες όμως μετατοπίστηκαν δλες άπό τή θέση τους μέ τό τράνταγμα πού προκάλεσε ή έκρηξη.

Καθώς εΐναι αδύνατον νά στηθοΰν σκαλωσιές καί νά μεταφερθοΰν άπό τά πλοία πάνω στήν Ακρόπολη δοκάρια καί άλλα μηχανήματα γιά νά σηκώσουν μεγάλα βάρη, κάθε άλλη απόπειρα καθίσταται δύ­σκολη καί έπικίνδυνη. Τήν άπαγόρευσα, άφοΰ μάλιστα, καθώς ό ναός εχασε δ,τι πιο αξιόλογο διέθετε, δλα δσα μένουν μοΰ φαίνονται ύπο- δεέστερα σέ κάποια μέλη τους, λόγω τής διάβρωσης τοΰ χρόνου.

Αντί γ ι’ αύτά, αποφάσισε νά πάρει μερικά μαρμάρινα λιοντά­ρια* οί άξιωματικοί του άφαίρεσαν τό κοιμώμενο λιοντάρι, πού ήταν κοντά στο Θησείο, καθώς καί τό λιοντάρι τοΰ Πειραια: τό τελευταίο βρίσκεται άκόμη μπροστά στον ναύσταθμο τής Βε­νετίας, ώς μνημείο τής άρπακτικής άρχαιοφιλίας καί ύπόμνηση γιά δσα έχουν χαθεί.

Page 132: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789

Ή άγνοια ή ή εξοικείωση μέ τά ωραιότερα πράγματα που μάς έχει κληροδοτήσει ή αρχαιότητα δέν είναι θέμα αδιάφορο γιά εναν ζωγράφο, ούτε γιά εναν ποιητή ή συγγραφέα, υστέρα άπό τή βαθιά μελέτη τής φύσης, πού είναι ή πρώτη κυρία όλων, ή πηγή κάθε ωραιότητας και κάθε ύφηλής μίμησης.

ϋΐϋΕΚΟΤ, προς Ναί§βοη(;), 1765 ή 1774, ΟευνΓβδ 1971, 1003

Ή εφεση πρός τό άξιοπερίεργο δέν άφορά δ,τι είναι καλό ή όμορφο, άλλά ο,τι είναι σπάνιο, μοναδικό, έπειδή κάποιος τό κατέχει και οι άλλοι οχι. Δέν είναι προσήλωση σέ ό,τι είναι τέλειο, άλλά σέ ό,τι έχει ζήτηση, σέ 6,τι είναι τής μόδας. Δέν είναι διασκέδαση, άλλά πάθος, συχνά τόσο βίαιο, πού είναι κα­τώτερο άπό τόν έρωτα καί τή φιλοδοξία μόνο λόγω τής μικρό­τητας του άντικειμένου της.

ΙΑ ΒκυΥΕΗΕ, ΟίΓα€ΐ6Γ68 χΐϋ

Τό εργο τοΰ Σπόν, παρά τή λογιότητά του καί τήν καθοριστική γιά τήν εποχή συνεισφορά του στή γνώση τής άρχαίας τοπο­γραφίας καί τών έπιγραφών, εΐχε γενικά μικρή άπήχηση στον κόσμο. Δέν εΐχε κάν τή δόξα πού θά μποροΰσε νά διεκδικήσει ό Ούέλερ αφιερώνοντας τό βιβλίο του σ’ εναν βασιλιά. Ό Περέσκ, πού θά μποροΰσε νά τό έκτιμήσει, εΐχε πεθάνει. Ό Νουαντέλ βρισκόταν σέ δυσμένεια. Τό βιβλίο χρησιμοποιήθηκε, ασφαλώς, άπό μεταγενέστερους ταξιδιώτες στήν Ελλάδα, τό σημαντικό δμως εΐναι δτι οί περισσότεροι άπό τούς περιηγητές έκείνους

Page 133: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ασχολούνταν μέ ένα έγχείρημα πού έμοιαζε περισσότερο μέ τών ταξιδιωτών πού προηγήθηκαν τοΰ Σπόν παρά μέ τό δικό του καί, ώς έπί τό πλεΐστον, παρέμεναν ανεπηρέαστοι άπό τά πρό­τυπα πού αύτός θαύμαζε.

Ό Λουδοβίκος ΙΔ ' (1638-1715), ό ισχυρότερος μονάρχης τής Εύρώπης, καί ή αύλή του δέν μποροΰσαν νά μή μιμηθοΰν τις άλλες αύλές στή συλλογή έργων άρχαίας τέχνης. Ό πρωθυ­πουργός τοΰ πατέρα του, ό Καρδινάλιος Ρισελιέ (1585-1642), είχε ένδιαφερθεΐ γιά τις άρχαιότητές γιά δικό του λογαριασμό, κι ενα γράμμα πρός τόν Ρισελιέ, τό 1638, άπό τόν Ντύ Ούσ- σαί, πρεσβευτή στή Βενετία, δείχνει καθαρά τί περίμενε άπό αύτόν ό καρδινάλιος:

Έφόσον τά ωραιότερα μνημεία τής άρχαιότητας φαίνεται νά έχουν έπιβιώσει άπό τις κακουχίες τόσων αιώνων μόνο καί μόνο γιά νά κριθοΰν άξια μιας θέσης στή βιβλιοθήκη σας καί στις συλλογές σας, μπορώ νά διαβεβαιώσω τήν Εξοχότητά σας δτι, προκειμένου νά έξα- σφαλίσω σ’ αύτά μιά τόσο ένδοξη στέγη, έχω ήδη γράψει σ’ δλη τήν

Ανατολή καί έχω έκδώσει τις απαραίτητες διαταγές, δπου υπάρχουν πρόξενοι τής Γαλλίας, νά ψάξουν έπιμελώς γιά οτιδήποτε θά μποροΰ­σε νά βρεθεί άντάξιο τής Έξοχότητός σας.

Ένας άλλος ύπουργός, ό Καρδινάλιος Μαζαρίνος (1602- 1661), έδειξε τό ίδιο ένδιαφέρον καί πλούτισε τή δική του συλ­λογή μέ ορισμένες άρχαιότητές πού άνήκαν στον Κάρολο Α', μετά τήν έκτέλεση τοΰ τελευταίου. Ό Κόμης τοΰ Πέμπροουκ έπανέφερε στήν Αγγλία πολλές άπό αύτές μετά τό θάνατο τοΰ καρδινάλιου* άλλες δμως είχαν λιγότερη τύχη. Πέρασαν στον άνιψιό του, τόν Δούκα ντέ Μαζαρέν, έναν άνθρωπο ύπερβολικής καί έκκεντρικής εύσέβειας καί στενότητας πνεύματος, ό όποιος μιά μέρα προσπάθησε νά λυτρώσει τή συλλογή του άπό τούς άμαρτωλούς ύπαινιγμούς, συντρίβοντας τά γεννητικά όργανα δλων τών άγαλμάτων μέ ένα μεγάλο σφυρί.

Τό δρόμο τών καρδιναλίων έπρεπε νά τόν άκολουθήσει καί ό βασιλιάς. Ό Ζάν-Μπατίστ Κολμπέρ (1619-1683), πού έγινε

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 135

Page 134: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

πρωθυπουργός τοΰ Λουδοβίκου τό 1661, θεώρησε δτι ενα άπό τα πολλά καθήκοντά του —άφοΰ εϊχε θέση σχεδόν άντιβασι- λέα— ήταν καί νά έξασφαλίσει τή δημιουργία μιας σημαντικής βασιλικής βιβλιοθήκης καί πινακοθήκης. Γιά τό σκοπό αύτό χρησιμοποίησε μιά σειρά πράκτορες στήν Ανατολή, οί όποιοι έπιφορτίστηκαν νά συλλέξουν βιβλία, χειρόγραφα, νομίσματα καί έπιγραφές. Μόλις κάποιος άπό αύτούς αποτύγχανε ή αδρα­νούσε, ό Κολμπέρ έστελνε κάποιον άλλο στή θέση του. Ήταν σάν νά μήν άντεχε νά αφήσει τό ποτάμι τών άρχαιοτήτων νά στερέψει ούτε γιά μιά στιγμή.

Πρέπει νά λεχθεί δτι ύπήρχε πάντα μεγαλύτερο ένδιαφέρον γιά τά βιβλία παρά γιά τά αντικείμενα τέχνης.

Τό κατόρθωμα τοΰ Γκιγιώμ Μπυντέ νά οργανώσει τή βι­βλιοθήκη τοΰ Φραγκίσκου Α' στο Φονταινεμπλώ άποτελοΰσε παράδειγμα πρός μίμηση, καί στούς κύκλους τών λογιών κυ­κλοφορούσαν πολλές φήμες γιά άνεκτίμητης αξίας έργα τής κλασικής λογοτεχνίας, χαμένα γιά τή γνώση, πού ίσως σώζον­ταν ατόφια στή βιβλιοθήκη τοΰ Σεραγιοΰ, στήν Κωνσταντινού­πολη. Εκείνο πού έλπιζαν πάνω άπ’ δλα ήταν δτι θά ξανάβρι­σκαν τά χαμένα βιβλία τοΰ Λίβιου, τά όποια βρίσκονταν κάπου στήν Ανατολή, άν καί πιθανόν σέ αραβική μετάφραση, δπως εϊχε διαβεβαιώσει «ένας διάσημος περιηγητής» τόν Πιέρ ντέ Καρκαβύ (πέθανε τό 1684), βασιλικό βιβλιοθηκάριο καί έφορο τής Βασιλικής Νομισματικής Συλλογής.

Ταυτόχρονα, δέν ύπήρχε καμία αμφιβολία πώς οτιδήποτε έ­βρισκαν οί Γάλλοι πράκτορες ανήκε στον βασιλιά καί ότι οί διαταγές τοΰ βασιλια έπρεπε νά άκολουθουνται σέ κάθε περί­πτωση. ’Ίσως αύτός νά ήταν καί ό βασικός λόγος γιά τόν όποιο ό Νουαντέλ περιέπεσε σέ δυσμένεια —δηλαδή τό δτι είχε άπο- κτήσει μιά δική του συλλογή αρχαιοτήτων, γιά τήν οποία πε­ρηφανευόταν καί θριαμβολογούσε, καί τήν οποία έπιδείκνυε σέ δλους τούς επισκέπτες τοΰ μεγάρου του πάνω στον Κεράτιο Κόλπο.

136 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 135: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 137

Οί πρώτοι απεσταλμένοι τοΰ Κολμπέρ ήταν ό Ντέ Μονσώ καί ό Λαινέ (Ι,αίδπβ). Στον τελευταίο, πού ήταν έπιστήμονας, εΐχε έπίσης ανατεθεί ή συλλογή αξιοπερίεργων φυσικών αντι­κειμένων καί φυτών. Όσον άφορα τά χειρόγραφα, άναζητοΰσαν κατεξοχήν —έκτος άπό τόν Λίβιο— έργα θρησκευτικοΰ περιε­χομένου, μολονότι καί τό βοτανολογικό έργο τοΰ Διοσκουρίδη ένδιέφερε τόν φυσιοδίφη Λαινέ. Επιπλέον, εϊχαν δοθεί λεπτομε­ρείς οδηγίες γιά τά εϊδη τών νομισμάτων τά όποια έπρεπε νά άναζητοΰν: νά εΐναι μεγάλα, χαραγμένα καί οχι φτιαγμένα άπό μήτρα ή καλούπι (γιά νά εΐναι έξασφαλισμένη ή γνησιότητά τους)* ό όπισθότυπος έπρεπε νά παρουσιάζει ιστορικό ένδιαφέ- ρον ή νά περιλαμβάνει άρκετές μορφές, σέ έξαιρετική κατάστα­ση, καί μέ έπιγραφές στά έλληνικά ή τά λατινικά «γύρω άπό τό κεφάλι τοΰ αύτοκράτορα». Εΐναι προφανές πώς ύπέθεταν ότι τά περισσότερα νομίσματα πού θά βρίσκονταν θά ήταν ρωμαϊ­κά, τής αύτοκρατορικής περιόδου.

Οί δύο άντρες αναχώρησαν τό 1667 καί παρέμειναν στήν Ανατολή μέχρι τό 1675. Τό 1670, ό Μονσώ, πού διέμενε στήν Κωνσταντινούπολη, πρότεινε στον Λαινέ, ό όποιος περιόδευε, νά άφαιρέσουν τά οκτώ πρόστυπα άνάγλυφα άπό τή Χρυσή Πύλη.

Ή άπόπειρά τους όμως άπέτυχε, όπως καί τοΰ Πέττυ, καί τά έργα αύτά παρέμειναν στο ίδιο μέρος, ώσπου νά τά περιγράφουν ό Σπόν καί ό Ούέλερ, ένώ στή συνέχεια έφθάρησαν άπό τό πέ­ρασμα τοΰ χρόνου. Έκαναν έπίσης μιά προσπάθεια νά άποκτή­σουν τρία πρόστυπα άνάγλυφα άπό μιά θριαμβική άψίδα στή Νίκαια, ό καϊμακάμης όμως άρνήθηκε νά τούς τά πουλήσει.

Ό έπόμενος άπεσταλμένος τοΰ Κολμπέρ ξεκίνησε τέσσερα χρόνια άργότερα, τό 1671: ήταν ό Γερμανός Δομινικανός μονα­χός Βάνσλέμπεν. Τοΰ εΐχαν δοθεί οδηγίες νά σχεδιάσει όλες τις μορφές καί τά άντικείμενα, καί εΐχε έπιφορτιστεΐ νά άντιγρά- ψει έπιγραφές «στήν ιδια γλώσσα στήν όποια ήταν γραμμένες» —στοιχειώδης, οπωσδήποτε, άπαίτηση, ή οποία όμως δείχνει πόσο προσεχτικά έπρεπε νά δίνονται οί οδηγίες σέ έναν πράκτο­

Page 136: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

138 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρα. Ή άποστολή του γενικά άπέτυχε: μιά έπιδημία πανούκλας στή Σμύρνη, τό 1674, δέν άρκουσε βέβαια γιά νά δικαιολογήσει τήν αποτυχία του νά αποκτήσει οτιδήποτε αξιόλογο. Γύρω στον Ιούνιο τοΰ 1675, ό Πιέρ ντέ Καρκαβύ τόν έπέπληξε έ- πειδή είχε στείλει μόνο «πέντε μικρά δέματα» μέσα σέ τέσσερα χρόνια: αν ή παραγωγικότητα τοΰ Βάνσλέμπεν δέν βελτιωνό­ταν, ή έτήσια επιχορήγησή του μέ τό ποσό τών 2.000 λιβρών θά κοβόταν. Ακολούθησε ενα γράμμα άπό τόν Κολμπέρ, στο όποιο ό Βάνσλέμπεν δέν απάντησε ώς τόν Νοέμβριο.

Στο ήμερολόγιό σας δέν μιλάτε παρά γιά τις έπισκέψεις πού έκά- νατε, γιά τήν περιποίηση πού σας προσέφεραν οί φίλοι σας καί γιά τήν καλή ή κακή διάθεση τών προξένων. Κοιτάξτε, σας παρακαλώ, τις οδηγίες σας, οί όποιες δέν αναφέρουν τίποτε άπό δλα αύτά. Καθώς ό χρόνος καί τά έξοδά μας είναι ήδη πολλά, έάν εύαρεστεϊσθε, φροντί­στε νά τά διαχειρίζεστε καί τά δύο καλύτερα.

Τόν Ιανουάριο τοΰ 1676 ό πατήρ Βάνσλέμπεν άνακλήθηκε, αντιμετωπίζοντας κατηγορίες γιά κατάχρηση. Άπό αύτές γλί­τωσε, τό έργο του δμως είχε τελειώσει. Είναι δύσκολο νά μήν αισθανθεί κανείς κάποια συμπάθεια γιά τόν καημένο τόν άν­θρωπο, άφοΰ οί άπαιτήσεις πού είχαν άπό αύτόν ήταν προφα­νώς περισσότερες άπό δσα οί γνώσεις του καί οί ίκανότητές του στις συναλλαγές θά τοΰ έπέτρεπαν νά φέρει σέ πέρας. Πόσο ένθουσιασμένος θά ήταν ό φτωχός ό Σπόν έστω καί μέ τις μισές άπό τις 2.000 λίβρες, καί τί σημαντικά αποτελέσματα θά είχε πετύχε ι!

Ένα χρόνο πριν άπό τήν έπιστροφή τοΰ Βάνσλέμπεν, πρός τά τέλη τοΰ 1674, ό Κολμπέρ —άπελπισμένος, φαίνεται, άπό τόν άνεπαρκή μοναχό— έστειλε τόν νομισματολόγο Βαγιάν (I. Γ. Γ. ναίΐΐαηΐ, 1655-1708), πού, δπως είδαμε, πρόσφερε στον Σπόν τό ταξίδι μέχρι τήν Ιταλία. Κι αύτός έπίσης, σέ τρία ξεχωρι­στά ταξίδια, άπέκτησε μόνο μερικά βιβλία καί νομίσματα άπό τήν Κωνσταντινούπολη καί τή Σμύρνη.

Page 137: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 139

Τότε πια ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ ειχε γίνει πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπολη, καί τόν συνόδευε ό ανατολιστής Άν- τουάν Γκαλλάν, πού εγινε άργότερα διάσημος ώς μεταφραστής του έργου Χίλιες καί μία νύχτες. Σ ’ αύτόν άνέθεσαν τό καθή­κον πού ειχε άποτύχει νά έκτελέσει ό Βάνσλέμπεν, καί ήταν πολύ πιο άποτελεσματικός. Ειχε πάει στήν Πάτμο πριν άπό τόν Σπόν, ειχε ενθουσιαστεί βρίσκοντας έκεΐ έναν Βίο τοΰ Α ­λεξάνδρου μέ έκατό εικόνες, καί έπιτόπου ειχε δώσει γ ι’ αύτόν είκοσι έκιού.* Τό 1675 γύρισε στο Παρίσι καί άναχώρησε πάλι τό 1679, μέ άκόμη πιο λεπτομερείς οδηγίες άπό τόν Κολμπέρ: έπρεπε «νά κάνει παρατηρήσεις τοΰ είδους πού μποροΰμε νά κάνουμε στά ταξίδια στήν Ανατολή»· νά ψάξει γιά χειρόγραφα, περγαμηνές, νομίσματα καί σφραγιδόλιθους* νά έχει πάντοτε στά χέρια του τόν Παυσανία, γιά νά τόν διαφωτίζει στήν τοπο­γραφία καί νά τόν οδηγεί σέ τόπους μέ άρχαιοδιφικό ένδιαφέ- ρον* νά κάνει σχέδια τής κοιλάδας τών Τεμπών, τοΰ Παρνασσοΰ, τών Δελφών καί τής Αθήνας, κάνοντας καί άντίγραφα κάθε σχεδίου, ώστε νά εξασφαλιστεί άπό τυχόν άπώλεια ή άτύχημα* καί νά φέρει πίσω έπιγραφές. Ό Κολμπέρ έδωσε έπίσης λε­πτομερώς τούς τίτλους ορισμένων βιβλίων γιά τά όποια έπρεπε νά ψάξει ειδικά (τά περισσότερα παντελώς άγνωστα) καί τά όποια ήταν γνωστό δτι βρίσκονταν σέ συγκεκριμένα μέρη.

Ή τύχη δμως τοΰ Γκαλλάν στέρεψε μόλις έλαβε αύτές τις οδηγίες. Άρχισε τήν περιοδεία του τόν Όκτώβριο τοΰ 1679 άπό τή Μήλο. Τόν Ιανουάριο τοΰ 1680 βρισκόταν στον Χάν­δακα, άλλά ήταν άκόμη σχεδόν μέ άδεια χέρια. Ειδε μερικά άγάλματα πού ήταν γιά πούλημα, σχεδίασε ένα άγαλμα τοΰ Πύθιου Απόλλωνα καί συνέλεξε μερικές κεφαλές καί έπιγρα­φές, πού τις έστειλε στον Σπόν γιά τις δικές του συλλογές. Τόν Μάιο, στή Χίο, άπέκτησε ένα αντίτυπο τοΰ Όμήρου καί μερι­

* [Ε α ι: παλιό ασημένιο νόμισμα, αξίας, συνήθως, τριών λιβρών (υπήρχαν καί έκιού εξι λιβρών).]

Page 138: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

140 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κά θρησκευτικά έργα, άλλά ένα μήνα αργότερα, στή Μυτιλήνη, δέν πήρε άπολύτως τίποτε. Τό τελευταίο γράμμα του ήταν τόν

Όκτώβριο τοΰ 1680 άπό τήν Κωνσταντινούπολη. Γνωρίζουμε δτι βρισκόταν στή Σμύρνη κατά τό σεισμό τοΰ 1688, καί πρέ­πει νά ύποθέσουμε είτε δτι είχε πάρει σύνταξη ή δτι ειχε χάσει τό ένδιαφέρον του. Φαίνεται δτι περνοΰσε τόν καιρό του μετα­φράζοντας έργα αραβικής ιστορίας στά γαλλικά, μιά εύχάριστη δουλειά πού τόν προετοίμαζε γιά τό μεγάλο έργο του. Ό κα­τάλογος τών άντικειμένων πού άπέκτησε άποτελειται άπό με­ρικά νομίσματα, άρκετά άγγεΐα άπό άχάτη καί ορισμένα άλλα «άξιοπερίεργα» —πενιχρή συγκομιδή γιά έναν λόγιο.

Γιά ένα διάστημα χρησιμοποιήθηκαν μερικοί άλλοι πράκτο­ρες, μέ άκόμη φτωχότερα άποτελέσματα. Ό τελευταίος όμως άπό τούς συλλέκτες τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ' ήταν τελείως διαφο­ρετική περίπτωση. Ό άκαταπόνητος Πώλ Λυκά (Ραπί ί,ιιο&δ, 1664-1737), έμπορος πού ήταν παρεμπιπτόντως φυσιοδίφης καί άρχαιοδίφης, χρησιμοποιήθηκε γιά μιά σειρά αποστολές ά­νάμεσα στο 1699 καί τό 1725. Είχε κάνει μιά συλλογή νομι­σμάτων πού τή δώρισε στή Βασιλική Συλλογή τό 1696, γεγονός πού αναμφίβολα τοΰ έξασφάλισε τή θέση. Ό Λυκά περιέγραψε λεπτομερώς τό πρώτο του ταξίδι, κατά τό όποιο διέσχισε σχε­δόν ολόκληρη τήν Ανατολή, τό 1704. Τόν ίδιο χρόνο άναχώρη- σε μέ λεπτομερείς έντολές άπό τόν πρωθυπουργό, τόν Κόμη Πονσαρτραίν: νά ψάξει γιά «φυτά, νομίσματα καί άλλα αξιοπε­ρίεργα»* νά έπισκεφθεΐ τήν Κωνσταντινούπολη, τή Σμύρνη, τή Θεσσαλονίκη καί τό Αρχιπέλαγος, καθώς έπίσης τήν Πέργα­μο, τήν Έφεσο, τις Σάρδεις, τήν Καισάρεια καί τήν Άγκυρα.

Έπρεπε νά συλλέξει μόνο νομίσματα πού δέν ήταν ήδη γνωστά στον Βαγιάν, καί μόνο μεγάλα ομορφα μάρμαρα, άξια γιά μιά βασιλική συλλογή. Όταν έκανε άπόδοση λογαριασμού, τό 1708, είχε ήδη άποκτήσει σχεδόν 2.000 νομίσματα, πού είχαν κοστίσει 2.122 λίβρες, 24 χειρόγραφα, πολλούς πολύτιμους λί­θους καί χάλκινα άγάλματα, καθώς καί ένα άντίγραφο τοΰ

Page 139: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 141

’Αγκυρανοΰ Μνημείου (βλ. σ. 182), πού τοΰ είχε κοστίσει 40 λίβρες. Τό ολικό κόστος ανερχόταν σέ 7.650 λίβρες. Ό βασι­λιάς εύχαριστήθηκε πολύ άπό αύτή τήν τιμή εύκαιρίας.

Τό 1714 ξεκίνησε πάλι, καί τόν έπόμενο χρόνο, στή Σμύρνη, πρός μεγάλη του εύχαρίστηση, βρήκε ενα τετράγωνο μαρμάρινο ανάγλυφο, μέ πλευρά πενήντα περίπου έκατοστά, πού ζύγιζε σχε­δόν τριάντα κιλά καί άπεικόνιζε εξι μορφές συνοδευόμενες άπό μιά έπιγραφή «πού κανείς δέν μπορεΐ νά τήν έρμηνεύσει». Δυστυ­χώς, οί αφηγήσεις του, μολονότι λεπτομερείς, δέν παρέχουν σα­φείς περιγραφές τών έργων πού άπέκτησε. Έ τσι εΐναι άδύνατον νά ταυτίσει κανείς τί άκριβώς άνακάλυψε ή άν αύτό βρίσκεται άκόμη στο Λοΰβρο ή στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τής Γ αλλίας.

Εΐναι φανερό πώς ό Λυκά εκανε καλή έντύπωση στά άφεντι- κά του: ό Αβάς Μπινιόν (1662-1743), βασιλικός βιβλιοθηκά­ριος μετά τό θάνατο τοΰ Καρκαβύ, τόν άνέφερε ώς «ό θαυμά­σιος Πώλ Λυκά», καί σίγουρα ή ένεργητικότητά του ήταν ίση μέ του Κυριακοΰ, άν καί ή εύφυΐα καί ή λογιοσύνη του ήταν μικρότερες. Ό Σατωβριάνδος, μάλιστα, ώς ταξιδιώτη, τόν κα­τηγόρησε πολύ.

Ό Πώλ Λυκά χαίρει μεγάλης έκτιμήσεως ανάμεσα στούς περιηγη­τές, κι αύτό μέ άφήνει κατάπληκτο. Όχι πώς δέν μας διασκεδάζει μέ τούς μύθους του: οί μάχες πού διεξάγει ολομόναχος ενάντια σέ πενήν­τα ληστές — τά τεράστια οστά πού συναπαντα σέ κάθε του βήμα — οί πόλεις τών γιγάντων πού ανακαλύπτει — οί τρεις ή τέσσερις χιλιά­δες πυραμίδες πού βρίσκει σέ εναν δημόσιο δρόμο καί τις όποιες κα­νείς έκτος άπό τόν ί'διο δέν είδε ποτέ, εΐναι άρκετά διασκεδαστικές ιστορίες* κατά τά άλλα δμως διαστρέφει τις έπιγραφές πού αντιγρά­φει ώστε νά καταντούν ακατανόητες, οί λογοκλοπές του εΐναι αδιά­κοπες, καί ή περιγραφή πού κάνει τής Ιερουσαλήμ εΐναι κατά λέξη αντιγραφή άπό τόν ϋ0δ1ΐ3γ6δ. Τέλος, μιλάει γιά τήν * Αθήνα σάν νά μήν εχει πάει καθόλου έκεΐ, καί δσα λέει γ ι’ αύτή τήν πόλη εΐναι τά πιο πασιφανή ψεύδη πού ταξιδιώτης εΐχε ποτέ τήν αναίδεια νά δημο­σιεύσει.1

Page 140: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

142 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εύτυχώς γ ι’ αύτόν, ό Μπινιόν δέν ήταν σέ θέση νά έλέγξει τις πληροφορίες του.

Τό 1723 του άνέθεσαν μιά άκόμη άποστολή, μέ έπιχορήγη- ση πού είχε πίστωση μέχρι 5.000 λίβρες γιά άποκτήματα ι­διαίτερης άξίας. Όφειλε πάλι νά άντιγράψει έπιγραφές καί νά σχεδιάσει άνάγλυφα, νά συλλέξει μάρμαρα, νομίσματα καί άγ- γεΐα, νά καταγράψει γεωγραφικά ονόματα καί ονόματα φυτών καί νά φέρει σπόρους καί ρίζες. Αναπόφευκτα, τά άποτελέσμα- τα αύτου τοΰ τελευταίου ταξιδιοΰ ήταν πενιχρότερα: άπό πεν­τακόσια νέα νομίσματα, μόνο δεκατέσσερα άνήκαν σέ τύπους πού δέν άντιπροσωπεύονταν ήδη στή συλλογή τοΰ βασιλια. Ό Λυκά ίδρυσε τότε γιά τό πλεόνασμα ενα δικό του μουσείο στο Παρίσι: τό κεντρικό έκθεμα αύτοΰ τοΰ ιδρύματος ήταν μία «Δή­μητρα» άπό τήν Αθήνα, πού τήν περιέγραφε ενα δημοσίευμα σάν διαφημιστική καταχώριση στο Μερκύρ ντέ Φράνς τοΰ Δ ε­κεμβρίου τοΰ 1732:

Δέν γνωρίζω καμιά πιο άξιοπρόσεχτη συλλογή στο Παρίσι. ... Τό πιο αξιόλογο κομμάτι είναι τό άγαλμα τής θεας Δήμητρας, πού τό έφερε άπό τήν Αθήνα έδώ καί πάνω άπό σαράντα [;] χρόνια. Έ χει ύψος γύρω στά έβδομήντα έκατοστά. Κάθεται σ’ ένα πολύ άσυνήθι- στο κάθισμα άπό ομορφο πεποικιλμένο ανατολίτικο ίασπη. Όλα τά άκρα τοΰ άγάλματος είναι όρειχάλκινα: κεφάλι, χέρια, πόδια, καί τά σύμβολα πού κρατάει, δηλαδή ένας δαυλός άπό άχυρο στο δεξί χέρι καί ένα κέρατο βοδιού στο άριστερό. Ή βάση είναι άπό άψογη πέτρα, ίασπη. Ή ένδυμασία της είναι άπό λευκό αλάβαστρο. ... Ή συλλογή περιλαμβάνει μεγάλη ποσότητα χαλκών άπό τήν Αίγυπτο καί δλες τις άλλες χώρες τής Ανατολής, τήν Ελλάδα καί τή Μακεδονία. ’Ανά- μεσά τους δύο χαλκά μοναδικά στήν Εύρώπη: άπεικονίζουν δύο γυ- μνοσοφιστές, καί τά έφερε άπό τήν Περσία.

Αύτή ή πολυφορτωμένη Δήμητρα μετά βίας θά άξιζε σήμερα τή σοβαρή προσοχή ένός άρχαιολόγου, άλλά ό πλούσιος στολι­σμός της συγκινοΰσε τά γοΰστα έκείνου τοΰ αιώνα, μέ τρόπο πού τά μάρμαρα τοΰ Παρθενώνα, άς ποΰμε, δέν θά μποροΰσαν

Page 141: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 143

ποτέ νά το κάνουν. Ή συλλογή εμπλουτίστηκε άκόμη μέ έξι νομισματικές συλλογές καί τρεις χιλιάδες φυτά. Όλα αύτά, γιά τά όποια θά ήταν περήφανος ένας Άσμολ, διασκορπίστηκαν μέ τό θάνατο τοΰ Λυκά, τό 1737.

Ωστόσο, πολύ πιο σπουδαία άπό δλα τά μάταια άποκτήματα αύτών τών ποικίλων τυχαίων συλλεκτών ύπήρξε ή συνεισφορά στή γνώση τοΰ Ζοζέφ Πιττόν ντέ Τουρνεφόρ (ΙοδβρΗ ΡίΐΙοπ άβ ΤοιιπιβίοΓΐ, 1656-1708), ένός βοτανολόγου πού τό 1683 ειχε γίνει καθηγητής τής Βοτανολογίας στον Βοτανικό Κήπο τοΰ Παρισιοΰ. Οί οδηγίες του ήταν κάπως διαφορετικές.

Μετά τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς, τό 1699, ή οποία περιόρι­σε σημαντικά τις δυνάμεις τών Τούρκων στήν Εύρώπη, ό βασι­λιάς άνυπομονοΰσε νά μάθει περισσότερα γιά τήν κατάσταση τής οθωμανικής επικράτειας. Ό πρωθυπουργός, ό Κόμης ντέ Πονσαρτραίν, έπέλεξε τόν Τουρνεφόρ ώς τόν άνθρωπο πού θά μποροΰσε νά άναλάβει καλύτερα μιά άποστολή άνεύρεσης πλη­ροφοριών.

Στο τέλος τοΰ 1699 πρότεινε στή Μεγαλειότητά του νά άποστεί- λει στο εξωτερικό πρόσωπα ικανά νά κάνουν παρατηρήσεις, οχι μόνο σέ θέματα φυσικής ιστορίας καί άρχαίας καί σύγχρονης γεωγραφίας, άλλά καί σέ θέματα σχετικά μέ τό έμπόριο, τή θρησκεία καί τά έθιμα τών διαφόρων λαών πού κατοικούν έκεΐ.

Ήμουν περιχαρής [γράφει ό Τουρνεφόρ] άπό αύτή τήν έπιπλέον εύκαιρία νά ικανοποιήσω τό έντονο πάθος πού ειχα πάντοτε νά ταξιδέ­ψω σέ μακρινά μέρη, δπου, μελετώντας κανείς ό ίδιος τή φύση καί τούς ανθρώπους, θέτει πολύ ασφαλέστερα θεμέλια άπό τό νά διαβάζει στο γραφείο του.

Ό Τουρνεφόρ έφυγε άπό τό Παρίσι τόν Μάρτιο τοΰ 1700, συνοδευόμενος άπό τόν Γερμανό γιατρό δόκτορα Γκούντελσχαϊ- μερ καί τόν ζωγράφο Ώμπριέ (τοΰ οποίου τό δνομα είναι γιά πάντα συνδεδεμένο μέ τήν άνακάλυψη αύτοΰ τοΰ δημοφιλοΰς

Page 142: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

κοσμητικού λουλουδιοΰ, τής ώβριετίας). Στις αρχές Μαΐου εί­χαν φτάσει στήν Κρήτη, δπου ό Τουρνεφόρ στρώθηκε μέ ζέση στή δουλειά. Τό νησί δμως δέν τοΰ έκανε καλή έντύπωση. Τό πρώτο γράμμα του πρός τόν Πονσαρτραίν τό άρχίζει περιγρά- φοντας φιλότιμα τά φυτά τής Κρήτης —ίουλιανίδες, άκανθα, γναφάλιο, κιχώριο, θυμάρι, στάχυ καί ορχιδέα— άλλά παρατη­ρεί πώς στήν Κρήτη, παρά τά δσα τόν έκαναν νά πιστεύει οί άρχαΐοι βοτανολόγοι, μετά βίας μπορεί κανείς νά βρει μιά ντουζίνα φυτά πού νά έπιχωριάζουν μόνο σ’ αύτήν.

Πήγαμε στήν Κρήτη καθαρά καί μόνο γιά τή συλλογή δειγμάτων, βασιζόμενοι στήν αξιοπιστία τοΰ Πλίνιου καί τοΰ Γαληνοΰ, πού δί­νουν στά φυτά αύτοΰ τοΰ νησιοΰ τήν πρώτη θέση άπό δλα τά άλλα στον κόσμο. Κάθε τόσο κοιταζόμασταν χωρίς νά λέμε λέξη, άναση- κώνοντας τούς ώμους μας καί αναστενάζοντας σάν νά ράγιζε ή καρδιά μας, ιδιαίτερα καθώς ακολουθούσαμε έκεΐνα τά ομορφα ρυάκια πού ποτίζουν τήν ώραία πεδιάδα τών Χανιών καί πού οί όχθες τους είναι γεμάτες άπό βοΰρλα καί φυτά τόσο κοινά, πού στο Παρίσι δέν θά κα­ταδεχόμαστε νά τούς ρίξουμε ούτε μιά ματιά. Κι έμεΐς πού ή φαντα­σία μας ήταν γεμάτη άπό φυτά μέ άσημένια φύλλα ή καλυμμένα μέ πλούσιο χνούδι, μαλακό σάν βελοΰδο, καί νομίζαμε πώς ή Κρήτη δέν μποροΰσε νά παραγάγει τίποτε πού νά μήν είναι ασυνήθιστο!

Οι κάτοικοι τοΰ νησιοΰ δέν τοΰ προκάλεσαν μεγαλύτερη εύ- χαρίστηση. Όταν γιορτάζουν τό Μπαϊράμι

... γίνεται γιορτή σέ κάθε σπίτι* μερικοί χορεύουν, άλλοι τρώνε καί πίνουν: έδώ απαγγέλλουν στίχους, έκεΐ γυρνάνε στούς δρόμους μέ μου­σικά δργανα, ένώ άλλοι διασκεδάζουν στά νερά. Μέ λίγα λόγια, αύτό τό έθνος, τό τόσο σοβαρό, πού φαίνεται πάντα συγκρατημένο, ξαφνικά παλαβώνει καί τριγυρίζει σάν τρελό: εύτυχώς πού αύτοί οί εορτασμοί δέν γίνονται συχνότερα!

Έγκαταλείποντας γιά λίγο τήν άναζήτηση φυτών, ή ομάδα έστρεψε τήν προσοχή της στις άρχαιότητές. Έπισκέφθηκαν τήν

144 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 143: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 145

πόλη τής Γόρτυνας, πού κανείς σχεδόν δέν τήν ειχε ερευνήσει άπό τήν έποχή τής έπίσκεψης τοΰ Μπουοντελμόντι, τρεις αιώ­νες νωρίτερα, άν καί ό Πρίγκιπας Νίκολας Ράτζιβιλ ειχε περά- σει μερικούς μήνες στήν Κρήτη τό 1583-84, στή διάρκεια τοΰ προσκυνήματος πού εκανε στά Ιεροσόλυμα, καί εΐχε πληροφο­ρήσει τό κοινό του δτι ή πόλη τής Γόρτυνας ειχε ιδρυθεί άπό κάποιον βασιλιά Ταΰρο, δέν είχε μπορέσει νά διαβάσει τις έπι­γραφές στον «Τάφο τοΰ Διός» καί, φυσικά, ειχε έπισκεφθεΐ τόν «Λαβύρινθο». Τά έρείπια τής Γόρτυνας προξένησαν στον Τουρ­νεφόρ μελαγχολία καί άγανάκτηση γιά τούς σύγχρονους κατοί­κους της.

Στή θέση έκείνων τών μεγάλων άνδρών πού είχαν βάλει νά χτι­στούν τέτοια αρχοντικά οικοδομήματα δέν βλέπεις παρά φτωχούς βο­σκούς, πού εΐναι τόσο χαζοί ώστε νά αφήνουν τούς λαγούς νά τρέχουν ανάμεσα στά πόδια τους χωρίς νά τούς κάνουν τίποτα, καί τις πέρδι­κες νά λιάζονται κάτω άπό τή μύτη τους χωρίς νά προσπαθοΰν νά τις πιάσουν.

Άπό τά έρείπια —δσα δέν εΐχαν άφαιρέσει οί Τοΰρκοι γιά νά χτίσουν χωριά— ήταν έτοιμος νά ταυτίσει άνέμελα τούς ναούς τής Άρτεμης καί τοΰ Δία, ένώ άντέγραψε καί μερικές έπιγρα­φές πού δέν τις εΐχαν προσέξει παλαιότερα. Τήν 1η Ιουλίου ή συντροφιά έ'κανε τήν ύποχρεωτική έκδρομή στο Λαβύρινθο (στο σπήλαιο στο Καστέλλι, βλ. σ. 49), πού οί αρχαιομαθείς ταξιδιώτες συνήθως τόν ταύτιζαν μ’ έκεΐνον πού εχτισε ό Δαί­δαλος κατά παραγγελία τοΰ βασιλιά Μίνωα, γιά νά στεγάσει τόν Μινώταυρο, τό φριχτό γέννημα τής γυναίκας του Πασι­φάης καί τοΰ άγαπημένου της ταύρου. Όπως άρμοζε, τό σπή­λαιο τοΰ προξένησε δέος.

Ά ν κάποιος ακολουθήσει ενα άλλο δρομάκι, άφοΰ έχει ήδη προχωρή­σει αρκετά, μπερδεύεται άπό τις χιλιάδες καμπές, τις στροφές, τούς κύκλους, τις ανωμαλίες, τά στριφογυρίσματα καί τά άδιέξοδα, ώστε εΐναι αμφίβολο άν θά ξαναβγεΐ ποτέ εξω.

Page 144: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

146 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Γιά τό λόγο αύτό, τοποθέτησαν φρουρούς στήν είσοδο, κόλ­λησαν χαρτάκια σέ κάθε στροφή καί σκόρπισαν κλαδάκια καί άχυρα πίσω τους. Είναι απορίας άξιο πώς δέν δανείστηκαν καί μιά ντόπια κοπέλα μέ κλασικά χαρακτηριστικά, γιά νά σταθεί στήν είσοδο μ’ ενα κουβάρι σπάγκο, δπως ειχε κάνει ή Αριάδ­νη γιά τόν Θησέα πριν άπό χιλιετίες...2 Πρόσθεσαν τά όνόματά τους κάτω άπό έκεΐνα τών προηγούμενων έπισκεπτών τών σπηλαίων, ό παλαιότερος άπό τούς οποίους ήταν τοΰ 1444. Ό Τουρνεφόρ κατέληξε, σέ άντίθεση μέ τήν άποψη τοΰ Μπελόν δτι τά σπήλαια ήταν λατομείο, πώς έπρόκειτο γιά φυσικούς σχηματισμούς. Τό θέμα συνέχισε νά συζητεΐται, καθώς πολλοί περιηγητές άνυπομονοΰσαν νά δουν τό έργο πού είχε παραχθεΐ άπό τό χέρι τοΰ ίδιου τοΰ Δαίδαλου. Ή τελική άπόφανση φαί­νεται δτι ήταν έκείνη τοΰ Μόρριτ, τό 1795, πού ύποστήριξε τή θεωρία τοΰ λατομείου καί έκλεισε τό θέμα.

Ή παρέα άναχώρησε άπό τήν Κρήτη τόν Τούλιο. Έπισκέ- φθηκε τά άλλα νησιά τοΰ Αρχιπελάγους καί εισχώρησε έπίσης βαθιά στήν Αρμενία καί τή Γεωργία. Οί άναφορές σέ φυτά γίνονταν δλο καί πιο σποραδικές, μολονότι τά σχόλια γιά τή διαφθορά τών κατοίκων παρέμειναν άφθονα. Τά πολιτικά καί διπλωματικά θέματα πέρασαν έπίσης σέ δεύτερη μοίρα, δόθηκε δμως μεγάλη προσοχή στις άρχαιότητές. Άνάμεσα στούς πολ­λούς άρχαιολογικούς τόπους πού έπισκέφθηκε ό Τουρνεφόρ, καί τούς περιέγραψε μέ άξιοσημείωτη οξύνοια, ήταν καί τά έρείπια τής Δήλου. Άλλά ή πιο ένδιαφέρουσα ίσως περιγραφή του α­φόρα τή Σάμο, καθώς περιέγραψε τό Ήραΐο μέ τρόπο έξαιρε- τικό. Κανένας προηγούμενος συγγραφέας δέν είχε νά πει τίπο­τε τό ιδιαίτερο γ ι’ αύτό τόν άρχαιολογικό τόπο. Ένας λόγος γιά τή λεπτομερή περιγραφή τοΰ νησιοΰ ήταν άναμφίβολα καί τό δτι άποδείχθηκε σχεδόν άδύνατο νά φύγουν άπό έκεΐ. Έ ­φτασαν στή Σάμο τόν Ιανουάριο τοΰ 1702, έπιστρέφοντας στήν πατρίδα τους άπό τήν Κωνσταντινούπολη, μετά άπό μιά μακρά περιήγηση στά βάθη τής Τουρκίας, τής Αρμενίας καί

Page 145: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 147

τής Γεωργίας, πού τούς πρόσφερε λίγη κλασική τροφή πέρα άπό τό Μνημείο τοΰ Αύγούστου στήν Άγκυρα (πόλη πού ό Τουρνεφόρ έκρινε ώς «μία άπό τις πιο περιφανείς τής Ανατο­λής»: βλ. σ. 182). Τόν Φεβρουάριο προσπάθησαν νά άποπλεύ- σουν γιά τήν Ικαρία, άλλά οί άνεμοι τούς έριξαν πίσω στήν άκτή τής Σάμου, εννέα μίλια άπό τό Καρλόβασι. Ή γαλέτα καί τό νερό τους λιγόστευαν, ή άσταμάτητη βροχή καθιστούσε άδύνατο τό κυνήγι καί τό ψάρεμα, καί ξέμειναν έκεΐ γιά μιά βδομάδα. Έπειτα πήγαν μέχρι τήν Πάτμο, άλλά οί άνεμοι τούς ξανάσπρωξαν πίσω στο Καρλόβασι. Στις 21 Φεβρουάριου έβρεχε άκόμη, άλλά εΐχαν πιά καταφύγει στή σχετική άνεση ένός μοναστηριού, τής Παναγίας τών Κεραυνών, καί τό κέφι τοΰ Τουρνεφόρ εΐχε φτιάξει, έπειδή βρήκε μιά συστάδα άπό γαλάζιες νεραγκούλες. Στις 24 Φεβρουάριου μπόρεσαν νά άνα- χωρήσουν άπό τό Βαθύ, άλλά δέν έφυγαν άπό τό νησί παρά στά μέσα Μαρτίου.

Παρά τις στερήσεις, ό Τουρνεφόρ έγραψε έπιδοκιμαστικά γιά τό νησί, περιγράφοντάς το ώς «πυκνοκατο'ικημένο καί εύ­φορο», άν καί οί γυναίκες του ήταν καί άσχημες καί τεμπέλες. Σημειώνοντας τήν αφθονία του σέ άγαθά, δπως πίσσα, μετάξι, σκαμμωνία,* άγριοπούλια, σίδηρο, ώχρα, σμυριδόπετρα καί λευκό μάρμαρο, δέν άπαξίωσε νά κάνει λόγο γιά τούς λύκους καί τις τίγρεις πού ύποτίθεται δτι έρχονταν κολυμπώντας στο νησί άπό τήν άπέναντι στεριά.

Μέ περισσότερη σοβαρότητα έ'στρεψε τήν προσοχή του στά έρείπια στο Τηγάνι (σημερινό Πυθαγόρειο):

Κατεβαίνοντας άπό τό θέατρο πρός τή θάλασσα, ατενίζεις εναν κόσμο άπό σπασμένους κίονες, πού οί περισσότεροι εΐναι μέ ραβδώ­σεις ή χωρισμένοι σέ σπονδύλους. ... Υπάρχουν έπίσης άρκετές άλλες κολόνες μέ διαφορετική τομή σέ μερικά γειτονικά υψώματα* ή διάτα­

* [Σκαμμωνία: είδος κισσαμπέλου τής Μικρας * Ασίας, μέ καθαρτικές ιδιό­τητες.]

Page 146: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

148 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ξή τους, πάντως, είναι κυκλική ή παραλληλόγραμμη, γεγονός πού οδηγεί στο συμπέρασμα πώς χρησιμοποιούνταν σέ ναούς ή σέ στοές.

Στήν πραγματικότητα, έδώ ήταν ή θέση τοΰ αρχαίου ναοΰ τής Ήρας, τόν όποιο «οί πιο εύφυεΐς παπάδες άκόμη άποκα- λοΰν ... ναό τής Ήρας». Τό μέρος θεωρούνταν άπό παλιά ιερό, ώς τόπος γέννησης τής θεάς Ήρας κάτω άπό μιά λυγαριά (φυ­τό πού άφθονεΐ άκόμη στή γύρω περιοχή). Έλεγαν ότι τόν πρώτο ναό τόν είχαν άνεγείρει οί Άργοναΰτες κατά τήν έπι- στροφή τους άπό τήν άναζήτηση τοΰ Χρυσόμαλλου Δέρατος: ίδρυσαν ιερό όπου τοποθέτησαν ενα ξόανο τής θεάς, τό όποιο τούς είχε άποκαλυφθεΐ μέ θαυματουργό τρόπο στο Άργος.

Στούς ιστορικούς χρόνους ό τόπος εϊδε συνεχείς άνοικοδομή- σεις. Ό ΐδιος ό ναός ξαναχτίστηκε τέσσερις φορές, τήν πρώτη στις άρχές τοΰ 8ου αιώνα. Περίπου πενήντα χρόνια άργότερα τοΰ προσέθεσαν ενα περιστύλιο. Καταστράφηκε άπό πλημμύρα γύρω στο 670 π.Χ., ξαναχτίστηκε μεγαλύτερος άπό πριν καί περί τό 640 τοΰ προσέθεσαν εναν τοιχισμένο περίβολο. Περί τό 570 ή άλματώδης έξέλιξη τών άρχιτεκτονικών ρυθμών τόν κα­τέστησε καί αύτόν άκόμη άνεπαρκή. Ανέθεσαν στον άρχιτέ- κτονα Ροΐκο νά άνεγείρει ενα πολύ μεγαλύτερο οικοδόμημα, αύτή τή φορά σέ πλήρως άνεπτυγμένο ιωνικό ρυθμό, κομψό καί άνάλαφρο, ενα θαΰμα τέχνης άπό τις πολύπλοκες βάσεις μέχρι τά έλικοειδή κιονόκρανα τών έκατόν τεσσάρων κιόνων του. Τό άποτέλεσμα ήταν τέτοιο, ώστε οί κάτοικοι τό άποκάλεσαν λα­βύρινθο, άποδίδοντάς του έτσι μιά σχεδόν μαγική ιδιότητα.

Κι αύτός ό ναός έπίσης καταστράφηκε —πόσο βραχύβιες ή­ταν αύτές οί δόξες!— ίσως στις ταραχές πού συνοδέυσαν τήν άνοδο στήν εξουσία τοΰ τυράννου Πολυκράτη, ό όποιος, ώς προστάτης τών τεχνών (άνάμεσα στούς προστατευομένους του ποιητές ήταν καί ό.χαρίεις Ανακρέων) δέν μποροΰσε νά μήν υπερκεράσει τόν προκάτοχό του. Ή φιλοδοξία του όμως ξεπέρ- νοΰσε τις δυνατότητές του: ό ναός δέν άποπερατώθηκε ποτέ. Ό

Page 147: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 149

Πολυκράτης συνελήφθη άπό τούς Πέρσες, σταυρώθηκε κι έμεινε νά σαπίσει, «νά τόν ξεπλένει ή βροχή καί νά τόν μυρώνει ό ή­λιος», καθώς είχε προβλέψει ό χρησμός. Μερικές άσυντόνιστες προσπάθειες γιά τήν ολοκλήρωση τοΰ κτιρίου συνεχίστηκαν ώς τά τέλη τοΰ 4ου αιώνα, άπό τότε όμως καί στο έξής ή Ρωμαϊ­κή αύτοκρατορία καί οί χριστιανοί τό άφησαν νά καταρρεύσει ώσπου έφτασε στήν παρούσα κατάσταση. Δέν στέκει πιά παρά ενας κίονας, σαθρός καί χωρίς κιονόκρανο, έκεΐ πού κάποτε ύ- ψώνονταν περισσότεροι άπό έκατό.

Δέν μας έκπλήσσει ή άποτυχία τών προσπαθειών τοΰ Τουρ­νεφόρ νά έξακριβώσει τήν κάτοψη τοΰ ναοΰ πού κρυβόταν κάτω άπό αύτόν τόν μπερδεμένο σωρό έρειπίων. Πρόσεξε πάντως τά ασυνήθιστα κιονόκρανα τοΰ πρωτοϊωνικοΰ ναοΰ —μιά άξιόλογη παρατήρηση. Είδε έπίσης δύο κίονες καί βάσεις,

... άπό τό ωραιότερο μάρμαρο πού είδα ποτέ. Πριν άπό μερικά χρόνια οί Τοΰρκοι, νομίζοντας πώς μιά άπό αύτές τις κολόνες ήταν γεμάτη χρυσάφι καί ασήμι, προσπάθησαν νά τήν γκρεμίσουν, ρίχνοντας κανο­νιοβολισμούς άπό τις γαλέρες τους* κι δπως ήταν έπόμενο, τής έκαναν μεγάλη ζημιά.

Έκτος άπό τήν έξερεύνηση πού έκαναν στο Ήραΐο, έπισκέ- φθηκαν τήν έκκλησία στούς Μυτιληνούς, δπου ενα άρχαΐο πρό- στυπο άνάγλυφο ειχε βρεθεί σέ κάποιο χωράφι άπό εναν ιερέα.

Ή περιγραφή τοΰ Τουρνεφόρ είναι τόσο άκριβής, πού είναι δυ­νατόν νά ταυτίσουμε τόν τύπο, παρά τήν πλήρη παρανόηση τής σκηνής. Έχοντας κατά νοΰ τό θεραπευτικό ιερό τοΰ θεοΰ Ά - σκληπιοΰ στο νησί, τό περιγράφει ώς έξής:

... ενα μάρμαρο μέ μήκος περίπου 75 έκατοστά, ύψος 38 ή 40 έκατο- στά καί πάχος οκτώ έκατοστά* καθώς δμως δέν προεξέχει πολύ πάνω άπό τό έδαφος, τά κεφάλια έχουν ύποστεΐ φθορές. Τό άνάγλυφο έχει έπτά μορφές καί είκονίζει μιά τελετή κατά τήν όποια έπικαλοΰνται τή βοήθεια τοΰ Άσκληπιοΰ στή θεραπεία ένός σπουδαίου προσώπου.

Ό «άσθενής» περιγράφεται ξαπλωμένος σ’ ένα κρεβάτι* δί-

Page 148: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

150 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πλα του είναι ενα τραπέζι μέ τρία πόδια σέ μορφή κατσικοπό- δαρου, καί πάνω του βρίσκονται μιά κουκουνάρα, δύο κανάτες καί τρεις πυραμίδες. Ένας δούλος τρίβει φάρμακα σ’ ενα γουδί. Τό πλαίσιο δείχνει τό κεφάλι ένός αλόγου, φλόγες, μιά περικε­φαλαία καί ενα θώρακα. Στήν πραγματικότητα, πρόκειται γιά χαρακτηριστικό τύπο έπιτύμβιου αναγλύφου, δπου ό νεκρός παρουσιάζεται στο τελευταίο του δείπνο στον τάφο. Τό άλογο, σύμβολο τοΰ Κάτω Κόσμου, κοιτάζει άπό τό παράθυρο, ένώ ή οικογένεια προσφέρει εδέσματα στον νεκρό.. Δέν μπορεΐ παρά νά θαυμάσει κανείς τήν άκρίβεια τής περιγραφής τοΰ Τουρνε­φόρ, χωρίς νά κατακρίνει καθόλου τόν ύπερβολικό του ζήλο νά κατανοήσει κάτι πού δέν μποροΰσε.

Παρά τήν έργατικότητά του, ό Τουρνεφόρ προτιμοΰσε φανε­ρά τή Γαλλία άπό τό βάρβαρο βασίλειο τών Τούρκων, καί μέ εύχαρίστηση γύρισε λίγο μετά άπό αύτά στο Παρίσι καί στον Βοτανικό Κήπο. Τό 1708 ενα κάρο τόν έ'ριξε σ’ εναν τοίχο καί τόν σκότωσε. Ό Αβάς Μπινιόν άνέλαβε τήν εύθύνη τής έκδο­σης τοΰ έργου του, πού έμφανίστηκε τό 1717, καί ακολούθησαν τό 1718 έκδόσεις στά άγγλικά καί τά γερμανικά: τό έργο προ­φανώς άνταποκρινόταν στή μόδα, πού σάρωνε τή Δύση, γιά πε­ριγραφές ανατολίτικων περιπετειών.

Ή μεγάλη έποχή τών βασιλικών συλλογών έπί Λουδοβίκου ΙΔ ' φάνηκε νά έχει φτάσει στο τέλος της μέ τόν Πώλ Λυκά.

Άλλά ένα σχέδιο πού κέρδιζε έδαφος έπί τριάντα χρόνια καί πε­ρισσότερο δέν ειχε λόγο νά σταματήσει άπό ένα τυχαίο περι­στατικό δπως εΐναι ό θάνατος ένός μονάρχη. Ό Αβάς Μπινιόν φρόντισε ώστε ό νέος βασιλιάς νά έχει έξίσου καρποφόρες φι­λοδοξίες. Πάντως, ύπό τήν αιγίδα του διαπράχθηκε μιά άπό τις πρώτες μεγάλες άπάτες περί τήν κλασική έλληνική άρχαιολο- γία, άπό τόν άκρως εκκεντρικό Άβά Μισέλ Φουρμόν.

Ό Φουρμόν έμελλε νά ισχυριστεί δτι άνακάλυψε πολλές σπου­δαίες ιστορικές έπιγραφές στή Σπάρτη, πού ή αύθεντικότητά τους έγινε αποδεκτή έπί αρκετές δεκαετίες, μέχρις δτου, τό

Page 149: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 151

1791, παρουσιάστηκαν άποδείξεις γιά τήν πλαστότητά τους. Ή αποδοχή αύτών τών αποδείξεων έκανε τούς λογίους νά ά- πορρίψουν καί δλα τά άλλα εύρήματα του Φουρμόν, έπίσης ώς προϊόντα άπάτης, καί μόνο τά τελευταία χρόνια έγινε μιά πιο ένδελεχής άξιολόγηση τών άνακαλύψεών του. Ή χρονολογία τοΰ ταξιδιοΰ του στήν Ελλάδα καί οί συνακόλουθες άλλαγές στή διανοητική του κατάσταση εϊναι σημαντικές γιά τήν κατα­νόηση τών σκοπών του.

Τό ταξίδι τοΰ Φουρμόν έπρόκειτο νά είναι σίγουρα ή τελευ­ταία άποστολή κατ’ έντολήν τοΰ βασιλια τής Γαλλίας. Ή προ­ετοιμασία της συνδεόταν μέ τό άνανεωμένο ένδιαφέρον γιά τό πιθανό περιεχόμενο τής Βιβλιοθήκης τοΰ Σεραγιοΰ. Τό 1727 ή Ακαδημία πληροφορήθηκε δτι έπρόκειτο νά ιδρυθεί ένα τουρκι­κό τυπογραφείο άπό κάποιον Ζαΐδ ’Αγά, γιο τοΰ Μεχμέτ Έφέν- τη, τόν όποιο είχε έπισκεφθεΐ ό ίδιος ό Μπινιόν τό 1721. Αύτό άποτελοΰσε μιά άπό τις πιο άξιοπρόσεκτες έπιπτώσεις τής σύντομης περιόδου τής ξένης (γαλλικής) έπιρροής, πού είναι γνωστή στήν τουρκική ιστορία ώς «έποχή τής τουλίπας». Ό Μπινιόν έγραψε αμέσως καί στον Ζαΐδ καί στον Μεχμέτ, ρω­τώντας αν υπήρχε περίπτωση νά τυπώσει τό τυπογραφείο κά­ποιο άπό τά κλασικά έλληνικά ή λατινικά χειρόγραφα πού πί­στευαν δτι βρίσκονταν έκεΐ. Ή απάντηση τοΰ Ζαΐδ ’Αγα ήταν άπλή: τό τυπογραφείο του ήταν έξοπλισμένο μόνο μέ τουρκικά στοιχεία καί, καθώς δέν ύπήρχαν φιλόλογοι τής άρχαίας έλλη­νικής καί λατινικής στήν Κωνσταντινούπολη, τοΰ ήταν άδύνα- τον νά παρουσιάσει έκδόσεις στις γλώσσες αύτές.

Ή δεύτερη δυσκολία ήταν τουλάχιστον εύκολο νά διορθωθεί, καί άπτόητος ό - ’Αβάς Μπινιόν πρότεινε, τόν Δεκέμβριο τοΰ 1727, νά σταλοΰν δύο λόγιοι γιά νά έξακριβώσουν κατά πόσον ύπήρχαν χειρόγραφα άξια νά άντιγραφοΰν. Μολονότι ή άπο­στολή έγκρίθηκε άπό τόν πρωθυπουργό, τόν Καρδινάλιο Φλερύ, τόν Μάρτιο τοΰ 1728, οί οδηγίες δέν είχαν συνταχθεΐ μέχρι τις 18 Αύγούστου. Τελικά, τήν 1η Σεπτεμβρίου, δύο άβάδες, ό

Page 150: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

152 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σεβέν καί ό Φουρμόν, αναχώρησαν γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Μέ τόσο άργό ρυθμό έκπληρωνόταν ή βασιλική έπιθυμία.

Μπόρεσαν νά πάρουν μαζί τους δχι μόνο τις οδηγίες τοΰ Μπινιόν άλλά αναμφίβολα καί ενα άντίγραφο τοΰ υπομνήματος πού εΐχε συντάξει ό λόγιος Βενεδικτίνος Μπερνάρ ντέ Μονφω- κόν (ΒβπιαιτΙ άβ Μοηΐίαιιοοη, 1655-1741), ό όποιος εΐχε έπι- σκεφθεΐ τήν Ιταλία —οχι δμως καί τήν Ελλάδα— καί τό 1719 εΐχε δημοσιεύσει τό έ'ργο Σ Ά ηΐί^υ ίΐβ βχρΙοΓββ βΐ ΓβρΓβδβη- ΐββ βη ίί^πΓβδ ( Ή αρχαιότητα έξερευνημένη και εικονογραφη­μένη), ί'σως τήν πιο έγκυρη παρουσίαση τής έλληνικής τέχνης πριν άπό τόν Βίνκελμαν. Τό ύπόμνημα εΐχε γραφτεί τό 1720 καί περιλάμβανε οδηγίες σχετικά μέ έπιγραφές, χειρόγραφα ποιητών, ιστορικών, γεωγράφων καί άλλων, καθώς καί μέ τήν

Αγία Γ ραφή καί έκκλησιαστικά εργα.

Προτομές, άγάλματα καί άνάγλυφα δέν εΐναι γιά τόν καθένα. Γ ενι­κά, οί πρίγκιπες καί οί μεγάλοι άρχοντες εΐναι έκεΐνοι πού τά συγκεν­τρώνουν γιά νά στολίσουν τις συλλογές τους καί τούς κήπους τους. Μολονότι πολλά άπό τά μνημεία αύτοΰ τοΰ είδους μπορεΐ νά εΐναι χρήσιμα γιά τήν αναπαράσταση τής άρχαιότητας, τίποτε δέν προσεγ­γίζει τή χρησιμότητα πού μπορεΐ νά προκύψει άπό τις έπιγραφές μέ τις όποιες ή Ελλάδα καί οί πόλεις τής Άσίας εΐναι γεμάτες* καί γ ι’ αύτές θά μιλήσουμε λεπτομερώς.

Χωρίς αμφιβολία, μπορεΐ νά βρει κανείς έκεΐ άσύγκριτα πράγματα, τά όποια θά διασαφηνίσουν τήν ιστορία καί τή χρονολόγηση καί θά καλύψουν θαυμάσια τά κενά πού οί ιστορικοί μάς έχουν αφήσει στή χρονολογική αφήγηση. Οί έξοχές εΐναι γεμάτες άπό αύτοΰ τοΰ είδους τά μνημεία —στήν Αθήνα, γύρω άπό τήν Αθήνα, στή Θήβα, στήν

Ελευσίνα, αύτόν τόν φημισμένο τόπο, στά Μέγαρα καί στήν Πελο­πόννησο, στήν Κόρινθο, στο Άργος, γιά τό όποιο δέν ξέρω κάν άν ή τοποθεσία του εΐναι πολύ γνωστή σήμερα, στή Σπάρτη, στήν Πάτρα καί, πάνω άπό δλα, στή δυτική ακτή, απέναντι άπό τή Ζάκυνθο, δη­λαδή στήν Ήλιδα, τό μέρος τής Πελοποννήσου δπου εορτάζονταν οί

Όλυμπιακοί Αγώνες, τόσο περίφημοι στήν άρχαιότητα.

Page 151: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό Μονφωκόν συνεχίζει άναφέροντας τήν Κρήτη, τήν Κύπρο, τά νησιά, τή Σμύρνη, τήν Έφεσο, τήν Άγκυρα, δπου

... απομένουν αρκετές [έπιγραφές] γιά νά γίνει ενας αξιοπρεπής τό­μος. Ό κύριος [Ούίλλιαμ] Σέραρντ, ό Άγγλος, έχει αντιγράψει εναν σεβαστό αριθμό σέ διάφορα μέρη, πού αύτήν ακριβώς τή στιγμή τυ­πώνονται στήν Αγγλία, σύμφωνα μέ μιά πληροφορία. Τί είναι δμως αύτές, σέ σύγκριση μέ τά μεγάλα εύρήματα πού θά προέκυπταν άν κάποιος ισχυρός πρίγκιπας έστελνε έκεΐ πρόσωπα ικανά νά τις μετα­γράψουν μέ ακρίβεια, καί πλήρωνε τά έξοδά τους; Εκείνοι πού αντι­γράφουν,. δσο έξυπνοι κι άν είναι, πρέπει νά φροντίζουν, σέ περίπτω­ση αμφιβολίας, νά μή γράφουν τίποτε κατά συμπερασμόν, άλλά νά απεικονίζουν δλα τά σημάδια δπως είναι στο μάρμαρο καί νά γράφουν τά συμπεράσματά τους στο περιθώριο.

Θά δοΰμε πόσο πιστά άκολούθησε ό Φουρμόν αύτή τή δίκαιη άπαίτηση.3

Όταν ό Φουρμόν καί ό Σεβέν έφτασαν στήν Κωνσταντινού­πολη κατά τά τέλη τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1728, άνακάλυψαν δτι τό μεγαλύτερο μέρος τής συλλογής τοΰ Σεραγιοΰ είχε μόλις πουληθεί στον Πρίγκιπα τής Βλαχίας. Ό Σεβέν παρέμεινε στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά συνεχίσει τήν έρευνα γιά χειρό­γραφα καί βιβλία, ένώ ό Φουρμόν έφυγε άπό τήν πόλη στις 8 Φεβρουάριου 1729, γιά νά κάνει έρευνες σέ άλλα μέρη τής Τουρκίας καί τής Ελλάδας. Ή άναζήτηση τοΰ Σεβέν γιά τήν αύτοκρατορική βιβλιοθήκη ύπήρξε άκαρπη, μολονότι είκοσι χρόνια άργότερα ό Λόρδος Τσάρλμοντ διατηροΰσε άκόμη τήν έλπίδα νά βρει έκεΐ τά χαμένα βιβλία τοΰ Λίβιου καί τοΰ Τάκι- του. Στήν πραγματικότητα, ό έπόμενος Δυτικός πού κατάφερε νά μπει στή βιβλιοθήκη τοΰ Σεραγιοΰ ήταν ό Αιδεσιμότατος Καρλάυλ τό 1801* καί αύτός δέν μπόρεσε παρά νά έπαναλάβει τή διαπίστωση πού έκανε ό Πιέρ Ζιρωντέν τό 1685, δτι δηλα­δή είναι ζήτημα άν περιείχε έστω καί ένα κλασικό έργο.

Ό Φουρμόν πήγε πρώτα στή Χίο, δπου, έξαιτίας ένός άσχη­μου κρυολογήματος, πέρασε διαδοχικά διάφορες άσθένειες καί

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 153

Page 152: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

154 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κατόπιν άπέπλευσε γιά τήν Αθήνα, στήν όποια εφτασε γύρω στις 12 Απριλίου. Δίνει μιά καταπληκτική εικόνα τής μεγα­λοπρεπούς πομπής μέ τήν οποία περιηγήθηκε τήν πόλη:

Ή πομπή μας στήν Αθήνα ήταν τελείως ασυνήθιστη. Προπορευό­ταν ενας γενίτσαρος· άκολουθοΰσαν ό κύριος Κορτρικά, δραγουμάνος τής Γαλλίας, καί ό γιος τοΰ προξένου, γιά νά δείχνουν τή συνοικία, τό ονομα τοΰ δρόμου, τής έκκλησίας ή τοΰ σπιτιοΰ, καί νά προειδοποιούν τούς ανθρώπους δτι οί γυναίκες θά έπρεπε νά άποσυρθοΰν. Τούς ακο­λουθούσαν διάφοροι άνθρωποι: ενας άπό αύτούς κουβαλοΰσε ενα κλα­δευτήρι, μιά δικέλλα καί μιά τσιμπίδα, γιά νά ξεθάβει καί νά μετακι­νεί τά μάρμαρα* ένας άλλος εϊχε μιά σκάλα καί σχοινιά γιά νά σκαρ­φαλώνουν στούς τοίχους, νά κατεβαίνουν σέ εγκαταλειμμένους περιβό­λους καί γιά νά ανεβαίνουν ψηλά καί νά σκαρφαλώνουν πάνω στις στέγες τών έκκλησιών καί στά καμπαναριά. Αύτός ό δεύτερος εϊχε στο χέρι του καί εναν κουβά γεμάτο νερό, σφουγγάρια, μιά σκούπα γιά νά καθαρίζει τό χώμα καί νά καθιστά ορατά τά γράμματα. Ακο­λουθούσαμε εγώ καί ό ανιψιός μου, έφοδιασμένοι μέ σημειωματάρια, σάν νά είχαμε άποστολή νά κάνουμε άπογραφή, ή μάλλον νά είσπρά- ξουμε τό χαράτσι.

Όπου κι άν πήγαινε, μας λέει, έτρεχαν άνθρωποι καί τοΰ φώναζαν «Αφέντη Φουρμόν, εϊναι γράμματα, είναι γράμματα.». Μας λέει δτι έρεύνησε άκόμη καί πηγάδια ψάχνοντας γιά έπι­γραφές. Είχε ήδη χάσει κάθε ένδιαφέρον γιά όποιαδήποτε έρευ­να γιά βιβλία, καί ειχε τελείως άφοσιωθεΐ στις υλικές αρχαιό­τητες, ιδιαίτερα στις έπιγραφές καί στά άνάγλυφα. Ό ανιψιός του πού τόν συνόδευε, ό Κλώντ-Λουί Φουρμόν, μας λέει δτι σκοπός του δέν ήταν νά θαυμάσει τήν ομορφιά τών πόλεων πού έπισκεπτόταν, άλλά «νά άποσπάσει πληροφορίες, γιά νά φωτί­σει ορισμένα ζητήματα τής έλληνικής ιστορίας». Ώς πρός αύ­τό, πραγματικά, ό στόχος του ήταν σεβαστός καί ανάλογος μέ τό στόχο προηγούμενων περιηγητών, δπως τοΰ Ζάκ Σπόν. ’Απέΐχε δμως πολύ άπό τόν άντικειμενικό σκοπό τοΰ βασιλια, πού ήταν νά αύξήσει τό γόητρό του μέ τήν ομορφιά τής συλλο-

Page 153: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 155

γης του τών βιβλίων καί τών μαρμάρων. Στο τέλος τών ταξι- διών του ό Φουρμόν ισχυριζόταν —κάπως ύστερικά— δτι ή συλλογή του ήταν ανώτερη άκόμη καί άπό τοΰ Άραντελ. Θά πρέπει πάντως νά σημειωθεί δτι ή δική του άντίληψη περί «συλλογής» δέν ήταν νά μεταφέρει άρχαιότητες στήν πατρίδα του, άλλά νά άντιγράφει έπιγραφές καί νά τις άφήνει έπιτόπου —πάλι κατά τήν παράδοση τών Σπόν καί Ούέλερ μάλλον παρά τών ασυνείδητων κυνηγών έπιχορηγήσεων τών προηγούμενων γενεών. Αύτή δμως δέν ήταν ή κατάλληλη τακτική γιά νά έπι- τύχει μεγάλες άμοιβές άπό τόν Υψηλό Συλλέκτη.

Ισχυρίζεται δτι ανακάλυψε 130 έπιγραφές, 20 μάρμαρα καί άλλα αντικείμενα στήν Αθήνα. Στήν έκθεσή του («Κβίαΐίοη α1)Γ6£β6...») σημειώνει δτι, ανάμεσα στά άλλα, συνέλεξε: κατα­λόγους έφήβων νικητών, καταλόγους άρχόντων καί καταλόγους ιερέων καί ’Αμφικτυόνων. Αύτή εΐναι μία άπό τις σπάνιες πε­ριπτώσεις δπου ό Φουρμόν μιλάει μέ κάποια άκρίβεια γιά τά εύρήματά του, πριν άπό τις άναφορές του άπό τή Σπάρτη, καί εΐναι δυνατόν νά ταυτίσουμε αύτούς τούς καταλόγους μ’ εκεί­νους πού τοΰ αποδόθηκαν άπό τόν Μπαίκ στο ΟοΓριίδ του τών έλληνικών έπιγραφών.4

Μεταξύ Απριλίου καί Ιουλίου έπισκέφθηκε τήν Ελευσίνα, τά Μέγαρα, τή Σαλαμίνα καί τήν Αίγινα, τό Σούνιο, τό Πόρτο Ράφτη καί τόν Μαραθώνα. Στήν Αίγινα έπαθε ήλίαση, πού τόν έριξε στο κρεβάτι γιά δέκα μέρες. Στο τέλος αύτής τής περιό­δου ισχυριζόταν δτι εΐχε βρει έννιακόσιες συνολικά έπιγραφές, πολλές άπό τις όποιες δέν τις εΐχαν προσέξει ό Σπόν καί ό Ούέλερ. Ό Φουρμόν έφυγε άπό τήν Αττική στις 15 Σεπτεμ­βρίου καί στις 20 τοΰ ίδιου μήνα ήταν στο Ναύπλιο. Έμεινε στήν κοντινή Έρμιόνη γιά μιά περίοδο πού στά γράμματά του τήν άναφέρει άλλοτε ώς δέκα καί άλλοτε ώς δεκαεννέα μέρες: στο χρονικό αύτό διάστημα δεκαπέντε έργάτες ξέθαψαν σαράν­τα έπιγραφές, καί ό ίδιος πίστευε δτι ταύτισε τούς ναούς τοΰ

’Άπιδος, τής Λιμενίας Αφροδίτης, τοΰ Ποσειδώνα, τής ’Αθη-

Page 154: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

156 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νάς πάνω στο λόφο, τής Εστίας καί τοΰ Απόλλωνα κοντά στο θέατρο, δίπλα στή θάλασσα. Έδώ τόν έ'πιασε πυρετός, πού τόν ταλαιπωρούσε άκόμη δταν εφτασε στήν Πάτρα, στις 22 Δ ε­κεμβρίου, μετά άπό ενα ταξίδι σαράντα ήμερών άπό τό Άργος.

Όποια κι άν ήταν τά έλαττώματά του, δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι ό Αβάς Φουρμόν εργαζόταν ύπερεντατικά.

Τόν Φεβρουάριο τοΰ 1730 ήταν στή Μεθώνη καί στις 17 Φεβρουάριου εγραψε στον Καρδινάλιο Φλερύ άπό τήν Ίθώμη, στέλνοντάς του μιά περιγραφή τής Μάνης. Στις 20 Απριλίου έχουμε τό πρώτο του γράμμα άπό τή Σπάρτη. Έδώ είναι πού ή διανοητική κατάσταση τοΰ έρευνητή άρχίζει νά χάνει τήν έ- παφή της μέ τήν πραγματικότητα.

Ή Σπάρτη ήταν σχεδόν Ιβιτα ίηοο^ηίΐα γιά τούς άρχαιολόγους, επειδή ειχε έλάχιστα δημόσια κτίρια κατά τήν κλασική έποχή.

Ωστόσο, άκόμη καί σήμερα είναι ορατά κάποια λείψανα, άν καί πολλά άπό αύτά είναι τής ρωμαϊκής περιόδου. Στήν πλαγιά τής

Ακρόπολης φωλιάζει τό κλασικό θέατρο. Στά άνατολικά τής Ακρόπολης, κοντά στο ποτάμι, βρίσκεται τό ιερό τής Όρθιας Άρτέμιδος, έκεΐ δπου ίσως παρουσιάζονταν τά δμορφα χορικά τών νεανίδων τοΰ Άλκμάνα, καί στά βόρεια τοΰ ίεροΰ, στήν όχθη τοΰ ποταμοΰ, βρίσκεται ό βωμός τοΰ Λυκούργου, τοΰ σχε­δόν μυθικοΰ νομοθέτη τής Σπάρτης.

Πόσο άπογοητευτικά είναι αύτά τά άπομεινάρια τής δεύτε­ρης πόλης τής κλασικής Ελλάδας, ιδιαίτερα δταν διαβάζουμε τις μακροσκελείς περιγραφές τοΰ Παυσανία γιά τήν πλούσια διάταξη τών κτιρίων, τις κιονοστοιχίες, τούς τάφους, τούς βω­μούς καί τά άγάλματα πού μποροΰσε νά δει κανείς έκεΐ στις μέρες του. Κατά τή συνήθη μέθοδό του, ό Παυσανίας άρχίζει άπό τήν άγορά καί περιγράφει τά άξιοθέατα τής πόλης κάνον­τας έκδρομές πού ξεκινοΰν άκτινωτά άπό αύτό τό κεντρικό ση­μείο καί έπιστρέφουν σ’ αύτό. Δυστυχώς δμως δέν μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι ουτε κάν γιά τό ποΰ ήταν οί δρόμοι πού άκολού- θησε, μολονότι άναφέρει τά όνόματά τους —τόσο λίγα ίχνη ε-

Page 155: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 157

χουν μείνει στο έδαφος. Φαίνεται δτι άρχισε πηγαίνοντας νότια, κατά μήκος τής Άφεταΐδος οδού* έπειτα πήγε πρός τά νοτιο­δυτικά μέσω τής Σκιάδος, πρός τούς τάφους του Κάστορα, τοΰ

Ίδα καί τοΰ Λυγκέα (πού έχουν εύλογοφανώς ταυτιστεί άπό τούς σύγχρονους άρχαιολόγους)* επειτα πρός τή δύση, στον τά­φο τοΰ Βρασίδα καί τό θέατρο (άρκετά εύκολο). Κατόπιν περι­γράφει τόν Δρόμο καί τόν Πλατανιστά, ενα άλσος άπό πλατάνια δπου γίνονταν οί γυμναστικοί άγώνες τών έφήβων, μέ τό περι­στύλιό του. Αύτά φαίνεται πώς βρίσκονταν πρός δυσμάς, άν καί ή άκριβής θέση τους είναι άγνωστη. Ή έπόμενη τοποθεσία πού περιγράφει είναι «ανατολικά τοΰ Δρόμου» —προφανώς δια- νύοντας άντιστρόφως αύτή τήν άκτίνα τής διαδρομής του. Ή τελευταία έκδρομή του εϊναι χωρίς άμφιβολία πρός τά ανατολι­κά, πρός τό Λιμναΐον, τό ιερό τής Όρθιας ’Αρτέμιδος, πού έχει ανακαλυφθεί στήν όχθη τοΰ ποταμοΰ. Τέλος, άνηφορίζει γιά λί-

Page 156: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

158 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γο πρός βορράν πρός τήν ίδια τήν Ακρόπολη, στο ναό πού ά- ναφέραμε καί σ’ ενα ναό τής Αφροδίτης, πριν αναχωρήσει ορι­στικά άπό τήν πόλη γιά τις Άμύκλες.

Έχοντας ύπόψη τή σπανιότητα τών πληροφοριών πού είναι δυνατόν νά άνακτηθοΰν ακόμη καί σήμερα, διαπιστώνουμε μέ κάποια έκπληξη δτι ό Γκιγιέ ντε Σαίν-Ζώρζ μπόρεσε νά ταυ­τίσει μέ αύτοπεποίθηση μερικούς σπαρτιατικούς άρχαιολογι- κούς τόπους στο βιβλίο του τό 1679. Συνέχισε τό έπιτυχημένο έργο του του 1676 γιά τήν Αθήνα μέ μιά παρόμοια εργασία γιά τή Σπάρτη, άπό τις σχεδόν τριακόσιες σελίδες τής όποίας περίπου οί σαράντα είναι αφιερωμένες στήν τοπογραφία της. Είδαμε πώς υπάρχουν σοβαροί λόγοι νά πιστεύουμε δτι δέν έ- πισκέφθηκε ποτέ τήν Αθήνα. Τό ίδιο μπορεΐ νά άποδειχθεΐ καί στήν περίπτωση τής Σπάρτης.

Αναμφισβήτητα δούλεψε ή φαντασία του. Λόγου χάρη, μας λέει δτι στήν αγορά τά πιο άξιοπρόσεκτα άπό τά πέντε ή έξι αρχαία κτίσματα εϊναι ή Περσική Στοά ή «οί οικοι του Μενελά­ου», οί ναοί τής Ελένης, τοΰ Ηρακλή, τής ένοπλης Αφροδί­της, καθώς καί ό Δρόμος καί ό Πλατανιστάς. Επίσης, σέ προ­φανή αντίθεση μέ τή μαρτυρία τοΰ Παυσανία, τοποθετεί τόν Δρόμο καί τόν Πλατανιστά καί τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός στο δρόμο πρός τή γέφυρα, έχοντας τό νότο στά δεξιά. Βέβαια, είναι πιθανό νά θεώρησε πώς οί άμφίσημες λέξεις τοΰ Παυσα­νία ύπονοοΰν δτι τά δύο πρώτα βρίσκονταν στά ανατολικά τής πόλης* ό Παυσανίας δμως δέν άναφέρει ναό τοΰ Όλυμπίου Διός ούτε έδώ ούτε κάπου άλλοΰ. Είναι ίσως έξίσου πιθανό κάποιος ντόπιος άρχαιοδίφης νά οδήγησε έναν έπισκέπτη σέ κάποιο άπό τά λίγα ορατά λείψανα τής πόλης (τό αμφιθέατρο τής Άρτέμιδος φαινόταν άκόμη τό 1900) καί νά τοΰ ειπε πώς έκεΐ ήταν ό Δρόμος καί ό ναός, καί δτι ό Πλατανιστάς βρισκό­ταν έκεΐ κοντά. Ή ταύτιση θά φαινόταν φυσική, ιδιαίτερα άφοΰ οί Τοΰρκοι συνήθιζαν νά ιππεύουν, νά κάνουν σκοποβολή καί τοξοβολία σ’ αύτό ακριβώς τό μέρος (ΟιιΐΙΙβΙ, 256). Άλλά έ-

Page 157: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 159

πισκέφθηκε ό ίδιος ό Γκιγιέ τήν πόλη; "Ή μήπως, δπως έκανε μέ τούς Καπουτσίνους στήν Αθήνα, πήρε τις πληροφορίες του άπό κάποια πηγή πού δέν μπορεί νά ταυτιστεί σήμερα;

Μιά άπόδειξη γιά τό τελευταίο βρίσκεται στή θέση πού δίνει γενικά στήν πόλη. Δηλώνει ρητά δτι ό Μιστράς ήταν χτισμένος πάνω στά έρείπια τής Σπάρτης. Αύτό δμως εϊναι προφανώς άδύνατον, άφοΰ ό ποταμός Εύρώτας ποτέ δέν διέσχιζε τόν Μι- στρά* κι εναν αιώνα άργότερα ό Σατωβριάνδος δυσανασχέτησε γ ι’ αύτό τό σφάλμα, δταν σκαρφάλωσε στο βυζαντινό κάστρο άναζητώντας τήν άρχαία πόλη. Ό οδηγός τοΰ Σατωβριάνδου ήταν σέ θέση νά τοΰ πει σαφώς δτι ή Σπάρτη βρισκόταν στήν πεδιάδα, στο Παλαιοχώρι. Όπως και στήν περίπτωση τής Α ­θήνας, ό Γκιγιέ εϊχε πάρει πληροφορίες άπό δεύτερο χέρι, τις παρανόησε καί τις μπέρδεψε, παρουσιάζοντας έτσι μιά τοπο­γραφία άδύνατη, πού, δπως καί οί άπάτες τοΰ Φουρμόν, θά έφερνε σέ άμηχανία τούς μεταγενέστερους έπισκέπτες.

Πάντως ή Σπάρτη του δέν εϊχε τήν έπιτυχία τής Αθήνας του, ίσως γιατί μεγάλο μέρος της ήταν άφιερωμένο σέ ποικίλες καί κοινότοπες σκέψεις γιά τήν ιστορία τής πόλης, καί δέν ύ- πάρχει τρόπος νά μάθουμε άν τή χρησιμοποίησε κανένας μετα­γενέστερος περιηγητής έκτος άπό τόν Σατωβριάνδο. Ό Φουρ­μόν δέν τήν άναφέρει (ουτε καί κανένα άλλο βιβλίο!). Έκτος άπό δσα ειχε μπορέσει νά παρατηρήσει προ τριών αιώνων ό Κυριάκός, ή άρχαία πόλη τής Σπάρτης κειτόταν σάν άγραφη πλάκα μπροστά στον Φουρμόν, γιά νά άποκαλύψει καί νά σχε­διάσει τό άρχαιολογικό της μητρώο δπως μποροΰσε ή δπως ήθελε.

Τά στοιχεία πού δίνει ό Φουρμόν εϊναι πραγματικά άξιοση- μείωτα. Σύμφωνα μέ τά ίδια του τά λόγια:

Έ πί ένα μήνα τώρα, παρά τήν ασθένεια μου, ασχολούμαι μαζί μέ τριάντα έργάτες στο νά κατασκάψω πλήρως τή Σπάρτη. Δέν περνάει μέρα πού νά μή βρώ κάτι, καί μερικές μέρες βρήκα μέχρι καί είκοσι

Page 158: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

160 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

επιγραφές. Άντιλαμβάνεσθε, Κύριε, μέ πόση χαρά καί μέ πόση κού­ραση ανακάλυψα μιά τόσο μεγάλη ποσότητα μαρμάρων* παραβλέπω τήν κόπωση, γιατί αύτή ή ένόχληση μου προσέφερε τό χρόνο νά σας γράψω. Πήγα στις Άμύκλες, γύρισα φορτωμένος. Ή άνασκαφή συ­νεχίζεται έκεΐ ύπό τις διαταγές μου, καί συνεχώς ανακύπτουν νέα ευ­ρήματα.

Γ ιά δσα ήδη έχω, μπορώ νά σάς πώ δτι διαθέτουμε μιά σχεδόν πλήρη σειρά ιερέων καί ίερειών, έφορων, γερουσιαστών, γυμνασιάρ­χων, άγορανόμων καί βιδιαίων.* Ή καλή τύχη θέλησε νά άνακαλύψω τούς τάφους τοΰ Λυσάνδρου καί τοΰ Αγησιλάου (άναμφιβόλως ό τά­φος τοΰ Λυσάνδρου εΐναι καθαρά τιμητικός, διότι θάφτηκε κοντά στή Θήβα), βάσεις πού στήριζαν άγάλματα διαφόρων φιλοσόφων, ρητό­ρων, στρατιωτικών καί άλλων προσωπικοτήτων αύτής τής χώρας, πού ήταν άγνωστοι μέχρι σήμερα, πολλούς ένεπίγραφους κίονες καί αρκετά άλλα πράγματα τέτοιου είδους.

Καθώς δέν είμαι ό μόνος πού ψάχνει έδώ, πίστευα δτι οφειλα νά είμαι ό πρώτος πού θά χτυπήσει (δσο μοΰ έπέτρεψε ή πανώλης) στά μέρη πού είχαν τή μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Ή Έρμιόνη άξιζε κά- ποια προσοχή, καθώς καί ή Τροιζήνα καί τό Άργος, άλλά πάνω απ’ δλα ήθελα τή Σπάρτη: εϊναι ενα ορυχείο μέ ένεπίγραφα μάρμαρα, πού πρέπει νά τό άνασκάψω χωρίς ένδοιασμούς. Άν, άνατρέποντας τούς τοίχους της καί τούς ναούς της, άν, μή αφήνοντας λίθον έπί λίθου καί στο πιο μικρό ιερό της, ή θέση της θά είναι άγνωστη στο μέλλον, εγώ τουλάχιστον έχω τρόπο νά τήν αναγνωρίσω, κι αύτό είναι κάτι. Μόνο αύτό τό μέσο διαθέτω γιά νά καταστήσω ένδοξο τό ταξίδι μου στον Μόριά, πού αλλιώς θά ήταν άπολύτως άχρηστο, πράγμα πού δέν θά ταίριαζε ούτε στή Γαλλία ούτε σέ μένα.

Γίνομαι βάρβαρος καταμεσής τής Ελλάδος: αύτός ό τόπος δέν εΐ­ναι ή κατοικία τών Μουσών, ή άγνοια τις έχει έκδιώξει, κι αύτό μέ κάνει νά νοσταλγώ τή Γ αλλία, δπου έχουν καταφύγει. Θά ήθελα νά έχω περισσότερο χρόνο γιά νά τούς φέρω τουλάχιστον κάτι περισσότε­ρο άπό μιά άπλή τροφή, άλλά οί διαταγές πού μόλις έλαβα μέ ύποχρε- ώνουν νά τελειώσω.

* [Άρχοντες της Σπάρτης, πέντε τον αριθμό, οί όποιοι έπόπτευαν τα γυ­μνάσια τών νέων.]

Page 159: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 161

Λίγοι αρχαιολόγοι θά μπορούσαν νά χαροΰν τόσο αδιάντροπα γιά τήν καταστροφή τών στοιχείων πού ήρθαν νά άνακαλύψουν.

Ταυτόχρονα, συνεχίζει νά παραπονιέται γιά άσθένειες καί γιά τήν έξάντληση πού του προκαλοΰσαν οί έρευνές του. Α λ ί­μονο, τά άφεντικά του στή Γαλλία δέν έντυπωσιάστηκαν. Ό Σεβέν τοΰ μετέφερε τήν έντολή τής Αύλής: επρεπε νά έγκατα- λείψει τις άσχολίες του στήν Ελλάδα. Έφυγε άπό τή Σπάρτη απρόθυμα καί άπέπλευσε άπό τό Ναύπλιο στις 23 Ιουνίου 1730. Τόν Όκτώβριο παρουσίασε τούς λογαριασμούς του, πού άποκάλυψαν μιά συνολική δαπάνη 9.410 λιβρών. Αιτήσεις του γιά χρηματοδότηση ώστε νά δημοσιεύσει τις άνακαλύψεις του άπορρίφθηκαν. Ό Φουρμόν πέθανε στις 5 Φεβρουάριου 1746, καί τά χαρτιά του παρέμειναν στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τής Γαλλίας σχεδόν έπί εναν αιώνα ώσπου νά ταξινομηθούν κανονι­κά. Ό άνιψιός του Κλώντ (1713-1780), πού τόν ειχε συνοδέ­ψει, σκόπευε νά έκδώσει τό «Ταξίδι στήν Αργολίδα», άλλά τό εργο δέν τυπώθηκε ποτέ.

Ωστόσο, σ’ αύτές τις έπιγραφές τής Σπάρτης χρειάζεται νά δοθεϊ ιδιαίτερη προσοχή. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1740 ό Φουρμόν έδωσε μιά διάλεξη σχετικά μ’ αύτές στήν Ακαδημία Επιγρα­φών καί Γραμμάτων, καί στο τέλος τής ομιλίας του δηλώνει: «Όσα ειπα έδώ εϊναι μόνο άπόψεις πού σχημάτισα τήν έποχή πού έφερα στο φώς αύτά τά μάρμαρα: τις έκφράζω χωρίς νά εύχομαι νά τις άκολουθήσει κάποιος ή νά αισθανθεί δτι περιορί­ζεται άπό αύτές». Αύτή ή φαινομενικά άξιοθαύμαστη παραί­τηση κρύβει στήν πραγματικότητα μιά πλαστογραφία μεγάλης κλίμακας. Ή έξεύρεση έπιγραφών σύγχρονων μέ τό μυθικό παρελθόν τής Σπάρτης θά ήταν αδιανόητη* εϊναι έντυπωσιακό νά παρατηρεί κανείς, δτι κανένας άπό τούς Ακαδημαϊκούς τής έποχής δέν εϊχε τα*έπιστημονικά έφόδια γιά νά τό άντιληφθεΐ.

Έναπέκειτο στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ (ΚίοΗαι*(1 Ραγή© Κηί§1ιΐ), στο έ'ργο του Εδδαγ οη ίΗβ Οτββΐί ΑΙρΙιαΒβΐ (Δοκίμιο περί του ελληνικού άλφαβήτου), τό 1791, νά δείξει δτι τά σχήματα τών

Page 160: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

162 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γραμμάτων στά προσεχτικά σχέδια του Φουρμόν ήταν ασυμβί­βαστα μέ αύτήν ή καί μέ όποιαδήποτε άλλη περίοδο τής έλλη- νικής ορθογραφίας. Γιά τό σκοπό αύτό έπισήμανε πολλά άπό τά στοιχεία πού ό Αβάς Μπαρτελεμύ, σ’ ενα άρθρο του τό 1756, εΐχε σημειώσει δτι χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τόν 7ο ή τόν 8ο π.Χ. αιώνα (άπό τόν τελευταίο μάλιστα δέν εχουμε ούτε μιά έπιγραφή).

Ακόμη πιο διασκεδαστικά δμως άπό τούς πλαστούς καταλό­γους τών άρχόντων είναι τά κυκλικά άνάγλυφα άπό τό «ναό τής

Όγκας» στις Άμύκλες. Μιά στιγμιαία ματιά στά σχέδια πού άνατυπώθηκαν στήν έκδοση τοΰ Καιλύς, σέ άντιπαραβολή μέ τήν παρουσίασή τους στήν έκδοση τοΰ Κόμη τοΰ ’Αμπερντήν, τό 1817, πείθει δτι οί ισχυρισμοί τοΰ Φουρμόν μποροΰν νά άπο- δοθοΰν μόνο σέ προκατάληψη, τυφλότητα σχεδόν, ή σέ άπόλυτη παράνοια. Αύτά τά άνάγλυφα απεικονίζουν πασουμάκια, δίσκους τουαλέτας, καθρέφτες καί θήκες καλλυντικών, προφανώς προ­σφορές σέ κάποια θεότητα τών γυναικών: ό Φουρμόν τά εΐχε έρμηνεύσει ώς σχέδια ξυραφιών, μαχαιριών καί κομμένων με­λών, τά όποια τάχα μαρτυροΰσαν ενα «προ-τρωικό» έθιμο αν­θρωποθυσιών στή Λακωνία. Ή φαντασία είναι ισάξια μέ τις αρχαιολογικές απάτες τών Μπουβάρ καί Πεκυσέ.*

Οί Γ άλλοι Ακαδημαϊκοί, καίρια πληγωμένοι άπό τις αγγλι­κές «έπιθέσεις», μάταια άντεπιτέθηκαν γιά νά ένισχύσουν τήν αξιοπιστία τοΰ Φουρμόν. Στήν πορεία τής ιστορίας, ακόμη καί τά πραγματικά του επιτεύγματα έχουν ώς έπί τό πλεΐστον λη­σμονηθεί, μολονότι οί άνασκαφές στή Σπάρτη, στις άρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, άποκατέστησαν ορισμένα άπό τά εύρήματά του, πού εΐχαν άπορριφθεΐ κι αύτά ώς παραχαραγμένα, άκόμη καί συγκεκριμένες άναγνώσεις του πού οί έπιγραφικοί τις εΐχαν έ- ξοβελίσει. Ή φήμη τοΰ Φουρμόν παρέμεινε έν πολλοΐς δπως ήταν έπόμενο νά μείνει μετά τή χαριστική βολή τοΰ Έντουαρντ

* [Ήρωες μυθιστορήματος τοΰ Φλωμπέρ.]

Page 161: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ντόντουελ (βλ. Κεφάλαιο Ζ'), ό όποιος ειχε έπισκεφθεΐ τή Σπάρτη τό 1801 καί έγραφε τό 1819:

Άφοΰ αντέγραψα μερικές άπό αύτές τις έπιγραφές, εϊδα τόν Μα- νουσάκη [τόν οδηγό του] νά τις αναποδογυρίζει καί νά τις κρύβει κάτω άπό πέτρες καί θάμνους. Όταν τόν ρώτησα ποιος ήταν ό λόγος αύτής τής ασυνήθιστης προφύλαξης, μέ πληροφόρησε δτι τό έκανε γιά νά τις διαφυλάξει, διότι πριν άπό πολλά χρόνια ένας Γ άλλος μι­λόρδος, πού έπισκέφθηκε τή Σπάρτη, άφοΰ αντέγραψε μεγάλο αριθμό έπιγραφών, έβαλε καί έξυσαν μέ τή σμίλη τά γράμματα καί τά εξά­λειψαν. Μοΰ έδειξε μάλιστα μερικές ωραίες μαρμάρινες πλάκες, άπό τις όποιες οί έπιγραφές είχαν προφανώς σβηστεΐ έτσι βάρβαρα.

Τό γεγονός εϊναι γενικά γνωστό στον Μιζιθρά καί μοΰ τό άνέφεραν διάφοροι ώς προφορική παράδοση. Χωρίς αμφιβολία αύτή πρέπει νά ήταν μία άπό τις μικροπρεπείς, έγωιστικές καί αδικαιολόγητες έπι- χειρήσεις τοΰ Άβα Φουρμόν. ... Εικάζεται άπό πολλούς, καί ίσως οχι χωρίς λόγο, δτι ό κύριος σκοπός του δταν κατέστρεφε τις έπιγραφές ήταν νά έξασφαλίσει τή δυνατότητα νά άναμείξει παραχάραξη καί αλήθεια χωρίς νά άποκαλυφθεί, καί δτι ό φόβος τοΰ ανταγωνισμού ήταν μικρότερος άπό τό φόβο νά καταδικαστεί γιά παλαιογραφική απάτη.

Έπιστρέφοντας στή Γ αλλία, έμφάνισε έναν τεράστιο ογκο έπιγρα­φών, πολλές άπό τις όποιες εϊναι αύθεντικές καί έχουν έκτοτε άντι- γραφεί στήν Ελλάδα καί δημοσιευτεί άπό διάφορους περιηγητές. Άλλά τό πιο περίεργο μέρος τής συλλογής του, έκείνο πού ή αύθεντι- κότητά του εϊναι ιδιαιτέρως άμφισβητήσιμη, εϊναι οί έπιγραφές του άπό τή Σπάρτη καί τις Άμύκλες, στις όποιες δέν πρέπει νά δείχνει κανείς απόλυτη έμπιστοσύνη χωρίς μεγάλη προσοχή.

Άπό τόν καιρό τοΰ Άλάριχου, ή Ελλάδα δέν εϊχε ποτέ έναν τόσο φοβερό έχθρό. ...

Δέν προκαλεΐ έκπληξη τό γεγονός δτι ή πανωλεθρία τής ά- ποστολής τοΰ Φουρμόν — οχι τόσο οί πλαστογραφίες του δσο ή άποτυχία του νά φέρει μαζί του κάτι πού πραγματικά νά τό ήθελε ό βασιλιάς— έβαλε τέλος σέ κάθε περαιτέρω ένδιαφέρον άπό τήν πλευρά τοΰ βασιλιά γιά άποστολή πρακτόρων στήν

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 163

Page 162: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

«,Τ 4>

Τά μάρμαρα του Φουρμόν άπό τις * Αμύκλες, άπό τό έργο του Κόμη ντε Καιλύς ((Συλλογή άρχαιοτήτων»

Page 163: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Τά μάρμαρα του Φουρμόν άπό τις Άμυκλες, άπό τό εργο του Λόρδου Άμπερντήν ((Παρατηρήσεις περί τών μαρμάρων τών Άμυκλών»

Page 164: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ανατολή μέ σκοπό τή συλλογή αρχαιοτήτων. Εκείνη δμως τήν έποχή εϊχε πλέον αναπτυχθεί, στή Γ αλλία καί άλλου, ένα έκτε- ταμένο δίκτυο πλούσιων ιδιωτών ειδημόνων σέ θέματα τέχνης. Ελλείψει άλλων, ή δάδα τοΰ άρχαιοδιφισμοΰ εϊχε παραδοθεΐ σ’ αύτούς τούς άνθρώπους, στούς οποίους όφείλεται ή επιστημο­νική άνάπτυξη τοΰ θέματος καί οί όποιοι μπορούσαν νά ταξι­δεύουν τόσο γιά τόν εμπλουτισμό τών συλλογών τους, δσο καί γιά νά έρευνοΰν τή χώρα, δταν άκόμη καί ό Ντ’ Άνβίλ, ό σπου­δαιότερος άπό τούς γεωγράφους τής άρχαίας Ελλάδας τόν 18ο αιώνα, δέν ειχε καλά καλά μετακινηθεί άπό τό Παρίσι καί δέν εϊχε έπισκεφθεΐ ποτέ τήν Ανατολή.

Ήταν άφθονοι αύτοί οί άνεξάρτητοι συλλέκτες έκλεκτών μαρμάρων, πού έπωφελοΰνταν άπό τις διπλωματικές ή κυβερ­νητικές θέσεις τους γιά νά έπιδίδονται στις άρχαιοδιφικές τους προτιμήσεις καί νά έχουν μιά ογκώδη άλληλογραφία γιά τούς θησαυρούς τους. Τό σκηνικό εϊναι λίγο διαφορετικό άπό δ,τι πριν άπό έναν αιώνα, δταν ό φιλόλογος Σκαλίγερος, ό ιστορικός Μεούρσιος, ό άρχαιοδίφης Περέσκ καί ό ζωγράφος Ροΰμπενς μοιράζονταν τήν πολυμάθειά τους μέ συζητήσεις καί άλληλο­γραφία.

Οί προτιμήσεις αύτοΰ τοΰ είδους δέν άποτελοΰσαν πιά προνό­μιο τής Βόρειας Εύρώπης. Ή κυριαρχία τών ιταλικών κρατών στο Αρχιπέλαγος έδινε μεγάλες εύκαιρίες σέ ορισμένους, δπως ό Άντόνιο Νάνι, ό Βενετός προβλεπτής τής Μήλου άπό τό 1702, πού μάζευε μάρμαρα άπό τή Μήλο καί τήν Πελοπόννη­σο* άρκούμενος, δμως, μόνο στο νά τά θαυμάζει, άφησε τή συλ­λογή του στον γιό του Μπερνάρντο (γεννήθηκε τό 1712), ό όποιος καί έμπιστεύθηκε τή δημοσίευση δλων αύτών στον σοφό Π. Μ. Πατσιαούντι, πού δίκαια μπορεί νά άποκληθεΐ (μαζί μέ τόν Φ. Σιπιόνε Μαφέι, τοΰ οποίου τό ((Σ,αρίάαπυπί)), στή Βερό- να, πού ιδρύθηκε τό 1744, μπορεί νά τό έπισκεφθεΐ κανείς άκό­μη καί σήμερα) θεμελιωτής τής έπιστημονικής μελέτης τών έπιγραφών.5

166 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 165: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό Πατσιαούντι είναι έπίσης ό σύνδεσμος, μέσω τής αλληλο­γραφίας του, μέ τόν τελευταίο καί σπουδαιότερο άπό τούς Γ άλ­λους ειδήμονες σέ θέματα τέχνης, ενα είδος πού σωστά ’ίσως καυτηριάζεται άπό τόν Λά Μπρυγιέρ, καί αιφνίδια εξαφανίζε­ται κατά τή Γαλλική Επανάσταση. Ό “Άν Κλώντ Φιλίπ ντέ Τυμπιέρ, Κόμης ντέ Καιλύς (Αηηβ Οατκΐβ ΡΗίΙίρρβ άβ Τ Υ ώ ΐβ Γ β δ ,

Οοιηΐβ άβ Οαγίιΐδ, 1692-1765) πέρασε τρία χρόνια ταξιδεύοντας στήν Ανατολή (1714-1717) καί μετά τήν έπιστροφή του στο Παρίσι γρήγορα εγινε ενας άπό τούς φωτεινούς άστέρες τοΰ άρχαιοδιφικοΰ κόσμου. Έχοντας πλουσιότατες συλλογές, ογκω­δέστατη αλληλογραφία, ενα έξαιρετικά έντυπωσιακό δημοσίευ­μα σέ έπτά τόμους (Κβοιιβίΐ ά’αηΐιςυΐίββ... [Συλλογή άρχαιοτη- των...], 1752-67) καί μεγάλη πολυμάθεια στά σχόλιά του, ήταν άπό τό 1742 ένεργό μέλος τής Ακαδημίας Επιγραφών καί Γραμμάτων (Αοαάβιηίβ άβδ Ιπδοπρίίοηδ βί ΒβΙΙβδ-ΓβΙΐΓβδ), τοΰ φημισμένου σώματος πού ιδρύθηκε τό 1701 άπό τόν ύπουργό τοΰ Λουδοβίκου, τόν Κόμη ντέ Πονσαρτραίν, καί τόν βιβλιοθη­κάριο του, τόν Άβά Μπινιόν. Σκοπός του ήταν οχι μόνο νά έν- θαρρύνει τή σοβαρή μελέτη τών αρχαιοτήτων, άλλά καί νά έ- ξασφαλίσει τή σύνθεση επιγραμμάτων κατάλληλων γιά μετάλ­λια, πού θά κόβονταν γιά νά άπαθανατίσουν τά κατορθώματα τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ'. Ό έπιστημονικός σκοπός αύτοΰ τοΰ σε­βαστού σώματος προηγοΰνταν κατά πολύ τής κρατικής φιλοδο­ξίας όποιασδήποτε άλλης χώρας. Ή Ακαδημία Επιγραφών ήταν πάνω άπό δλα τό σπίτι τής 'Ιστορίας, άν καί τά ενδιαφέ­ροντα τών μελών της έκτείνονταν σέ θέματα δπως ή έλληνική άρχιτεκτονική, οί αρχαίες θρησκείες, τό άλφάβητο, ή έλληνική νομοθεσία, ή άσσυριακή χρονολογία, τό έλληνικό ήμερολόγιο καί (κατά τό δεύτερο μισό τοΰ αιώνα) ή κλασική γεωγραφία. Όπως ό Φουρμόν (καί ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ), ετσι .καί ό Καιλύς καταγινόταν μέ αύτά* άλλά τά ένδιαφέροντά του έστιάζονταν στήν τέχνη καί δχι στήν ιστορία.

Έκτος τοΰ δτι κατείχε μιά άπό τις πιο διακεκριμένες ίδιωτι-

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 167

Page 166: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

168 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κές συλλογές στή Γαλλία —ή μάλλον τρεις, άφοΰ γέμισε τό σπίτι του τρεις φορές μέ τά άποκτήματά του, καί κάθε φορά τά χάριζε στον βασιλιά— ό Καιλύς ένδιαφερόταν βαθιά γιά τήν τέχνη τοΰ άρχαίου κόσμου. Ξόδευε τά τέσσερα πέμπτα τοΰ ει­σοδήματος του σέ άρχαιότητές άπό τήν Αίγυπτο καί τήν Έ- τρουρία, καθώς καί άπό τήν Ελλάδα καί τή Ρώμη. Αλληλο­γραφούσε οχι μόνο μέ τόν Πατσιαούντι άλλά καί μέ τόν Άβά Σεβέν, πού βρισκόταν σέ άποστολή πρός άναζήτηση βιβλίων στήν Κωνσταντινούπολη. Επινόησε άκόμη καί ενα είδος ζω­γραφικής πάνω σέ κερί, πιστεύοντας δτι άντιστοιχοΰσε πρός τήν έγκαυστική τεχνική τών άρχαίων (πράγμα πού τό περι­γέλασε δεόντως ό Ντιντερό).6 Αύτοΰ τοΰ είδους ή πρακτική έφαρμογή τής γνώσης ήταν άντιπροσωπευτική τής έποχής καί τών προδιαθέσεών του. Όλος ό άρχαΐος κόσμος ήταν τό σπί­τι του.

Αντίθετα μέ τόν Περέσκ καί τούς φίλους του, αύτός ένδιαφε­ρόταν γιά τις τέχνες καθαυτές καί οχι άπλώς γιά τά άπομεινά- ρια τής άρχαιότητας. Άλλά, μολονότι εφτασε στήν άρχαιότητα διαμέσου τών τεχνών, ή καλλιτεχνική του αίσθηση ήταν ισχνή. Τό μάτι του ήταν καλύτερο άπό τό γοΰστο του7 —μιά άπολι- θωμένη είδημοσύνη, πού θά γινόταν άποκρουστική σέ δσους, δ­πως ό Ντιντερό, έπιζητοΰσαν νά συλλάβουν μιά ζωντανή καί ζωοδότειρα φλόγα άπό τά κείμενα τών άρχαίων. Γ ιά τόν Ντι- ντερό, ή άρχαιοδιφία άποτελοΰσε ενα είδος άσθένειας: προερχό­ταν άπό κάποια δυσπιστία, άκόμη καί περιφρόνηση, πρός τόν σύγχρονο κόσμο, πράγμα πού βρισκόταν σέ άπόλυτη άντίθεση μέ τά ιδανικά τοΰ Διαφωτισμού.8

«Τό μάτι του ήταν καλύτερο άπό τό γοΰστο του»: ή φράση αύτή θά μποροΰσε νά χρησιμοποιηθεί γιά νά καταδικάσει έξί- σου τις άγριες φαντασιώσεις τού Φουρμόν ή τούς άτοπους έν- θουσιασμούς τοΰ Λυκά. Ό Κόμης ντέ Καιλύς ήταν τό άποκορύ- φωμα τής έποχής του, καί ό Ντιντερό τόν συνόψισε διά παντός στο επιτάφιο έπίγραμμά του:

Page 167: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο £ ϊ ί ι ιη α η ΐίη ιια ίΓβ ε ο β π § ϊ Γ6 β ΐ β π ίδ η ιιβ .

ΑΗ! φ ΐ’ϋ βδί Ηβη 1ο§β άαηδ ο β ΙΙβ οπιοΗβ β ίη ΐδ ^ υ β .

[Ενθάδε κεΐται αρχαιοδίφης πικρόχολος καί αγροίκος.Ά ! τί καλά βολεύτηκε μέσα σ’ αύτό τό έτρουσκικό σταμνί.]

' Υπάρχει μιά αισθητή εύλάβεια στήν καλοπροαίρετη δήλωση του Σατωβριάνδου δτι οί συμπατριώτες του έκαναν περισσότε­ρα άπό όποιοδήποτε άλλο έθνος γιά τήν προώθηση τής κατα­νόησης τής άρχαίας Ελλάδας. Τό λιγότερο πού μπορεί νά πει κανείς εϊναι δτι δείχνει άνεπαρκή εύθυκρισία δταν περιλαμβάνει τόν Γκιγιέ καί τόν Φουρμόν στή μακροσκελή άπαρίθμησή του. Μιά παράδοση δμως πού άρχισε μέ τόν Περέσκ καί τόν Σπόν, πού περιλάμβανε τις προσπάθειες τοΰ Λυκά καί τή συνεισφορά τοΰ Τουρνεφόρ, καθώς καί τά δημοσιεύματα τοΰ Μονφωκόν καί τοΰ Κόμη ντέ Καιλύς, καί στήν οποία έντάσσεται έπίσης ή δη­μιουργία τοΰ πρώτου ιδρύματος πού ήταν άποκλειστικά άφιε- ρωμένο στή μελέτη τών άρχαίων λειψάνων, μιά τέτοια παρά­δοση, παρά τις έλλείψεις της, άξίζει τό σεβασμό καί τή σοβαρή μας άναγνώριση. Ό Σατωβριάνδος μποροΰσε έπίσης νά άναπο- λεΐ μιά λόγια παράδοση πού ειχε έγκαταλείψει τόν παγερό κλασικισμό τοΰ Ρακίνα γιά νά έπιχειρήσει έναν πραγματικό έκσυγχρονισμό τής κλασικής μορφής στον Τηλέμαχο τοΰ Φενε- λόν (1699: βλ. έπίσης Κεφάλαιο ζ') —άν καί ποιος τόν άντέ- χει σήμερα;— καί ειχε συνεχίσει μέ τό σχεδόν έξίσου δυσκολο- διάβαστο Ταξίδι τοΰ νέου Άναχάρσιδος τοΰ Άβα Μπαρτελε- μύ (1788). Ή Μάχη τών Βιβλίων, ό καβγάς Αρχαίων καί Μο­ντέρνων, άντικατοπτριζόταν έπίσης στήν δλο καί μεγαλύτερη περιφρόνηση πρός τή ρωμαλέα πνευματικότητα τοΰ Πουσσέν εις δφελος τοΰ εύσαρκου μετασχηματισμού τής άρχαίας τέχνης στά εργα τοΰ Ροΰμπενς, ένας άπό τούς κληρονόμους τοΰ οποίου εϊναι ό ζωγράφος πού βρισκόταν πλησιέστερα στο πνεΰμα τής ούτοπικής Αρκαδίας τοΰ Φενελόν: ό Άντουάν Βαττώ (1684-

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 169

Page 168: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ή Ελλάδα φαινόταν πραγματικά νά έχει έπηρεάσει βαθιά τή γαλλική κουλτούρα. "Άν τό ρεΰμα τοΰ 18ου αιώνα γύριζε πάλι στούς Άγγλους μελετητές τής Ελλάδας, είναι δίκαιο νά παρα­δεχτούμε δτι δέν θά μπορούσαν νά πετύχουν δσα πέτυχαν χωρίς τό εργο τών Γ άλλων προδρόμων τους.

170 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 169: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ζ'

Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΝΤΙΛΕΤΑΝΤΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ

Εμπρός, λοιπόν, εσείς Δυνάμειςπού τούς κήπους καί τούς άγρούςκυβερνάτε, πού λαμπερές κι άμέτρητεςμες στη χαρωπή χώρα σάς βλέπει ή ευλογημένη Βρετανία,ώ! στούς άπέραντους δρόμους οδηγήστε με,στον ομορφο μεγαλόπρεπο παράδεισο του Στόου!

Κι ένώ έκεΐ μαζί σας τό μαγεμένο γύρο περπατώ,τή δαμασμένη άγριάδα, τότε στή σκέφη ή φαντασία ή εύθυμηστής άττικης γης θά βαδίσει τά άλση'μέ τήν ιδεώδη αισθητική σας θά έξευγενίσει τή δική της,τή γραφίδα της στήν πιο άγνή άλήθεια της φύσηςθά διορθώσει, ή, τις άδιάφορες σκιέςάφήνοντας, στον άνθρώπινο νοΰ θά τό ύφώσει.

ίΑΜΕδ ΤΗΟΜδΟΝ, Φθινόπωρο, 1774

Ή προτίμηση γιά τά ελληνικά πράγματα

Σίγουρα τό πιο εντυπωσιακό, άν οχι τό πιο διακεκριμένο, μνη­μείο τής έλληνικής άναβίωσης στήν άγγλική άρχιτεκτονική εί­ναι ή έκκλησία του Αγίου Παγκρατίου στο Λονδίνο, έργο τοΰ

Ίνγουντ, πού τά πρόστυλα της άποτελοΰν ολοφάνερη άπομίμη- ση τοΰ Έρεχθείου τής άθηναϊκής Ακρόπολης. Τό κτίριο άνε- γέρθηκε τό 1822, σχεδόν άμέσως μετά τήν άφιξη τών Ελγίνει­ων μαρμάρων στο Λονδίνο, καί ό ’Ίνγουντ δημοσίευσε μιά μο­νογραφία γιά τό Έρέχθειο τό 1831. Αύτό δμως τό κτίριο ήταν

Page 170: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

172 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό αποκορύφωμα μιας πορείας τής κλασικίζουσας αρχιτεκτονι­κής, πού είχε αρχίσει μέ τόν Τζέιμς Στιούαρτ τό 1750. Τί είχε συμβεϊ καί βρέθηκαν αύτές οί αρχιτεκτονικές καί γλυπτές μορ­φές, σχεδόν άπαράλλαχτες, άπό τήν ήλιόλουστη Ελλάδα καί τά μαρμαρόεντα βουνά της, στον παγωμένο βορρά καί στήν ύγρή θολή ομίχλη του Λονδίνου;

Ή ιστορία αρχίζει τουλάχιστον εναν αιώνα νωρίτερα, καί ό πρόλογός της περιέχει πολλά στοιχεία. Τό πρώτο άπό αύτά είναι ο νέος ένθουσιασμός γιά τόν Όμηρο, πού άρχισε νά κατα­λαμβάνει τήν Εύρώπη στις αρχές τοΰ 18ου αιώνα. Ή μόδα εί­χε ξεκινήσει στή Γαλλία τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ', μέ τήν έκδοση τοΰ Τηλεμάχου τοΰ Φενελόν, τό 1699, μιά συνέχεια τής ’Οδύσ- σειοίζ, πού τοποθετοΰσε τούς ομηρικούς ήρωες σ’ ενα περιβάλ­λον τό όποιο οί σύγχρονοι αναμφίβολα θεωροΰσαν αύθεντικό, άλλά πού ήταν τόσο έλληνικό δσο αληθινά βουκολικό ήταν καί τό Μικρό Τριανόν τής Μαρίας Άντουανέτας.

Ωστόσο, τό ένδιαφέρον γιά τόν Όμηρο είχε γεννηθεί. Σύν­τομα ακολούθησε ή μετάφραση τοΰ Όμήρου άπό τήν Άννα Ντασιέ, πού μεταφράστηκε στά αγγλικά τό 1714 άπό τούς Μπρούμ, Όζέλ καί Όλτζουερθ, καί κατόπιν οί φημισμένες Ίλιάδα καί Όδύσσεια τοΰ Άλεξάντερ Πόουπ, τό πρότυπο στήν ομηρική μετάφραση καί τό κλασικό ανάγνωσμα γιά τις τρεις, τουλάχιστον, έπόμενες γενιές. Οί αρετές πού βρήκε ό Πόουπ στήν τέχνη τοΰ Όμήρου είναι ένδιαφέρουσες γιά τήν αναλογία τους πρός τις άρετές πού άνακάλυψαν λίγο άργότερα οί τεχνο­κρίτες στήν έλληνική γλυπτική. ·

Τό έ'ργο τοΰ Συγγραφέα μας είναι ενας άγριος παράδεισος, δπου, αν δέν μποροΰμε νά δοΰμε δλες τις ομορφιές τόσο καθαρά δσο σ’ εναν πε- ριποιημένο κήπο, είναι μόνο γιατί τό πλήθος τους είναι άπείρως με­γαλύτερο. Στή δύναμη αύτής τής έκπληκτικής επινόησης πρέπει νά άποδώσουμε τήν ασύγκριτη φλόγα καί έκσταση πού είναι τόσο συναρ­παστική στον Όμηρο ώστε κανένας άνθρωπος μέ γνήσιο ποιητικό πνεΰμα δέν είναι κύριος τοΰ έαυτοΰ του δσο τόν διαβάζει.

Page 171: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΤΣ 173

Ό Όμηρος έμπεριέκλειε καί προοιωνιζόταν τις κύριες τάσεις τής αναβίωσης τοΰ έλληνικοΰ ιδεώδους: τέλεια καλλιτεχνία, πιστότητα στή φύση καί μεγαλοφυΐα πού γεμίζει τον θεατή μέ έκσταση. Τό νά είναι κάτι έλληνικό σήμαινε δτι διέθετε απαρά­μιλλη απλότητα καί φυσικότητα.

Οί εργασίες τοΰ Βίνκελμαν γιά τήν έλληνική τέχνη ήταν στραμμένες πρός τήν ί'δια κατεύθυνση δπως καί ή κριτική κα­τανόηση τοΰ Όμήρου. Ή μελέτη τής αρχαίας τέχνης άλλαξε μορφή τό 1755, μετά τήν έκδοση τοΰ έργου τοΰ Βίνκελμαν Σκέφεις γιά τή μίμηση τών έλληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική, πού μεταφράστηκε στά αγγλικά άπό τόν Χέν- ρυ Φιούσλι τό 1765 μέ τόν τίτλο ΚβΠβοΐίοηδ οπ ΐΗβ Ιπιίίαήοη οίΝαΐυτβ ίη Οτββί Αγϊ (Σκέφεις γιά τη μίμηση της φύσης στην έλληνική τέχνη). Πριν άπό αύτήν δέν εΐχε παρουσιαστεί στήν

Αγγλία σχεδόν καμιά συστηματική μελέτη τής άρχαίας τέ­χνης, μολονότι στή Γαλλία ό Μπερνάρ ντέ Μονφωκόν ειχε συγκεντρώσει εναν ογκώδη φάκελο μέ περισσότερα άπό 30.000 άντικείμενα άρχαίας τέχνης στο υΑ ηΐίηιιίΐβ βχρίΐςυββ, ενα έρ­γο πού άργότερα ό Τόμας Καρλάυλ τό άπέρριψε ώς «κλασικό μετάλλευμα μέ τά άπορρίματά του».

Ή αισθητική τοΰ 18ου αιώνα, παρά τούς μόχθους τοΰ Μον­φωκόν, εΐχε βασιστεί σέ σχετικά λίγα άγάλματα, πού βρίσκον­ταν τά περισσότερα στή Ρώμη, άν καί ύπήρχαν μερικά στή Φλωρεντία καί άλλοΰ. Δέν εΐχε γίνει δμως καμία άπόπειρα άπό συλλέκτες ή λογίους γιά τή χρονολόγηση αύτών τών έργων —έκτος άπό τά πορτρέτα— σέ συγκεκριμένες περιόδους μέ βάση τήν τεχνοτροπία. Ζήτημα είναι άν γινόταν κάν διάκριση άνάμεσα στήν έλληνική καί τή ρωμαϊκή τέχνη. Στήν Αγγλία, μάλιστα, οί προτιμήσεις γενικά εύνοοΰσαν τή ρωμαϊκή παρά τήν έλληνική τέχνη,, έν μέρει λόγω τής παρουσίας ρωμαϊκών άρχαιοτήτων στά βρετανικά νησιά, άλλά καί γιά πιο ακαθάρι­στους λόγους. Συλλέκτες δπως ό Δρ Ρίτσαρντ Μήντ ή ό Σέρ Τζών Κλάρκ τοΰ Πένικουκ, πού σχημάτιζαν συλλογές στή δε­

Page 172: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

174 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καετία τοΰ 1720, επικέντρωναν τό ένδιαφέρον τους σέ ρωμαϊκά αντικείμενα. Στή συλλογή τοΰ Σέρ Τσάρλς Τάουνλυ (1737- 1805) ύπερτεροΰσαν συντριπτικά τά ρωμαϊκά εργα (αν καί ύ- πήρχαν μερικά αντίγραφα ή μιμήσεις έλληνικών έργων ή ρυθ­μών) πού εϊχαν αποκτηθεί στή Ρώμη. Ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ (1750-1824), ό τεχνοκριτικός πού καθόριζε τις προτιμή­σεις γιά μισόν αιώνα, συνέλεγε κυρίως ρωμαϊκά νομίσματα καί χαλκά αντικείμενα. (Λίγο αργότερα ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον θά άρχιζε νά συλλέγει έλληνικά αγγεία: νόμιζε, δμως, δτι ήταν έτρουσκικά.)

Δεκαεπτά σπουδαίες συλλογές στήν Αγγλία, πού περιγρά- φονται άπό τόν Τζέιμς Ντάλλαγουαιη στο βιβλίο του γιά τις σύγχρονές του συλλογές,1 δπως ή συλλογή τοΰ Κόμη τοΰ Λέστερ στο Χόκαμ, τοΰ Ροβέρτου Ούώλπολ στο Χώτον, τοΰ Κόμη

Έγκρεμοντ στο Πέτουερθ, τοΰ Όράτιου Ούώλπολ στο Στρώ- μπερρυ Χίλ, δλες τους περιείχαν αντικείμενα πού ήταν, σχεδόν χωρίς έξαίρεση, ρωμαϊκής προελεύσεως. Ό ,τι καί νά εβλεπε κανείς στή Ρώμη ήταν καλό, ήταν τό πρότυπο τοΰ καλοΰ γού­στου καί τής ύπεροχής. Καί μέσα στο τεράστιο πλήθος υπήρ­χαν δέκα είκοσι άγάλματα πού εϊχαν γίνει σημεία άναφορας τής καλαισθησίας. ' Υπήρχε ό Λαοκόων, εργο τής σχολής τής Περ­γάμου, πού παρουσίαζε τή σκηνή πού περιγράφεται άπό τόν Βιργίλιο στήν Αινειάδα (II, 218-222), δπου ό ιερέας καί οί δυο γιοί του περιτυλίγονται άπό γιγαντιαΐα φίδια:

Στή μέση του γύρω τόν ζώνουν, διπλά τόν τυλίγουν, διπλή στο λαιμό του θηλιά τά κορμιά μέ τά λέπια.Κι αύτός μέ τά χέρια παλεύει νά λύσει τούς κόμπους... ένώ φοβερές οίμωγές ώς τ* αστέρια σηκώνει.

Άλλά, δπως λέει ό Λέσσινγκ στο περίφημο δοκίμιό του γιά τό έργο, ό Λαοκόων δέν κραυγάζει: αύτό πού έκστομίζει εϊναι μάλλον ενας έντρομος καί άγωνιώδης αναστεναγμός. Αύτοσυγ- κράτηση, αξιοπρέπεια, αφύσικος πόνος καί εύγένεια ψυχής»

Page 173: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

κατανέμονται ίσομερώς στο εργο αύτό, τό όποιο γιά τόν 18ο αιώνα (παραδόξως ισως γιά μας, πού γνωρίζουμε τις μετόπες του Παρθενώνα) αντιπροσώπευε τήν κλασική ικανότητα νά εκ­φράζεται ή βία μέσα άπό έλαφρότατες χειρονομίες.

* Υπήρχε ή Αφροδίτη τών Μεδίκων, άλλο ενα εργο αρκετά άπωθητικό γιά τά σημερινά γούστα μέ τήν παγερή ακαμψία του, πού δμως εφερνε σέ έκσταση τούς σύγχρονους τοΰ Βύρωνα:

Τήν ατενίζουμε καί στρέφουμε τό βλέμμα άλλοΰ, καί ποΰ δέν ξέρουμε, θαμπωμένοι καί μεθυσμένοι άπό ομορφιά, ώσπου ή καρδιά, γεμάτη πιά, παραπατά* έκεΐ —γιά πάντα έκεΐ— στής τέχνης τής θριαμβικής τό άρμα αλυσοδεμένοι στέκουμε σάν αιχμάλωτοι πού δέν ποθούν φυγή.

(Ο ιίΐά β ΗαΓοΙά’δ Ρΐ1§τΐπια§β, I V 5 0 )

' Υπήρχε ό κορμός τοΰ Μπελβεντέρε, πού εφερνε τόν Βίνκελ­μαν σέ έκσταση:

Ρωτήστε δσους γνωρίζουν τό άριστο στή θνητή τελειότητα έάν έχουν δει ποτέ μιά πλευρά πού νά μπορεί νά συγκριθεΐ μέ τό αριστερό μέρος αύτοΰ τοΰ αγάλματος. ... Έδώ μπορεΐς νά μάθεις πώς τό δη­μιουργικό χέρι τοΰ καλλιτέχνη είναι ικανό νά προικίσει τήν ύλη μέ νοΰ. Ή ράχη, πού μοιάζει νά εχει καμφθεί άπό εύγενεΐς σκέψεις, μοΰ δίνει τή νοερή εικόνα μιας κεφαλής γεμάτης άπό τή χαρούμενη ανά­μνηση τών έκπληκτικών του κατορθωμάτων καί, καθώς τό κεφάλι αύτό, γεμάτο άπό σοφία καί μεγαλοπρέπεια, υψώνεται μπροστά στά μάτια τής ψυχής μου, τά άλλα χαμένα μέλη άρχίζουν κι αύτά νά παίρ­νουν σχήμα στή φαντασία μου.

Υπήρχε ό Ηρακλής Φαρνέζε. Υπήρχε έπίσης ό Απόλλων τοΰ Μπελβεντέρε, τόν όποιο ό Βίνκελμαν άποκαλοΰσε «τό ύ- ψηλότερο καλλιτεχνικό ιδεώδες άπό δλα τά έργα τής άρχαιότη­τας πού διασώθηκαν» καί «τόσο ανώτερο άπό κάθε άλλη άνα- παράσταση, δσο ό Άπόλλωνας τοΰ Όμήρου είναι άνώτερος άπό τις περιγραφές τών μεταγενέστερων ποιητών. ... Αιώνια άνοιξη σκεπάζει τή σαγηνευτική άρρενωπότητά του μέ ύπέρο-

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 175

Page 174: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

176 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χη νιότη καί παίζει μέ τρυφερότητα πάνω στήν αγέρωχη αρχι­τεκτονική τών μελών του». Ό βιογράφος τοΰ Βίνκελμαν όρθώς απορρίπτει αύτόν τόν «τελεσιδίκως απαρχαιωμένο πεζό ύμνο» πρός ενα ακόμη άγαλμα πού σήμερα έλκύει λίγους θαυμαστές* άλλά γιά τόν 18ο αιώνα αύτά ήταν τά έργα πού ένσάρκωναν τό έλληνικό πνεΰμα καί καθιστούσαν άξια μελέτης τά ελληνικά πράγματα.

'Στήν πραγματικότητα λίγα έλληνικά άγάλματα εΐχαν Επιβι­ώσει μετά τή ρωμαϊκή εποχή, καί τά περισσότερα άπό αύτά πού έβλεπε κανείς στή Ρώμη ήταν άντίγραφα, άρκετά πιστά, έλληνικών προτύπων. Τά πιο Ενδιαφέροντα γιά μάς είναι τά ποικίλα, λίγο πολύ εκφυλισμένα, άντίγραφα τής Αφροδίτης πού εΐχε κατασκευάσει ό Πραξιτέλης γιά τό ναό της στήν Κνί- δο (ήταν τό πρώτο ίσως αύθεντικό γυναικείο γυμνό στή δυτική τέχνη, καί προκαλοΰσε τή δέουσα άνταπόκριση σ’ εκείνους πού τό έβλεπαν). Ό Λουκιανός (2ος αιώνας μ.Χ.) περιγράφει τό ταξίδι δύο φίλων —πού μόνο ό ένας τους άγαποΰσε τις γυναί­κες— στήν Κνίδο, ειδικά γιά νά τό δουν. Ό πρώτος δρμησε νά τό φιλήσει, ένώ άκόμη καί ό ομοφυλόφιλος φίλος του άπορρο- φήθηκε θαυμάζοντας τήν καλλονή του. Τό μόνο ψεγάδι του ήταν ενα σημάδι στο μηρό του, πού, σύμφωνα μέ τό μύθο, εΐχε προ έλθει άπό τήν έκσπερμάτωση ένός θαυμαστή, ό όποιος εΐχε κα­τορθώσει νά κλειστεί ολη τή νύχτα μέ τό άγαλμα.

Τό άγαλμα εΐχε μεταφερθεΐ στήν Κωνσταντινούπολη άπό τόν Θεοδόσιο καί εΐχε καεί στήν πυρκαγιά τοΰ παλατιοΰ τοΰ Λαύσου, τόν 11ο αιώνα. Ή ταύτιση τής Αφροδίτης τοΰ Μπελ- βεντέρε (τής όποίας ό Φραγκίσκος Α' εΐχε ενα άντίγραφο) μέ τόν τύπο τής Κνιδίας Αφροδίτης άποτελοΰσε Επίτευγμα τών νομισματολόγων, πού πρόσεξαν τήν ομοιότητα τής στάσης της μέ τή στάση μιας μορφής στά νομίσματα τής Κνίδου. Ό αισθη­τικός Έννιο Κουιρίνο Βισκόντι (Εηηίο (^ιιίπηο νϊδοοηΐι, 1751- 1818) προσυπέγραψε άργότερα τήν ταύτιση, άλλά μάλλον ήταν πιά πολύ άργά, διότι ό 19ος αιώνας χαρακτήρισε τή θεά άσε­

Page 175: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 177

μνη, καί ή Αφροδίτη τοΰ Μπελβεντέρε, καθώς καί άλλοι τύποι της, δπως ή Αφροδίτη Κολόννα, φυλακίστηκαν δλες στις απο­θήκες τών μουσείων, μήπως καί σοκάρουν τά σεμνότυφα μάτια τών επισκεπτών.

Αύτό θά μποροΰσε νά είναι τό θλιβερό τέλος τών θεών τής Ελλάδας. Άλλά τόν 18ο αιώνα διατηρούσαν άκόμη ενα φωτο­στέφανο δόξας καί προβάλλονταν ώς πρότυπα ύπεροχής στις ανθρώπινες τέχνες, αν δέν έδιναν, δπως ό «Αρχαϊκός κορμός τοΰ Απόλλωνα» τοΰ Ρίλκε, τήν κατηγορηματική προσταγή «Πρέπει νά αλλάξεις τή ζωή σου».

Ό Βίνκελμαν παρέμεινε σταθερά προσκολλημένος σ’ αύτή τήν έκτίμηση δσων έργων βρέθηκαν στή Ρώμη, σέ βαθμό πού δέν ταξίδεψε ποτέ στήν Ελλάδα γιά νά δει τά έ'ργα τής τέχνης της στο δικό τους περιβάλλον. Θεωροΰσε τό άρχαΐο ώς καλύτε­ρο πρότυπο άπό τή φύση. Ήδη δμως έργαζόταν γιά τή μεγάλη ιστορική του σύνθεση, τήν Ιστορία τής τέχνης τής Αρχαιότη­τας (1764), πού γιά πρώτη φορά έθετε ένα πλαίσιο χρονικών περιόδων μέσα στο όποιο μποροΰσαν νά ένταχθοΰν τά κλασικά έργα. Καί τό πέτυχε μέ αξιοσημείωτη ακρίβεια, άν ληφθεΐ ύπό- ψη ή τεχνοτροπική αλλοίωση πού άπέρρεε άπό τό γεγονός δτι τά έργα αύτά ήταν άντίγραφα χαμένων προτύπων καί δτι δέν ύπήρχαν στή Ρώμη αντιπροσωπευτικά έργα τοΰ κλασικοΰ 5ου αιώνα γιά νά τά μελετήσει. Τό αποτέλεσμα ήταν δτι ή λέξη «άρχαΐο» ώς ανώτατος τίτλος τιμής άντικαταστάθηκε άπό τή λέξη «έλληνικό», γιά νά περιγράψει έργα πού έφταναν τό ύψι- στο ιδανικό τής τελειότητας* καί αύτό ήταν δίκαιο, διότι τά περισσότερα άπό αύτά τά έργα ήταν έλληνικά στήν άρχική τους σύλληψη, δσο κι άν είχαν έπικαλυφθεΐ άπό τήν έργασία τοΰ Ρωμαίου γλύπτη. Γιά τόν Βίνκελμαν καί τούς οπαδούς του, δπως ό Φλάξμαν καί ό Γκαΐτε, ή ρωμαϊκή τέχνη ήταν συνώνυ­μη μέ τήν παρακμή. Αύτή ή έπανεκτίμηση δέν έπηρεάστηκε άπό τις ανακαλύψεις —γιά τις όποιες ό Βίνκελμαν έδειξε μεγά­λο ένδιαφέρον— τών θαμμένων πόλεων τής Πομπηίας (1738)

Page 176: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

178 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καί τοΰ Ηρακλείου (ΗβΓΟίιΙαηβιιιιι), μέ τά αδιανόητα ως τότε πλούτη τής ρωμαϊκής ζωγραφικής καί γλυπτικής.

αΌ σκοπός τής ορθής κριτικής», έλεγε ό Ούώλτερ Πέιτερ, «είναι νά τοποθετήσει τόν Βίνκελμαν σέ μιά διανοητική προο­πτική στήν οποία ό Γκαΐτε άποτελεΐ τό πρώτο πλάνο». Ό Βίνκελμαν είναι τόσο σύμπτωμα δσο καί εκπρόσωπος τής αλ­λαγής τών προτιμήσεων, τήν οποία ό Γκαΐτε έπρόκειτο νά σφυρηλατήσει καί νά ενσαρκώσει μέ υπέρτατη πολυπλοκότητα.

Ή αναζήτηση τοΰ έλληνικοΰ ιδεώδους γιά τόν Γκαΐτε ήταν σκοπός ζωής. Άπό τό 1769, δταν είδε τή συλλογή άρχαίας τέχνης τοΰ Εκλέκτορα τοΰ Μάνχαϊμ, ή Ελλάδα ήταν ή έστία δλων του τών πόθων. Βαθιά Επηρεασμένος άπό τήν έμφαση πού εδινε ό Βίνκελμαν στον νατουραλισμό τοΰ έλληνικοΰ πνεύ­ματος, θεωρούσε, Εναρμονισμένος μέ τόν αιώνα του, τόν Ό μη­ρο ώς τό απρόσιτο άποκορύφωμα τής έλληνικής λογοτεχνικής ιδιοφυίας. Συνέλεγε καί ό ϊδιος έργα άρχαίας τέχνης δταν μπο­ροΰσε· ό συνεχής διαλογισμός γύρω άπό τούς Έλληνες καί ό άγώνας νά άφομοιώσει ενα πρότυπο πού τό θεωροΰσε (δπως ό Ντιντερό: βλ. Κεφάλαιο Ε') άνώτερο κι άπό τήν ϊδια τή φύση, τόν άπομάκρυναν άπό τις νεανικές του άπόπειρες νά συγκερά- σει τήν έλληνική φόρμα καί τήν άστική εύαισθησία τοΰ 18ου αιώνα καί τόν οδήγησαν στο νά άναγνωρίσει δτι οί Έλληνες ήταν κάτι ξεχωριστό καί δτι ήταν άδύνατον νά δημιουργηθεΐ πανομοιότυπη τέχνη. Όλη του ή προσπάθεια ήταν νά ξεπερά- σει τόν δάσκαλό του, τόν Βίνκελμαν.

Εντούτοις, ό Βίνκελμαν άξίζει .τήν άναγνώριση γιά τόν νέο τρόπο μέ τόν όποιο έγραψε γιά τήν έλληνική γλυπτική. «Εισχω­ρώντας στον άρχαΐο κόσμο μέ τό πάθος καί τήν ιδιοσυγκρασία του, δέν διατύπωσε τυπικές άρχές, πάντοτε άκαμπτες καί μονό­πλευρες» (λν. ί,βρριηαηη). Ή 'Ιστορία της τέχνης του πέτυχε θριαμβευτικά νά καθιερώσει μιά περιοδολόγηση τής έλληνικής τέχνης, πού στά ούσιώδη σημεία της δέν έχει άμφισβητηθεΐ.

Στούς Επισκέπτες τής Ρώμης ειχε καί ή παρουσία του τόση

Page 177: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 179

έπίδραση δση καί τά βιβλία του. Ήταν πάντα έκεΐ, καί πάντα προσιτός, σέ όλη τή δεκαετία τοΰ 1760, μέ τήν πολυμάθειά του, τό πάθος καί τήν εύθυκρισία του, στήν υπηρεσία δσων επι­θυμούσαν νά μάθουν κι άνάμεσα σ’ αύτούς πρώτος καί καλύτε­ρος ό ίδιος, πού συνεχώς άγωνιζόταν γιά πιο ξεκάθαρη κατα­νόηση.

Ό θάνατός του τό 1768, σ’ ενα πανδοχείο τής Τεργέστης δπου δολοφονήθηκε άπό εναν άλλο πελάτη γιά λίγα νομίσματα, είναι μιά πολύ γνωστή ιστορία, πού ξαφνιάζει ωστόσο μέ τόν ολέθριο παραλογισμό της. Τό εργο του δμως είχε συντελεστεΐ.

Έχοντας έπιτύχει ό ίδιος μιά ικανοποιητική άντίληψη τοΰ Ιδ ε­ώδους, ύπέκυψε στον πειρασμό νά συνοψίσει τήν ένσάρκωσή του στά διάφορα χαρακτηριστικά τοΰ σώματος: τά μάτια επρε- πε νά είναι τοποθετημένα βαθύτερα απ’ δ,τι στή φύση* τά μέ­τωπα έπρεπε νά εϊναι στενότερα στούς νέους καί πλατύτερα στούς ώριμους* τά πιγούνια δέν έπρεπε νά έχουν λακκάκια* τά δάχτυλα έπρεπε νά λεπταίνουν πρός τά κάτω* τά στήθη έπρεπε νά «μοιάζουν μέ λοφίσκους πού καταλήγουν σέ κορυφή»* δσο γιά τούς ορχεις, ό αριστερός είναι πάντοτε μεγαλύτερος* καί ούτω καθεξής. Γιά τά κατώτερα πνεύματα είχε φτιάξει ένα έ- πικίνδυνα εύκολο διάγραμμα, μέ βάση τό όποιο μποροΰσε νά άναγνωριστεΐ ή ομορφιά, πράγμα έπικίνδυνο σέ μιά έποχή πού έπιζητοΰσε νά ύπαγάγει τήν τέχνη σέ κανόνες. Άλλά γιά κεί­νους πού ήθελαν νά τούς ύπαγορεύουν τί νά σκέφτονται, ή απάν­τηση ήταν τώρα δεδομένη: γιά τό Κάλλος, ψάξε στά έλληνικά έργα.

Τό 1779 ό Γκάβιν Χάμιλτον μποροΰσε πλέον νά πει μέ βε­βαιότητα στον Τσάρλς Τάουνλυ (βλ. σ. 174): «Ποτέ μήν ξε­χνάς δτι τό πολυτιμότερο άπόκτημα γιά έναν άνθρωπο μέ έ- ξευγενισμένο γούστο εϊναι ένα έλληνικό γλυπτό». (Ό Χάμιλ­τον, έμπορος στή Ρώμη, ένδιαφερόταν, φυσικά, γιά τό θέμα.)

Ή συλλογή δμως τοΰ Τάουνλυ ήταν μιά άπό τις λίγες άγγλικές συλλογές δπου έλληνικά έργα είχαν κάποια σημαίνουσα παρου­

Page 178: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

180 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σία. (Μείωσε μάλλον τήν επιστημονική άξια τής συλλογής του κατατάσσοντας τά εκθέματα σύμφωνα μέ «συμβολικές άξιες» καί «τό μυστικιστικό σύστημα τής άκτινοβολίας».)2

Ωστόσο, μέσα σ’ δλη αύτή τή νέα έκτίμηση τών έλληνικών πραγμάτων, διατηρήθηκε ή παράδοση κάθε σπουδαστής τών τεχνών (στις όποιες περιλαμβανόταν καί ή άρχιτεκτονική) νά κάνει τή μαθητεία του στή Ρώμη. Αύτό ειχε κάποιο νόημα γιά τόν γλύπτη καί τόν ζωγράφο, καί ή συνήθεια τής Ρώμης ειχε μολύνει τήν καλλιτεχνική άδελφότητα σέ τέτοιο βαθμό ώστε ένας Ρόμπερτ Άνταμ νά μπορεΐ νά βρει δ,τι ζητούσε στις ρω­μαϊκές μορφές.

Ακόμη καί τό 1781, ό Γκαΐτε, άπό καιρό Ερωτευμένος μέ τήν ιδέα τής Ελλάδας, ένιωσε έντονο κλονισμό στή θέα τών έλληνικών ναών τής Ποσειδωνίας στή Νότια Ιταλία καί τής

Έγεστας στή Σικελία, μέ τή «βαριά» έμφάνιση τών «πυκνών σωρών άπό κοντόχοντρους κωνικούς κίονες», πού δέν είχαν τ ί­ποτε άπό τή χάρη τής τέχνης τοΰ Ηρακλείου. Άλλά «σέ λιγό- τερο άπό μία ώρα», λέει ό Γκαΐτε, «συμβιβάστηκα μ’ αύτό». Αύτό κι άν είναι γερή βουτιά στήν άλλαγή τοΰ γούστου.

Στή Ρώμη δέν ύπήρχε τίποτε πού νά μοιάζει μέ έλληνικό ναό: ούτε Παρθενώνας, ούτε ναός τής Όμόνοιας δπως τοΰ Ά - κράγαντα, ούτε Βάσσες: ή φιλοκαλία γνώριζε μόνο τούς χαρι­τωμένους μικροσκοπικούς ναούς τής Εστίας καί τοΰ Τίβολι, τις τεράστιες άψίδες τών λουτρών τοΰ Διοκλητιανοΰ καί τις κιονοστοιχίες τοΰ θεάτρου τοΰ Πομπηίου. Έτσι, μπορεΐ νά θεω­ρηθεί πολύ τολμηρή πράξη γιά Επίδοξους άρχιτέκτονες, ή έν­δειξη γιά τή δύναμη τής ιδέας δτι ή Ελλάδα επρεπε οπωσδή­ποτε νά είναι μιά άστείρευτη πηγή άνυπέρβλητης έμπνευσης, τό δτι οί νεαροί άρχιτέκτονες Τζέιμς Στιούαρτ καί Νίκολας Ρεβέτ άναχώρησαν γιά ενα ταξίδι στήν Ελλάδα μέ σκοπό νά μελετήσουν τις άρχαιότητες καί νά σχηματίσουν ένα φάκελο μέ λεπτομέρειες, τύπους καί κοσμήματα.

Βεβαίως, θαρραλέα πνεύματα εΐχαν συχνά ταξιδέψει άπό τήν

Page 179: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 181

Αγγλία στήν Ανατολή τά προηγούμενα έκατό καί πλέον χρό­νια, άλλά σχεδόν κανένας Άγγλος δέν εϊχε κοιτάξει μέ έμπειρο μάτι τις άρχαιότητές τής Ελλάδας άπό τήν έποχή τής έπίσκε- ψης τού Τζώρτζ Ούέλερ καί τού Ζάκ Σπόν τό 1676. Σπάνια έξαίρεση ήταν ό Έντμοντ Τσίζχαλ (Εώτιιπκϊ ΟιίδΗιιΙΙ), ό όποιος εϊχε φτάσει στήν Ανατολή τό 1698 ώς Βρετανός έφημέριος στή Σμύρνη. Έπισκέφθηκε, μαζί μέ άλλους έπτά Άγγλους, τά έρείπια τής Εφέσου καί άλλων άρχαιολογικών τόπων τής Ιω ­νίας* κάθισε καί άναλογίστηκε τήν κλασική άρχαιότητα σ’ ένα σπήλαιο στή Σμύρνη, δπου, σύμφωνα μέ τήν έμμετρη έπιστολή πού έγραψε γιά τά ταξίδια του, τού παρουσιάστηκε τό δραμα τού Όμήρου —στο πάτριο έδαφος τού μεγάλου δασκάλου* σκέ- φτηκε τήν Ήρώ καί τόν Λέανδρο καθώς περνούσε άπό τή Ση- στό στήν Άβυδο* θαύμασε τό τοπίο στήν Τρωάδα* καί γενικά συμπεριφέρθηκε δπως κάθε νέος μέ καλή κλασική μόρφωση. Συνέλεξε έπίσης έναν σημαντικό αριθμό νέων έπιγραφών, τις όποιες δημοσίευσε, μαζί μέ ορισμένες πού ειχε συγκεντρώσει ό ήσσων ποιητής Σάμιουελ Λάιλ, στο Αηΐίςυίΐαΐββ αδίαΐίοαβ ( 1Α­σιατικές αρχαιότητες) τό 1728.

Άνάμεσά τους ήταν τό μακροσκελές διάταγμα τοΰ Άντιόχου Σωτήρα άπό τό Σίγειο, τοΰ 278 π.Χ., πού τό εϊχαν περιγράψει άρκετοί ταξιδιώτες καί τό χρησιμοποιούσαν οί Τούρκοι ώς μα­γικό γιατρικό γιά τις άρρώστιες. (Ή διαδικασία συνίστατο στο νά κυλούν τόν άσθενή πάνω κάτω στήν πέτρα, πράγμα πού δέν συνέβαλλε καί πολύ στή διατήρηση τών γραμμάτων.) Μιά άλλη έπιγραφή άπό τόν ίδιο/τόπο. ήταν ή περίφημη άφιέρωση τοΰ Φανοδίκου, πού εϊναι ένα άπό τά πρωιμότερα δείγματα έλληνι­κής γραφής, ίσως τοΰ 600 π.Χ. Αντέγραψε έπίσης τή μακρο­σκελή έπιγραφή άπό τήν Τέω, πού καταριέται δσους παραβαί­νουν τούς νόμους τής πόλης: «Ά ν κάποιος έπαναστατήσει, ... ή εισαγάγει καινούρια φάρμακα, ... ή ληστέψει ... ή σπάσει ή πα­ραμορφώσει κίονες, νά καταστραφεΐ κι αύτός καί δλη του ή οικογένεια». Αύτή ή πέτρα τού 470 π.Χ. περίπου έχει έκτοτε

Page 180: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

182 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εξαφανιστεί, κι ετσι τό αντίγραφο του Τσίζχαλ έχει ασυνήθι­στη αξία γιά τήν κατανόηση τής πρώιμης έλληνικής νομοθε­σίας. Άλλά τό άποκορύφωμα τής συλλογής τοΰ Τσίζχαλ ήταν άναμφισβήτητα τό Άγκυρανό Μνημείο (άπό τήν Άγκυρα), πού άποτελεΐ τήν κύρια πηγή γιά τά έπιτεύγματα τοΰ αύτοκρά- τορα Αύγούστου, δπως καταγράφηκαν κατά διαταγήν του.

Πρώτος ό Λαινέ ειχε παρατηρήσει τό ναό στά τέλη τοΰ 1670.3 Ό Τουρνεφόρ, τό 1701, παρά τά σβησμένα γράμμα­τα καί τις τρύπες άπό ριπές πυροβολικού, μπόρεσε νά κάνει ε­να άντίγραφο τής έπιγραφής: κι αύτό ήταν τό άντίγραφο πού πήρε άπό τόν ί'διο ό Τσίζχαλ στή Σμύρνη, άργότερα τόν ίδιο χρόνο.

Έκτος άπό τά βιβλία τοΰ Τουρνεφόρ καί τοΰ Τσίζχαλ, δέν ύπήρχαν παρά λίγα Ενημερωμένα βιβλία στά όποια μποροΰσε νά βασιστεί ό ταξιδιώτης. Τά ένδιαφέροντα βιβλία τοΰ Μπέρ- ναρντ Ράντολφ Αρχιπέλαγος καί Μοριάς, πού έκδόθηκαν τό 1687 καί 1689 άντίστοιχα, περιείχαν πληροφορίες γιά τις πο­λιτικές υποθέσεις, δέν παρείχαν δμως κλασική παιδεία.

Στά πρώτα χρόνια τοΰ 18ου αιώνα έμφανίστηκαν δύο βαρύ­γδουποι τόμοι: τό Γυΐΐ αηά Ιιΐδί Αβοουηΐ ο ί ΐΗβ ΡΓβδβηί 5ίαίβ ο ί ίΗβ ΤιΐΓ&ίδΙι ΕιηρίΓβ (Πλήρης και ακριβής αφήγηση τής παρού­σας κατάστασης τής τουρκικής αυτοκρατορίας, 1710) τοΰ Άα- ρον Χίλ (ΑαίΌη ΗίΠ) καί τό Όβδοηρΐίοη ο ί ΐΗβ Εαβΐ (Περιγραφή τής 9Ανατολής, 1743-45) τοΰ Ρίτσαρντ Πόουκοκ (ΚίοΗαπΙ Ρο- οοοΙ θ). Ό Χίλ έ'χει χαρακτηριστεί ώς «άνυπόφορος συγγρα­φέας» καί ό Πόουκοκ ώς «ό πιο βαρετός άνθρωπος πού ταξίδε­ψε ποτέ».4 Καί οί δύο ένδιαφέρονταν περισσότερο γιά τις σύγ­χρονες έξωτικές λεπτομέρειες παρά γιά άρχαιοδιφικά θέματα.

Ό Άλεξάντερ Ντράμμοντ (ΑΙβχαπίΙβΓ ϋπιιηπιοηά), ό όποιος βρισκόταν στήν Ανατολή άπό τό 1744 ώς τό 1756 καί έξέδω- σε τό βιβλίο του Τΐανβίδ (Ταξίδια) τό 1754, Ενθουσιάστηκε περισσότερο άπό τήν Επιτυχία του νά ιδρύσει μιά στοά Έλευ- θεροτεκτόνων στή Σμύρνη παρά άπό Ενενήντα Εννέα άρχαΐες

Page 181: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 183

έπιγραφές —μολονότι θρήνησε γιά τή Δήλο σάν νά θρηνούσε «πάνω άπό τά έρείπια τοΰ σπιτιοΰ ένός φίλου)). Ή ’Αποφη της 9Ανατολής (νίβ\ν ο ί ύιβ Σβναηΐ, 1743), τοΰ Τσάρλς Πέρρυ (ΟίΗΐ-Ιβδ ΡβΓΓγ), είναι, τουλάχιστον δσον άφορα τήν Αθήνα, «ε­να σύμφυρμα άγνοιας καί άπροσεξίας».5 Τά Ταξίδια τοΰ Κόμη Σάντουιτς (στον όποιο, λόγω τής ύπέροχης συλλογής του άπό αιγυπτιακές μούμιες, δόθηκε τό παρατσούκλι Μιιπυϊπιΐδ στο ερ­γο τοΰ Πόουπ ϋυηοίαά), γραμμένα τό 1738-39, δέν έκδόθηκαν παρά τό 1799* ένώ ό Άντονυ Άσκιου (Αηΐοηγ Αδ1ί6\ν), πού ήταν στήν Ανατολή τό 1747, φαίνεται πώς ήταν ενας δεύτερος Φουρμόν, πού κατέστρεφε τις έπιγραφές πού άντέγραφε.6 Ό Λόρδος Τσάρλμοντ (ΓογοΙ Οι&Γΐβπιοηΐ) ήταν έκεΐ τό 1749, μαζί μέ τόν Ρίτσαρντ Ντάλτον (ΚίοΗαπΙ ΌηΙιοπ), άλλά καί τό δικό του ήμερολόγιο δέν έκδόθηκε δσο ζοΰσε.

Μιά πιο ένδιαφέρουσα —καί μέ πολλά ένδιαφέροντα— περι- ηγήτρια ήταν ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόνταγκιου (Μβγ ^ΟΓίΙβΥ ΜοηΙα§ιι), σύζυγος τοΰ Πρεσβευτή στήν Πύλη. Έπι- σκέφθηκε τήν Τρωάδα, μέ τόν Όμηρο άνά χεΐρας, καί ένθουσιά- στηκε βλέποντας πόσο άκριβή ήταν τά έπίθετα πού χρησιμο­ποιούσε ό Όμηρος γιά τήν περιοχή —μιά σκέψη πού τήν κάνει όποιος έπισκέπτεται μέρη όπως ή βραχώδης Χίος, ή δασώδης Ζάκυνθος καί ή άνεμοδαρμένη Τροία. Αποφεύγει (διακριτικά;) νά παρατηρήσει πώς ό Πόουπ εχει έξαλείψει κάθε έπίθετο τοΰ τόπου στον Όμηρο, προτιμώντας μιά συμβατική έλληνοροκοκό διακόσμηση, ή αύτό πού ό Γούντ ονόμασε «μιά άνθηρή αφθονία άνούσιου στολισμοΰ)). Ή Λαίδη Μόνταγκιου είχε έπίγνωση ότι ή «Τροία» ήταν μεταγενέστερη άπό τήν Τροία τοΰ Όμήρου* ώστόσο αύτό δέν μείωσε τόν ένθουσιασμό της πού βρισκόταν κοντά στήν περιοχή της.7

Άλλά αύτοί οί περιηγητές προσέφεραν πολύ μικρή βάση γιά νά στηριχτεί ενας σοβαρός μελετητής τής άρχαιότητας. Μάλ­λον άντανακλοΰσαν τις προτιμήσεις παρά τις δημιουργούσαν.

Όσο γιά τούς περιηγητές μέ έπαγγελματικό ένδιαφέρον γιά

Page 182: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

184 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τήν αρχιτεκτονική, δλο τους τό εργο πριν άπό τόν Στιούαρτ καί τόν Ρεβέτ ήταν βασισμένο σέ δ,τι ύπήρχε στή Ρώμη καί βορειότερα στήν Εύρώπη. Κανένας αρχιτέκτονας δέν ειχε α­σχοληθεί μέ τήν Ποσειδωνία ή τή Σικελία. Ακόμη καί ή μνη­μειώδης έργασία του Ρόμπερτ Άνταμ γιά τό παλάτι του Διο- κλητιανοΰ στο Σπάλατο άποτελοΰσε προέκταση τής κυρίαρχης προτίμησης γιά τά ρωμαϊκά πράγματα. Επιπλέον, ή προσοχή πού εΐχαν δώσει οί λόγιοι καί οί αρχαιοδίφες στά έλληνικά πράγματα ήταν μέχρι τότε στραμμένη άποκλειστικά σέ νομί­σματα, φορητά αντικείμενα καί έπιγραφές, άπό τά όποια του­λάχιστον τό πρώτο καί τό τρίτο θεωρούνταν πολύτιμα ώς έπε- ξηγηματικά τής λογοτεχνίας, τής ιστορίας καί τών θεσμών τής άρχαιότητας. Μέ τό εργο τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ άρχισε στήν

Αγγλία ή μελέτη τής έλληνικής τέχνης καθ’ έαυτήν.Εΐχαν όντως υπάρξει ένας ή δύο πρόδρομοι στή μελέτη τής

έλληνικής αρχιτεκτονικής. Τό πιο άξιοσημείωτο έργο ήταν τό πλούσιο Εηί\νιΐΓΪ βίηβΓ ΗίδΐοήδοΙιβη ΑτοΙιίΐβίΐηΓ (Διάγραμμα μιας ιστορικής αρχιτεκτονικής), τοΰ Γιόχαν Μπέρνχαρτ Φί- σερ φόν Έρλαχ. Αύτή ή έπιχείρηση περιγραφής καί εικονογρά­φησης τών σπουδαιότερων περιόδων τής ιστορίας τής αρχιτε­κτονικής εΐχε άρχίσει μέ τό Ναό τοΰ Σολομώντα στήν Ιερου­σαλήμ, τήν πόλη τής Βαβυλώνας καί τις πυραμίδες. Εΐχε καλύ­ψει τόν έλληνικό κόσμο μέ έπτά πίνακες καί τόν ρωμαϊκό μέ δεκατρείς, πριν προχωρήσει σέ μερικά άριστουργήματα τής ί- σλαμικής άρχιτεκτονικής καί σέ μιά πολύ πιο λεπτομερή θεώ­ρηση σύγχρονών του έργων. Εΐναι δμως ένδεικτική ή έπιλογή τών έλληνικών κτιρίων πού εκανε ό Φίσερ. ’Από δσα εικονο­γραφούνται, τά μόνα πού έστεκαν δρθια τήν έποχή του ήταν ό ναός τοΰ Όλυμπίου Διός στήν Αθήνα, ό Παρθενώνας καί ό ’Ακροκόρινθος (πού άσφαλώς μετά βίας μπορεΐ νά ονομαστεί κτίριο). Συμπεριέλαβε τά πέντε άπό τά, κατά τήν παράδοση,

Έπτά Θαύματα τοΰ Κόσμου —τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τοΰ Δία στήν Όλυμπία, τό Μαυσωλείο τής Αλικαρνασσού, τό

Page 183: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 185

ναό τής Άρτεμης στήν Έφεσο, τόν Κολοσσό τής Ρόδου καί τό Φάρο τής Αλεξάνδρειας— προτείνοντας άναπαραστάσεις ε­πί τή βάσει τών άρχαίων κειμένων.

Συμπεριέλαβε έπίσης ενα μνημείο πού δέν χτίστηκε ποτέ, τό άγαλμα τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου, πού είχε προταθεΐ νά σκα­λιστεί στο δρος Άθως, καθώς καί τόν Λαβύρινθο τής Κρήτης (ή εικονογράφηση τοΰ όποιου βασίστηκε στο σχέδιο ένός νομί­σματος) καί τό ναό τής Αφροδίτης τής Πάφου.

Μολονότι έπιστημονικοΰ ύφους, λεπτομερείς καί άψογοι στήν έκτέλεση, οί πίνακες αύτοί δέν άποτελοΰσαν νέες ή χρή­σιμες προσθήκες στή γνώση ή τήν κατανόηση τής έλληνικής τέχνης, άλλά μιά συγκεφαλαίωση τής μέχρι τότε παράδοσης. Γιά παράδειγμα, ό Κολοσσός τής Ρόδου παρουσιάζεται στήν απίθανη στάση μέ τά πόδια σέ διάσταση πάνω άπό τήν είσοδο τοΰ λιμανιοΰ, πράγμα πού είχε γίνει κανόνας στις εικονογραφή­σεις* ό Όλύμπιος Δίας βρίσκεται σέ ναό μέ θολωτή άψίδα καί φατνώματα, πού παρόμοια ποτέ δέν έχτισαν οί Έλληνες* στον Άκροκόρινθο ξεπετάγεται ένας άνύπαρκτος ναός στήν από­κρημνη κορυφή του, ένώ τό διάστημα άνάμεσα στούς οκτώ ρα­βδωτούς κίονες τοΰ Παρθενώνα είναι άνισο, ετσι ώστε νά έπι- τρέπει τήν ύπαρξη μιας "κεντρικής θύρας πίσω τους. Δέν θά μποροΰσε νά υπάρξει καθαρότερη ενδειξη δτι προτιμούσε τή λογοτεχνική παράδοση άπό τήν ίδια τήν παρατήρηση: γιατί ό Βιτρούβιος είχε δηλώσει δτι άπό τούς οκτώ κίονες οί κεντρικοί θά επρεπε νά άπέχουν περισσότερο μεταξύ τους ώστε νά αφή­νουν χώρο γιά μιά θύρα, καί αύτό ό Φίσερ τό άσπάστηκε, μολο­νότι στον Παρθενώνα δέν είχε γίνει τέτοια πρόβλεψη. Άπό άποψη άκρίβειας, οί εικονογραφήσεις τοΰ Φίσερ δέν ήταν καλύ­τερες άπό τοΰ Κυριακοΰ, ό όποιος ειχε άπλώς κάποια σχεδια- στική άδυναμία, ένώ σαφώς υπολείπονταν άπό τά πρόχειρα σκίτσα τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ. Άντιθέτως, ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ αντιπροσώπευαν ενα πραγματικό βήμα προόδου.

Οί άρχιτέκτονες Τζέιμς Στιούαρτ καί Νίκολας Ρεβέτ άρχι­

Page 184: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

186 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σαν τό προσκύνημά τους στήν Αθήνα τό 1749, άκολουθώντας τήν παράδοση τόσο τών έξερευνητών δσο καί τών λογίων. 'Υ­πήρχε ωστόσο ενας παράγων πού εξασφάλισε δτι τά άποτελέ- σματα τής άποστολής τους θά ήταν έντελώς διαφορετικά άπό τόν έλάχιστο άντίκτυπο στο κοινό πού εϊχε ή αντίστοιχη άπο­στολή του Σπόν ή του Ούέλερ, ή άκόμη καί οί άποστολές γιά άπόκτηση άρχαιοτήτων πού οργανώνονταν άπό τήν άγγλική άριστοκρατία καί τούς Γ άλλους βασιλιάδες. Αύτός ό παράγων ήταν ή ύπαρξη τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι (ΌίΙβΐΐΕπίί), τών «Εραστών τών Τεχνών».

Ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ιδρύθηκε στο Λονδίνο, πιθανόν τό 1734, ώς λέσχη δείπνου γιά άριστοκράτες πού είχαν έπι­σκεφθεΐ τήν Ιταλία. Ή πρώτη συνάντηση, κατά τήν οποία τη- ρήθηκαν πρακτικά, έγινε στις 6 Μαρτίου 1736. Τόν Μάιο τοΰ ίδιου χρόνου είχε σαράντα έξι μέλη, κι άνάμεσά τους τό ήγετι- κό πνεΰμα ήταν ενας διαβόητος άσωτος, είκοσι οκτώ έτών τό­τε, ό Σέρ Φράνσις Ντάσγουντ ( 5 ι γ ίταηοίδ ϋαδίτννοοίΐ). Μέ τήν καυστική της γλώσσα, ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόνταγκιου είχε σχολιάσει περιφρονητικά τις συνήθεις ένασχολήσεις αύτών τών αύτοαποκαλούμενων έραστών τών τεχνών δταν έκαναν τό καθιερωμένο έκπαιδευτικό ταξίδι τους στή Ρώμη: κατά τή γνώμη της, τούς ένδιέφεραν άποκλειστικά τά παιχνίδια, τό πο­τό, ή χαρτοπαιξία καί οί γυναίκες. Άκόμη καί τό 1783, ό Όρά­τιος Ούώλπολ (ό όποιος τότε πλέον δέν έτρεφε καμία άγάπη γιά τήν άρχαιότητα καί τούς θαυμαστές της) παρατηρούσε δτι «ή θεωρητική προϋπόθεση ήταν νά έχουν περάσει άπό τήν Ιτα ­λία, ένώ ή ούσιαστική νά είναι μεθυσμένοι; καί οί δυο έπικεφα- λής, ό Μίντλσεξ καί ό Ντάσγουντ, σπάνια ήταν ξεμέθυστοι δσο διάστημα βρίσκονταν στήν Ιταλία».8

Παρά τό ίσως οχι τόσο ενθαρρυντικό αύτό ξεκίνημα, ή Ε ­ταιρεία τών Ντιλετάντι πραγματικά φιλοδοξούσε νά έχει κά- ποια σοβαρότητα, άνακαλώντας στο νοΰ μέ τόν τίτλο της τήν «Εταιρεία τών Βιρτουόζων» τοΰ 1689, μιά έταιρεία έραστών

Page 185: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 187

ή καθηγητών τής τέχνης. Ό δρος βιρτουόζος, παλιομοδίτικος πια στή δεκαετία του 1730, δπως ήταν καί αύτοί πού περιέ­γραφε, χρησιμοποιούνταν γιά νά δηλώσει άνθρωπο μέ εύρύτητα πνεύματος καί Ενδιαφερόντων. Ό δρος ειχε ύποκατασταθεΐ άπό τό «ντιλετάντης» (άίΐβΐΐ&ηΐβ), πού, κατά πολλούς τρόπους, ήταν τό αντίστροφό του: ένα πρόσωπο πού εΐχε μιά αριστοκρατική γνώση καί κατανόηση τών μορφών τής τέχνης καί τής διανοη­τικής Επικοινωνίας, χωρίς δμως τή φανατική γνώση ένός Πε- ρέσκ ή ένός Σέλντεν.

Τά πρώτα σχέδιά τους νά άποκτήσουν κάποιου είδους πολι­τιστική έπιρροή άπέτυχαν πλήρως. Ξεκίνησαν μέ τήν προοπτι­κή νά συγκεντρώσουν χρήματα μέ λαχνούς γιά νά χτίσουν μιά γέφυρα στο Ούέστμινστερ (1736), άλλά έπτά χρόνια άργότερα στράφηκαν στήν πιο ταπεινή έπιδίωξη νά άποκτήσουν μιά μό­νιμη στέγη γιά τήν Εταιρεία στήν πλατεία Κάβεντις. Τό 1742 έπιχείρησαν νά προωθήσουν τήν ιταλική δπερα, ένώ τό 1748- 49 προσπάθησαν νά ιδρύσουν μιά Ακαδημία Τεχνών. Εύτυχώς γιά τό ήθικό τους, έκείνη τήν έποχή ή Τύχη χάρισε σ’ αύτή τήν ομάδα τών ζηλωτών χωρίς σκοπό ένα πρόγραμμα άξιο τής ύ- ποστήριξής τους, πού θά καθόριζε τήν πορεία τών δραστηριοτή­των τους σχεδόν γιά εναν αιώνα.

Ό Τζέιμς Στιούαρτ (Ιαηΐθδ δΐααΓί, 1713-1788), πού άπό τό εργο του έπρόκειτο νά κερδίσει τό παρωνύμιο ό Αθηναίος Στιούαρτ, γεννήθηκε στο Λονδίνο καί ήταν γιος Σκοτσέζου ναυτικού. Ή φυσική του ικανότητα στο σχέδιο τόν βοήθησε νά συντηρεί τή μητέρα του, τόν άδελφό του καί τις δύο άδελφές του άπό πολύ νεαρή ήλικία. Γ ιά μερικά χρόνια δούλεψε ώς βοη­θός κάποιου Λούις Γκούπυ, πού ζωγράφιζε βεντάλιες, ό όποιος εΐχε συνοδεύσει τόν Λόρδο Μπέρλινγκτον στήν πρώτη Επίσκε­ψή του στήν Ιταλία. "Ισως ήταν Εκείνος πού Ενέπνευσε στον Στιούαρτ τήν έπιθυμία νά έπισκεφθεΐ τή Ρώμη. Όπως καί νά εΐναι, τό 1742 ό νεαρός Τζέιμς ξεκίνησε πεζός γιά τήν αιώνια πόλη: εγινε είδήμων στούς πίνακες ζωγραφικής, έμαθε τήν τέ­

Page 186: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

188 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χνη τής χαρακτικής καί τήν έφάρμοσε σ’ εναν οβελίσκο πού μό­λις ειχε ανακαλυφθεί.

Στή Ρώμη συνάντησε τόν Νίκολας Ρεβέτ (ΝίοΗοΙαδ ΚβνβΙΙ, 1720-1804), πού σπούδαζε ζωγραφική. Τόν Απρίλιο τοΰ 1748, στή διάρκεια μιας έπίσκεψης στή Νεάπολη μαζί μέ τούς Μάθιου Μπρέττινγκαμ καί Γκάβιν Χάμιλτον, οί όποιοι έμπορεύονταν αρχαιότητες, οί δύο άνδρες συνέλαβαν τό σχέδιο νά παρουσιά­σουν μιά έπιστημονική καταγραφή τών κτιρίων τής άρχαίας

Ελλάδας, παρόμοια μέ τό εργο τοΰ Άντουάν Ντεγκοντέ Εάί- ίίοβδ αηΐίςηβδ άβ Κοπιβ ( Άρχαία κτίρια της Ρώμης, 1682).

Στήν πρότασή τους τό 1748 έξηγοΰσαν τούς σκοπούς τους:

Ή Αθήνα, ή μητέρα τής χάρης καί τής εύγένειας, πού σέ μεγαλο­πρέπεια δέν υστερεί καθόλου άπό τή Ρώμη, καί μάλιστα, χάρη στήν ωραιότητα ένός όρθοΰ ρυθμοΰ, πρέπει νά δεχτούμε δτι τήν ξεπερνά δσο ενα πρωτότυπο ύπερέχει ένός αντιγράφου, εχει σχεδόν τελείως παραμεληθεΐ, καί, άν δέν γίνουν ακριβή σχέδια σύντομα, δλα τά ω­ραία της κτίρια, οί ναοί της, τά θέατρα καί τά ανάκτορά της θά περι­πέσουν στή λήθη καί οί μεταγενέστεροι θά μας κατακρίνουν.

Τόν Ιανουάριο τοΰ 1749 τό σχέδιο είχε προχωρήσει. Τό ερ­γο τους, σέ τρεις τόμους, θά περιλάμβανε πενήντα τρεις από­ψεις, εναν τόμο μέ κατόψεις, τομές καί άρχιτεκτονικές λεπτο­μέρειες, καθώς καί έξήντα έπτά εικόνες γλυπτών. Τότε δμως άρχισε νά τίθεται τό οικονομικό θέμα.

Πέτυχαν νά έξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη δύο μελών τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι πού ζοΰσαν στή Βενετία: τοΰ Σέρ Τζέιμς Γκραίη, τοΰ.Βρετανοΰ κυβερνητικού έκπροσώπου, καί τοΰ Τζόζεφ Σμίθ, τοΰ Βρετανοΰ προξένου. Ή έκλογή τους στήν

Εταιρεία τό 1751 τούς κατέστησε τά πρώτα μέλη πού προέρ­χονταν άπό τά καλλιτεχνικά έπαγγέλματα. Έκτος άπό τόν έπι- στημονικό σκοπό, πού ήταν ή καταγραφή κτιρίων, καί τόν καλ­λιτεχνικό, πού ήταν ό έμπλουτισμός τοΰ άρχιτεκτονικοΰ ρεπερ­

Page 187: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 189

τορίου, αναμφίβολα στοιχείο τής έλξης άποτελουσε καί ή μεγά­λη δυσκολία τοΰ ταξιδιοΰ.9

Στά μέσα τοΰ 1750 ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ εΐχαν φτάσει στή Βενετία, δπου αναγκάστηκαν νά περιμένουν μέχρι τόν Ια ­νουάριο τοΰ 1751 γιά πλοίο πού θά τούς μετέφερε στήν Ελλά­δα. Γ ιά νά περάσουν τόν καιρό, έκαναν μιά μικρότερη έκδρομή στήν Πόλα τής Δαλματίας, δπου σχέδιασαν τά αρχαία ρωμαϊκά κτίρια πού περιλαμβάνονται στον 4ο τόμο τών Αρχαιοτήτων της Αθήνας (Αηίίφιιίΐίβδ ο ί ΑΐΗβηδ). Τόν Μάρτιο τοΰ 1751 εφτασαν στον Πειραιά, δπου επιασαν αμέσως δουλειά. Αποφά­σισαν «νά άποφύγουν τή βιασύνη καί τό σύστημα, αύτούς τούς δύο πιο Επικίνδυνους έχθρούς τής ακρίβειας καί τής πιστότη­τας». Έτσι, πέρασαν σχεδόν δύο χρόνια στήν Αθήνα, μέχρι τόν Μάρτιο τοΰ 1753 (συνέκριναν μάλιστα περήφανα αύτήν τή. μακρόχρονη διαμονή τους μέ τις πενιχρές δεκαεπτά ή δεκαο­χτώ μέρες τοΰ Φεβρουάριου τών Σπόν καί Ούέλερ), καί ξαναγύ- ρισαν γιά λίγο άνάμεσα στον Ιούνιο καί τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1753. Γιά τις καθημερινές τους ασχολίες γνωρίζουμε λίγα. Οί ταξιδιώτες τοΰ 18ου αιώνα δέν έχουν άφήσει ζωντανές καί πο­λύ προσωπικές περιγραφές, σάν έκεΐνες πού καθιστούν τούς πε­ριηγητές τοΰ προηγούμενου αιώνα τόσο γοητευτικό ανάγνω­σμα. Μιά νέα αίσθηση εύθύνης απέναντι στο θέμα τους καί τό άναγνωστικό τους κοινό Εξασφάλιζε δτι δλη ή δραστηριότητά τους διοχετευόταν στήν έκπλήρωση τοΰ ανειλημμένου καθήκον­τος μέ έπιμέλεια καί ακρίβεια.

Οί τέσσερις τόμοι τών Αρχαιοτήτων της Αθήνας, μέ τό συμπλήρωμά τους τοΰ 1830 (δσο ζοΰσε ό Στιούαρτ έκδόθηκε μόνο ό πρώτος τόμος), εΐναι δμορφα βιβλία γιά νά τά κοιτάς, μολονότι κάπως προβληματικά αν πρέπει νά τά σηκώνεις πολύ συχνά: ή μελέτη καί τών τεσσάρων ταυτοχρόνως άπαιτεΐ ένα άδειο τραπέζι μήκους πέντε περίπου μέτρων. Δέν εΐναι ανώτε­ρα σέ ομορφιά άπό τις άπεικονίσεις τών έλληνικών άρχιτεκτο- νικών λειψάνων πού εΐχαν έκδοθεΐ λίγο πρωτύτερα άπό τόν Γάλ­

Page 188: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

190 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

λο Λέ Ρουά καί τον Άγγλο Ρίτσαρντ Ντάλτον δσον αφορά δμως τήν άκρίβεια, υπερέχουν κατά πολύ.10

Οί Αρχαιότητες της Αθήνας πραγματικά θέτουν νέα πρό­τυπα άκρίβειας στο άρχιτεκτονικό σχέδιο. Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ δέν μπορούσαν νά έχουν ταπεινότερο στόχο, αν λάβουμε ύπόψη τόν δηλωμένο σκοπό του έργου:

Τά έρειπωμένα οικοδομήματα τής Ρώμης έχουν έπί πολλά χρόνια αιχμαλωτίσει τήν προσοχή δσων έπιδίδονται στή μελέτη τής αρχιτε­κτονικής, καί γενικά θεωρούνται ιδεώδη καί πρότυπα τόσο γιά τά κοινά, δσο καί γιά τά διακοσμητικά κτίρια. Πολλές αναπαραστάσεις τους, σχεδιασμένες καί χαραγμένες άπό επιδέξιους καλλιτέχνες, έχουν δημοσιευτεί, καί μέ τόν τρόπο αύτό ή μελέτη τής τέχνης έχει διευκο­λυνθεί παντού πολύ, καί ή γενική έφαρμογή της έχει βελτιωθεί καί διαδοθεί. ... Καί μολονότι ό κόσμος έχει γίνει πλουσιότερος σέ τέτοιου είδους συλλογές ήδη έκδεδομένες, θεωρήσαμε δτι οί έραστές τής αρ­χιτεκτονικής δέν θά είχαν αντίρρηση άν προσθέταμε σ’ έκείνες τις συλλογές μερικά δείγματα άπό τις αρχαιότητες τής Ελλάδας.

Τό έπίτευγμα τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ ήταν κάτι περισσότε­ρο. Έκαναν μιά έπιστημονική περιγραφή δλων τών κύριων κτι­ρίων τής άρχαίας Αθήνας (καθώς καί μερικών έκτος αύτής, στον τρίτο καί στον πέμπτο τόμο: ό τέταρτος ήταν άφιερωμέ- νος στήν Πόλα τής Δαλματίας). Ό Ρεβέτ έκανε τις μετρήσεις* ό Στιούαρτ σχεδίασε καί ζωγράφισε τά μνημεία. Προκαλεΐ ί­σως έκπληξη δτι δέν άρχισαν τή δημοσίευσή τους μέ αύτά πού έμεΐς θά θεωρούσαμε τά σπουδαιότερα μνημεία τής κλασικής

Αθήνας: τόν Παρθενώνα, τό Θησείο, τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός. Ό πρώτος τόμος ήταν άφιερωμένος στο δωρικό πρόπυ­λο, πού πρώτοι αύτοί τό ταύτισαν ορθά ώς τήν είσοδο τής Ρω­μαϊκής Αγοράς* στον ιωνικό ναό στον Ίλισσό, πού τώρα έχει τελείως έξαφανιστεΐ* στούς «Άέρηδες»* στο «Φανάρι τοΰ Δη­μοσθένη» καί στή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ.

Στήν άγγελία γιά τόν δεύτερο τόμο, γραμμένη τό 1787, ό

Page 189: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 191

Στιούαρτ δικαιολογούσε αύτή τή μάλλον παράξενη επιλογή κτιρίων:

Όταν ό κ. Ρεβέτ κι έγώ έπιστρέψαμε άπό τήν Αθήνα καί δεχτή­καμε συνδρομές γιά τόν πρώτο μας τόμο, αβέβαιοι καθώς ήμαστε κατά πόσον θά ένθαρρυνόμαστε νά προχωρήσουμε πιο πέρα αύτή τήν έργασία, έπιλέξαμε γιά τήν έκδοση πού προτείναμε δείγματα τών διαφόρων τύπων κιόνων πού ήταν έν χρήσει στούς αρχαίους Έλληνες* ώστε άν, παρά τις έπιθυμίες μας, δέν μας ζητούσαν τίποτε περισσότε­ρο σέ σχέση μέ τήν Αθήνα, έκεΐνοι πού μας τίμησαν μέ τή συνδρομή τους σ’ αύτό τόν τόμο θά έβρισκαν έκεΐ κάτι ένδιαφέρον γιά τούς διάφορους έλληνικούς τρόπους διακόσμησης κτιρίων.

Τά λόγια άντανακλοΰν τούς συνηθισμένους ενδοιασμούς τοΰ Στιούαρτ: δείχνουν ύπερβολική σεμνότητα μέ τό νά δίνουν βά­ρος στις διακοσμητικές μάλλον παρά στις πιο βασικές άρχιτε- κτονικές άρχές. Στήν πραγματικότητα τά έργα του δέν βασίζον­ται καθόλου στο άποκλειστικά διακοσμητικό στοιχείο γιά νά Εντυπωσιάσουν* άλλά οί Επικρατούσες προτιμήσεις στήν Α γ­γλία έπέμεναν νά βλέπουν τά Ελληνικά έργα κυρίως ώς διακο- σμητικά, περισσότερο κατάλληλα γιά νά στολίζουν κήπους πα­ρά γιά σπουδαία κτίρια.11

Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ άντιμετώπισαν σημαντικές δυσκο­λίες στήν προσπάθειά τους νά φτιάξουν πιστά σχέδια τών μνη­μείων. Λόγου χάρη, τό έδαφος γύρω άπό τούς «Άέρηδες» (γνω­στούς ορθότερα ώς Πύργος τοΰ Ανδρονίκου τοΰ Κυρρηστοΰ, έ­νός άστρονόμου πού τόν ειχε χτίσει τόν Ιο αιώνα π.Χ. ώς ήλια- κό ρολόι, ύδραυλικό ρολόι καί άνεμοδείκτη) εΐχε ύψωθεΐ κατά πέντε περίπου μέτρα άπό τήν άρχαιότητα, άν καί στά βορειοα­νατολικά τό εΐχαν χαμηλώσει γιά νά μήν άχρηστευτεΐ ή είσο­δος, άφοΰ τό κτίριο χρησιμοποιούνταν τώρα ώς τουρκικό απα- ρεκκλήσιο» ή τεκές (ασκητήριο δερβίσηδων), καί δίνονταν έκεΐ τακτικές παραστάσεις τοΰ περίφημου χοροΰ τών περιδινούμενών δερβίσηδων, πού τις έχουν περιγράφει άρκετοί άπό τούς περιη­γητές τοΰ 19ου αιώνα. Ένας άπό τούς κατοίκους γκρέμισε τό

Page 190: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

σπίτι του γιά χάρη τους, ώστε νά έχουν καλύτερη θέα τοΰ κτι­ρίου, ένώ έξασφάλισαν έπίσης άδεια νά σκάψουν τό πάτωμά του, άπό τό όποιο άφαίρεσαν 76 κυβικά χώμα μέχρι νά άποκαλύψουν τό αρχικό μαρμάρινο δάπεδο. Στήν απεικόνιση τοΰ κτιρίου αύ- τοΰ, δπως καί τοΰ χορηγικοΰ μνημείου τοΰ Λυσικράτη (τοΰ «Φαναριού τοΰ Δημοσθένη»), αφιέρωσαν τή μεγαλύτερη φρον­τίδα τους.

Τό τελευταίο αύτό κτίριο ειχε άνεγερθεΐ άπό τόν Λυσικράτη τό 334 π.Χ., σέ άνάμνηση τής χορηγίας του στούς θεατρικούς άγώνες μιας χρονιάς. Ώς έκ τούτου, ή ζωφόρος είκόνιζε μιά σκηνή άπό τούς μύθους τοΰ Διονύσου, τοΰ θεοΰ τής τραγωδίας: πώς τόν συνέλαβαν κάποτε πειρατές, άλλά δραπέτευσε, τούς έπιτέθηκε μέ μορφή λιονταριοΰ καί τούς έκανε νά πέσουν πανι­κόβλητοι άπό τό πλοίο στή θάλασσα, δπου μεταμορφώθηκαν σέ δελφίνια:

... αύτοί άπό τό φόβο τους ξετρελαμένοι μαζεύτηκαν στήν πρύμνη, στο συνετό τόν κυβερνήτη ολόγυρα* μά ξάφνου τό λιοντάρι δρμησε καί τόν άρπαξε, κι έκεΐνοι, σάν τό ’δαν, τόν φριχτό γιά νά γλιτώσουν θάνατο, δλοι μαζί πηδήσανε στή θάλασσα, καί γίνανε δελφίνια.12

Μιά δμορφη κύλιξ φτιαγμένη άπό τόν Έξηκία, πού τώρα βρίσκεται στο Μόναχο, δείχνει τήν ίδια σκηνή: άπό τόν άφαλό τοΰ θεοΰ τοΰ κρασιοΰ ξεπετάγεται ένα κλήμα, καθώς έκεΐνος είναι ξαπλωμένος νωχελικά στο άδειο πιά πλοίο.

Τό μνημείο ήταν τότε ένσωματωμένο στούς τοίχους τοΰ μο- ναστηριοΰ τών Καπουτσίνων. Αργότερα έμελλε νά γίνει κα­τοικία τοΰ Γ άλλου προξένου Φωβέλ, φίλου καί διερμηνέα πολ­λών άρχαιολογούντων ταξιδιωτών τής ναπολεόντειας έποχής.

Ό Βύρων, καί άργότερα ό μυθιστοριογράφος Τζών Γκώλτ, έ- ζησαν έκεΐ γιά ένα διάστημα. Τό σχέδιο τοΰ Στιούαρτ δείχνει τό μνημείο χωμένο σέ μιά γωνιά τοΰ λαχανόκηπου τών μονα­χών. Παρά τή δυσκολία στήν πρόσβαση, ό Στιούαρτ καί ό Ρε-

192 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 191: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 193

βέτ τό περιέβαλαν μέ δλη τους τή φροντίδα. Άπό παλιά τό εί­χαν διαρρήξει έπίδοξοι κυνηγοί θησαυρών, καί ό θόλος, καθώς καί ό τρίπους πού κάποτε βρισκόταν στήν κορυφή τοΰ οικοδο­μήματος, επρεπε νά άποκατασταθοΰν σύμφωνα μέ τήν περι­γραφή τοΰ Βιτρούβιου. Όπως θά δοΰμε, τό μνημείο εγινε γιά ενα διάστημα στήν Αγγλία τό περιφημότερο, ή τό πιο διαβόη­το, άπό τά άθηναϊκά κτίρια.

Οι πλέον άμφιλεγόμενες δραστηριότητες τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ άφοροΰσαν τήν πραγμάτευση τής Στοάς πού τώρα εχει ταυτιστεί μέ τή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ. Ό Σπόν καί ό Ούέ- λερ τήν εΐχαν έκλάβει ώς τή στοά τοΰ Άδριανοΰ μέ τούς 120 κίονες άπό φρυγικό μάρμαρο, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσα­νία. Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ ύπέδειξαν δτι τό μάρμαρο δέν ήταν φρυγικό άλλά πεντελικό. Ό Λέ Ρουά τήν έξέλαβε γιά τό Πάνθέον τοΰ Άδριανοΰ καί τήν περιέγραψε κατά τρόπο πού στήν πραγματικότητα θά ταίριαζε στο ναό τοΰ Όλυμπίου Διός (τόν όποιο συχνά άποκαλοΰσαν Ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ). Αύ­τό τό μεγάλο κτίριο, άκόμη σχετικά άθικτο, ήταν τότε ή κα­τοικία τοΰ βοεβόδα τής Αθήνας. Ή θεωρία τών δύο συντρόφων ήταν πώς έπρόκειτο γιά τήν Ποικίλη Στοά τοΰ 5ου αιώνα π.Χ. Μολονότι ό ρυθμός ήταν άλλης εποχής, ή θέση της δέν βρισκό­ταν μακριά. Στήν πραγματικότητα, άπό τήν Ποικίλη Στοά τ ί­ποτε δέν άπομένει πάνω άπό τό έδαφος.

Ή έκδοση τοΰ πρώτου τόμου τών 9Αρχαιοτήτων της Αθήνας τό 1762 εΐχε πραγματικά μεγάλο άντίκτυπο στή Βρετανία. Ό τόμος ήταν άφιερωμένος στον Γεώργιο Γ ', πού ή άνοδός του στο θρόνο τό 1760 εΐχε γεννήσει μεγάλες ελπίδες στούς έρα- στές τών τεχνών γιά τήν παροχή νέας προστασίας στούς καλ­λιτέχνες. Βεβαίως ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ, κάνοντας αύτή τήν άφιέρωση, άπέβλεπαν σέ πιθανές παραγγελίες. Τελικά δμως ό Στιούαρτ επρεπε νά άρκεστεΐ σέ πιο διάσπαρτες παραγγελίες —πού έντούτοις άσκησαν άξιόλογη επίδραση. "Άν καί ό τόμος περιλάμβανε πέντε μόνο κτίρια, μέσα σέ λίγους μήνες άπό τήν

Page 192: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

εμφάνισή του άρχισαν νά ξεφυτρώνουν σ’ ολόκληρη τήν Αγγλία, καί οχι μόνο άπό τά χέρια τοΰ Στιούαρτ, κτίσματα πού είτε ήταν πιστά άντίγραφα τών άθηναϊκών, είτε υίοθετοΰσαν μέ μεγάλη προσοχή μοτίβα άπό έκεΐνα τά οικοδομήματα. Άνάμεσα στις παραγγελίες πού έκτέλεσε ό ίδιος ό Στιούαρτ ήταν οι δωρικοί ναοί στο Χάγκλυ Πάρκ (1758-59) καί στο Σάγκμπορω (1764), καί οί δύο μέ άμεσο πρότυπο τό Θησείο* ή «Αψίδα του Α ­κριανού» (έπίσης τό 1764) καί τό «Μνημείο τοΰ Λυσικράτη» (1770), καί τά δύο στο Σάγκμπορω* καί τό κτίριο στο νούμερο 15 τής Πλατείας Αγίου Ιακώβου τοΰ Λονδίνου, πού οί κολό­νες του ήταν άντίγραφα τών κιόνων τοΰ Έρεχθείου. Επιπλέον, διάφορες λεπτομέρειες στο νοσοκομείο τοΰ Γκρήνουιτς, έργο τοΰ ίδιου, άναπαρήγαν τά κιονόκρανα καί τό θριγκό του Έρε­χθείου.

Τά εργα αύτά σύντομα τά άκολούθησαν: ή νέα έκκλησία τοΰ Αγίου Λαυρέντιου (1778-79), έργο τοΰ Ρεβέτ στο Αϊηοτ Σαίντ Λώρενς, ή οποία έμοιαζε μέ τό ναό τοΰ Απόλλωνα στή Δήλο* τό άστεροσκοπεΐο τοΰ Ράντκλιφ, έργο τοΰ Τζέιμς Ούάιατ, στήν Όξφόρδη (1773-94), αντίγραφο-τών «Άέρηδων»* καί, τό 1804, τό Γκρέιντζ Πάρκ στο Χάμσιαρ, έργο τοΰ Ούίλκινς, πού είχε ώς πρότυπο τό Θησείο, μέ λεπτομέρειες δανεισμένες άπό τό μνημείο τοΰ Θρασύλλου. Ή έκκλησία τοΰ Αγίου Παγκρα­τίου τοΰ Ίνγουντ έχει ήδη άναφερθεΐ, καί ή έκκλησία τών Α γ ί­ων Πάντων στο Κάμντεν (1822), έργο τοΰ ίδιου, εϊναι πολύ παρόμοιας έμπνευσης.

Τά έπόμενα έβδομήντα χρόνια, ό απόηχος αύτών τών λίγων κτιρίων έγινε τό κυρίαρχο μοτίβο σέ μεγάλο μέρος τής έλληνί- ζουσας άρχιτεκτονικής κι έξαπλώθηκε ώς τήν Ιρλανδία, δπου ό Άγιος Στέφανος στή Μάουντ Στρήτ τοΰ Δουβλίνου είχε νά έπιδείξει άντίγραφα τόσο τοΰ «Φαναριοΰ τοΰ Δημοσθένη», δσο καί τών «Άέρηδων».13 Τό άπόγειο ήταν ή έπίδειξη δεξιοτε- χνίας τών Κόκκερελ καί Πλαίηφαιρ στή συνάθροιση μνημείων στο Κάλτον Χίλ τοΰ Εδιμβούργου.

194 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 193: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 195

Είναι τουλάχιστον περίεργο πώς ούτε ό Στιούαρτ ούτε ό Ρε­βέτ, σέ άντίθεση μέ τούς διαδόχους τους, δέν μπήκαν στον κόπο (ή δέν τόλμησαν;) νά χρησιμοποιήσουν ώς πρότυπο τήν άπαρά- μιλλη μεγαλοπρέπεια τοΰ Παρθενώνα, προτιμώντας γενικά τις πιο ραδινές ιωνικές γραμμές μεταγενέστερων μνημείων.

Εμφανής εΐναι ή έπίδραση καί στήν αμερικανική άρχιτεκτο- νική, όπου αύτά τά ίδια λίγα κτίρια παρήγαγαν πολυάριθμους άπογόνους τά έπόμενα έξήντα χρόνια. Ό Πρόεδρος Θωμάς Τζέφερσον κατείχε ενα αντίτυπο τών Αρχαιοτήτων, μολονότι αύτό ελάχιστα έπηρέασε τό ρυθμό τών δικών του άρχιτεκτονι- κών σχεδίων, πού έμειναν προσηλωμένα στούς τύπους τοΰ Ά - νταμ. Πολύ διαφορετική περίπτωση ήταν ό Μπέντζαμιν Χένρυ Λατρόουμπ, άπό τό Γιόρκσιαρ, μέ Αμερικανίδα μητέρα, ό ό­ποιος μετανάστευσε στήν Αμερική τό 1796, άφοΰ χρεοκόπησε στή δουλειά του στήν Αγγλία. Εφοδιασμένος μέ καλές συστά­σεις, σύντομα έλαβε μιά παραγγελία γιά τό κτίριο τής Τράπε­ζας τής Πενσυλβανίας, στή Φιλαδέλφεια, τό όποιο καί έξετέ- λεσε στον ιωνικό ρυθμό τοΰ Έρεχθείου. Ή ικανότητά του στον έλληνικό ρυθμό τοΰ χάρισε τόν τίτλο τοΰ Άμερικανοΰ Σόουν.

Έγραφε στον Θωμα Τζέφερσον: «Οί άρχές μου δσον άφορα τό καλό γοΰστο εΐναι αύστηρά προσηλωμένες στήν έλληνική άρχι- τεκτονική. Είμαι φανατικός Έλληνας στήν καταδίκη τής ρω­μαϊκής αρχιτεκτονικής τοΰ Μπααλμπέκ, τής Παλμύρας καί τοΰ Σπαλάτου». Ή πιο πολύπλοκη παραγγελία του, γιά τό έσωτερικό τοΰ Καπιτωλίου τής Ούάσινγκτον (1827), παρου­σιάζει τόν δωρικό ρυθμό τής Ποσειδωνίας στο Ανώτατο Δ ι­καστήριο, τόν ιωνικό ρυθμό τοΰ 5ου αιώνα στήν Αίθουσα τής Γερουσίας καί στον Προθάλαμο, τόν κορινθιακό ρυθμό τοΰ μνη­μείου τοΰ Λυσικράτη στήν Αίθουσα τών Αντιπροσώπων, καί τών «Άέρηδων» στήν είσοδο τής Βιβλιοθήκης. Άλλά τό άμε- ρικανικό κοινό του άγαπα ίσως περισσότερο τήν ξεχωριστή δι­κή του έπινόηση, τά κιονόκρανα μέ τόν καπνό καί τόν άραβό- σιτο στον πρόδομο καί στις σκάλες.

Page 194: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

196 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή έλληνική αναβίωση έλαβε παράδοξες μορφές στά εργα τών μιμητών του Λατρόουμπ: λόγου χάρη, τό Καπιτώλιο τής Πο­λιτείας τοΰ Όχάιο (1838-61), τοΰ Τόμας Κόουλ, είναι ενας περίεργος συνδυασμός έλληνικών μορφών, πού φέρνει στο νοΰ τά άρχιτεκτονικά συμπλέγματα τής σειράς τών πινάκων του Ή πρόοδος της αυτοκρατορίας. Τό αποκορύφωμα είναι ίσως τό Καπιτώλιο τής Πολιτείας τοΰ Τεννεσσή (1845-59), έργο τοΰ Ούίλλιαμ Στρίκλαντ, μαθητή τοΰ Λατρόουμπ, δπου ένας άμφι- πρόστυλος όκτάστυλος ναός έχει στήν κάθε πλευρά του έξάστυ- λες κιονοστοιχίες τοΰ ίωνικοΰ ρυθμοΰ τοΰ Έρεχθείου, ένώ τό σύνολο έπιστέφεται άπό ένα πιστό αντίγραφο τής άναπαράστα- σης τοΰ μνημείου τοΰ Λυσικράτη άπό τούς Στιούαρτ καί Ρεβέτ —άληθινά ένα δοκίμιο τοΰ τύπου «δλα ή τίποτα» πάνω στήν έλληνική άρχιτεκτονική! (Τό Εμπορικό Κέντρο στή Φιλαδέλ­φεια φέρει έπίσης στήν κορυφή του τό μνημείο τοΰ Λυσικράτη.)

Άλλά τόσο τά άγγλικά δσο καί τά άμερικανικά γοΰστα έ­πρεπε πρός τό παρόν νά άρκεστοΰν σέ δ,τι τούς πρόσφερε μόνο ό πρώτος τόμος. Αύτός φαίνεται δτι ύπήρξε ύπεραρκετός γιά νά σοκάρει ορισμένα μέλη τοΰ άρχιτεκτονικοΰ κοινοΰ. Ή πρω­τότυπη καί άσυνήθιστα έπιστημονική παρουσίαση τών Αρ­χαιοτήτων της Αθήνας είχε ώς άποτέλεσμα ή περιγραφή τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ, καί κατά συνέπεια οί προτάσεις τους, νά ξαφνιάσουν τό αρχιτεκτονικό κοινό ώς τό πρόγραμμα δύο «τρομερών παιδιών». Ένας άπό τούς μεγαλύτερους άντιπάλους τοΰ νέου ρυθμοΰ τής αρχιτεκτονικής ήταν ό άρχιτέκτονας τών Βασιλικών Έργων καί πρώτος ταμίας τής Βασιλικής Ακαδη­μίας, ό Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς. Μολονότι έχει μείνει γνω­στός ώς άρχιτέκτονας τής σχολής τοΰ Παλλάντιο, ή τεχνική του πολύ απέχει άπό τήν αύθεντική, καθώς ήταν έπηρεασμένος άπό τή μόδα γιά τήν κινέζικη τέχνη, πράγμα φανερό στά σχέ­διά του γιά τά διάφορα κτίρια τών Βοτανικών Κήπων τοΰ Κιού.

Ό Ούίλλιαμ Μέισον, φίλος τοΰ Όράτιου Ούώλπολ, ειχε απελ­πιστεί (τό 1773) δτι θά έλέγξει τις ύπερβολές του:

Page 195: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 197

Όχι! τά μάτια του ας χορτάσουν δόξες βαρβαρικές, στο παλάτι του γύρω ας ύψωθοΰν παγόδες επιβλητικές, κι έτοιμο τό Ρίτσμοντ ας φαίνεται άπό παντού, εργο αξιοθαύμαστο, ’ίσως ενα νέο Κιού.

"Άν καί δέν ήταν καθόλου τό ένδεδειγμένο πρόσωπο γιά νά έπιπλήξει άλλους άρχιτέκτονες γιά περιφρόνηση τών συμβάσε­ων, έντούτοις οί σημειώσεις του στή δεύτερη έκδοση τοΰ έργου του Πραγματεία Πολίτικης 3Αρχιτεκτονικής (ΤΓβαΐίββ ο ί Ονίΐ ΑΓβΗίΐβοΐιΐΓβ, 1759) —-πού δημοσιεύτηκαν τροποποιημένες μό­νο στήν τρίτη έκδοση— ξεχειλίζουν άπό σαρκαστική έπίκριση:

Προκάλεσε τόν γέλωτα κάθε έξυπνου αρχιτέκτονα ή μεγαλοπρέ­πεια μέ τήν οποία προβλήθηκαν προσφάτως στον κόσμο οί έλληνικές αρχαιότητες καί τά έγκώμια πού Επιδαψιλεύτηκαν σέ πράγματα πού, στήν πραγματικότητα, αξίζουν λίγη ή καθόλου προσοχή. ... Μερικές παρατηρήσεις σχετικά μέ ορισμένες άπό αύτές τις διάσημες άσημαν- τότητες ας μου έπιτραποΰν έδώ: δέν γίνονται μέ κάποιον φθονερό σκο­πό, άλλά μόνο γιά νά τις θέσουν υπό τό κατάλληλο φως, καί μέ τήν πρόθεση νά σταματήσουν τήν Εξαπάτηση δσων παρασύρθηκαν άπό ομορφα λόγια καί κομψές Εκδόσεις. ... Τό περίφημο Φανάρι τοΰ Δημο­σθένη, ή Χορηγικό Μνημείο τοΰ Λυσικράτη, ή Ναός τοΰ Ηρακλή, μέ δλα τά άλλα ονόματα του, στήν πραγματικότητα δέν έχει μέγεθος ού­τε καν δσο οί σκοπιές τής Πλατείας Πόρτμαν: στή μορφή καί στις αναλογίες μοιάζει μέ ασημένια κανάτα, μόνο πού τής λείπει τό χερούλι. Οί κύριοι Στιούαρτ καί Ρεβέτ αφιέρωσαν είκοσι έξι πίνακες σ’ αύτό τό οικοδόμημα. ... Οί περίφημοι «Άέρηδες», ή Πύργος τοΰ Ανδρονίκου τοΰ Κυρρηστοΰ, στο λαϊκό μάτι μοιάζει ακριβώς μέ τούς περιστερεώ- νες πού ύψώνονται στά κτήματα τών εύγενών στις Εξοχές τής Α γ ­γλίας, μόνο πού ή στέγη είναι λίγο πιο επίπεδη καί δέν ύπάρχει πυρ­γίσκος γιά νά μπαινοβγαίνουν τά περιστέρια* μας διαβεβαιώνουν δ­μως δτι ενας πιο Εξευγενισμένος παρατηρητής θά εύχαριστηθεΐ πε­ρισσότερο άπό τήν κομψότητα καί τήν ασυνήθιστη ομορφιά του. ...

Επομένως, ή λίγη μεγαλοπρέπεια πού έπέδειξαν οί Έλληνες στις οικοδομές τους περιορίστηκε στά δημόσια κτίρια, πού ήταν κυρίως

Page 196: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

198 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ναοί στούς οποίους δέν φαίνεται νά ύπήρχε τίποτε τό έκπληκτικό ουτε ώς πρός τις διαστάσεις ουτε ώς πρός τήν τέχνη τής κατασκευής.14

Τό μόνο πού μποροΰσε νά κάνει μιά άντίδραση τέτοιας προέ­λευσης ήταν νά επιβραδύνει τήν εξέλιξη τής έλληνικής άναβίω- σης. Ή παράδοση τοΰ Παλλάντιο μέσω άρχιτεκτόνων δπως ό Τσέιμπερς, καί ό ρυθμός τοΰ Άνταμ, καθώς καί ή έμφανιζόμε- νη ήδη προτίμηση γιά τόν γοτθικό ρυθμό, κατάφεραν νά διατη- ρηθοΰν παράλληλα μέ τήν έλληνίζουσα αρχιτεκτονική γιά πολ­λές δεκαετίες. Ό νέος έλληνικός ρυθμός δέχτηκε έπίσης καί κάποιο ήπιο σκώμμα, δπως λόγου χάρη άπό τόν Ούίλλιαμ Χό­γκαρθ, ό όποιος τό 1761 έκανε μιά γελοιογραφία ατών πέντε " ρυθμών τών φενακών... άρχιτεκτονικώς μετρημένων ... δπως έλήφθησαν άπό άγάλματα, προτομές καί πρόστυπα άνάγλυφα τών Αθηνών, τής Παλμύρας, τοΰ Μπααλμπέκ καί τής Ρώ­μης». Ό Στιούαρτ ειχε ένα άντίγραφο αύτοΰ τοΰ χαρακτικοΰ κολλημένο στο προστατευτικό κιγκλίδωμα τοΰ τζακιοΰ του, καί πάντοτε τό έδειχνε στούς έπισκέπτες του.

Ένα έπιπλέον έμπόδιο στή γενική άποδοχή τοΰ ρυθμοΰ ήταν άναμφίβολα ή τιμή τοΰ τόμου. Ό Τζών Φλάξμαν δέν είχε τήν οικονομική δυνατότητα νά άγοράσει ενα άντίτυπο πριν άπό τό1796, άν καί, δπως παρατηρεί ό Ντέιβιντ Ούώτκιν, τό ψυχρό γραμμικό του ύφος άντανακλοΰσε τήν έμφαση στή μορφή πού έπαινοΰσε ό Βίνκελμαν στήν έλληνική τέχνη καί τήν οποία τό­σο φανερά μιμούνταν ό Φλάξμαν στά δικά του σχέδια.

Στο σημείο αύτό δέν είναι άσκοπο νά αναφέρουμε τούς ύπό- λοιπους τόμους τών Αρχαιοτήτων της 9Αθήνας. Ό δεύτερος τόμος δέν έκδόθηκε παρά τό 1788 (άν καί φέρει χρονολογία 1787), ύστερα άπό πολλές φιλονικίες, πού έληξαν μόνο μέ τό θάνατο τοΰ Στιούαρτ. Ό τρίτος τόμος κυκλοφόρησε μόλις τό 1794, λίγον καιρό μετά άπό νέα ταξίδια πού χρηματοδότησε ή

Εταιρεία σέ άκόμη πιο έξωτικά μέρη*Ό δεύτερος τόμος παρουσίαζε τόν Παρθενώνα, μέ τριάντα

Page 197: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 199

πίνακες πού περιλάμβαναν καί ολόκληρη τή ζωφόρο. Τά άετώ- ματα θεωρούνταν άκόμη δτι παριστάνουν τόν Άδριανό καί τή Σαβίνα, άλλά τώρα πίστευαν δτι τά κεφάλια είχαν άντικατα- στήσει τά άρχικά εργα τοΰ Φειδία. Παρουσίαζε, έπίσης, τό Έ- ρέχθειο (τό όποιο άποκαλοΰσαν ναό τής Άθηνας Πολιάδος καί τής Πανδρόσου, καί υπενθύμιζαν τήν παράδοση σχετικά μέ τήν καταγωγή τών χαρακτηριστικών Καρυατιδών πού ύποστήριζαν τήν πρόσταση: κατά τόν Βιτρούβιο, άποσκοποΰσαν νά φέρνουν στο νοΰ γυναίκες αιχμάλωτες πολέμου, δπως ή Περσική Στοά στή Σπάρτη ήταν διακοσμημένη μέ Καρυάτιδες σέ μορφή Περ- σίδων). Τά άλλα μνημεία πού περιλαμβάνονταν ήταν τό «Θέα­τρο Τοΰ Βάκχου» (στήν πραγματικότητα τό Ώδεΐο τοΰ Ήρώ- δου τοΰ Άττικοΰ), τό χορηγικό μνημείο τοΰ Θρασύλλου καί τά Προπύλαια.

Ό τρίτος τόμος έτοιμάστηκε γιά έκδοση άπό τόν Ούίλλυ Ρέβλυ (λ^ίΐΐβγ Κβνβίβγ), ύστερα άπό παράκληση τής Κυρίας Στιούαρτ, καί πολλά κεφάλαια δέν είναι παρά ταξινόμηση τών άτακτων σημειώσεων τοΰ Στιούαρτ. Στον πρόλογό του ό Ρέ­βλυ άδραξε τήν εύκαιρία νά κατακρίνει τόν Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς, οί άπόψεις τοΰ οποίου είχαν πλέον δημοσιευθεΐ στήν τρίτη έκδοση τής Πραγματείας τον (1791), γιά «τις παρατηρή­σεις του, οί όποιες βασίζονται τόσο λίγο σέ πραγματικά γε­γονότα ή στο ορθό γοΰστο, ώστε πρέπει νά μειώνουν σημαντι­κά τό βάρος καί τή συνέπειά του ώς συγγραφέα». Ύπό τό πρί­σμα τών μεταγενέστερων γενεών δέν είναι καί πολύ αύστηρή κρίση, άφοΰ ό Τσέιμπερς εφτασε στο σημείο νά θεωρεί τόν

Ά γιο Μαρτίνο τών Αγρών τοΰ Γκίμπς άνώτερο άπό τόν Παρ­θενώνα!

Page 198: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

200 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Οί αρχαιότητες της Ιωνίας

Ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ειχε τουλάχιστον τά κεφάλαια γιά νά συνεχίσει νά έπενδύει σέ περαιτέρω ταξίδια. Ένα άπό τά μέλη της, ό Ρίτσαρντ Ντώκινς, ειχε πεθάνει τό 1759 άφήνον- τας στήν Εταιρεία πεντακόσιες λίρες, ποσό πού χρησιμοποιή- θηκε γιά νά χρηματοδοτηθεί μιά άποστολή στή Μικρά Άσία. Αύτή τή φορά οί ταξιδιώτες ήταν ό Ρίτσαρντ Τσάντλερ (ΚίοΗ- ατά ΟιαικΙΙβΓ, 1738-1810), πού είχε ήδη διακριθεΐ έπανεκδίδον- τας τά μάρμαρα τοΰ Άραντελ (ΜαπηοΓα Οχοηίβηδία, 1763), ό Νίκολας Ρεβέτ καί ό Ούίλλιαμ Πάρς (λ ιΙΚαπι ΡαΓ8, 1742- 1782). Οί οδηγίες τους περιλάμβαναν τήν έντολή «νά κρατούν τακτικό ήμερολόγιο καί νά διατηροΰν συνεχή άλληλογραφία μέ τήν Εταιρεία». Γιά κείνους πού έμεναν στήν πατρίδα, ένας άπό τούς κύριους σκοπούς τών άποστολών αύτών ήταν νά στέλνουν τακτικά δελτία μέ έξωτικές καί ενίοτε άνατριχιαστικές ταξι­διωτικές ιστορίες, γιά νά ζωντανεύουν τις συναντήσεις τους.

Στον Τσάντλερ δόθηκαν διακόσιες λίρες γιά τά έξοδα τοΰ ταξιδιοΰ καί πίστωση όκτακοσίων λιρών έτησίως. Θά χρησιμο­ποιούσαν ώς βάση τή Σμύρνη καί θά έκαναν έξορμήσεις άπό έκεΐ. Έκ τών ύστέρων, στον πρόλογο τών * Αρχαιοτήτων της Ιωνίας (Ιοηίαπ Αηΐίςιιιΐιβδ), ή Εταιρεία ήταν σέ θέση νά άνα- λύσει τή συλλογιστική πού ύπαγόρευσε τή νέα άποστολή:

Ή Εταιρεία τούς ζήτησε νά δώσουν ενα δείγμα τών κόπων τους άπό τά πιο αξιόλογα εύρήματά τούς στήν Ιωνία, μιά χώρα περίεργη άπό πολλές απόψεις, καί ισως, μετά τήν Αττική, τήν πιο αξιοπρό­σεκτη γιά εναν κλασικό περιηγητή. ... Ή γνώση τής Φύσης πρωτοδι- δάχτηκε στήν ιωνική σχολή* καί καθώς ή γεωμετρία, ή αστρονομία καί οί άλλοι κλάδοι τών μαθηματικών καλλιεργήθηκαν έδώ νωρίτερα άπό δ,τι σέ άλλα μέρη τής Ελλάδας, δέν είναι περίεργο δτι οί πρώτοι

Έλληνες θαλασσοπόροι πού πέρασαν τις Ηράκλειες Στήλες καί έπε- ξέτειναν τό έμπόριό τους μέχρι τόν Ωκεανό ήταν ’Ίωνες. Έδώ γεν-

Page 199: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 201

νήθηκε ή ιστορία* ... ό πρώτος συγγραφέας πού άνέδειξε σέ τέχνη τή γνώση τής ιατρικής ή τά μέσα γιά τή διατήρηση τής υγείας ήταν άπό αύτή τήν περιοχή* καί έδώ ό πατέρας τής ποίησης δημιούργησε ενα ύπόδειγμα σύνθεσης, άπό τό όποιο καμιά έποχή ή χώρα δέν έχει τολ­μήσει νά ξεφύγει, ούτε μπόρεσε νά τό ξεπεράσει. Άλλά είδικώς ή αρχιτεκτονική ανήκει σ’ αύτήν τή χώρα παρά σέ όποιαδήποτε άλλη* καί φαίνεται δτι δικαίως τής ανήκει ή τιμή τής έπινόησης τών δύο πρώτων άπό τούς τρεις έλληνικούς ρυθμούς, άν καί μόνο ό ένας άπό αύτούς φέρει τό δνομά της* διότι, άν καί ό ναός τής Ήρας στο Ά ρ ­γος εδωσε τή γενική ιδέα αύτου πού κατόπιν ονομάστηκε δωρικός ρυθμός, οί αναλογίες του καθορίστηκαν έδώ γιά πρώτη φορά. Όσο γιά τις άλλες τέχνες πού βασίζονται στο σχέδιο, πουθενά δέν έχουν ανθήσει περισσότερο άπό δσο στήν * Ιωνία. ... Άνάμεσα στά λείψανα τής άρχαιότητας πού έχουν μέχρι τώρα διαφύγει -τά τραύματα τοΰ χρόνου, δέν ύπάρχουν άλλα πού νά προκαλοΰν τόσο τήν περιέργεια μας δσο τά έρείπια αύτών τών κτιρίων, πού ό Βιτρούβιος καί άλλοι άρχαΐοι συγγραφείς τά ξεχώρισαν γιά τήν κομψότητα καί τή μεγαλο­πρέπειά τους. ... Όσο κι άν εϊναι τώρα ακρωτηριασμένα καί φθαρμέ­να τά κτίρια αύτά, έντούτοις αναμφίβολα είναι πολύτιμο κάθε κομμά­τι τους πού διατηρεί σέ κάποιο βαθμό τις ιδέες τής συμμετρίας καί τής αναλογίας, οί όποιες κυριαρχούσαν έκείνη τήν εύτυχισμένη έποχή τής φιλοκαλίας.

Ή Ιωνία άποτελοΰσε πραγματικά ενα νέο έγχείρημα γιά τήν Εταιρεία, καί στον λόγιο περιηγητή παρουσίαζε ενα άκόμη πιο μελαγχολικό θέαμα άπό δ,τι ή κυρίως Ελλάδα. «Οί επαρχίες τής Ανατολής», εγραφε ό Γίββων περίπου τήν ίδια έποχή, «παρουσιάζουν τήν άντίθεση τής ρωμαϊκής μεγαλοπρέπειας πρός τήν τουρκική βαρβαρότητα. Τά έρείπια τής άρχαιότητας, σκόρπια πάνω σέ άκαλλιέργητα χωράφια καί άποδιδόμενα άπό άγνοια στή δύναμη τής μαγείας, μετά δυσκολίας παρέχουν κά­ποιο καταφύγιο στον καταπιεσμένο χωρικό ή στον περιπλανώ- μενο Άραβα».

Ή άποστολή άναχώρησε γ ι’ αύτή τήν έλληνορωμαϊκή έρημη χώρα στις 9 Ιουνίου τοΰ 1764. Στις 11 Σεπτεμβρίου εϊχαν

Page 200: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

202 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έγκατασταθεΐ στο σπίτι τοΰ προξένου στή Σμύρνη. Είχαν ταξι­δέψει μέσω τοΰ Σιγείου, δπου είδαν τήν έπιγραφή τοΰ Φανοδί- κου τήν οποία ειχε παρατηρήσει ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόν- ταγκιου καί τήν εϊχε αντιγράψει ο Έντμοντ Τσίζχαλ. Ό Έ ­ντουαρντ Ούέρτλυ Μόνταγκιου εϊχε ήδη άγοράσει τό 1718 τό διάταγμα τοΰ Άντίοχου καί τό είχε μεταφέρει στο Καίμπριτζ.

Αντέγραψαν τήν έπιγραφή, πού ήταν γραμμένη σέ μιά μορφή έλληνικής γραφής «ήλικίας άνω τών δύο χιλιάδων έτών», καί λυπήθηκαν πού «κειτόταν ετσι παραμελημένη κι έκτεθειμένη. Πάνω άπό μισός αιώνας έχει παρέλθει άπό τότε πού πρωτοα- νακαλύφθηκε, κι άκόμη παραμένει στο ύπαιθρο, κάθισμα γιά τούς Έλληνες, χωρίς εναν προστάτη γιά νά τή σώσει άπό τή βαρβαρότητα καί νά έξασφαλίσει τή μεταφορά της στήν άσφα- λέστερη φύλαξη κάποιου ίδιωτικοΰ μουσείου ή, πράγμα σαφώς προτιμότερο, σέ κάποιο δημόσιο ίδρυμα».

Τό δρομολόγιό τους άπό τή Σμύρνη περιλάμβανε γενικά πε­ριοχές πού οί δυτικοί περιηγητές τις έπισκέπτονταν πολύ σπα­νιότερα άπ’ δ,τι τό Σίγειο, καθώς φαίνεται. Έπισκέφθηκαν δ- λους τούς σημαντικούς άρχαιολογικούς τόπους, μολονότι άπέ- φυγαν νά φτάσουν τόσο νότια ώς τήν Κνίδο καί τήν Αλικαρ­νασσό. Οί πόλεις πού μελέτησαν άνακαλοΰν στή μνήμη μιά χι­λιετία πολιτισμού: Δίδυμα, Μίλητος, Κλαζομενές, Ερυθρές, Τέως, Πριήνη, Τράλλεις, Λαοδίκεια, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια καί Μαγνησία. Γ ι ’ αύτούς δέν ύπάρχει ρομαντισμός, δπως γιά τόν Τζώρτζ Ούέλερ (βλ. Κεφάλαιο Δ'), στις «Έπτά Εκκλησίες τής

Άσίας»: αύτούς τούς ένδιαφέρει ή κλασική πλευρά τών έρειπίων.Τό κύριο λείψανο στή Μαγνησία ήταν ό ναός τής Λευκοφρυ-

ηνής (τής λευκομέτωπης) Άρτεμης, «ό μεγαλύτερος άπό δλους στήν ’Ασία, μέ εξαίρεση τούς δύο ναούς στήν Έφεσο καί στις Βραγχίδες (Δίδυμα). Ξεπερνοΰσε τόν πρώτο άπό αύτούς σέ κομψότητα καί στήν κατασκευή τοΰ σηκοΰ, ήταν δμως κατώτε­ρος στον άριθμό τών άφιερωμάτων. Ήταν ψευδοδίπτερος, καί ειχε οκτώ κίονες μπροστά καί δεκαπέντε στις πλευρές, μετρών-

Page 201: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ Τ Ο ΐ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 203

τας καί τούς γωνιακούς. Ήταν ιωνικού ρυθμοΰ, καί αρχιτέκτο­νας ήταν ό διάσημος Έρμογένης, ό όποιος επινόησε αύτό τό είδος. Είχε γεννηθεί στά ’Αλάβανδα, καί κάποτε σωζόταν μιά μελέτη πού είχε γράψει γιά τό οικοδόμημα».

’Αρκεί ίσως αύτό τό κείμενο του Τσάντλερ γιά νά δώσει τόν τόνο τοΰ μεγαλύτερου μέρους τοΰ βιβλίου. Στά Δίδυμα ωστόσο αφήνει γιά λίγο νά φανεί ό ένθουσιασμός του, δηλώνοντας δτι «είναι ίσως αδύνατο νά συλλάβει κανείς μεγαλύτερη ομορφιά καί μεγαλοπρέπεια έρειπίου. ... Μιά άποψη μέρους τοΰ σωροΰ, μέ πίνακες τής άρχιτεκτονικής αύτοΰ τοΰ ένδοξου οικοδομήμα­τος, έχει χαραχτεί καί έκδοθεΐ, μαζί μέ τήν ιστορία του, μέ δαπάνες τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι».

Πόσο διαφέρει ό τόνος άπό τό θρήνο τοΰ Θεόδωρου Λάσκα- ρη, πάνω στά έρείπια τής Περγάμου, τρεις αιώνες νωρίτερα... Τά Δίδυμα, ή έδρα τοΰ μαντείου πού διοικοΰνταν άπό τό γένος τών Βραγχιδών, ήταν τό τελευταίο σπίτι τοΰ Απόλλωνα. Τόν 5ο αιώνα ό Ξέρξης εΐχε πάρει τό χάλκινο άγαλμα τοΰ θεοΰ γιά νά κοσμήσει τήν πρωτεύουσά του, τά Έκβάτανα. Δύο αιώνες άργότερα ό βασιλιάς Σέλευκος τό έφερε πίσω καί ανοικοδόμη­σε ολόκληρο τό χώρο. ’Ίσως είχε συγκινηθεί κι αύτός άπό τή μεγαλοπρέπειά του. Ό αύτοκράτορας Τραϊανός κατασκεύασε δρόμο άπό τή Μίλητο στά Δίδυμα, καί ό αύτοκράτορας Ίου- λιανός έδωσε μιά τελευταία παράταση ζωής στο μαντείο, πού έξέδιδε άκόμα συστηματικά τούς κοινότοπους χρησμούς του μέχρις δτου τό διάταγμα τοΰ Θεοδοσίου τό 385 κατά τής ίερο- σκοπίας καί άλλων μορφών είδωλολατρικής προφητείας τό κα­ταδίκασε γιά πάντα.

Δύσκολα έντυπωσιάζεται κανείς άπό τούς χρησμούς πού δια­σώθηκαν, τούς οποίους αναφέρει εύσυνειδήτως ό Τσάντλερ στις Αρχαιότητες της Ιωνίας (σ. 43 κ.έ.). Μολαταύτα, ζωντανεύουν τις καθημερινές ύποθέσεις ένός μεγάλου διεθνοΰς ίεροΰ μ’ εναν τρόπο πού οί έποποιίες τοΰ Ηροδότου δέν τό κάνουν ποτέ. Έδώ δέν ύπάρχει Κροΐσος, άλλά ένας άναποφάσιστος ιερέας,

Page 202: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

204 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πού θέλει νά μάθει αν μπορεί νά ιδρύσει ενα άφιέρωμα στήν Κό­ρη Σώτειρα: αΠές μου, λοιπόν, Απόλλωνα, Ήλιε τών Διδύμων, άν μέ διατάζεις νά ιδρύσω δίπλα στο βωμό τής καρποφόρας Δήμητρας ενα βωμό γιά τή θυγατέρα της». Πάλι έδώ ό θεός θεσπίζει τήν καθιέρωση ιεροτελεστιών γιά τή Δήμητρα, τή μεγάλη μητέρα θεά τής Μικρας ’ Ασίας, καί γιά τήν κόρη της:

Όλα τά θνητά γήινα φύλα τών ανθρώπων πρέπει νά τιμούν έκείνην πού, στέλνοντας τούς καρπούς

τοΰ κριθαριοΰ στή γή, έ'βαλε τέλος στούς άγριους, σαρκοβόρους τρόπους τών ανθρώπων, δταν, κατοικώντας κάτω άπό τήν ανοιχτή στέγη τών βουνών, χόρταιναν τήν πείνα τους μέ ώμο κρέας, άκόμη καί οί κάτοικοι τοΰ Νείλου, δπου φυτρώνουν

τά μακριά καλάμια:Έκτελέστε, λοιπόν, ιερές καί σεμνές τελετές,τις τελετουργίες τής Δηοΰς καί τής κόρης τής Δηοΰς.

Οί περισσότερες δμως έπιγραφές είναι οί κατάλογοι καί οί άφιερώσεις τών ιερέων καί τών μάντεων τοΰ Απόλλωνα, ή τών θησαυρών τοΰ βασιλια Σέλευκου (πού τις ειχε αντιγράψει ό Κυριάκός τό 1446).15 Τά Δίδυμα στέκονται τώρα, ήσυχα άλλά μεγαλόπρεπα, έκεΐ δπου κάποτε οί νευρικοί έπισκέπτες διέσχι­ζαν άκροποδητί τούς σκοτεινούς γωνιώδεις διαδρόμους γιά νά φτάσουν στο κέντρο τοΰ μαντείου. Διατηροΰνται άσυνήθιστα καλά, δπως φαίνεται τώρα πού έχουν άφαιρεθεΐ τά μπάζα τοΰ σεισμοΰ καί τών αιώνων. Ερείπιο, πού δμως μιλάει, καί δπου, λιγότερο ίσως άπό άλλοΰ, «αντίλαλοι άφουγκράζονται τώρα τή σιωπή, έκεΐ πού τόν παλιό καιρό ελεγαν ψέματα οί θεοί».

Ή περιγραφή τής άποστολής στή Μικρά ’Ασία είναι ανώτε­ρη άπό δλων τών προηγούμενων ταξιδιωτών, μολονότι μερικές άπό τις ταυτίσεις τους τών άρχαιολογικών τόπων είναι λανθα­σμένες. Έμειναν ενα χρόνο στή Σμύρνη, άλλά στις 20 Αύγού- στου 1765 αναγκάστηκαν νά φύγουν, έξαιτίας τής πανούκλας

Page 203: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 205

πού Εξαπλωνόταν μέ ταχύτητα. Οί εικόνες καί οί πληροφορίες πού έστειλαν στήν πατρίδα τους εύχαρίστησαν τόσο τήν Ε τα ι­ρεία, ώστε τούς έστειλε άλλες πεντακόσιες λίρες γιά νά χρημα­τοδοτήσει τήν Επιστροφή τους μέσω τοΰ Μόρια καί τής Μεγά­λης Ελλάδας.

Στή διάρκεια τών Εννέα μηνών πού πέρασαν στήν Αθήνα Επισκέφθηκαν τούς άρχαιολογικούς τόπους τής Αττικής, συζή­τησαν τά «σκοτεινά δρώμενα στις κάποτε άδιαπέραστες» ιερο­τελεστίες τής Δήμητρας στήν Ελευσίνα, έμειναν σέ μιά ξέσκε- πη καλύβα στά Μέγαρα, γευμάτισαν μέ κρίταμα πού μάζεψαν άπό τις Σκιρωνίδες Πέτρες, πέρασαν μιά νύχτα προσπαθώντας τοΰ κάκου νά αράξουν στή Σαλαμίνα καί τούς τρόμαξε ένα κουρσάρικο πλοίο τής Μπαρμπαριας στά άνοιχτά τής Αίγινας. ’Αφοΰ έφυγαν άπό τήν Αττική, βρήκαν μερικά θραύσματα στήν Επίδαυρο, άλλά φαίνεται πώς εΐχαν χάσει τή διάθεση γιά σο­βαρή μελέτη. Στούς Δελφούς μπόρεσαν νά δοΰν μόνο Επιγραφές πού εΐχε ήδη άντιγράψει ό Γούντ. Τά μέσα πού διΕθεταν γιά τοπογραφία καί μελέτη παραδοσιακού τύπου λιγόστευαν. Έ ­δωσαν πνοή, δμως, στο τελευταίο μέρος τής διαδρομής γιά τήν Πάτρα μέ λεπτομερείς τοπογραφικές παρατηρήσεις:

Εΐναι λυπηρό πού οί περιηγητές τόσο συχνά άκολουθοΰν βιαστικά τήν πεπατημένη, απληροφόρητοι γιά τά αντικείμενα πού υπάρχουν καθ’ οδόν* Ενώ, αν συμβουλεύονταν καί άκολουθοΰσαν εκείνους τούς ανεκτίμητους οδηγούς [τόν Στράβωνα καί τόν Παυσανία], θά μπορού­σαν νά αύξήσουν τήν εύχαρίστησή τους καί ταυτόχρονα νά προαγά- γουν σημαντικά τις γενικές γνώσεις τής άρχαίας γεωγραφίας.

Τά λόγια τοΰ Τσάντλερ Επρόκειτο νά Εφαρμοστούν πλήρως μέσα σέ πενήντα χρόνια άπό τότε πού τά έγραψε.

Τήν 1η Σεπτεμβρίου αναχώρησαν άπό τή Ζάκυνθο γιά τήν Αγγλία, καί στις 2 Δεκεμβρίου ό Τσάντλερ ήταν σέ θέση νά παραδώσει στούς πάτρωνές του τά εύρήματά του, τά σχέδια, τά

Page 204: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

αντίγραφα καί τά μάρμαρα, κι άνάμεσά τους «ενα κεφάλι άλο­γου καί προτομή άνδρός, έξαίρετης τέχνης», άπό τόν Παρθε­νώνα τής Αθήνας. (Αύτό περιήλθε στήν ιδιοκτησία τής Ε τα ι­ρείας, ή οποία τόν Μάιο τοΰ 1788 έδωσε τήν άδεια στον Φλάξ­μαν νά κατασκευάσει ενα πρόστυπο άνάγλυφο άπό αύτό.)

Τώρα άρχισαν οι άγωνίες τής δημοσίευσης. Ή Εταιρεία ά- ποφάσισε στις 7 Μαρτίου 1767 «τουλάχιστον 150 άντίτυπα τοΰ πρώτου δείγματος τής ύπό έκδοση έργασίας νά χαραχτοΰν καί νά τυπωθοΰν γιά χρήση τής Εταιρείας». Πέρασαν δυο χρό­νια άκόμη πριν έκδοθεΐ μιά έπιλογή τοΰ ύλικοΰ στις Αρχαιό­τητες της Ιωνίας το 1769. Ό πρώτος αύτός τόμος ήταν άφιε- ρωμένος σέ εικονογραφήσεις τών ναών τής Τέω, τής Πριήνης καί τών Διδύμων. Τό κόστος —375 λίρες γιά τις χαλκογρα­φίες, έκτος τών άλλων— τό πλήρωσαν στο τέλος ό Ρεβέτ καί ό Πάρς.

Ό τόμος άντιπροσώπευε άλλη μιά «πρωτιά» τής Εταιρείας, διότι ήταν ή πρώτη λεπτομερής δημοσίευση άρκετών σπουδαί­ων μνημείων τής Ιωνίας. Τό ναό τής ’Αθήνας Πολιάδος στήν Πριήνη, μάλιστα, ποτέ δέν τόν ειχε άναφέρει κανείς σέ έντυπο έκτος άπό τόν Ούέλερ. Οί έπιγραφές τής Τέω είχαν δλες έκδο­θεΐ άπό τόν Τσίζχαλ, άλλά τό χαρακτικό τοΰ ναοΰ τοΰ Βάκχου ήταν μιά νέα συνεισφορά. Δέν έδωσαν μεγάλη προσοχή στούς άρχαιολογικούς τόπους πού είχαν ήδη περιγράφει, δπως ήταν ή Μίλητος καί ή Έφεσος, άλλά άφιέρωσαν άρκετούς πίνακες στά Δίδυμα, πού τόσο τά άγαποΰσε ό Τσάντλερ.

Εντούτοις, ή δημοσίευση αύτή ειχε μικρότερη άπήχηση στήν Αγγλία άπό δ,τι ή προηγούμενη. Φαίνεται δτι τό μόνο κτίριο πού έπηρεάστηκε άμεσα άπό τις νέες άνακαλύψεις ήταν τό πρό­στυλο τοΰ Ρεβέτ (1771) στο Ντεσπένσερ Πάρκ τοΰ Ούέστ Ούίκαμ, πού άπομιμοΰνταν τό ρυθμό τοΰ ναοΰ τοΰ Βάκχου στήν Τέω. (Ό ιδιοκτήτης τής περιοχής, ό Λόρδος Ντεσπένσερ, ήταν ό άλλοτε Σέρ Φράνσις Ντάσγουντ τής Εταιρείας τών Ντιλε- τάντι, ενας άπό τούς χορηγούς τής άρχικής άποστολής.)

206 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 205: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ή αντίδραση τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς ήταν ή αναμενό­μενη, άν καί περιορίστηκε στήν ιδιωτική του αλληλογραφία.

Έγραφε στον Τσάρλμοντ:

Έκδόθηκε τό βιβλίο τών Ντιλετάντι καί, μεταξύ μας, πρόκειται γιά ενα καταραμένο βιβλίο, μιά καί εχει συγκεντρώσει κάμποση άπό τή χειρότερη αρχιτεκτονική πού εχω δει ποτέ. Υπάρχει μιά δόση τρέλας στο νά στέλνεις ανθρώπους στο έξωτερικό γιά νά σου φέρουν πίσω στήν πατρίδα τέτοιο ύλικό.16

Δέν ήταν δλοι τόσο άρνητικοί. Πρέπει δμως νά παραδεχτού­με δτι άκόμη καί οί μορφωμένοι έδειξαν μικρό ένδιαφέρον γιά τά νέα αύτά δημοσιεύματα. Μολονότι ορισμένοι λόγιοι στή Γερ­μανία άρχιζαν νά συνειδητοποιούν τήν άξία τής άρχαιολογικής μαρτυρίας γιά τήν έρμηνεία τής φιλολογίας, στήν Αγγλία κυ­ριαρχούσε άπόλυτα μιά άκαμπτη φιλολογική παράδοση.

Ό Τσάντλερ έξέδωσε τό 1774 τις επιγραφές πού ειχε συλλέ- ξει κατά τήν άποστολή, καί τό 1775 τά Ταξίδια στή Μικρά 9Ασία (ΤΓανεΙδ πι Αδία Μ ιπ ο γ), ένώ άκολούθησαν τά Ταξίδια στήν Ελλάδα (Τΐανβίδ ίπ Ογθθοο) τό 1776. Ό τόμος τοΰ 1769 ήταν άφιερωμένος στήν Εταιρεία, ή οποία τοΰ προσέφερε ώς δώρο 25 γκινέες καί Εξακολούθησε νά τοΰ κάνει άνάλογο δώρο γιά τόν καθέναν άπό τούς Επόμενους τόμους. Ό δεύτερος τόμος δέν έκδόθηκε παρά τό 1797, καί δέν μπορεΐ νά βρει κανείς άλ­λη αιτία γ ι’ αύτή τήν άξιοπερίεργη καθυστέρηση παρά τήν ντι- λετάντικη άναβλητικότητα.

Τά πρώτα χρόνια τοΰ 19ου αιώνα δέν ήταν έλληνικά χρόνια: ήταν τά χρόνια τής γραφικότητας, τά χρόνια τοΰ Λόρδου Έ λ- γιν. Μπροστά σ’ αύτές τις νέες δυνάμεις οί Ντιλετάντι δέν μπορεΐ παρά νά φαίνονταν ξεπερασμένοι —καί, δπως θά δοΰμε, ενας άπό αύτούς τουλάχιστον ήταν άρκετά άπερίσκεπτος ώστε νά τό δείξει.

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ 207

Page 206: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ'

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

Ώ ! που, Δωδώνη, εϊναι τό γέρικο τό άλσος σου, ή προφητικη πηγη και τό θεϊκό σου τό μαντείο;Ποια κοιλάδα αντηχεί του Δ ία την απόκριση;Ποια ίχνη μένουν απ’ τοΰ Νεφεληγερέτη τό ιερό;"Ολα, όλα ξεχάστηκαν...

Β υκον, Οιίΐάβ ΗβγοΜ, II, 53

Στο τέλος τοΰ 18ου αιώνα οί καλλιτέχνες και οί θεωρητικοί τής τέχνης στήν Εύρώπη, καί ιδιαίτερα στήν Αγγλία, άρχισαν νά κοιτάζουν τό τοπίο μέ νέο μάτι. ’Αντί γιά τήν τυπικότητα τοΰ άρχιτεκτονημένου κήπου, τά σαφή ήθικά διδάγματα τοΰ κλασικοΰ τοπίου, άρχισαν νά θαυμάζουν κάτι πολύ πιο λεπτό: τή γραφικότητα. Ή γραφικότητα είναι εύκολότερο νά άναγνω- ριστεΐ παρά νά οριστεί, αύτό δμως δέν έμπόδισε τούς θεωρητι­κούς νά έπιχειρήσουν έναν ορισμό της. Ή πρώτη άπόπειρα στήν Αγγλία ήταν τοΰ Ούίλλιαμ Γκίλπιν στο ΟύδβΓναΐίοηδ οη ίΗβ ΚίνβΓ ... Γβίαΐίνβ βΗίβίΙχ ΐο ρίοΐυΓβδςυβ Ββαιιΐγ; ηιαάβ ίη 1770 (Παρατηρήσεις γιά τόν.ποταμό Ούάι ... σχετικές κυρίως μέ τή γραφική ωραιότητα* δπως έγιναν τό 1770). Τό έργο έκ- δόθηκε τό 17-82 καί σκοπός τοΰ Γκίλπιν ήταν νά περιγράφει καί νά εικονογραφήσει «τό είδος τής ομορφιάς πού θά ταίριαζε σ’ έναν πίνακα». *

Τόν ίδιο χρόνο έμφανίστηκε στο Παρίσι ενας μεγαλοπρεπής τόμος σέ σχήμα δεύτερο, τό Υογα^β ρίΐίΟΓβδςυβ άβ Ιβ Ογθοο (Γραφικό ταξίδι στήν Ελλάδα), τοΰ Κόμη Σουαζέλ-Γκουφιέ

Page 207: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 209

(Μαπβ-ΟαΒπβΙ Π ο γ θ π Ι Αιι§ιΐδΐβ άβ ΟιοΐδΘΐιΙ-Οοιιί’ίϊβΓ, 1752- 1817). Τελευταίος απόγονος μιας μακρας σειράς λογίων πού εΐχαν ταξιδέψει στήν Ελλάδα, ο Εν λόγω κόμης δφειλε τον εν­θουσιασμό του δχι στήν Επιστημονική αύστηρότητα τοΰ Κόμη ντέ Καιλύς ή τοΰ ’Αβα Μονφωκόν, άλλά στο περιπετειώδες ρομάντσο τοΰ ’Αβα Μπαρτελεμύ Τό ταξίδι τοΰ Νέου Άναχάρ- σιδος ( νογα§6 άη )6ηηβ ΑηαοΙιαΓδΐδ βη Ογθοο..., 1788). Αύτή ή φανταστική εικόνα τής ζωής στήν κλασική Ελλάδα έγινε Εξαι­ρετικά δημοφιλής στή Γαλλία καί τήν Αγγλία. Συνδύαζε τή ροκοκό έμπνευση τοΰ Τηλεμάχου τοΰ Φενελόν μέ τή φιλοδοξία νά παρέχει πληροφορίες γιά τήν τοπογραφία, τά πολιτικά καί κοινωνικά θέματα, καθώς καί τήν ιστορία «Εκ τών έσω». Ειχε άφθονη εικονογράφηση μέ χάρτες τοΰ Μπαρμπιέ ντύ Μποκάζ, οί όποιοι άποτελοΰσαν ανάμειξη τοΰ Πτολεμαίου καί άλλων αρχαίων πηγών μέ περιγραφές σύγχρονων ταξιδιωτών καί πορ­τολάνους.

Ό Σουαζέλ-Γκουφιέ ταξίδεψε στήν Ανατολή τό 1776. Τά πλούτη του τοΰ έπέτρεψαν νά χρησιμοποιήσει πολλούς σχεδια­στές καί συλλέκτες αρχαιοτήτων, άνάμεσά τους καί τόν νεαρό Λουί Σεμπαστιέν Φωβέλ (βλ. Κεφάλαιο Η'), τόν άρχιτέκτονα Φουσερό καί τόν ζωγράφο Ίλαίρ. Τό εργο αύτών τών ανθρώ­πων, μέ μερικές διάσπαρτες σκηνές άπό τό χέρι τοΰ ίδιου τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ, Εμφανίστηκε τό 1782 ύπό τό δνομα τοΰ ί­διου τοΰ κόμη ώς Ϋοχαββ ρίΐΐΟΓβδςυβ άβ Ια Οτβοβ.

Στήν παραγωγή μιας τέτοιας έκδοσης καί στις μεθόδους του, ό Σουαζέλ-Γκουφιέ δέν ύπήρξε πρωτοπόρος. Τό 1749 ό νεαρός ζωγράφος Ρίτσαρντ Ντάλτον εΐχε ταξιδέψει μέ τόν Λόρδο Τσάρλμοντ στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία, ώς καλλιτε­χνικός του βοηθός. Φαίνεται πώς μάλωσαν, γιατί τό ήμερολό- γιο τοΰ Τσάρλμοντ δέν έκδόθηκε ποτέ, μολονότι θά περίμενε κανείς δτι θά δημοσιευόταν διακοσμημένο άπό τό χέρι τοΰ Ντάλτον. Ά ντ’ αύτοΰ, ό Ντάλτον έξέδωσε τά σχέδιά του ανε­ξάρτητα λίγα χρόνια άργότερα (βλ. παραπάνω, σ. 190). Τά

Page 208: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

210 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σχέδιά του είναι σημαντικά, κυρίως διότι περιλαμβάνουν τις πρώτες άπόψεις τής Κνίδου καί τών γλυπτών τής Αλικαρνασ­σού. Τό εργο τοΰ Ντάλτον, παρά τά σφάλματά του, άντιπρο- σωπεύει κάποια πρόοδο σέ σχέση μέ τά φανταστικά τοπία πού έπινοοΰσε ό Λέ Ρουά, ό όποιος δέν θά άφηνε ποτέ ενα μνημείο στο βουνό άν μποροΰσε νά τό μετακινήσει στήν άκτή, δέν θά παρουσίαζε ποτέ μιά ομάδα δύο κτιρίων άν μποροΰσε νά προ­σθέσει κι ενα τρίτο πού θά βελτίωνε τήν εικόνα. Τά εργα τοΰ Λέ Ρουά ήταν άχρηστα στούς λογίους, ένώ τοΰ Ντάλτον είχαν κάποια άξία. Τό βιβλίο τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ ήταν τό άποκο- ρύφωμά μιας παράδοσης πού έπρόκειτο νά επηρεάσει καλλιτέ­χνες καί τοπογράφους γιά μισό αιώνα άκόμη.

Ή σταδιοδρομία του ήταν άπό μόνη της ενδιαφέρουσα. Οί γνώσεις του γιά τήν Ανατολή τοΰ εξασφάλισαν τή θέση τοΰ πρεσβευτή στήν Κωνσταντινούπολη, τήν οποία κράτησε άπό τό 1784 μέχρι τό 1792. Δέν ήταν καθόλου δημοφιλής, ούτε άνά­μεσα στούς ξένους συναδέλφους του ούτε στήν τουρκική αύλή.

Ό Βαρόνος Ντέντεμ ντέ Χέλντερ, γιος τοΰ Όλλανδοΰ πρεσβευ­τή, άφησε μιά καυστική περιγραφή του:

Ό κ. ντέ Σουαζέλ εχει δλα τά προτερήματα καί τά έλαττώματα ένός αύλικοΰ. Ή προτίμησή του στις τέχνες περιοριζόταν στον πόθο του γιά καλή φήμη: τά έ'ργα του τοΰ ανήκαν διότι τά ειχε πληρώσει. Περιστοιχιζόταν άπό διακεκριμένους λογίους καί καλλιτέχνες, πού ε­πιμελούνταν —καί συχνά τοΰ έγραφαν— τά Απομνημονεύματά του. Τά σχέδιά του διορθώνονταν άπό τόν Φωβέλ [τόν όποιο ειχε στείλει στήν Αθήνα ώς καλλιτεχνικό του αντιπρόσωπο], τόν Χέλλερ καί τόν Κάουφερ [έναν χαρτογράφο], κι αύτός εβαζε τό δικό του δνομα. Ε ν ­τελώς τεμπέλης καί αμελής, ταξίδευε μόνο γιά ν’ αποκτήσει τή φήμη διάσημου περιηγητή, άλλά παρατηρούσε μόνο έπιφανειακά, άφηνε στούς συντρόφους του τις κοπιώδεις έργασίες καί, δταν δέν τούς ειχε αφήσει χρόνο γιά νά μελετήσουν έπιτόπου, ή φαντασία του συμπλή­ρωνε τά κενά. Οί κ.κ. Φωβέλ, Κάουφερ καί Κασσά [ζωγράφος καί αρχιτέκτονας] μοΰ έχουν πει τά πιο διασκεδαστικά ανέκδοτα έπί τοΰ

Page 209: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 211

θέματος. Ή ιστορία τής ανακάλυψης τοΰ τάφου [δ ΐο ] τοΰ ’Αχιλλέα και τοΰ Πατρόκλου, καθώς καί τών πηγών τοΰ Σκαμάνδρου, έξαιτίας κάποιων λεπτομερειών, έδωσε τό δικαίωμα σέ αρκετούς Εύρωπαίους λογίους νά γελοιοποιήσουν τά πιο Ενδιαφέροντα γεγονότα, πού όφεί- λονται, αν οχι στή γνώση τοΰ κ. ντέ Σουαζέλ, τουλάχιστον στήν κα­τεύθυνση πού εδωσε στούς καλλιτέχνες του, καί ακόμη περισσότερο στά χρήματα πού ξόδεψε γιά άνασκαφές, γιά δώρα πρός τις τουρκικές αρχές, γιά ναύλους καί γιά πολλά άλλα έξοδα αναγκαία σέ μιά τέτοια έπιχείρηση.1

Αύτή ή Εξόχως Εχθρική περιγραφή θά μποροΰσε, άν ήθελε κανείς, νά άποδοθεΐ σέ πολλούς πάτρωνες τής άρχαιολογικής γνώσης. ^Υποβιβάζει ωστόσο τά άπτά επιτεύγματα τοΰ Σουα­ζέλ-Γκουφιέ ώς μαικήνα καί Εμπειρογνώμονα. Ή συλλογή του άπό μάρμαρα ήταν μεγάλη καί πολύτιμη καί σχεδόν γέμιζε τό μέγαρο τοΰ πρεσβευτή στήν Κωνσταντινούπολη, πού εΐχε καί στο παρελθόν φιλοξενήσει πολλές τέτοιες συλλογές καθώς διο­χετεύονταν άπό τό οθωμανικό έδαφος πρός τά μουσεία τής Γαλλίας ή πρός τή λήθη.

Όταν ξέσπασε ή Επανάσταση, ό κόμης, φυσικά, έμεινε χω­ρίς δουλειά. Διέφυγε στή Ρωσία τό 1792. Οί άρχαιότητές του παρέμειναν στήν Τουρκία, δπου είκοσι πέντε άπό τά πενήντα ενα κιβώτια καταστράφηκαν στήν πυρκαγιά τής Σμύρνης, τό1797. Μπόρεσε δμως νά έπιστρέψει τό 1802 στο Παρίσι τοΰ Ναπολέοντα, δπου έχτισε ένα μέγαρο (στά πρότυπα τών κτιρί­ων τής Αθήνας καί τής Παλμύρας) στά Ήλύσια Πεδία, γιά νά στεγάσει δ,τι άπέμεινε άπό τή συλλογή του. Όλοκλήρωσε Ε­πίσης τήν έκδοση τοΰ Ταξιδιού του. Έτσι, ό τελευταίος άπό τούς εύγενεΐς Εμπειρογνώμονες τής Γ αλλίας διατήρησε τήν α­νεξαρτησία του ακόμη καί στά χρόνια τοΰ Ναπολέοντα, ό ό­ποιος έπρόκειτο νά μεταμορφώσει ριζικά τόν τύπο τών καλλι­τεχνικών συλλογών στήν Εύρώπη. Ό Σουαζέλ-Γκουφιέ πέθανε τό 1817* καί στις 20 Ιουλίου 1818, μέσα στο μεγαλόπρεπο μέγαρο τών Μαρμπέφ, τό άποκαλούμενο Ιάαΐΐβ, άντήχησε τό

Page 210: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

212 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σφυρί τοΰ έκπλειστηριαστή, καθώς τό ενα μετά τό άλλο (υπήρ­χαν συνολικά 469) τά αντικείμενα· τής επίπονα συγκεντρωμέ­νης συλλογής —προτομές, έπιγραφές, χαλκά, άντίγραφα, έκ­μαγεΐα, πίνακες ζωγραφικής (άνάμεσά τους καί τριάντα ύδατο- γραφίες τοΰ Φωβέλ) καί σχέδια— κατακυρώνονταν σέ ιδιώτες αγοραστές ή στο μεγάλο Μουσείο τοΰ Λούβρου.

Οί καρποί τών μόχθων καί τών δαπανών τοΰ κόμη παρουσιά­στηκαν καλύτερα στούς δύο τόμους τοΰ Ταξιδιού του. Στον πρόλογο μιλάει γιά τό νεανικό του πάθος νά δει τήν Ελλάδα καί νά βαδίσει στούς άρχαιολογικούς της τόπους, μέ τόν Ό μη­ρο καί τόν Ηρόδοτο άνά χεΐρας* ύστερα άπό σκέψη δμως, εύ­χεται νά ειχε έπισκεφθεΐ τή χώρα δταν θά ήταν πιο ώριμος, δταν ή σκέψη θά μποροΰσε νά μετριάσει τά αίσθήματά του. Ή σκέψη, πάντως, τό μόνο πού κατάφερε ήταν νά σκληρύνει τήν άγανάκτησή του γιά τή σκλαβιά τής Ελλάδας, τήν ύποταγή της στον «άνόητο Μουσουλμάνο», καί είναι βέβαιος δτι ορισμέ­νοι Έλληνες —τουλάχιστον οί Αρβανίτες καί οί Μανιάτες— μποροΰσαν άκόμη νά άναλογιστοΰν τις άρετές τών προγόνων τους καί νά άποτινάξουν τόν τουρκικό ζυγό. (Επιπλέον, ενα νέο έλληνικό κράτος θά άποδυνάμωνε τήν Τουρκία καί θά συνέ­βαλλε στή σταθερότητα τής Εύρώπης.)

Επομένως, τό Γραφικό ταξίδι πρέπει νά τό δοΰμε οχι μόνο ώς τό ύπέροχο ίοΐίο ένός ντιλετάντη, άλλά ώς άπόπειρα —ήδη άπό τήν εικόνα τοΰ τίτλου, δπου είκονίζεται ή Ελλάδα άλυσο- δεμένη άνάμεσα στούς τάφους τών ήρώων— νά άφυπνίσει τή συμπάθεια, τό ένδιαφέρον καί τό θαυμασμό τής Εύρώπης γιά τή γή τής Ελλάδας δπως ήταν τότε. Επαινεί τή γοητεία καί τή φιλοξενία τών Ελλήνων, πού εϊναι γνωστές σέ δσους έχουν έπισκεφθεΐ τή χώρα, οί όποιοι θά άνταποκριθοΰν στο κάλεσμά του, «Εχοπβγθ ΒΚηιιΐδ», «Ά ς έξεγερθεΐ κάποιος».

Ένας σχετικά μικρός άριθμός πινάκων είναι άφιερωμένος σέ κλασικές σκηνές, τομές καί κατόψεις κτιρίων. Ή περιοδεία του είναι αύτό πού δηλώνει: γραφική. Δέν τόν άπασχολοΰν ή άναζή-

Page 211: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 213

τησηκαί ή αποκρυπτογράφηση σκοτεινών καί αποσπασματι­κών επιγραφών, τά μπερδέματα γύρω άπό τοπογραφικές λε­πτομέρειες, ή έπιτόπου Ενασχόληση μέ τον Στράβωνα καί τον Παυσανία* ούτε καν ή ρομαντική άντιμετώπιση τοΰ παρελθόν­τος, χαρακτηριστική τών Εξάρσεων τοΰ Σατωβριάνδου. Ή Ε λ ­λάδα του είναι ή Ελλάδα ένός έστέτ. Ασυνείδητα, ’ίσως, είναι ό πρώτος Εκπρόσωπος ένος νέου τόνου στον Ενθουσιασμό γιά τήν Ελλάδα. Τό πιο Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό τής γενιάς πού ακολούθησε τήν έκδοση τοΰ τρίτου τόμου τών Αρχαιοτή­των της Αθήνας ητοω τό Ενδιαφέρον γιά τήν έλληνική τοπογρα­φία. Γ ιά μιά άκόμη φορά τό Επιστημονικό Ενδιαφέρον άπομα- κρύνεται άπό τήν πιστή αντιγραφή τής έλληνικής λεπτομέρειας γιά σκοπούς καθορισμένους άπό τό αγγλικό γοΰστο καί στρέφε­ται πρός τήν άνεπηρέαστη Εκτίμηση τοΰ έλληνικοΰ τοπίου, τό­σο άπό τήν αισθητική δσο καί τήν ιστορική του άποψη.

Δώδεκα χρόνια μετά τήν έκδοση τοΰ Γραφικού ταξιδιού, τό θέμα τής γραφικότητας εγινε άντικείμενο βίαιης διαμάχης στήν

Αγγλία. Καί οί δύο άντιτιθέμενες άπόψεις καθορίζονταν μέ βάση τή σχέση τής γραφικότητας πρός τό κλασικό τοπίο. Ό Κλώντ Λορραίν ήταν, τελικά, τό πρότυπο καί ό πατέρας δλων τών γραφικών ζωγράφων.2 Οί δύο πρωταγωνιστές ήταν ό Ρ ί­τσαρντ Παίην Νάιτ (ΚίοΗαπΙ Ραγηβ Κηί§Ηΐ) καί ό Γιούβντεϊλ Πράις (υνθάπΐβ Ρποθ), οί όποιοι δημοσίευσαν Εργασίες Επί τοΰ θέματος τό 1794. Ή Εργασία τοΰ Νάιτ έφερε τόν τίτλο Σαηά- δβαρβ: α άίάαούο ροβιη (Τοπίο: ενα διδακτικό ποίημα), Ενώ τό δοκίμιο τοΰ Πράις, Οη ΐΗβ ΡίοΙιΐΓβδψιβ (Περί γραφικότητος).

Άργότερα, ό ποιητής Σέλλεϋ παρατήρησε δτι ολόκληρη ή δια­μάχη άνάμεσά τους δέν ήταν τίποτε περισσότερο άπό δυο άν­τρες «πού γρύλιζαν ό ένας στον άλλον σάν δύο κακοεκπαιδευμέ­να σκυλιά». Εντούτοις, ύπήρχε κάποια ούσία στή φιλονικία. Μολονότι καί οί δύο μπορεΐ νά συμφωνούσαν δτι ή λέξη γραφι­κό «άποδίδεται σέ κάθε άντικείμενο καί κάθε είδους τοπίο πού έχει άπεικονισίέΐ ή μπορεΐ νά άπεικονιστεΐ μέ καλό άποτέλε-

Page 212: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

214 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σμα σέ έναν πίνακα», διαφωνούσαν ώς πρός τούς λόγους τής εύχαρίστησής μας άπό τή γραφικότητα. Ένώ ό Πράις τήν έ­βλεπε ώς άπόρροια μιας γνήσιας αισθητικής άνταπόκρισης πρός τή φύση, προϊόν έμφυτης εκτίμησης τής ώραιότητας τής γραμμής καί τοΰ χρώματος, ό Νάιτ ύποστήριζε δτι οί σκηνές αποκτούσαν τή γραφικότητά τους κυρίως άπό τούς συνειρμούς πού ένέπνεαν.

Δέν είναι ίσως εύκολο νά συλλάβει κανείς τό θέμα άφηρημέ- να. Ό Βύρων τό συμπύκνωσε συγκεκριμένα καί μέ ένάργεια σέ ένα γράμμα του πρός τόν Τζών Μάρραιη τόν Μάρτιο τοΰ 1821:

Θά μοΰ ποΰνε δτι ή «Φύση» τής Αττικής θά ήταν πιο ποιητική χωρίς τήν «Τέχνη» τής Ακρόπολης; τοΰ Θησείου; καί δλων τών ελλη­νικών καί ένδοξων μνημείων τής τέλειας καλλιτεχνικής της μεγαλο- φυΐας; Ρώτησε τόν ταξιδιώτη τί τοΰ προκαλεΐ μεγαλύτερη έντύπωση ώς πιο ποιητικό, ό Παρθενώνας ή ό βράχος στον όποιο στέκεται; Οί κολόνες στο ακρωτήριο τοΰ Σουνίου ή τό ίδιο τό ακρωτήριο; Ό βρά­χος στούς πρόποδές του ή ή σκέψη δτι τό πλοίο τοΰ Φώλκονερ χτύ­πησε πάνω σ’ αύτόν;3

Γιατί ή γραφικότητα συνδεόταν τόσο στενά μέ τό τοπίο τής Ελλάδας; Πρώτα πρώτα ύπάρχει μιά άπλή ιστορική άπάντηση. Ή προτίμηση γιά τή γραφικότητα γεννήθηκε άπό τό παραδο­σιακό ένδιαφέρον κάθε νέου πού έκανε τό έκπαιδευτικό του τα­ξίδι γιά τό τοπίο, τήν ιστορία καί τις άρχαιότητές. Ξαφνικά δμως ξέσπασαν οί Ναπολεόντειοι Πόλεμοι. Τό μεγαλύτερο μέ­ρος τής Βόρειας Εύρώπης έγινε στήν ούσία απρόσιτο στούς

Άγγλους, πού κινδύνευαν νά αιχμαλωτιστούν (δπως ό Έντουαρντ Ντόντουελ ή ό Λόρδος Έλγιν) ή, άκόμη χειρότερα, ήταν στά χέρια τών Γάλλων. Έπρεπε νά βρεθοΰν νέα πεδία γ ι’ αύτές τις καλλιτεχνικές καί μορφωμένες ψυχές. Ή Ελλάδα ήταν τό έπό- μενο βήμα, στήν άλλη άκρη τής Μεσογείου, καί ήταν ήδη καθα­γιασμένη άπό τούς μύθους πού είχαν άπορροφήσει στο σχολείο.

Page 213: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Άπό τήν άποψη του καλλιτέχνη, ή πιο σημαντική πρόσφατη έπίσκεψη ήταν τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ (βλ. Κεφάλαιο ζ'). Μιά άπό τις πρώτες παραγγελίες τοΰ Στιούαρτ μετά τό ταξίδι τους ήταν νά διακοσμήσει τό πάρκο τοΰ Σάγκμπορω, στο Στάφορντ- σιαρ (1760-65), μέ μιά σειρά πολυτελή κτίρια χωρίς ειδική χρήση, μετατρέποντάς το σέ ένα άπό τά πρώτα νεοκλασικά γραφικά τοπία. Εξαρχής τό έλληνικό καί τό γραφικό συνδέον­ταν. Γιά τόν Όράτιο Ούώλπολ, ή εισαγωγή τοΰ άρχιτεκτο- νημένου κήπου άπό τόν Ούίλλιαμ Κέντ στή δεκαετία τοΰ 1730 ήταν υπεύθυνη γιά «τήν παλινόρθωση τής Ελλάδας». Εντού­τοις, ένας κήπος σάν τό Σάγκμπορω δέν ήταν πραγματικά γραφικός. Πρώτα πρώτα, δέν είχε αρκετή σύνθεση: τά μνημεία ήταν άπλώς βολικά τοποθετημένα σέ πλεονεκτικά σημεία. Ε ­πιπλέον, τό ύφος τοΰ τοπίου τοΰ Στιούαρτ δέν άρεσε ούτε στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ ούτε στον Γιούβντεϊλ Πράις. Ό Νάιτ, δπως συνάγεται, έξέφρασε τήν αποδοκιμασία του χωρίς περι­στροφές.

Εύλογημένος πάλι δποιος άνάμεσα στά φουντωτά τά δέντρα κάποιου έρειπωμένου κάστρου τούς ψηλούς τούς πύργους βλέπει* ... Κι άκόμη εύτυχέστερος αύτός (τήν τύχη του αν νιώθει) πού βλέπει ένός ναοΰ νά ορθώνονται σπασμένες οί κολόνες, άνάμεσα σέ θραύσματα γλυπτά, ριγώντας απ’ τήν πτώση τους, κι άπομεινάρια έπισφαλή τοΰ μαρμαρένιου τοίχου* ...Έδώ άς μή φανεί άντιγραφεύς δουλοπρεπής μιμήσεις νά φυτέψει εύτελεΐς*νά δείξει τό φτωχό Μπααλμπέκ στο μάτι σμικρυμένο, καί τής Ποσειδωνίας τούς ναούς μέ κίονες δυο μέτρα! Τεφροδόχους καί κενοτάφια γεμάτες οί κοιλάδες μας, κι οβελίσκοι ξεπετάγονται στούς λόφους πάνω!

Βλέπετε, δέν έπιτρέπονται μικροσκοπικές αντιγραφές κλα­σικών οικοδομημάτων. Καλύτερα ένα έρειπωμένο κάστρο (με­σαιωνικό)* άλλά καλύτερα άπ’ δλα ένας έρειπωμένος ναός (κλα­σικός). Ό Πράις θά συμφωνοΰσε μ’ αύτό:

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 215

Page 214: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

216 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ένας ναός ή ενα ανάκτορο έλληνικής αρχιτεκτονικής, σέ άψογη κα­τάσταση, καί μέ τήν έπιφάνειά του καί τό χρώμα του λείο καί ομαλό, είτε σέ πίνακα ε’ίτε στήν πραγματικότητα, είναι κάτι ομορφο* σέ ε­ρείπια είναι γραφικό. ... Κτίρια έλληνικής αρχιτεκτονικής, ακόμη κι έκεΐ δπου τό κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι ή μεγαλοπρέπεια, έχουν μολοντούτο ανάμεικτο εναν αέρα κομψότητας* έτσι, μέ τόν ίδιο τρό­πο, δταν γίνουν γραφικά άπό τό γεγονός δτι κείτονται σέ έρείπια, τό χαρακτηριστικό τής ωραιότητας παραμένει στις μορφές τους καί στο διάκοσμό τους, δσο κι άν εΐναι παραμορφωμένα —πράγμα πού ούσιω- δώς τά διακρίνει άπό τά έρείπια τών κάστρων καί τών άπλώς ογκω­δών κτιρίων. Αύτό μπορεΐ νά έξηγήσει τά έλάχιστα παραδείγματα έρειπίων πού εΐναι χωρίς καθόλου στολίδια, καί μέ έντονη έμφαση στά σπασμένα τμήματά τους, στούς πίνακες του Κλώντ. ... Είναι άκρως αξιοσημείωτο δτι άπό τούς δύο πιο διάσημους ζωγράφους άποκλει- στικώς τοπίων, τόν Γκασπάρ καί τόν Κλώντ, αύτός πού ζωγράφιζε άγρια, τσακισμένη, γραφική φύση, μετά βίας έχει βάλει κάποιο άπό έκεΐνα τά κτίρια τά όποια θεωρούμε τά πιο γραφικά* καί δτι ό άλλος, πού ή προσοχή του σέ καθετί ήπιο, ελκυστικό καί ομορφο εΐναι σχε­δόν παροιμιώδης, έχει συγκριτικά λίγους πίνακες χωρίς αύτά.

. Οί γραμμές αύτές θά μπορούσαν νά εΐναι συνταγή γιά δλους τούς ζωγράφους πού συνέρρεαν στήν Ελλάδα καί άρχιζαν νά άπεικονίζουν τό τοπίο —ποτέ χωρίς κάποιο κατάλοιπο άπό άρ- χαΐο κτίριο, μερικές φορές παραμορφωμένο, τοποθετημένο σέ άλλο μέρος ή έπινοημένο κατά τά γούστα του ζωγράφου, πάντα δμως έρειπωμένο, γιά νά δίνει στον πίνακα τό κέντρο βάρους, ένα στοιχείο άντίθεσης καί νοσταλγίας. Μέ εφόδιο τήν κλασική παιδεία τους, χωρίς σαφή Επίγνωση τοΰ κάλλους πού εΐχε ήδη άρχίσει νά άποκαλύπτεται άπό τά έργα τοΰ Στιούαρτ καί τοΰ Ρεβέτ καί τις πολυτελείς έκδόσεις τοΰ Ντάλτον καί τοΰ Λέ Ρουά, μέ τήν ύποστήριξη μεγάλης συνοδείας υπηρετών καί ύ- ποζυγίων, καί Εμψυχωμένοι άπό τήν άγγλική τους αύτοπεποί- θηση δτι άκόμη καί μιά χώρα πού ήδη προετοιμαζόταν γιά μιά έπανάσταση πού άπεΐχε λιγότερο άπό τριάντα χρόνια θά τούς φιλοξενούσε πρόθυμα, οί νέοι συνέρρεαν στήν Ελλάδα. Ζωγρά­

Page 215: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 217

φοι, άρχιτέκτονες, ποιητές καί στιχοπλόκοι, δλοι κατέγραφαν τις εικόνες τους άπό τά Ίόνια Νησιά, τόν Μόριά, άκόμη καί τά φρούρια τής Ηπείρου καί τής Αλβανίας, τό φέουδο τοΰ τρομε­ρού Άλή Πασα τών Ίωαννίνων. Τά νησιά τοΰ Αιγαίου καί ή άκτή τής Μικρας Άσίας δέν τούς τραβούσαν σχεδόν καθόλου.

Οί ζωγράφοι, δπως ήταν φυσικό, ένδιαφέρονταν γιά τή γρα­φική άπεικόνιση τοΰ τοπίου. Χωρίς μελαγχολία γιά τή χαμένη ομορφιά, χωρίς τό μεγαλείο τοΰ Τέρνερ, ή γοητεία τών έργων τους βρίσκεται στά έρείπια καί στά ομορφα κορίτσια, στις καμή­λες καί στις έξωτικές ένδυμασίες Ελλήνων καί Τούρκων, πού στολίζουν τά χαλάσματα καί τούς λόφους.

Άπό τόν Τόμας Χόουπ τό 1795, μέ τά κομψά του σχέδια τών νησιών τοΰ Αιγαίου, μέχρι τήν άπαλή λάμψη τοΰ Τσάρλς

Ήστλεϊκ στή δεκαετία τοΰ 1820, ύπάρχει μιά ολόκληρη γκάμα διαθέσεων: τά καλοφτιαγμένα τοπία τοΰ Ούίλλιαμ Γκέλ, δπως ή φωτεινή Κοιλάδα τών Τεμπών μέ τά νερά της* τά ρεαλιστικά σχέδια τοΰ Μισέλ Φρανσουά Πρεώ ή τοΰ Σεμπαστιέν Ίττάρ* τό λαμπρό φώς τού Ντόντουελ* οί διαυγείς ύδατογραφίες τού Ούίλλιαμ Ούώκερ* οί άτμοσφαιρικές σκηνές τοΰ Χαίηγκαρθ, πού συνόδευαν τά ποιήματά του, ή τά άκρως ρομαντικά τοπία πού χαράχτηκαν γιά τά Ταξίδια τοΰ Τόμας Σμάρτ Χιούζ* τά προσεγμένα καί ήρεμα, έπιμελώς γραφικά σχέδια τοΰ Τσάρλς Κόκκερελ, ό ψυχρός καί άκριβής Τζόζεφ Κάρτραϊτ, τά στιγμο- γραφημένα βουνά τοΰ Ούίλλιαμ Πέιτζ ή ή χρυσή άνταύγεια πού λούζει τό ναό τής Αφαίας ή τά Προπύλαια στήν άπόδοση τοΰ Ούίλλιαμς.

Τό πόσο είχε προχωρήσει ή γνώση τοΰ έλληνικοΰ τοπίου μπορεί νά φανεί άπό τή σύγκριση αύτών τών φωτεινών εικόνων μέ τή ροκοκό φαντασία τοΰ Βαττώ στήν Επιβίβαση γιά τά Κύθηρα (1717). Είναι ή διαφορά άνάμεσα στο Στάουρχεντ ή τό Στόου καί τό ναό τής Αφαίας στήν Αίγινα. Είναι ή διαφορά άνάμεσα στον Φενελόν καί στήν (τουλάχιστον έπιχειρηθείσα) σύλληψη τής κοινωνικής πραγματικότητας στον Άνάχαρση τού

Page 216: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

218 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

’Αβα Μπαρτελεμύ ή τον Αναστάσιο τοΰ Τόμας Χόουπ. Εΐναι, έπίσης, ή διαφορά ανάμεσα στήν ψεύτικη διακοσμητικότητα πού έκανε τόν Πόουπ νά βάλει λουλούδια στις δχθες τοΰ όμηρι- κοΰ ποταμοΰ Ξάνθου, καί στή νοσταλγική γραφικότητα τής ποίησης τοΰ Ούίλλιαμ Χαίηγκαρθ ή τοΰ Ούώλλερ Ρόντουελ Ράιτ.

Οί κήποι τοΰ Στιούαρτ καί τοΰ Ρεβέτ εΐναι φανερά άντίστοι- χοι μέ τό δραμα τής Ελλάδας δπως παρουσιάζεται στήν τέχνη τοΰ πρώτου μισοΰ τοΰ 18ου αιώνα. Οί Έλληνες τοΰ Φενελόν άκολουθοΰσαν τό δρόμο τής άρετής μέσα σ’ ένα σκηνικό επιμε­λημένης αγριάδας καί άρκαδικοΰ αύθορμητισμοΰ, πού δφειλε πολλά στήν άγροτική κομψότητα τών Βερσαλλιών άλλά καί στήν άνάγνωση τοΰ Όμήρου. Ή Ελλάδα ήταν ό παράδεισος εκείνων πού ζητοΰσαν τή φυγή άπό τήν πραγματικότητα, καί παρέμεινε έτσι, μισόν αιώνα μετά τόν Φενελόν, στις ροκοκό νουβέλες τοΰ Βήλαντ. Άλλά ό πίνακας τοΰ Βαττώ εΐναι ένα έργο μέ ύπερβολική άμηχανία —έτσι πού διαιωνίζει μιά άτελεύ- τητη άναχώρηση— γιά νά άπορριφθεΐ ώς απλώς χαριτωμένο. Δέν θά άγαποΰν γιά πάντα αύτοί οί άρλεκίνοι, ούτε θά εΐναι γιά πάντα όμορφες αύτές οί κολομπίνες: ή Αρκαδία εΐναι κλειστή στις σύγχρονες ύποκρισίες καί φιλοδοξίες, καί τό μόνο πού μπο­ρεΐ νά κάνει κανείς εΐναι απλώς νά τήν έπίισκεφθεΐ. Ό πίνακας σηματοδοτεί τήν άνεπάρκεια τής μόδας τοΰ ροκοκό, πού ύποχω- ροΰσε μπροστά στή σκληρότερη νοσταλγία τής γραφικότητας.

Ωστόσο, οί νεαροί Άγγλοι πού επισκέπτονταν τήν Ελλάδα άπέρριπταν τό ροκοκό, οχι δπως ό Ντιντερό καί ό Γ καίτε γιά τήν έπιπολαιότητα καί τήν άσχετοσύνη του πρός τά βαθύτερα άνθρώπινα ένδιαφέροντα, άλλά γιά τήν άνεπάρκειά του άπέναν- τι στο πραγματικό τοπίο καί τήν ιστορική τους αίσθηση. Ή άνακάλυψη τοΰ έλληνικοΰ τοπίου ήταν έκεΐνο πού άλλαξε τήν κατανόηση τής έλληνικής ιστορίας. Καί ή ιστορική αίσθηση ή­ταν έκεΐνο πού έδωσε στο έλληνικό τοπίο τήν ιδιαίτερη σπου- δαιότητά του στή θεωρία τής γραφικότητας.

Page 217: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 219

Οί ζωγράφοι, βεβαίως, δέν θεωρούσαν ύποχρέωσή τους τήν άκριβή αναπαράσταση τοΰ τοπίου περισσότερο άπό δσο ό Λέ Ρουά. Έτσι, εγινε τόσο ούσιώδες γιά τό τοπίο μέ άρχιτεκτονή- ματα αύτό πού ό Άντονυ Γούντ άποκαλοΰσε «υποδειγματική εύθραυστότητα τών ερειπίων», ώστε συνέβαινε νά είσάγονται έρείπια έκεΐ δπου δέν ύπήρχαν. Ή σημασία τοΰ έρειπίου προχω- ροΰσε πολύ πέρα άπό τή ρομαντική φρικίαση γιά τήν παροδικό- τητα τών έγκοσμίων: άπέρρεε άπό μιά άσκηση τής ιστορικής φαντασίας. Ένώ στον Ντιντερό άρεσαν τά έρείπια γιατί τοΰ ύπενθύμιζαν τήν αιωνιότητα καί τή μικρή διάρκεια τοΰ άνθρώ- που μέσα στήν ιστορία, σ’ αύτούς τούς άνθρώπους άρεσαν ά- κριβώς γιατί ήταν τά προϊόντα τοΰ χρόνου, πού πρέπει νά τόν θυμόμαστε. Ή αύγή τής ιστορικής συνείδησης συνδεόταν άνα- πόσπαστα μέ τήν έπιθυμία νά συσχετιστεί τό ήρωικό παρελθόν μέ τό τοπίο στο όποιο ειχε διαδραματιστεί. «Σχεδόν κάθε βρά­χος», εγραφε ό Έντουαρντ Ντόντουελ, «κάθε άκρωτήρι, κάθε τοπίο, είναι στοιχειωμένα άπό τις σκιές τών κραταιών νεκρών. Κάθε σπιθαμή τοΰ έδάφους μοιάζει νά άσφυκτια άπό ιστορικές μνήμες* ή δανείζεται κάποια ισχυρή άλλά άόρατη γοητεία άπό τις έμπνεύσεις τής ποίησης, τά άποτελέσματα τής μεγαλοφυΐας ή τις πράξεις έλευθερίας ή πατριωτισμού» {Ταξίδια, I, ίν).

Άλλά οί περιηγητές δέν ζητοΰσαν μόνο νά βροΰν ήθικά μαθή­ματα σέ κάθε πέτρα (δπως τά ειχε βρει ή Αναγέννηση σέ λεί­ψανα δπως τά νομίσματα ή τά άγάλματα)* πολλοί έπιθυμοΰσαν νά θέσουν τις πέτρες στήν ύπηρεσία ένός δυσκολότερου ίστορι- κοΰ έγχειρήματος. Ό Γκαΐτε -είχε ύποστηρίξει, καί ισως άπο- δείξει, δτι οί έλληνικές μορφές δέν μποροΰσαν νά μεταφερθοΰν άπείραχτες στο σύγχρονο περιβάλλον. Οί περιηγητές εβλεπαν κι αύτοί δτι ή πραγματική Ελλάδα είχε μικρή σχέση μέ τήν ει­δυλλιακή Έδέμ τής Αναγέννησης καί τοΰ ροκοκό. Ή δυσανα- λογία άνάμεσα στά ήρωικά επιτεύγματα άπό τή μιά μεριά καί τις καταρρέουσες δόξες τοΰ τοπίου ή τήν άθλια κατάσταση τών σύγχρονων Ελλήνων άπό τήν άλλη οδήγησε στή διαπίστωση

Page 218: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

220 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

δτι τδ παρελθόν είναι στήν ούσία μιά άλλη χώρα καί δτι οί Έλληνες είχαν όντως κάνει τα πράγματα μέ διαφορετικό τρόπο.

Αύτή ή ξαφνική αναγνώριση μιας πραγματικής Ελλάδας, τών Τούρκων, τών ληστών, τής φτώχειας καί τών έρειπίων, συ­νέπιπτε μέ μιά καινούρια τάση στή μάθηση, πού άρχισε στή Γοτίγγη (ΟδΙΐίη§βη) στή δεκαετία τοΰ 1790 άπό τόν Φ. Α. Βόλφ καί έπρόκειτο νά μεταμορφώσει τήν άντίληψη τών μορ­φωμένων γιά τήν αρχαία Ελλάδα. Γιά πρώτη φορά οί άνθρω­ποι έπιθυμοΰσαν νά γνωρίσουν τούς Έλληνες δπως πραγματικά ήταν. Μακριά άπό τήν άνιστορική άρχαιομάθεια τοΰ 17ου αιώ­να, μακριά άπό τόν ντιλετάντικο ένθουσιασμό, πού εβλεπε τις έλληνικές φόρμες άπλώς σάν ύλικό πρός χρήση τών Άγγλων καλλιτεχνών, τό έκκρεμές τής κατανόησης κινήθηκε πρός τήν άντίθετη σκοπιά, πού εκανε τούς άρχαίους τόσο ξένους δσο ή­ταν καί οί Ερυθρόδερμοι ή καί οί ιθαγενείς τών νησιών τοΰ Είρηνικοΰ, γιά τούς οποίους οί έξερευνητές άρχιζαν νά στέλ­νουν τις πρώτες γοητευτικές άναφορές τους.

"Αν τό παρελθόν είναι πράγματι μιά ξένη χώρα, πρέπει νά σκέφτηκαν οί άνθρωποι αύτών τών άντιλήψεων, τότε είναι ά- ναγκαΐο νά έπισκεφθεΐ κανείς μιά ξένη χώρα γιά νά βρει τό πα­ρελθόν. Οί Άγγλοι ήταν σαφώς οί περισσότεροι —καί οί πιο άποτελεσματικοί— άπό δσους ήρθαν γιά νά μελετήσουν τό πε­δίο τής Ελλάδας, καί οί απαρχές αύτής τής ειδικότητας όφεί- λονται ίσως σέ ενα άπό τά πιο παράδοξα χαρακτηριστικά τής μανίας μέ τή γραφικότητα, δηλαδή στο ξαφνικό ένδιαφέρον γιά τόν Παυσανία (άκμασε περί τό 150 μ.Χ.)? τόν Μπαίντεκερ τής άρχαίας Ελλάδας, πού τό ονομά του τό συναντήσαμε ήδη επα­νειλημμένα. Ό Παυσανίας, πού έζησε τήν εποχή τοΰ Μάρκου Αύρηλίου (121-180) καί ολοκλήρωσε τή συγγραφή τής Ελλά­δος περιηγήσεως περί τό 176 μ.Χ., υπήρξε ή κιβωτός τής με­γαλύτερης συλλογής τοπογραφικών πληροφοριών γιά τήν άρ- χαία 'Ελλάδα πού βρισκόταν στή διάθεση τοΰ σύγχρονου κό­σμου. Ή Περιηγησίς του, σέ δέκα βιβλία, κάλυπτε δλες τις

Page 219: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 221

περιοχές τής κυρίως Ελλάδας, έκτος άπό τήν Ήπειρο, άλλά παρέλειπε τά νησιά καί, τό πιο έκπληκτικό, τή γενέτειρά του

Ιωνία. Μέ άλλα λόγια, έπικεντρωνόταν στή ρωμαϊκή έπαρχία τής Ελλάδας, περιγράφοντας κτίρια καί μνημεία δπως διατη­ρούνταν στις μέρες του, μέ άφθονες ιστορικές πληροφορίες, δ­πως ενας σύγχρονος τουριστικός οδηγός.

Ή γνώση τών έλληνικών άποτελοΰσε πάντα σπάνιο προσόν, άν καί ό Μεούρσιος συμβουλεύτηκε τόν Παυσανία στά κείμενά του γιά τήν Αθήνα. Τό 1762 ό Στιούαρτ θρηνούσε έπειδή δέν ύπήρχε διαθέσιμη μετάφραση του έ'ργου, πού ήταν τόσο σπου­δαίο γιά δποιον έπιθυμοΰσε νά μελετήσει τήν τοπογραφία καί τά μνημεία τής Ελλάδας. Ό ίδιος, δπως είδαμε, μετέφρασε ενα κομμάτι άπό τήν περιγραφή τής Αθήνας στον πρώτο τόμο τών 9Αρχαιοτήτων της 9Αθήνας. Τά τελευταία χρόνια τοΰ 18ου αιώνα, σχεδόν ταυτόχρονα, δύο συγγραφείς βοήθησαν στήν έπί- λυση αύτοΰ τοΰ προβλήματος μέ τις δικές τους έκδοχές τοΰ μακροσκελοΰς έργου. Ή πρώτη ήταν τοΰ Γιούβντεϊλ Πράις (1780) καί ή δεύτερη τοΰ πλατώνιστή Τόμας Ταίηλορ (1794).

Ό Γιούβντεϊλ Πράις ήταν έπίσης ό συγγραφέας τοΰ Δοκι­μίου περί γραφικότητος (βλ. σ. 213), καί άξίζει νά άναρωτηθεΐ κανείς ποιο κοινό στοιχείο κίνησε τόν ένθουσιασμό του σ’ αύτά τά δύο φαινομενικώς τόσο διαφορετικά θέματα. Ό σχολιαστής του Φρέιζερ άπέρριπτε τόν Παυσανία ώς ειδήμονα περί τό το­πίο, άλλά στο ίδιο άπόσπασμα άποκαλύπτει τούς στενούς δε­σμούς του μέ τή ((συνειρμική» θεωρία τής γραφικότητας:

Οί πεδιάδες πού διασχίζει, οί ποταμοί πού διαβαίνει, οί λίμνες καί οί θάλασσες πού βλέπει νά λάμπουν πέρα μακριά, ώς καί τά λουλούδια πού ξεφυτρώνουν δίπλα στο μονοπάτι του, σχεδόν δέν ύπάρχουν γ ι’ αύτόν, παρά μόνο αν είναι ιερά γιά κάποιον θεό, ή κατοικοΰνται άπό τό πνεΰμα κάποιων στοιχείων, ή διότι ανακαλούν κάποια ανάμνηση τοΰ παρελθόντος, κάποια παλιά ρομαντική ιστορία άτυχου έρωτα ή θανά­του. ... ""Αν κοιτάζει τά βουνά, δέν είναι γιά νά δει τις χιονισμένες κορυφές νά λαμποκοπούν στον ήλιο μέ φόντο τό γαλάζιο, ή τά μελαγ­

Page 220: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

222 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χολικά πευκοδάση πού στολίζουν τις πλαγιές τους καί καθρεφτίζονται κάτω στή σκοτεινή λίμνη: το κάνει γιά νά σου πει δτι ό Δίας ή ό Άπόλλωνας ή ό θεός Ήλιος λατρεύεται στήν κορυφή τους, δτι οί Θυιάδες* παραληρούν σ’ αύτά πάνω άπό τά σύννεφα, ή δτι ό Πάνας άκούστηκε νά παίζει τή σύριγγά του στά έρημικά λαγκάδια τους. ... Τή θέα τής θάλασσας άπό τήν Ακρόπολη τής Αθήνας τήν προσέχει, οχι έπειδή άστράφτει σά λιωμένο ζαφείρι, άλλά γιατί άπό αύτό τό ύψος ό γερο-Αίγέας προσπαθούσε νά ξεχωρίσει στή γαλάζια άπεραν- τοσύνη τά λευκά πανιά του γιου του πού έπέστρεφε, κι έπειτα ρίχτηκε μέ τό κεφάλι άπό τό βράχο όταν διέκρινε τό καράβι μέ τά μαΰρα πανιά νά κατευθύνεται πρός τό λιμάνι τής Αθήνας.4

Ό Παυσανίας, δπως οί μεταγενέστεροι καλλιτέχνες, επηρεα­ζόταν ισχυρά άπό τή μελαγχολία τών έρειπωμένων πόλεων καί τών Θλιβερών λειψάνων τοΰ γκρεμισμένου μεγαλείου. Γ ι ’ αύ­τόν, δπως καί γιά τόν 18ο αιώνα, ή κλασική αρχαιότητα ήταν ενας χαμένος κόσμος θεόμορφων άνδρών καί ήρώων, μέ έντονη ομορφιά καί συναρπαστική διάνοια. Θρήνησε γιά τό ερειπωμένο σπίτι τοΰ Πινδάρου /στή Θήβα* σχολίασε τήν παρουσία ληστών γύρω άπό τά έρείπια τών Έλευθερών κι έγραψε γιά τή Μεγα- λόπολη τής Αρκαδίας:

Δέν μέ έξέπληξε πού ... έχασε δλη της τήν ομορφιά καί τήν παλιά της εύημερία, ή πού τό μεγαλύτερο μέρος της κείτεται σήμερα σέ έρείπια, γιατί γνωρίζω δτι ό θεός άρέσκεται νά δημιουργεί δλο καινού­ρια πράγματα καί δτι ή Τύχη μεταβάλλει τά πάντα, δυνατά καί αδύ­ναμα, καί δσα γίνονται καί δσα χάνονται, καί δλα τά κινεί δπως έκείνη θέλει κατά άδήριτη άνάγκη.

Δέν έπεσε μόνο ή Μεγαλόπολη θύμα τών μεταβολών τής Τύχης, άλλά καί οί Μυκήνες, οί Θήβες τής Αίγύπτου, ό Όρ- χομενός τών Μινύων, ή Δήλος, ή Τίρυνθα, ή Σελεύκεια στον ’Ορόντη, άκόμη' καί τό καταποντισμένο νησί Χρύση κοντά στή

* [Άλλη ονομασία γιά τις Βάκχες. Θυία ονομαζόταν ή πρώτη ιέρεια τοΰ Διονύσου, ή πρώτη πού τέλεσε τά μυστήριά του.]

Page 221: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Λήμνο (Παυσανίας VIII, 33, 1-4). Πράγματι μελαγχολικός α­πολογισμός.

Αύτή ήταν μιά πλευρά τής εύαισθησίας του πού μπορούσε νά άγγίξει τή φιλοκαλία τοΰ ύστερου 18ου αιώνα. Δέν ύπάρχει παρά λίγη σύγχρονη ζωή στον Παυσανία: ή Ελλάδα είναι ενα τοπίο πού τό νόημά του βρίσκεται στά έρείπιά του.

Εντούτοις ό Παυσανίας ένδιαφερόταν επίσης σοβαρά νά ξα- ναβρεΐ καί νά περιγράφει κάθε φυσικό άπομεινάρι τής δόξας τής Ελλάδας, πού ειχε ήδη ήλικία έξι αιώνες. Ένα φρεσκοα- φυπνισμένο ιστορικό ένδιαφέρον μποροΰσε νά άποσπάσει άπό τις σελίδες του πολύ περισσότερες πληροφορίες άπό δσες θά μποροΰσε ποτέ νά δώσει ό Στράβων. Ό χι μόνο ιστορία καί μύθος, τελετουργία καί λατρεία, άλλά καί άδιαμφισβήτητα στοιχεία γιά τή θέση τών πόλεων, τις οχυρώσεις, τούς ναούς, τούς θησαυρούς, άκόμη καί γιά συγκεκριμένα καλλιτεχνήματα, ήταν δλα συγκεντρωμένα στο έργο του. Κι έτσι, δίπλα στον κόσμο τών ζωγράφων καί τών ποιητών, ξεπετάχτηκε ένας νέος κόσμος πεζοπόρων μελετητών τοΰ τόπου: ό κόσμος τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Γκελ καί τοΰ Φρανσουά Πουκεβίλ (στον όποιο οφεί­λουμε τήν παλαιότερη περιγραφή τών έρειπίων τής Μαντί- νειας, τό 1798)· τοΰ Έντουαρντ Ντόντουελ καί τοΰ Τζών Τουέ- ντελ, τοΰ Λόρδου Άμπερντήν καί τοΰ Τζών Κάμ Χόμπχαους, τοΰ Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ καί, πάνω απ’ δλους, τοΰ λο- χαγοΰ Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ.

Ένώ οί ζωγράφοι καί οι περιηγητές άναζητοΰσαν μόνο τοπία καί άξιοπερίεργα, οί τοπογράφοι είχαν σοβαρότερες προθέσεις. Μέ τόν έξάντα καί τον κανόνα στο χέρι, όργωναν τήν ελληνική ύπαιθρο, «τακτοποιώντας τή γεωγραφία» τής Αττικής, ταυτί­ζοντας τήν τοποθεσία τοΰ Δίου ή τής Δωδώνης, διαπληκτιζό- μενοι ή καί άλληλογρονθοκοπούμενοι στήν περιοχή τής Τροίας, καί βλέποντας σέ κάθε πηγή μιά σπηλιά τών Μουσών, σέ κάθε άλσος ένα καταφύγιο τών Κενταύρων. Ή Ρόουζ Μακώλυ σαρ­κάζει: «Όλος αύτός ό καθορισμός τών θέσεων πρέπει νά ήταν

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 223

Page 222: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

224 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πολύ γοητευτική έργασία»* σίγουρα δμως τήν έβρισκαν σπου­δαία οί άνθρωποι πού ή μόρφωσή τους έπικεντρωνόταν στούς κλασικούς τής έλληνικής ιστορίας καί γιά τούς οποίους ό Πελο- ποννησιακός πόλεμος ήταν πιο οικείος άπό τήν ιστορία τής Αγγλίας. Σ ’ αύτούς τούς ανθρώπους τό έλληνικό παρέλθόν βρή­κε τούς πιστούς του υπηρέτες.

"Έντουαρντ Ντόντουελ καί Ούίλλιαμ Γκελ

Ό Έντουαρντ Ντόντουελ (Εά^απί ϋθ(1\νβ11) ταξίδεψε γιά πρώ­τη φορά στήν Ελλάδα τό 1801, δταν έκανε περιοδεία στά Ίό- νια νησιά. Ένα δεύτερο ταξίδι, πού τό χρηματοδότησε ό ίδιος (δέν χρειάστηκε ποτέ νά ψάξει γιά έμμισθη απασχόληση), τόν οδήγησε άπό τή Ζάκυνθο στήν Αθήνα. Στήν Αττική ένωσε τις δυνάμεις του μέ τοΰ Ούίλλιαμ Γκελ (^ίΐΐί&ιπ Οβίΐ) καί τοΰ Σέρ Τσάρλς Μονκ ( 5 ι γ ΟιαΗβδ Μοποΐί): τόσο ό Ντόντουελ δσο καί ό Γκελ έπρόκειτο νά δημοσιεύσουν περιγραφές τών τα- ξιδιών τους, ό Ντόντουελ τό 1821 καί ό Γκέλ τό 1823. Τό έρ­γο τοΰ Ντόντουελ ήταν πλούσια εικονογραφημένο μέ δικά του γραφικά (άλλά πιστά) σχέδια, ένώ ό Γκέλ ειδικευόταν στις ύ- δατογραφίες. «Κάθε τοποθεσία είκονίζεται δπως είναι πραγ­ματικά», καυχιόταν ό Ντόντουελ, προσθέτοντας δτι ειχε συγ­κεντρώσει έξακόσια σχέδια τοΰ Σινιόρ Πομάρντι άπό τή Ρώ­μη καί άλλα τετρακόσια δικά του. (Ό Πομάρντι, δυστυχώς, διακρίθηκε σ’ αύτή τήν περιοδεία σκαλίζοντας τήν ύπογραφή του ασέ μισή ντουζίνα σημεία» πάνω στο Μνημείο τοΰ Φιλο- πάππου.)

Στήν Αττική άνοιξε τάφους κι άρχισε νά σχηματίζει μιά μεγάλη συλλογή αγγείων (πού αργότερα έμελλε νά πουληθοΰν δλα στον Λουδοβίκο Α' τής Βαυαρίας). Είχε μόλις αρχίσει νά γίνεται τής μόδας ή συλλογή παρόμοιων αντικειμένων, μετά τά εύρήματα τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον στήν Έτρουρία. Καθώς

Page 223: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 225

όμως απούσιαζε όποιοδήποτε ιστορικό πλαίσιο, ήταν έφικτή μόνο έπιφανειακή τεχνοκριτική.

Φυσικά, ό Παυσανίας ήταν ό μόνιμος σύντροφος τοΰ Ντό- ντουελ καθώς περιόδευε άπό τήν Αττική στή Θεσσαλία καί πίσω στήν Πελοπόννησο. Στις άρχές τοΰ 1806 ήταν στις Μυκή­νες: «Πλησίασα τήν κυκλώπεια πόλη τοΰ Πέλοπα μέ σεβασμό μεγαλύτερον άπ’ δσο μοΰ είχε έμπνεύσει οποιοσδήποτε άλλος τόπος στήν Ελλάδα». Τά λιοντάρια στήν πύλη τόν γοήτευσαν, μολονότι άναρωτήθηκε, μάλλον αύθαίρετα, μήπως ή κολόνα άνά- μεσά τους άναπαριστοΰσε ένα βωμό δπου έκαιγε φωτιά, καί παρατήρησε δτι τά λιοντάρια στά αιγυπτιακά ιερογλυφικά συμ­βόλιζαν τό νερό —παρατήρηση ένός οχι καί πολύ κριτικοΰ μυα- λοΰ. Εντούτοις, ταύτισε τό Θησαυρό τοΰ Άτρέα μέ τό κτίριο πού άναφέρεται άπό τόν Παυσανία. (Λιγότερο άπό δύο χρόνια άργότερα λεηλατήθηκε άπό τόν Βελή Πασά, τόν κυβερνήτη τοΰ Μόριά, ώς «τάφος τοΰ Άγαμέμνονα».)

Πάνω στήν Οίτη συγκινήθηκε, καθώς άναλογίστηκε τήν έλ- ληνική τραγωδία: «Λυπήθηκα πολύ πού ειχα παραλείψει νά ε­ξετάσω τις κορυφές τής Ο’ίτης, γιατί θά μποροΰσε πιθανόν νά άποκαλυφθεΐ ή προέλευση τοΰ μύθου τοΰ Ηρακλή». (Νόμιζε δτι ήταν ήφαίστειο.) Ένας άλλος περιηγητής, άκριβώς τήν ίδια έποχή, ό Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ, γοητεύτηκε κι αύτός τό ίδιο άπό τήν Οϊτη, επειδή ή βλάστησή της αντιστοιχούσε άπο- λύτως (πεΰκα καί δρΰς) μέ τά φυτά πού άνέφερε ό Σοφοκλής. Μερικοί τύποι περιέργειας ίκανοποιοΰνται εύκολα.

Μολονότι ό Γκέλ καί ό Ντόντουελ ήταν συνταξιδιώτες, κι έμελλε έπίσης νά τελειώσουν καί οι δυο τις μέρες τους στή Ρώμη, έναν τόπο ίσως καταλληλότερο γιά ιστοριοδιφικές προ­σπάθειες, ό Γκέλ ήταν φτιαγμένος άπό πιο στεγνή πάστα. Ή γοητεία τών λογοτεχνικών συνειρμών καί τής συγκριτικής θεώ­ρησης δέν ήταν γ ι’ αύτόν. ' Υπάρχουν πολύ σημαντικότεροι λό­γοι γιά νά τόν προσέξουμε. Δέκα χρόνια νεότερος άπό τόν Ντό­ντουελ, άρχισε κι αύτός τά ταξίδια του τό 1801 μέ ένα ταξίδι

Page 224: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

στήν Τρωάδα, έχοντας συντροφιά κι άλλα μελλοντικά μέλη τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι, τόν Τζών Μπέικον Μόρριτ καί τόν Τζέιμς Ντάλλαγουαιη. Φαίνεται δτι τό 1801 ήταν ή χρυσή χρο­νιά γιά τά ταξίδια στήν Ελλάδα* τά βήματα τοΰ Τόμας Χόουπ, τοΰ Λόρδου Καρλάιλ καί τοΰ Λόρδου Άμπερντήν άντηχοΰσαν αντάμα στις πεδιάδες τής Ελλάδας. Όλοι ένδιαφέρονταν γιά τήν Τρωάδα καί πολλοί (άνάμεσά τους ό Γκέλ καί ό Ντάλλαγουαιη) θά δημοσίευαν έρμηνεΐες τής γριφώδους τοπογραφίας της.

Δύο χρόνια αργότερα ό Γκέλ ήταν στήν Ιθάκη, τή φορά αύ­τή στά ίχνη τοΰ όμηρικοΰ Όδυσσέα, καί τά αποτελέσματα τών έρευνών του δημοσιεύτηκαν τό 1807. Κι άλλα ταξίδια στον Μόριά τό 1804, καί ξανά στήν Τθάκη (μέ τόν Ντόντουελ) τό 1806, τόν έκαναν βετεράνο περιηγητή τής Ελλάδας. Έ τσι δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι, δταν ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι τό1811 συγκρότησε έπιτροπή γιά μιά δεύτερη άποστολή στήν

Ιωνία, διόρισε έπικεφαλής της τόν Γκέλ. Άφοΰ αφιέρωσε τό1812 γιά νά μελετήσει ορισμένες περιοχές στήν Αττική, κα­θώς καί τις ιωνικές τοποθεσίες Δίδυμα, Κνίδο, Άφροδισιάδα καί Μαγνησία (πού ανακαλύφθηκε άπό τόν Ούίλλιαμ Ρ. Χά­μιλτον τό 1803), στέλνοντας κατά διαστήματα αιτήσεις γιά περισσότερα χρήματα καί βοήθεια κατά τών πειρατών, ό Γκέλ έπέστρεψε, γιά νά βρει τήν Εταιρεία σέ τέτοια οικονομική στενότητα πού νά μήν μπορεί νά δημοσιεύσει τά αποτελέσμα­τα. Διάφορα σχέδια γιά έκδοση έγκαταλείφθηκαν, έν μέρει έ- ξαιτίας διαφωνιών άνάμεσα στούς Ντιλετάντι, καί τό ΙΙηβάιΐβά Αηΐίςυίΐίβδ ο ί Αΐΐίοα (Ανέκδοτες αρχαιότητες της Αττικής) δέν έμφανίστηκε παρά τό 1817. Τό 1821 βγήκε ό πρώτος τό­μος τών Αρχαιοτήτων της Ιωνίας (Ιοηίαπ Αηήςυίΐίβδ). Ό δεύ­τερος τόμος δέν δημοσιεύτηκε παρά μετά τό θάνατο τοΰ Γκέλ, τό 1840. Τό αρχαιολογικό κλίμα ήδη άλλαζε, καί οί τόμοι εί­δαν τό φώς σ’ έ^α κλίμα πού ήταν δλο καί περισσότερο αταί­ριαστο μέ τέτοιους μόχθους. Ό τρίτος τόμος κυκλοφόρησε τό 1860, ό τέταρτος τό 1881 καί ό πέμπτος μόλις τό 1915.

226 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 225: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 227

Μολονότι ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ειχε άποδειχθεΐ ανε­παρκής, άποτελοΰσε άκόμη τιμή νά άνήκεις σ’ αύτήν. Όλοι οί σημαίνοντες ταξιδιώτες στήν Ελλάδα (έκτος άπό τόν Λόρδο

Έλγιν) εϊχαν εκλεγεί μέλη της. Ό Γκέλ, πού ζοΰσε στήν Ιτα ­λία άπό τό 1806, παρέμεινε προσκολλημένος σ’ αύτήν γιά τήν ύπόλοιπη ζωή του. Παρά τά παράπονά του δτι οί πάτρωνές του τόν παραμελούσαν, μέσα σ’ αύτά τά χρόνια ολοκλήρωσε άρκε- τές έργασίες, άνάμεσα στις όποιες τό 'Οδοιπορικό στήν Ελλά­δα (Ι ΐ ίη β Γ Ά Γ γ ο ίΟ γ 6 6 0 6 , 1810) καί τό 1817 τό 'Οδοιπορικό στον Μόριά (ΙΐίηβΓαΓγ οί ίΐιβ Μοΐβα).

Τά 'Οδοιπορικά τ ου είναι αύτό πού δηλώνουν: άνιαροί κατά­λογοι τοπογραφικών ενδείξεων, μέ άκριβεΐς λεπτομέρειες γιά τό χρόνο καί τις άποστάσεις άνάμεσα στούς τόπους καί μνείες γιά τις θέσεις τών πανδοχείων. Αύτή ή φιλότιμη εργασία άπέ- σπασε τά σαρκαστικά σχόλια του Βύρωνα, σ’ ενα δίστιχο πού άναθεωρήθηκε δύο φορές. Στήν άρχή εγραφε: «Οί Ντιλετάντες ας άφηγηθοΰν τής Δάρδανου τήν περιοδεία, στον φαντασμένο Γκέλ άφήνω τήν τοπογραφία». Άφοΰ συνάντησε τόν άνδρα, άλλαξε τό «φαντασμένος» σέ «κλασικός» καί, στήν πέμπτη έκ­δοση, ό Γκέλ παρουσιάστηκε, οχι άδικα, ώς «γοργός». Άλλά ό Βύρων έγραψε έπίσης: «Αύτή ή άξιέπαινη φιλομάθεια γύρω άπό τά λείψανα τής κλασικής άρχαιότητας, πού έχει προσφά- τως αύξηθεΐ στούς συμπατριώτες μας, δέν είναι σέ κανέναν πε­ριηγητή ή συγγραφέα πιο περιφανής άπ’ δσο στον Κύριο Γκέλ».5

Τό πιο φιλόδοξο έργο τοΰ Γκέλ ήταν ή άναθεωρημένη έκδο­ση τών ταξιδιών του τό 1823, ή οποία έπωφελήθηκε άπό τό ένδιαφέρον πού γεννήθηκε γιά τήν Τουρκία μετά τήν Ελληνική

Επανάσταση. Παρακινήθηκε, δπως λέει, άπό τήν παρατήρηση μιας κυρίας: «Μακάρι νά μας δίνατε οτιδήποτε έκτος άπό τούς άνιαρούς σας χάρτες καί τις μετρήσεις». (Πρέπει νά ποΰμε δτι ή ομιλία τοΰ Γκέλ ήταν άναμφισβήτητα πιο σπινθηροβόλα άπό τήν πένα του.) Δυστυχώς, ύ\ Διήγηση ένός ταξιδιού στον Μο-

Page 226: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

228 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ριά. (ΝατΓαΐίνβ ο ί α ΙοιίΓηβγ ίη ίΗβ Μογθβ ) εϊναι έπίσης ανιαρό ανάγνωσμα καί εϊχε κακές κριτικές. Ένα έπανερχόμενο μοτίβο εϊναι οί σαρκασμοί του Γκέλ πρός τούς Έλληνες καί τούς Τούρκους στούς οποίους βασιζόταν γιά βοήθεια (ή, οχι σπάνια, καί γιά έμπόδια), πού έκδηλώνονταν οχι μόνο μέ λόγια, άλλά καί μέ γελοιογραφίες σχεδιασμένες μέ μολύβι, πού σέ κάνουν νά νοσταλγείς τή σπιρτόζα πένα τοΰ νεότερου συμπατριώτη του, τοΰ Έντουαρντ Λήαρ.

Μερικές διασκεδαστικές στιγμές προσφέρονται άπό τά καμώ­ματα τοΰ συντρόφου του, τοΰ άγνωστου κυρίου Φ.: στή Μαντίνεια τινάζεται άπό τό άλογό του γιά νά πιάσει μιά ένδιαφέρουσα πεταλούδα (πού τοΰ ξέφυγε) καί προσγειώνεται μέ τά μοΰτρα στούς θάμνους* άποκρούει τά σκυλιά μέ τό συνηθισμένο δπλο τοΰ Άγγλου, τήν ομπρέλα* συλλαμβάνεται άπό ληστές ένώ μά­ζευε λουλούδια, καί διασκεδάζει τούς άπαγωγεΐς του κάνοντας μέ τά χέρια του σκιές ζώων στούς τοίχους, στο φώς τής λάμπας.

Παρ’ δλη τήν έπιμελή του τοπογράφηση, ό Γκέλ δέν εχει νά πει τίποτα ένδιαφέρον γιά κανέναν αρχαιολογικό χώρο: ενας μακρύς περίπατος στά έρείπια τής άρχαίας Μεθώνης συνοψίζε­ται στήν παρατήρηση: «τίποτε άξιοπαρατήρητο», καί ή έκπλη­ξη τών ντόπιων συνοδών του πού ενας άνθρωπος περπατοΰσε τόσο μακριά γιά νά δει τόσο λίγα σημειώνεται χωρίς σχόλιο.

Πότε πότε εϊχε τή δυνατότητα νά κάνει μερικές άνασκαφές —πράγμα πού άποτελοΰσε σημαντική πρόοδο στήν «άρχαιολο- γική τεχνική», σέ σχέση μέ προγενέστερους περιηγητές— μέ τή βοήθεια ένός άνθρώπου «μέ μεγάλη εύχέρεια λόγου καί έ- φευρετικότητα», ό όποιος άπασχολοΰσε τούς γηγενείς, «παρι- στάνοντας δτι εϊχε μαγικές καί ιατρικές ικανότητες», ένώ ό Γκέλ ανασκάλευε τό χώμα αναζητώντας γλυπτά καί επιγρα­φές. Μερικές φορές ή προσποίηση παρατραβοΰσε, καί τότε ό ίδιος ό Γκέλ επρεπε νά παριστάνει τόν γιατρό —μέ ποιά άπο- τελέσματα γιά τόν άσθενή;— πριν τούς άφήσουν στήν ήσυχία τους οί φορτικοί Έλληνες.

Page 227: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 229

* Υπάρχει μιά περίεργη ιστορία σχετική μέ τις άνασκαφές του, πού συνήθως γίνονταν μέ μισή καρδιά. Μερικά χρόνια μετά τό ταξίδι του, κυκλοφόρησε στο Παρίσι ή φήμη δτι είχε καταστρέ­ψει άγάλματα στον Ραμνούντα τής Αττικής. Καθώς ό Γκέλ δέν ειχε πάει ποτέ έκεΐ, δίνει τήν πραγματική έξήγηση τών καταστροφών στον Ραμνούντα, δπου βρισκόταν τό αρχαίο ιερό τής Νεμέσεως, τής φοβερής θεάς τής άντεκδίκησης. Ό άρχιτέ- κτονας καί σχεδιαστής Τζόζεφ Μάικλ Γκάντυ, μέλος τής άπο- στολής τών Ντιλετάντι τό 1811, ειχε βρει έκεΐ ενα ακρωτη­ριασμένο άγαλμα, πού θεώρησε δτι ήταν τό λατρευτικό άγαλμα τής θεάς, εργο τοΰ Φειδία. Σχολαστικός στο ένδιαφέρον του γιά τις άρχαιότητές, τό σχεδίασε καί μετά τό έθαψε πάλι, γιά νά τό διαφυλάξει άπό διαρπαγή.

Τόν είχαν δμως δει. Τήν έπομένη, δταν έπέστρεψε στο ση­μείο έκεΐνο, διαπίστωσε δτι, στή διάρκεια τής νύχτας, είχαν ξε­θάψει τό άγαλμα καί τό είχαν σπάσει σέ κομμάτια. Προφανώς κάποιος ντόπιος Έλληνας ή Τοΰρκος είχε δει τό ένδιαφέρον του καί ειχε ύποθέσει, δπως ήταν άναπόφευκτο, δτι ή πέτρα πρέπει νά περιείχε θησαυρό. Γ ι ’ αύτό καί τό κατέστρεψε. Μετά τήν κακή αύτή τροπή, ό Γκάντυ έκανε δ,τι καλύτερο μποροΰσε: φόρτωσε βιαστικά τά θραύσματα τοΰ άγάλματος στο πλοίο γιά τό Λονδίνο.

Ή άφήγηση τοΰ Γκέλ εΐναι γεμάτη παρατηρήσεις γιά τήν πιθανή έκβαση τής Έλληνικής Επανάστασης, πού, έκ τών υ­στέρων, τόν κάνουν νά φαίνεται μάλλον άνόητος. Μολονότι δλοι έβριζαν τήν τουρκική διακυβέρνηση, λίγοι Φράγκοι έβρισκαν νά ποΰν κάτι καλό γιά τούς Έλληνες, πού τόσο τούς άπογοήτευαν έπειδή δέν ήταν ομηρικοί ήρωες, ώστε τούς θεωροΰσαν στερημέ­νους άπό κάθε είδους άρετή.6 Ό Γκέλ μποροΰσε νά δει τήν

Ελλάδα μόνο σάν μήλο τής Έριδος άνάμεσα στις εύρωπαϊκές δυνάμεις καί σάν νεκρή χώρα γιά τούς άρχαιολόγους, άν τήν κυβερνοΰσε δποια άλλη δύναμη έκτος άπό τούς Τούρκους: θά βασίλευε άναρχία, κι ένας ξένος μονάρχης θά έβαζε «άγέλες

Page 228: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

έπαρχων καί κομισάριων» γιά νά έμποδίζουν τις άνασκαφές. Πόσο λάθος έκανε!

Σ ’ αύτό τό σημείο τουλάχιστον ό Ντόντουελ δέν συμφωνούσε:

Τά λείψανα [τής Τίρυνθας], πού είναι άκόμη άγνωστα, θά έρθουν στο φώς δταν ή άντιζηλία τών εύρωπαϊκών δυνάμεων έπιτρέψει στούς

Έλληνες νά σπάσουν τις άλυσίδες τους καί νά διώξουν άπό τήν κακο­ποιημένη περιοχή τους αύτό τό πλήθος τών ήλίθιων καταπιεστών, πού έχουν άπλώσει τή σκιά τής πυκνής άμάθειας πάνω στή χώρα, αύτήν πού κάποτε φωτιζόταν άπό τή γνώση, καί πού άσυναισθήτως ποδοπα­τούν τή σεβάσμια σκόνη τών άπογόνων του Πέλοπα καί τοΰ Άτρέα.

Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ

Μεγαλύτερης σημασίας ήταν ή περιοδεία ένός νέου Άγγλου πανεπιστημιακοΰ άπό τό Καίμπριτζ, τοΰ Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ (Εά ναπί Όαηΐβΐ ΟβγΙ θ, 1769-1822), τοΰ οποίου ή μεγά­λη περιήγηση, τό 1800-01, περιέλαβε άπό τήν Αίγυπτο καί τούς Αγίους Τόπους μέχρι τή Ρωσία, τήν Κριμαία καί τή Βό­ρεια Εύρώπη. Ειχε σπουδάσει ορυκτολογία (άργότερα έγινε καθηγητής τοΰ μαθήματος στο Καίμπριτζ), καί τά όρυκτολο- γικά θέματα προβάλλονται διαρκώς στούς δέκα τόμους τών τα- ξιδιών του —άπό τήν έπικίνδυνη διέλευσή του, μέ τις σόλες τών παπουτσιών του νά καπνίζουν, μέσα άπό ενα ποτάμι φρέ- σκιας λάβας τοΰ Βεζούβιου, μέχρι τήν προσοχή πού έδειξε στο Πάριο μάρμαρο. Άλλά δπως κάθε καλός περιηγητής στήν Α ­νατολή, έδινε μεγάλη σημασία στις άρχαιότητές. Απέκτησε άρκετά χειρόγραφα, τά περισσότερα άπό τήν Πάτμο, καί ειχε κάποια έπιτυχία στήν άγορά νομισμάτων, ιδιαίτερα άφοΰ άπέ- λυσε τόν δραγουμάνο του, τόν Ίμπραήμ, τοΰ όποιου ή μέθοδος γιά νά άποκτά τέτοια άντικείμενα συνίστατο στο νά χτυπάει τούς ιδιοκτήτες τους στο κεφάλι καί νά τούς τά ζητάει δωρεάν. Πέρασε δεκατέσσερις μέρες κάνοντας μετρήσεις στήν πεδιάδα

230 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 229: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 231

τής Τροίας, «έλυσε τό θέμα τής γεωγραφίας» τών ακτών τής Αττικής καί έκρινε μέ αύστηρότητα τις λεηλασίες τοΰ Λόρδου Έλγιν «για νά στολίσει μιά άθλια σκοτσέζικη βίλα» (βλ. Κεφά­λαιο Η'), άλλά, μέ άξιοσημείωτη άσυνέπεια, ήταν έτοιμος νά άφαιρέσει όποια άπό τις άρχαιότητες τοΰ άρεσε. (Χωρίς άμφι- βολία, πάντως, τό Πανεπιστήμιο τοΰ Καίμπριτζ ήταν πιο έν- δεδειγμένος προορισμός άπό τό Μπρούμχωλ τοΰ Έλγιν.)

Δέν έπιχείρησε νέες ταυτίσεις μνημείων στήν ’Αθήνα, μολο­νότι έπέτρεψε στον έαυτό του νά έλπίζει ότι μιά έπιτύμβια στήλη, πού έφερε τό όνομα Εύκλείδης καί τώρα χρησίμευε ώς ταΐστρα γιά τά άλογα, μπορεΐ νά ήταν τοΰ μεγάλου μαθηματι­κού. Τό ονομά του θά είναι γιά πάντα συνδεδεμένο μέ τή «Δ ή­μητρα» τής Ελευσίνας.

Ή Ελευσίνα είναι τώρα κάθε άλλο παρά έρείπια, καθώς πο­λεμικά πλοία λικνίζονται στ’ άνοιχτά, άπέναντι άπό τό σημείο πού κάποτε καθόταν ένας βασιλιάς «στο φρύδι τοΰ βράχου πού άτενίζει άπό ψηλά τή θαλασσογέννητη Σαλαμίνα», ένώ έργο- στάσια τσιμέντων καί διυλιστήρια πετρελαίου ξερνοΰν φλόγες καί μαΰρο καπνό ψηλά στον ούρανό. ' Υπάρχουν σχέδια γιά νά άνασκαφεΐ ή 'Ιερά Όδός, πού όδηγοΰσε άπό τήν ’Αθήνα στήν

Ελευσίνα, άλλά αύτά συνδέονται μέ τήν έπέκταση τοΰ ύπόγειου σιδηρόδρομου πρός τά δυτικά τής Όμόνοιας, τουλάχιστον μέχρι τό Δαφνί: έτσι ή μηχανική έποχή άνελέητα καταπίνει τις πέ­τρες άκόμη κι έδώ. Άλλά, τελικά, αύτό είναι ΐσως ταιριαστό μνημείο γιά τόν τόπο όπου άρπαξε τήν Περσεφόνη —μέσα σ’ ένα σύννεφο καπνοΰ— ό Βασιλιάς τοΰ Κάτω Κόσμου, πάνω στο άρμα του μέ τά μαΰρα άλογα, καί τή βύθισε μακριά άπό τό φώς τής ήμέρας, νά τρώει τά άγευστα φαγιά τοΰ Άδη, άφήνον- τας τή μάνα της, τή Δήμητρα, νά πενθεί γιά τό χαμό της καί νά περιπλανιέται σ’ άναζήτησή της. Ή Δήμητρα, θεά τής συγκο­μιδής, ήταν τόσο θλιμμένη, πού γιά μιά ολόκληρη έποχή ή γή δέν έδωσε καρπούς καί οί άνθρωποι άρχισαν νά λιμοκτονούν.

Ήρθε στήν Ελευσίνα καί κάθισε δίπλα στήν πηγή πού όνομά-

Page 230: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

232 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ζεται Τό Πηγάδι τής Κόρης, βυθισμένη στή θλίψη της. Έδώ τή βρήκαν οί θυγατέρες τοΰ Κελεοΰ, «δταν ήρθαν γιά νά τραβή­ξουν νερό καί νά τό πάνε στο σπίτι τοΰ πατέρα τους μέσα σέ χάλκινες υδρίες». Έδώ ή Δήμητρα άποκάλυψε τά Μυστήρια, τά όποια έξελίχθηκαν σέ τελετουργία πού τή γιόρταζαν έδώ περισ­σότερο άπό κάθε άλλη στήν Ελλάδα —μιά τελετουργία τόσο μυστική, πού κανείς άπό δσους τήν παρακολουθούσαν δέν μπο­ροΰσε νά τήν άποκαλύψει, άπό φόβο γιά τήν τρομερή έκδίκηση τής θεάς. Έχουν έπιβιώσει μόνο κάποιοι άπόηχοι σεβάσμιας ιε­ρότητας, γιά νά χρωματίζουν, μέ μιά υποψία Μαγεμένου Αύ- λοΰ, αύτά τά άστραφτερά έρείπια.

Ή έγνοια τής Δήμητρας γιά τήν εύφορία τής γης έκφράζεται χαρακτηριστικά σ’ ενα άπό τά πιο άξιοσημείωτα παραδείγματα συνέχειας στήν έλληνική θρησκεία. Στο χωριό, μισοχωμένο μέσα σ’ ενα σωρό κοπριά, στεκόταν τό άγαλμα μιας παχουλής θεάς, πού έφερε στο κεφάλι ένα μεγάλο καλάθι, ξέχειλο προφανώς άπό καρπούς τής γής. Παρότι σέ κακή κατάσταση, ήταν σεβαστό στούς χωρικούς, πού άπέδιδαν στις μαγικές του δυνάμεις τή συ­νεχιζόμενη εύφορία τής γής τους. Πολλοί περιηγητές εϊχαν προ­σέξει αύτή τή «Δήμητρα» άπό τήν έποχή τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέ- λερ. Τελικά, τό 1801, ό Κλάρκ μηχανεύτηκε τρόπο νά τήν πάρει.

Ή δεισιδαιμονία δμως τών κατοίκων τής Ελευσίνας, γύρω άπό ενα είδωλο πού δλοι τό θεωρούσαν προστάτιδα τών άγρών τους, δέν ήταν τό μικρότερο έμπόδιο πού έπρεπε νά ύπερνικηθεΐ. Τό βράδυ, άμέσως μετά τήν άφιξή μας μέ τό φιρμάνι, συνέβη ενα επεισόδιο πού παραλί­γο νά βάλει τέρμα στο εγχείρημα. Ένώ οί κάτοικοι συζητούσαν μέ τόν Τσοχαντάρη γιά τόν τρόπο τής μετακίνησής του, ενα βόδι, πού εϊχε λυθεί άπό τό ζυγό του, ήρθε καί στάθηκε μπροστά στο άγαλμα* κι άφοΰ γιά κάμποση ώρα χτύπαγε μέ τά κέρατά του τό μάρμαρο, έφυγε μέ μεγάλη ταχύτητα πρός τήν πεδιάδα τής Ελευσίνας. Α μ έ­σως έπικράτησε γενική οχλαγωγία καί, καθώς άρκετές γυναίκες άρ­χισαν κι αύτές νά φωνασκοΰν, μέ μεγάλη δυσκολία μποροΰσε νά άκου- στεί όποιαδήποτε πρόταση.

Page 231: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 233

«Ήταν πάντοτε περίφημοι γιά τά σιτηρά τους», ελεγαν, «καί ή εύφορία τής γης θά σταματούσε άμα έπαιρναν τό άγαλμα». Αύτά ήταν ακριβώς τά λόγια του Κικέρωνα γιά τούς Σικελούς, όταν ό Βέρ- ρης πήρε τό άγαλμα τής Δήμητρας: «φΐοά, ^6^6^β νίοΐαΐα, οπιηβδ οιιΐΐιΐδ £πιοΙιΐδε[ΐΐ6 ΟβΓβπδ ίη Ηίε Ιοοΐδ ίηΐβπίδδβ εγ^ιΙγεπϊιιγ». Οί έν- δοιασμοί ύπερνικήθηκαν πιά αργά τή νύχτα.

Κι άλλα εμπόδια, άνάμεσά τους καί ό φόβος τών κατοίκων τής Ελευσίνας δτι δποιος άγγιζε τό άγαλμα θά εχανε τό χέρι του στή στιγμή, καθώς κι ή άνάγκη νά γεφυρώσουν κάποια χάσματα στήν αποβάθρα, καθυστέρησαν κι άλλο τή μεταφορά τοΰ άγάλματος, πού τήν επόμενη μέρα, στις 23 Νοεμβρίου, φορτώθηκε τελικά σ’ ενα κασιώτικο πλοίο μέ προορισμό τή Σμύρνη, γιά ν’ άρχίσει τό ταξίδι του γιά τήν Αγγλία. Ή ιστο­ρία παίρνει ταιριαστό τέλος μέ μιά παρατήρηση πού προσθέτει ό Κλάρκ σέ ύποσημείωση:

Είχαν προμαντέψει δτι τό πλοίο πού θά τό μετέφερε θά ναυαγούσε* κατά περίεργη σύμπτωση, ή προφητεία τους έκπληρώθηκε άπολύτως, καθώς τό έμπορικό πλοίο «Πριγκιπέσσα», πού μετέφερε τό άγαλμα, χάθηκε εξω άπό τό Μπήτσυ Χέντ.

Τό φορτίο δμως άνασύρθηκε, καί τό άγαλμα μεταφέρθηκε στο Καίμπριτζ. Δυστυχώς, έδώ καί πολύν καιρό εχει γίνει πλέ­ον άντιληπτό δτι δέν άναπαριστοΰσε τή Δήμητρα, άλλά μιά κιστοφόρο, ενα είδος Καρυάτιδας, δπως έκεΐνες τοΰ Έρεχθείου. Λίγη προσοχή δίνει τώρα κανείς σ’ αύτό τόν ογκώδη, άλλά χωρίς πρόσωπο κορμό, στον κάτω οροφο τοΰ Μουσείου Φιτζ- ουίλλιαμ.

Ό Κλάρκ έκανε πιο λεπτομερείς, άν καί έσφαλμένες, παρα­τηρήσεις στήν Επίδαυρο, στο αρχαίο θεραπευτικό ιερό τοΰ ’Α- σκληπιοΰ, δπου επιτυγχάνονταν θεραπείες μέ τήν έπιφάνεια τοΰ θεοΰ, ϊσως καί μέ τήν ένίσχυση ιατρικής ή θεραπευτικής άγω- γής. Ό Κλάρκ ήταν ό πρώτος ταξιδιώτης πού πρόσεξε αύτόν τό χώρο, άν καί ό Οΰγκο Φάβολι ειχε περιγράφει τούς σωρούς

Page 232: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

234 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τών έρειπίων του τό 1563, καί ό Φουρμόν είχε αντιγράψει με­ρικές επιγραφές έδώ, έχοντας τήν έντύπωση πώς πρόκειται γιά τήν Έρμιόνη. Φαίνεται πώς ήταν πραγματικά δύσκολο νά βρεις τόν τόπο. Ό Κλάρκ καί οί σύντροφοί του, άφοΰ ναύλωσαν ενα πλοίο άπό τήν Αίγινα, έδωσαν οδηγίες στον καπετάνιο νά κα- τευθυνθεΐ στήν Επίδαυρο. Όταν έφτασαν σ’ έναν ξερότοπο χω­ρίς έρείπια, τούς διαβεβαίωσε δτι αύτός ήταν ό τόπος καί, δταν τόν πίεσαν, κατέληξαν τελικά δτι αύτός δέν εϊχε άκούσει ποτέ τήν Επίδαυρο καί τούς εϊχε φέρει στήν Πιάδα. (Ή Πριγκίπισ- σα Καρολίνα δυσκολεύτηκε κι αύτή νά βρει τήν τοποθεσία δταν ήλθε, τό 1816.) Ό Κλάρκ καί οί σύντροφοί του έδιωξαν αμέσως τό καΐκι τους καί ρώτησαν τούς ντόπιους, πού τούς εϊπαν δτι θά έβρισκαν τό ναό τοΰ ’Ασκληπιοΰ κοντά στο Λιγουριό, αν καί τό παλάτι αύτοΰ τοΰ μεγάλου βασιλια ήταν στήν «Πίδαυρο».

Έ τσι λοιπόν κατευθύνθηκαν σ’ αύτό πού περιγράφει ό Κλάρκ ώς «τό Τσέλτεναμ τής άρχαίας Ελλάδας». (Ό Κλάρκ συνήθιζε πολύ τέτοιες συγκρίσεις. ’Αλλοΰ παρατηρεί δτι ή Επίδαυρος εϊναι «μιά περιοχή πού τήν έπισκέπτεσαι τόσο εύκολα δσο τό Ντέρμπυσιαρ, καί δπου ό ταξιδιώτης δέν έκτίθεται ούτε στούς μισούς άπό τούς κινδύνους πού συναντα κάθε νύχτα στις γειτο­νιές τοΰ Λονδίνου». Τά Τέμπη τοΰ θυμίζουν τό Κιλληκράνκη καί ή Θεσσαλία τις κοιλάδες τοΰ Γιόρκσιαρ.)

Τριγύρισε άνάμεσα σ’ δ,τι φαινόταν άπό τήν τοποθεσία, μαν­τεύοντας τήν ταυτότητα τών κτιρίων. Γιά ένα τουλάχιστον δέν μποροΰσε νά κάνει λάθος. Τό θέατρο, δπως σωστά λέει, «εϊναι ένα άπό τά πιο σημαντικά σέ όλη τήν Ελλάδα* οχι μόνο γιά τήν κατάσταση στήν οποία διατηρείται, άλλά έπειδή άναφέρε- ται άπό τόν Παυσανία ώς έργο τοΰ Πολυκλείτου, περίφημου διότι ξεπερνοΰσε δλους τούς άλλους αρχιτέκτονες στήν άρμονία καί τήν ώραιότητα τών άγαλμάτων του».

Γ ιά τόν Κλάρκ δμως τά πιο άξιόλογα λείψανα ήταν τά κε­ραμικά:

Page 233: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 235

Ανακαλύψαμε τά κοσμήματα μιας ζωφόρου καί τμήμα τοΰ γείσου ένός ναοΰ, πού εϊχαν κατασκευαστεί άπό πηλό. Μερικά άπό αύτά τά κοσμήματα εϊχαν χρησιμοποιηθεί ώς μήτρες γιά ανάγλυφα* καί άλλα, λιγότερο τέλεια ψημένα, παρουσίαζαν ζωγραφισμένες έπιφάνειες. Στις τελευταίες τά χρώματα διατηρούσαν άκόμη πολλή άπό τήν αρ­χική τους φρεσκάδα* δταν βρέχονταν μέ νερό, φαίνονταν τόσο ζωηρά σάν νά εϊχαν μόλις περαστεί* έμοιαζαν μέ τις γραπτές έπιφάνειες σ’ έκείνες τις «εικονογραφημένες τεφροδόχους» (δπως τις άποκάλεσε ό

Άγγλος Πίνδαρός μας), στις όποιες τώρα συνήθως αποδίδεται ή ονο­μασία «έλληνικά αγγεία».

Ό Κλάρκ συγχωροΰνταν νά μήν εχει ιδέα, δπως καί ό Ντό­ντουελ, γ ι’ αύτά τά άγγεια, τά όποια, άν καί ή έλληνική τους καταγωγή εϊχε θεμελιωθεί άπό τόν Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον,7 διακρίθηκαν μόνο μετά τις προσπάθειες τοΰ Άντολφ Φούρτ- βαΐνγκλερ καί, κυρίως, τοΰ Τζών Μπήζλυ, οί όποιοι, τις πρώ­τες δεκαετίες τοΰ 20οΰ αιώνα, καθιέρωσαν μιά άξιόπιστη χρο­νολόγηση καί τυπολογία.

Ό Κλάρκ ειχε στήν πραγματικότητα παρανοήσει τή διαρ­ρύθμιση τοΰ ίεροΰ. Σήμερα τά μειονεκτήματα μιας άρχαιολο- γίας πού δέν κάνει άνασκαφές εϊναι φανερά. Τήν έποχή έκείνη δμως ή άνασκαφή δέν άποτελοΰσε καθόλου αύτονόητη δραστη­ριότητα γιά τόν μελετητή τών άρχαιοτήτων, καί έπιπλέον ήταν δαπανηρή καί χρονοβόρα. Όπως είδαμε, ό Γκέλ εσκαβε* ό Φωβέλ, δπως καί ό Ντόντουελ, άνοιγαν τάφους στήν Αττική* άκόμη καί ή Πριγκίπισσα Καρολίνα εκανε μιά μικρή άνασκαφή στον Πειραιά. Περίπου τήν ϊδια έποχή ό Χόμπχαους άνέφερε τό άνοιγμα (καί τήν παραποίηση) τάφων στήν Τρωάδα* τό νά έ- ρευνήσεις εναν τάφο, δμως, φαινόταν άκόμη κάτι σάν βεβήλω­ση. Ό σεβαστικός περιηγητής πρέπει νά θαυμάζει τή σάρκα, δέν άρμοζε δμως νά ξεσκεπάζει τή μοναξιά τοΰ σκελετοΰ πού τόν εϊχε άργά άργά σαβανώσει ό χρόνος.

Page 234: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

236 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ούίλλιαμ Μάρτιν Αηκ%

Αναμφισβήτητα ό πιο ακούραστος άπό τούς περιηγητές καί τούς τοπογράφους, μέ μοναδική έξαίρεση τόν Παυσανία, ήταν ό αξιωματικός τοΰ βρετανικού στρατού Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ (ΤνίΠΐαπι ΜαΓίίπ Εβαΐίβ), ό όποιος, ολομόναχος, έξακρίβωσε τή θέση καί τό ονομα σχεδόν δλων τών μέχρι τότε ασαφών τόπων τής αρχαίας Ελλάδας, άπό τούς πιο διάσημους, γιά τούς οποίους ύπήρχαν άπό καιρό ύποψίες, ώς τις μικρότερες πολίχνες τής Ηπείρου, πού άναφέρονται έν παρόδω άπό τόν Στράβωνα, τόν Λίβιο ή κάποιον άσημότερο συγγραφέα, καί κατά τά άλλα ήταν χαμένες γιά τήν ιστορία. Καί ειχε σχεδόν πάντα δίκιο.

Ή σχέση του μέ τήν Ελλάδα —μιά χώρα πού στο τέλος τόν τιμούσε τόσο ώστε ό Έλληνας πρεσβευτής στο Λονδίνο, ό Τρικούπης, νά πάει στήν κηδεία του— δημιουργήθηκε τελείως τυχαία. Τό 1799, ώς αξιωματικός τοΰ πυροβολικοΰ, 22 έτών, στάλθηκε στήν Κωνσταντινούπολη μέ τή βρετανική στρατιωτι­κή αποστολή, γιά νά ένισχύσει τούς Τούρκους στή διαμάχη τους μέ τή Γαλλική Δημοκρατία, πού μιά στρατιά της ειχε καταλά­βει τήν Αίγυπτο. Μαζί μέ τόν διοικητή του διέσχισε τή Μικρά

Άσία τόν Ιανουάριο καί Φεβρουάριο τοΰ 1800, μέ σκοπό νά συνενωθοΰν μέ τόν οθωμανικό στρατό, πού ήταν τότε στήν Πα­λαιστίνη. Οί ειδήσεις γιά τή συνθήκη τοΰ Έ λ ’Αρίς τούς έκα­ναν νά έπιστρέψουν στήν Κύπρο, άλλά αύτό τό ταξίδι καί ή μοναχική έπάνοδος τοΰ Λήκ στήν Κωνσταντινούπολη πού έπα- κολούθησε άποτέλεσαν τή βάση τής πρώτης τοπογραφικής έρ- γασίας πού δημοσίευσε —οχι άπό τις καλύτερές του, καθώς ό χρόνος γιά μελέτη ήταν λίγος καί περιέχει πολλές ύποθέσεις.

Καθιερώθηκε ώς ειδικός γιά τήν Όθωμανική Αύτοκρατορία, παρά τό γεγονός δτι δλα τά χαρτιά του μέ τήν έρευνα έπιφα- νείας πού είχε κάνει στήν Αίγυπτο χάθηκαν δταν ναυάγησε έξω άπό τά Κύθηρα τό πλοίο πού μετέφερε μερικά άπό τά Έλγί-

Page 235: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 237

νεια Μάρμαρα στή Μάλτα. Τό 1804 τόν έστειλαν ώς σύνδεσμο στον τοπικό κυβερνήτη τής Εύρωπαϊκής Τουρκίας γιά νά οργα­νώσει τήν άμυνα στις περιοχές του, έπειδή άναμενόταν γαλλική έπίθεση μετά τήν έξωση τών Γ άλλων άπό τήν Αίγυπτο. Έπι- προσθέτως, του άνέθεσαν νά κάνει στρατιωτική αξιολόγηση τής τοπογραφίας καί νά έκπονήσει μελέτη «τής γενικής γεω­γραφίας τής Ελλάδας». Πόσο σοβαρά πήρε τό εργο του φαίνε­ται στούς έπτά ογκώδεις τόμους τών Ταξιδιών στη Βόρεια Ελλάδα (Τΐανβίδ ίη ΝοΓΐΗβΓη ΟΓββοβ) καί τών Ταζιδιών στον Μόριά (Τι-ανβΐβ ίη ίΗβ ΜοΓβα), στούς άλλους δύο γιά τήν τοπο­γραφία τής Αθήνας καί τής Αττικής, καί σέ εναν άκόμη με­ταγενέστερο τόμο μέ προσθήκες στούς τόμους του Μόρια, μέ τόν τίτλο Πελοποννησιακά (Ρβίοροηηβδίαοα). Ένα στρατιωτι­κό καθήκον έξελίχθηκε σέ εργο άγάπης. Ό Παυσανίας ήταν ή Βίβλος του: περίλυπος γιά τή συνεχιζόμενη έ'λλειψη έπαρκοΰς μετάφρασης τοΰ περιηγητή (φαίνεται πώς γνώριζε μόνο τή με­τάφραση τοΰ Πράις), μετέφρασε έκτεταμένα άποσπάσματα τοΰ συγγραφέα του μέσα στο δικό του έργο. Καμία ένδειξη τοΰ Παυσανία δέν ήταν πολύ μικρή γιά νά τήν έρευνήσει. Ά ν καί παραπονεΐται (Μοριάς, II, 286) δτι ή πίεση τοΰ χρόνου τόν έμ- πόδιζε νά έλέγχει κάθε λεπτομέρεια, αύτό δέν τόν άπέτρεψε, λό­γου χάρη, άπό τό νά περάσει μιά ή δυο ώρες καταβάλλοντας προσπάθεια νά άκούσει τό τραγούδι τής πέστροφας τής Κλει- τορίας στήν Αρκαδία, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσανία. Ή έπιμέλεια καί ή εύσυνειδησία του φαίνονται έπίσης καθαρά στον τρόπο μέ τόν όποιο έπιβεβαιώνει τήν εύφορία τής πεδιάδας τοΰ Όρχομενοΰ: «ή εύφορία αύτής τής πεδιάδας άποδεικνύεται άπό τόν άραβόσιτό της: μέτρησα 900 σπυριά σ’ ένα καλαμπόκι».

Οί τοπογραφικές του έρευνες στήν Ελλάδα διεξήχθησαν σέ δύο φάσεις: άπό τόν Φεβρουάριο τοΰ 1805 μέχρι τόν Φεβρουά­ριο τοΰ 1807, καί άπό τόν Φεβρουάριο τοΰ 1809 μέχρι τόν Μάρτιο τοΰ 1810, έν μέρει στή διάρκεια.τοΰ έπίσημου ταξιδιοΰ του καί έν μέρει κατά τόν έλεύθερο χρόνο του. Έκανε κάθε μέ­

Page 236: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

238 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρα τή δουλειά του μέ στρατιωτική πειθαρχία. Κάθε πρωί βρι­σκόταν σέ καινούριο μέρος, καί συνήθως ξεκινούσε τό ταξίδι του πριν χαράξει. Διέκοπτε ύστερα άπό δυο τρεις ώρες γιά πρωινό (έκτος άν κανένας γενναιόδωρος οικοδεσπότης δέν τόν άφηνε νά φύγει πριν καταναλώσει ενα ψητό άρνί), καί προχωρούσε στα­θερά μέχρι τό μεσημέρι ή καί άργότερα, δταν πιά ή ζέστη έπέ- βαλλε διακοπή. Τό ύπόλοιπο τής ήμέρας ήταν άφιερωμένο στήν έξερεύνηση τής περιοχής καί στήν καταγραφή τών έθίμων της, τών προϊόντων καί τής εύημερίας της, τής διακυβέρνησής της καί τών άρχαιοτήτων της.

Μολονότι ή δομή τών βιβλίων του καθορίστηκε άπό τά άρ- χικά του ήμερολόγια, ή καθημερινή άφήγηση συμπληρώνεται μέ σοφές συζητήσεις περί άρχαίας τοπογραφίας βασισμένες σέ μεταγενέστερες μελέτες στή βιβλιοθήκη. Ή μεγάλη του προ­σοχή στή λεπτομέρεια ήταν ένας άπό τούς λόγους πού τά βι­βλία του δέν έκδόθηκαν παρά 25 χρόνια μετά τά ταξίδια του. Στον πρόλογο, ό Λήκ δηλώνει δτι κατά τήν πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα δέν ύπήρχε παρά μικρό ένδιαφέρον γιά ταξίδια στήν Ελλάδα, άλλά ή Ελληνική Επανάσταση καί τά συγκε­χυμένα έπακόλουθά της τήν έφεραν στο προσκήνιο μέ τέτοιον τρόπο ώστε στή δεκαετία τοΰ 1830 ή όρεξη νά έχει γίνει άκό- ρεστη. Τότε πλέον ύπήρχε πολύς άνταγωνισμός, π.χ. άπό τά βιβλία τών Ντόντουελ καί Γκέλ, άλλά τίποτε πού νά συγκρίνε- ται μέ τήν κλίμακα τοΰ έγχειρήματος τοΰ Λήκ. Ένα μεγάλο μέρος τής συζήτησης πού γίνεται στο παρόν βιβλίο σχετικά μέ τήν άξιοπιστία τών παλαιότερων περιηγητών δέν θά μποροΰσε νά έχει γραφτεί, αν δέν ύπήρχε τό παθιασμένο καί πρωτοπόρο έργο τοΰ Λήκ.

Οί πληροφορίες του είναι τόσο άφθονες, πού είναι δύσκολο νά παρουσιάσεις τό έπίτευγμά του μέ συντομία. Ό άνθρωπος αύ­τός έκανε μιά έρευνα έπιφανείας τής Πελοποννήσου πιο έξόνυ- χιστική άπό κάθε άλλη προηγούμενη* προσπάθησε νά ταυτίσει τούς ναούς τής Κορίνθου (δπου λανθασμένα έξέλαβε τόν μεγά-

Page 237: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 239

λο δωρικό ναό τοΰ Απόλλωνα —πού τοΰ εϊχαν πλέον άπομείνει μόλις έπτά άπό τούς δώδεκα κίονες πού εϊχε δει ό Ούέλερ— γιά τό ναό τής ’ Αθήνας Χαλινίτιδος)· ανακάλυψε δσα μποροΰσε γ ι’ αύτό τόν τόπο, δπως καί γιά τήν Όλυμπία, χωρίς νά κάνει άνασκαφές (βλ. Κεφάλαιο Γ)· καί έκανε μερικές άπό τις πιο πρώιμες παρατηρήσεις γιά τό ναό στις Βάσσες (βλ. Κεφάλαιο Η'). Επιπλέον ξεδιάλυνε τελικά τά περισσότερα άπό τά έκ- κρεμή έρωτήματα γύρω άπό τή γεωγραφία τής Αττικής, άνά- μεσά τους καί τά προβλήματα τών δύο άγορών τής Αθήνας, τής ταύτισης τοΰ δρους ’Άγχεσμος μέ τόν Λυκαβηττό καί τής αληθινής φύσης τοΰ Μνημείου τοΰ Λυσικράτη καί τών ’Αέρη- δων. Έκανε μιά λεπτομερή έρευνα έπιφανείας τής Αττικής, στήν οποία καί αύτός ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ δέν μπόρεσε νά προσθέσει παρά έλάχιστα. Έκανε λογικούς συλλογισμούς σχετικά μέ τή θέση τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλλωνα στούς Δελφούς. Καί, γιά πρώτη φορά (προλαβαίνοντας τόν Τόουζερ κατά σα­ράντα χρόνια), έξερεύνησε λεπτομερώς τά φρούρια τής Βόρειας

Ελλάδας, στήν οποία λίγοι εϊχαν διεισδύσει πέρα άπό τούς Δελ­φούς. Διεξήγαγε τήν πρώτη έρευνα στο ’Άκτιο (δπου τά έρεί­πια τής Νικόπολης εϊχαν άνασκαφεΐ γιά νά χτιστεί τό σεράι τοΰ

’Αλή Πασα στήν Πρέβεζα)* μελέτησε τό Θησαυρό τοΰ Μινύα στον Όρχομενό, τόν όποιο ειχε έξερευνήσει ό Έλγιν καί άργό- τερα τόν άνέσκαψε ό Σλήμαν πέρασε έξι ώρες άντιγράφοντας μία μόνο έπιγραφή στήν Καρδίτσα τής Βοιωτίας* άσχολήθηκε μέ τά προβλήματα τής τοπογραφίας τής Ιθάκης καί τοΰ Δουλι- χίου —ξανανοίγοντας μιά παλιά έπιστημονική πληγή πού έπρό- κειτο νά ταλανίσει τις μέλλουσες γενεές* ταύτισε πολυάριθμες τοποθεσίες, πού δέν ήταν παρά ονόματα στούς ιστορικούς κα­ταλόγους* έπισκέφθηκε άκόμη καί τήν Πέλλα καί τή Θεσσαλο­νίκη, δπου φυλακίστηκε γιά μερικούς μήνες καί δπου αντέγραψε μιά έπιγραφή πού δέν εϊχε δημοσιευτεί άπό τήν έποχή τής έπί- σκεψης τοΰ Πώλ Λυκά, έκατό χρόνια νωρίτερα —τόσο έξω ή­ταν ή περιοχή άπό τά ένδιαφέροντα τών περιηγητών.

Page 238: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

240 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή μέθοδος τοΰ Λήκ άναδεικνύεται καλύτερα σέ αντιπαραβο­λή μέ τις περιγραφές τοΰ Κλάρκ. Καί οί δύο, παραδείγματος χάρη, έπισκέφθηκαν τό Μαντείο τοΰ Τροφωνίου στή Λιβαδειά.

Ήταν, διαβεβαίωνε κατηγορηματικά ό Κλάρκ, εύκολο νά τό βρεις, μολονότι δέν ειχε έξερευνηθεΐ ποτέ διότι ή είσοδός του ήταν φραγμένη. Προσφέρει στούς άναγνώστες του μιά εικόνα τοΰ έαυτοΰ του καί τοΰ συντρόφου του, τοΰ Κρίπς, μπροστά στήν είσοδο τών σπηλαίων καί αφιερώνει τό ύπόλοιπο τής πε­ριγραφής του έξαπολύοντας μύδρους έναντίον τών άνόητων ιε­ροτελεστιών τών μαντείων, πού περιγράφονται τόσο λεπτομε­ρειακά άπό τόν Παυσανία. Άντιθέτως, ό Λήκ μάς δίνει μιά μακροσκελή παράφραση τοΰ Παυσανία, καί παραθέτει έπίσης τόν Φιλόστρατο* περιγράφει τις κόγχες καί τις έπιγραφές τους* διερωτάται σέ ποιά άπό τις σπηλιές βρισκόταν ή πηγή Έρκυνα καί καταλήγει ότι επρεπε νά γίνει άνασκαφή.

Ή ας συγκρίνουμε πάλι τούς δύο άνδρες σέ μιά άλλη βοιωτι- κή τοποθεσία, τό φυσικό άλσος μέ τό κελαρυστό νερό, τά μυ­ρωδάτα πεύκα, τή μυρτιά καί τις ροδοδάφνες, πού περιβάλλει τό ήσυχο μοναστήρι τοΰ Αγίου Νικολάου, ψηλά σέ μιά πτυχή τοΰ Έλικώνα. Κι όμως, κι αύτό τό μέρος ήταν κατοικία Θεών.

Ό Κλάρκ ειχε ξεκουραστεί έδώ στις 9 Δεκεμβρίου τοΰ 1801 καί άποφάνθηκε ότι «δέν ύπάρχει πιο γοητευτικό άναχωρητή- ριο ούτε στά ρομαντικά περάσματα τής Ελβετίας. ... Ό άέρας ήταν γεμάτος εύωδίες άπό άμέτρητα άρωματικά φυτά πού κά­λυπταν τό έδαφος. Μιά αέναη πηγή, πού άνάβλυζε άπό τό πλευρό ένός βράχου, έχυνε τά καθαρά άφρισμένα νερά της στο ρυάκι πιο κάτω. Ένα πυκνό άλσος σχεδόν έκρυβε τό μοναστή­ρι. ... Τίποτε δέν τάραζε τήν άσάλευτη σιγή αύτής τής έρημιάς παρά ό βόμβος τών μελισσών κι ό ήχος τών νερών πού έπε­φταν».

Ό Κλάρκ ύπέθεσε ορθά ότι αύτό τό χριστιανικό άναχωρητή- ριο στεκόταν στή Θέση ένός άρχαίου ίεροΰ καί, βρίσκοντας σέ μιά άπό τις κολόνες τής γειτονικής έκκλησιάς μιά έπιγραφή

Page 239: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 241

πού άναφερόταν στά Μουσεία, τούς ιερούς αγώνες τών Μου­σών, μάντεψε σωστά δτι αύτό ήταν ακριβώς τό άλσος τών Μουσών, καί ή πηγή ή Άγανίππη, φημισμένη άπό τόν Ησίο­δο, τήν οποία περιγράφει καί ό Παυσανίας. Έδώ άνατράφηκαν άπό μωρά οί έννέα Μούσες, καί έδώ κάθε χρόνο γίνονταν προ­σφορές στον ήρωα Λίνο, πού τόν σκότωσε ό ’Απόλλωνας έπει- δή τόν ανταγωνιζόταν στο τραγούδι. Λέγεται δτι ή πηγή Ά - γανίππη ήταν θυγατέρα τοΰ ποταμοΰ Περμησσοΰ ή Τερμησσοΰ. Έδώ ό Ησίοδος συναπάντησε τις θεές (Θεογονία, στ. 1-8):

Άπό τις Μούσες τις Έλικώνιες ας αρχίσουμε τό τραγούδι, απ’ αύτές πού κατοικούν τό μέγα κι άγιο βουνό, τόν Έλικώνα, καί πού τριγύρω άπό τήν κρήνη τή μελάνυδρη στήνουν χορό μέ τ* απαλά τους πόδια καί γύρω απ’ τόν βωμό τοΰ τρανοδύναμου τοΰ γιου τοΰ Κρόνου* καί πού άφοΰ λούσουν τό λεπτό κορμί μέ νάμα άπό τόν Περμησό ή απ’ τήν Ίπποκρήνη ή απ’ τόν άγιο Όλμειό, στήν άκρα τοΰ Έλικώνα κορυφή στήνουν χορούς ωραίους, λαχταριστούς, στά πόδια βάζοντας τήν δλη δύναμή τους. [Μτφρ. Παναγή Λεκατσα]

Ό Κλάρκ άρκέστηκε στον ρομαντικό συσχετισμό μέ μιά σκη­νή τέτοιας γραφικής ομορφιάς —καί συνέχισε τό δρόμο του.

Όχι δμως καί ό Λήκ, ό όποιος πέρασε άπό έκεΐ τόν Δεκέμ­βριο τοΰ 1804, καί σταμάτησε γιά μεγαλύτερο διάστημα τόν

Ιανουάριο τοΰ 1806. Δέν είχε φυσικά διαβάσει τήν περιγραφή τοΰ Κλάρκ, ούτε φαίνεται νά τή συμβουλεύτηκε δταν έγραφε τή δική του περιγραφή τής Βόρειας Ελλάδας, πού δημοσιεύτηκε τό 1835. Αύτός ειχε τόν Παυσανία άνά χεΐρας· κι άφοΰ έντόπι- σε τή θέση τής ήσιόδειας ’Άσκρας, κατέληξε δτι αύτή ή πηγή ήταν ή Άγανίππη. Ούτε κουβέντα γιά τή γραφική τοποθεσία· ωστόσο, οχι μόνο παρατήρησε, άλλά καί αντέγραψε καί τύπω­σε τήν έπιγραφή πού άναφέρει ό Κλάρκ. Όλη του ή προσοχή είναι δοσμένη στά έργα τοΰ άνθρώπου καί στις άνάγκες του.

Ό Άγιος Νικόλας είναι μετόχι, δηλαδή έκκλησία καί μικρό μονα­στήρι, έξαρτώμενο άπό τή μονή τής Μακαριώτισσας, πού βρίσκεται

Page 240: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

242 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στήν άνω περιοχή του Έλικώνα, πρός τή νότια πλαγιά του. Τό μετό­χι εΐναι σέ μιά δμορφη τοποθεσία, σ’ ενα αμφιθεατρικό κοίλωμα στούς πρόποδες τοΰ βουνοΰ Μαραντάλι. Τά κτίσματα ύψώνονται καταμεσής ένός άλσους άπό πεΰκα, καρυδιές καί πλατάνια κι έλιές ανάμεικτες μέ μυρτιές, δάφνες καί ροδοδάφνες, καί γειτονεύει μέ μερικούς κήπους μέ λεπτοκαρυές. Παντοτινή πρασινάδα διατηρείται έδώ τό καλοκαίρι, άπό τό άφθονο νερό μιας πηγής. Ή πηγή Ίπποκρήνη, πού ήταν είκο­σι στάδια πάνω άπό τό Άλσος τών Μουσών, βρισκόταν πιθανόν στή Μακαριώτισσα...

Ό Παυσανίας, δπως παρατηρεί ό Λήκ, είδε έδώ πολλά ω­ραία άγάλματα: τών έννέα Μουσών, εργο τοΰ Κηφισοδότου (5ος αιώνας π.Χ.), εναν χάλκινο Απόλλωνα, τόν Διόνυσο τοΰ Λυσίππου (4ος αιώνας π.Χ.) κι εναν άλλο τοΰ Μύρωνα (5ος αιώνας π.Χ.), τόν όποιο εκλεψε ό Σύλλας άπό τόν Όρχομενό καί τόν άφιέρωσε έδώ. * Υπήρχαν άγάλματα ποιητών, δπως τοΰ

Ησιόδου καί τοΰ Άρίωνα, καί τό άγαλμα τοΰ Όρφέα περιτρι­γυρισμένου άπό θηρία άπό χαλκό καί πέτρα ν’ άκοΰνε τό τρα­γούδι του. Όλα αύτά είχαν μεταφερθεΐ άπό τόν Κωνσταντίνο στή νέα του πρωτεύουσα καί καταστράφηκαν άπό πυρκαγιά τό 404 μ.Χ. Δέν άπέμενε, στ’ άλήθεια, τίποτα έδώ παρά οί συ­σχετισμοί μέ τό παρελθόν* καί ή σχολαστική περιγραφή τοΰ Λήκ είναι πιο άνιαρό άνάγνωσμα άπό τούς ρομαντισμούς τοΰ Κλάρκ.

Αύτή ή άντίθεση έπιβεβαιώνεται ξανά καί ξανά δταν κανείς διαβάζει τούς δύο άνδρες. Οί στόχοι τους δμως ήταν διαφορετι­κοί, καί άσφαλώς δέν θά επρεπε νά ύποτιμήσει κανείς τόν Λήκ, πού τό έπίτευγμά του είναι πολύ σπουδαιότερο.

Άφοΰ εφυγε άπό τήν Ελλάδα τό 1810, ό Λήκ έπέστρεψε στήν Αγγλία μέ μιά καλή σύνταξη, γιά νά καταγράψει τις ε- ρευνές του, νά λάβει άκαδημαϊκές τιμές άπό τό Βερολίνο καί τήν Όξφόρδη καί νά τακτοποιήσει τή μεγάλη συλλογή άρχαιο- τήτων του. Τά μάρμαρα (ενα άπό τά όποια ήταν δώρο τοΰ Άλή Πασά) τά εδωσε στο Βρετανικό Μουσείο. Τά χαλκά, τά νομί­

Page 241: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 243

σματα, τούς σφραγιδόλιθους καί τά αγγεία τά αγόρασε μετά τό θάνατό του τό Μουσείο Φιτζουίλλιαμ —τά νομίσματα μόνο πουλήθηκαν 5.000 λίρες. Ή τελευταία εργασία του πού έκδό- θηκε ήταν τά Ελληνικά νομίσματα (Νυπιίδπιαΐα ΗβΠβπίοα) τό 1854. Πέθανε τό 1860, μέ τήν ικανοποίηση δτι είχε θέσει γερά θεμέλια γιά τούς αρχαιολόγους, τούς ιστορικούς καί τούς γεω­γράφους πού θά ακολουθούσαν.

Μετά τό 1810 περίπου, οί τοπογράφοι άρχισαν νά χάνουν έ­δαφος μπροστά στούς συλλέκτες (βλ. Κεφάλαιο Η'). Έπειτα ή

Ελληνική Επανάσταση εβαλε τέλος στά άρχαιοδιφικά ταξίδια γιά μερικά χρόνια. Όταν ξανάγινε ειρήνη στήν Ελλάδα, ξεσκο­νίστηκαν τά άντίτυπα τοΰ Παυσανία καί οί έπιχειρήσεις έπα- ναλήφθηκαν. (Ξαναγύρισαν καί οί ζωγράφοι: πρώτοι -καί καλύ­τεροι ό Τζέιμς Σκήν καί ό Έντουαρντ Λήαρ.) Ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ καί ό Χένρυ Φ. Τόζερ, στις δεκαετίες τοΰ 1830 καί 1840, άφοσιώθηκαν στήν παραγωγή λεπτομερών καί έντυ- πωσιακών περιγραφών τής έλληνικής τοπογραφίας. Ώς πρός τό πνεΰμα, δέν άντιπροσωπεύουν κάποια πρόοδο σέ σχέση μέ τόν Λήκ, στον όποιο όλοι άποτίουν φόρο τιμής, καί ή δάφνη τών κλασικών έρευνών είχε περάσει πλέον στούς Γερμανούς, πολυάριθμους τήν έποχή έκείνη στήν Ελλάδα λόγω τοΰ νέου Βαυαροΰ βασιλια της.

Κάτι άκόμη έμφανέστερα αντίθετο μέ τις προσπάθειες αύ- τών τών σκληροτράχηλων περιηγητών ύπήρξε τό κάπως παρά­δοξο έγχείρημα τής πρώτης οργανωμένης ομαδικής περιήγησης στήν Ελλάδα, πού άκόμα παρέπαιε μετά τόν πόλεμο, μιά κρουαζιέρα μέ τόν «Φραγκίσκο Α'» τό καλοκαίρι τοΰ 1833. Ή διάρκειά της ήταν τρεις βδομάδες καί οί καλύτερες θέσεις κό­στιζαν ογδόντα λίρες. Τό πλοίο άπέπλευσε άπό τή Νεάπολη γιά τό Ναύπλιο μέσω Ζακύνθου, Πατρών καί Ναυαρίνου, έπι- τρέποντας σέ όσους τό έπιθυμοΰσαν νά άποβιβαστοΰν στήν Πά­τρα καί νά ξανασυναντηθοΰν στο Ναύπλιο κάνοντας τό ταξίδι διά ξηρας, άκριβώς όπως θά τό παρουσίαζε ό Μάρκ Τουαίην

Page 242: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

στούς 3Αθώους του [ΤΗβ Ιηηοοβηίδ ΑΒΓοαά] καμιά τριανταριά χρόνια αργότερα. Κατόπιν τό πλοίο πήγε στήν Κωνσταντινού­πολη κι έπειτα περιέπλευσε τό Αιγαίο. Μέ τά λόγια ένός άπό τούς ταξιδιώτες, στούς έπιβάτες συγκαταλέγονταν:

Ένας πρίγκιπας άπό βασιλική οικογένεια* Ισπανοί εύγενεΐς* Ιτα ­λοί κομήτες* Γ άλλοι μαρκήσιοι* Όλλανδοί ιππότες καί, μπορώ υπερή­φανα νά προσθέσω, Άγγλοι τζέντλεμεν. Είχαμε έπίσης εναν κομπο- γιαννίτη γιατρό άπό τό Παρίσι* εναν ιδιοκτήτη χαρτοπαικτικής λέ­σχης άπό τό Μιλάνο* εναν κληρικό, φτωχό σάν τούς Αποστόλους, άπό τήν Ισλανδία* έ'ναν βλοσυρό φοιτητή άπό τό Πανεπιστήμιο τής Γοττίγγης* εναν Δανό βαρόνο, ξετρελαμένο μέ τή μουσική* εναν άοιδό κόντε άπό τή Σιέννα* εναν τρελό άρχιτέκτονα άπό τό Παρίσι* καί δύο Ρώσους εύγενεΐς. Υπήρχαν μόνο δύο κυρίες: μιά Ρωσίδα κόμισσα, πού δέν διάβαζε τίποτε άλλο παρά Όμηρο κι έκανε κλασικά λάθη* καί μιά κυρία άπό τή Βαυαρία, πού τό μεγάλο της προτέρημα ήταν ή τά­ση της νά γίνεται εύχάριστη.9

Τέτοιοι ήταν οί τύποι πού ένδιαφέρονταν γιά ταξίδια στήν Ελλάδα έκείνη τήν έποχή. Ή περιγραφή τοΰ Γκέλ προσφέρει μιά κομψή κατακλείδα σέ μιά περίοδο κατά τήν οποία οί έλλη- ( νικές άρχαιότητές είχαν γίνει λίγο πολύ κοινό κτήμα καί οί μεγαλύτερες δυσκολίες τής έξερεύνησης είχαν ξεπεραστεΐ:

Οί τελευταίες ειδήσεις άπό τό άτμόπλοιο μέ τούς 80 ταξιδιώτες γιά τήν Ελλάδα είναι άπό τό Ναύπλιο. Είχαν φυσικά συνεχείς δια- πληκτισμούς σέ μιά τόσο άπείθαρχη χώρα, άλλά μέχρι τώρα έχει ά- ποφασιστεΐ νά γίνουν μόνο δύο μονομαχίες δταν τελειώσει τό ταξίδι. < % Οί Γ άλλοι στο πλοίο έχουν κάνει δμιλο γιά νά έκφοβίζουν έν σώματι τόν καπετάνιο. Αύτοί πού διέσχισαν τόν Μόριά διά ξηρας ήταν έξαλ­λοι, έπειδή βρήκαν λίγους άνθρώπους καί κανένα σπίτι χωρίς γκρεμι­σμένη στέγη, μολονότι τούς τά είχα πει πριν ξεκινήσουν. ... Φαντα­στείτε τους ... στή Βοστίτσα [Αίγιο], στήν Κόρινθο, στήν Ελευσίνα ή στον Πειραιά, δπου αύτοί κι ολόκληρη ή Εύρώπη περιμένουν νά βροΰνε όπερες, κλειδοκύμβαλα καί μπιλιάρδα.

244 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 243: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 245

Άκόμη καί μιά έλεύθερη Ελλάδα δέν μποροΰσε άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη νά παρέχει όλες τις άνέσεις στις όποιες ήταν συνηθισμένοι οί λιγότερο ριψοκίνδυνοι Εύρωπαΐοι ταξιδιώτες.

Δωδώνη

Άλλά ό άναγνώστης θά περιμένει ίσως μιά άπάντηση στο έρώ- τημα τοΰ Βύρωνα στήν άρχή αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου. Ποΰ ήταν, άλήθεια, τό ιερό άλσος τής Δωδώνης; Ό Λήκ μποροΰσε νά γράφει τό 1835 ότι «ή Δωδώνη είναι τώρα ή μόνη τόσο φημι­σμένη έλληνική πόλη πού ή θέση της δέν έντοπίστηκε έπακρι- βώς μέσω τής σύγκρισης τής άρχαίας ιστορίας μέ τά τωρινά φαινόμενα». Ήταν άπογοητευτικό νά έπιτρέπεται ή ύπαρξη έ­νός τέτοιου κενοΰ.

Ή Δωδώνη, μολονότι δέν ήταν ίσως μεγάλη πόλη, είχε τή θέ­ση της στήν ιστορία ώς ό τόπος τοΰ μαντείου τοΰ Διός, οί ά- παντήσεις τοΰ οποίου δίνονταν μέ τό θρόισμα τών περιστεριών στήν ιερή δρΰ. Γιά τούς ιερείς του ύπάρχει μιά μυστηριώδης άναφορά στον Όμηρο (Π, 233-6):

«Δία τής Δωδώνης, πρωτοκύβερνε, πελασγικέ, πού μένεις μακριά, τήν παγερή άφεντεύοντας Δωδώνη, καί τρογύρα χαμοκοιτάμενοι, άνιφτόποδοι, ζοΰν οί Σελλοί, οί δικοί σου προφήτες...»

[μτφρ. Ν. Καζαντζάκη - I. Θ. Κακριδη]

' Υποτίθεται δτι τήν είχε έπισκεφθεΐ ό Αινείας κατά τό ταξίδι του άπό τήν Τροία στή Ρώμη. Βρισκόταν βεβαίως στήν Ήπει­ρο, «δπου τά βοσκοτόπια κατηφορίζουν μαλακά, αρχίζοντας ά­πό τή Δωδώνη, πρός τό Ίόνιο πέλαγος» (Πίνδαρος, Δ ' Νε­μεονίκης, 82-84), καί ό Ησίοδος περιέγραψε τήν εύφορία τών άγρών της (άπόσπ. 240).

Τέτοιες περιγραφές θά έπρεπε νά είναι άρκετές γιά νά προ­σφέρουν κάποιο στοιχείο. Ό Λήκ, γνωρίζοντας δτι κοντά στο

Page 244: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

246 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μαντείο υπήρχε μιά λίμνη, κατέληξε δτι ή πιο πιθανή θέση ήταν τά ίδια τά Ιωάννινα κι αφιέρωσε μερικές σελίδες άναπα- ριστώντας στο νοΰ του τήν άρχαία της κατάσταση:

Συνεπώς, έδώ, στή θέση τών βρόμικων δρόμων καί τών παζαριών τής σύγχρονης πόλης, μπορούμε νά φανταστούμε ενα δάσος πού τό διέσχιζε μιά λεωφόρος μέ αρχαίες δρυς καί πρινάρια, ή οποία όδηγοΰ­σε στήν ιερή χερσόνησο. Μέσα στις στοές πού περιέβαλλαν τό ναό ύπήρχαν σειρές άπό τρίποδες πού στήριζαν λέβητες ... κι αύτοί ήταν τόσο πολυάριθμοι καί τόσο κοντά τοποθετημένοι, πού, όταν χτυποΰ- σες εναν, ό ήχος αντηχούσε μέσα σέ δλους. ... Τό πιο αξιόλογο άπό τά αναθήματα ήταν ενα άγαλμα αφιερωμένο άπό τούς Κερκυραίους, πού στο χέρι του κρατοΰσε ενα μαστίγιο μέ τρία λουριά φορτωμένα μέ μπαλάκια, τά όποια παρήγαν εναν συνεχή ήχο καθώς τά χτυποΰσε ό αέρας πάνω σ’ ενα λέβητα. Σέ μιά απεικόνιση τοΰ ναοΰ τής Δωδώνης πού έχει περιγράφει ό Φιλόστρατος, ή προφητική δρυς φαινόταν κοντά στο ναό, καί κάτω άπό αύτήν ό πέλεκης μέ τόν όποιο χτυποΰσε ό

Έλλός τό δέντρο, δταν μιά φωνή άπό αύτό τόν διέταξε νά σταματή­σει. Ένα χρυσό περιστέρι, τό πουλί της Αίγύπτου, πού έβγαλε τή φωνή, ήταν κουρνιασμένο πάνω στο δέντρο* γιρλάντες κρέμονταν άπό τά κλαδιά του κι ένας χορός άπό τις Θήβες τής Αίγύπτου χόρευε γύ­ρω άπό αύτό, σάν νά χαιρόταν άναγνωρίζόντας τό ιερό περιστέρι τής πόλης του.

Φαντασία καί πολυμάθεια κάνουν μιά αξιόλογη απόπειρα νά άναπαραστήσουν μιά πόλη πού ήταν ήδη σέ παρακμή δταν ό Αύγουστος κυβερνούσε τή Ρώμη, αν καί ό τόπος διατήρησε τή σπουδαιότητά του —καί ήταν έδρα έπισκόπου— τουλάχιστον ώς τό 516 μ.Χ. Άλλά τά Ιωάννινα δέν ήταν ή Δωδώνη. 1 >

Ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ, ό ανιψιός τοΰ ποιητή κι αργότε­ρα έπίσκοπος τοΰ Λίνκολν, βρέθηκε στήν Ελλάδα λίγα χρόνια μόνο μετά τόν Λήκ, παρέα μέ τόν καλόκαρδο άλλά κάπως α­νιαρό στιχοπλόκο Ρίτσαρντ Μόνκτον Μίλνς (ΚίοΗαπΙ Μοηοΐί- Ιοπ Μίΐηβδ). Τό δίδυμο φέρνει στο νοΰ κι άλλα ντουέτα στήν

Ελλάδα, δπως ήταν ό Βύρων καί ό Χόμπχαους, ή ό Γκέλ καί ό

Page 245: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ 247

κύριος Φ. —δπου ό ενας ένδιαφερόταν μόνο νά άσκεΐ τήν εύαι- σθησία του καί νά γράφει στίχους, ένώ ό άλλος μοχθούσε γιά ενα μνημείο μάθησης. Στήν περίπτωση αύτή τό μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν τοΰ λογίου.

Τό έργο τοΰ Ούέρτζουερθ Ελλάς (Ο γ ο ο ο θ ), πού έκδόθηκε τό 1839 (νέα έκδοση τό 1853), άποτελοΰσε μιά σύνοψη δλων δσα ήταν γνωστά γιά τήν τοπογραφία τής Ελλάδας, ωραία εικονο­γραφημένη μέ χαλυβδογραφίες —ένα βιβλίο γιά συλλέκτες. Ό Ούέρτζουερθ άρχιζε τήν περιγραφή του τής Δωδώνης μέ τά λόγια: «Γιά νά έξακριβωθεΐ ή θέση τής Δωδώνης θά χρειαζό­ταν σήμερα άπάντηση άπό τό ίδιο τό μαντείο. Ή παλαιά κα­τοικία τοΰ πνεύματος πού κάποτε καθοδηγούσε τόν μισό κόσμο έχει χαθεί». Παρακάτω δμως απορρίπτει τόν ίδιο του τόν σκε­πτικισμό, έπισημαίνοντας κάποια εύμεγέθη έρείπια στά νοτιο­δυτικά τών Ίωαννίνων, σ’ ένα χωριό μέ τό ονομα Δραμισός. Μικρός σέ έκταση, κατ’ έξαίρεση σέ πεδιάδα άντί σέ άκρόπο- λη, καί στολισμένος μέ ένα σημαντικό θέατρο καί τά υπολείμ­ματα δύο ναών πού διατηροΰνταν άκόμη έν μέρει, ό άρχαιολο- γικός τόπος ήταν ολοφάνερα ό σπουδαιότερος στήν περιοχή. Ό ίδιος ό Λήκ είχε παρατηρήσει (Βόρεια, Ελλάδα I, 260) δτι «θά ήταν ένδιαφέρον νά άνασκαφοΰν αύτά τά έρείπια».

Υποστηρίζοντας δτι τά άλλα χαρακτηριστικά πού συνδέον­ταν μέ τόν τόπο θά ήταν λογικό νά βρίσκονται σέ κάποια από­σταση, άν δέν ύπήρχαν σημεία άναγνωρίσεως πιο κοντά, ό Ού­έρτζουερθ θεώρησε δτι ή λίμνη θά μποροΰσε νά είναι ή λίμνη τών Ίωαννίνων, ή πηγή έκείνη πού ήταν «κοντά στά ορυχεία θείου πού έκμεταλλευόταν ό Άλή Πασάς κοντά στο Τζεροβί- νι», καί τό δρος Τόμαρος νά είναι τό βουνό Όλύτσικας.

Ή διαίσθηση τοΰ Ούέρτζουερθ ήταν, βεβαίως, ορθή. Άνα- σκαφές δέν έγιναν παρά τή δεκαετία τοΰ 1870, δταν ό Κων­σταντίνος Καραπάνος, παρακινημένος νά σκάψει έδώ άπό τήν άνακάλυψη νομισμάτων, έξερεύνησε τήν περιοχή καί άνακάλυ- ψε ορισμένες άποδείξεις γιά τήν ταυτότητα τής τοποθεσίας,

Page 246: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ύπό μορφή ένεπίγραφων φύλλων χαλκού. Δέν μπόρεσε δμως νά έντοπίσει τόν ίδιο τό ναό τοΰ Διός: αύτή ή πιο ιερή περιοχή τής Δωδώνης βρέθηκε μόλις τή δεκαετία τοΰ 1950 άπό τόν Σ. Δάκαρη.

Έ τσι, ίσαμε τό 1832 δέν ύπήρχαν πλέον έρωτηματικά πάνω σέ μείζονα θέματα τής άρχαίας έλληνικής τοπογραφίας. Οί τό­ποι ήταν γνωστοί. Τό καθήκον πού άνέκυπτε ήταν νά έρευνη- θοΰν έκεΐνα τά μέρη καλύτερα καί νά κατανοηθοΰν πληρέστερα τά υλικά τους λείψανα. Τά όμορφα ρομαντικά τοπία μεταμορ­φώθηκαν τελικά σέ άντικείμενα έπιστημονικής έρευνας* κι αύ­τό ήταν τό καθήκον τών έπερχόμενων γενεών στήν Ελλάδα. Ποιος μπορεί νά πει αν αύτό ήταν κέρδος ή ζημία; Άλλά τό ακατάβλητο ρομαντικό πνεΰμα συνέχισε νά προσπαθεί νά οί- κειοποιηθεΐ τήν Ελλάδα πάντοτε μέ νέους τρόπους* καί ή οί- κειοποίηση φυσικών κομματιών τής άρχαίας Ελλάδας θά είναι τό θέμα τών δύο έπόμενων κεφαλαίων.

248 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 247: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

.. ........................ ,Ή Ελλάδα αλυσοδεμένη· βινιέτα τίτλου άπό τό Γραφικό ταξίδι στψ

Ελλάδα του Κόμη Σουαζέλ-Γκουφιέ.

Page 248: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ. Προτομή του στο Μουσείο Φιτζουίλλιαμ

στο Καίμπριτζ.

Ό Κάρλ Ότφρηντ Μύλλερ.

Page 249: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό Ζάκ Σπόν, απο το έργο του Ταξίδι στήν Ιταλία, τή Δαλματία καί τήν Ελλάδα.

Ό Κυριάκος Πιττάκης.

Page 250: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 251: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η'

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ

Ή αρχαιότητα είναι ένας κήπος πού φυσικώ δικαίω ανήκει σε εκείνους πού καλλιεργούν τούς καρπούς του.

Λοχαγός άβ νΕΚΝΙΝΑΟ δΑΙΝΤ-ΜΑΙΙΚ, διοικητής της αποστολής για τή μεταφορα του αίγυπτιακοΰ οβελίσκου

στήν Πλατεία Όμονοίας (ΡΙαοβ θβ 1& Οοηεοπίβ) στο Παρίσι.

Φανταστείτε τήν Αθήνα τά πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα: μια μικρή, κακομοιριασμένη κωμόπολη με 1.300 σπίτια, οχι πολύ αλλιώτικη, με έξαίρεση μερικές γκρεμισμένες καλύβες, από τήν περιγραφή του Τσάντλερ πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια.

Τά σπίτια είναι ώς έπί το πλείστον άθλια καί διάσπαρτα, πολλά μέ μεγάλους χώρους ή αύλές μπροστά. Στά δρομάκια, οί ψηλοί τοίχοι κι από τις δυο μεριές, πού είναι συνήθως ασβεστωμένοι, άντανακλοΰν έντονα τή θερμότητα του ήλιου. Οί δρόμοι είναι ακανόνιστοι* καί στήν αρχαία έποχή δέν ήταν ούτε ομοιόμορφοι ούτε ομορφοι.

Παντού υπήρχαν σκόρπιες αρχαιότητες, καί συχνά χρησιμο­ποιούνταν έπιτύμβια ανάγλυφα γιά νά διακοσμούν τις εισόδους των σπιτιών. Άπό κεΐ μέσα πέρασαν, «με πένα καί παλέτα», δλοι οί τουρίστες πού συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Έκτος άπό αύτούς, ύπήρχαν καί μερικοί πιο μόνιμοι κάτοικοι, άπό τούς οποίους έκεΐνος πού παρέμεινε περισσότερο ήταν βε­βαίως ό Λουί Σεμπαστιέν Φωβέλ (Εοιιΐδ δέβαδίίβη Γαανθΐ, 1753-1838).

Page 252: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

250 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Οικοδεσπότης καί διερμηνέας δλων σχεδόν τών ξένων έπισκε- πτών τής Αθήνας, ό Φωβέλ ειχε γίνει ενας άπό τούς πιο γνώ­ριμους τύπους τής αθηναϊκής ζωής. Γεννημένος τό 1753 στο Κλερμόν-άν-Μπωβαί, εϊχε αποκτήσει κάποια φήμη ώς καλλι­τέχνης καί σχεδιαστής περί τό 1780. Τή χρονιά αύτή αναχώ­ρησε μέ τόν άρχιτέκτονα Φουσερό γιά μιά περιοδεία δύο έτών στήν Ελλάδα. Τέσσερα χρόνια άργότερα ό Κόμης Σουαζέλ- Γκουφιέ τόν προσέλαβε ώς έπαγγελματία ζωγράφο, γιά νά τόν συνοδεύσει κατά τή διαμονή του στήν Κωνσταντινούπολη καί νά ζωγραφίσει τις εικόνες τοΰ Γραφικού ταξιδιού του. Ό Κό­μης τοΰ έδωσε τήν έλευθερία καί τήν άδεια νά ταξιδεύει* κι αύ­τός τό έπραξε δεόντως: πήγε στήν Πελοπόννησο, στήν Αθήνα καί στον Μαραθώνα, άκόμη καί στή Σαντορίνη, δπου βρήκε μιά έπιγραφή («γνώριζα αρκετά έλληνικά γιά νά συναγάγω περί τίνος πρόκειται ... τμήμα ένός προστύλου πού έπισκευά- στηκε άπό τόν Τραϊανό»). Όρος δμως τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ γ ι’ αύτή τήν έλευθερία ήταν πώς δ,τι άνακάλυπτε ό Φωβέλ θά άνήκε σ’ έκεΐνον. Ανάμεσα στά άποκτήματά του ήταν τρεις άρχαΐοι κίονες άπό πράσινο πορφυρίτη άπό τήν Ακρόπολη, μιά ήδη μετακινημένη μετόπη άπό τόν Παρθενώνα καί δύο έπι- γραφές άπό τό Έρέχθειο. Ενθουσιασμένος, ό Σουαζέλ-Γκου­φιέ έβαλε στο μάτι ενα άνάγλυφο άπό τό Σούνιο κι ένα λιοντά­ρι άπό τά Μεσόγεια.

Όλα αύτά σήμαιναν σκληρή δουλειά γιά τόν Φωβέλ. Δούλευε έπίσης καί γιά λογαριασμό του, φτιάχνοντας μέ εύσυνειδησία έκμαγεΐα, που βρέχονταν δταν ταξίδευε διά θαλάσσης κι έπρεπε διαρκώς νά τά ξαναφτιάχνει. Στά τέλη πιά τοΰ 1789 ό Φώφέλ άσφυκτιοΰσε στο ζυγό τοΰ πάτρωνά του καί ζητοΰσε άνεξαρ- τησία ή τουλάχιστον άναγνώριση (δέν είχε λάβει ούτε εύχαρι- στώ γιά κάποιες προτομές πού εϊχε στείλει άπό τόν Μαραθώ­να). Σύντομα άποσύρθηκε στήν Ελλάδα* καί στήν έπόμενη έπίσκεψή του στήν Κωνσταντινούπολη, τό 1792, έπρόκειτο νά άνακαλύψει δτι ό Σουαζέλ-Γκουφιέ τό εϊχε σκάσει στή Ρω­

Page 253: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 251

σία για νά άποφύγει τις συνέπειες τής Γαλλικής Επανάστασης.Ήταν τώρα άνεργος, χωρίς μισθό, χωρίς προοπτικές. Του φά­

νηκε καλύτερο νά άποσυρθεΐ άμέσως στήν άγαπημένη του Αθή­να, δπου καί εζησε φτωχικά τά έπόμενα εννέα χρόνια. Συνέχισε νά κάνει άνακαλύψεις καί νά πλουτίζει τή συλλογή του. Γιά νά άποζημιωθεΐ γιά κάποια χρήματα πού του χρωστούσε ό Σουα- ζέλ-Γκουφιέ, πούλησε στο γαλλικό Διευθυντήριο μερικά άπό τά είκοσι τέσσερα κιβώτια μέ άρχαιότητες πού ανήκαν στον πά- τρωνά του* καί τό 1795 τό Ινστιτούτο Τεχνών συμφώνησε νά του δίνει μισθό.

Ή ζωή δμως ήταν ακόμα δύσκολη. Τό 1799, μετά τήν ει­σβολή των Γ άλλων στήν Αίγυπτο, ό Φωβέλ φυλακίστηκε. Στή φυλακή τον έπισκέφθηκε ό Τζών Τουέντελ, ενας ταλαντούχος ζωγράφος καί άρχαιοδίφης πού σύντομα εμελλε νά πεθάνει καί νά θαφτεί στο Θησείο. Γιά άσφάλεια, ό Φωβέλ του πούλησε σαράντα ή πενήντα σχέδια, τά όποια, δταν πέθανε ό Τουέντελ, στάλθηκαν στον Λόρδο Έλγιν στήν Κωνσταντινούπολη καί κα­νείς δεν τά ξαναεΐδε. Ό Τουέντελ μεσολάβησε στον Βρετανό έπιτετραμμένο γιά τήν άπελευθέρωση του Φωβέλ, πού εγινε έγκαίρως ώστε νά έκφράσει ό Φωβέλ τήν εύγνωμοσύνη του φροντίζοντας γιά τήν κηδεία του Τουέντελ.

Τό 1801 ό Φωβέλ γύρισε γιά λίγο στή Γαλλία, δπου έξασφά- λισε άπό τον Ταλλεϋράνδο τή θέση του ύποπροξένου στήν Αθή­να. Τή θέση αύτή τή διατήρησε παρά τον πόλεμο καί τήν έπα- νάσταση, παρά τήν καταστροφή τής περιουσίας του καί τήν άρ- ρώστια του καί παρά τήν πίκρα τής καρδιας του γιά τήν έλλει­ψη άναγνώρισης, μέχρι τό θάνατό του τό 1838.

Τό 1801 είχε τήν έλπίδα δτι θά έξασφάλιζε, ως δρο τής έπιστροφής του στήν Ελλάδα, τό προνόμιο νά κάνει άνασκαφές στήν Όλυμπία. Καθώς δμως δεν διέθετε κανέναν άρχαιολογικό τίτλο, ήταν άναγκασμένος νά παρακολουθεί τις δραστηριότητες των ξένων άνασκαφέων νά άνθουν ολόγυρά του. Εντούτοις ά­νοιξε μερικούς τάφους* έξερεύνησε ορισμένες κόγχες γιά άφιε-

Page 254: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

252 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρώματα άνάμεσα στο Δαφνί καί τήν Ελευσίνα* δούλεψε τήν ύπό κλίμακα γύψινη μακέτα του τής άρχαίας Αθήνας τοΰ Παυ­σανία* άνακάλυψε τό σημείο συνάντησης τών τειχών τοΰ Φαλή­ρου (Μακρά τείχη) καί τής Αθήνας, καθώς καί πολλές άλλες τοπογραφικές λεπτομέρειες.

Πάντοτε γενναιόδωρος μέ τό χρόνο καί τις γνώσεις του, τις αναμνήσεις του καί τις συλλογές του, ό ίδιος ό Φωβέλ δέν δη­μοσίευσε τίποτε. Οί περισσότερες άπό τις σημειώσεις καί τά έκμαγεΐα του χάθηκαν στήν Επανάσταση τοΰ 1821. Τό μου­σείο του κλείστηκε σέ 54 κιβώτια στήν Αθήνα καί τό μεγαλύ­τερο μέρος του καταστράφηκε μετά τό 1825. Ό ,τι άπό μείνε —2.000 νομίσματα, μερικά σπασμένα άγγεΐα, τερακότες, μαρ­μάρινα θραύσματα, γύψινα έκμαγεΐα καί άλλα άντικείμενα— έπιστράφηκε στή Γαλλία καί πουλήθηκε.1 Ή Εθνική Βιβλιοθή­κη τής Γαλλίας απέκτησε έναντι πεντακοσίων φράγκων τά χει­ρόγραφά του, χάρτες κι ενα άνάγλυφο σχέδιο τής Αττικής. «Πενιχρά λείψανα», λέει ό βιογράφος του, «μιας σταδιοδρομίας τόσο μακρας καί τόσο άφοσιωμένης στήν αρχαιολογία».

Δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι έβλεπε μέ πικρία τις δραστη­ριότητες τών πρακτόρων τοΰ Λόρδου Έλγιν στήν Αθήνα. Κι άλλοι έρευνητές έπρόκειτο νά τοΰ προκαλέσουν σχεδόν έξίσου έντονη άπόγνωση. Διότι ό Φωβέλ έμελλε νά δει τρεις μεγά­λους άρχαιολογικούς θησαυρούς νά ξεγλιστρούν μέσα άπό τά χέρια του. Ένας τέταρτος θά έφτανε στή Γ αλλία, άλλά οχι άπό δικές του ένέργειες. Ό Φωβέλ φαίνεται πώς ήταν καταδικασμέ­νος νά μένει στο περιθώριο.

Σ ’ αύτό τό κεφάλαιο θά μας απασχολήσει ή ιστορία »τώ ν τών τεσσάρων μεγάλων άνακαλύψεων. Ή ιστορία τους σημα­δεύει μιά νέα φάση στή θέση τών έλληνικών άρχαιοτήτων στήν εύρωπαϊκή φιλοκαλία. Ένώ οί προηγούμενες γενεές άρκοΰ^ταν νά σχεδιάζουν καί νά μελετοΰν, καί οί σύγχρονοι ταξιδιώτες έβρισκαν συνήθως άρκετό τό νά σκιτσάρουν καί νά ζωγραφί­ζουν, νά μετροΰν μέ βήματα τό έδαφος καί νά άναποδογυρίζουν

Page 255: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 253

μέ προσοχή μερικές πέτρες, ορισμένοι περιηγητές άρχισαν τώ­ρα νά καταλαμβάνονται άπό άρπακτική μανία. Έχουμε ήδη γνωρίσει τον Κλάρκ. Ό Έλγιν καί τά άλλα πρόσωπα αύτου του κεφαλαίου είχαν προσβληθεί άπό αύτήν σέ μεγάλο βαθμό.

Ή μανία ένθαρρυνόταν συχνά άπό τούς Τούρκους, πού έσπαζαν κομμάτια άπό τά μνημεία γιά νά τά προσφέρουν δώρα ή νά τά πουλήσουν.

Ή μανία δμως δέν ήταν κλεπτομανία, μολονότι οί σκοποί της ποίκιλλαν. Ή δόξα γιά τον εύρόντα, έπειτα ή δόξα γιά τον άγοραστή* ό πλουτισμός ένός έθνικοΰ μουσείου ή ή ένίσχυση τών τεχνών στήν πατρίδα τους* ή διάσωση άρχαιοτήτων πού άπειλούνταν άπό τούς Τούρκους —δλα αύτά τά κίνητρα μπο­ρούσαν νά παίξουν ρόλο. Έπρεπε νά δημιουργηθοΰν μουσεία γιά νά στεγάσουν τά νέα έργα. Οί άκατάστατες κι έτερόκλητες συλ­λογές του 17ου αιώνα, άκόμη καί ή γιγαντιαία συλλογή του Μουσείου του Ναπολέοντα, ξεπεράστηκαν άπό τις προσεκτικές άρχές επί τή βάσει τών οποίων σχεδιάστηκαν τά νέα μουσεία τών υπερήφανων κρατών. Έτσι, αύτό πού ξεκίνησε ως άρπα- κτικότητα τέλειωσε ως ένα μεγάλο βήμα προόδου στήν έπι- στημονική μελέτη τής άρχαιότητας. Όχι βεβαίως πώς ώφελή- θηκαν πάντοτε δσοι τά άνακάλυψαν καί λιγότερο άπ’ δλους ό Λόρδος Έλγιν.

Τά Ελγίνεια Μάρμαρα

Ό Έλγιν κι ό Άμπερντήν ας κυνηγάνε τώρα Τής φήμης τή σκιά μέσ’ άπό τών φιλότεχνων τή χώρα*Χιλιάδες άχρηστα λεφτά γιά τά καπρίτσια νά πετανε του Φειδία,Γιά τά σπασμένα αγάλματα, γιά τά κακοφτιαγμένα τά μνημεία* Δημοπρασίας αίθουσα ας κάνουνε τά μεγαλόπρεπά τους τά σαλόνια Γ ιά κάθε τέχνης αντικείμενα κολοβωμένα άπό τά χρόνια.

(Βύρων, Εγγλέζοι Βάρ8οι και Σκοτσέζοι κριτικοί)

Page 256: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

254 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ό Λόρδος Έλγιν έχει γίνει ό πιο διαβόητος άπό δσους λαφυ­ραγώγησαν έλληνικά μνημεία γιά νά στολίσουν τις κατοικίες τους ή νά δοξάσουν τό έθνος τους. Τό λάφυρό του ήταν όντως τό πιο μεγαλόπρεπο άπ’ δλα, καί τό μόνο πού άποσπάστηκε λιθάρι λιθάρι άπό ενα μνημείο πού κατά μέγα μέρος στεκόταν άκόμη. Δέν θά έπρεπε δμως νά άμαυρωθεΐ τό δνομά του άφή- νοντας σχεδόν άνέγγιχτους τούς συγχρόνους του* γιατί ποιος άπό τούς Άγγλους περιηγητές στήν Ελλάδα θά άπαρνιόταν τήν εύκαιρία νά άποκτήσει κάποιο δμορφο ένθύμιο άπό τό τα­ξίδι του στή χώρα τοΰ Ιδεώδους; Πράγματι, λίγοι ήταν έκεΐνοι πού έπέστρεψαν μέ τελείως άδεια χέρια.

Ό Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ ήταν, δπως είδαμε, προθυμό­τατος νά καταβάλει κάθε προσπάθεια γιά νά άποκτήσει αύτό πού ήθελε, ένώ άκόμη έγραφε τά άπομνημονεύματά του στά όποια καταδίκαζε τις δραστηριότητες τοΰ Έλγιν. Κι ούτε ήταν ό πρώτος. Τό 1 7 8 5 ό Σέρ Ρίτσαρντ Ούέρσλυ ( 5 ι γ Κ ίο Η α π Ι

^ΟΓδΙβγ) καί ό καλλιτέχνης πού τόν συνόδευε βρίσκονταν στήν Ελλάδα συλλέγοντας τά μάρμαρα πού έπρόκειτο νά άποτελέ- σουν τό διάσημο φερώνυμο μουσείο στο νησί Ούάιτ. Τό 1 7 9 4 - 9 6 ό Μόρριτ τοΰ Ρόκμπυ εϊχε περιηγηθεΐ τήν Ελλάδα* καί μολονότι τόν ένδιέφεραν τά πάντα καί έγραφε στις έπι- στολές του στήν πατρίδα γιά τις φορεσιές, τά ήθη, τή διατροφή καί τό ταξίδι, καθώς καί γιά τις αρχαιότητες, ένας άπό τούς δηλωμένους σκοπούς του ήταν νά πλουτίσει τό Ρόκμπυ Χώλ μέ μερικές έκλεκτές άρχαιότητές. Ή γαλλική κυβέρνηση έκα­νε κάποτε ένα σχέδιο γιά τή μεταφορά ολόκληρου τοΰ Θησείου στο Παρίσι.2 Ό Λόρδος Σλάιγκο, «νεαρός καί άνεύθυνος, άλ­λά καθόλου κακός» (δπως τόν περιέγραφε ό Βύρων), έκτός τοΰ δτι πήρε τούς κίονες τοΰ Θησαυροΰ τοΰ Άτρέα, πού βρίσκον­ται στο Βρετανικό Μουσείο άπό τό 1 9 0 4 , έκανε καί μιά με­γάλη συλλογή άγγείων, τά όποια, «σύμφωνα μέ τήν έξευτελι- στική άποτίμηση τοΰ Φωβέλ», άξιζαν 1 5 0 γρόσια ( 8 λίρες

Αγγλίας).

Page 257: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 255

Ακόμη καί ό Λόρδος Νέλσον μπήκε στο παιχνίδι, δταν έ­στειλε μέ πλοίο στήν Αγγλία ένα βωμό άπό τούς Δελφούς, πού τον είχε πάρει ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον: σήμερα βρίσκε­ται στο κάστρο Χάουαρντ, στο Γιόρκσιαρ.

Πρέπει νά μήν ξεχνούμε, παρ’ δλ’ αύτά, δτι πολλοί περιηγη­τές πίστευαν πραγματικά δτι διέσωζαν πολύτιμες άρχαιότητες άπό βέβαιη καταστροφή στά χέρια τών Τούρκων. Ό Έντουαρντ Ντόντουελ έγραφε:

Ένας κατάλογος τών κυριότερων αντικειμένων πού έτσι βάρβαρα έχουν ισοπεδωθεί ίσως νά μήν είναι οΰτε αδιάφορος ούτε άσχετος μέ τον παρόντα σκοπό.

Στήν Αθήνα, τέσσερα αρχαία κτίρια έχουν καταστραφεί τελείως μέσα σ’ αύτά τά λίγα χρόνια. Ένας μικρός ιωνικός ναός στήν Ακρό­πολη* ένας άλλος ναός, πού υποτίθεται δτι ήταν τής Δήμητρας, κοντά στόν Ίλισσό* μια γέφυρα πάνω σ’ αύτό το ποταμάκι* καί τό υδραγω­γείο του Άντωνίνου Πίου. Ένα μέρος άπό τούς κίονες τών Προπυλαί­ων έχει πέσει στο έδαφος, μαζί μ* έναν ογκο άπό τό έπιστύλιο τής δυτικής πρόσοψης του Έρεχθείου καί μία άπό τις κολόνες του Όλυμ- πιείου. Πριν άπό μερικά χρόνια καταστράφηκαν στήν Κόρινθο αρκε­τοί κίονες του δωρικού ναοΰ. Άπό τό ναό του Δία στήν Όλυμπία έχουν άπομείνει μόνο τά θεμέλια. Τά λείψανα ενός ναοΰ στους ανατο­λικούς πρόποδες του Λυκαίου στήν Αρκαδία είχαν τήν ’ίδια μοίρα* κι ένας δωρικός ναός, του όποιου έμεναν ορθοί αρκετοί κίονες στήν Α ­πολλωνία τής Ηπείρου, κατεδαφίστηκε μόλις πριν άπό λίγα χρόνια καί τά ύλικά χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν έπισκευή του σεραγιοΰ του πασα του Μπερατιοΰ* σήμερα παραμένει μόνο ένας κίονας. Ό Τσάν- τλερ μας λέει δτι μερικές άπό τις κολόνες του ναοΰ τοΰ Σουνίου κατα­στράφηκαν άπό τούς Τούρκους* καί γνωρίζουμε, άπό τον ’ίδιο συγγρα­φέα, δτι ό ναός τοΰ Αύγούστου, στά Μύλασα τής Καρίας, αφανίστη­κε άπό αύτούς πριν άπό λίγα χρόνια καί πώς τά ύλικά χρησιμοποιή- θηκαν γιά τήν κατασκευή ένός τζαμιοΰ* καί δτι μεγάλο μέρος ένός μεγαλόπρεπου ναοΰ στο Μεντελέτ, καθώς καί ένός άλλου στήν Τέω, μετατράπηκαν σέ ασβέστη, άφοΰ οί Τούρκοι έχτισαν κλιβάνους καί μέσα στούς ίδιους τούς ναούς! Πολλά είναι τά παραδείγματα τής.κα­

Page 258: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ταστροφικής έπίδρασης αύτών τών αφιλόκαλων βαρβάρων πάνω στά εξοχα καί ένδιαφέροντα λείψανα τής έλληνικής αρχιτεκτονικής.

Τέτοια, λοιπόν, ήταν ή κατάσταση δταν ό Έλγιν άνέλαβε τήν πρεσβεία στήν Κωνσταντινούπολη τό 1799, σέ ήλικία τριάν­τα τριών έτών. Ήταν νιόπαντρος μέ μιά ζωηρή άλλά έλαφρό- μυαλη κοπέλα, τή Μαίρη Νίσμπετ άπό τό Ντέρλτον. Στήν πλευρά τοΰ Φάιφ, στο Φέρθ όβ Φόρθ, στήν έπαρχία του, ειχε χτίσει ένα σπίτι, τό Μπρούμχωλ, σέ σχέδια τοΰ άρχιτέκτονα Τόμας Χάρισσον, πού ήταν οπαδός τής έλληνικής αναβίωσης. Ειχε ξοδέψει γ ι’ αύτό τά περισσότερα άπό τά χρήματά του καί άναμφίβολα ειχε τήν έλπίδα δτι ή περιουσία τών Νίσμπετ θά συμπλήρωνε τά κεφάλαιά του, ώστε νά μπορέσει νά τό έπι- πλώσει έπαρκώς.

Ό Τόμας Χάρισσον ήταν έκεΐνος πού έριξε τήν ιδέα πώς ή παραμονή του στήν Ανατολή θά ήταν μιά καλή εύκαιρία νά άποκτήσει έκμαγεΐα σημαντικών άρχαιοτήτων γιά νά στολίσει τό κλασικό του σπίτι, ή, δπως τό έθεσε τό 1815 ό γραμματέας τοΰ Έλγιν Ούίλλιαμ Ρ. Χάμιλτον, «νά εύεργετήσει τις τέχνες στήν Αγγλία μέ τή μελέτη τής έλληνικής άρχιτεκτονικής καί γλυπτικής». Καί οί δύο σκοποί ήταν ξεκάθαροι στο μυαλό τοΰ

Έλγιν δταν ξεκίνησε. Άνυπομονοΰσε νά διακοσμήσει τό σπίτι του μέ τρόπο πού νά ταιριάζει σέ κάποιον ό όποιος ειχε τήν έλπίδα δτι θά έξασφαλίσει μιά θέση στή Βουλή τών Λόρδων. Ταυτόχρονα, μέ βαθιά αίσθηση τών εύθυνών του ώς πρεσβευ- τή, τό σχέδιό του γιά «τή βελτίωση τών τεχνών στήν Αγγλία» ήταν άπολύτως ειλικρινές.

Σ ’ αύτό άκολούθησε τό παράδειγμα οχι μόνο τοΰ Στιοίίαρτ καί τοΰ Ρεβέτ, άλλά καί τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον ( 5 ι γ \ ν ϋ -

Ηηγπ Ηαππίΐοη), πού ήταν άπό τό 1765 διπλωματικός έκπρόσω- πος τής Αγγλίας στή Νεάπολη. Τό έργο τοΰ τελευταίου Συλ­λογή ετρουσκικών, ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (Οοΐ- Ιβοΐίοπ ο ί Εΐηιβοαη, ΟΓββΙε αηά Κοπιαη Αηΐίςυίΐίβδ), πού έκδό-

256 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 259: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 257

θηκε μέ κείμενο τοΰ Ρ. Γ. Ηιι§ιιβδ ά’ΗαποΒΓγίΙΙβ τό 1766-67, εί­χε καταστήσει τή μελέτη τών έλληνικών αγγείων άπό τά νε­κροταφεία τής Έτρουρίας άπασχόληση τών ειδημόνων: ό Ίω- σίας Ούέτζγουντ (Ιοδίαΐι λ^θά^β^νοοά) δφειλε δλη τήν έπιτυχία τής έταιρείας του στον Χάμιλτον, διότι είχε δημιουργήσει τό ρεΰμα καί είχε δώσει τά πρότυπα πού σάρωσαν τον κόσμο τής μόδας.3

Οί άνασκαφές πρόσφεραν πολλές εύκαιρίες στον μεταρρυθ­μιστή τής καλαισθησίας. Ένα άλλο παράδειγμα άποτελεϊ ή ά- νάπτυξη του πομπηιανου ρυθμοΰ γιά τά σαλόνια (κάθε άρχοντι- κό σπίτι έπρεπε νά διαθέτει ένα) στά χρόνια πού άκολούθησαν τήν άνασκαφή τοΰ Ηρακλείου (ΗβΓοιιΙαηβιιηι) τό 1738 καί τής Πομπηίας τό 1748.

Μιά παρόμοια έφοδος στήν άγγλική καλαισθησία είχε γίνει άπό τον μεγαλύτερο στήν ήλικία, άλλά σύγχρονο του Έλγιν, Τόμας Χόουπ. Αύτός είχε κληρονομήσει τήν περιουσία πού εί­χε δημιουργήσει ό πατέρας του άπό έπιχειρήσεις στήν Όλλαν- δία καί ξεκίνησε γιά μιά μακρά περιοδεία στήν Ελλάδα καί τήν Ιωνία (1788-96), τήν οποία περιέγραψε μυθιστορηματικά στο εργο του Αναστάσιος (1819). (Ό Βύρων είπε γ ι’ αύτό δτι γιά δύο πράγματα λυπόταν: επειδή δέν τό είχε γράψει ό ίδιος, καί έπειδή τό είχε γράψει ό Χόουπ.) Γύρισε στήν Α γ ­γλία μέ τή συνηθισμένη συλλογή μαρμάρων, άποφασισμένος νά κερδίσει τήν άποδοχή τοΰ καλλιτεχνικοΰ κόσμου καί νά κατευθύ­νει τό άγγλικό γοΰστο σ’ έναν νεοελληνικό ρυθμό. Τό σπουδαίο έργο του Ή ενδυμασία τών αρχαίων (Οοδΐητηβ ο ί ΐΗβ Αηβίβηΐδ) έκδόθηκε τό 1809. Όπως ό Σλήμαν άργότερα, κι δπως καί ό ίδιος ό Έλγιν, έμελλε νά δει νά τον περιφρονοΰν ώς παρείσα- κτο εκείνοι τούς οποίους ήθελε πιο πολύ νά έντυπωσιάσει. Σ ι­γά σιγά δμως οί καρέκλες του, τά ύφάσματα καί τά σχέδια γιά ταπετσαρίες τοίχου —πού ώς έπί τό πλείστον βασίζονταν σέ σχέδια τοΰ Χάμιλτον άπό έτρουσκικά γραπτά αγγεία— κέρδι­σαν τήν εύνοια τής Αγγλίας τήν έποχή τής ’Αντιβασιλείας: ό

Page 260: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Τ. Χόουπ παραμένει μιά σημαντική μορφή στήν ιστορία τής φιλοκαλίας.4

Ό Έλγιν δέν ήλπιζε σέ λιγότερα, άν καί έπρόκειτο νά έπιτύ- χει πολύ περισσότερα, μέ πολύ μεγαλύτερο κόστος. Ξεκίνησε νά βρει ένα έπιτελεΐο καλλιτεχνών γιά νά δουλέψουν γιά λογα­ριασμό του στις άρχαιότητές τής Αθήνας, ένώ ό ίδιος έγκατα- στάθηκε στήν Κωνσταντινούπολη (δπου έχτισε ένα δεύτερο, μι­κρότερο Μπρούμχωλ γιά κατοικία του πρέσβη). Ό Τέρνερ (I. Μ. V . Τ ιιγ π θ γ ) , δυστυχώς γιά τούς μεταγενεστέρους, άποδεί- χτηκε πολύ άκριβός μέ άμοιβή τετρακόσιες λίρες τό χρόνο. Ό

Έλγιν δέν βρήκεΓ ζωγράφο παρά δταν έφτασε στή Νεάπολη. Ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον του συνέστησε έναν ζωγράφο τοπίων ονομαζόμενο Τζιοβάννι Μπαττίστα Λουζιέρι, τόν όποιο ό πρε­σβευτής προσέλαβε μέ διακόσιες λίρες τό χρόνο.

Ό γραμματέας τοΰ Έλγιν, ό Ούίλλιαμ Ρ. Χάμιλτον (καμιά συγγένεια μέ τόν Σέρ Ούίλλιαμ), ειχε έντολή νά προσλάβει έ­ναν κατασκευαστή έκμαγείων κι έναν ζωγράφο μορφών, γιά νά έργαστοΰν ύπό τις διαταγές τοΰ Λουζιέρι. Γ ιά τή δεύτερη έρ- γασία προσέλαβε έναν Καλμοΰκο άπό τήν Κεντρική Άσία, μέ άγρια έμφάνιση, όνόματι Θεόδωρο Ίβάνοβιτς, «τόν μόνο άν­θρωπο μέ καλό γοΰστο πού έβγαλε ποτέ τό έθνος του». Μί­σθωσε έπίσης δύο σχεδιαστές —έναν καμπούρη όνόματι Μπα- λαέστρα καί τόν νεαρό Σεμπαστιέν Ίττάρ— καί οχι έναν, άλλά δύο κατασκευαστές έκμαγείων.

Όποιος έπιθυμοΰσε νά έντυπωσιάσει τόν καλλιεργημένο κό­σμο ήταν άναγκαΐο νά πάρει μαζί του καί κάποιον λόγιο γιά νά συλλέγει χειρόγραφα δπου ήταν δυνατόν. Δέν έπρεπε νά^χει τήν άποκλειστικότητα ό Κλάρκ. Έγινε σκέψη γιά τόν Ρ ί­τσαρντ Πόρσον, άλλά άπορρίφθηκε ώς πολύ μέθυσος καί δυσά­ρεστος. Ά ντί γ ι’ αύτόν, ό Έλγιν προσέλαβε τόν Αιδεσιμότατο Καρλάιλ, καθηγητή τής άραβικής στο Καίμπριτζ, έναν όνειρο- πόλο πού τοΰ άρεσε νά συνθέτει άνούσια ποιήματα σέ έντυπω- σιακούς άρχαιολογικούς τόπους. Μόνο στήν πεδιάδα τής Τροίας,

258 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 261: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τον Μάιο τοΰ 1801, παθιάστηκε, δταν αύτός καί ό Χάντ συ­νάντησαν τον Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ καί τον σύντροφό του Τζών Μάρτεν Κρίπς. Δεν μπορούσαν νά συμφωνήσουν γιά τήν τοποθεσία τής Τροίας, καί οί δύο παρέες γύρισαν τήν πλάτη ή μιά στήν άλλη. Άπό τότε, οί δύο καθηγητές τοΰ Καίμπριτζ ή­ταν εχθροί.

Τον Μάιο τοΰ 1800 παρουσιάστηκε στον Έλγιν ή ομάδα τών καλλιτεχνών —ή « Ο η γο ο £ ΥθΓΐίοδο» (Οαιτο ο£ νίι*Ιιιθδί: κάρο τών δεξιοτεχνών), δπως τούς ονόμασε ή Λαίδη Έλγιν σέ μιά έπιστολή της στήν πατρίδα. Δύο Ιταλοί, δυο Γερμανοί, ένας Καλμοΰκος καί δύο κατασκευαστές έκμρεγείων άβέβαιης έθνικότητας: δλοι αύτοί πρέπει νά παρουσίαζαν ένα παρδαλό θέαμα δταν έφτασαν στήν Αθήνα, τρεις μήνες άργότερα, ύπό τήν έποπτεία τοΰ έφημέριου τοΰ Έλγιν, τοΰ Φίλιπ Χάντ (ΡΗϋ- ίρ Ηιιηΐ).

Άρχισαν άμέσως τή δουλειά —δουλειά πού έμελλε νά τούς απασχολήσει συνεχώς έπί δέκα χρόνια. Στον έξοπλισμό τους περιλαμβανόταν τό μοναδικό κάρο τής Αθήνας, τό όποιο άνήκε στον Φωβέλ, πού τότε βρισκόταν στή φυλακήν ώς άλλοδαπός έχθρός. Αύτή ήταν ή πρώτη άπό τις πολλές έξυπηρετήσεις του πρός τούς άνταγωνιστές του. Δέν τούς δόθηκε άδεια γιά τήν είσοδο τής ομάδας στήν Ακρόπολη παρά τον Φεβρουάριο —μέ άντίτιμο πέντε λίρες τήν ήμέρα— άλλά στήν Αθήνα ύπήρχαν πολλά άλλα μνημεία γιά νά σχεδιαστοΰν καί έκμαγεΐα νά κατα- σκευαστοΰν. Όταν τούς άφησαν νά μποΰν στήν Ακρόπολη, έ­στησαν τις σκαλωσιές τους καί έτοιμάστηκαν νά πάρουν τά πρώτα έκμαγεΐα. Ξαφνικά καί άπροειδοποίητα ό Δισδάρης (ό στρατιωτικός διοικητής) τής Ακρόπολης άνήγγειλε δτι ό βρά­χος έπρεπε νά κλείσει. Γαλλικός στόλος συγκεντρωνόταν στήν Τουλόν, καί ή Πύλη, ύποθέτοντας δτι ό στόλος θά στρεφόταν έναντίον τών Τούρκων, εδωσε διαταγή νά κλείσουν δλες οί στρατιωτικές έγκαταστάσεις γιά τούς ξένους. Ό Δισδάρης θά ξανάνοιγε μόνο μέ φιρμάνι ύπογεγραμμένο άπό τον σουλτάνο.

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 259

Page 262: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

260 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Έ τσι εγινε καί απέκτησε ό Έλγιν τό χαρτί πάνω στο όποιο βασίζεται, έναν αιώνα τώρα, ή διένεξη καί ή πικρία γιά τή νόμιμη κατοχή τών Μαρμάρων τοΰ Παρθενώνα. Τό τουρκικό πρωτότυπο έχει χαθεί, καί ή ιταλική μετάφραση πού ειχε δοθεί στον Χάντ είναι σέ κρίσιμα σημεία άσαφής. Ή σύσταση τοΰ Χάντ (τόν Τούλιο τοΰ 1801) ήταν νά έκδοθεΐ ένα φιρμάνι πού νά έπιτρέπει στούς καλλιτέχνες νά μποΰν στήν Ακρόπολη, νά κάνουν προπλάσματα τών ναών, νά στήσουν σκαλωσιές καί νά σκάψουν, καί ανά πάρουν δποια γλυπτά ή έπιγραφές δέν έπηρεά- ζουν τά έργα στά τείχη τοΰ φρουρίου». Έδώ δέν άναφέρεται τίποτε γιά γλυπτά άπό τά κτίρια. Τό ίδιο τό φιρμάνι πληροφο­ρούσε τόν Βοεβόδα τής Αθήνας (μέ βάση τή μετάφραση τοΰ Ούίλλιαμ Σαίντ Κλαίρ):

Έπιθυμοΰμε, άμα τή άφίξει αύτής τής έπιστολής, νά έπιδείξεις τήν έπιμέλειά σου ώστε νά συμμορφωθείς πρός τήν παράκληση τοΰ προα- ναφερομένου πρεσβευτή γιά δσο διάστημα οί προαναφερθέντες πέντε καλλιτέχνες, μένοντας σ’ εκείνο τό μέρος, θά απασχολούνται μπαινο- βγαίνοντας στήν Ακρόπολη τής Αθήνας, ή οποία εϊναι ό τόπος πα­ρατήρησης* ή στήν κατασκευή ικριωμάτων γύρω άπό τό Ναό τών Ειδώλων, ή προπλασμάτων μέ κιμωλία ή γύψο τών άναφερθέντων κοσμημάτων καί ορατών αγαλμάτων* ή στή μέτρηση τών θραυσμά­των καί τών λειψάνων άλλων έρειπωμένων κτιρίων* ή στήν άνασκα­φή, δταν τό κρίνουν αναγκαίο, τών θεμελίων, σέ αναζήτηση έπιγρα- φών άνάμεσα στά απορρίμματα. Νά μήν παρενοχλοΰνται άπό τόν προ- αναφερθέντα Δισδάρη, ούτε άπό κανέναν άλλον* ούτε καί άπό σένα, στον όποιο απευθύνεται αύτή ή επιστολή* καί νά μήν ανακατεύεται κανείς μέ τις σκαλωσιές ή τά έργαλεΐα τους, ούτε νά τούς έμποδίζει νά παίρνουν πέτρες μέ έπιγραφές καί άγάλματα. Πρόσεξε νά φερεΐτε καί νά πράξετε δπως είπαμε.

Ό Έλγιν έρμήνευσε αύτή τήν άδεια άποβλέποντας Αποκλει­στικά στις λεπτομέρειες καί στά κοσμήματα:

Έκτος άπό τά γενικά έργα (έννοώ αύτά πού εϊχαν αρχίσει μέ τήν

Page 263: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 261

αναχώρηση τοΰ κ. Χάντ), θά ήταν πολύ ούσιώδες οί κατασκευαστές τών έκμαγείων νά έχουν τή δυνατότητα νά πάρουν ακριβή προπλά­σματα τών μικρών κοσμημάτων ή άποσπασμένα κομμάτια, αν βρί­σκονται κάποια, πράγμα πού. θά ειχε ένδιαφέρον γιά τις Τέχνες. Ή πολύ μεγάλη ποικιλία στις βιοτεχνίες μας, σέ αντικείμενα είτε κομψά είτε πολυτελή, προσφέρει χίλιες εφαρμογές γιά τέτοιες λεπτομέρειες. Μιά καρέκλα, ενα ύποπόδιο, σχέδια ή σχήματα γιά πορσελάνη, κο­σμήματα γιά κορνίζες, τίποτε δέν είναι αδιάφορο* καί, είτε σέ ζωγρα­φική εϊτε σέ καλούπι, οί ακριβείς αναπαραστάσεις τέτοιων πραγμά­των θά ήταν πολύ έπιθυμητές. Έκτος αύτοΰ, τώρα εχεις τήν άδεια νά κάνεις άνασκαφές* κι έκεΐ άνοίγεται ενα εύρύ πεδίο γιά νομίσματα καί γιά λείψανα τόσο τής γλυπτικής οσο καί τής αρχιτεκτονικής.

Όπως φαίνεται, δμως, ό Χάντ ειχε άλλες ιδέες. Όταν ή Κοινοβουλευτική Επιτροπή πού διεξήγε τή σχετική ερευνά τον ρώτησε τό 1816: «Φαντάζεστε δτι τό φιρμάνι σας εδινε ρητή άδεια νά μετακινήσετε άγάλματα καί τμήματα τοΰ γλυπτοΰ διακόσμου άπό τούς τοίχους ή τό ναό, ή δτι αύτό έπρεπε νά εχει άποτελέσει αντικείμενο ίδιωτικοΰ διακανονισμοΰ μέ τις τοπικές άρχές τής Αθήνας;», αύτός άπάντησε: «Αύτή ήταν ή έρμηνεία πού ό Βοεβόδας τής Αθήνας πείστηκε νά παραδε­χτεί». Ή «πειθώ» περιλάμβανε δώρα άπό ταγιαρισμένο γυαλί καί δπλα* κι ετσι δόθηκε ή άδεια στον Χάντ νά άφαιρέσει τήν καλύτερη άπό τις μετόπες τοΰ Παρθενώνα. Τήν κατέβασαν στις 31 Ιουλίου. Ή πρώτη έπίθεση ειχε γίνει* καί ώς τον Σ ε­πτέμβριο τοΰ 1803 έκατό κιβώτια ήταν έτοιμα στον Πειραιά γιά νά φορτωθοΰν στο πλοίο γιά τό Λονδίνο. Τό περιφανέστερο μνημείο τής Αθήνας ειχε καταντήσει ενα κουφάρι.

Σ ’ αύτή τήν κατάσταση είδε τήν Ακρόπολη ό Έλγιν δταν εφτασε στήν Αθήνα γιά πρώτη φορά τον Απρίλιο τοΰ 1802. Δέν ήταν δυνατόν νά συγκλονιστεί άπό τήν άπώλεια δπως εκεί­νοι οί περιηγητές, σάν τον Έντουαρντ Ντόντουελ, πού είδαν τή λεηλασία εν εξελίξει:

Κατά τήν πρώτη μου περιοδεία στήν Ελλάδα εΐχα τήν τραυματική

Page 264: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

262 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έμπειρία, πού είναι αδύνατον νά εκφραστεί μέ λόγια, νά είμαι παρών δταν απογύμνωναν τόν Παρθενώνα άπό τά καλύτερα γλυπτά του καί δταν πετοΰσαν στο έδαφος μερικά άπό τά άρχιτεκτονικά του μέλη. Είδα νά κατεβάζουν άρκετές μετόπες άπό τή νοτιοανατολική άκρη του ναοΰ. Ήταν στερεωμένες άνάμεσα στά τρίγλυφα, σάν σέ εσοχή* καί γιά νά τις σηκώσουν ήταν άναγκαΐο νά γκρεμίσουν τό μεγαλόπρε­πο γείσο πού τις κάλυπτε. Τήν ίδια τύχη ειχε καί ή νοτιοανατολική γωνία τοΰ άετώματος* κι άντί γιά τή γραφική ομορφιά καί τήν «χρι­στή συντήρηση πού ειχε δταν τόν πρωτοεΐδα, εχει τώρα συγκριτικά περιπέσει σέ μιά κατάσταση φθοράς καί έγκατάλειψης.5

Ό Γκέλ καί ό Κλάρκ συγκινήθηκαν κι αύτοί άπδ τήν απώλεια, παρά τις έπιφυλάξεις τους γιά τήν άσφάλεια τών άρχαιοτήτων στά χέρια τών Τούρκων. Ό Έλγιν δμως ειδε τό άποτέλεσμα μέσα σέ ξύλινα κιβώτια, κι οχι τόν τραυματισμένο ναό. Αμέσως διέταξε νά γίνουν κι άλλες άνασκαφές σέ διάφορα μέρη τής Αθή­νας κι εφυγε ξανά γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Ή Λαίδη Έλγιν εμεινε πίσω. Στις 24-25 Μαΐου 1802 εγραψε ενα γράμμα (δταν πια ό άντρας της είχε έπιστρέψει στήν Κωνσταντινούπολη):

Τρίτη, 25 Μαΐου. Μάθε πώς, έκτος άπό τά πέντε κιβώτια πού σου εχω ήδη πει, επεισα τόν Πλοίαρχο Χόστ νά πάρει άλλα τρία: τά δύο έχουν ήδη φορτωθεί στο καράβι καί τό τρίτο θά τό πάρουν δταν έπι­στρέψει άπό τήν Κόρινθο. Πόσο μόχθησα γιά νά τά καταφέρω δλα αύτά! Μ’ άγαπάς πιο πολύ γ ι’ αύτό, Έλγιν;

Καί πόσο πίεσα τόν Λουζιέρι γιά νά βάλει νά φτιάξουν κιβώτια γ ι’ αύτά τά τελευταία δέματα!

Σέ ικετεύω νά δείξεις τήν εύαρέσκειά σου (άφησε καταμέρος τή διπλωματική ιδιότητα) στον Πλοίαρχο Χόστ, πού φόρτωσε τάψ. στο πλοίο. Είμαι τώρα ικανοποιημένη γ ι’ αύτό πού πάντοτε πίστευα: πώς δηλαδή οί γυναίκες, άν καταπιαστούν, μποροΰν νά κάνουν πολύ περισ­σότερα άπό τούς άντρες. Βάζω δ,τι στοίχημα θέλεις πώς, άν ήσουν έδώ, δέν θά ’χες βάλει στο καράβι ουτε τά μισά άπό δσα έγώ.

Όσο γιά νά κατεβοΰν τά άλλα πράγματα πού θέλεις άπό τήν Ακρό­πολη, αύτό είναι τελείως αδύνατον πριν έπιστρέψεις. Ό Λουζιέρι λέ-

Page 265: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 263

ει οτι ό Λοχαγός Λέισυ, δταν πρωτοήρθε, ήταν αντίθετος στο νά κα- τεβοΰν τά πράγματα, στο τέλος δμως ήταν πιο ένθουσιώδης άπό δ- λους τούς άλλους κι έπιθυμοΰσε άπολύτως νά έχεις ολόκληρο τό ναό τών Καρυ...κάπως, αύτόν πού έχει τά άγάλματα τών γυναικών.

Οί «Καρυ...κάπως» ήταν άκριβώς έκεΐνο πού προξένησε τή μεγαλύτερη απελπισία στούς ντόπιους καί ξένους παρατηρη­τές. Ένας άλλος νεαρός άριστοκράτης ταξιδιώτης, ό Φρειδερί­κος Ντάγκλας, κατέγραψε τήν άκόλουθη ιστορία:

Ένας άγράμματος υπηρέτης τοΰ Δισδάρη τής Αθήνας ... μέ διαβε- βαίωσε πώς, δταν τά πέντε άλλα κορίτσια* έχασαν τήν άδελφή τους, έκδήλωναν τή θλίψη τους καθώς έπεφτε τό βράδυ γεμίζοντας τον αέρα μέ τούς πιο γοερούς αναστεναγμούς καί θρήνους, πώς ό ίδιος ειχε άκού- σει τό παράπονό τους καί πώς πάντα έπηρεαζόταν σέ τέτοιο βαθμό ώ­στε αναγκαζόταν νά φεύγει άπό τήν Ακρόπολη μέχρι νά σταματήσουν καί πώς ή αρπαγμένη άδελφή άκουγε τή φωνή τους καί κατέπληξε τήν κάτω πόλη, δπου τήν είχαν τοποθετήσει, άπαντώντας τους στούς ίδιους θρηνώδεις τόνους. Δέν μπορούμε νά άρνιόμαστε νά παραδεχτούμε δτι οί Αθηναίοι δέν είναι τόσο άδιάφοροι δσο μας τούς παρουσιάζουν κα­μιά φορά απέναντι στά θαύματα καί τά μνημεία τής πόλης τους.6

Μιά άκόμη πιο περίτεχνη εκδοχή προσφέρει ό Χόμπχαους:

Όσον αφορά τά άγάλματα, ανάμεσα στούς άπλούς Αθηναίους επι­κρατεί μιά περίεργη ιδέα, δτι πρόκειται γιά πραγματικά σώματα, Α­κρωτηριασμένα καί στοιχειωμένα στή σημερινή τους άπολίθωση άπό μάγους, πού θά τά έχουν στήν έξουσία τους δσο οί Τούρκοι είναι κυ­ρίαρχοι τής Ελλάδας* ύστερα, θά μεταμορφωθούν στά πρωτινά τους σώματα. Τό πνεύμα μέσα τους άποκαλείται Άράπης,'καί συχνά άκού- γεται νά κλαίει καί νά θρηνεί γιά τήν κατάστασή του. Στις μέρες μας μερικοί Έλληνες πού μετέφεραν άπό τήν Αθήνα στον Πειραιά ενα κιβώτιο μέ μερικά άπό τά Ελγίνεια Μάρμαρα, τό πέταξαν κάτω, καί γιά κάμποση ώρα κανείς δέν μπορούσε νά τούς πείσει νά τό αγγίξουν,

* [Ελληνικά στο κείμενο.]

Page 266: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

γιατί δλο έλεγαν δτι άκουσαν τόν Άράπη (δηλαδή τό μαγεμένο πνεΰ­μα μέσα στο γλυπτό) νά κλαίει καί νά στενάζει γιά τά άλλα πνεύμα­τα πού έμεναν σκλαβωμένα στήν Ακρόπολη. Οί Αθηναίοι υποθέτουν δτι ή κατάσταση αύτών τών μαγεμένων μαρμάρων θά βελτιωθεί άν φύγουν άπό τή χώρα οί Τούρκοι τύραννοι.7

Είναι φανερό πώς τά άγάλματα διατηρούσαν άκόμη τις δαι­μονικές δυνάμεις πού στοίχειωναν τις άρχαιότητές στο Βυζάν­τιο καί τις καθιστούσαν άντικείμενα ύποπτα άλλά καί σεβαστά. Αύτή ήταν ισως ή πηγή τοΰ δέους πού ένιωσε ό Δισδάρης δταν ειδε τή μετόπη νά πέφτει, καί μαζί της άφησε νά πέσει κι ένα δάκρυ μαζί μ ’ έναν άναστεναγμό: «Τέλος!»* (Εντούτοις αύτός ό ίδιος, ή κάποιος διάδοχός του, δέκα χρόνια άργότερα δέν ειχε κανέναν ένδοιασμό νά κυλήσει άλλη μιά μετόπη άπό τόν γκρε­μό, ώς άποχαιρετιστήριο δώρο γιά τόν φίλο του τόν Κόκκερελ.)

Άλλά οί δοκιμασίες τών Μαρμάρων μόλις άρχιζαν. Τά κι­βώτια πού ήταν φορτωμένα στον «Μέντορα» βυθίστηκαν μαζί του έξω άπό τά Κύθηρα καί δέν άνασύρθηκαν παρά τόν Ό- κτώβριο τοΰ 1804. Άλλα πλοία μετέφεραν κι άλλα κιβώτια, ώσπου έφυγαν τά πενήντα* έμεναν δμως άλλα πενήντα. Αύτά φορτώθηκαν τελικά σ’ ένα πλοίο πού, κατά σύμπτωση, τό κυ­βερνούσε ό άδελφός τοΰ Κλάρκ.

Όταν ό Έλγιν έφυγε άπό τήν Κωνσταντινούπολη, στις 16 Ίανουαρίου 1803, γιά νά επιστρέφει στήν Αγγλία, ειχε ξοδέψει γιά δλες αύτές τις έργασίες σχεδόν 40.000 λίρες άπό δικά του χρήματα. Καί τόν περίμεναν χειρότερα. Κατά τήν έπιστροφή του στήν πατρίδα μέσω Γαλλίας, ύστερα άπό μιά αιφνίδια άλλαγή πολιτικής τοΰ Ναπολέοντα, συνελήφθη ώς αιχμάλωτος π(Δέμου καί φυλακίστηκε στο Παρίσι, στήν Μπαρέζ καί τελικά στο Πώ, μέχρι τό 1806. Τότε πλέον ή Λαίδη Έλγιν, πού ειχε γυρίσει στήν Αγγλία έννέα μήνες νωρίτερα, τά ειχε φτιάξει μέ κάποιον Ρόμπερτ Φέργκυσον, καί ό Έλγιν δέν εϊχε έναλλακτική λύση πα-

264 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

* [Ελληνικά στο κείμενο.]

Page 267: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 265

ρά νά ζητήσει —ενα πολύ δαπανηρό— διαζύγιο. Ειχε σχεδόν κα- ταστραφεΐ, δέν υπήρχαν προοπτικές γιά άλλη πολιτικής φύσεως έργασία (σύμφωνα μέ τούς δρους του λόγου τιμής πού ειχε δώσει στον Ταλλεϋράνδο γιά νά τον απελευθερώσει), καί τά κιβώτια μέ τά μάρμαρά του βρίσκονταν τά περισσότερα στή Μάλτα ή άποθηκευμένα προσωρινά σ’ ενα παράπηγμα στο Πάρκ Λέιν. Τί μέλλον διαγραφόταν γιά τον φιλόδοξο προστάτη τών τεχνών;

Τό πρώτο πράγμα πού έκανε ό Έλγιν ήταν νά οργανώσει μιά δημόσια έκθεση, τον Ιούνιο τοΰ 1807, στο κτίριο τοΰ Πάρκ Λέιν. Οί καλλιτέχνες συνέρρευσαν γιά νά δοΰν τά μάρμα­ρα, καί τό αποτέλεσμα ήταν κάτι σάν ήλεκτρική έκκένωση. Ό Φλάξμαν, πού ή τεχνοτροπία του είχε διαμορφωθεί άπό τή φει­δωλή γραμμικότητα τών αγγειογραφιών σ’ έναν λιτό κλασικι­σμό, γοητεύτηκε αμέσως άπό τον πλούτο τής ξεχωριστής λε­πτομέρειας, πού κατά κανέναν τρόπο δέν μείωνε τήν ωραιότητα τών γλυπτών. Ό Φιούσλι περιφερόταν ανακράζοντας «Οί Έ λ­ληνες ήταν θεοί!» Οί προστατευόμενοι τοΰ Τόμας Χόουπ —ό Μπέντζαμιν Ούέστ, ό Μπέντζαμιν Ρόμπερτ Χαίηντον καί ό Ρόμπερτ Ούέστωλ— ήταν καταμαγεμένοι. Ή αντίδραση τοΰ Χαίηντον είναι πασίγνωστη:

Τό πρώτο πράγμα στο όποιο έπεσε τό βλέμμα μου ήταν ό καρπός τοΰ χεριοΰ ένός αγάλματος σέ μιά άπό τις ομάδες τών γυναικών, στον όποιο φαίνονταν, αν καί ή μορφή ήταν γυναικεία, ή κερκίς καί ή ώλέ- νη. Έμεινα έκπληκτος, γιατί δέν τις εϊχα δει ποτέ ούτε κάν νά διαγρά­φονται σέ γυναικείο καρπό σέ άρχαΐο έργο. Έριξα τή ματιά μου στον αγκώνα καί είδα τον έξωτερικό κόνδυλο νά έπηρεάζει φανερά τό σχή­μα, δπως στή φύση. Ειδα δτι ό βραχίονας βρισκόταν σέ ανάπαυση καί τά μαλακά τμήματά του ήταν χαλαρά. Αύτός ό συνδυασμός φύσης καί ιδέας, πού ένιωθα δτι έλειπε τόσο πολύ στήν υψηλή τέχνη, έξετίθετο έδώ μέρα μεσημέρι γιά νά σέ πείσει. Ή καρδιά μου πήγαινε νά σπά­σει! Ακόμη κι αν δέν ειχα δει τίποτε άλλο, είχα δει αρκετά γιά νά μέ κρατήσουν στή φύση γιά τήν ύπόλοιπη ζωή μου. ...

Αίσθάνθηκα σάν κάποια θεία αλήθεια νά ειχε λάμψει μέσα στο

Page 268: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

266 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μυαλό μου καί κατάλαβα δτι αύτά [τά μάρμαρα] θά ξυπνοΰσαν έπιτέ- λους τήν τέχνη τής Εύρώπης άπό τό λήθαργο της στο σκοτάδι.8

Αμέσως άλλαξε τήν τεχνοτροπία τής ζωγραφικής του. Ή άφιξη τοΰ ίδιου τοΰ πράγματος έδειξε πόσο ώχρες απομιμή­σεις ήταν τά σχέδια τών παλαιότερων ταξιδιωτών. (Φυσικά, πρέπει κανείς νά λάβει ύπόψη του πόσο δύσκολο είναι νά σχεδιά­ζει κανείς γλυπτά πού βρίσκονται κάπου δώδεκα μέτρα πάνω άπό τό έδαφος.) Έγινε φανερό τό ροκοκό τοΰ Ντάλτον καί ή έλλειψη «όστεολογικής αλήθειας» καί ό φειδιανισμός τοΰ θερ­μοκηπίου (δπως άποκλήθηκε άπό τόν Κατρεμέρ ντέ Κενσύ) τοΰ Πάρς. Άποκαλύφθηκαν άκόμη καί άσάφειες ποΰ καί ποΰ στά σχέδια τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ.

Ωστόσο, μολονότι οί καλλιτέχνες γοητεύτηκαν, οί ειδήμονες τής τέχνης καί οί Ντιλετάντι έκαναν δ,τι μποροΰσαν γιά νά μειώσουν τά γλυπτά. Γιατί τώρα θά έπρεπε νά άναθεωρήσουν τή βασικότερη αρχή τής έλληνικής τέχνης, τήν αρχή τοΰ Ιδεώ­δους. Ό Γκαΐτε είχε ήδη καταφέρει νά ξεπεράσει τό άδιέξοδο τοΰ Ιδεώδους (βλ. Κεφάλαιο ζ') καί ήταν ενθουσιασμένος μέ τά γλυπτά, διακόσμησε μάλιστα καί τό σπίτι του στή Βαϊμάρη μέ σχέδιά τους φτιαγμένα άπό τόν Χαίηντον. Ό Χάζλιτ έθετε σωστά τό πρόβλημα δταν δήλωνε δτι ό Φειδίας αντέγραφε τέ­λεια άλλά πραγματικά ανθρώπινα δντα. Στις ρίζες τής έλληνι­κής τέχνης δέν βρισκόταν κανένας μαθηματικός κανόνας, κανένα Ιδεώδες, άλλά ανθρώπινη τελειότητα, σάν κι αύτήν πού δόξασε ό Πλάτων. Ή ψυχρή άπλότητα τών περίφημων άγαλμάτων τής Ρώμης, τοΰ Απόλλωνα τοΰ Μπελβεντέρε κ.ά., άποκαλυπτό- ταν ώς ύπεκφυγή. Κανένας είδήμων δέν θά μποροΰσε ν$Ράνε- χθεΐ κάτι τέτοιο. Θά έπληττε ανεπανόρθωτα δλους τούς ισχυ­ρισμούς τους. Ή Συλλογή Τάουνλυ, γιά νά άναφέρουμε μόνο μία, θά έμπαινε στο περιθώριο. Κι έπειτα, ποιος άριστοκράτης θά ήθελε νά έχει μιά άπό αύτές τις τραχιές καί άκρωτηριασμέ- νες πέτρες στο σαλόνι του άντί γιά μιά άλαβάστρινη Αφροδίτη;

Page 269: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 267

Τό κριτήριο τοΰ «σαλονιού» στήν τέχνη έχει μεγάλη ιστορία.Αρχηγός τής έπίθεσης τών Ντιλετάντι κατά τών μαρμάρων

υπήρξε ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ. Είναι πιθανό δτι ήδη τό 1803 ειχε μπλοκάρει ενα έμβασμα πού είχε προταθεΐ νά σταλεί άπό τήν Εταιρεία πρός τον Λουζιέρι. Τώρα έδειξε καθαρά τις δια­θέσεις του μέ μιά δηκτική παρατήρηση στον Έλγιν στή διάρ­κεια ένός δείπνου τό 1806: «Χαμένοι οι κόποι σας, Λόρδε μου

Έλγιν. Τά μάρμαρά σας έχουν ύπερτιμηθεΐ: δέν είναι έλληνικά* εϊναι ρωμαϊκά, τής εποχής τοΰ Άδριανοΰ». Φυσικά, δέν είχε δει τά μάρμαρα* είχε μόνο παρανοήσει τον Σπόν, πού δήλωνε δτι δύο κεφαλές, πιθανόν μεταγενέστερες προσθήκες, έμοιαζαν γιά πορτρέτα τοΰ Άδριανοΰ καί τής Σαβίνας (βλ. σ. 123). Ό Λέ Ρουά καί ό Σατωβριάνδος ήταν λιγότερο έπιφυλακτικοί καί θεώρησαν ολόκληρο τό αέτωμα άδριάνειο. Αύτή ήταν ή άποψη πού υιοθέτησε αβασάνιστα ό Παίην Νάιτ, καί ή γνώμη του πα­ρέσυρε τον κόσμο τών Ντιλετάντι. Οί πιθανότητες τοΰ Έλγιν γιά έπιρροή ή ανταμοιβή φαίνονταν νά απομακρύνονται.

Άντέδρασε μέ ένα 'Υπόμνημα (πού τό συνέταξε ό Χάμιλτον), στο όποιο κατέγραφε λεπτομερώς τούς σκοπούς του καί τά έξο­δα του καί πρότεινε νά αγοράσει τή συλλογή τό Κοινοβούλιο. Τοΰ πρόσφεραν τριάντα χιλιάδες λίρες —λιγότερο άπό τά μισά άπό δσα είχε ύπολογίσει ό Έλγιν ώς συνολική του δαπάνη μέχρι τήν έποχή έκείνη— κι αύτός άρνήθηκε τήν πώληση.

Στήν έχθρότητα αύτή προστέθηκε καί ή δημόσια αγανάκτη­ση τοΰ Βύρωνα, ό όποιος, μέ τήν έκδοση τοΰ Τσάιλντ Χάρολντ (Οιίΐάβ Ηατοΐά) τον Μάρτιο τοΰ 1812 είχε γίνει ό αγαπημένος τοΰ βρετανικού κοινοΰ. Είχε ήδη καταδικάσει τον Έλγιν πριν κάν δει τήν Αθήνα (βλ. τούς στίχους στήν άρχή τοΰ ύποκεφα- λαίου) καί τώρα έπανερχόταν στήν επίθεση. Πέντε στροφές τοΰ Τσάιλντ Χάρολντ ήταν άφιερωμένες στο έγκλημα τοΰ Έλγιν. Μιά στροφή πού άφαιρέθηκε συνδέει τον Έλγιν καί τον Χά­μιλτον (πού είχε πεθάνει τό 1803) μέ τον Άμπερντήν καί μέ τον Χόουπ.9 Άλλά οί δύο τελευταίοι, ήδη αναγνωρισμένοι

Page 270: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

268 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στήν αγγλική κοινωνία, βρίσκονταν σέ καλύτερη θέση άπό τόν Έλγιν, ώστε νά άντέξουν τήν πολεμική. Ή πιο γερή έπίθεση έγινε μέ τήν Κατάρα της 9Αθήνας (ΤΗβ ΟιίΓδβ οίΜΐηβτνα), πού γράφτηκε δπως καί ό Τσάιλντ Χάρολντ στήν Αθήνα τό 1811, άλλά έκδόθηκε λίγο άργότερα. Έδώ στιγματιζόταν οχι μόνο ή βεβήλωση τοΰ Έλγιν, άλλά καί ή ύποτιθέμενη εύπιστία καί άνοησία τών θαυμαστών τών μαρμάρων.

Στις κοσμοπλημμυρισμένες πόρτες σάν νά μελετούνε* Χασομέρηδες κοιτάζουν, στέκουνε καί φλυαροΰνε.Πιο κεΐ κόρη χλωμή βλέπει, καί στενάζει λές σιμά των

Άπό πόθο, γιά τις κόψες τών γιγάντιων αγαλμάτων,Κι άν στήν αίθουσα ή ματιά της δείχνει νάνε άφηρημένη Εινε ψέμα, καλοβλέπει πόδι ή ράχη άντρειωμένη,Καί τών σημερνών μ’ έκείνων κάνοντας τή διαφορά,Λέγει, «οί Έλληνες στ’ άλήθεια, παλληκάρια μιά φορά».Κι δσο τά θωρεΐ μ’ αγάπη λαχταράει άντρίκια κι ώρια καί ζουλεύει τή Λαΐδα γιά τής Αττικής τ ’ άγόρια.Πότε σημερνή κοπέλα τέτοιους έραστές θά πιάση,

Ά , δέ γίνεται ό σίρ Χάρης μέ τόν Ηρακλή νά μοιάση.Μά στερνός, στο σαστισμένο πλήθος, κάπου σέ μιάν άκρη,

Ένας πού ήσυχα κοιτάζει βουρκωμένος άπ’ τό δάκρυ,Μ’ άλαλο θυμό καί πόνο μιά αύτά ποΰκλεψαν θαυμάζει,Μιά σιχαίνεται τόν κλέφτη σύψυχα κι ανατριχιάζει.

Ώ ! πού ζώντας καί πού σκόνη, δίχως σχώριο νά γροικήση,Ν’ άκλουθιέται ή άχορτασιά του ή ιερόσυλη μέ μίση,Καί σέ φύλλα λεκιασμένα καί γραμμές πού καίνε ας γίνη

Ατελείωτα νά στράφτουν έμπρηστές ναών10 κι Έλγίνοι, Καταδικασμένοι αιώνια στο ίδιο άνάθεμα κ’ οί δυό τους,Πού ίσως στο στερνό θέ νάβρης καί τόν πιο χειρότερό τοΰ|,

Έ τσι ας στέκουν, νά τούς βλέπουν τά μελλούμενα τά χρόνια, Άγαλμα άσειστο, μέ βάση μοναχή τήν καταφρόνια.

[μτφρ. Στεφάνου Μύρτα]

Τό τελικό άποτέλεσμα ήταν ή άτίμωση γιά τόν Έλγιν. Ό ­πως γράφει ό Σαίντ Κλαίρ (σ. 202):

Page 271: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 269

Έπεσε, ανυπεράσπιστος, άπό τήν έπίθεση τοΰ Βύρωνα. ""Αν δέν ήταν ό Βύρων, ή φιλοδοξία του νά βελτιώσει τή βρετανική καλαισθη­σία θά μποροΰσε νά είχε έκπληρωθεΐ ήσυχα καί οί τιμές πού τόσο διακαώς έπιθυμοΰσε θά τοΰ εϊχαν ’ίσως άπονεμηθεΐ' οί σημερινοί Έ λ­ληνες θά μποροΰσαν νά παθιάζονται τόσο λίγο πού τά Μάρμαρα τοΰ Παρθενώνα είναι στο Λονδίνο δσο καί γιά τό δτι ή Αφροδίτη τής Μήλου είναι στο Παρίσι. Φυσικά, τήν εποχή έκείνη τέτοιες σκέψεις πολύ μικρή παρηγοριά ήταν ικανές νά προσφέρουν.

Ό Έλγιν άποσύρθηκε σέ μιά μετρημένη ζωή σέ μιά πτέρυγα τοΰ Μπρούμχωλ, ένώ τά γλυπτά του, πού είχαν πλέον μεταφερ- θεΐ άπό τό Πάρκ Λέιν, στήθηκαν στο Μέγαρο Μπέρλινγκτον, πολλά άπό αύτά στήν ύπαίθρια αύλή.

Στο μεταξύ, ό Λουζιέρι ήταν ακόμη απασχολημένος στήν Αθήνα, καί μάλιστα έξασφάλισε μιά συμφωνία μέ τον Βελή Πασά, σύμφωνα μέ τήν οποία μποροΰσε νά σκάψει στήν Όλυμ- πία.-Ό Έλγιν δμως δέν είχε περισσευούμενα χρήματα καί δέν ήταν διατεθειμένος νά κοπιάσει μάταια γιά δεύτερη φορά. Τό μόνο πού μποροΰσε νά πληρώσει ήταν μιά αποζημίωση γιά τήν πόλη τής Αθήνας, ύπό.τή μορφή ένός ρολογιοΰ πού τοποθετή- θηκε σέ βάθρο κοντά στούς ’Αέρηδες καί έπέζησε γιά λιγότερο άπό δέκα χρόνια, ώσπου καταστράφηκε κατά τήν Ελληνική

Επανάσταση. (Ό Έντμόν ’Αμπού προσφυώς περιέγραψε τήν ανταλλαγή ώς «ενα γυάλινο κολιέ γιά μιά ράβδο χρυσοΰ».)

Ό ίδιος ό Λουζιέρι παρέμεινε ύπάλληλος τοΰ Έλγιν ώς τό θάνατό του τό 1821. Σ ’ δλο αυτό τό διάστημα ολοκλήρωσε δύο σχέδια. Θάφτηκε στο μοναστήρι τών Καπουτσίνων στήν Αθήνα.

Οί ναοί της Αίγινας καί τών Βασσών

Αύτό πού θέλω πάνω απ’ δλα είναι άγάλματα, καί τή συλλογή μου νά λάμπει άπό τήν ύπεροχή τους. (Βασιλιάς Λουδοβίκος Α' τής Βαυα­ρίας πρός τον Γ ιόχαν Μάρτιν φόν Βάγκνερ)

Page 272: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

270 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Καί φτάνουμε επιτέλους στά μάρμαρα τής Αίγινας, ενα μνημείο πού φέρει πάνω του τήν πλήρη έκφραση τοΰ ... ούμανισμοΰ, ενα εργο στο όποιο ή παρουσία τοΰ ανθρώπου, πού ύλοποιεΐται μέ απόλυτη δεξιοτεχνία καί μέ καθαρή σύλληψη τοΰ πώς είναι στήν πραγματικό­τητα, πώς κινείται καί πώς μοιάζει, αγγίζεται μέ τήν πιο φρέσκια αίσθηση έκείνης τής νέας ανακάλυψης, τής έσωτερικής αξίας* μέ τήν έξαγνιστική ένέργεια άξιων παθών, τό φώς τοΰ λόγου του νά λάμπει μέσα άπό ανθρώπινες μορφές καί κινήσεις, τελετουργικό, ελκυστικό, συγκινητικό. (Ούώλτερ Πέιτερ, Τά Μάρμαρα της Αίγινας)

Ή ιστορία τοΰ Έλγιν δέν τελείωσε, άλλά γιά νά έτοιμάσουμε τή σκηνή γιά τήν κατακλείδα της πρέπει νά έπιστρέψουμε πρώτα στήν Αθήνα καί στις δραστηριότητες μιας άλλης ομά­δας νέων, πού ήταν γεμάτοι ένθουσιασμό γιά τήν έλληνική τέ­χνη και άρχιτεκτονική. Οί νεαροί Άγγλοι τής υψηλής κοινω­νίας δέν κινούνταν στούς ίδιους κύκλους μέ τούς μποέμ καλλιτέ­χνες τοΰ Έλγιν, αν καί αναπόφευκτα συναντιούνταν μέσω τής κεντρικής μορφής τοΰ Φωβέλ.

Ό πρώτος άπό τούς εύγενεΐς ταξιδιώτες πού ήρθε ειδικά γιά νά μελετήσει αρχαιολογία ήταν ό «ταξιδεμένος βαρόνος, ό Ά ­μπερντήν ό Αθηναίος», δπως τόν άποκάλεσε ό Βύρων. Γεννη- μένος τό 1784, κληρονόμησε μετά τό θάνατο τοΰ είκοσιεπτά- χρονου πατέρα του, τό 1791, μιά περιουσία πού δέν μποροΰσε νά περιέλθει στήν κυριότητά του πριν άπό τήν ένηλικίωσή του. Άφοΰ λοιπόν πήρε τό δίπλωμά του άπό τό Καίμπριτζ (γιά τό όποιο δέν χρειάστηκε νά δώσει εξετάσεις, άφοΰ ήταν εύγενής), γέμισε τό διάστημα πού μεσολαβοΰσε μέ ταξίδια στήν Ευρώ­πη. Τά ταξίδια είχαν γίνει πιο εύκολα μέ τή Συνθήκη της Ά - μιένης τής 25ης Μαρτίου 1802, κι έτσι στις 19 Νοεμ{3φίου ό

Άμπερντήν ξεκίνησε γιά τήν Ελλάδα καί αποβιβάστηκε στον Πειραιά τήν 1η Απριλίου 1803. Τόν ύπόλοιπο χρόνο τόν αφιέ­ρωσε σέ ταξίδια στήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία. Στήν Αθή­να είδε τήν κατάληξη τών έργασιών τοΰ Έλγιν στον Παρθενώ­να, καί ίσως ήταν ό ενας άπό τούς «δύο Άγγλους άριστοκρά-

Page 273: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 271

τες» πού πρόσφεραν στον Λουζιέρι 50.000 γρόσια (4.000 λί­ρες) γιά τή ζωφόρο τοΰ Παρθενώνα.11 Τελικά απέκτησε μόνο τό κάτω μέρος ένός ποδιοΰ άπό μιά μετόπη, πού κι αύτό έχει τώρα χαθεί.

Βοήθησε επίσης στήν αποκατάσταση τής Πνύκας κι έκανε άνασκαφές στήν Αττική καί στις Άμύκλες (βλ. σ. 162). Στή Μεσσήνη απέκτησε ένα κεφάλι πού βρίσκεται σήμερα στο Βρε­τανικό Μουσείο (άρ. 1600)* ή Όλυμπία δμως ήδη «είχε έξε- ρευνηθεΐ πολύ καλά» καί ύπέθεσε δτι δέν θά έβρισκε εκεί τίπο­τε περισσότερο πιά. Πόσο λάθος έκανε!

Τό 1804, μετά τήν έπιστροφή του στή Σκοτία,.ή πολιτική του σταδιοδρομία απορρόφησε τό μεγαλύτερο μέρος τής προ- σοχής του. Μπόρεσε δμως νά διευρύνει τήν κατανόησή του γιά τις αρχαιότητες πού ειχε δει στήν Ελλάδα κάνοντας βιβλιο­κρισίες σέ δημοσιεύματα σχετικά μέ τήν αρχαιολογία, καί τον Μάιο τοΰ 1805 τον εξέλεξαν στήν Εταιρεία τών Ντιλετάντι, τής όποίας παρέμεινε ενεργό μέλος μέχρις δτου έγινε Υπουρ­γός Εξωτερικών, τό 1828. Τό 1811 ήταν πρόεδρος τής έπι- τροπής πού χρηματοδότησε τήν τρίτη αποστολή τοΰ Γκέλ στήν Ανατολική Μεσόγειο —αύτήν πού ειχε ώς αποτελέσματα τά έργα Αρχαιότητες της Ελευσίνας καί, Αρχαιότητες της Α τ­τικής. Τό 1812 έγραψε μιά μακροσκελή εισαγωγή στή μετά­φραση τοΰ Βιτρούβιου πού έκανε ό Ούίλλιαμ Ούίλκινς, ή οποία αργότερα παρουσιάστηκε αναθεωρημένη ώς ’Έρευνα τών αρ­χών της έλληνικης αρχιτεκτονικής (Ιηφιπγ ίηΐο ΐΗβ ΡήηώρΙβδ ο ί ΟΓββΙί ΑΓβΗίΐβοΐυΓβ). ' Υποστήριξε σθεναρά δτι ή έκτίμηση τής ομορφιάς είναι αύθόρμητη καί αισθητική, οχι διανοητική, πράγμα πού τον τοποθέτησε στο πλευρό τοΰ Γιούβντε'ιλ Πράις ένάντια στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ, καί ’ίσως κατέστησε πιο άκαμπτη τήν αντίδρασή του στά έπιχειρήματα γιά τήν αξία τών Ελγίνειων Μαρμάρων.

Αύτό τό αξιόλογο έργο, δπως καί εκείνο τοΰ Αιδεσιμότατου Ροβέρτου Ούώλπολ, τοΰ οποίου ή εντυπωσιακή συλλογή Άπο-

Page 274: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

272 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μνημονεύματα σχετικά μέ τήν Ευρωπαϊκή καί Ασιατική Τουρ­κία (ΜβιτιοίΓδ Κβίαΐίη# ίο ΕιίΓορβαη αηά Αδίαΐίο ΤηιΊίβγ) έκδό- θηκε τό 1817, αξίζει νά διαχωριστεί σαφώς άπό τις πιο άρπα- κτικές πράξεις πού καταλαμβάνουν τό προσκήνιο —μολονό­τι οί ίδιοι άνθρωποι συχνά μπορεί νά έπιδίδονταν καί στά δύο.

"Άν αύτό ήταν τό άρχαιολογικό κλίμα στήν Αθήνα, τόν κοι­νωνικό τόνο, τουλάχιστον γιά τούς Άγγλους, τόν έδινε ό Λόρ­δος Βύρων, πού έφτασε έδώ τό φθινόπωρο τοΰ 1809. Άπό τήν

Αθήνα ό Βύρων θά έξερευνοΰσε τις γειτονικές περιοχές μαζί μέ τόν φίλο του τόν Χόμπχαους, κάνοντας έκδρομές σέ δημοφι­λή μέρη δπως ήταν τό Σούνιο (δπου κάποτε επιτέθηκαν στήν παρέα ληστές) καί ό Μαραθώνας. Ό Χόμπχαους έρευνοΰσε τις άρχαιότητές τών τόπων αύτών, πράγμα πού ό Βύρων τό άπέρ- ριπτε συνολικά ώς «άρχαιοδιφικές μποΰρδες». Ένώ ό Χόμπ­χαους άνοιγε τάφους στήν Τρωάδα, ό Βύρων κυνηγοΰσε μπεκά­τσες. Καί στήν Αθήνα μιά ρομαντική περιπέτεια, δπως τό νά σώσει μιά μοιχαλίδα άπό βίαιο πνιγμό, ήταν περισσότερο τοΰ γούστου του άπό τό νά έξετάζει άγάλματα καί έπιγραφές. Αύ­τό δέν σημαίνει πώς ήταν άδιάφορος γιά τήν τύχη τών άρχαιο- τήτων, άλλά «ή βελτίωση τών τεχνών στήν Αγγλία» δέν είχε κανένα νόημα γ ι’ αύτόν: σκοπός του ήταν νά τιμήσει τή δόξα τής Ελλάδας τοΰ παρελθόντος, άλλά αύτό πού έκαναν οί αρ­χαιολόγοι μέ τή μελέτη έκεΐνος νά τό πράξει μέ τήν ποίηση καί τή δράση.

Πράγματι, ό Βύρων έπιζητοΰσε ποικίλες έμπειρίες. Έκτος άπό τήν περίφημη κολύμβησή-του άπό τή Σηστό στήν Άβυδο καί τή λιγότερο γνωστή άναρρίχησή του στις Συμπληγά^ς, οί περιπέτειές του περιλάμβαναν «μερικές έπιθέσεις ληστών καί τόν κίνδυνο ναυαγίου μέ μιά τούρκικη γαλιότα πριν άπό έξι μή­νες, μιά έπίσκεψη σ’ έναν Πασά, τό πάθος γιά μιά παντρεμένη γυναίκα στή Μάλτα, τήν πρόκληση ένός άξιωματικοΰ σέ μονο­μαχία, τό δεσμό μέ τρεις Έλληνοποΰλες στήν Αθήνα, μέ πολ­λά άστεΐα έπεισόδια καί αίσιες προοπτικές. ... Ό Χόμπχαους

Page 275: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

στιχουργεΐ καί κρατάει ήμερολόγιο* εγώ χαζεύω καί δέν κάνω τίποτε» (έπιστολή πρός τόν Φ. Χότζσον, έξω άπό τήν Άβυδο, 5 Μαΐου 1810). Τό σχέδιο νά δοκιμάσει νά πηδήξει, δπως ή Σαπφώ, άπό τό άκρωτήριο του Λευκάτα στή Λευκάδα ( Ε π ι­στολές, I, 276), έγκαταλείφθηκε, δπως καί ή ιδέα νά άγοράσει τήν Ιθάκη ( Επιστολές, I, 305).

Αλλά τό έπόμενο μεϊζον άρχαιολογικό γεγονός τών χρόνων αύτών προκλήθηκε μέσω τοΰ Βύρωνα. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1810 ό κύκλος του περιλάμβανε, έκτος άπό τόν ποιητή Ούίλλιαμ Χαίηγκαρθ καί τόν μυθιστοριογράφο Τζών Γκώλτ (ΙοΗη Οαΐΐ) —ό όποιος προσπαθοΰσε νά ξεκινήσει μιά έπιχείρηση στή Μύ­κονο— «τόν Γ άλλο πρόξενο κι εναν Ιταλό ζωγράφο [τόν Λου­ζιέρι] καί ... πέντε Τεύτονες καί Κίμβρους, Δανούς καί Γερμα­νούς, πού ταξιδεύουν γιά μιά Ακαδημία» (έπιστολή πρός τόν Φ. Χότζσον, 10 Νοεμβρίου).

Αύτοί οι Βόρειοι ήταν ό Βαρόνος Χάλλερ φόν Χάλλερσταϊν (Η&Πθγ νοη ΗαΙΙβΓδΙβίπ, 1774-1817), άρχιτέκτονας άπό τή Νυ­ρεμβέργη, ό Γιάκομπ Λίνκ (ΙαΙαΛ ϋη(Μι, 1786-1841), ζωγρά­φος άπό τή Βυρτεμβέργη, ό Βαρόνος Όττο Μάγκνους φόν Στά- κελμπεργκ (Οίΐο Μα§ηιΐδ νοη δίαοΙίβΙββΓ ) άπό τήν Εσθονία (1787-1857), πού άργότερα έπεσε θύμα μιας άνατριχιαστικής άπαγωγής άπό ληστές,12 καί δύο Δανοί, ό Πέτερ Όλουφ Μπρόνστεδ (ΡθΙθγ Οΐιιί ΒΓ^ηάδΐβά, 1780-1842) καί ό Γκέοργκ Κόος (Ο. Η. Ο. Κοβδ, 1782-1811), άπό τούς οποίους ό δεύτε­ρος έμελλε νά πεθάνει τόν έπόμενο χρόνο στή Ζάκυνθο. Όλοι αύτοί ήταν εξαιρετικά άπασχολημένοι μέ τή μελέτη τών άρ- χαιοτήτων, άκολουθώντας ένα σχέδιο πού είχαν καταρτίσει ένώ σπούδαζαν μαζί στή Ρώμη. Όταν κουράζονταν άπό τις μελέ­τες τους, οί γιορτές, οί έκδρομές καί τά θαλασσινά ταξίδια έμ­παιναν στήν ήμερήσια διάταξη.

Τά δμοια έλκονται* κι έτσι, δταν ένα μήνα άργότερα έφτασαν στήν Αθήνα δύο νεαροί Άγγλοι άρχιτέκτονες, έγιναν κι αύτοί άμέσως μέλη τής παρέας. Ή κυρίαρχη μορφή ήταν ό Τσάρλς

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 273

Page 276: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

274 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ρόμπερτ Κόκκερελ (ΟιαΗβδ ΚοββΓΐ Οοο^βΓβΠ). Είκοσι δύο ε­τών, ταξίδευε, δπως οί αρχιτέκτονες τών δύο προηγούμενων γενεών, γιά νά διευρύνει τδ ρεπερτόριό του στις κλασικές μορ­φές καί έμελλε νά γίνει ένας άπό τούς περιφημότερους αρχι­τέκτονες τής γενιάς του. Πρώτο άνάμεσα στά αριστουργήματα του είναι τό Άσμολειανό Μουσείο τής Όξφόρδης. Μόλις είχε έρθει άπό τήν Κωνσταντινούπολη, δπου είχε συναντήσει τόν Τζών Φόστερ, έναν άλλο μαθητευόμενο αρχιτέκτονα άπό τό Αίβερπουλ.

Οί δύο Άγγλοι άπόλαυσαν τήν κοσμοπολίτικη κοινωνία τής * Αθήνας κι έρωτεύτηκαν, τουλάχιστον πρόσκαιρα, Έλληνίδες. Μόνο ό Φόστερ δμως άφησε τόν έαυτό του νά παγιδευτεί μόνι­μα, λίγο άργότερα στή Σμύρνη. Έτσι καί τώρα οί έρωτές του τόν άποσποΰσαν άπό τις μελέτες του σέ βαθμό πού ό Κόκκερελ τόν έβρισκε υπερβολικό.

Ό Κόκκερελ καί ό Χάλλερ έγιναν πολύ στενοί φίλοι καί είχαν καί οί δυο τή συνήθεια νά δουλεύουν τό ίδιο σκληρά, άφοΰ με­τρούσαν καί σχέδιαζαν δλη μέρα* «Ώς άληθινός Γερμανός», έ­γραφε ό Κόκκερελ γιά τόν Χάλλερ, «είναι σχεδόν φλεγματικός, καί σέ κρίσεις μελαγχολίας πού τόν πιάνουν μερικές φορές ήθι- κολογεΐ, κι άκόμη χειρότερα κάποτε είναι βαρύς σάν ταφόπλα­κα. Τά κέφια του δέν ξεπερνοΰν ποτέ τόν μέσο δρο. ... Αμέσως μετά τήν άφιξή μου έδώ, ό Γκρόπιοϋς [βλ. σ. 287] μέ συνέ­στησε στον Χάλλερ κι άπό τότε δουλεύουμε μαζί. Ό Γκρό­πιους μοΰ φαίνεται έξαιρετικός κι εύχάριστος άνθρωπος». (Ή γνώμη του γιά τόν Γκρόπιους θά άλλαζε μέσα στούς επόμενους μήνες.) X

Μετά άπό ένα χειμώνα στήν Αθήνα, ή άνοιξη έφε Ι: τήν έπιθυμία γιά άλλαγή. Μιά εύκολη κίνηση ήταν νά περάσουν ά- πέναντι στήν Αίγινα. Ένώ οί Στάκελμπεργκ, Μπρόντστεδ καί Καις ξεκίνησαν γιά τήν Κωνσταντινούπολη, οί άλλοι τέσσερις πήραν ένα καράβι γιά τήν Αίγινα. Αύτό έγινε στις 22 Απρι­λίου. Δέν είχαν προχωρήσει πολύ, δταν πρόφτασαν τό πλοίο

Page 277: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑ ΡΙΣΙ 275

«'Ύδρα», στο όποιο έπέβαινε ό Βύρων, πού εκανε μιά άποχαι- ρετιστήρια γιορτή μέ τούς Λουζιέρι, Νικολό Ζιρώ καί μερικά άπό τά Ελγίνεια Μάρμαρα. Οί τέσσερις έπιβιβάστηκαν στο πλοίο, ήπιαν πορτό καί πόντς μέχρι άργά τή νύχτα κι άποσύρ- θηκαν στο καράβι τους δταν πλέον τό «'Ύδρα» ήταν έτοιμο νά άποπλεύσει.

Δέν ξαναεΐδαν τόν Βύρωνα, ό όποιος εφτασε στήν Αγγλία λίγους μήνες άργότερα. Όταν ό Βύρων έπέστρεψε στήν Ελλά­δα, ήταν γιά τελευταία φορά: πέθανε στή διάρκεια τής Ελληνι­κής Επανάστασης.

Ή παρέα τών άρχιτεκτόνων εφτασε στήν Αίγινα τήν αύγή τής 23ης Απριλίου κι άμέσως βάλθηκε νά βρει τόν περίφημο ναό πού δέσποζε πάνω στον κόλπο άπό τήν πανέμορφη πευκό­φυτη άετοφωλιά του. Ή Αίγινα, πατρίδα μερικών άπό τούς περιφημότερους ήρωες τοΰ Τρωικοΰ πολέμου, καί τόσο σοβαρός έμπορικός άνταγωνιστής τής Αθήνας κατά τόν 5ο αιώνα π.Χ. ώστε ό Περικλής νά τήν άποκαλεΐ «λύμη τοΰ Πειραιώς», δια­τράνωνε τήν εύημερία της δχι μόνο συμμετέχοντας συχνά στούς μεγάλους πανελλήνιους άγώνες, άλλά καί μέ τή δημιουργία έ­νός ναοΰ, πού παραμένει μία άπό τις δόξες τοΰ έλληνικοΰ το­πίου: χτισμένος σ’ ενα ύψωμα πάνω άπό τό όποιο ορθώνεται τό δρος Έλλήνιο, ό ναός δεσπόζει στον κόλπο τής Αγίας Μαρί­νας καί στά είκοσι μίλια θάλασσας πού τόν χωρίζουν άπό τήν Αθήνα. Οί κολόνες του, τριγυρισμένες άπό πεΰκα, τραβανε άκό- μη τή ματιά τοΰ ναυτικοΰ, δπως στις άρχές τοΰ 19ου αιώνα.

Πολλοί ταξιδιώτες τόν εϊχαν έπισκεφθεΐ καί εΐχαν ομόφωνα ύποθέσει πώς ήταν ό περίφημος ναός τοΰ Πανελληνίου Διός, πού βρισκόταν στήν ψηλότερη κορφή τοΰ νησιοΰ. Εντούτοις, άν καί ήταν σαφές πώς αύτό κατά κανέναν τρόπο δέν ήταν τό ψηλό­τερο βουνό τής Αίγινας, λίγοι εΐχαν άμφισβητήσει τήν ταύτιση. Μόνο τό 1901 πιά ό ’Άντολφ Φούρτβαΐνγκλερ άπέδειξε τήν ταύτισή του μέ τό ναό τής Αφαίας πού περιγράφεται άπό τόν Παυσανία. (Ή Αφαία ήταν μιά κρητική θεά, πού ταυτίζεται

Page 278: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

276 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μέ τήν Άθηνα.) Μερικοί τόν θεωρούσαν ναό τής Αφροδίτης· ό Λήκ μάλιστα απορούσε γιά ποιο λόγο ό Παυσανίας δέν άνέφερε ποτέ αύτόν τό ναό, μολονότι είχε τόσα νά πει γιά τήν άσήμαν- τη —ύποτίθεται— Αφαία!

Ή χρονολογία τής άνέγερσης του ναοΰ είναι άβέβαιη* τό α­νατολικό άέτωμα πάντως είναι μεταγενέστερο άπό τό δυτικό.

Ή σύγχρονη άποψη τοποθετεί τό δυτικό άέτωμα στή δεκαετία τοΰ 490 π.Χ. καί τό άνατολικό στή δεκαετία τοΰ 480.

Ό ναός ήταν φυσικός στόχος γ ι’ αύτή τήν ομάδα τών νέων. Ένα μεγάλο μέρος τών λιθόκτιστων τμημάτων του είχε ήδη γκρεμιστεί άπό τούς Αίγινήτες, πού έψαχναν γιά χαλκό καί μο­λύβι.13 Κατασκήνωσαν καί άρχισαν νά σκάβουν τό λεπτό στρώ­μα γής:

Πήραμε τις προμήθειές μας καί τούς έργάτες άπό τήν πόλη, γιά καύσιμα είχαμε τό άγριο θυμάρι, ύπήρχαν άφθονες πέρδικες γιά νά τρώμε, κι άγοράζαμε κατσικάκια άπό τούς βοσκούς, καί όταν τέλειω- νε ή δουλειά τής μέρας τά σουβλίζαμε μεγαλοπρεπώς πάνω άπό μιά λαμπρή φωτιά, μέ συνοδεία ντόπια μουσική, τραγούδι καί χορό. Στο πλάτωμα φύτρωνε κριθάρι, άλλά στά ίδια τά έρείπια καί στά πεσμένα κομμάτια τοΰ ναοΰ δέν είχε μαζευτεί πολύ χώμα καί χορτάρι· έτσι, χωρίς πολύν κόπο, μπορέσαμε νά βροΰμε καί νά έξετάσουμε όλες τις πέτρες πού χρειάζονταν γιά μιά πλήρη άρχιτεκτονίική άνάλυση καί άποκατάσταση. "Υστερα άπό λίγες μέρες είχαμε μάθει δλα δσα θά έπιθυμούσαμε γιά τήν οικοδομή, άπό τό στυλοβάτη μέχρι τά κεραμί­δια, κι είχαμε κάνει δλα δσα ήρθαμε νά κάνουμε... Στο μεταξύ δμως είχε συμβεΐ ένα καταπληκτικό περιστατικό, πού μάς κρατοΰσε δλους σέ άκρα ύπερδιέγερση. Τή δεύτερη μέρα ένας άπό τούς άνασκαφεΐς, πού δούλευε στήν έσωτερική κιονοστοιχία, χτύπησε ένα κομμάτι πάριο μάρμαρο, τό όποιο τράβηξε τήν προσοχή του ε­πειδή τό ίδιο τό κτίριο ήταν άπό πέτρα; Άποκαλύφθηκε πώς ήταν ή κεφαλή ένός πολεμιστή μέ κράνος, μέ τέλεια δλα τά χαρακτηριστικά του. Κειτόταν μέ τό πρόσωπο στραμμένο πρός τά πάνω, κι δπως βαθμιαία άποκαλύπτονταν τά χαρακτηριστικά του δέν μπορεΐτε νά φανταστείτε τήν έκσταση καί τήν έξαψη στήν όποια περιήλθαμε. Έ-

Page 279: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 277

δώ υπήρχε ενα τελείως καινούριο ένδιαφέρον, πού μας έστρωσε μέ ζήλο στή δουλειά. Σύντομα άποκαλύφθηκε ένα ακόμη κεφάλι, έπειτα ένας μηρός κι ένας άκρος πους καί, τελικά, γιά νά μήν πολυλογούμε, κάτω άπό τά πεσμένα τμήματα του τυμπάνου καί του γείσου τοΰ ανατολικού καί τοΰ δυτικοΰ άετώματος βρήκαμε ούτε λίγο ούτε πολύ δεκαέξι αγάλματα καί δεκατρείς κεφαλές, μηρούς, βραχίονες κτλ., ό­λα άριστα διατηρημένα, ούτε ένα μέτρο κάτω άπό τήν έπιφάνεια τοΰ έδάφους. Φαίνεται άπίστευτο, αν συλλογιστεί κανείς τό πλήθος τών περιηγητών πού έχουν έπισκεφθεΐ τό ναό, ότι εΐχαν παραμείνει άνενό- χλητα τόσον καιρό.

Ένας σύγχρονος πίνακας τοΰ Ούίλλιαμ Τέρνερ δείχνει συν­τρίμμια άπό βραχίονες καί κεφάλια έκεΐ δπου άργότερα άποκα­λύφθηκε ό βωμός.

Ό Κόκκερελ γρήγορα άναγνώρισε τή μοναδική άξία τών έρ­γων αύτών γιά τήν ιστορία τής τέχνης, άφοΰ άντιπροσώπευαν μιά περίοδο τής γλυπτικής πού μέχρι τότε δέν έκπροσωποΰνταν σέ κανένα άπό τά γνωστά μνημεία:

Τά άγάλματα είναι περίπου 1,50 έως 1,70 μέτρα σέ ύψος, σέ πολύ έντονη δράση, προφανώς σέ μάχη, οί ένδυμασίες είναι τοΰ πλέον αρ­χαϊκού τύπου πού έχω δει ποτέ, τά κράνη είναι φτιαγμένα ώστε νά καλύπτουν τή μύτη καί τό πρόσωπο, δπως έκεϊνα πού θυμασαι στο βιβλίο τοΰ Χόουπ, οί περικνημίδες γιά νά προστατεύουν τό δέρμα καί οί άσπίδες μεγάλες. Υπάρχουν δύο [άγάλματα], σέ άριστη διατήρη­ση, πού τοξεύουν: τά χέρια πού τεντώνουν τό τόξο καί τό βέλος είναι θαυμάσιας ομορφιάς* μερικά φέρουν δερμάτινο θώρακα καί ένδυμασία πού μοιάζει κάπως μέ τή ρωμαϊκή —έχω δει παρόμοια στον Παρθε­νώνα— καί γενικά, έτσι δπως είναι, χωρίς καθόλου πτυχώσεις στά ροΰχα τους, καί μέ τήν άνατομία καί τό περίγραμμά τους, σέ διαβε- βαιώνω πώς δέν ύστεροΰν σέ σύγκριση μέ οτιδήποτε έχω δει μέχρι τώ­ρα. Τό συμβούλιο τών καλλιτεχνών μας έδώ θεωρεί πώς είναι οχι κα­τώτερα άπό τά λείψανα τοΰ Παρθενώνα καί άσφαλώς δεύτερα στή σειρά μετά τόν κορμό (τοΰ Μπελβεντέρε), τόν Λαοκόοντα καί άλλα περίφημα άγάλματα.

Page 280: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Οί αρχαίες πηγές μιλούσαν μέ ασυνήθιστο σεβασμό για τή Σχολή τής Αίγινας στή γλυπτική, καί ήταν φανερό πώς τό εύ­ρημά τους ήταν ύψηλότατης αρχαιολογικής, καλλιτεχνικής καί έμπορικής αξίας.

Ό ένθουσιασμός τών φίλων πρέπει γρήγορα νά κατέπεσε, καθώς άντιλήφθηκαν πώς ό καθένας τους θά έπιθυμοΰσε ή δική του πατρίδα νά έχει τήν τιμή νά κατέχει τά μοναδικά αύτά εργα. Παρ’ δλα αύτά συνέχισαν νά δουλεύουν μαζί γιά τρεις βδομάδες, μέχρι τις 4 Μαΐου, οπότε δλα τά μάρμαρα είχαν ά- ποκαλυφθεΐ. Σέ λιγότερο άπό μία βδομάδα, στις 10 τό πρωί τής 27ης Απριλίου, κατέφθασαν οί τοπικές αρχές τής Αίγινας γιά νά διεκδικήσουν έπίσημα τις άρχαιότητές τοΰ τόπου. Ό Λίνκ τό είχε προβλέψει καί είχε σηκωθεί άπό τις τέσσερις, γιά νά έτοιμάσει τά μάρμαρα γιά μπαρκάρισμα στο πλοίο. Ένώ άκόμη συνεχιζόταν ό διαπληκτισμός, εφτασε τό πλοίο στούς πρόποδες τοΰ λόφου, καί ώς τή μία είχαν ήδη άποπλεύσει γιά τήν Αθήνα.

Φυσικό ήταν τήν έπομένη νά έπισκεφθοΰν τόν Φωβέλ καί νά τοΰ ποΰν γιά τό εύρημα. Ή κατάπληξή του ήταν άνάμεικτη μέ μεγάλη ζήλια. Ό Λίνκ, δραστήριος δπως πάντα, συμβιβάστηκε μέ τούς Αίγινήτες προκρίτους άγοράζοντας τά δικαιώματα τής άνασκαφής γιά 800 γρόσια. Άλλά ποιά ήταν ή έκπληξή του δ­ταν έμφανίστηκε ό Φωβέλ αύτοπροσώπως μέ δύο άξίνες, δα­νείστηκε τέσσερις άπό τούς έργάτες τους κι άρχισε νά σκάβει ακριβώς στο ίδιο μέρος!

Δέν μπορούσαμε νά συγκροτήσουμε τή δυσφορία μας καί τοΰ είπα­με στά ίσια δτι αύτό δέν ήταν σωστό. Θύμωσε πολύ, καί μέσο^τή μανία του άρχισε νά μετράει επιπόλαια δσα είχαν ήδη μετρήσει με τή μεγαλύτερη ακρίβεια ό Χάλλερ καί ό Κόκκερελ. Σήμερα [28 Απρι­λίου] βρήκαμε ένα άκόμη άγαλμα, οπλισμένο, μέ δερμάτινο θώρακα καί δερμάτινο σκοΰφο πάνω άπό τό κράνος, δύο πρηνείς κορμούς, τό άγαλμα τής Άθηνάς, τή μεγάλη ροζέτα καί τό ακρωτήριο μέ δύο μικρά γυναικεία άγάλματα πού, δπως είναι ντυμένα, μοιάζουν μέ τούς

278 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 281: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 279

γλυπτούς έτρουσκικούς κίονες. Σήμερα βρήκαμε πέντε ακόμη κεφαλές καί θραύσματα ένός γρύπα [;].

Στο μεταξύ, ό Κόκκερελ ήταν πολύ εύχαριστημένος μέ τόν έαυτό του. "Ως τις 13 Μαΐου εΐχε συγκεντρώσει τά γλυπτά σέ ενα μεγάλο σπίτι καί ήταν άπασχολημένος στο νά συνταιριάξει τά κομμάτια. Παραδεχόταν δτι ό Φωβέλ εΐχε άπογοητευθεΐ, άλλά «είναι πολύ καλός άνθρωπος γιά νά άφήσει τό φθόνο νά έπηρεάσει τις πράξεις του, καί μας προσέφερε έξαιρετική βοή­θεια καί συμβουλές». Στήν πραγματικότητα, μέ τήν προτροπή τοΰ Λίνκ, έβαλε τούς τέσσερις νά φτιάξουν ενα συμβόλαιο πού δριζε τήν άπό κοινοΰ ιδιοκτησία τών μαρμάρων. Ό Κόκκερελ δέν εΐχε λόγο νά είναι τόσο αισιόδοξος.

Πρός τό παρόν τό πιο συναρπαστικό μέρος τής έργασίας ή­ταν ή άποκατάσταση τής σκηνής πού κοσμοΰσε τά άετώματα. Ποιος μύθος είκονιζόταν; Ό Κόκκερελ δέν εΐχε σχηματίσει γνώμη* άλλά ό Λήκ καί ό Ντόντουελ, πού ήταν άνάμεσα στούς πρώτους πού είδαν τά γλυπτά, άναγνωρίζοντας τις μορφές τής Άθηνάς καί ένός νεκροΰ ή θνήσκοντος πολεμιστή, θεώρησαν καί οί δύο πώς ήταν ή στιγμή πού

Καί πάλε άπλώθη άπά στον Πάτροκλο βαρύς αγώνας, άγριος, πολύδακρος* τή μάνητα άναβε φτασμένη άπό τά ούράνια άτή της ή Άθηνά*...

( Ίλιάδα, Ρ 543-5) [μτφρ. Ν. Καζαντζάκη - I. Θ. Κακριδη]

Στήν πραγματικότητα, οί Αίγινήτες δέν εΐχαν άνάγκη νά ά- νατρέξουν στον Όμηρο γιά τό μύθο τους: ή τοπική παράδοση έδινε τό θέμα τόσο γιά τό δυτικό άέτωμα (ή δεύτερη —ή ομη­ρική— πολιορκία τής Τροίας) δσο καί γιά τό άνατολικό άέτω­μα (ή πρώτη έκστρατεία τοΰ Τελαμώνα καί τοΰ Ηρακλή κατά τοΰ βασιλιά τής Τροίας Λαομέδοντα). Γ ι ’ αύτό τό έγχείρημα έγραψε ό Πίνδαρος τό 480 π.Χ., λιγότερο ίσως άπό δέκα χρό­νια μετά τήν άποπεράτωση τοΰ ναοΰ:

Page 282: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

κ’ έτσι βάρβαρη πόλη δέν είναι ούδέ τόσο χοντρόγλωσση, πού του ήρωα τή δόξα νά μήν άγρικά του Πηλέα,

τρισκαλότυχου έκείνου γαμπρού τών θεώνε, ή του Αί'αντα του Τελαμώνιου καί του γονιού του. Σέ πόλεμο έδαΰτον χαλκάρματο, συμμαχόχερο πρόθυμο μέ τούς Τιρύνθιους στήν Τροίαν

ήρώωνε μόχτο, τον εφερε μέ καράβια, τά κρίματα του Λαομέδοντα τής Αλκμήνης ό γιος νά πληρώσει ...

(£Γ'’Ισθμιονίκης, 24-30) [μτφρ. Παναγη Λεκατσα]

Ό Ηρακλής άναγνωρίζεται εύκολα άπό τό τόξο καί τό κρά­νος του άπό λεοντοκεφαλή. Έτσι, στήν πιο πρώιμη σύνθεση (αύτήν μέ τή δεύτερη πολιορκία) εϊναι ό Πάρις μέ τον φρυγικό του σκούφο καί ό Τελαμώνας (πού παλαιότερα τον έξελάμβα- ναν γιά τον Αϊαντα) μέ τήν άσπίδα του, πού έχει ώς έπίσημα ένα λιοντάρι.

Τό έπόμενο μεγάλο έρώτημα ήταν τί θά γινόταν μέ τά μάρ­μαρα. Στήν άρχή ό Κόκκερελ είχε τήν ελπίδα δτι ό Λόρδος Σλάιγκο θά προσφερόταν νά τά άγοράσει, άλλά οί Γερμανοί δέν δέχονταν λιγότερα άπό 6.000 λίρες γιά δλα. Λίγο άργότερα, δύο Άγγλοι περιηγητές, ό Χένρυ Γκάλλυ Νάιτ καί ό Τζών Νίκολας Φαζάκερλυ, πρότειναν νά έξαγοράσουν τά δικαιώματα τών δύο Γερμανών έναντι 2.000 λιρών (κέρδος 10.000% γιά τον καθένα) καί νά τά δωρίσουν στο Βρετανικό Μουσείο. Κι αύτή ή πρόταση άπορρίφθηκε. Δεσμευμένοι άπό τό συμβόλαιό τους, οί τέσσερις άποφάσισαν νά κάνουν δημοπρασία τών μαρμά­ρων στή Ζάκυνθο, τήν 1η Νοεμβρίου 1812. Στο μεταξύ, βρί­σκονταν άποθηκευμένα στή Μάλτα, γιά νά είναι άσφαϋ) (σέ άντίθεση μέ τή Ζάκυνθο) άπό ένδεχόμενη γαλλική επίθεση.

Μολονότι ή περιπέτεια τών μαρμάρων τής Αίγινας, δπως είναι φυσικό, κλέβει τήν παράσταση, δέν άντιπροσώπευε παρά μικρό μέρος τών δραστηριοτήτων του Κόκκερελ καί τών φίλων του

280 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 283: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 281

στήν Ελλάδα εκείνον τό χειμώνα καί τήν άνοιξη. Ό Κόκκερελ καί ό Χάλλερ είχαν καταστρώσει σχέδιο νά γράψουν στο γυρι­σμό τους ενα βιβλίο μαζί. Τό σχέδιο αύτό, κατά τραγικό τρόπο, δέν πραγματοποιήθηκε, άφοΰ ό Χάλλερ πέθανε άπό πυρετό στήν Κοιλάδα τών Τεμπών, τό 1817. Ό Κόκκερελ, άποθαρρυ- μένος καί άπασχολημένος μέ παραγγελίες έργασιών στήν Α γ ­γλία, έγκατέλειψε τό σχέδιο καί δέν δημοσίευσε τό βιβλίο του Ό ναός τοΰ Πανελληνίου Διός στήν Αίγινα καί τοΰ Έπικουρίου 3Απόλλωνος στις Βάσσες (ΤΗβ Τβηιρίβ οίΙιιρίΐβΓ ΡαηΗβΠβηίιΐδ αΐ Αψίηα αηά ο ί Αροΐΐο Ερίοιιήιΐδ αΐ Βαββαβ) παρά τό 1860. Τότε μόνο εγινε γνωστή στο κοινό μιά καθοριστική καί λαμπρή άνακάλυψη γιά τήν έλληνική άρχιτεκτονική, πού ειχε ήδη γίνει άπό τό 1814.

Ή άνακάλυψη συνίστατο στήν παρατήρηση τής έντασης, δη­λαδή τής καμπυλότητας τών έλληνικών δωρικών κιόνων, σχετι­κά μέ τήν οποία ό Κόκκερελ είχε προηγηθεΐ τόσο τοΰ Τζών Πέννιθορν (ΙοΗπ ΡβηηβΐΗοΓηβ, 1837), δσο καί τοΰ Φράνσις Κράνμερ Πένροουζ (ΙΥαηοίδ &αηπΐ6Γ ΡβηΐΌδβ, 1845). Σ ’ ενα γράμμα του στον Ρόμπερτ Σμέρκ (ΚοββΓΐ δΐϊΐίΗίΘ), στις 23 Δεκεμβρίου 1814, περιλαμβάνει τό σχέδιο ένός κίονα τοΰ Παρ­θενώνα, πού δείχνει «πώς ένα ραβδί ή ένα νήμα τεντωμένο άπό τήν κορυφή τών κιόνων μέχρι κάτω άρχίζει νά ξεφεύγει άπό τόν κορμό στο ύψος τών 17 ποδών καί 7 ίντσών καί αφήνει 2 ϊντσες στή βάση τής κολόνας. Μέ παρόμοιο τρόπο, ένα τεντω­μένο νήμα άπό τήν τελευταία ράχη τοΰ ύποτραχήλιου τοΰ κιονό­κρανου μέχρι τή βάση έφάπτεται στά 11 πόδια καί άφήνει τρία τέταρτα τής ϊντσας στή βάση».14

Μόλις γύρισα [προσθέτει] άπό ένα ταξίδι στήν Αίγινα, δπου πήρα καί τις σκάλες μου. Ό αρχαίος ναός τοΰ Πανελληνίου Διός έχει κι αύτός τήν ένταση ακριβώς στις ίδιες αναλογίες μέ τό ναό τής Αθή­νας, δηλαδή σ’ έναν κίονα 17 ποδών καί 2 ίντσών ή διόγκωση είναι μισή ί'ντσα στά έξι πόδια άπό τή βάση. Στο Θησείο δέν έχω μπορέσει νά τό έπιβεβαιώσω, έξαιτίας τής κακής κατάστασης τών κιόνων. Τό

Page 284: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

282 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ίδιο συμβαίνει καί μέ τούς κορινθιακούς κίονες του Άδριανοΰ, καί δέν εχω αμφιβολία δτι ήταν ό γενικός κανόνας γιά τούς Έλληνες αρχιτέ­κτονες.

Άκόμη καί ό Στιούαρτ, σημείωνε μέ υπερηφάνεια, δέν είχε καταφέρει νά παρατηρήσει αύτή τήν ένδιαφέρουσα ιδιότητα, πού τώρα αναγνωρίζεται γενικά ώς υπεύθυνη γιά τήν άέρινη έμφάνιση τών συμπαγών κιόνων του Παρθενώνα: ολόισιες γραμμές θά δημιουργούσαν μιά έντύπωση δγκου καί προσήλω­σης στή γή.

Ό Κόκκερελ συνέλεξε επίσης πολλές έπιγραφές. Τό χειρό­γραφο άπόγραφό του δόθηκε άπό εναν άπόγονό του στον Τσάρλς Τ. Νιουτον, καί μέ τήν έκδοσή του τό 1885 έγινε φανε­ρό πώς άντέγραφε σωστά καί είχε κάνει άρκετές προσθήκες στο οοΓριίδ.15

Έχοντας τά μάρμαρα άσφαλή καί τακτοποιημένα πρός τό πα­ρόν, ό Κόκκερελ καί οί φίλοι του έπιχείρησαν νά κάνουν άνα- σκαφές στήν Ελευσίνα, άλλά δέν βρήκαν ίχνος άπό τό ναό τής Δήμητρας. (Ό Γκέλ καί οί Ντιλετάντι είχαν περισσότερη τύχη τον επόμενο χρόνο.) Κατόπιν συνέχισαν στήν Πελοπόννησο κι έκαναν άλλη μιά άμέθοδη άνασκαφή στήν Όλυμπία, δπου τό παχύ στρώμα ίλύος τούς έμπόδισε νά βρουν κάτι περισσότερο άπό δ,τι είχε ήδη παρατηρήσει ό Λήκ.

Ή έπόμενη τυχαία άνακάλυψή τους ήταν πιο έπιτυχής. Κα- τευθύνθηκαν πρός μιά άλλη ύπέροχη καί μοναχική τοποθεσία, τό ναό του Έπικούριου, του Άρωγοΰ, Απόλλωνα στις Βάσσες τής Αρκαδίας, ψηλά στά βουνά πάνω άπό τήν Άνδρίτσαινα. Ό ναός βρίσκεται σέ μιά θέση έπιλεγμένη μ’ έκεΐνο τό άλάνσαστο μάτι τών άρχαίων Ελλήνων, πού άνακάλυπτε τόπους άπαρά- μιλλης μεγαλοπρέπειας: σέ μιά κοιλάδα του λόφου πού βλέπει δλα τά βουνά τής Αρκαδίας καί πρός τον Νότο τό οροπέδιο τής Ίθώμης. Είχε άνεγερθεΐ άπό τούς πολίτες τής Φιγάλειας τον 5ο αιώνα π.Χ. ώς εύχαριστήρια προσφορά γιά τή σωτηρία

Page 285: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 283

τους άπό τήν πανώλη. Αρχιτέκτονας ήταν ό Ικτίνος, πού ειχε χτίσει τόν Παρθενώνα γιά τόν Περικλή. Ό ναός, πού έχει πολ­λά ασυνήθιστα χαρακτηριστικά —τή θύρα του σηκού στήν πλα- γία πλευρά, ώστε νά προσφέρει ’ίσως έτσι στο λατρευτικό ά­γαλμα άμεση θέα τοΰ ίεροΰ ορούς άπέναντι, καί ιωνικούς ήμι- κίονες άντί γιά κανονικούς δωρικούς κίονες στο εσωτερικό— άντανακλα ισως τό σχέδιο ένός παλαιότερου ίεροΰ σ’ αύτή τήν κάπως περιορισμένη τοποθεσία.

Ένδιαφέρον παρουσιάζει τό κιονόκρανο ένός έλεύθερου κίονα στο πίσω μέρος τοΰ σηκοΰ, καθώς άποτελεΐ πρώιμο δείγμα τοΰ πλήρως άνεπτυγμένου κορινθιακού κιονόκρανου τών μεταγενέ­στερων κιόνων: ένσωματώνει στοιχεία τοΰ ίωνικοΰ κιονόκρανου, συνδυασμένα μέ φύλλα άκάνθου. Δυστυχώς, δλες μας οί γνώσεις γ ι’ αύτό προέρχονται άπό τό σχέδιο τοΰ Κόκκερελ, άφοΰ εκτοτε τό κιονόκρανο έχει έξαφανιστεΐ. (Ό Κόκκερελ άντέγραψε τά κιονόκρανα τών ιωνικών ήμικιόνων στούς κίονες τοΰ Άσμο- λειανοΰ Μουσείου.)

Ό ναός, ψηλά πάνω στ’ άγρια βουνά, δπου άκόμη καί σήμερα πηγαίνουν μόνο βοσκοί, καί τό μοναδικό λεωφορείο, μιά φορά τήν ήμέρα, άφήνει.τόν τουρίστα νά περάσει έκεϊ τή νύχτα δπως μπορεΐ γιά νά τόν φέρει πίσω τήν έπομένη, δέν ειχε άνακαλυ- φθεΐ άπό τούς Δυτικούς περιηγητές πριν άπό τό 1765. Τότε ό Γάλλος αρχιτέκτονας Ιωακείμ Μποσέ, πού έχτιζε βίλες στή Ζάκυνθο, έφτασε τυχαία έδώ, ένώ βρισκόταν σέ άναζήτηση, άνάλογη μέ τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ, μιας νέας άρχιτεκτονικής γλώσσας. Δυστυχώς λίγο άργότερα δολοφονήθηκε κι έτσι δέν μπόρεσε νά λανσάρει τό πρωτοκορινθιακό κιονόκρανο στήν ά- ριστοκρατία τής Ζακύνθου.

Τό νέο δμως κυκλοφόρησε. Σύντομα ή έπίσκεψη στον γκρίζο ναό, μέσα στήν άνυδρη μοναξιά του, έγινε θέμα τιμής* καί φυ­σικά ό Λήκ πήγε έκεΐ στις 7 Μαΐου 1805, ξεκινώντας δπως συνήθως νωρίς, στις 5.30' τό πρωί, άπό τό Δραγώγι. Άφοΰ παραθέτει δλη τήν περιγραφή τοΰ Παυσανία, συμφωνεί μέ τήν

Page 286: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

284 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κρίση του γιά τήν αρμονία του ναοΰ —μιά διφορούμενη λέξη, τήν οποία εκλαμβάνει μέ τήν έννοια τής άκρίβειας στή σύνθεση τών δόμων, άλλά μπορεΐ νά σημαίνει καί αρμονία δπως τήν εν­νοούμε έμεΐς— παρατηρεί δμως δτι οί τεράστιοι σωροί τών πεσμένων οικοδομικών υλικών καθιστούν τον τόπο άκατανόητό μέχρις δτου καθαριστεί. Παρ’ δλα αύτά δέν έμεινε άσυγκίνητος άπό τή δόξα του:

Τίποτε στήν Ελλάδα, έξω άπό τά δρια τής Αττικής ... δέν είναι πιο άξιοπρόσεχτο άπό αύτά τά έρείπια [πρέπει νά θυμόμαστε δτι ή Όλυμπία, οί Δελφοί καί ή Επίδαυρος δέν είχαν άκόμη άνασκαφεΐ]. "Άν καί ή Αίγινα είναι πιο γραφική, πολλοί θά προτιμήσουν τήν αύ- στηρή μεγαλοπρέπεια, τήν άγριάδα καί τήν ποικιλία του άρκαδικου τοπίου ... άπό τό όποιο δέν λείπουν άντικείμενα ένδιαφέροντα γιά τον θεατή χάρη στις ιστορικές τους μνήμες.

Ερημιά, γραφικότητα καί ιστορία: αύτές είναι, μέ τρεις λέ­ξεις, οί προτιμήσεις τής έποχής του! Ή άντίδραση του Στά- κελμπεργκ έκλινε μάλλον πρός τον ρομαντισμό: « Σ ’ αύτό τό φυσικό περιβάλλον μένει άκόμα κάποιο Πνεύμα, πού δέν έσβη­σε μαζί μέ τον χαρούμενο κόσμο τών θεών».16

Ή ιστορία τής άνακάλυψης τών πρώτων θραυσμάτων τής ζωφόρου άπό τον Κόκκερελ είναι έντυπωσιακή. Οί Έλληνες είχαν προσπαθήσει νά τούς άπομακρύνουν στά γρήγορα, φοβού­μενοι άντίποινα άπό τις τουρκικές άρχές, άλλά οί σύντροφοι προσποιούνταν δτι είχαν φιρμάνια καί συνέχιζαν ν’ άνακα- τεύουν καί νά σκαλίζουν. Ξαφνικά μιά αλεπού, ένοχλημένη άπό τήν άσυνήθιστη δραστηριότητα, ξεπετάχτηκε άπό έκεΐ πού κειτόταν κάτω άπό έναν πέτρινο δγκο. Ό Κόκκερελ $!μέσως χώθηκε έκεΐ άπ’ δπου είχε βγει ή άλεπού καί, πρός μεγάλη του κατάπληξη, είδε ένα γλυπτό πρόστυπο ανάγλυφο: Λαπίθες καί Κενταύρους νά μάχονται πάλι τήν αιώνια μάχη τους στήν πέτρα. Κρεμασμένος δπως ήταν μέ τό κεφάλι κάτω, τό σκιτσάρησε βιαστικά κι άποτραβήχτηκε, καλύπτοντας τά ίχνη του, μήν τύ-

Page 287: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 285

χει καί αρπάξει κανένας άλλος τό πολύτιμο εύρημα, πού ήταν μόνο δικό τους.

Μέχρι τότε δμως οί ντόπιοι έργάτες τούς είχαν έγκαταλεί- ψει, καί τό σκάψιμο άποδεικνυόταν πολύ σκληρή δουλειά γιά τούς νεαρούς κυρίους, άκόμα καί πριν καταφθάσει ό ιδιοκτήτης τής γης (μέ τέσσερις οπλισμένους άκολούθους) καί τούς άπα- γορεύσει νά συνεχίσουν. Δέν είχαν άλλη έπιλογή παρά νά στα­ματήσουν καί νά ζητήσουν έπίσημη άδεια άπό τις τουρκικές άρχές. Αύτό σήμαινε έπίσκεψη στον Βελή Πασά, γιο τοΰ τρομε- ροΰ ’Αλή Πασά, στήν αύλή του μέ τά κοσμήματα καί τά βελού­δα στήν Τρίπολη, δπου ό Τζών Γκώλτ, κατά τήν έπίσκεψή του πριν άπό λίγα χρόνια, τόν είχε βρει «αύθόρμητο καί εύγενικό, μέ άξιόλογη αίσθηση χιοΰμορ καί φιλοπαιγμοσύνης».17 Ό Βε- λής, πού παρίστανε καί τόν άρχαιολόγο, οσμίστηκε άρχαιότητές πρός πώληση, καί τούς έδωσε άρμοδίως ένα φιρμάνι πού τούς έπέτρεπε νά σκάψουν ύπό τόν δρο δτι θά έπαιρνε τά μισά άπό δσα έβρισκαν. Ό δημογέροντας τής ’Ανδρίτσαινας ήταν ύποχρε- ωμένος νά τούς προμηθεύσει άνδρες, έργαλεΐα καί τροφή γιά τό έγχείρημα.

Ή συντροφιά συγκεντρώθηκε στήν Άνδρίτσαινα τόν Ιούλιο τοΰ 1812 καί άποτελοΰνταν άπό τούς Φόστερ, Χάλλερ, Λίνκ, Στάκελμπεργκ, Μπρόνστεδ καί τόν Αύστριακό πρόξενο Γκέ- οργκ Κρίστιαν Γκρόπιους. Ό Καις είχε πεθάνει στή Ζάκυνθο πριν άπό ένα χρόνο. Ό Κόκκερελ έλειπε στή Σικελία ύστερα άπό μιά περιοδεία στή Μικρά ’Ασία, άλλά θά τοΰ παραχωροΰν- ταν ή έλεύθερη χρήση δλων τών σχεδίων τοΰ Χάλλερ. Μερικές φορές έργάζονταν έκεΐ μέχρι καί έκατό άνδρες, ύπό τούς ήχους τυμπάνων καί αύλών πού έξέπεμπαν τόν διαπεραστικό θρήνο ένός πελοποννησιακοΰ χοροΰ. Σιγά σιγά, καί ώς συνήθως μέ συνοδεία καβγάδες καί μικροκλοπές άνάμεσα στούς έργάτες, έπιθέσεις άπό ληστές καί τά λοιπά, ήρθε στήν έπιφάνεια ολό­κληρη ή ζωφόρος καί οί μετόπες, άν καί δέν βρέθηκαν ποτέ γλυπτά τών άετωμάτων.

Page 288: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

286 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή ομάδα, δπως είχε υποχρέωση, έστειλε τα μισά άπδ τα εύρήματα στον Βελή Πασά. Αύτός άπογοητεύτηκε πού δέν βρή­κε άνάμεσά τους τίποτε μέ προφανή έμπορεύσιμη αξία. Α τέ­νιζε χωρίς νά κατανοεί αύτές τις ζωηρές μορφές μέ τά κοντά σπαθιά καί τις ωοειδείς καμπυλωτές ασπίδες. Το τούρκικο μά­τι δέν ήταν συνηθισμένο στις εικονιστικές αναπαραστάσεις: τά έστειλε πίσω, σχολιάζοντας μόνο τήν έξαίρετη τέχνη μέ τήν ό­ποια οί καλλιτέχνες είχαν άποδώσει τις χελώνες.

Τήν έποχή έκείνη ό Βελής έπεσε θύμα τών μηχανορραφιών τής Κωνσταντινούπολης. Διωγμένος άπό τό πασαλίκι του, ή­ταν πρόθυμος νά πουλήσει τό μερίδιό του στις άρχαιότητες γιά τετρακόσιες λίρες. Γρήγορα του πήραν τά άναγκαΐα έγγραφα γιά νά βγάλουν τά γλυπτά άπό τή χώρα. Καθώς έφευγαν άπό τήν κατασκήνωσή τους, ξέσπασε φωτιά άνάμεσα στά έρείπια καί κυνηγημένοι άπό τήν πύρινη ρομφαία, σάν τον ’Αδάμ καί τήν Εύα, άφησαν πίσω τους τον ταραγμένο τους παράδεισο.

Εκατόν πενήντα άνδρες μετέφεραν τις άρχαιότητες κατά μήκος του ποταμού Νέδα στή θάλασσα στο Μπούζι. ’Από έδώ τά μπαρκάρανε βιαστικά γιά τήν άσφάλεια τής άγγλοκρατούμενης Ζακύνθου.

Ό Κόκκερελ έγραψε γιά τή δραματική φόρτωση τών μαρμά­ρων καί περιέγραψε πώς δλα είχαν φορτωθεί στο πλοίο, έκτος άπό τό κορινθιακό κιονόκρανο του σηκοΰ, δταν έφτασαν τά στρατεύματα του νέου Πασά γιά νά έμποδίσουν τή μεταφορά τους. Τό πλοίο άνοίχτηκε στή θάλασσα βιαστικά, καί οί Τούρ­κοι, στή μανία τους, κατακομμάτιασαν τό κιονόκρανο. Ό Κόκ­κερελ δμως δέν ήταν παρών* κι άργότερα ό Χάλλερ έγραψε στον Κόκκερελ ρωτώντας τον άν θά έπρεπε νά έπισκεφ^ΐ ξανά τις Βάσσες γιά νά ξανακαταγράψει τις λεπτομέρειές του. Ή φαρμακερή λύσσα τών ντόπιων έπρόκειτο νά γίνει μόνιμη επω­δός σέ τέτοιες περιγραφές. Στήν πραγματικότητα, τό κιονό­κρανο ποτέ δέν μετακινήθηκε άπό τό ναό: λίγα θραύσματά του βρέθηκαν έκεΐ άπό τον Καββαδία, στά 1902-08.18

Page 289: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Στή Ζάκυνθο έγκατέστησαν τά μάρμαρα σ’ ένα νοικιασμένο δωμάτιο, τά διευθέτησαν σέ μιά πιθανή σειρά —μολονότι άκό­μη καί σήμερα ή διευθέτησή τους παραμένει άβέβαιη— καί τά πρόσφεραν γιά πώληση τόν Μάιο τοΰ 1814.

"Άν καί οί φίλοι είχαν τώρα νά πουλήσουν δύο ύπέροχες συλλο­γές, ή διάθεση τών μαρμάρων τής Αίγινας άποτελοΰσε τήν πρώτη προτεραιότητα. Καθώς οί φίλοι έκαναν διάφορα ταξίδια στο διάστημα 1811-12, είχαν ορίσει τόν Γκέοργκ Κρίστιαν Γκρόπιους (;-1845) ώς πράκτορά τους γιά τήν πώληση. Ό Γκρόπιους ήταν ένας Γερμανός ζωγράφος άπό τή Βρουνσβίκη, πού ειχε συνοδεύσει τόν Βίλχελμ φόν Χοΰμπολτ στο Παρίσι καί κατόπιν, στις άρχές τοΰ αιώνα, δταν ήταν ίσως κάπου είκο­σι πέντε έτών, είχε σταλεί ώς πράκτορας, γιά λογαριασμό τοΰ Λόρδου Άμπερντήν, άπό τήν Ιταλία στήν Αθήνα. Έκτοτε είχε παραμείνει στήν Ελλάδα, δπου άσχολοΰνταν μέ τό έμπό- ριο. Τό 1816 έγινε πρόξενος τής Αύστρίας καί άπό τό 1840 ένεργοΰσε καί γιά λογαριασμό τής Βρετανίας καί τής Πρωσίας. Κατέληξε νά γίνει στήν Αθήνα σχεδόν τόσο έξέχουσα μορφή δσο ό Φωβέλ, καί γνώριζε κάθε διακεκριμένο περιηγητή. Έπέ- ζησε καί μετά τήν Ελληνική Επανάσταση παρά τις διασυνδέ­σεις του καί μέ τις δύο πλευρές, ή χάρη σ’ αύτές. Ό Ρός μας λέει τό 1835 δτι δλοι αναγνώριζαν «τήν αύστηρή του αίσθηση τοΰ δικαίου, τήν καλή του καρδιά, τήν κοσμοπολίτικη παιδεία του, τήν πλούσια πείρα του καί τις άκριβεϊς τοπογραφικές του γνώσεις». Τήν έποχή έκείνη ό Κόκκερελ θά συμφωνούσε μέ τήν καλή του γνώμη.

Ό Κόκκερελ, μέσω τοΰ φίλου του Χάμιλτον, είχε πείσει τόνΑντιβασιλέα νά προσφέρει άπό 6.000 ώς 8.000 λίρες γιά τά μάρμαρα τής Αίγινας. Κάπως πρόωρα, ό Αντιβασιλέας πεί­στηκε καί έστειλε ένα πολεμικό πλοίο γιά νά μεταφέρει τά μάρμαρα άπό τή Μάλτα. Τήν άποστολή τή συνόδευε καί ό Ταίηλορ Κούμ (Τε^Ιογ Οοιτώβ), έφορος άρχαιοτήτων τοΰ Βρε-

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 287

Page 290: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τανικοΰ Μουσείου, γιά νά κάνει τήν επίσημη προσφορά. Ό Κόκκερελ αισθανόταν άσφαλής γιά τό μέλλον τους.

Δέν τόν άνησυχοΰσε ιδιαίτερα τό ένδιαφέρον του καλοΰ Φω- βέλ γιά τά έργα: μολονότι κι έκεΐνος ειχε γράψει περιγράφοντάς τα μέ έπιφυλακτικό ενθουσιασμό στον Βισκόντι, τόν έφορο αρ­χαιοτήτων του Λούβρου, ή μέγιστη γαλλική προσφορά θά ήταν6.000 λίρες, καί ύπό τόν δρο ή μεταφορά στή Μασσαλία νά γίνει μέ κίνδυνο καί έξοδα τών πωλητών. Οί Γ άλλοι δέν είχαν άλλον τρόπο γιά νά εξασφαλίσουν τούς θησαυρούς, δσο ό άγγλι- κός στόλος είχε ύπό τόν έλεγχό του τή Μεσόγειο* άλλά, φυσι­κά, αύτό μείωνε τήν άξία τής προσφοράς τους.

Κάτι δμως δέν πήγε καλά στο σχέδιο. Δέν πρέπει νά άπο- δοθεΐ στον Χάλλερ, αν καί άπό τόν Νοέμβριο τοΰ 1811 ειχε άναλάβει εύθύνες άπέναντι στον διάδοχο τής Βαυαρίας, τόν Λουδοβίκο (πού έγινε άργότερα ό Λουδοβίκος Α'). Ό διάδο­χος, ένθουσιώδης έρασιτέχνης άρχαιολόγος, ό όποιος είχε πει κάποτε δτι θά προτιμοΰσε νά είναι πολίτης τής άρχαίας Ελλά­δας παρά βασιλιάς τής Βαυαρίας, άνυπομονοΰσε νά φέρει τό μελλοντικό βασίλειό του σέ ιση μοίρα μέ τις μεγάλες δυνάμεις, καί ή άπόκτηση μιας συλλογής άρχαιοτήτων πού θά συναγωνι­ζόταν τις συλλογές τοΰ Λονδίνου καί τοΰ Παρισιοΰ ήταν ένας σπουδαίος στόχος —ή μόνη έξαίρεση στή συνηθισμένη του φι- λαργυρία. Ειχε ήδη αγοράσει ολόκληρη τή συλλογή άγγείων τοΰ Ντόντουελ καί τοΰ ειχε ανοίξει ή δρεξη. Ό Χάλλερ έφο- διάστηκε μέ πιστώσεις, ένώ έγινε καί ή πρόταση μήπως μπο­ροΰσε νά άφαιρέσει τό κεφάλι τοΰ άλογου πού ειχε άπομείνει στον Παρθενώνα, ή Ι'σως καί δύο άκόμη Καρυάτιδες^άπό τό

Έρέχθειο.Αύτό ξεπερνοΰσε τις δυνατότητες τοΰ Χάλλερ, ό όποιος, αν­

τί γ ι’ αύτό, άνέσκαψε τάφους στήν Αττική, άρχαιολογικές πε­ριοχές στήν Ιθάκη καί στά Μέγαρα, καί τό 1816 τό Θέατρο τής Μήλου, πού τό άγόρασε έναντι είκοσι λιρών καί μέ τόν δρο τής συμμετοχής τοΰ πρώην ιδιοκτήτη στά εύρήματα κατά τό

288 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 291: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ένα τέταρτο. Γιά τά ευρήματα στις Βάσσες έκανε αμέσως μιά αισιόδοξη αναφορά στον Λουδοβίκο.

Συνειδητοποιώντας ίσως δτι ήταν αναγκαία ιδιαίτερη προ­σπάθεια γιά νά έξασφαλιστοΰν τέτοια σημαντικά άποκτήματα δπως τά μάρμαρα τής Αίγινας καί τών Βασσών, ό Λουδοβίκος έστειλε έναν ειδικό πράκτορα, τον Γιόχαν Μάρτιν φόν Βάγκνερ(1777-1858).

Ό Βάγκνερ ήταν άπό τό 1810 πράκτορας του Βαυαροΰ βα- σιλια στή Ρώμη. Ήταν ζωγράφος καί αρχιτέκτονας μέ καλή υπόληψη καί ήδη βρισκόταν στή Ρώμη έπί έξι χρόνια. Κατά τούς δώδεκα πρώτους μήνες στήν υπηρεσία του Λουδοβίκου είχε αγοράσει πολυάριθμα ρωμαϊκά αγάλματα άπό πρίγκιπες, δοΰκες καί καρδιναλίους, οί όποιοι πουλοΰσαν πολύ εύχαρίστως.

Έπρόκειτο γιά μιά δαπανηρή ύπόθεση, καί ό Βάγκνερ επρεπε συχνά νά χτυπάει τις προσφορές του Ντενόν, πού αγόραζε γιά λογαριασμό του Λούβρου. Όταν δημοσιεύτηκαν οί πρώτες έκθέ- σεις σχετικά μέ τά εύρήματα τής Αίγινας καί μαθεύτηκε πώς θά έβγαιναν σέ πλειστηριασμό, ό Λουδοβίκος δέν έχασε καιρό κι έστειλε τον Βάγκνερ στή Ζάκυνθο, μέ πίστωση 70.000 χρυ­σών ολλανδικών νομισμάτων καί αύστηρές έντολές νά βρίσκε­ται στή Ζάκυνθο τό άργότερο τήν 1η Νοεμβρίου. Έπρεπε νά βεβαιωθεί δτι, μολονότι τά έργα ήταν προφειδιακά, ήταν τά άριστα στο είδος τους. Τά δεκαεπτά άγάλματα έπρεπε νά αγο­ραστούν ώς πλήρες σύνολο. Ό Λουδοβίκος έδινε λεπτομερείς οδηγίες γιά τό πώς έπρεπε νά ύπολογίσει τις δόσεις πληρωμής γιά διάφορες τιμές, καθώς καί γιά τή μεταφορά στο Μόναχο.

Ό Βάγκνερ δέν ήταν καθόλου ένθουσιασμένος μέ τήν τύχη του. Κοντόχοντρος κι αλλόκοτος, ένας Ερμής μέ μορφή Κάλι- μπαν δπως συνήθιζαν νά τον απεικονίζουν οί σύγχρονοί του γε­λοιογράφοι, δέν φαινόταν καθόλου κατάλληλος γιά νά φέρει στή Βαυαρία τις δόξες τής Ελλάδας. Τά δάση τής Γερμανίας θά του ταίριαζαν καλύτερα. Σίγουρα θά έτρωγε καλύτερα έκεΐ —κι αύτό θά άποτελουσε πηγή έκνευρισμοΰ στο ταξίδι του.

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ 289

Page 292: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

290 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τό ταξίδι του άπό τό Ότραντο άρχισε στις 30 Σεπτεμβρίου 1812, άλλά, δταν τήν επομένη εφτασε στήν Κέρκυρα, άναγκά- στηκε νά περιμένει δέκα μέρες μέχρι νά βρεθεί άλλο μεταφορι­κό μέσο. Ή τροφή, παραπονιέται, κάθε άλλο είναι παρά άφθο­νη —«μόνο μπαγιάτικο, μουχλιασμένο ψωμί, πού στήν πατρίδα δέν θά τό έδιναν ούτε στά γουρούνια». Δυο μέρες αργότερα δέν ύπήρχαν παρά μονάχα άβγά, πού τά συνόδευσε μέ τό ίδιο ψωμί (άφοΰ πρώτα τό έσπασε, χτυπώντας το μέ μιά πέτρα). Στή Νικόπολη έφαγαν λίγο ψητό κατσίκι, κι δταν στις 26 Όκτω- βρίου έφτασαν στήν Α γία Μαύρα (Λευκάδα), μπόρεσε έπιτέ- λους νά φάει ενα καλό πρωινό. Ό Βάγκνερ ένιωσε βαθιά άνα- κούφιση φτάνοντας στή Ζάκυνθο —ϊσα ϊσα γιά νά ύποχρεωθεΐ νά παραμείνει έπτά μέρες σέ καραντίνα, κλεισμένος σ’ ένα ύγρό λοιμοκαθαρτήριο, χωρίς φώς, τροφή ή νερό.

Τό μυαλό του άποσπάστηκε έντέλει άπό αύτές τις στερήσεις δταν έφτασε ό Γκρόπιους στις 30 Όκτωβρίου, ό όποιος καί τοΰ έξήγησε τήν κατάσταση. Ό Χάλλερ καί ό Λίνκ, τοΰ είπε, έπιθυμοΰσαν πολύ νά άγοράσει έκεΐνος τά μάρμαρα, καί μάλι­στα είχαν προσφερθεΐ νά συνεισφέρουν στήν τιμή, ώστε νά έξα- σφαλιστεΐ ή άγορά γιά τόν Γερμανό Πρίγκιπα. Ό Βάγκνερ ύπέ- βαλε τήν προσφορά του δπως έπρεπε καί μέ εύκολία ξεπέρασε τούς Γ άλλους. Ωστόσο, ό Άγγλος πράκτορας βρισκόταν άκό­μη στή Μάλτα, μέ τήν έντύπωση δτι ή πώληση θά γινόταν έκεΐ. Ό Γκρόπιους άνυπομονοΰσε νά ύπογράψει ό Βάγκνερ άμέ- σως τό συμβόλαιο* ό Βάγκνερ δμως ήταν διστακτικός, πράγμα καθόλου παράδοξο άφοΰ δέν ειχε δει άκόμη τά μάρμαρα, πού βρίσκονταν στή Μάλτα. Δέν μποροΰσε, δήλωσε μέ έμφαση, νά αγοράσει γιά τόν Πρίγκιπά του «γουρούνι στο σακί». Τίλικά ύπέγραψε ένα «συμβόλαιο ύπό δρους» καί ξεκίνησε γιά τήν Α ­θήνα, γιά νά δει τά έκμαγεΐα τών εύρημάτων πού ειχε κάνει ό Φωβέλ. Καί μόνο ή θέα δύο ή τριών σπασμένων κορμών άρκε- σε γιά νά τόν βεβαιώσει πώς έδώ ύπήρχε ένα πρώτης τάξεως άπόκτημα —καί έπικύρωσε αμέσως τό συμβόλαιο.

Page 293: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 291

'Υπό τις συνθήκες αύτές, δέν προκαλεΐ έκπληξη δτι ό Κόκκε­ρελ δέν είχε καλή γνώμη γιά τή συμπεριφορά του Γκρόπιους.

* Υποπτευόταν μάλιστα δτι ό Βάγκνερ τον είχε δωροδοκήσει γιά νά μήν πληροφορήσει τον Ταίηλορ Κούμ στή Μάλτα δτι ή πώ­ληση θά γινόταν στή Ζάκυνθο. Αύτό φαίνεται απίθανο, άφου κι ό Βάγκνερ αμφισβητεί μέ περιφρόνηση τήν εντιμότητα του Γκρό- πιους: άκόμη καί μετά τό κλείσιμο τής συμφωνίας γιά τήν πώ­ληση, ό Γκρόπιους προσπάθησε νά βγάλει μερικά χρήματα πα­ραπάνω έξαπατώντας τούς ασφαλιστές, κι έφερνε δυσκολίες καί στον Βάγκνερ γιά τήν αποστολή τών μαρμάρων, έλπίζοντας έτσι νά κερδίσει ένα άκόμη συμβόλαιο γιά τό φορτίο.19 ’Αντιθέ- τως, ό Φωβέλ ήταν πολύ έξυπηρετικός. Ό καλός άνθρωπος ήταν πραγματικά άπορροφημένος στήν κατασκευή τής γύψινης μακέτας τής Ακρόπολης τής Αθήνας υπό κλίμακα, μέ μήκος ένα μέτρο καί ογδόντα έκατοστά.

Ό Βάγκνερ μπόρεσε, φυσικά, δσο ήταν στή Ζάκυνθο νά δει τή ζωφόρο τών Βασσών. Βρίσκοντάς την, ορθά, πολύ κατώτερης καλλιτεχνικής άξίας, άρνήθηκε τήν εύκαιρία νά τήν αγοράσει. Πράγματι, ό Λουδοβίκος τον ειχε έξουσιοδοτήσει νά τήν αγορά­σει μόνο άν μπορούσε νά βεβαιωθεί δτι ήταν τής σχολής του Φειδία —καί, βεβαίως, δέν ήταν. Μιά πιο έντιμη δημοπρασία έγινε τήν 1η Μαΐου 1814, δπου οί προσφορές έκλεισαν κατά τον έλληνικό τρόπο μέ τό σβήσιμο ένός κεριού δταν έπεσε ή νύχτα. Ή άγγλική κυβέρνηση άνησυχοΰσε μήπως τήν έξαπατή- σουν καί πάλι, καί ό Κυβερνήτης τών Ίονίων Νήσων πρόσφερε γιά λογαριασμό της 15.000 λίρες, ξεπερνώντας έτσι εύκολα τή γαλλική προσφορά πού έκανε ό Φωβέλ γιά 8.000 λίρες.

Τό πραγματικό δμως άπόκτημα τό ειχε έξασφαλίσει ό Λου­δοβίκος, καί σχεδόν ούτε στή μισή τιμή άπό τήν ύποδεέστερη ζωφόρο τών Βασσών. Ήταν ένθουσιασμένος μέ τή δουλειά του Βάγκνερ:

Όπως ό Όδυσσέας, έτσι κι έσύ, Βάγκνερ, ύπέφερες πολλά, κι αύτό

Page 294: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

292 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γιά λογαριασμό μου, πράγμα πού θά τό θυμαμαι σέ δλη μου τή ζωή. Είμαι έξαιρετικά εύχάριστη μένος μαζί σου. Αύτή ή αγορά δέν θά μποροΰσε νά διεκπεραιωθεΐ καλύτερα άπό δ,τι τήν έκανες. Σέ κάθε λεπτομέρεια σκεπτόσουν τό δικό μου συμφέρον περισσότερο άπό δσο θά φρόντιζε ένας άνθρωπος γιά τόν έαυτό του. Εντιμότητα, πνεΰμα, γνώση τής τέχνης καί οξύνοια —δλα αύτά βρίσκονται συνενωμένα στον Βάγκνερ.

Τελικά, δταν τά μάρμαρα έφυγαν άπό τή Μάλτα, τόν Ιούλιο τοΰ 1815, μεταφέρθηκαν κατευθείαν στή Ρώμη, δπου συντηρή- θηκαν άπό τόν Δανό γλύπτη Μπέρτελ Τόρβαλσεν (ΒθγΙθΙ ΤΗογ- ναΐάδθη). Άπό τήν εποχή τοΰ Μπερνίνι είχε γίνει συνήθεια νά «άποκαθιστοΰν» δλα τά άρχαΐα άγάλματα, αν καί, δπως θά δοΰ- με, ό Κανόβα άρνήθηκε νά άποκαταστήσει τά Ελγίνεια Μάρ­μαρα. Ό Κόκκερελ ειχε άντιρρήσεις γιά πολλές άπό τις άπο- καταστάσεις τοΰ Τόρβαλσεν. Ή πιο καθαρή ματιά τοΰ αιώνα μας έχει άναιρέσει τή δουλειά του καί έχει πολλές φορές άνα- διατάξει τή σειρά τών μορφών.

Άπό τήν εποχή έκείνη ή άρχαϊκή χάρη τών άγαλμάτων αύ- τών έχει έκτιμηθεΐ μέ ποικίλους τρόπους. Ήταν πολύ νωρίς ώστε ή βικτωριανή προτίμηση πρός τόν Μεσαίωνα νά τά περι- βάλει μέ τήν αίγλη τοΰ άχάλίνωτου ένθουσιασμοΰ τοΰ Ούώλτερ Πέιτερ: ή έκτίμηση τοΰ Ντόντουελ ήταν πιο μετρημένη:

Προφανώς δημιουργήθηκαν πριν άπό τήν εισαγωγή τοΰ ωραίου ιδε­ώδους στήν έλληνική γλυπτική. Οί μύες καί οί φλέβες, άνατομικά σωστοί, παρουσιάζουν τήν άβρή λυγεράδα τής ζωής* καί κάθε κίνηση τοΰ κορμιοΰ βρίσκεται σέ έπιστημονική άρμονία μέ τή φύση. Τά μέλη είναι δυνατά, αν καί οχι ήράκλεια, καί κομψά, χωρίς θηλυπρ^εια* ουτε παράλογα μυϊκά εξογκώματα, ουτε αφύσικη θηλυκή λεπτότητα προσβάλλουν τό μάτι. Είναι έντυπωσιακά, χωρίς νά είναι τραχιά ή ά­καμπτα* καί στή σύνθεσή τους ύπάρχει δωρική αύστηρότητα, άνάμει- κτη μέ τήν άέρινη χάρη τών νεανικών μορφών. Ή τελειότητα τής έπε- ξεργασίας είναι θαυμαστή* κάθε σημείο τους εΐναι άντάξιο σέ τέχνη μέ τήν πιο ομορφη καμέα. ... Τό πιο αξιοπερίεργο έντούτοις σ* αύτά τά

Page 295: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ 293

αγάλματα είναι ή έλλειψη έκφρασης καί ή ομοιότητα τής φυσιογνω­μίας, πού παρατηρεΐται σέ δλες τις κεφαλές. Αύτή ή σχεδόν πανομοιό­τυπη απόδοση δέν είναι ασφαλώς τυχαία* διότι οί καλλιτέχνες, πού ή­ταν ικανοί νά δώσουν τόσο ποικίλη ομορφιά στά σώματα, αναμφίβολα ήταν άπολύτως ικανοί νά προσδώσουν ανάλογη διαφορά έκφρασης καί στά χαρακτηριστικά. Ίσως τό ταλέντο τους νά περιοριζόταν σ’ εναν τύπο φυσιογνωμίας άπό κάποια θρησκευτική προκατάληψη. ...

Όλες οί μορφές ήταν χρωματισμένες* τό χρώμα είναι άκόμη ορατό, αν καί σχεδόν σβησμένο. Τό χρώμα στήν αιγίδα τής ’ Αθήνας είναι πολύ εύδιάκριτο. Τό λευκό μάρμαρο άπό τό όποιο έχουν κατασκευα­στεί τά άγάλματα έχει πάρει μιά κιτρινωπή χροιά άπό τό χώμα δπου ήταν θαμμένα.

Τά σπασμένα μέλη τους έχουν συναρμολογηθεΐ προσεκτικά στή Ρώμη* καί μερικά άκρα, πού δέν βρέθηκαν στήν άνασκαφή, έχουν τό­σο καλά άντικατασταθεΐ μέ άπομιμήσεις, ώστε σχεδόν δέν διακρίνον- ται άπό τά πρωτότυπα. Αύτά θά καταστήσουν τή συλλογή του Μονά­χου μία άπό τις πιο ενδιαφέρουσες του κόσμου. (Ταξίδια, I, 570 κ.έ.)

Ό Λουδοβίκος ήταν τόσο περήφανος γιά τά μάρμαρά του, ώστε παράγγειλε ένα μεγάλο σερβίτσιο άπό πορσελάνη (1834- 36) στά έργαστήρια του Νύμφενμπουργκ, σκούρο κόκκινο καί χρυσό, μέ μαίανδρο γύρω γύρω, πού στο κέντρο κάθε κομμα­τιού ειχε ζωγραφισμένο ένα άπό τά άγάλματα του ναοΰ. Τό σερβίτσιο πήρε τή θέση του δίπλα σέ άλλα, στολισμένα μέ Ρω­μαίους αύτοκράτορες, σκηνές άπό τον Λίβιο καί έργα άπό τήν Πινακοθήκη. (Σήμερα έκτίθεται δμορφα στο άνάκτορο του Νύμφενμπουργκ στο Μόναχο.)

Τουλάχιστον έξίσου σημαντική μέ τή συντήρηση ήταν ή έκ­θεση. Έπρεπε νά χτιστεί ένα κατάλληλο οίκημα γ ι’ αύτές τις ένδοξες άρχαιότητες, τό όποιο ταυτόχρονα θά έπρεπε νά είναι καί «ναός τής γερμανικής μεγαλοφυΐας». Αύτή ήταν ή ιδέα του Λουδοβίκου. Κατά τή γνώμη του ό Χάλλερ έπρεπε νά σχεδιά­σει ένα κτίριο πού νά είναι ταυτόχρονα μουσείο καί αίθουσα χο­ρού, μέ φωτισμό γιά νυχτερινούς έορτασμούς. Στο τέλος δμως

Page 296: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

294 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό εργο τό άνέλαβε ό Λέο φόν Κλέντσε, ό αρχιτέκτονας τής αύλής τοΰ Λουδοβίκου. Μολονότι σ’ αύτή τή φάση τής σταδιο­δρομίας του ό Κλέντσε δέν είχε έπισκεφθεΐ άκόμη τήν Ελλάδα (βλ. Κεφάλαιο Γ), άξιοποίησε σωστά δσα γνώριζε άπό έκεί- νους πού είχαν πάει. Ή Γλυπτοθήκη πού σχεδίασε γιά τά γλυ­πτά τής Αίγινας καί τήν ύπόλοιπη συλλογή τοΰ Λουδοβίκου, πέρα άπό τήν έλληνική της έμφάνιση, εθεσε κανόνες γιά τό σχεδιασμό τών μουσείων, οί όποιοι τήν κατέστησαν πολύ άνώ- τερη άπό τά σύγχρονά της μουσεία καί έπηρέασαν σημαντικά τά μεταγενέστερα, δπως τό Μουσείο τοΰ Βερολίνου.

Α ξίζει νά παρατεθεί έν έκτάσει ενα άπόσπασμα άπό μιά έ- πιστολή τοΰ Βάγκνερ πρός τόν Λουδοβίκο, τής 11ης Όκτω- βρίου 1815, καθώς άποτελεΐ τήν πρώτη σκιαγράφηση ένός μουσείου μέ σύγχρονες προδιαγραφές, σχεδιασμένου μέ άνεση χώρου, γιά μελέτη καί χρήση μάλλον παρά γιά ιδιωτική από­λαυση:

Μελετώντας τά ποικίλα Μουσεία ή τις συλλογές αρχαίων αγαλμά­των, καί ώς αποτέλεσμα τών παρατηρήσεων πού κατά τόν τρόπο αύ­τόν είχα τήν εύκαιρία νά κάνω, εχω καταλήξει στή γνώμη, ή στο βασικό ιδεώδες, δτι ενα πλήθος άπό άγάλματα, στοιβαγμένα αδιακρί­τως σέ μιά αίθουσα, τείνει νά γεννά μιά δυσάρεστη αίσθηση στον θεα­τή —στον μορφωμένο άνθρωπο— καί νά αποβαίνει έντέλει εις βάρος τών ίδιων τών αρχαιοτήτων πού έκτίθενται. Πρέπει νά δημιουργεί αρνητική αίσθηση στον θεατή γιά τόν έξής λόγο: καθώς ή φαντασία του δέχεται πολλά καί ποικίλα ερεθίσματα τό ενα πίσω άπό τό άλλο, τό πνεΰμα του δέν έχει αρκετό χρόνο γιά νά παρατηρήσει τήν ωραιό­τητα καθενός ιδιαιτέρως. Βιάζεται νά προχωρήσει άπό τό ενα αντι­κείμενο στο άλλο καί, μ’ αύτό τόν τρόπο, χάνει τήν αληθινή χ<$|ακτη- ριστική αίσθηση πού τέτοια ανώτερα εργα τέχνης μποροΰν νά διεγεί­ρουν στο ανθρώπινο πνεΰμα, πράγμα πού μπορεί νά έπιτευχθεί μόνο μέ τήν ήρεμη καί ανενόχλητη ένατένιση. ...

Τά περισσότερα αρχαία άγάλματα, ιδιαίτερα τά έξιδανικευμένα, έ­χουν ενα χαρακτήρα πού ποικίλλει καί, ταυτόχρονα, τελείως διαφορε­τική τεχνοτροπία ή έκτέλεση. Γιά νά μπορεί νά έκτιμηθεί ή ποικιλία

Page 297: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 295

στήν έργασία καί στο αποτέλεσμα κάθε έργου μέ ήρεμία πνεύματος καί καλαισθησία, είναι αναγκαίο, πιστεύω, νά βλέπει κανείς τέτοιου είδους εργα απομονωμένα το ενα άπό τό άλλο. Συνεπώς, θά έκανα τήν ακόλουθη πρόταση: νά εισαγάγουμε υποδιαιρέσεις στή γενική κα­τηγορία τών Θεών ή τών Ιδεωδών έργων. Θά συγκέντρωνα δηλαδή σέ μιά αίθουσα τρία ή τέσσερα άγάλματα μέ παρόμοια κατασκευή ή τεχνοτροπία καί παρεμφερές μυθολογικό περιεχόμενο καί θά έξέθετα δλα τά εργα μ’ αύτό τόν τρόπο, άνά δύο ή τρία ή τέσσερα, δπως άπαι- τείται άπό τή φύση τους.

Έτσι θά εϊναι πιο άμεσα έφικτό νά δοθεί στά άγάλματα ό καταλλη­λότερος φωτισμός, πράγμα πού δέν εϊναι δυνατόν άν έκτίθενται δλα μαζί σέ μία αίθουσα: διότι, άναγκαστικά, μερικά θά δέχονται καλό καί άλλα κακό φωτισμό.

Παρατηρούμε δτι τό τεχνοτροπικό κριτήριο τοΰ Βάγκνερ δέν έπεκτείνεται σέ κανονική χρονολογική διαίρεση* οί προτάσεις δμως πού εκανε εϊχαν μεγάλη σπουδαιότητα. Συνέχισε, μάλι­στα, διευκρινίζοντας δτι τά μάρμαρα τής Αίγινας, καθώς άνήκαν προφανώς σέ μία τεχνοτροπική καί μυθολογική ένότητα, επρε- πε νά έκτεθοΰν δλα μαζί. Δέν εχει παρά νά τό συγκρίνει κανείς αύτό μέ τή σχεδόν γραφική διάταξη τών μαρμάρων τοΰ Παρθε­νώνα στο ύπόστεγο τοΰ Έλγιν, στο Πάρκ Λέιν, γιά νά άντι- ληφθεΐ τό άλμα πού ειχε γίνει στήν έπιστημονική κατανόηση.

Ή ιστορία αύτής τής δεύτερης πόλης μπορεί νά κλείσει μέ μερικά σχόλια τοΰ Λέο φόν Κλέντσε σέ λόγο του στή Βαυαρική

Ακαδημία Επιστημών, στις 31 Μαρτίου 1821, μέ τόν τίτλο «Περί τής άφαιρέσεως έργων πλαστικής τέχνης άπό τή σύγ­χρονη Ελλάδα καί τών τελευταίων έγχειρημάτων τοΰ είδους αύτοΰ». Πολλοί Δυτικοί άνησυχοΰσαν γιά τή λεηλασία τής χώ­ρας εκείνης πού τό παρελθόν της τό σέβονταν περισσότερο άπό δλων τών άλλων. Ό Κλέντσε ελαβε μιά άπό τις πιο συνεπείς θέσεις τήν έποχή τής διαμάχης.

Ή έλληνική τέχνη, εϊπε, είναι ή ύψηλότερη γνωστή στον άν­θρωπο τέχνη. Ό δυτικός κόσμος ειχε φτάσει, επιτέλους, σέ τέ­

Page 298: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

296 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τοιο επίπεδο διανοητικής καί ψυχικής ωριμότητας (ή λέξη πού χρησιμοποίησε εϊναι ΒίΜιιη§) ώστε θά μπορούσε νά έκτιμήσει κατάλληλα τήν τέχνη αύτή, αναγνωρίζοντας δτι, δπως ειπε ό Πλάτων, ή ατομική ώραιότης αποκαλύπτει τό ύψηλότερο ιδε­ώδες. Εντούτοις, τά λείψανα τής τέχνης αύτής βρίσκονταν διασκορπισμένα σέ μιά «τραγικά έρημωμένη χώρα, πού φυλά­γεται καί περιπαίζεται άπό βαρβάρους». Τά έργα ύφίσταντο καθημερινές καταστροφές, κι εκείνοι πού τά άφαιροΰσαν δέν ή­ταν χειρότεροι άπό Γότθοι* θά έπρεπε μάλλον νά παρομοιαστουν μ’ έναν Περσέα, πού έσωσε τις δμορφες Ανδρομέδες τους άπό ένα απειλητικό τέρας. Γειά στά χέρια τους!

Ήδη κάποιοι εργάζονταν στήν Όλυμπία, δπου σωστά ό Βίν- κελμαν ειχε στρέψει έξαρχής τό ένδιαφέρον του. Ά ν οί Γερμα­νοί συνέχιζαν τό ένδοξο έργο τους:

Τά έργα του Φειδία καί του Μύρωνα πρόθυμα θά έγερθοΰν άπό τούς υγρούς τάφους τους και θά μεταναστεύσουν έδώ, δπου, δπως ό ύμνος του Πινδάρου κάποτε υποδεχόταν τούς Όλυμπιονίκες πού έπέ- στρεφαν, ή άγαλλίασή μας θά καλωσορίσει αύτούς τούς νικητές τών αιώνων.

Αύτό ήταν τό έργο καί τό καθήκον του έπερχόμενου γερμα­νικού ιμπεριαλισμού.

Ή ύπόθεση τών μαρμάρων τής Αίγινας καί τών Βασσών ειχε καταλυτική έπίδραση στή θέση του Λόρδου Έλγιν. Ένα άσή- μαντο βασίλειο είχε άποκτήσει άγάλματα γενικώς άποδεκτά ώς αριστουργήματα τής κλασικής τέχνης, ένώ ή Αγγλία ειχε χάσει τήν εύκαιρία νά άποκτήσει ένα θησαυρό πού τουλά)^τον μερικοί άπό αύτούς πού τον ανακάλυψαν είχαν έναγωνίως μη­χανορραφήσει γιά νά τον αποκτήσει εκείνη.20 Ή αποστολή τής Δύσης νά σώσει τά ελληνικά μάρμαρα ειχε περάσει σέ άλλα χέρια, καί ή άνάπτυξη τής τέχνης πραγματοποιούνταν σέ μου­σεία του έξωτερικοΰ.

Page 299: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Είναι πραγματικά δύσκολο νά καταλάβει κανείς γιατί έβλε- παν τή συλλογή τοΰ Έλγιν μέ τέτοια δυσμένεια αύτά τά χρό­νια. Ήταν δυνατόν ενας μόνο άνδρας, ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ, νά κατορθώνει νά αναχαιτίζει σέ τέτοιο βαθμό τήν καλαισθησία καί τή δόξα ένός έθνους; Αναμφίβολα, οί έπίμονες καί πομπώ­δεις διαμαρτυρίες τοΰ Έλγιν δτι άδικήθηκε δέν τόν ώφέλησαν —γιατί σέ κανέναν δέν αρέσουν οί αποτυχημένοι. Οί κατηγο­ρίες τοΰ Βύρωνα γιά κλοπή δέν μποροΰσαν έντέλει νά εϊναι καί πολύ αποτελεσματικές, δταν ό Αντιβασιλέας έκανε συνεχώς προσφορές γιά άλλα μάρμαρα καί ό Άμπερντήν καυχιόταν έξί- σου γιά άλλες λεηλασίες.

Τό 1814 ό Έλγιν προσπαθοΰσε άκόμη νά μεταστρέψει τήν κοινή γνώμη. Όταν παραιτήθηκε ό Ναπολέων, ό Έλγιν άναχώ- ρησε αμέσως γιά τό Παρίσι, γιά νά ζητήσει τή γνώμη τοΰ Έν- νιο Κουιρίνο Βισκόντι, εφόρου αρχαιοτήτων τοΰ Λούβρου. Ό Βισκόντι πήγε στο Λονδίνο μέ έξοδα τοΰ Έλγιν γιά νά δει τά μάρμαρα κι εγραψε ενα ένθουσιώδες γράμμα. Τόνιζε δτι τά μάρμαρα τοΰ Έλγιν, μαζί μέ τόν Λαοκόοντα, ήταν τά μόνα πρωτότυπα έλληνικά έ'ργα πού διασώθηκαν (σέ αντιδιαστολή πρός τά ρωμαϊκά αντίγραφα) καμωμένα άπό γλύπτες πού οί αρχαίοι τούς ξεχώριζαν ώς άξιους θαυμασμοΰ.

Άρχισαν νέες διαπραγματεύσεις μέ τήν Κυβέρνηση. Οί Ε π ί­τροποι τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου συνέστησαν έπιτροπή γιά νά έξετάσει τις προτάσεις τοΰ Έλγιν, πού τήν άποτελοΰσαν ό Τσάρλς Λόνγκ, ό Λόρδος Άμπερντήν καί ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ —καθόλου εύνοϊκός συνδυασμός γιά τόν Έλγιν. "Άν καί ό Βύρων είχε περιγράψει τόν Άμπερντήν μέ τά ΐδια μελανά χρώματα δπως καί τόν Έλγιν, ό Άμπερντήν ήταν μέλος τής

Εταιρείας τών Ντιλετάντι, μαθητής τοΰ Παίην Νάιτ καί πρώην μέλος τής Αθηναϊκής Λέσχης, πού είχε (προφανώς) άρνηθεΐ νά δεχτεί τόν Έλγιν ώς μέλος της. Μολονότι ό Λόνγκ συζητοΰσε ώς μέγιστη τιμή τις 35.000 λίρες, ό Παίην Νάιτ ήθελε νά τήν περιορίσει στις 15.000 (τό ποσό πού δόθηκε γιά τά μάρμαρα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑ ΡΙΣΙ 297

Page 300: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

298 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τών Βασσών) ή στις 20.000 λίρες, καί δήλωσε επίσης δτι θά επρεπε νά ψηφιστεί Πράξη του Κοινοβουλίου πού νά έμποδίζει τον Έλγιν νά πουλήσει τή συλλογή του στο έξωτερικό.

Προφανώς είχαν τώρα τσιμπήσει τό δόλωμα. Μόνο δταν εί­δαν νά χάνουν τά μάρμαρα τής Αίγινας έξαιτίας τής Βαυαρίας συνειδητοποίησαν οί Άγγλοι έμπειρογνώμονές τό γόητρο τών γλυπτών πού βρέθηκαν στά έλληνικά έδάφη. *Ήταν γνωστό πώς ό Πρίγκιπας Λουδοβίκος ήταν πρόθυμος νά προσφέρει μετρητά γιά τά μάρμαρα του Έλγιν. Οί Άγγλοι δμως ήταν προετοιμα­σμένοι νά παζαρέψουν σκληρά γιά δ,τι ήθελαν.

Ή αίτηση του Έλγιν ήρθε στο Κοινοβούλιο στις 15 Ιουνίου 1815, άλλά ή συζήτηση αναβλήθηκε γιά τον Φεβρουάριο. Τρεις μέρες άργότερα ή μάχη του Βατερλώ άλλαξε τή μορφή τής Ευρώπης, καί μαζί καί του Λούβρου. Όλα τά έργα τέχνης πού είχε λαφυραγωγήσει ό Ναπολέων έπρόκειτο νά διασκορπι­στούν. “Άν καί στήν αρχή φάνηκε δτι καθεμιά άπό τις νικήτριες δυνάμεις θά έπαιρνε μερίδιο, άποφασίστηκε τελικά δτι δλα τά έργα θά έπιστρέφονταν στις αρχικές τους έστίες. Ή Αγγλία, πού τά μουσεία της δέν θά έπωφελουνταν άπό τήν πηγή αύτή, θά έβλεπε άκόμη πιο εύνοϊκά τά Ελγίνεια Μάρμαρα.

Ό Ιταλός γλύπτης Κανόβα, ένθουσιασμένος μέ τήν έπιστρο1 φή τών θησαυρών τής Ρώμης, ειχε προσθέσει τή φωνή του στήν έκστρατεία ύπέρ του Λόρδου Έλγιν. "Άν τά μάρμαρα τών Βασσών άξιζαν 15.000 λίρες τον προηγούμενο χρόνο, τά μάρ­μαρα του Έλγιν σίγουρα πρέπει νά άξιζαν 100.000 λίρες.

Όσο γιά τά γούστα αύτών πού δίσταζαν νά αναγνωρίσουν τήν ο­μορφιά τών Ελγίνειων Μαρμάρων κι αποφάσισαν αμέσως άδίστφατα ύπέρ τών Μαρμάρων τής Φιγάλειας, δέν χρειάζεται νά λεχθεί τίπο­τε. ... * Υπάρχουν μιά δυο ομορφες ομάδες σ’ αύτά τά Μάρμαρα τής Φι- γάλειας, άλλά μέ κάποια τάση στον μανιερισμό· καί στις πιο πολλές περιπτώσεις έχουν έναν απόλυτο μανιερισμό. Ά ν ενωθούν μέ τή συλ­λογή τού Έλγιν, τά έλαττώματά τους'δέν θά βλάψουν τον σπουδαστή καί θά άποτελέσουν ώς σύνολο τό ωραιότερο μουσείο τής Εύρώπης.

Page 301: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 299

Ή παρέμβαση τοΰ Κανόβα ήταν σπουδαία καί γιά εναν άλλο λόγο: γιά τήν κατηγορηματική του άρνηση νά σκεφτεΐ κάν τήν «αποκατάστασή» τους. Τήν εποχή πού ή Ειδική Επιτροπή τής Κυβερνήσεως άρχισε πιά τις ακροάσεις της γιά τήν ύπόθεση τοΰ Έλγιν, στις 29 Φφρουαρίου 1816, ή θέση του φαινόταν πολύ ισχυρότερη. Ένα μέλος τής έπιτροπής τοΰ προηγούμενου χρόνου συμμετείχε καί στήν επιτροπή τοΰ 1816, ό Τσάρλς Λόνγκ. Συμμετείχαν έπίσης ό Φ. Σ. Ν. Ντάγκλας καί ό Τ. Ν. Φαζάκερλυ. Οί ύπολογισμοί τοΰ Έλγιν γιά τις δαπάνες του, προσαυξημένες άπό τούς τόκους καί άπό τήν άφιξη ογδόντα ά­κόμη κιβωτίων μετά τό 1811, έφτασαν τώρα στις 72.240 λίρες.

Ή ακρόαση διάρκεσε δύο έβδομάδες καί κατέθεσαν άρκετοί γλύπτες καί ζωγράφοι. Ό Χαίηντον δέν έκλήθη, μήπως καί ή παρουσία του προσβάλει τόν Παίην Νάιτ. Τά έρωτήματα πού τέθηκαν φαίνονται τώρα τό λιγότερο άσχετα: «Τά Ελγίνεια Μάρμαρα ήταν τόσο καλά δσο, π.χ., ό Απόλλων τοΰ Μπελβε- ντέρε καί ό Λαοκόων; Απεικόνιζαν τό Ιδεώδες Κάλλος ή ό νατουραλισμός τους άποτελοΰσε έλάττωμα; Θά άξιζαν περισσό­τερο άν τά άποκαθιστοΰσαν;» Οί καλλιτέχνες δέν μποροΰσαν νά απαντήσουν εύθέως σέ έρωτήσεις έπινοημένες γιά νά άποσπά- σουν τις έπιθυμητές απαντήσεις* γιά τούς ειδήμονες δμως πού έκλήθη σαν ήταν δ,τι επρεπε. Ό τρίτος άπό αύτούς ήταν ό Λόρδος Άμπερντήν, πού τώρα άλλαξε σκοπό καί έξεθείαζε τά χαρίσματα τών γλυπτών, τά όποια απέδιδε πλέον μέ βεβαιό­τητα στήν έποχή τοΰ Φειδία. Πρότεινε καί πάλι τήν τιμή τών35.000 λιρών —ποσό χαμηλό, άλλά δχι καί έξωφρενικά χαμη­λό σέ σχέση μέ τις 15.000 λίρες πού εϊχαν δοθεί γιά τά μάρμα­ρα τών Βασσών— καί αύτή τελικά συμφωνήθηκε. Ό Έλγιν είσέπραξε 17.000 λίρες, άφοΰ τά ύπόλοιπα δόθηκαν γιά νά ικα­νοποιηθεί ενας δανειστής του, πού πονηρά ειχε μεταφέρει τό χρέος τοΰ Έλγιν στήν Κυβέρνηση. Παρέμενε φτωχός. Σέ κά­ποιο σημείο δμως ειχε νικήσει. Τά καλλιτεχνικά γοΰστα άλλα­ξαν γιά πάντα.

Page 302: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

300 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή πτώση του Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ ήταν γρήγορη καί ορι­στική. Οί καλλιτέχνες άγάλλονταν, καί ή Βασιλική Ακαδημία παρέλειψε τό δνομά του άπό τόν κατάλογο τών προσκλήσεών της έκεΐνο τό χρόνο. Μιά Πράξη τοΰ Κοινοβουλίου μεταβίβαζε τά μάρμαρα στήν κατοχή τής Κυβέρνησης, ένώ ό Λόρδος Έ λ­γιν καί οί άπόγονοί του ορίστηκαν Επίτροποι τοΰ Βρετανικού Μουσείου. Καί τό σπουδαιότερο: ή έπιθυμητή επίδραση στήν εύρωπαϊκή καλαισθησία ήταν γεγονός. Ή πένθιμη καμπάνα γιά τό θάνατο τοΰ Ιδεώδους ειχε χτυπήσει. Άπό τό 1816 καί έξής τό καλλιτεχνικό αισθητήριο σχεδόν ομόφωνα άναγνωρίζει τά μάρμαρα τοΰ Παρθενώνα ώς τό υπέρτατο διατηρούμενο έ- πίτευγμα τής έλληνικής τέχνης καί ισως ενα άπό τά σπουδαιό­τερα εργα τέχνης στον κόσμο. Τό Βρετανικό Μουσείο, έπίσης, καθιερώθηκε στήν πρώτη σειρά τών μουσείων, σέ μιά έποχή πού τά μουσεία άναδεικνύονταν σέ σπουδαία σύμβολα έθνικοΰ γοήτρου. Ό Λόρδος Έλγιν ύπηρέτησε τή χώρα του καλά.

Δέν είναι έδώ ή κατάλληλη θέση γιά νά ύπεισέλθουμε στή δια­μάχη πού μαίνεται κατά διαστήματα σχετικά μέ τό άν εϊναι σωστό ή οχι νά παραμείνουν τά μάρμαρα στήν Αγγλία, ιδιαίτε­ρα άφοΰ στον αιώνα μας έχουν άποβει σύμβολο τής έλληνικής έθνικής ύπερηφάνειας καί ενότητας. Είδαμε πώς ή άφαίρεση τών μαρμάρων θεωρήθηκε εύρέως πράξη βανδαλισμοΰ. Ένας Αθηναίος δάσκαλος, ό Ιωάννης Βενιζέλος, έγραφε στον Φίλιπ Χάντ τόν Ιανουάριο τοΰ 1803:

Είμαι βέβαιος δτι αν ήθέλετε ίδή τήν σήμερον τήν Άθήνα\«)θέλετε λάβη μεγάλην εύχαρίστησιν, μέ τό νά ήσθε φιλαθήναιος. Έ ν δμως ήθελε σάς λυπήση ού μετρίως, καθώς καί δλους έκείνους όποΰ έχουσιν όπωσοΰν ιδέαν τών τοιούτων, ή τελευταία καί αξιοδάκρυτος γύμνωσις τοΰ ναοΰ τής Άθηνάς έν τή άκροπόλει, καί άλλων λειψάνων τής άρ- χαιότητος, ώσπερ μιάς εύγενοΰς καί πολυτελούς νύμφης όποΰ άπέβα- λεν δλα της τά διαμαντικά καί στολίδια. *Ω πόσον πρέπει ήμεϊς οί

Page 303: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Αθηναίοι νά ένθυμο;ύμεθα αύτό τό συμβεβηκός, καί πόσον χρεωστοΰ- μεν νά έπαινουμεν καί νά εύφημίζωμεν τούς παλαιούς έκείνους ήρωας τής Ρώμης, Πομπήιον καί Άδριανόν, βλέποντες ταΰτα.21

Ό Παρθενώνας, «ή εύγενής καί πολυτελής νύμφη», απείχε τώρα πολύ άπό τή βαμμένη πόρνη του Πλουτάρχου! Αύτό πού ειχε χτιστεί ώς θρίαμβος του ιμπεριαλισμού καί τής οικονομι­κής εκμετάλλευσης, ώς φανταχτερό στολίδι καί καμάρι του πε­ρήφανου λαου τής Αθήνας, ειχε γίνει έμβλημα γιά δ,τι καλύτε­ρο ειχε ή Ελλάδα, ή έλληνική τέχνη καί οί σύγχρονες έλληνικές φιλοδοξίες. Ένας ήλικιωμένος λόγιος άπό τά Ιωάννινα, ό δι­δάσκαλος Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), ειπε στον Χόμπ- χαους λίγο μετά τήν άρπαγή τους: «Φυλάξτε τα καλά, μιά μέ­ρα θά τά γυρέψουμε πάλι πίσω» (Ταξίδια, I, σ. 299 κέ.).

Άκόμη καί δταν ψηφιζόταν ή Πράξη του Κοινοβουλίου πού μεταβίβαζε τά μάρμαρα στο άγγλικό έθνος, ένας βουλευτής ή­ταν αρκετά τολμηρός ώστε νά προτείνει μιά τροπολογία, σύμ­φωνα μέ τήν οποία ή Κυβέρνηση θά δεσμευόταν νά έπιστρέψει τά μάρμαρα δποτε τά ζητούσε κάποια κυβέρνηση τής Ελλά­δας. Φυσικά, ή τροπολογία δέν πέρασε.

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑ ΡΙΣΙ 301

Ή Αφροδίτη της Μήλου

Ή τέχνη τής Ελλάδας δσα γέννησε οί Φράγκοι μέ τά δπλα τους στις όχθες του Σηκουάνα ας τά πανε καί σέ λαμπρά μουσεία ας δείχνουνε του νικητή τά τρόπαια στήν έκπληκτη Πατρίδα.

Τό μυστικό τους πάντα θά κρατουν, κι άπό τά βάθρα τους ποτέ δέν θά κατέβουν σέ ρωμαλέα, νέα ζωή νά μπουν.

Page 304: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

302 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τις Μούσες μοναχά κατέχει αύτός τή θαλπωρή τοΰ στήθους του πού νιώσαν* γιά τόν βάνδαλο, πάντα λιθάρια θά ’ναι.

(Φρειδερίκος Σίλλερ, «Γιά τά Μάρμαρα στο Παρίσι», 1800)

Τά πρώτα χρόνια τοΰ 19ου αιώνα, ή γαλλική κυβέρνηση δέν εί­χε τόσο έκλεπτυσμένους ένδοιασμούς δπως ό Βαυαρός αρχιτέ­κτονας ή ό Άγγλος βουλευτής ώς πρός τό δικαίωμά της νά με­ταφέρει στο Παρίσι δποια εργα τέχνης έπιθυμοΰσε. Τό σχέδιο τοΰ Ναπολέοντα ήταν απλό: τό Παρίσι θά γινόταν ή καλλιτεχνι­κή Μέκκα τής Εύρώπης, κι δλη ή ήπειρος θά άπέτιε φόρο τιμής στή δόξα του. Ή Ιταλία ήταν, φυσικά, τό πρώτο κυνηγετικό πεδίο τοΰ Ναπολέοντα. Ή Ρώμη καί ή Φλωρεντία άπογυμνώ- θηκαν άπό τούς θησαυρούς τους. Άπό τή Βενετία ήρθαν γιά νά στολίσουν τήν Αψίδα τοΰ Καρουζέλ τά μπρούντζινα άλογα πού οί Βενετοί εϊχαν πάρει άπό τήν Κωνσταντινούπολη, καί ή Κων­σταντινούπολη άπό τή Ρώμη. Άπό έκεΐ μεταφέρθηκαν καί οί τεράστιοι πίνακες τοΰ Τιντορέττο, τόσο τεράστιοι πού επρεπε νά τούς κόψουν στή μέση γιά νά τούς μεταφέρουν. Τά περιφημό­τερα κλασικά άγάλματα τά εφεραν άπό τή Ρώμη. Πολλά δέν τά έβγαλαν κάν άπό τή συσκευασία τους, οί πίνακες δέν ξετυλίχτη­καν: τό σημαντικό ήταν νά βρίσκονται μέσα στούς τοίχους τοΰ Μουσείου τοΰ Ναπολέοντα. Ένας Τιντορέττο ειχε τόσο ύψος, πού δέν τόν χωρούσαν οί τοίχοι τής πινακοθήκης: ό Ναπολέων πρότεινε ανέμελα νά τόν κόψουν γιά νά χωρέσει* εύτυχώς δμως αύτό ξεπερνοΰσε τήν άνοχή τοΰ Διευθυντή τοΰ Μουσείου, Βα­ρόνου Βιβάν Ντενόν. Άλλά κι ό ίδιος ό Βαρόνος ήταν πεοισσό- τερο άρπακτικός παρά έκλεκτικός. Επιδίωξη τοΰ αύτοκρατορα ήταν ή καθαρή δόξα* ή μόρφωση καί οί τέχνες δέν τοΰ περνοΰσαν κάν άπό τό μυαλό.

Εντούτοις, ήδη άπό τό 1796 μιά μοναχική φωνή ύψώθηκε κατά τών λεηλασιών αύτών. Ήταν ή φωνή τοΰ Κατρεμέρ ντέ Κενσύ (( ιιαΙτΘΐηβΓβ άβ (^ιιΐηογ, 1755-1849). Ό Κατρεμέρ, γλύ­

Page 305: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 303

πτης καί είδήμων περί τήν τέχνη, μέντορας του Ζάκ Λουί Νταβίντ, εμελλε νά γίνει αργότερα γραμματέας τής Ακαδη­μίας τών Καλών Τεχνών. Τό 1791 ήταν καλλιτεχνικός διευθυν­τής στήν άνέγερση του Πανθέου, άλλα τό 1793 μόλις γλίτωσε τήν γκιλοτίνα. Αναμφίβολα αύτό επηρέασε τή στάση του απέ­ναντι στις λεηλασίες του Ναπολέοντα.

Στο εργο του Επιστολές γιά την άρπαγη τών έργων άρ- χοίίοίς τέχνης άπό την 1Αθήνα, και τη Ρώμη (ΣβΐΐΓβδ βατ Γβηΐβνβ- ιηβηί άβδ οηνΓΒ§68 άβ ΥάγΙ αηήψιβ α ΑίΙιβηβδ βΐ α Κοιηβ) τό 1796, ό Κατρεμέρ πρώτος υποστήριξε ότι ή ιδέα τών κατακτή- σεων εκ μέρους μιας δημοκρατίας άνατρέπει άπό μόνη της τήν ελευθερία. Ιδιαιτέρως ή λεηλασία τών τεχνών είναι προσβολή κατά του πολιτισμού, διότι τά πολιτισμικά έπιτεύγματα τής άνθρωπότητας άποτελοΰν κτήμα τής άνθρωπότητας. Ή Ρώμη, λόγου χάρη, δέν θά ήταν ποτέ δυνατόν νά μετακινηθεί ολόκληρη στο Παρίσι, καί ή αφαίρεση, τών θησαυρών της θά κατέληγε μόνο στον κατακερματισμό καί τή μείωση τής αίγλης της. «Οι άρχαιότητες τής Ρώμης είναι ένα μεγάλο βιβλίο, πού τις σελί­δες του τις έχει καταστρέψει ή διασκορπίσει ό χρόνος». Άλλου ή Ρώμη παρομοιάζεται μέ μουσείο: καί δέν θά διέλυε κανείς ενα μουσείο γιά νά δώσει άπό ενα άντικείμενο σέ κάθε πύργο.

Ή συγκέντρωση τών άρχαιοτήτων στή Ρώμη κατέστησε εφι­κτό γιά τον Βίνκελμαν νά έπιτύχει όσα πέτυχε. Τίποτε, ελεγε, άπηχώντας τον Σίλλερ, δέν είναι τόσο έπικίνδυνο όσο ενας ά- δαής φίλος —ενα μεστό άπόφθεγμα, τό όποιο είδικώς ειχε νά άντικρούσει ό Κλέντσε όταν ισχυριζόταν ότι ή Δύση ήταν τώρα έτοιμη νά δεχτεί τήν άρχαία τέχνη.

Ό Κατρεμέρ ήταν φωνή βοώντος έν τή έρήμω. Άλλά ώς τό 1814 ειχε πλέον συντελεστεΐ ή μεγάλη άρπαγή, καί μέ τή λήξη τών Ναπολεόντειων Πολέμων τά περισσότερα άντικείμενα έπι- στράφηκαν στις πατρίδες τους. Τό Λούβρο, δπως ήταν τώρα, φαινόταν κάπως άδειο. Ή έπιτυχία του Λόρδου Έλγιν καί του Πρίγκιπα Λουδοβίκου έ'στρεψε τά μάτια τής γαλλικής κυβέρ-

Page 306: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

304 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νησης στο Αιγαίο ώς πηγή άπό τήν οποία θά τό ξαναγέμιζαν. Δόθηκαν έντολές στον γενικό πρόξενο στή Σμύρνη νά άγορά- ζονται όλες οί διαθέσιμες άρχαιότητές άπό τούς τοπικούς προ­ξένους γιά λογαριασμό τοΰ παρισινού Μουσείου. Έμοιαζε σάν έπιστροφή στις μεθόδους τοΰ Κολμπέρ καί στις μέρες τοΰ Πώλ Λυκά* οί προτιμήσεις δμως στρέφονταν τώρα σέ άντικείμενα πολύ διαφορετικά άπό τό άστέρι τής έκθεσης τοΰ Λυκά (βλ. σ. 142 κ.έ.).

Έ τσι εϊχαν τά πράγματα δταν, τήν άνοιξη τοΰ 1820, στή Μήλο, ενας χωρικός όνόματι Γιώργος, βγάζοντας ένα γέρικο κούτσουρο πού έμπόδιζε τό άλέτρι του (κατά άλλη έκδοχή προ- σπαθοΰσε νά σώσει ενα πρόβατο πού ειχε πέσει σέ μιά τρύπα), βρήκε θαμμένο ένα μαρμάρινο άγαλμα. Βρισκόταν σέ άπόσταση

% γύρω στά 450 μέτρα άπό τό θέατρο (δυστυχώς γιά τόν Πρίγ­κιπα Λουδοβίκο, ό όποιος άμέσως ήλπισε δτι θά μποροΰσε νά τό διεκδικήσει ώς προερχόμενο άπό τή δική του γή). Στήν τρύ­πα ύπήρχαν τά δύο ήμίση ένός γυμνοΰ γυναικείου άγάλματος, δύο στήλες καί ποικίλα θραύσματα, άνάμεσά τους κι ενα χέρι πού κρατοΰσε ένα μήλο.

Ό Γιώργος ειδοποίησε τόν Γ άλλο πρόξενο, κάποιον Μπρέστ, γιά τήν άνακάλυψή του, άναμφίβολα έπειδή σκέφτηκε δτι αύ­τός θά μποροΰσε νά έξασφαλίσει τήν πώληση τών εύρημάτων στή γαλλική κυβέρνηση σέ καλή τιμή, μέσω ένός άπό τά πλοϊα «Αγγελιοφόρος» καί «Λέαινα», πού τότε ήταν άγκυροβολημέ- να στο λιμάνι.

Άπό τό σημείο αύτό τά γεγονότα εϊναι πολύ άσαφή. Ό ίδιος ό Μπρέστ έδωσε δύο διαφορετικές έκδοχές τής άνακά^ψης.

Ό Βουτιέ, σημαιοφόρος τοΰ «Αγγελιοφόρου», ό όποιος αργό­τερα διακρίθηκε πολεμώντας στο πλευρό τών Ελλήνων κατά τήν Ελληνική Επανάσταση, έδωσε μιά τρίτη έκδοχή. Τό βέ­βαιο εϊναι δτι τά γαλλικά πλοία άναχώρησαν κάποια στιγμή μετά τις 8 Απριλίου, γιά νά άναγγείλουν τό εύρημα στον πρό­ξενο στή Σμύρνη. Ό Μπρέστ αισθανόταν άνίκανος νά πάρει

Page 307: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ 305

απόφαση, καθώς δέν ήταν καθόλου βέβαιος γιά τήν άξια τοΰ ά- γάλματος. Στις 16 Απριλίου εφτασε ενα άλλο πλοίο, τό ((Δορ­κάς», μέ καπετάνιο τόν ύποπλοίαρχο Ντυμόν Ντυρβίλ. Μαζί του ήταν ό ύπαρχός του, ό ύποπλοίαρχος Ματτερέ. Στο μεταξύ, τά γεγονότα είχαν λάβει άλλη τροπή, διότι ενας Αρμένιος ιε­ρέας είχε άγοράσει τό άγαλμα άπό τόν Γιώργο, μέ σκοπό νά τό δωρίσει στον δραγουμάνο τοΰ στόλου, Πρίγκιπα Νικολάκη Μου- ρούζη, έπειδή ήθελε νά έπανακτήσει τήν εύνοιά του. Οί δύο Γ άλ­λοι έντυπωσιάστηκαν πολύ άπό τό άγαλμα, άλλά, όπως καί ό Μπρέστ, δέν είχαν εμπιστοσύνη στήν κρίση τους. Κι αύτοί μέ τή σειρά τους άπέπλευσαν, τή φορά αύτή γιά τήν Κωνσταντι­νούπολη, δπου σκόπευαν νά πληροφορήσουν τόν πρεσβευτή, τόν Μαρκήσιο ντέ Ριβιέρ, γιά τό εύρημα. Σχεδόν άμέσως έπέ- στρεψε ό «Αγγελιοφόρος», μέ έπιβάτη τώρα τόν είκοσιπεντά- χρονο Κόμη ντέ Μαρσελλύς. Άπό δω καί κάτω άς συνεχίσει τήν ιστορία ό άπών Ματτερέ:22

Μετά τήν αναχώρησή μας γιά τήν Κωνσταντινούπολη πέρασαν αρ­κετές μέρες, καί ό παπάς ειχε τό χρόνο νά αγοράσει τή γοητευτική του Αφροδίτη Νικήτρια άπό τόν Άρμένη, πράγμα πού τό εκανε δί- νοντάς του 2.000 γρόσια, δηλαδή 1.200 φράγκα. Όταν ό κ. ντέ Μαρ­σελλύς εφτασε στή Μήλο, τό άγαλμα ήταν τυλιγμένο καί κατεβασμέ- νο άπό τό Κάστρο στήν παραλία, έτοιμο νά φορτωθεί σ’ ενα εμπορικό καράβι πού άπέπλεε γιά τήν Κωνσταντινούπολη γιά νά τό μεταφέρει στον πασά πού ειχε πληρώσει γι’ αύτό.

Δέν μπορώ ν’ άντισταθώ στον πειρασμό νά παρατηρήσω έδώ πώς άν άπό κάποιο θαΰμα αύτή ή ομορφη Αφροδίτη μποροΰσε νά μετα­μορφωθεί διαμιάς σέ ζωντανή Αφροδίτη, θά βογκοΰσε καί θά εχυνε καυτά δάκρυα βλέποντας τό σώμα της νά τό σέρνουν στήν παραλία, νά τό σπρώχνουν καί νά τό κυλοΰν άντρες έξαλλοι άπό θυμό* καί παραλί­γο νά επεφτε στή θάλασσα, γιά τόν έξής λόγο.

Ό κ. ντέ Μαρσελλύς βρισκόταν πάνω στή σανιδόσκαλα τοΰ «Α γ­γελιοφόρου» έτοιμος νά άποβιβαστεί, δταν εϊδε ενα μεγάλο πλήθος ανθρώπων στήν άκτή καί φοβήθηκε πώς θά γινόταν συμπλοκή, έπειδή ό Αρμένιος ιερέας ειχε μάλλον ύψηλή θέση άνάμεσα στούς όμοθρή-

Page 308: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

306 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σκους του Έλληνες. Έτσι, είπε στον κ. Ρομπέρ: «Πρέπει νά οπλι­στούμε μέ καραμπίνες καί σπαθιά καί νά πάρουμε καί είκοσι άντρες τό ί'διο οπλισμένους», πράγμα πού τό εκανε αμέσως.

Μπήκαν στή βάρκα κι έφτασαν στήν ξηρά, δπου γινόταν χαλασμός γύρω άπό τό κιβώτιο πού περιείχε τήν Αφροδίτη τής Μήλου, καί οί

Έλληνες φαίνονταν αποφασισμένοι νά μήν άφήσουν νά φύγει τό άγαλ­μα. Άλλά στο σήμα τοΰ καπετάνιου τοΰ «Αγγελιοφόρου», πού φώ­ναξε «Άντρες, έδώ, πάρτε αύτό τό κιβώτιο καί βάλτε το στο καράβι μου», άρχισε ή μάχη. Τά χτυπήματα άπό τά ραβδιά καί τά σπαθιά επεφταν βροχή, πολλά άπό αύτά στο κεφάλι καί τήν πλάτη τοΰ δύ­στυχου Αρμένιου παπά καί τών Ελλήνων, πού έβγαζαν κραυγές απελπισίας καί έπικαλοΰνταν τόν Θεό. Ό πρόξενος ήταν εκεί, οπλι­σμένος μ’ ενα σπαθί κι ενα χοντρό ραβδί, πού τό χειριζόταν μέ μεγάλη δύναμη. Κόπηκε ενα αφτί, χύθηκε αίμα, καί στή διάρκεια τής μάχης μερικοί ναΰτες άρπαξαν τό κιβώτιο, πού κατά τή συμπλοκή τό πετοΰ- σαν άπό δώ κι άπό κεί, τό πήγαν στή βάρκα τους λαί τό μετέφεραν στον «Αγγελιοφόρο», πού άπέπλευσε αμέσως γιά τήν Κωνσταντι­νούπολη.

Αύτή ή έκδοχή τών πραγμάτων άμφισβητήθηκε εύλόγως ά­πό τόν Κόμη ντέ Μαρσελλύς. Σύμφωνα μ’ αύτόν, τό άγαλμα τό είχαν ήδη φορτώσει γιά τήν Κωνσταντινούπολη, δπου τό έ­στελνε ό Μουρούζης, δταν εφτασε ό «Αγγελιοφόρος». Μόνο πού ό βοριάς πού φύσαγε έμπόδισε τό πλοίο νά φύγει αμέσως άπό τή Μήλο. Ό Μαρσελλύς άρχισε νά διαπληκτίζεται καί νά παζαρεύει, καί ύστερα άπό δύο μέρες πέτυχε νά άγοράσει τό άγαλμα στήν τιμή τών τριάντα λιρών. Βαθιά συγκίνηση τόν κατέλαβε καθώς «ή θεά μου, ή δόξα μου, ή Αφροδίτη μου» φορτωνόταν μέ τό βίντσι στο καράβι του. #

Ή ιστορία τοΰ Ματτερέ είναι ικανοποιητική καί μπορεί νά άληθεύει* άλλά εξηγεί πολύ βολικά τήν απουσία τών χεριών τοΰ αγάλματος. Εϊναι οπωσδήποτε γεγονός δτι άρκετά μικρότερα κομμάτια χάθηκαν πριν φτάσει τό άγαλμα στο Λοΰβρο, άνάμε- σά τους καί τό χέρι πού κρατοΰσε τό μήλο, καθώς καί μιά έπι-

Page 309: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ 307

γραφή άπό τή βάση, πού έδινε τό δνομα του γλύπτη, Αλέξαν­δρος ’Αντιοχεύς.

Αύτό ήταν ενα άπό τά πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του ευρή­ματος. Έκτος άπό τό λογοπαίγνιο τής Μήλου μέ τό μήλο, πού ύπέβαλλε τή σκέψη δτι αύτό τό άριστούργημα είχε ίσως πραγ­ματικά φτιαχτεί γιά τό νησί δπου βρέθηκε, τό χέρι μέ τό μήλο γεννούσε τήν πιθανότητα νά άποτελουσε ή Αφροδίτη τμήμα ένός συμπλέγματος πού άπεικόνιζε τήν κρίση του Πάρη, δπου ό νεαρός βοσκός έδινε τό μήλο στήν ωραιότερη άπό τις τρεις θεές.

Όπως καί νά ’χει τό πράγμα —καί μοιάζει λίγο σάν παραμύ­θι— στήν κρύπτη δέν βρέθηκαν άλλα άγάλματα. Ή παρατή­ρηση του Φωβέλ ήταν πολύ πετυχημένη. Ή θεά, είπε, δέν κρα­τούσε πιά τό μήλο, διότι ήταν τό μήλο τής Έριδος: τό έριξε ά- νάμεσα σ’ αύτούς πού έκαναν τήν άνακάλυψη, γιά νά έξασφαλί- σει δτι δέν θά συμφωνοΰσαν ποτέ μεταξύ τους.

Μπορεΐ νά άστειευόταν, άλλά χωρίς άμφιβολία ό Φωβέλ ή­ταν ένθουσιασμένος μέ τό εύρημα. Ό Μαρσελλύς πήρε μαζί του τήν Αφροδίτη σ’ δλο τό υπόλοιπο ταξίδι του στή Μεσό­γειο καί τελικά τήν έφερε γιά νά τή δείξει στον Φωβέλ στον Πειραιά. Όταν ό νεαρός κόμης άποκάλυψε τή θεά του, πρώτα ύπό τό σεληνόφως καί ύστερα στο φως τών δαυλών, ό γηραιός Φωβέλ ειδε πώς, έπιτέλους, ή Γαλλία ειχε άποκτήσει ένα άρι­στούργημα. Κατά τήν κρίση του ήταν έξίσου καλή μέ τήν Α ­φροδίτη του Καπιτωλίου καί άξιζε 100.000 έκιού (1.200- 1.500 φράγκα). (ΓΗρθα στήν Ελλάδα», εϊπε στον Μαρσελλύς, «νέος δπως έσύ, μαζί μέ άλλους παθιασμένους καί άφοσιωμέ­νους άρχαιοδίφες* γεράσαμε πάνω στις έρευνές μας. Κανένας μας δμως δέν συναπάντησε τέτοια καλή τύχη δπως έσύ, πού άπέκτησες αύτή τήν Αφροδίτη».

Ποτέ δέν βρέθηκε τίποτε άλλο άπό τό άγαλμα. Ό συνταγ­ματάρχης Ροττιέ προσπάθησε νά κάνει άνασκαφές στή Μήλο τό 1825, άλλά ή κυβέρνηση τής Ελλάδας, στή δίνη τής Ελλη­νικής Επανάστασης, δέν έβλεπε πιά εύμενώς τέτοιες δράστη-

Page 310: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

308 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ριότητες καί τον σταμάτησαν. Ούτε βρέθηκαν έκτοτε στή Μή­λο κάποια θραύσματα πού θά μπορούσαν νά άποτελέσουν ένδει­ξη δσον άφορά τή στάση ή τή χρονολόγηση τοΰ άγάλματος. Οί σύγχρονες άπόψεις τοποθετοΰν τήν Αφροδίτη στά τέλη τοΰ 2ου ή στον Ιο αιώνα π.Χ.

Πιο σημαντικό ήταν τό θέμα τής αποκατάστασής της. Μιά θεά χωρίς χέρια έκλιπαροΰσε γιά νέα. Εύτυχώς, ό Κατρεμέρ ντέ Κενσύ, πού στον νέο του ρόλο ώς Γραμματέως τής Ακα­δημίας δέν ειχε τώρα άντίρρηση νά έρχονται ξένα εργα στή Γαλ- λία, είχε τήν άποψη πού είχε ήδη έκφράσει ό Κανόβα (21 Α ­πριλίου 1821):

Νομίζω δτι, χωρίς νά αποκλείω τις μικρές έκεϊνες λεπτομέρειες πού άπαιτοΰν τά μέλη, τό άγαλμα πρέπει νά παραμείνει στήν ακρω­τηριασμένη κατάσταση στήν οποία βρέθηκε. Νομίζω δτι καί στήν κατάσταση αύτή θά μπορεί νά μάς άποκαλύψει τήν τεχνοτροπία καί τήν καλαισθησία μιάς άπό τις πιο φημισμένες σχολές τής άρχαίας γλυπτικής* δτι δέν θά είναι λιγότερο διδακτικό γιά τούς καλλιτέχνες, ουτε λιγότερο πολύτιμο γιά τούς άληθινούς έρασιτέχνες, πού ίσως θά τό δοΰν ώς τό σπανιότερο καί πολυτιμότερο κομμάτι τοΰ μουσείου μας, δπου θά συνεχίσει νά κατέχει έπάξια, στο νέο της περιβάλλον, τόν τίτλο τής Νικήτριας Αφροδίτης.

Όπως είναι γνωστό, αύτός ό τίτλος δέν επιασε, ούτε δμως καί άλλες προτάσεις, δπως Αφροδίτη Ριβιέρ. "Ύστερα άπό με­ρικές μετακινήσεις, άπό τήν «Αίθουσα τής Άρτεμης» στήν «Αί­θουσα τοΰ Απόλλωνα τοΰ Μπελβεντέρε», κατέληξε στήν «Αί­θουσα τοΰ Τιβέριου», μέ τήν έπωνυμία Αφροδίτη τής Μήλου. Έδώ έμελλε νά σαγηνεύσει περισσότερες καρδιές άπό όποιοδή- ποτε άλλο άρχαΐο άγαλμα στήν Εύρώπη, μέ μόνη έξαίρϋη τή χαμένη Αφροδίτη τής Κνίδου. Ό Χάινε23 καί ό Λεκόντ ντέ Λίλ24 ύπήρξαν δύο μόνο άπό τούς πιστούς της. Καμία άλλη πό­λη δέν θά τήν είχε τιμήσει περισσότερο. Ήταν ίσως ή τελευ­ταία έφοδος τών θεών τής άρχαιότητας στις καρδιές τών άν- θρώπων.

Page 311: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π ΑΡΙΣΙ

ΜαΐΊ)Γ6 83.0Γ6, νβΐΐΐ (Ιβ ίοΓββ βΐ (Ιβ §6ηΐβ,Οβ688β ΠΤβδίδΐίΜβ 3.11 ρΟΓΐ νίβΙΟΠβΙΙΧ,ΡιΐΓβ 0 0 ΓΠΠ16 ιιη βοΙαίΓ βΐ οοπιιηβ ιιηβ Ηαπηοηίβ,Ο ν έ η υ δ , δ ΒβαιιΙβ, Μ αηοΗβ ιηβΓβ άβδ ϋ ίβ ιιχ ! .. .

δ α ίι ι ΐ ! 3. Ιο η ΕδρβοΙ Ιβ οοβιΐΓ δβ ρ Γ β β ίρ ΐΐβ .

11η ίΐοΐ ΐϊΐαηηοΓββη ίηοικίβ Ιβδ ρίβείδ Μεηοβ;Τιι ΐϊίαι-οΐιβδ, ίϊβΓβ βΐ ηιιβ, βΐ Ιβ ΐϊΐοηάβ ραΐρΐίβ,Εΐ Ιβ ΐϊΐοηάβ βδί 3. Ιοί, ϋββδδβ αιιχ 1αι*§βδ ίΐ^ηβδ!

['Ιερο μάρμαρο, ντυμένο δύναμη καί πνεΰμα, I Ακαταμάχητη θεά μέ τοΰ νικητή τόν άέρα, I Σάν άστραπή άγνή καί σάν τήν άρμονία, I Ω Αφροδίτη, ώ καλλονή, τών Θεών λευκή μητέρα! ... II Χαΐρε! στή θέα σου ή καρδιά γοργοχτυπά. I Κύμα μαρμάρου τά λευκά σου πόδια κα­τακλύζει* I Περνάς άγέρωχη, γυμνή, κι 6 κόσμος πάλλεται, I Κι ό κό­σμος ειν’ δικός σου, Θεά μέ τις φαρδιές λαγόνες!]

Page 312: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ'

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

Πύργοι φηλοί, ναοί ώραιοι, Θέατρα κομφά,Τείχη γερά, πρόστυλα πλούσια, παλάτια βασιλικά, Δρόμοι πλατιοί, εξοχα σπίτια, τάφοι ιεροί,*Άπαρτες πύλες, κήποι εύωδιαστοί, στοές άρχοντικές, Μέ ομορφους κίονες κι άγάλματα λαμπρά,"Ολα (αλίμονο!) τώρα γινηκαν σκόνη,Της μαύρης λήθης ή σκουριά τά σαβανώνει.

ΕΌΜυΝΌ 8ΡΕΝ5ΕΚ, ΤΗβ ΚυιΠδ ο ί Τίιηβ

Ή παραλία τής Μικρας ’Ασίας είναι σπαρμένη μέ τούς σκελε­τούς μεγαλόπρεπων πόλεων. Άπό τήν Τροία στον Βορρά μέχρι τήν Ξάνθο στον Νότο, τά ονόματα είναι ενα προσκλητήριο τών ύπερήφανων καταβολών τής δυτικής διανόησης καί του πλού­του πού εφερε στήν Άνατολία ή ρωμαϊκή διακυβέρνηση. Ή

Έφεσος, ή Μίλητος καί ή Κολοφών, δπου γεννήθηκε ή φιλοσο­φία* ή Κνίδος τής Αφροδίτης, του πιο δμορφου άπό τά αρχαία άγάλματα* τά Δίδυμα του μαντείου* ή Πριήνη τών πολεοδό­μων· ή Πέργαμος, πρωτεύουσα τής καλλιεργημένης δυναστείας τών Άτταλιδών: δλες αύτές οί πόλεις δημιουργήθηκαν τον 5ο αιώνα, γνώρισαν στήν αρχή μέτρια άκμή καί κατόπιν, ύ7# τήν κυριαρχία τής Ρώμης, εφτασαν στο άπόγειο τής δόξας τους. Οί ποταμοί γέμισαν προσχώσεις τή θάλασσα, φράζοντας τά λιμά­νια καί θάβοντας τά κτίριά τους* οί χριστιανοί παραγκώνισαν τούς είδωλολάτρες, παρά τις παροδικές παλινδρομήσεις έπί φι­λελλήνων αύτοκρατόρων, δπως ό Άδριανός καί ό Ίουλιανός* οί

Page 313: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 311

πόλεις έπεσαν σέ παρακμή, καταντώντας μεσαιωνικά χωριά, θύ­ματα επί μιά χιλιετία τών Σασσανιδών, τών Σαρακηνών, τών Σελτζούκων καί τών Όθωμανών Τούρκων, τών Γαλατών καί τών Γότθων. Σακατεμένες άπό τις έπιδρομές, μέ τούς ψηλούς ναούς καί τά θέατρά τους ερημωμένα, άπέμειναν σάν τήν κα­λαμιά στον κάμπο, μέχρις δτου ήρθαν περιηγητές άπό τήν Εύ- ρώπη γιά νά τις λυτρώσουν άπό τή λήθη.

Οί πρώτοι πού πρόσεξαν τήν Ιωνία ήταν ό Σπόν καί ό Ούέ- λερ, πού ορθά ταύτισαν τις θέσεις τών Έπτά Εκκλησιών τής Άσίας καί κάποιων πόλεων. Όταν ήρθαν ό Τσάντλερ καί οί σύν­τροφοί του, ή γοητεία τών χριστιανικών συνειρμών είχε μετρια­στεί, καί τήν προσοχή τους μονοπωλούσε τό κλασικό παρελθόν (πάντοτε σέ σύγκριση μέ τό άθλιο παρόν). Καθώς οί τοποθεσίες έγιναν οικείες μέσω τών βιβλίων τοΰ Τσάντλερ, δσοι ένδιαφέρον- ταν γιά τις άρχαιότητές άντιλήφθηκαν δτι έδώ ύπήρχαν πηγές τουλάχιστον έξίσου πλούσιες δσο καί στήν ίδια τήν Ελλάδα.

Τό πιο ζωηρό ένδιαφέρον τό έδειχναν τώρα οί ύπεύθυνοι τών μεγάλων εύρωπαϊκών μουσείων. Οί μέρες τών ιδιωτικών, άκό­μη καί τών βασιλικών, συλλογών είχαν παρέλθει. Ό άριθμός τών μουσείων αύξανόταν γοργά: στή Βρετανία, άπό 12 έγιναν 59 μεταξύ 1800 καί 1850 (καί τό 1887 έφτασαν τά 240)* άνά- λογη ήταν ή έξέλιξη καί στις άλλες χώρες. Τά μουσεία διοικοΰν- ταν, δπως τό Βρετανικό Μουσείο, άπό έπιτρόπους μέ ισχυρό αίσθημα εύθύνης τόσο πρός τούς κυρίους τους καί πρός τό κοι­νό τους, δσο καί πρός τις ίδιες τις συλλογές. Τό Βρετανικό Μουσείο είχε κάνει μεγάλες προόδους άπό τότε πού ό έγγονός τοΰ Ρόμπερτ Κόττον δώρισε στο έθνος τήν Κοττονιανή Β ι­βλιοθήκη, τό 1700. Ή μεγαλύτερη αύξηση άπό μία καί μόνο πηγή προήλθε άπό τή συλλογή πού κληροδότησε στο έθνος ό Σέρ Χάνς Σλόουν (Ηαηδ δίο&ηβ) τό 1749, τήν ίδια έποχή πού τό Μουσείο μεταφέρθηκε στο Μέγαρο Μόνταγκιου, στή θέση τοΰ σημερινοΰ Μουσείου. Ό Όράτιος Ούώλπολ εύστοχα, άν καί μέ σαρκασμό, συνόψισε τό χαρακτήρα τών συλλογών:

Page 314: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Δέν θά μαντέψεις [εγραφε στον Όράτιο Μάν] πώς περνάω τον καιρό μου: πρός τό παρόν, φυλάγοντας κυρίως έμβρυα καί όστρακα. Ό Σέρ Χάνς Σλόουν πέθανε καί |χέ δρισε εναν άπό τούς έπιτρόπους του μουσείου του, τό όποιο θά προσφερθεΐ γιά είκοσι χιλιάδες λίρες. ...

Εκείνος τό άποτιμοΰσε στις ογδόντα χιλιάδες* τό ϊδιο θά εκανε κι ο­ποίος άγαπα τούς ιπποπόταμους, τούς καρχαρίες μέ ενα αφτί καί τις αράχνες πού είναι μεγάλες σάν χήνες! Είναι τό ένοίκιο γιά νά μένουν τά έμβρυα μέσα στο οινόπνευμα!1

Τά ταξίδια τών ανακαλύψεων κατά τή βασιλεία του Γεωρ­γίου Β ' είχαν άποφέρει πολλούς νέους θησαυρούς, πιο συμβατι­κού άρχαιοδιφικοΰ είδους. Τό Μουσείο ειχε άποκτήσει έπίσης τις συλλογές άλλων μεγάλων ειδικών τής τέχνης: τά άγγεΐα του Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον (τό 1766* τό μεγαλύτερο μέρος ένός δεύτερου φορτίου άπό τή Νεάπολη βούλιαξε εξω άπό τά Νησιά Σίλλυ, στή δεκαετία του 1790), τή συλλογή γλυπτών του Τσάρλς Τάουνλυ καί τά νομίσματα του Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ* καί, τό σπουδαιότερο άπ’ δλα, τά Ελγίνεια Μάρμαρα, πού ή άληθινή τους άξία έντέλει άναγνωρίστηκε. Τό 1825 ήρ­θαν γλυπτά άπό τήν Περσέπολη. Επιτέλους, τό Βρετανικό Μουσείο ήταν σέ πλεονεκτικότερη θέση άπό τό Λούβρο, τό όποιο ειχε σταματήσει τις μεγάλες προσκτήσεις μετά τή βραχύ­χρονη άπόπειρα του Ναπολέοντα νά συγκεντρώσει ολόκληρη τήν καλλιτεχνική παραγωγή τής Εύρώπης κάτω άπό τή στέγη του. Ή όρεξη τών έπιτρόπων άνοιξε καί, καθώς ριψοκίνδυνοι

Άγγλοι βυθίζονταν δλο καί βαθύτερα στήν Άνατολία, ήταν πρόθυμοι νά συνεισφέρουν δ,τι μπορούσαν γιά νά φέρουν τά λά­φυρα στή Βρετανία.

Τό νέο κτίριο του Βρετανικού Μουσείου, πού σχεδιάσι^ε τό 1823, ολοκληρώθηκε τελικά μόλις τό 1852 (αν καί ή αίθουσα τής εισόδου καί ή σκάλα άνοιξαν γιά τό κοινό τό 1847). Αρχι­τέκτονας ήταν ό Ρόμπερτ Σμέρκ, άλλος ένας βετεράνος περιη­γητής τής Ελλάδας. Τό Βρετανικό Μουσείο ήταν τό τελευταίο καί τό μεγαλύτερο άπό τά κτίρια έλληνικου ρυθμου στο Λονδί­

312 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 315: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 313

νο: ή έξωτερική του δψη διεκδικοΰσε έπιτακτικά τήν κληρονο­μιά τής κλασικής παράδοσης, καί οί συλλογές έπρεπε νά ταιριά­ζουν μέ τό πλαίσιο.

Τά μνημεία της Ξάνθου

Ό πρώτος γενναίος εξερευνητής στή Μικρά Άσία ήταν ό Τσάρλς Φέλλοους (Οιαι-ΐβδ Γβΐίολνδ, 1799-1860). Απαλλαγμέ­νος άπό οικονομικές φροντίδες χάρη στήν περιουσία τοΰ πατέρα του, πού ήταν τραπεζίτης, έτρεφε ένα πάθος γιά τά ταξίδια, πού τόν όδηγοΰσε δλο καί μακρύτερα άπό τήν πατρίδα του: τό 1820 μετακινήθηκε άπό τό Νόττινγκαμ στο Λονδίνο* τό 1827 έπιχεί- ρησε άνάβαση στο Λευκό Όρος άπό νέο δρόμο* καί τό 1832 άναχώρησε γιά ένα ταξίδι δέκα χρόνων στήν Ιταλία καί στήν

Ανατολή. Τόν Φεβρουάριο τοΰ 1838 ειχε φτάσει στή Σμύρνη. Τόν Απρίλιο τοΰ ίδιου χρόνου θά έκανε τις πρώτες του άνακα- λύψεις.

Παρόλο πού ήταν πεπειραμένος ταξιδιώτης, φαίνεται πώς οί συνθήκες στήν Τουρκία τοΰ φάνηκαν δύσκολες. Φυσικά, δπως κάθε Άγγλος πού ταξίδευε στο έξωτερικό τήν έποχή αύτή, κουβαλοΰσε τις συνηθισμένες προμήθειες —στρώμα, αιώρα, κατσαρολικά, άραρούτι* καί πολύ τσάι— καί συνήθως ταξίδευε μέ άλλους δεκαεπτά, καί μέ άλογα. Κουβαλοΰσε έπίσης άντι- κείμενα χρήσιμα γιά δώρα πρός τούς κατοίκους τής περιοχής: έπιστολόχαρτα, μολυβδοκόντυλα, πυξίδες τσέπης, κουνουπιέρες καί εικόνες τής Βασίλισσας Βικτωρίας. Εντούτοις, ύστερα άπό δλες αύτές τις προετοιμασίες γιά νά έξασφ&λίσει τήν καλή διά­θεση τών οικοδεσποτών του, τοΰ ήταν αδύνατο νά άντέξει τή συντροφιά τους. Στο ήμερολόγιό του ή μιά σελίδα μετά τήν άλ­λη άφιερώνεται στή δυσφορία πού τοΰ προκαλοΰσε ή τουρκική φιλοξενία, γιά τήν οποία τό άκρον άωτον τής άγένειας θά ήταν

* [Αραρούτι ή μαραντάμυλο: είδος αλεύρου.]

Page 316: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

νά άφήσουν τον φιλοξενούμενο μόνο του νά συμπληρώσει τό ήμερολόγιό του. Τελικά έφτασε στο σημείο νά παριστάνει τόν άρρωστο γιά νά διατηρήσει τήν ήρεμία του —ώς φαίνεται, καί τά λογικά του.

Στο παρελθόν οί περισσότεροι ταξιδιώτες δέν είχαν εισχωρή­σει άνατολικότερα άπό τήν Αλικαρνασσό. Εξαίρεση άποτελοΰ- σε ό Τσάρλς Κόκκερελ, πού ειχε πάει στά Μύρα τό 1812.

Όπως άναφέρει ό πλοίαρχος Μπόουφορτ ( 3 ι γ ΡΥαηοίδ Ββαιι- ίοιΊ, ό έφευρέτης τής κλίμακας Μπωφόρ), καθώς έξέταζε μερι­κά άγάλματα, κάποιος άπό τόν δχλο άνέκραξε: «Ά ν οί άπιστοι προσελκύονται έδώ άπό αύτά τά ασεβή άγάλματα, ό πειρασμός σύντομα θά έκλείψει* γιατί, δταν φύγει αύτός ό σκύλος, εγώ θά τά καταστρέφω». Ή ιστορία εϊναι ενδεικτική γιά τούς κινδύ­νους άπό τούς οποίους οί Άγγλοι περιηγητές θεωρούσαν καθή­κον τους νά περισώζουν τά άρχαΐα έργα τέχνης πού έβρισκαν.

Ό ίδιος ό πλοίαρχος Μπόουφορτ είχε άσχοληθεΐ τό 1811 καί τό 1812 μέ μιά ύδρογραφική εξέταση τής νότιας ακτής τής Μικρας Άσίας. Οί εντολές του ήταν νά μελετήσει καί νά άνα- φέρει τά ναυτικά καταφύγια. «Εντούτοις, τά σεβάσμια λείψανα τής άλλοτινής εύμάρειας καί μεγαλοπρέπειας, πού παντού σέ άναγκάζουν νά τά προσέξεις, ήταν τόσο πολυάριθμα ή τόσο ένδιαφέροντα, πού ήταν άδύνατον νά μή βρουν τή θέση τους ακόμα καί άνάμεσα στις πιο αύστηρά έπαγγελματικές παρα­τηρήσεις».2 Ό Μπόουφορτ δμως επρεπε νά περιορίσει τις ε- ρευνές του στις ακτές καί, δπως ειχε παρατηρήσει ό Λήκ τό 1800, πρέπει νά ύπήρχαν πολλές πόλεις στο εσωτερικό πού περίμεναν νά άνακαλυφθοΰν. Αύτές ήταν τό δέλεαρ για έναν άνθρωπο δπως ό Φέλλοους.

Ή μεγάλη άνακάλυψη του Φέλλοους ήταν ή Ξάνθος, ή πρω­τεύουσα τής Λυκίας. Έδώ τά κυκλώπεια καί τά έλληνικά τείχη ήταν εύδιάκριτα, καί ό τόπος ήταν τόσο άπέραντος πού δέν μπορούσε νά γίνει ικανοποιητική έρευνα έπιφανείας. Ωστόσο, πολλά άπό τά μνημεία έπρόκειτο νά μελετηθούν καί νά έρευνη-

314 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 317: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 315

θοΰν εύκολα, μολονότι τά περιέβαλλε μιά ατμόσφαιρα μυστη­ρίου. Άκόμη καί τώρα λίγα πράγματα είναι γνωστά γιά τούς Λυκίους πέρα άπό τά τοπογραφικά στοιχεία κι δ,τι μπορεί νά συναχθεΐ άπό τά μνημεία πού ανακάλυψε ό Φέλλοους. Οί γαλ­λικές άνασκαφές, πού άρχισαν τό 1950, δέν έχουν άποκαλύψει σπουδαία γλυπτά ή αρχιτεκτονικά εύρήματα: ό Φέλλοους τά είχε πάρει δλα.

Οί Λύκιοι, ίνδοευρωπαϊκή φυλή, πού ίσως αύτοαποκαλοΰνταν Τερμίλαι, άφησαν ώς λείψανά τους λίγες έπιγραφές τών βασιλέ­ων τους καί πολλά ταφικά καί άναμνηστικά μνημεία. Μίλια ολόκληρα στούς γκρεμούς τής Ξάνθου έκτείνονται σέ σειρές αύ- τοί οί άξιοπερίεργοι τάφοι, λαξεμένοι στο βράχο: στήν πρόσο­ψή τους εϊχαν θύρα μέ άέτωμα, έτσι πού καθένας τους έμοιαζε μέ κομψό οίκίσκο. Βαθιά θαμμένα στο χώμα ύπήρχαν κι άλλα μνημεία, πού μόλις διακρίνονταν, άλλά ήταν τόσο γοητευτικά πού ό Φέλλοους δέν μποροΰσε νά τά άφήσει έτσι. Οί Λύκιοι θαύμαζαν άσφαλώς τήν έλληνική τέχνη καί ίσως έφερναν Έ λ­ληνες καλλιτέχνες γιά νά δουλέψουν τούς μνημειακούς τους τά­φους, άλλά ή εικονογραφία παραμένει σαφώς μικρασιατική. Σκη­νές μαχών καί τοπία πόλεων άκολουθοΰν πρότυπα πλησιέστε- ρα πρός τά άσσυριακά ή τά περσικά τών Άχαιμενιδών, μο­λονότι οί μορφές έχουν δλη τή ζωντάνια τής έλληνικής τέχνης τοΰ 4ου αιώνα. Ή σιωπή τής ιστορίας εϊναι άξιοπερίεργη, διό­τι ή Ξάνθος παρέμεινε περίφημη πόλη —ιδιαίτερα γιά τις σχο­λές της— τουλάχιστον μέχρι τό 412 μ.Χ., δταν τήν έπισκέ- φθηκε ό Πρόκλος καί τή βρήκε έρειπωμένη, πιθανότατα λόγω σεισμοΰ.

Γιά πρώτη φορά ένας αρχαιολόγος άντιμετώπιζε έναν τόπο χωρίς καμιά φιλολογική πηγή γιά βοήθημα: αύτό θά όδηγοΰσε σέ μερικές ένδιαφέρουσες έρμηνεΐες. Θά περνοΰσαν δμως άκό­μη έπτά χρόνια πριν μπορέσει ό Φέλλοους νά δώσει στά μνη­μεία τήν προσοχή πού τούς άξιζε* γιατί έπρεπε πρώτα νά ξε­θαφτούν.

Page 318: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

316 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή δημοσίευση τής περιγραφής τής περιοδείας τοΰ Φέλλοους στή Λυκία ξεσήκωσε τέτοιο ένδιαφέρον, ώστε ό 'Τπουργός τών Εξωτερικών, ό Λόρδος Πάλμερστον, κατά παράκληση τών έπιτρόπων τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου, ζήτησε άπό τόν Σουλτάνο φιρμάνι πού θά τούς έπέτρεπε νά πάρουν μερικά άπό τά εργα τέχνης τής Λυκίας. Τό Μουσείο ζήτησε άπό τόν Φέλ­λοους εναν κατάλογο μέ τά γλυπτά πού έπρεπε νά πάρουν. Α λ­λά τίποτα δέν θά κρατοΰσε τόν Φέλλοους μακριά άπό τήν περι- πέτειά του, καί έπέμεινε νά πάει ό ίδιος νά έπιβλέψει τή μετα­κίνηση δποιας πέτρας θά διάλεγε. 'Τποσχέθηκε νά πληρώσει τά έξοδά του, καί ζήτησε μόνο δωρεάν μετάβαση καί τρόφιμα. Αύ­τά συμφωνήθηκαν, άλλά τό ταξίδι άπέτυχε, διότι δέν μπόρεσαν νά πάρουν τό φιρμάνι. Ό Φέλλοους έμεινε στή Λυκία άπό τά τέλη τοΰ 1839 ώς τό 1840 καί άξιοποίησε καλά τό χρόνο του: έστω κι άν δέν μποροΰσε νά πάρει καθόλου πέτρες, μποροΰσε δμως νά ταξιδεύει έλεύθερα, καί πράγματι άνακάλυψε τά λεί­ψανα δεκατριών άγνωστων μέχρι τότε άρχαίων πόλεων.

Δέν σημειώθηκε πρόοδος παρά μόνο κατά τό τρίτο ταξίδι, πού άρχισε τόν Όκτώβριο τοΰ 1841, πάλι μέ τήν ύποστήριξη τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου καί μέ παρόμοιους δρους. 'Τπήρχαν ορισμένα μνημεία πού ό Φέλλοους ένδιαφερόταν πολύ νά τά άπο- κτήσει. Ένα άπό αύτά ήταν ό Τάφος τών Άρπυιών (σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο), πού είχε άνεγερθεΐ περί τό 480-470 π.Χ. γιά ένα μέλος τής δυναστικής οικογένειας τής Ξάνθου. Έχει σχεδόν εννέα μέτρα ύψος μαζί μέ τό βάθρο καί είναι διακοσμημέ­νος μέ άνάγλυφες φτερωτές γυναίκες, τις Άρπυιες, πού κρατοΰν στά νύχια τους μικρές άνθρώπινες μορφές. Είναι τά πνεύματα τών νεκρών, πού μεταφέρουν ψυχές στον Κάτω Κόσμο*^λλά στον Φέλλοους θύμισαν τούς περίφημους στίχους τοΰ Όμήρου γιά τις άτυχες θυγατέρες τοΰ Πανδάρεου ( Όδύσσεια, υ 77-78):

τόφρα δέ τάς κουράς άρπυιαι άνηρείψαντοκαί ρ ’ εδοσαν στυγεργ}σιν έρινύσιν άμφιπολεύειψ

Page 319: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 317

[τότε οί άρπυιες αρπάξανε τις κόρεςκαί τις έδωσαν δούλες στις άσπλαχνες τις έρινύες]

Τό ένδιαφέρον πού παρουσίαζαν οί αρχαίες πέτρες έξακολου- θουσε νά όφείλεται κυρίως στις απηχήσεις τής αρχαίας λογοτε­χνίας πού τις συνόδευαν. Ήταν άδιανόητο νά είκονίζουν οί πέ­τρες σκηνή άγνωστη άπό τή φιλολογική παράδοση.

Ανάμεσα στά άλλα οικοδομήματα πρός μεταφοράν ήταν κι έκεΐνο πού φέρει τήν έκτενέστερη γνωστή έπιγραφή στή γλώσ­σα τών Λυκίων, ή οποία δέν έχει άκόμη άποκρυπτογραφηθεΐ. Σ ’ ενα πλάτωμα στούς βράχους πάνω άπό τήν πεδιάδα ύπήρχε μιά ομάδα «ναών»· ενας άπό αύτούς, κοσμημένος μέ ζωφόρους κι άγάλματα, θά μεταφερόταν κι αύτός, πέτρα πέτρα, στο Βρε­τανικό Μουσείο.

Αύτό είναι τό οικοδόμημα πού άποτελεΐ σήμερα τό καμάρι τής Αίθουσας τής Ξάνθου, τό Μνημείο τών Νηρηίδων: ενα κτί­ριο σάν ναός άπό πάριο μάρμαρο, σέ. άέρινο ιωνικό ρυθμό, πάνω σ’ ενα ψηλό βάθρο, χτισμένο περί τό 380 π.Χ., πάλι ώς μνη­μείο ένός ήγεμόνα τής Λυκίας. Τά άνάλαφρα γυναικεία πνεύ­ματά του φτερουγίζουν πάνω άπό τό κατώφλι τής κιονοστοι- χίας* άλλα όρμοΰν πρός τά κάτω, άκέφαλα όλα, άλλά γεμάτα μέ τή χάρη του άνέμου, γιά νά χαιρετίσουν τούς έπισκέπτες στο επίπεδο του πατώματος. Όλόγυρα στο βάθρο έκτείνονται ζω- φόροι πού άπεικονίζουν τις μάχες τών Ελλήνων έναντίον ξένων φυλών —ίσως τις μάχες του νεκρού βασιλια κατά τών δικών του έχθρών. Ό Φέλλοους, έτοιμος πάντα νά δεχτεί όποια φιλο­λογική ύποστήριξη έβρισκε, άποφάσισε άμέσως ότι είκόνιζαν τήν αντίσταση στον Πέρση στρατηγό Άρπαγο τό 547 π.Χ., τήν όποια διηγείται ό Ηρόδοτος. Ή ύπόθεση αύτή έγινε αιτία νά χρονολογηθεί τό μνημείο πάνω άπό έναν αιώνα νωρίτερα.

Δέν ήταν καί πολύ εύκολο γιά τόν Φέλλοους νά μετακινήσει αύτές τις τεράστιες ποσότητες πέτρας άπό έκεΐ πού κείτονταν διάσπαρτες. Τόν Όκτώβριο του 1841 έλαβε τήν είδηση ότι τό

Page 320: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

318 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

φιρμάνι του Σουλτάνου πού θά του έπέτρεπε νά τις πάρει τόν περίμενε στά χέρια του Άγγλου προξένου στή Σμύρνη. Φτάνον- τας δμως στή Σμύρνη στά μέσα Νοεμβρίου, δέν βρήκε φιρμάνι, άλλά ενα γράμμα μέ ήμερομηνία 7 Ιουνίου, πού άπλώς ζητού­σε λεπτομέρειες σχετικά μέ τό τί σκόπευαν νά πάρουν. Ό Φέλλοους αποφάσισε νά πάει ό ίδιος στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά διευκρινίσει τί άκριβώς ήθελε. Στις 30 Νοεμβρίου ό τρομερός Εγγλέζος ειχε τό φιρμάνι στά χέρια του. Ή 'ΐψηλή Πύλη, έλεγε, χάριν τής φιλίας της πρός τούς Άγγλους, ήταν έτοιμη νά τούς έπιτρέψει νά πάρουν «γλυπτές πέτρες, πού κεί- τονται κάτω καί εϊναι άχρηστες, σ’ ένα μέρος κοντά στο χωριό Κουνίκ [Κιηιΐί]». Ή διατύπωση φαινόταν ξεκάθαρη. Ό Φέλλο­ους ήταν επιφυλακτικός άπέναντι στις έπίσημες τουρκικές δη­λώσεις, γιατί ύπήρχε ή τάση νά έρμηνεύονται υπερβολικά κατά λέξη. Θυμήθηκε μέ άνησυχία τήν άδεια πού είχε δοθεί πριν άπό έννέα χρόνια στον Αιδεσιμότατο Άραντελ, νά «κατεβάσει» με­ρικά γλυπτά άπό μιά πύλη στήν Έφεσο: οί τοπικές άρχές είχαν άποφασίσει δτι ή έντολή του δέν περιλάμβανε καί τό νά τά πάρει* κι έτσι, τά άφησαν νά ρημάξουν στο έδαφος.3

Βιαστικά ό Φέλλοους αγόρασε στήν Κωνσταντινούπολη σκα­πάνες, άξίνες καί λοστούς (δταν τέλειωσε ή άποστολή, δλα αύ­τά δόθηκαν στους εύγνώμονες χωρικούς) καί δυο μέρες άργότε- ρα μπαρκάρησε γιά τή Ρόδο. Ένα ταξίδι πού θά έπρεπε νά διαρκέσει τριάντα ώρες χρειάστηκε δεκαέξι άθλιες μέρες, άλλά τουλάχιστον ό Πασάς τής Ρόδου έπέτρεψε στήν παρέα νά περά- σει χωρίς περαιτέρω καθυστέρηση.

Φτάνοντας στις έκβολές του Ξάνθου, ό Φέλλοους κι ή ομάδα του άρχισαν νά φορτώνουν τόν έξοπλισμό τους σέ πλοΐατπού ανέβαιναν τό ποτάμι. Τόν Δεκέμβριο, ό Ξάνθος, φουσκωμένος άπό τις βροχές, ειχε γίνει «ένας ορμητικός, άγριος κι αδάμα­στος ποταμός» πού έρεε μέ ταχύτητα περίπου πέντε μίλια τήν ώρα. Τούς πήρε τέσσερις μέρες γιά νά καλύψουν τά έννέα μίλια άντίθετα στο ρεΰμα μέχρι τήν ομώνυμη πόλη.

Page 321: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 319

Τώρα δμως άνέκυπταν κι άλλα προβλήματα. Δέν εϊχαν δοθεί κονδύλια στον πλοίαρχο Γκρέιβς τοΰ πλοίου «Φάρος», μέ τό όποιο είχε έρθει, κι ό Φέλλοους έπρεπε νά καταβάλει άπό τήν τσέπη του δλα τά μεροκάματα τών εργατών. Δέν έννοοΰσε βέ­βαια αύτό δταν έλεγε δτι ήταν διατεθειμένος «νά πληρώσει τά έξοδά του». Ό Γκρέιβς, εξάλλου, άποτελοΰσε πηγή μεγάλου καί συνεχοΰς έκνευρισμοΰ. Ήταν ό γραφειοκράτης πού άντι- τασσόταν στον έξερευνητή, μιά μάχη τής θέλησης κατά τοΰ πείσματος.

Μιά άλλη ομάδα περιηγητών, ό πλοίαρχος Σπράτ, ό Έ ­ντουαρντ Φόρμπς καί ό Έντουαρντ Ντάνιελ, έφτασαν τόν Ια ­νουάριο τοΰ 1842, ένώ οί άνασκαφές βρίσκονταν στο άποκορύ- φωμά τους.

Ένώ βρισκόμαστε έκεϊ [έγραφε ό Σπράτ], αύτά τά γλυπτά ξεθάβον­ταν καθημερινά άπό τό έδαφος καί έρχονταν στο φώς γιά μιά άκόμη φορά. Ή αναζήτησή τους ήταν άκρως συναρπαστική· καί στον ενθου­σιασμό τής στιγμής, ό θαυμασμός μας γιά τήν τέχνη τους ήταν, ίσως, λίγο πάνω άπό δσο άξιζαν. Καθώς ξεσκεπαζόταν κάθε κομμάτι μάρ­μαρο, καί τό χώμα βουρτσιζόταν προσεχτικά άπό τήν έπιφάνειά του, άποκαλυπτόταν ή μορφή μιας ομορφης αμαζόνας ή ένός πληγωμένου πολεμιστή, κάποιου βασιλιά τής Ανατολής ή ένός πολιορκημένου κά­στρου, κι έδινε αφορμή γιά πολλές εύχάριστες συζητήσεις γιά τήν τέ­χνη τοΰ γλύπτη πού τό είχε πλάσει ή γιά τό έπεισόδιο τής ιστορίας τής άρχαίας Ξάνθου πού απεικονιζόταν, συζητήσεις πού δλοι δσοι συμ­μετείχαμε θά τις θυμόμαστε ώς τις πιο άπολαυστικές τής ζωής μας.

Τελικά, ό Φέλλοους συσσώρευσε στήν άποβάθρα έβδομήντα οκτώ κιβώτια μέ μάρμαρα γιά τό Βρετανικό Μουσείο.

Οί έργάτες του, άν καί πολύ πρόθυμοι, δέν ήταν ειδικευμέ­νοι. Ό Τάφος τοΰ Αλόγου μετακινήθηκε «μ ’ έναν τρόπο πε­ρισσότερο ναυτικό παρά έπιστημονικό»: τό πάνω μέρος τό τρά­βηξαν μέ σχοινιά καί τό κεντρικό έπεσε κι έγινε κομμάτια. Ή καταστροφή άποτελοΰσε άκόμη άναπόσπαστο στοιχείο αύτών τών άποστολών έλέους πρός τά παραμελημένα έρείπια. Ή ά-

Page 322: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

320 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νυπομονησία του τυχοδιώκτη εύκολα υποσκέλιζε τή λεπτολόγο ακρίβεια του αρχαιολόγου.

Μέσα στον Ιανουάριο ό Φέλλοους είχε τά περισσότερα άπό τά εύρήματά του έτοιμα γιά μεταφορά στήν άκτή. Έκτος άπό τό Μνημείο τών Νηρηίδων, υπήρχε ό Τάφος τής Χίμαιρας άπό τήν Τλώ, ό Τάφος τών Άρπυιών, ό Τάφος του Πτερωτού Ά ρ­ματος, ό Τάφος του Λέοντος, κι ένα βάθρο μ’ έναν θεό καί μιά θεά. Ό Φέλλοους ζήτησε άπό τόν Γκρέιβς νά του προμηθεύσει βάρκες χωρίς καρίνα, γιά νά μεταφέρει τις πέτρες κατεβαίνον­τας τό ποτάμι. Ό Γκρέιβς άπάντησε πώς θά τις ζητούσε άπό τόν πλοίαρχο Μπόουφορτ στή Μάλτα, κι δτι θά έπρεπε νά άνα- μένουν απάντηση κατά τόν Μάρτιο! Ό Φέλλοους έμεινε άλα­λος. Ή λύσσα του γ ι’ αύτή τήν άσκοπη καί δαπανηρή καθυστέ­ρηση παροξυνόταν άπό τήν άνικανότητα του Γκρέιβς νά του προμηθεύσει άκόμη καί καρφιά σέ έπαρκή ποσότητα: τά τριακό­σια πού του ειχε στείλει μετά τήν πρώτη του αίτηση «δέν έφτα­ναν ούτε γιά μιά μέρα».

Ωστόσο ή άποστολή κατάφερνε νά πέρνα καλά τόν καιρό της, έγκατεστημένη στο σπίτι ένός χωρικού (ύστερα άπό κάποιες άντιρρήσεις, είχαν καταφέρει νά πείσουν τούς χωρικούς νά με­τακομίσουν κάπου άλλου). Μιά άπό τις διασκεδάσεις τους ήταν τό κρίκετ. Αύτό, συνήγαγε μέ σοβαρότητα ό Φέλλοους, παιζό­ταν τώρα στή Λυκία γιά πρώτη φορά στήν ιστορία. «Όπως καί νά ’ναι, ή έκπληξη πού έκδήλωσε ή παρούσα γενεά έδειξε δτι δέν ήταν παιχνίδι γνωστό στούς σημερινούς κατοίκους». Έτσι, οί άγριοι βράχοι καί οί πεδιάδες του Ξάνθου, πού δέν είχαν άνθίσει άκόμη, άντηχοΰσαν έκ περιτροπής άπό τά χτυπήματα τών σφυριών τών μαραγκών καί άπό τούς ύπόκωφους χτύπους τής μπάλας πάνω στο ρόπαλο, διανθισμένα μέ τόν άλαλαγμό «Άρπα την!».

Ένας άπό τούς έπισκέπτες ύπήρξε ό μοναχικός Αύγουστος Σαΐνμπορν (Αα^ιΐδΙιΐδ δοΗόηβοπι) άπό τό Πόζεν. (Ό Φέλλοους λανθασμένα τόν άποκαλεΐ Σαίνμπρουν.) Ό Αύγουστος Σαΐν-

Page 323: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 321

μπορν (1801-1857) είχε έπιτύχει, τό 1841, νά πάρει μιά οκτά­μηνη άδεια άπό τό Γυμνάσιο στο Πόζεν (τό σημερινό Πόζναν) καί ειχε άναχωρήσει γιά τή Σμύρνη συνοδευόμενος άπό τόν γεωγράφο Χάινριχ Κήπερτ. Στις αρχές Όκτωβρίου εκείνου τοΰ έτους ξεκίνησαν γιά τήν ένδοχώρα. Ό Σαΐνμπορν γρήγορα α­πέκτησε φήμη μεταξύ τών Τούρκων ώς «ό γενειοφόρος πού μαζεύει πέτρες καί μετά τις άφήνει πάλι κάτω». Ακατάβλητος άντέγραφε έπιγραφές καί συνέλεγε νομίσματα, μολονότι επα- σχε άπό άσθμα καί πυρετό. Ή άδειά του παρατάθηκε γιά άλ­λους πέντε μήνες ύστερα άπό αίτηση πρός τόν Πρώσο 'Τπουρ- γό Παιδείας καί Υγείας, καί τό 1843 άνταμείφθηκε μέ άκρόα- ση άπό τόν ίδιο τόν Βασιλιά, κατά τήν οποία τοΰ άπονεμήθηκε ό τίτλος τοΰ καθηγητή.

Τό 1850 άνέλαβε ενα δεύτερο ταξίδι μόνος του (ειχε μόνο δύο ύπηρέτες γιά νά τοΰ μεταφέρουν τις βαριές φωτογραφικές μηχανές, τις όποιες μόλις ειχε μάθει νά χρησιμοποιεί). Ό έπι- κίνδυνος συνδυασμός αύτοΰ τοΰ φορτίου, τής κακής διατροφής, τών έπιθέσεων τών ληστών, τής ξηρασίας καί τών ρευματισμών έπέφερε τόν πρόωρο θάνατό του, τό 1857, στή γενέτειρά του, τό Πόζεν. Άλλά ή δημοσίευσή του τών έπιγραφών τής Λυκίας ήταν ύποδειγματική στο είδος της —καί πρότυπο έπιστημονι- κοΰ καί δυσχεροΰς έγχειρήματος πού δέν άπέβλεπε σέ φήμη ή άνταμοιβή. Ή έργασία του θά ειχε άπήχηση είκοσι χρόνια άρ- γότερα, δταν ό Αύστριακός άρχαιολόγος Όττο Μπέντορφ ξε­κίνησε νά άνακαλύψει εκ νέου έναν τόπο πού τόν ειχε περιγρά­φει πρώτος ό Σαΐνμπορν, τό άρχαΐο ταφικό μνημείο στο Γκιόλ- μπασι (βλ. Κεφάλαιο ΙΑ').

Ξεφύγαμε δμως άπό τήν ιστορία μας. Ή τέταρτη άποστολή τοΰ Φέλλοους, τό 1844, ειχε τήν άρωγή μιας ομάδας άπό εκα­τό ναΰτες, Μαλτέζους λιθοξόους, κατασκευαστές έκμαγείων, μαραγκούς κτλ., καί άλλα 27 κιβώτια γέμισαν καί μεταφέρθη­καν στο Λονδίνο. Τό Μουσείο άποζημίωσε τόν Φέλλοους γιά δλα τά έξοδά του καί τόν εύχαρίστησε γραπτώς μέ πολύ έγ-

Page 324: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

322 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κάρδιο τρόπο γιά τό ζήλο του καί τή συμμετοχή του στά κοι­νά. Τό 1845 του άπονεμήθηκε τίτλος εύγενείας, καί γιά τά υπόλοιπα δεκαπέντε χρόνια τής ζωής του άποσύρθηκε στο νησί Ούάιτ, «περνώντας τόν καιρό του μέ άγροτικές άσχολίες», δ­πως γράφει τό Εθνικό Βιογραφικό Λεξικό.

Ήδη άπό τό 1842 δέν είχαν άπομείνει πολλά γιά νά θαυμά­σει κανείς στήν Ξάνθο. Ό Σπράτ, ό Φόρμπς καί ό Ντάνιελ έρεύνησαν καί μερικά άλλα μέρη, άνάμεσά τους τήν Άντίφελ- λο, τήν Τλώ καί τά Οίνόανδα (άν καί ή σπουδαία επιγραφή πού έστησε έδώ κάποιος Διογένης, ή οποία περιέχει μιά ολόκληρη φιλοσοφική πραγματεία, δέν βρέθηκε παρά τό 1884, δταν έ- φτασαν έδώ δύο Γάλλοι λόγιοι, ό Όλλώ καί ό Κουζέν). Ό Σπράτ ειχε τήν εύαισθησία νά νιώσει κάποιες τύψεις γιά τόν τάφο του Παγιάβα, πού άποσπάστηκε βίαια άπό τή θέση του στήν Ξάνθο: «"Άν δέν μπορούσε νά μεταφερθεΐ στήν Αγγλία χωρίς νά άκρωτηριαστεΐ, θά ήταν καλύτερα νά μείνει έκεΐ πού βρισκόταν, στολίδι μιας κατεστραμμένης πόλης καί προσκύνη­μα γιά τόν περιηγητή τής Ανατολής». Τέτοιοι ταξιδιώτες εί­ναι ασφαλώς πολύ λίγοι σέ σύγκριση μέ έκείνους πού έπισκέ- πτονται τό Βρετανικό Μουσείο, άλλά ένας τόπος μέ άρχαίους δεσμούς απογυμνώθηκε άπό τήν ομορφιά του.

Ή Λυκία δμως έκδικήθηκε τούς βιαστές της. Τόν Μάιο, ό Ντάνιελ άφησε τούς συντρόφους του γιά νά κάνει μιά άνεξάρ- τητη περιοδεία. "Άν καί δέν τόν συνάντησε ποτέ, μάθαινε συχνά νέα του μοναχικού «γενειοφόρου», καί παραλίγο νά τόν συναπαν­τήσει στή Σέλγη. Μετά τή Σέλγη συνέχισε τόν μοναχικό του δρόμο πρός τήν Άσπενδο, δπου τόν έπιασε πυρετός. Ταξίδεψε μέχρι τήν Αττάλεια, δπου άνέρρωσε καί έγραψε τό τε)^τα ΐο του γράμμα πρός τόν Σπράτ. Δεκαπέντε μέρες αργότερα ήταν νεκρός. Μοναχικός θάνατος ύπέρ τής τοπογραφικής άκρίβειας.

Page 325: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 323

Τα. λιοντάρια, της Αλικαρνασσού

Μάταια, μάταια, λοιπόν, τής γης οί ήγεμόνες μέ πυραμίδες προσπαθούν στούς ούρανούς νά φτάσουν, ή κολοσσούς πελώριους φτιάξαν μέ τόσο μόχθο ... αθάνατη τή μνήμη τους γιά πάντα νά τήν κάνουν Γιατί πώς γίνεται θνητός νά δώσει άθανασία;Κι ό Μαύσωλος λεν εφτιαξε τοΰ κόσμου μέγα θαΰμα, δμως οΰτ’ ενα λείψανο τώρα δέν άπομένει ...Μόνο ή χρυσοφτέρουγη ψηλά πετά ή Φήμη> τών ερειπίων ή φθορά έκεΐ πού δέν τή φτάνει καί μέ γερά φτερά τό γαλανό ούρανό χτυπάει.

(Εάπιαπά 8ρβη86Γ, ΤΗβ Κιιΐηδ ο ί Τίπιβ)

"Όταν ό Σπένσερ έγραφε αύτούς τούς στίχους, μπορεί πράγματι νά ύπέθεταν δτι τό Μαυσωλείο τής Άλικαρνασσοΰ, ενα άπό τά Έπτά Θαύματα τοΰ κόσμου, ειχε χαθεί άνεπιστρεπτί, δπως οί Κρεμαστοί Κήποι τής Βαβυλώνας, ό Κολοσσός τής Ρόδου καί ό ναός τής Άρτέμιδος στήν Έφεσο.

Ό Μαύσωλος, ήγεμόνας τής Άλικαρνασσοΰ, πού πέθανε τό 353 π.Χ., ειχε σχεδιάσει γιά τόν έαυτό του εναν άπό τούς πιο εντυπωσιακούς άρχαίους τάφους, άφήνοντας δνομα στήν ιστορία τής άρχιτεκτονικής. Τό κτίριο δέν άποπερατώθηκε ποτέ. Ό άρχιτέκτονας Πυθεύς εργαζόταν σ’ αύτό τήν εποχή τοΰ θανά­του τοΰ Μαυσώλου* ή χήρα του, ή Αρτεμίσια, συνέχισε τις έργασίες, άλλά κι αύτή πέθανε μόνο δυο χρόνια άργότερα. Ό ­ταν ό Μέγας Αλέξανδρος εισέβαλε στήν Περσία τό 334, τέθη­κε σέ κίνηση μιά άλυσιδωτή άντίδραση τοπικών έξεγέρσεων. Μία άπό αύτές, τοΰ Όροντοβάτη καί τοΰ Μέμνονα στήν Κα- ρία, κατέληξε στήν πυρπόληση τής Άλικαρνασσοΰ. Εντούτοις, τό Μαυσωλείο έπιβίωσε τής πυρκαγιάς. Ό Ρωμαίος έγκυκλο- παιδιστής Πλίνιος ό Πρεσβύτερος περιέλαβε μιά λεπτομερή άλλά αιώνια αινιγματική περιγραφή του στο τριακοστό εκτο βιβλίο τής Φυσικής Ιστορίας του (36, 4, 30-31).

Page 326: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

324 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ό Πλίνιος έλεγε πώς ή περίμετρός του ήταν 135 μέτρα, άν καί οί μακρές πλευρές ήταν 19 μέτρα ή καθεμιά. Πιο κάτω εγραφε πώς εΐχε 25 πήχεις ύψος καί δτι ή πυραμίδα πάνω άπό τήν κιονοστοιχία είχε τό ίδιο ύψος μέ «τό κατώτερο οικοδόμη­μα», ένώ στήν κορυφή έφερε ένα τέθριππο* καί δτι τό συνολικό ύψος ήταν 42 μέτρα. Καθώς οί 25 πήχεις είναι περίπου 12 μέτρα, γιά νά συμπληρωθεί τό ύψος πρέπει νά ύποτεθεΐ δτι ύπήρχε καί μιά ύψηλή βάση. Αύτή ύπήρξε ή βασική σύλληψη δλων τών άποκαταστάσεων: ή πιο πρόσφατη, του Κ. Ιβρρβδβη,4 πού άνέσκαψε τήν περιοχή στις δεκαετίες του 1960 καί του 1970, προϋποθέτει βάση, κιονοστοιχία καί πυραμίδα, πού κα­θεμιά έχει ύψος γύρω στά 13 μέτρα, καί έπιπλέον ένα τέθριππο μέ ύψος γύρω στά 4 μέτρα —μιά καλή λύση ώς πρός τις άνα- λογίες (3:3:3:1) άλλά καί ώς πρός τούς άριθμητικούς ύπολογι- σμούς. Οί ζωφόροι βρίσκονταν στή βάση καί στο βάθρο του τέθριππου* άνάμεσα στούς κίονες ύπήρχαν άγάλματα, καί τά λιοντάρια έπέστεφαν τόν θριγκό τής κιονοστοιχίας.

Ή περιγραφή του Πλίνιου είχε σαγηνεύσει τή φαντασία τής Αναγέννησης: άνάμεσα σ’ έκείνους πού σχέδιασαν κάποια έκ- δοχή του κτιρίου μέ βάση αύτή τήν περιγραφή ήταν ό Μάρτεν φάν Χέιμσκερκ καί ό Γιόχαν Μπέρνχαρτ Φίσερ φόν Έρλαχ —άν καί ό Χέιμσκερκ, άραδιάζοντας άψίδες, κόγχες καί οβελίσκους, δέν φαίνεται νά τήν έλαβε καί πολύ ύπόψη του. Ό Χώκσμουρ τό μιμήθηκε στο καμπαναριό του Αγίου Γεωργίου στο Μπλούμσ- μπερυ. Τί θρίαμβος θά ήταν άν γινόταν νά βρεθούν άρκετά κομ­μάτια άπό τό κτίριο, ώστε νά ικανοποιηθεί ή φιλομάθεια αύτών τών συχνά εύφάνταστων άρχιτεκτόνων!

Τό κτίριο είχε παραμείνει ούσιαστικά άνέπαφο σ’ δλΙΡ τήν άρχαιότητα, καί ό λόγιος μητροπολίτης Εύστάθιος τό είδε τόν 12ο αιώνα. Τό 1404 γκρεμίστηκε άπό έναν τρομερό σεισμό.

Έτσι, δταν έντεκα χρόνια άργότερα οί 'Ιππότες του Αγίου Ίωάννου άρχισαν νά χτίζουν στο άκρωτήριο τό κάστρο του Άγιου Πέτρου, άφθονο οικοδομικό ύλικό κειτόταν ολόγυρα, έ­

Page 327: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 325

τοιμο γιά χρήση. Φαίνεται δτι οί πρώτοι δόμοι άπό τό Μαυ­σωλείο χρησιμοποιήθηκαν στο κάστρο τό 1494, καί, τελικά, μέχρι τό 1522 είχε άποσυναρμολογηθεΐ δλο.

Έμελλε νά περάσουν άρκετοί αιώνες μέχρις δτου άνανεωθεΐ τό ένδιαφέρον γιά τά έρείπια. Τό κάστρο εκλεισε γιά τούς Εύ- ρωπαίους μετά τό 1600. Τό 1749 ό Ρίτσαρντ Ντάλτον αναγνώ­ρισε καί σχεδίασε αρκετά κομμάτια άπό τή ζωφόρο του Μαυ­σωλείου έκεΐ δπου κείτονταν ή βρίσκονταν έντοιχισμένα στά τείχη του κάστρου* ή πρόσβαση, δμως, ήταν γενικά δύσκολη. Στις αρχές τοΰ 19ου αιώνα μιά ομάδα άρχαιοδίφες απελπίστη­καν άπό τήν κατά γράμμα έρμηνεία τής άδειας νά «κάνουν τό γύρο» τοΰ κάστρου. Κάποιος άλλος είχε πετύχει νά πάρει ενα φιρμάνι πού τοΰ έπέτρεπε τήν είσοδο στο κάστρο, άλλά άρνή- θηκε νά ασκήσει τό προνόμιο δταν τοΰ έπισήμαναν δτι τό φιρ- μάνι δέν άνέφερε τίποτε περί τής έξόδου του.5

Τό 1844 ό πρεσβευτής στήν ' Υψηλή Πύλη Στράτφορντ Κάν- νινγκ (1786-1880) παρατήρησε τά κομμάτια τής ζωφόρου* άλ­λά μόνο τό 1846, άφοΰ κατήγαγε «θρίαμβο έπί τής τουρκικής αναβλητικότητας», μπόρεσε νά άφαιρέσει δώδεκα άπό τις δε­καεπτά πλάκες, πράγμα πού τοΰ κόστισε τρεις ή τέσσερις χιλιά­δες λίρες, καί νά τις στείλει στο Βρετανικό Μουσείο.

Ό ίδιος ό Κάννινγκ ειχε πάθος μέ τήν αρχαιολογία. Άνάμε­σα στούς ύφισταμένους του στήν Κωνσταντινούπολη συγκατα­λεγόταν ό Λαίηαρντ, πού ανακάλυψε τή Νινευή, καί ό Ρώλιν- σον, πατέρας τής Άσσυριολογίας. Ειχε δώσει κονδύλια καί στούς δύο γιά νά συνεχίσουν τις ερευνές τους, μέχρις δτου άπο- καλύφθηκε ή Νινευή, οπότε τό Βρετανικό Μουσείο ήταν πρό­θυμο νά άναλάβει τά έξοδα. Θά είχε αγοράσει τις πέτρες άπό τήν Αλικαρνασσό, άλλά ό Άβδούλ Μετζίτ τοΰ τις χάρισε.

Ό πλοίαρχος Χάρρυ Έτζελ, ό ύπεύθυνος γιά τή μεταφορά τής ζωφόρου στο Λονδίνο, εγραφε γιά τις μορφές τών Αμαζό­νων: «Θά μποροΰσε νά κάθεται κανείς νά τις κοιτάζει μέ τις ώρες καί νά βρίσκει συνεχώς νέες ομορφιές, άλλά δταν καθαρι-

Page 328: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

326 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στοΰν καί τοποθετηθούν δπως πρέπει ή γοητεία τους θά δεκα­πλασιαστεί. ... Τις ονομάσαμε Μάρμαρα του Κάννινγκ, καί χά­ρη σ’ αύτδν ή Αγγλία μπορεΐ τώρα νά ύπερηφανεύεται πώς κα­τέχει μερικά άπό τά πιο έξαίσια δείγματα γλυπτικής στον κό­σμο, κι ένα λαμπρό πεδίο άνοίγεται στον άρχαιοδίφη καί στον ιστορικό πού θά άναζητήσουν τήν ιστορία τους». Ό Κάννινγκ, προσεκτικός ϊσως μετά τή δυσφήμιση του προκατόχου του

Έλγιν, άρνήθηκε τήν τιμή νά δοθεί στά μάρμαρα τό ονομά του, προτιμώντας τό δνομα του Σουλτάνου πού τά είχε δωρίσει, άλ­λά ό άντίκτυπός τους δέν ήταν μικρότερος έξαιτίας αύτοΰ.

Βοηθός έφορου στο Βρετανικό Μουσείο τήν έποχή έκείνη ή­ταν ό Τσάρλς Τ. Νιοΰτον (Οιατίβδ Τ. ΝβΛνΐοη, 1816-1894). Είχε ένθουσιαστεΐ μέ τή ζωφόρο, καί τό 1852 (τό έτος πού ό Κάννινγκ έγινε Λόρδος Στράτφορντ ντέ Ρέντκλιφ) τό Μουσείο του έξασφάλισε τή θέση του ύποπροξένου στή Λέσβο: μιά άρ- γομισθία, πού έπέτρεπε στον Νιοΰτον νά άφιερώνει τόν περισ­σότερο χρόνο του στήν άπόκτηση νέων θησαυρών γιά τό Μου­σείο. Ήταν ό κατάλληλος άνθρωπος γ ι’ αύτή τή δουλειά: ψηλός καί γεροδεμένος, μέ μιά τεράστια βικτωριανή γενειάδα πού του έδινε τήν έμφάνιση «άνεμοδαρμένου άρχαίου Δία». Γεμάτος άπό τή συναίσθηση άνωτερότητας καί τήν πεποίθηση του βικτωρια­νού πώς έντέλει θά κατάφερνε δ,τι έπιθυμοΰσε —πράγμα πού του έξασφάλισε κάμποσους έχθρούς6— περιγράφει τά ταξίδια του μέ πολύ χιούμορ: διασκεδάζει μέ τά προβλήματα πού προ- καλουσαν οί ντόπιοι ( Ταξίδια, II, 88-90) κι έχει έτοιμη τήν ά- πάντηση, δηλαδή νά άγοράσει δλα τά σπίτια στο μέρος πού έπι­θυμοΰσε νά κάνει άνασκαφές* οργίζεται άλλά ποτέ δέν άποθαρ- ρύνεται, δπως στο θέμα τών λιονταριών (βλ. παρακάτω)^:ι έχει μιά ικανότητα νά γελά μέ τις άτυχίες του, πού άξίζει νά συγ- κριθεΐ μέ τις κρίσεις οργής κι άπελπισίας τοΰ Φέλλοους ( Ταξί­δια, I, 124).

Ή πρώτη επίσκεψη τοΰ Νιοΰτον στήν Αλικαρνασσό έγινε τό 1855, άν καί δέν άρχισε τις άνασκαφές έκεΐ παρά τόν Απρίλιο

Page 329: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 327

του 1856. Προηγουμένως είχε ταυτίσει καί έπισκεφθεΐ τό Άμφιαράειο στον Ώρωπό τής Αττικής, έκεΐ δπου ό θεραπευ­τής ήρωας Άμφιάραος, πού τόν χτύπησε κεραυνός στή Θήβα καί τόν βύθισε στή γή, ειχε άναδυθεΐ, καί κατά τήν κλασική έποχή οί εύγνώμονες ασθενείς του τόν τιμούσαν ρίχνοντας νο­μίσματα μέσα σ’ ενα πηγάδι. Ό Νιουτον είχε έπίσης έπισκε­φθεΐ τήν Τρωάδα, πού τήν περιγράφει πολύ ζωντανά, καί πα­ρατηρεί δτι «ό αταξίδευτος λόγιος δέν μπορεί νά συλλάβει» τή γεωγραφική πραγματικότητα πού είναι αναγκαία γιά τήν κατα­νόηση τοΰ Όμήρου. Προφητικά λόγια! Στή Μυτιλήνη ό αρχιε­πίσκοπος τόν ειχε ρωτήσει: «Έρχεσαι σάν άλλος Κώρζον, νά μάς ληστέψεις άπό τις άρχαιότητές μας;» Τόν Όκτώβριο τοΰ 1854 στήν Κάλυμνο ειχε αποκτήσει έπιγραφές, είχε συλλέξει νομίσματα καί είχε σκάψει στο ναό τοΰ Απόλλωνα, άνάμεσα στήν Ποθαία καί στά Λινάρια, γκρεμίζοντας βυζαντινά τείχη γιά νά άφαιρέσει τις έπιγραφές τοΰ 4ου αιώνα. Άφοΰ κουρά­στηκε άπό τή βαρετή Κάλυμνο, έπέστρεψε στή Μυτιλήνη (ένώ ό Κάννινγκ δανείστηκε ενα άτμόπλοιο άπό τό στόλο τής Κρι­μαίας γιά νά μεταφέρει τά μάρμαρά του), κι άπό έκεΐ στήν Κωνσταντινούπολη. Έδώ εσκαψε γύρω άπό τόν κίονα μέ τά φίδια, καί οί βοηθοί του τοΰ κόλλησαν τό παρατσούκλι «ό σο­φός πού σκάβει τρύπες στο έδαφος». Όταν πιά εφτασε στήν

Αλικαρνασσό, ήταν οχι μόνο πολυμαθής άλλά καί άνασκαφέας μέ πείρα.

Στήν Κωνσταντινούπολη τό 1852 ειχε δει τήν Αμαζόνα τοΰ Λόρδου Στράτφορντ άπό τό Μαυσωλείο, καί δήλωσε πώς ήταν «ώραιότερη άπό κάθε άλλη πλάκα στο Βρετανικό Μουσείο». Τήν έποχή αύτή είχε ζητήσει ενα φιρμάνι γιά νά κάνει άνασκα­φές στήν έπικράτεια τοΰ Σουλτάνου. Τόν Απρίλιο τοΰ 1856 τό φιρμάνι δέν ειχε φτάσει άκόμη, άλλά στά μέσα Δεκεμβρίου τοΰ 1855 ό Νιοΰτον είχε κουραστεί νά περιμένει καί ξεκίνησε γιά τήν Αλικαρνασσό, γιά νά κάνει δ,τι μποροΰσε.

Τόν Απρίλιο τοΰ 1856 έξερευνοΰσε τήν Αλικαρνασσό, άλλά

Page 330: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

328 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

δέν μπορούσε νά σκάψει. Τά αχόρταγα μάτια του είχαν προση­λωθεί σέ πέντε πέτρινα λιοντάρια, πού μόνο ό Λούντβιχ Ρός τά είχε παρατηρήσει παλαιότερα (βλ. Κεφάλαιο Γ). Πρότεινε στον Πανίτσι τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου νά έξασφαλίσουν ενα φιρμάνι γιά νά τά πάρουν, έπιχείρηση πού κατέληξε σέ μιά άπό τις πιο διασκεδαστικές του περιπέτειες. Ό Πανίτσι, χωρίς νά νοιάζεται γιά νομικές λεπτομέρειες, κανόνισε τήν αναχώρηση τοΰ πλοίου τοΰ Βασιλικοΰ Ναυτικοΰ «Γοργόνα», πού εφτασε στήν Αλικαρνασσό τόν Νοέμβριο τοΰ 1856: άλλά ή προσοχή τοΰ Νιοΰτον ειχε πρόσκαιρα άποσπαστεΐ άπό τά λιοντάρια, γιατί είχε ανακαλύψει τή θέση τοΰ Μαυσωλείου.

Στις 10 Απριλίου 1857 έγραφε στο ήμερολόγιό του: «Μετά άπό μήνες άγωνίας καί έξουθενωτικοΰ μόχθου μπορώ έπιτέλους νά πώ δτι ό κύριος σκοπός τής αποστολής έκπληρώνεται, διότι ή Θέση τοΰ Μαυσωλείου δέν είναι πιά άβέβαιη». Τήν ειχε βρει στο κέντρο τής πόλης, έκεΐ δπου αρχιτεκτονικά λείψανα κείτον- ταν σέ παχύ στρώμα καί ήταν έντοιχισμένα στά σπίτια. Υπήρ­χε έπίσης ενα θραΰσμα άπό λιοντάρι. Ό έν λόγω χώρος δμως άποδείχτηκε πώς ήταν βακούφι (γή δεσμευμένη άπό τόν ίσλα- μικό νόμο γιά άγαθοεργούς σκοπούς). Εντούτοις, ό Νιοΰτον έ- ξασφάλισε αμέσως άδεια άνασκαφής άπό τόν ύπεύθυνο τοΰ βα- κουφι,οΰ —«τόν καλό μου φίλο Σαλίχ Μπέη». Σύντομα ή σκα­πάνη του συνάντησε ένα λιθόστρωτο (τό ύπόγειο τοΰ Μαυσω­λείου), βάσεις κιόνων καί μιά μαρμάρινη δοκό μέ ορατό άκόμη τό βαθυκύανο χρώμα στήν κάτω πλευρά της. ' Υπήρχαν έπίσης δύο κομμάτια άπό λιοντάρια.' Δυστυχώς, τό δρυγμά του εφτασε γρήγορα σ’ ενα σπίτι πού

τοΰ έφραζε τό δρόμο: «Ήταν προφανές δτι αύτό τό σ τ$ ι έ­πρεπε νά αγοραστεί». Άλλά:

Ό γερο-Τοΰρκος πού τό σπίτι του στεκόταν στο δρόμο μου ειχε μιά γυναίκα μέγαιρα, πού ειχε έντονες αντιρρήσεις γ ι’ αύτά πού κάναμε. Μιά μέρα, ένώ πειραματιζόμασταν πόσο κοντά στά θεμέλια μπορού­σαμε νά άποτολμήσουμε νά σκάψουμε χωρίς νά γκρεμίσουμε τό σπίτι,

Page 331: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 329

ένα μακρύ σκελετωμένο χέρι ξεπετάχτηκε ξαφνικά άπό τά παντζού­ρια καί μιά στριγκή γυναικεία φωνή έσκουξε κάτι απαίσιες τουρκικές κατάρες πάνω άπό τά κεφάλια μας.

Ό Μεχμέτ Τσαούς, πού έτυχε νά στέκεται κοντά στο παράθυρο μέ τήν πλάτη πρός τό σπίτι, τό ’βαλε γρήγορα στά πόδια, μέ μιά έκ­φραση μεγάλης δυσφορίας καί σύγχυσης. Μόνο μετά άπό μέρες μου είπε δτι ή γριά είχε άδράξει τήν εύκαιρία νά τοΰ ρίξει καυτές στάχτες στήν πλάτη, μέσα άπό τό πουκάμισό του.

Τελικά, ή συμφωνία κλείστηκε γιά είκοσι χρυσές λίρες. Α ­κολούθησε κι άλλο σκάψιμο, μέχρις δτου μιά μέρα ένας άπό τούς έργάτες του, «έλέγχοντας τή στέγη μιας στοάς, έκεΐ δπου ό βράχος είχε άντικατασταθεΐ άπό χτιστά μέρη ... άνακάλυψε ενα μαλακό σημείο, καί ξαφνικά ό λοστός του, τρυπώντας τήν οροφή ... άνασήκωσε τήν πέτρα τής έστίας ένός σοβαροΰ έπι- βλητικοΰ Τούρκου, πού καθόταν ήσυχα καί κάπνιζε τό τσιμπού­κι του μέσα στο σπίτι του».

Ωστόσο, άκόμα καί ή άποκάλυψη ένός άπό τά Έπτά Θαύ­ματα τοΰ κόσμου ήταν χαμένος κόπος γιά τόν Νιοΰτον —άλλα ποθοΰσε ή καρδιά του:

Ένώ κάναμε αύτές τις ανακαλύψεις στή θέση τοΰ Μαυσωλείου, περιμέναμε ανυπόμονα τό φιρμάνι πού θά μου έπέτρεπε νά πάρω τά λιοντάρια πού είχα ανακαλύψει στο Κάστρο τόν περασμένο χρόνο. Αναπόφευκτες καθυστερήσεις έμπόδιζαν τήν παραχώρηση αύτου τοΰ έγγράφου* καί στο μεταξύ ό Διοικητής τοΰ Κάστρου έλαβε ξαφνικά έντολές άπό τό τουρκικό Υπουργείο Πολέμου νά κατεβάσει τά λιον­τάρια άπό τά τείχη καί νά τά στείλει στήν Κωνσταντινούπολη. Δέν έχασε καιρό κι έβαλε σέ έφαρμογή αύτή τή διαταγή* καί πριν περά- σουν πολλές μέρες δύο άπό τά ώραιότερα λιοντάρια άποσπάστηκαν άπό τά τείχη. Δέν ήταν εύχάριστο θέαμα γιά μάς νά βλέπουμε νά έκτελεΐται αύτή ή έπιχείρηση μπροστά στά μάτια μας, άφοΰ είχαμε φέρει δοκάρια γιά νά φτιάξουμε ικριώματα, κι δλων τών ειδών τά μέ­σα καί τά έργαλεΐα γιά τόν καθορισμένο σκοπό* κατάπια δμως τήν προσβολή όπως μπορούσα κι έστειλα δυο γράμματα, τό ένα διά θα­λάσσης καί τό άλλο διά ξηράς, μ’ έναν ταχύ δρομέα, στή Σμύρνη, γιά

Page 332: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

330 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νά ειδοποιήσω τόν Λόρδο Στράτφορντ δτι ό Τούρκος Υπουργός τών Εξωτερικών προσπαθούσε νά μας κλέψει τό προβάδισμα. Ό απε­σταλμένος μου ετρεχε μέρα νύχτα* καί ό Διοικητής συνέχιζε τή δου­λειά του οχι λιγότερο γοργά. Άλλα δυο λιοντάρια σύντομα άποσπά- στηκαν άπό τά τείχη. Ά ν μου έβγαζαν δύο κυνόδοντες, δέν θά πονοΰ- σα τόσο. Όταν ό Διοικητής κατέβασε τέσσερα λιοντάρια, μου εκανε μιά τυπική επίσκεψη συνοδευόμενος άπό δλους τούς Τούρκους προ­κρίτους τής Αλικαρνασσού.

«Βλέπω πώς δέν εχεις βρει παρά λίγα θραύσματα», είπε θριαμβευ­τικά. Τήν έποχή έκείνη ξεθάβαμε μικρά κομμάτια άπό ούρές λιοντα- ριών, πότε πότε καί κανένα πόδι ή πίσω μηρό, άλλά οχι κεφάλια.

'Υπέμεινα τήν εύγενική του άναίδεια γιά κανένα τέταρτο τής ώρας, μέχρις δτου τελικά ό έκνευρισμός μου βρήκε διέξοδο σέ μιά δυο εντο- νες έκφράσεις στά άγγλικά πρός τόν πλοίαρχο Τάουζυ. Οί Τούρκοι δέν κατάλαβαν τί είπα* άπό τήν έκφρασή μου δμως μάντεψαν τί περ­νούσε άπό τό μυαλό μου καί άποσύρθηκαν μέ πολλές ειρωνικές φιλο­φρονήσεις. Τήν ί'δια μέρα, αφού τά λιοντάρια τυλίχτηκαν σέ άκατέρ- γαστες προβατοπροβιές, φορτώθηκαν σ’ ενα καΐκι γιά νά σταλούν στήν Κώ, άπό δπου θά μεταφέρονταν μέ άτμόπλοιο στήν Κωνσταντι­νούπολη. Έβαλα καί φωτογράφισαν δύο άπό αύτά κι έριξα μιά τελευ­ταία στοργική ματιά σ’ αύτά τά πολύτιμα λείψανα τής σχολής τοΰ Σκόπα. Τό καΐκι, δπως μέ πληροφόρησε ό Διοικητής, έπρόκειτο νά άποπλεύσει έκείνη τή νύχτα, καί πήγα στο κρεβάτι μου μέ βαριά καρδιά. Μιά μεγάλη έλπίδα είχε χαθεί.

Στις 4 π.μ. τό επόμενο πρωί μέ ξύπνησε ξαφνικά ή φωνή ένός δόκιμου άπό τή Γοργόνα: «Τό Χελιδόνι έφτασε άπό τήν Κωνσταν­τινούπολη, καί ό αξιωματικός τής βάρδιας νομίζει δτι φέρνει τό φιρ- μάνι». Είχα πάρει τόσες άπογοητεύσεις μέ τό φιρμάνι, πού δέχτηκα τά νέα μέ σκεπτικισμό κι αδιαφορία, καί πεισματάρικα ξανα^ριμή- θηκα. Στις 6 π.μ. ενας άλλος άξιωματικός άπό τή Γοργόνα μέ ξύ­πνησε: «Ό καπετάνιος θέλει νά σας δει αμέσως». Ανέβηκα στο πλοίο βιαστικά καί βρήκα τόν Τάουζυ νά βηματίζει άνυπόμονα στο κατάστρωμα τής πρύμνης, μέ τή λέμβο του στο πλάι, έπανδρωμένη καί έτοιμη.

«Γιατί άργησες τόσο;», είπε, «τό φιρμάνι ήρθε».

Page 333: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 331

((Τί νά τό κάνουμε τώρα τό φιρμάνι;», απάντησα πολύ σκυθρωπά, «τά λιοντάρια έφυγαν».

«Τό καΐκι είναι άκόμη στο λιμάνι», είπε, «περιμένοντας οΰριο άνε­μο, κι έχουμε άκόμη καιρό».

Πήδηξα στή βάρκα χωρίς λέξη παραπάνω. Τραβώντας κουπί μέ δύ­ναμη, γρήγορα μπήκαμε στο λιμάνι. Ό καπετάνιος τοΰ καϊκιού έριχνε πετονιές στο μικρό του άγκυροβόλιο, τεμπέλης καί νυσταλέος. Στήν άποβάθρα στεκόταν ό γιατρός τής καραντίνας, ενας Ιταλός πού ένδια- φερόταν πολύ γιά τις άνασκαφές μας.

«Μήν άφήσεις νά φύγει αύτό τό καΐκι», φώναξα. «Έχω φιρμάνι γιά τά λιοντάρια».

«Εντάξει», απάντησε* «έχω ακόμη τά χαρτιά του, καί δέν μπορεί νά φύγει χωρίς τήν υπογραφή μου».

Προχωρήσαμε κατευθείαν μέσα στο Κάστρο καί ζητήσαμε νά δοΰμε τόν Διοικητή. Έξεπλάγη πολύ άπό τήν τόσο πρωινή έπίσκεψη τοΰ καπετάνιου τοΰ πλοίου καί τοΰ Προξένου. Προφανώς μόλις ειχε βγει άπό τό πάπλωμά του, καί δέν είχε καλά καλά ανάψει τό ναργιλέ του. Είχαμε εισβάλει μ* αύτή τήν άπρεπη βιασύνη μέ τήν οποία οί τρελοεγ- γλέζοι καμιά φορά χαλοΰν τό κέφι ένός Ανατολίτη δταν παρουσιάζεται κάποια πραγματικά έκτακτη ανάγκη, χωρίς νά περιμένουν γιά τήν πρέ­πουσα άνταλλαγή φιλοφρονήσεων. Άφοΰ τοΰ εύχηθήκαμε βιαστικά κα- λημέρα, τοΰ έβαλα στο χέρι τό φιρμάνι μέ τήν ψυχρή ικανοποίηση τοΰ παίκτη τοΰ ούίστ πού παίρνει μέ κόζι εναν άσο στον πρώτο γύρο. Οί Τοΰρκοι σπάνια έκπλήσσονται* άλλά ό φίλος μου ό Διοικητής πραγμα­τικά συγχύστηκε. Διάβασε απ’ τήν άρχή μέχρι τό τέλος τό φιρμάνι άρκετές φορές. Τό έγγραφο ήταν ύπογεγραμμένο καί σφραγισμένο δ­πως έπρεπε* ή διατύπωση αύτοΰ τοΰ έντάλματος τοΰ ΗαΗβΒδ οοΓριίδ ήταν τόσο άκριβόλογη, πού δέν υπήρχε τρόπος υπεκφυγής. Τά λιοντά­ρια επρεπε νά μοΰ παραδοθοΰν, ε’ίτε βρίσκονταν άκόμη στά τείχη είτε τά εϊχαν ήδη μπαρκάρει. Ξαφνικά, ό Διοικητής ειχε μιά φαεινή ιδέα.

«Τό φιρμάνι», εϊπε, «άναφέρει λιοντάρια, άσλανλάρ’ άλλά τά ζώα στά τείχη τοΰ Κάστρου έιναι τίγρεις, καπλανλάρ». .

«Έλα τώρα, φίλε μου», είπα* «άσλανλάρ ή καπλανλάρ, ξέρεις πολύ καλά ποιά ζώα εννοεί τό φιρμάνι καί που νά τά βρεις. Έγώ ζητάω αύτά τά ζώα καί οχι άλλα».

Page 334: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

«Άλλά», είπε ό Διοικητής, μεταθέτοντας ξαφνικά τις αντιρρήσεις του, «ποιος θά μου πληρώσει τά έξοδα πού έκανα; Ή επιχορήγηση πού μου έδωσε ή Πύλη ήταν τόσο μικρή, πού τά έξοδα γιά τή μετακίνηση τών λιονταριών έγιναν κατά μεγάλο μέρος άπό τή δική μου τσέπη».

«Μήν ανησυχείς καθόλου γιά τό θέμα αύτό», είπα. «Έχω διαταγές νά πληρώσω δλα τά έξοδα πού εγιναν».

«Καί τό καΐκι; Αύτό ποιος θά τό πληρώσει;»«Έγώ πληρώνω καί τό καΐκι».Τά λιοντάρια μου παραδόθηκαν αμέσως, καί ό Διοικητής αποζημι­

ώθηκε.

Επιτέλους, τό Βρετανικό Μουσείο είχε αποκτήσει τά λιοντά­ρια του. Άποτελεΐ απλώς ύστερόγραφο πώς τόν Ιούνιο ό Νιοΰ­τον βρήκε τά άγάλματα πού θεωροΰνται τοΰ Μαυσώλου καί τής Αρτεμίσιας (άν καί ό έξερευνητής έξέλαβε τή δεύτερη γιά τή «θεά ήνίοχο»).

Ό Νιοΰτον θά μποροΰσε νά έχει χρησιμοποιήσει τόν Τάφο τών Λεόντων πού μελέτησε στήν Κνίδο τόν Ιούλιο ώς ένδει- κτικό γιά τό σχέδιο τοΰ Μαυσωλείου. Κι αύτός έπίσης άποτε- λοΰνταν άπό ένα περιστύλιο μέ μιά πυραμίδα, πού στήν περί­πτωση αύτή έφερε στήν κορυφή της ένα λιοντάρι. Δέν είχε ό­μως τήν ογκώδη βάση τοΰ Μαυσωλείου. Πιθανόν άνεγέρθηκε στις άρχές τοΰ 4ου αιώνα π.Χ., ίσως γιά νά πανηγυρίσει τή νίκη τοΰ Κόνωνα κατά τών Σπαρτιατών.7

Άλλά ούτε καί ή ϊδια ή Κνιδία Αφροδίτη τοΰ Πραξιτέλη δέν θά μποροΰσε νά ξεμυαλίσει τόν Νιοΰτον. Δέν ένδιαφερόταν πραγ­ματικά γιά τήν άρχιτεκτονική άναπαράσταση, κι άκόμη λιγό- τερο γιά τοπογραφική μελέτη. Δέν είχε μάτια παρά γιά τή γλυ­πτή κορωνίδα αύτοΰ τοΰ τάφου. Τό γιγαντιαΐο αύτό λ#ι/τάρι, πού ζύγιζε έντεκα τόνους, τό κατέβασαν τελικά μέ γερανό, έ- ξοπλισμένον μέ τεράστιες τσιμπίδες. Ό Νιοΰτον* ξεχείλιζε άπό δέος:

Όσο κειτόταν πεσμένο στο έδαφος, δέν είχαμε δει καθόλου τό πρό­σωπό του. Έ τσι, δταν τό στήσαμε στο βάθρο του καί τά μάτια μας

332 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 335: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 333

συνάντησαν γιά πρώτη φορά τό ήρεμο^ήγεμονικό βλέμμα του, εμοια- ζε σάν νά τό είχαμε ξαφνικά ξυπνήσει άπό τόν μακραίωνο ύπνο του. ...

Όταν στάθηκα πολύ κοντά στο λιοντάρι, πολλά πράγματα στήν κατα­σκευή του φαίνονταν άχαρα καί παράξενα* άλλά όταν άποτραβήχτηκα σέ μιά απόσταση γύρω στά τριάντα μέτρα, όλα όσα φαίνονταν ύπερ­βολικά έ'σμιξαν σ’ ενα αρμονικό σύνολο, πού, κάτω άπό τό φώς τοΰ άσιατικοΰ ήλιου, παρουσίαζε τέτοιον πλούτο φωτοσκιάσεων πού δέν έχω δει ποτέ σέ γλυπτό* ούτε έβλαπταν καθόλου τήν έντύπωση πού προξενούσε αύτό τό κολοσσιαίο εργο τής άνθρώπινης μεγαλοφυΐας οί έντονες μορφές καί ή μοναχική μεγαλοπρέπειατ τού περιβάλλοντος τοπίου. Τό λιοντάρι φαινόταν φτιαγμένο γιά τό τοπίο, καί τό τοπίο γιά τό λιοντάρι.

Έτσι, ό γκρίζος καί ομοιόμορφος φωτισμός τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου, δπου τώρα αναπαύεται, δέν είναι ίσως τό καλύτερο μέρος γ ι’ αύτό.

Άφοΰ απάλλαξε αύτό τό οικοδόμημα άπό τό πιο έλκυστικό του στοιχείο, κι άφοΰ πήρε καί τό ώραΐο άγαλμα τής Κνιδίας Δήμητρας, ό Νιοΰτον ξεκίνησε γιά νέες έπιχειρήσεις, καί στά τέλη Αύγούστου ήταν στά Δίδυμα μέ φιρμάνι γιά νά πάρει τά άγάλματα άπό τήν 'Ιερά Όδό, εναν δμορφο ρωμαϊκό δρόμο έν­τεκα μιλίων άπό τή Μίλητο στά Δίδυμα, πού τόν είχε κατα­σκευάσει ό Κόιντος Ιούλιος Βάλβος τό 100 μ.Χ. Χρειάστηκαν εξήντα Τοΰρκοι έργάτες καί μία ολόκληρη μέρα γιά νά μετα- φερθεΐ ενα μόνο άγαλμα τά τρία μίλια μέχρι τήν άκτή. Ό Νιοΰ­τον έστειλε στο Βρετανικό Μουσείο συνολικά δέκα καθιστά ά­γάλματα, μιά σφίγγα καί... ένα λιοντάρι. Ό αναγνώστης μάλ­λον θά έκπλαγεΐ μαθαίνοντας πώς ένα ώραΐο λιοντάρι στέκεται άκόμη σέ μιά γωνιά τοΰ ναοΰ στά Δίδυμα. (Κι άλλα λιοντάρια άπό τήν Αλικαρνασσό παραμένουν στο Αρχαιολογικό Μου­σείο τής Κωνσταντινούπολης.)

Άρχιζε δμως ή έποχή τής έλονοσίας, καί ό Νιοΰτον διέκοψε τά έργα του. Τόν Μάιο τοΰ έπόμενου χρόνου έλαβε τήν άπρό- σμενη διαταγή νά σταματήσει δλες τις άνασκαφές. Άφοΰ πλή­

Page 336: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ρωσε τούς έργάτες του, έστειλε 218 κιβώτια μέ γλυπτά στο Λονδίνο, σημειώνοντας μόνο παρεμπιπτόντως δτι θά βρίσκον­ταν κι άλλες τίγρεις άνάμεσα στήν Κνίδο καί τά Δίδυμα. Τό 1859 έγινε πρόξενος στή Ρώμη. Ό «αρχαίος Δίας» τά είχε κα­ταφέρει καλά μέ τό νεότευκτο μουσείο. Προτού ολοκληρώσει τό έργο του, θά έβλεπε νά αποκαλύπτεται κι άλλο ένα άπό τά

Έπτά Θαύματα τοΰ κόσμου.

Ή Έφεσία ’Άρτεμις

Είδα τά τείχη τής Βαβυλώνας, τόσο πλατιά πού χωρούν άρματα, καί τοΰ Δία τό άγαλμα στοΰ ’Αλφειού τις όχθες,

τούς Κρεμαστούς τούς Κήπους, καί τόν Κολοσσό τοΰ Ήλιου, καί τόν τεράστιο μόχθο τών ψηλών πυραμίδων,

καί τό πελώριο μνήμα τοΰ Μαυσώλου* άλλά δταν είδα τό ναό τής Άρτεμης, πού φτάνει ώς τά σύννεφα,

δλα τά άλλα έσβησαν, κι έκτος άπό τόν Όλυμπο τίποτα δμοιό του ό Ήλιος ποτέ δέν φώτισε.

(Αντίπατρος ό Θεσσαλονικεύς, Παλατινή Ανθολογία, 9, 58)

Λίγο μετά τή θριαμβευτική έπιστροφή τοΰ Νιοΰτον άπό τήν Αλικαρνασσό καί τήν Κνίδο, οί έπίτροποι τοΰ Βρετανικοΰ Μου­σείου είχαν άλλη μιά εύκαιρία νά δοκιμάσουν τήν τύχη τους στούς βάλτους τής Ιωνίας καί στούς κρυμμένους θησαυρούς τους. Στις άρχές τοΰ 1864 έλαβαν ένα γράμμα άπό κάποιον Τζών Τέρτλ Γούντ, πού δήλωνε μηχανικός στή σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης-Άιδινίου. Ζητοΰσε 100 λίρες γιά νά μπορέ­σει νά κάνει άνασκαφές στο Θέατρο καί στο Ώδεΐο τής Ε φ έ ­σου, μέ τήν ελπίδα νά βρει κάποια ένδειξη γιά τή θέση τοΰ μεγάλου ναοΰ τής Άρτεμης. Ένας τρελός τής Ανατολής; Δέν είχε συστάσεις, ούτε τίποτε πού νά άποδεικνύει κάποια άνα­σκαφή πού νά είχε κάνει μέ δικά του έξοδα, έκτος άπό έβδομήν- τα πέντε βαθιές τρύπες στο έδαφος σ’ ένα ύψίπεδο νοτιοδυτικά

334 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Page 337: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 335

του Άγιασολούκ (Άγιος Ιωάννης Θεολόγος). Τί λόγο εϊχαν νά τόν έμπιστευτοΰν; Καί ποιο ήταν τό ειδικό δέλεαρ αύτών τών έκτεταμένων άλλά θρυμματισμένων έρειπίων πού έπηρέασε τήν απόφασή τους;

Ή Έφεσος, δπως οί περισσότερες πόλεις τής Ιωνίας, έχει μακρά ιστορία. Σχεδόν δλα δσα στέκονται τώρα εϊναι άπό τις ένδοξες ήμέρες τής Ρωμαϊκής αύτοκρατορίας καί οχι άπό τούς κλασικούς χρόνους. Καί οί χρόνοι εκείνοι ήταν μιά έποχή συ­ναρπαστική, πού καθρεφτίζεται ολοζώντανα στις ιστορίες τοΰ Φιλόστρατου γιά τόν Απολλώνιο τόν Τυανέα, ό όποιος έπέλε- ξε τήν πόλη ώς σκηνή γιά μερικά άπό τά πιο εντυπωσιακά του θαύματα. Ό προσωπικός μάγος τοΰ αύτοκράτορα Βεσπασια- νοΰ ήταν έπίσης Έφέσιος. Άλλά ή πόλη άσκοΰσε μεγάλη γοη­τεία καί κατά τή χριστιανική έποχή, δσο καί σ’ αύτόν τόν με- λαγχολικό ύμνητή τοΰ παρελθόντος, τόν Αντίπατρο τόν Θεσ-

ττρος&Ι"1 Ι Ανατολί,κοψ, ' * , ιΦετΎ^ε).- Ά ά. μ ν α σ ι °

Λ ^

(Φετχι,ί / 'Ιεράπολη (Ντενι,ζλί)

Page 338: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

336 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σαλονικέα, διότι, φυσικά, ό Απόστολος Παύλος τοποθέτησε έ­δώ μιά άπό τις καλύτερα καταγεγραμμένες άντιπαραθέσεις του μέ τόν παγανισμό. Έδώ βρισκόταν ό ναός τής Έφεσίας Ά ρ ­τεμης, τής μητέρας θεάς μέ τά στήθια σάν τσαμπί σταφύλι, πού ή κατασκευή τών εικόνων της συντηροΰσε τά έργαστήρια τών άργυροχόων τής Εφέσου.

Ό ναός τής Άρτεμης, ώς ενα άπό τά Έπτά Θαύματα τοΰ κόσμου, άσκοΰσε άσφαλώς έλξη στούς Δυτικούς πού άνυπομο- νοΰσαν νά ξαναβροΰν τά ίχνη ένός παρελθόντος ένδοξα είδωλο- λατρικοΰ καί, ταυτοχρόνως, κραυγαλέα χριστιανικοΰ. Ποΰ ήταν δμως; Στούς βάλτους στο δέλτα τοΰ Καυστρου δέν φαινόταν ούτε ίχνος.

Όταν ό Γούντ έγραψε τό γράμμα του στούς έπιτρόπους τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου, είχε ήδη περάσει άρκετούς μήνες αναζη­τώντας αύτ.όν τόν σχεδόν μυθικό ναό, πού είχε αιχμαλωτίσει τή φαντασία του. Ή οθωμανική κυβέρνηση τόν είχε διορίσει διευ­θυντή μιας ομάδας έργατών τοΰ σιδηροδρόμου, κι αύτό σήμαινε πλήρη άπασχόληση. Άλλά στον έλεύθερο χρόνο του δέν είχε νά κάνει καί πολλά στή βαλτώδη πεδιάδα πού τό καλοκαίρι μα- στιζόταν άπό τήν έλονοσία. Βικτωριανός μέ κλασική μόρφωση, γνώριζε τις άναφορές στά θαύματα τοΰ κόσμου πού άπαντοΰν στον Πλίνιο, τόν Παυσανία καί τόν Φιλόστρατο. Μέ τήν έξίσου χαρακτηριστική γιά βικτωριανό ενεργητικότητα καί όρεξη γιά έξερεύνηση, είχε αποφασίσει νά βρει τό ναό. Είχε άποταμιεύσει μερικά χρήματα καί άποφάσισε νά τά ξοδέψει στήν έρευνα. Έ ­τσι, μέ τή βοήθεια τοΰ Βρετανοΰ πρεσβευτή, έκανε αίτηση γιά φιρμάνι άπό τις τουρκικές άρχές στήν Κωνσταντινούπολή. Οί οροι του φιρμανιου ήταν γενναιοοωροι, γιατί του επετρεπαν να βγάλει στο έξωτερικό οποίες άρχαιότητες έβρισκε στή διάρκεια τών άνασκαφών του.

Άλλά άπό ποΰ ν’ άρχισει; ραντα. Δέν φαινόταν νά υπήρχε μόνο ένας ναός. Ή λατρεία τής

Άρτεμης άναγόταν στά βάθη τής μυθικής άρχαιότητας καί, άν

Τά έρείπια τής Εφέσου ήταν άπέ-

Page 339: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 337

πίστευε κανείς τήν παράδοση, τουλάχιστον οκτώ ναοί είχαν χτιστεί διαδοχικά στήν ίδια θέση. ' Υποτίθεται δτι ή λατρεία τής θεάς ειχε είσαχθεΐ άπό τις Αμαζόνες, τις πολεμόχαρες γυ­ναίκες πού κατοικούσαν στήν περιοχή πριν άπό τόν ερχομό τών

Ελλήνων.Ή άλήθεια εϊναι πώς οί προέλληνες κάτοικοι λάτρευαν τή

μητέρα θεά πού γενικά άποκαλεΐται Κυβέλη. Όταν ήρθαν οί Έλληνες, πιθανόν τόν 10ο αιώνα ή καί νωρίτερα, έξομάλυναν τή μετάβαση πρός τή νέα τάξη πραγμάτων ταυτίζοντας τήν πα- λαιά θεά μέ τή δική τους Άρτεμη. Άπό τούς οκτώ ναούς τοΰ μύθου, δύο μόνο άναφέρονται άπό τή φιλολογική παράδοση, άν καί οί άρχαιολόγοι έχουν βρει τά ίχνη πέντε ναών. Ό πρώτος σπουδαίος ιστορικός ναός άνήκε στή μεγάλη περίοδο άνεγέρ- σεως ναών, στις άρχές τοΰ 6ου αιώνα, δταν δημιουργήθηκε τό

Ή ραίο τής Σάμου καί ό ναός τοΰ Απόλλωνα στή Χίο, καθώς έπίσης καί ό ναός τοΰ Απόλλωνα στή Ναύκρατη τής Αίγύπτου κι ενας άλλος στά Δίδυμα (πού κάηκε τό 494 π.Χ.).

Οί δύο κοντινοί γείτονες άναπόφευκτα ήταν άντίπαλοι, καί οί Έφέσιοι δέν μποροΰσαν νά έπιτρέψουν στούς Σαμίους νά τούς ξεπεράσουν. Μόλις πληροφορήθηκαν δτι ό Ροΐκος καί ό Θεό­δωρος εϊχαν αρχίσει νά έργάζονται στή Σάμο, έστειλαν καί ζή­τησαν τόν Χερσίφρονα καί τόν γιό του Μεταγένη άπό τήν Κνω­σό τής Κρήτης, γιά νά τούς χτίσουν ένα ναό. Επιπλέον, έπει­σαν τόν Θεόδωρο νά έρθει καί νά τούς συμβουλεύσει γιά τήν τε­χνική τής οικοδόμησης σέ βαλτώδες έδαφος. Οί διαστάσεις τοΰ ναοΰ τους ήταν 52,5 έπί 105 μέτρα, καί ήταν τό πρώτο μνημείο στον κόσμο πού έγινε έξ ολοκλήρου άπό μάρμαρο.

Ό Πλίνιος έξηγεΐ πώς κατασκευάστηκε:

Χτίστηκε σέ ελώδες έδαφος, ώστε νά μήν επηρεάζεται άπό σει­σμούς ή νά απειλείται άπό καθιζήσεις. Άπό τήν άλλη, γιά νά έξα- σφαλιστεΐ δτι τά θεμέλια ένός τόσο ογκώδους κτιρίου δέν θά έμπαι­ναν σέ μετακινούμενο, ασταθές έδαφος, ύποστυλώθηκαν μ* ενα στρώ­μα καλά συμπιεσμένου κάρβουνου, καί μετά μ’ ένα άλλο άπό άκού-

Page 340: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

338 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρευτες προβιές προβάτων. ... Ό αρχιτέκτονας πού είχε τήν εύθύνη του έργου ήταν ό Χερσίφρων. Τό αποκορύφωμα τής έπιτυχίας του ήταν δταν ύψωσε στή θέση του τό έπιστύλιο αύτου τοΰ ογκώδους κτιρίου. Αύτό τό πέτυχε γεμίζοντας μέ άμμο σάκους άπό πλεχτά κα­λάμια καί κατασκευάζοντας ένα έλαφρώς έπικλινές έπίπεδο πού έ­φτανε στις πάνω έπιφάνειες τών κιονοκράνων. Έπειτα, λίγο λίγο, άδειασε τό κατώτερο στρώμα τών σάκων, ούτως ώστε τό έπιστύλιο βαθμιαία κάθισε στή θέση του. Ή μεγαλύτερη δμως δυσκολία παρου­σιάστηκε μέ τό άνώφλιο, δταν προσπάθησε νά τό τοποθετήσει πάνω άπό τήν πόρτα* γιατί αύτό ήταν τό μεγαλύτερο κομμάτι μάρμαρο καί δέν έμπαινε στή θέση του. Ό άρχιτέκτονας άγωνιοΰσε, καθώς συλλο­γιζόταν μήπως ή τελική του άπόφαση έπρεπε νά εΐναι ή αύτοκτονία.

Ή ιστορία λέει πώς, καθώς σκεφτόταν, κουράστηκε* κι δτι, ενώ κοιμό­ταν τή νύχτα, ειδε μπροστά του τή θεά γιά τήν οποία χτιζόταν ό ναός: τόν προέτρεπε νά ζήσει, διότι, δπως ειπε, αύτή ή ίδια ειχε τοποθετή­σει τήν πέτρα. Καί τήν επόμενη μέρα άποδείχτηκε πώς έτσι ειχε γ ί­νει. (Φυσική Ιστορία, 36, 21)

Ή διπλή κιονοστοιχία τοΰ ναοΰ άποτελοΰσε ένα δάσος άπό 127 κίονες, μέ ύψος 19 μέτρα. Ένα άπό τά πιο αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά τοΰ ναοΰ ήταν οί 36 γλυπτοί κίονες στή δυτική πρόσοψη, οί κοσμημένοι μέ γλυπτά. Λέγεται πώς καθένας άπό αύτούς ήταν δώρο ένός διαφορετικοΰ βασιλια, καί ύπερτεροΰσαν τά δώρα τοΰ Κροίσου τής Λυδίας. Ή έπιγραφή σ’ ένα κομμάτι πού σώθηκε φανερώνει δτι ήταν δώρο τοΰ βασιλια Κροίσου. "Ύ­στερα άπό έναν περίπου αιώνα έχθρότητας άνάμεσα στις ιωνικές πόλεις καί τό βασίλειο τής Λυδίας, ή άνάρρηση τοΰ Κροίσου στο θρόνο, τό 560 π.Χ., έγκαινίασε μιά περίοδο ήρεμίας. Ό Κροΐσος έδωσε βάρος στήν ενίσχυση τών άνατολικών του συνόρων καί προτιμοΰσε τή φιλία μέ τούς δυτικούς του γείτονες παρά έΛ> συ­νεχή άγώνα γιά έπικράτηση. Μιά άπό τις έκδηλώσεις αύτής τής φιλίας του ήταν ή γενναιοδωρία μέ τήν οποία προίκισε τό ναό τής

Άρτεμης. Προίκισε έπίσης τό ναό τής Άθηνας στις Σάρδεις καί έκανε τακτικές προσφορές σέ άλλα έλληνικά ιερά, κυρίως στούς Δελφούς. Αύτό τό Θαΰμα δημιουργήθηκε μέ λυδικά χρήματα.

Page 341: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 339

Ό ναός, πού άρχισε τό 560 π.Χ., δέν ολοκληρώθηκε ποτέ έντελώς. Οί έργασίες σταμάτησαν γιά περισσότερα άπό έξήντα χρόνια μετά τό 546 π.Χ., τό έτος πού ό Κροΐσος έχασε τήν εξουσία. Μιά περίοδος άνασφάλειας ακολούθησε τήν πτώση του. Σαράντα χρόνια άργότερα, ή Ιωνική Επανάσταση κατά τής Περσίας έφερε τούς Περσικούς Πολέμους στήν Ελλάδα. Όταν αύτοί έληξαν οριστικά τό 479 π.Χ. μέ τήν άπόκρουση τών Περ- σών άπό τήν ήπειρωτική Ελλάδα (μολονότι οχι καί άπό τά ά- σιατικά παράλια), έπαναλήφθηκαν οί έργασίες στο ναό. Ό Πλί­νιος μας λέει δτι ή κατασκευή τοΰ ναοΰ διήρκεσε 120 χρόνια.

"Άν ώς άφετηρία αύτών τών 120 χρόνων ληφθεΐ τό έτος άνόδου τοΰ Κροίσου στο θρόνο, ή χρονολογία ολοκλήρωσης πρέπει νά τοποθετηθεί περί τό 440 π.Χ. Ή άφιέρωση τοΰ ναοΰ άπαθα- νατίστηκε σέ μιά ώδή τοΰ ποιητή Τιμόθεου, πού πέθανε τό 439 π.Χ. Αύτός είναι ό ναός πού είδε ό Ηρόδοτος καί τόν άναφέρει μαζί μέ τό μεγαλύτερο άπό τά Θαύματα, τις Πυραμίδες τής Αίγύπτου.

Ωστόσο, μιά νύχτα τοΰ 356 π.Χ. ό ναός καταστράφηκε άπό έμπρησμό: ενας τρελός, όνόματι Ήρόστρατος, σκέφτηκε (σω­στά, δυστυχώς) πώς αύτός θά ήταν άποτελεσματικός τρόπος γιά νά καταστήσει τή μνήμη του άθάνατη. Κατά τό μύθο, ή πράξη έγινε τήν ϊδια νύχτα πού γεννήθηκε ό Μέγας Αλέξαν­δρος* κι δταν ό νεαρός άνδρας ώρίμασε, μεριμνώντας κι αύτός γιά τήν άθανασία τής φήμης του, πρότεινε νά έπιχορηγήσει τήν ίδρυση ένός νέου ναοΰ. Οί Έφέσιοι, θέλοντας νά διαφυλάξουν τήν άνεξαρτησία τους, άπάντησαν δτι δέν ήταν πρέπον ένας θεός νά χτίζει ναό γιά έναν άλλο. Άντί γ ι’ αύτό, λοιπόν, συγ­κέντρωσαν δλους τους τούς πόρους γιά νά χτίσουν έναν νέο ναό πάνω στά ί'δια σχέδια μέ τόν πρώτο. Ή κύρια διαφορά ήταν πώς στεκόταν σ’ ένα, βάθρο ύψους 2,68 μέτρων, μέ δεκατρία σκαλιά. Αύτό έξουδετέρωνε τήν άστάθεια τοΰ έλώδους έδάφους, άπηχώντας έπίσης τό ρυθμό πού ειχε άποβεΐ παραδοσιακός γιά τά μνημειώδη κτίρια στήν Μωνία, δπως τό Μαυσωλείο μέ τά

Page 342: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

340 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ψηλά σκαλιά. Αρχιτέκτονας ήταν ό Χειροκράτης, ένώ μερικά άπό τά γλυπτά καί τά άνάγλυφα κατασκευάστηκαν άπό τόν Πραξιτέλη καί τόν Σκόπα. Οί κίονες μέ τά σκαλισμένα άνά­γλυφα άναπαρήγαν τις σκηνές πού είκόνιζαν οί προηγούμενοι τους, άν καί ή τεχνοτροπία ήταν σύγχρονη. Τό πλαίσιο τοΰ τεράστιου βωμοΰ τοΰ ναοΰ τοΰ 5ου αιώνα ξαναχρησιμοποιήθηκε ώς βάση γιά τό βωμό τοΰ νέου ναοΰ* κι αύτός κοσμήθηκε μέ γλυπτά πού είκόνιζαν Αμαζόνες: πέντε γλύπτες συναγωνίστη­καν γιά νά φτιάξουν τά ώραιότερα άγάλματα πού μποροΰσαν, καί ύπάρχουν αρκετά αντίγραφα τών πρωτοτύπων.8 Τό κτίριο ήταν ενα άκόμη άπό τά Θαύματα τοΰ κόσμου, καί ύπερήφανοι οί Έφέσιοι τό άπεικόνισαν στά νομίσματά τους. Άν, δπως ε- λεγαν, οί θεοί είχαν χτίσει τόν πρώτο ναό, όποιος εβλεπε τόν μεταγενέστερο «θά πίστευε πώς οί θεοί είχαν αφήσει τις αθά­νατες περιοχές τους γιά νά κατεβοΰν νά ζήσουν στή γή» (έτσι εγραφε ό Φίλων ό Ιουδαίος περί τό 40 μ.Χ.).

Αύτός ήταν ό ναός τόν όποιο είδε ό Αντίπατρος σέ όλη του τή μεγαλοπρέπεια, άλλά ή μοίρα τοΰ εγραφε νά καταντήσει λατομείο όταν ή αύτοκρατορία έγινε χριστιανική. Πολλές πέ­τρες άφαιρέθηκαν γιά τή βασιλική τοΰ Εύαγγελιστή Ιωάννη, ένώ κίονες καί μάρμαρα μεταφέρθηκαν στήν Κωνσταντινούπο­λη γιά νά στολίσουν τό ναό τής Αγίας Σοφίας.

Πόσο όλα τοΰτα θά εύφραΐναν τήν καρδιά τοΰ τιμητή Πατέ­ρα τής Εκκλησίας, τοΰ Κλήμη τοΰ Άλεξανδρέα (τέλη 2ου αι­ώνα μ.Χ.)! Γ ι ’ αύτόν, όλα τά μαρμάρινα άγάλματα «έφεραν ολοφάνερα τή σφραγίδα τής χαρακτηριστικής φύσης τών δαιμό­νων». Μέ μεγάλη εύχαρίστηση ανακάλυψε. καί άφηγοΰνταν τήν προφητεία τής· Κυμαίας Σίβυλλας, ότι ό ναός τής Έ<{Αίας Άρτέμιδος θά καταβαραθρωνόταν άπό σεισμούς καί ρήγματα τοΰ έδάφους. «Στά γόνατα ριχτήτε* ή Έφεσος | θά κλαίει στήν ακτή καί θά θρηνεί, Ι'κι ένα ναό θ’ άναζητα όπου πιά κανείς δέν κατοικεί.»

Όσοι ταξίδευαν στο Άγιασολούκ δέν μποροΰσαν νά πιστέ­

Page 343: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 341

ψουν δτι ειχε εξαφανιστεί κάθε ίχνος τοΰ ναοΰ. Τουλάχιστον δεκαεπτά περιηγητές μετά τον Σπόν καί τόν Ούέλερ τόν είχαν μέ βεβαιότητα ταυτίσει μέ τά έρείπια τοΰ Μεγάλου Γυμνασίου, πού δεσπόζει πάνω άπό τό λιμάνι τών αρχαίων χρόνων. Οί πο­λύπλοκοι θόλοι άπό κάτω έφερναν στο νοΰ τόν Λαβύρινθο πού συχνά ήταν προσαρτημένος σέ αρχαίους ναούς.

Τό 1699 ό Τσίζχαλ νόμισε δτι βρήκε μερικούς άπό τούς τοί­χους του άνάμεσα στο λιμάνι καί τήν πόλη* καί τόν Ιανουάριο τοΰ 1701 ό Τουρνεφόρ νόμιζε πώς είχε βρει τέσσερις ή πέντε κίονές του ορθιους, ένώ ό Κόμης ντέ Καιλύς θεωροΰσε δτι τά έρείπια σ’ ολόκληρη τήν πεδιάδα ανήκαν σέ προσκτίσματα τοΰ ναοΰ.

Οί περιηγητές έπρεπε νά είχαν δώσει περισσότερη προσοχή στον Πλίνιο, πού έγραφε δτι ό ναός ειχε χτιστεί σ’ ένα βάλτο, παρά στή Σίβυλλα, πού άσαφώς τόν τοποθετοΰσε αστήν άκτή».

Αρκετές άλλες ένδείξεις ύπήρχαν καί στούς άρχαίους συγγρα­φείς. Ό Ξενοφών είχε γράψει δτι ό ποταμός Σελινοΰς κυλοΰσε κοντά στο ναό. Ό Βιτρούβιος τόνιζε τό έλώδες τοΰ τόπου, λέ­γοντας δτι στήν κατασκευή του δέν μποροΰσαν νά χρησιμοποιή­σουν κάρα γιατί βούλιαζαν. Ό Στράβων (14, 640) τοποθετοΰ­σε τό ναό σέ άπόσταση ρίψης ένός ή δύο άκοντίων άπό τήν πόλη (πράγμα πού ό Φώλκενερ τό ύπολογίζει γύρω στά 274 ή 548 μέτρα)* ό Ηρόδοτος δμως τόν τοποθετοΰσε 1.280 μέτρα μακριά άπό τήν παλιά πόλη. Πιο χαρακτηριστικά, ό Παυσανίας (7, 2) δήλωνε δτι τό μνήμα τοΰ Άνδρόκλου, τοΰ μυθικοΰ ιδρυτή τής Εφέσου, βρισκόταν πλάι στο δρόμο πού όδηγοΰσε άπό τήν Πύλη τής Μαγνησίας πρός τό ναό. Καί, σύμφωνα μέ τόν Φιλό- στρατο (Βίοι Σοφιστών, II, 23), κατά μήκος αύτοΰ τοΰ δρόμου ένας πλούσιος Ρωμαίος ειχε κατασκευάσει γιά στέγαστρο μιά στοά μήκους ένός σταδίου (192 μέτρα).

Τό θέμα δέν ήταν νά βρεθεί μόνο ό ναός: ή πύλη, ό δρόμος καί ή στοά έπρεπε κι αύτά νά έχουν άφήσει λείψανα. Τό 1862 ό

Έντουαρντ Φώλκενερ (Εάλναπί Γ&ΙΙίβηβΓ) δημοσίευσε ένα βιβλίο

Page 344: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

342 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γιά τήν Έφεσο. Ειχε έπισκεφθεΐ τή Μικρά Άσία τό 1844-45 καί ειχε περάσει δυο βδομάδες στήν Έφεσο, έξερευνώντας ολό­κληρη τήν πόλη καί κάνοντας λεπτομερή σχέδια τών σημαντικό­τερων κτιρίων, μέ βάση τά λείψανα πού έβρισκε. Μόνο μετά τήν έπιστροφή του στήν Αγγλία οι μελέτες του τόν οδήγησαν σέ μιά νέα θεωρία γιά τή θέση, κι έτσι λαχταρούσε νά έπιστρέ- ψει καί νά τήν έξερευνήσει ξανά. Ταύτιζε τήν Πύλη τής Μα­γνησίας μέ τά σπουδαιότερα έρείπια, έκεΐ πού τό άνοιγμα τής κοιλάδας άνάμεσα στά ορη Πίον καί Κορησός διευρύνεται πρός τή μεσόγεια πεδιάδα, άκριβώς πέρα άπό τό Ανατολικό Γυμνά­σιο (τό όποιο άποκαλοΰσε Όπισθολέπριο Γυμνάσιο). *Υποψια­ζόταν δτι ό ναός θά βρισκόταν σέ εύθεία γραμμή άπό τό σημείο αύτό, κάπου στήν κοιλάδα. Πράγματι, δέν έπεφτε πολύ έξω.

Ήταν κρίμα πού ό Γούντ, απομονωμένος στήν παράγκα πού στέγαζε τή διεύθυνση τών έργων τοΰ σιδηροδρόμου, δέν είχε δει τό βιβλίο τοΰ Φώλκενερ δταν άρχισε τή δική του έρευνα. Ή σύμπτωση τών χρονολογιών είναι δντως τόσο έντυπωσιακή, πού δέν μπορεΐ παρά νά αναρωτιέται κανείς μήπως τό ειχε ύπό- ψη του άλλά έπίτηδες διάλεξε νά σκάψει κάπου άλλοΰ. "Άν εί­ναι έτσι, ό ένθουσιασμός τοΰ έρασιτέχνη θά ειχε χρησιμοποιη­θεί πολύ έπωφελέστερα αν ειχε προηγηθεΐ ή κατάλληλη έπι- στημονική προετοιμασία γιά τή δουλειά. Άλλά οι έπίτροποι τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου δέν ήταν σέ θέση νά τό γνωρίζουν αύτό, ούτε άλλωστε καί ό Γ ούντ. Γ ιά πρώτη φορά βλέπει κα­νείς τόν ένθουσιώδη έρασιτέχνη νά ύστερεΐ. Άπό δώ καί πέρα ό έπαγγελματισμός θά κυριαρχήσει στήν αρχαιολογία, δπως καί σέ άλλες δραστηριότητες.

Όπως καί νά έχει τό πράγμα, ό Γ ούντ δηλώνει δτι 8οΦμπό- ρεσε νά έντοπίσει τήν Πύλη τής Μαγνησίας πού άναφέρεται άπό τόν Παυσανία. Ά ντί γ ι’ αύτό, κοίταξε τό έδαφος μέ τό μάτι τοΰ άρχιτέκτονα καί άποφάσισε δτι, άν ήταν ό Χερσί- φρων, θά έχτιζε τό ναό του σ’ ένα χαμηλό ύψίπεδο στά δυτικά τής πόλης, πού δέσποζε πάνω άπό τήν έπίπεδη έκταση πού

Page 345: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 343

ήταν στήν αρχαιότητα τό μεγάλο λιμάνι, πριν οί προσχώσεις τοΰ Καυστρου μεταφέρουν τήν άκτή άρκετά μίλια μέσα στή θάλασσα.

Τήν άνοιξη τοΰ 1863 ό Γούντ προσέλαβε πέντε έργάτες πρό­σφατα άπολυμένους άπό τά εργα τοΰ σιδηροδρόμου καί άρχισε τις άνασκαφές. Καθώς δέν τοΰ άρεσε ή ιδέα νά έγκαταλείψει τήν κατοικία του στή Σμύρνη γιά ενα δεύτερο σπίτι πλησιέστε- ρα στήν περιοχή, κάθε μέρα ταξίδευε άπό τή Σμύρνη στο Ά - γιασολούκ. Αύτό τό ταξίδι τών πενήντα τόσων μιλίων άρχιζε μέ μιάμιση ώρα πεζοπορία πρός τόν σιδηροδρομικό σταθμό.

Άπό έκεΐ έπαιρνε τό σιδηρόδρομο, πού κάλυπτε τήν άπόσταση μέχρι τό Άγιασολούκ σέ τρεισήμισι ώρες. Έφτανε δταν ή μέρα είχε γιά τά καλά προχωρήσει, καί άναγκάζονταν, ό ίδιος καί οί άντρες του, νά σκάβουν τήν ώρα τής πιο μεγάλης ζέστης γιά έξι ώρες, ώς τή στιγμή πού έπρεπε νά φύγει γιά τό ταξίδι τής έπιστροφής —άλλες πέντε ώρες. Τόν Ιούνιο οί έργάτες άρνή- θηκαν νά συνεχίσουν καί διέκοψε τις άνασκαφές μέχρι τόν Σ ε­πτέμβριο. Τότε άποφάσισε νά πάρει άδεια καί νοίκιασε ένα δωμάτιο στο Άγιασολούκ άπό τόν διευθυντή έμπορευμάτων τοΰ σιδηροδρόμου Σμύρνης-Άιδινίου. «Όλόκληρο τό φτωχό­σπιτο ήταν σέ τέτοια έρειπιώδη κατάσταση, πού δποτε διέσχι­ζα τό δωμάτιο έπαπειλεΐτο ή κατάρρευσή του.» (Πράγματι, γκρεμίστηκε λίγο μετά τήν άναχώρησή του.) Τουλάχιστον ό νοικοκύρης του, ένας Άρμένης άπό τή Σκάλα Νόβα (Νέα Έ ­φεσος, Κουσάντασι), δέν έμπαινε στον κόπο νά είσπράξει τό ένοίκιο.

Τώρα έπανέλαβε τις άνασκαφές, έξερευνώντας τό Μεγάλο Γυμνάσιο —τό όποιο ό Τσάντλερ ειχε έκλάβει γιά τό-ναό— καί μερικά άπό τά έργα στο λιμάνι. Βρήκε μερικές έπιγραφές, άλλά κανένα ίχνος τοΰ ναοΰ. Λές καί έσκαβε στήν τύχη, γιά νά διατηρήσει τό ήθικό του.

Στο τέλος αύτής τής άνασκαφικής περιόδου άποφάσισε νά κάνει αίτηση στο Βρετανικό Μουσείο γιά βοήθεια. Εύτυχώς,

Page 346: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

344 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό κλειδί του ταμείου τό κρατούσε τώρα ό Τσάρλς Νιουτον, ό άνασκαφέας τής Αλικαρνασσού. Έχοντας καί ό ίδιος πάθος μέ τήν περιπετειώδη αρχαιολογία, συμφώνησε στήν έπιχορήγηση μιας άκόμη περιόδου, μέ δυνατότητα ανανέωσης ανάλογα μέ τά άποτελέσματα. Ή ανακάλυψη ένός άκόμη Θαύματος τοΰ κό­σμου άπό πράκτορες τοΰ Βρετανικού Μουσείου θά ήταν όντως ένα επίτευγμα πού θά έκανε περήφανους τούς επιτρόπους. Ό Νιουτον γνώριζε έπίσης δτι τά προσόντα τοΰ Γούντ δέν ήταν τόσο ασήμαντα δσο φαίνονταν. Ή επιστημονική άνασκαφή βρισκόταν στά σπάργανα. Ή τύχη καί ή έπιμονή μπορούσαν άκόμη νά είναι εξίσου σημαντικές μέ τή μόρφωση* κι αν ή φρον­τίδα πού έπιδαψιλεύεται σέ κάθε κομματάκι γής σέ μιά σύγ­χρονη άνασκαφή ήταν άδιανόητη τότε, δέν θά μποροΰσε νά υ­πάρξει καλύτερη σύσταση γιά μιά άνασκαφή άπό τήν πείρα τοΰ μηχανικοΰ. Ένα μεγάλο μέρος τοΰ προβλήματος θά ήταν θέμα ύπολογισμών. Στήν πεδιάδα μέ τις βαθιές προσχώσεις, θά χρειαζόταν νά μετακινηθοΰν άναρίθμητοι τόνοι χωμάτων γιά νά άποκαλυφθοΰν τά στρώματα τοΰ 5ου αιώνα.

Ό Γούντ πήρε τήν έπιχορήγησή του. Ήδη δμως ειχε έπιστρέ- ψει στή δουλειά του, τοΰ αρχιτέκτονα στή Σμύρνη. Δέν μποροΰ­σε νά επισκέπτεται τήν άνασκαφή κάθε μέρα, άλλά προσέλαβε έναν έπόπτη γιά τούς σαράντα έργάτες του. Καθάρισαν τό Ω ­δείο, πού σέ μερικά σημεία βρισκόταν σέ βάθος 7 μέτρα κάτω άπό τό έδαφος. Ανακάλυψαν μερικές έπιγραφές, πού σήμερα θά τις θεωροΰσαν καλή ψαριά άλλά πού τότε φαινόταν ασήμαν­τη παρηγοριά μπροστά στο καταλυτικό πάθος γιά τήν εύρεση τοΰ ναοΰ. Ό Κύριος καί ή Κυρία Γούντ περνοΰσαν τά βράδια τους συναρμολογώντας, σάν νά ήταν πάζλ, τά κομμάτιο^τών επιγραφών πού είχαν βρεθεί. Ό Γούντ άρχισε νά άποκτα κά- ποια φήμη: διασημότητες άπό τή Βρετανία καί τήν Αμερική, άκόμη κι ό γραμματέας τοΰ Πασα, έπισκέφθηκαν τήν άνασκα­φή. Μιά μέρα, έξέλαβαν κατά λάθος τόν Γούντ γιά τόν Άγγλο πρόξενο* δυστυχώς, τό λάθος τό διέπραξε ένας έπίδοξος δολοφό­

Page 347: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 345

νος, καί ό Γούντ πέρασε άρκετόν καιρό χαροπαλεύοντας στο νοσοκομείο.

Τά χρόνια περνούσαν. Ή ύγεία του έξασθένιζε άπό τήν έντα­ση καί τήν άπογοήτευση, πού τις συνόδευε ή ένδημική έλονοσία τών βάλτων. Πρόσθετες προκαταβολές άπό τό Βρετανικό Μου­σείο του έδωσαν τή δυνατότητα νά άνασκάψει τό θέατρο τά έτη 1866-68. Τό καλοκαίρι τοΰ 1867 τό πέρασε στήν Αγγλία, γιά νά βελτιώσει τήν ύγεία του. Στις άρχές τοΰ 1868 τό πλοίο τοΰ Βασιλικοΰ Ναυτικοΰ «Τρομερός» μετέφερε τά εύρήματά του. Τό Μουσείο έβγαζε μιά χαρά τά έξοδά του άπό τόν άδάμαστο εξε­ρευνητή. Ό Γούντ μπορει νά ήθελε τό ναό του, άλλά τό Μου­σείο ήταν πιο εύχαριστημένο άπό τά έπιμέρους εύρήματα, πού μπορούσαν νά στολίσουν μιά ωραία έκθεση, παρά άπό όποια- δήποτε αύξηση τής τοπογραφικής γνώσης.

Τό έργο έκεΐ «είχε άναληφθεΐ», δπως είπε ό βουλευτής Ρό- μπερτ Λόου τό 1873, «άπό τούς Επιτρόπους τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου, οχι γιά νά έξακριβωθεΐ ή θέση ή ή μορφή τοΰ Ναοΰ, άντικείμενα άπολύτως πέραν τής άρμοδιότητος τών Επιτρό­πων, άλλά γιά χάρη δσων λειψάνων τής άρχαίας τέχνης βρίσκον­ταν ίσως θαμμένα μέσα στά έρείπια. Ή έξακρίβωση τής θέσης ήταν μιά άπλή σύμπτωση* ό κύριος άντικειμενικός σκοπός ήταν ή άπόκτηση δειγμάτων τής άρχαίας γλυπτικής καί άρχιτεκτο- νικής».9

Ό Γούντ συναντοΰσε δλο καί περισσότερες δυσκολίες νά βρί­σκει έργάτες. Ένας άπό τήν ομάδα δολοφονήθηκε, άλλά, μετά τή σύλληψη τριάντα συντρόφων του, δηλώθηκε πώς τό έγκλημα παρέμεινε άλυτο, καί τούς άφησαν πάλι έλεύθερους. Τόν Γούντ τόν ξανάπιασε πυρετός. Έγιναν κι άλλες άπόπειρες κατά τής ζωής του, αύτή τή φορά έκ προθέσεως. Οί ληστές άφθονοΰσαν. Τά τοιχώματα στις τρύπες πού έσκαβε κατέρρεαν. Οι γαιοκτή­μονες δυσφοροΰσαν πού τά μικρά τους χωράφια καταντούσαν άχρηστα γιά καλλιέργεια, καί οί άπαιτήσεις τους γιά άποζημί- ωση αύξάνονταν δλο καί περισσότερο. Κάποιος ζητούσε πενήν­

Page 348: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

346 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τα λίρες γιά νά δώσει τήν άδεια νά σκάψουν στο χωράφι του, άλλά ό Γούντ τον κατέβασε στις τρεις λίρες. Ποντίκια έφαγαν τις οικονομίες του.

Ξαφνικά δμως δλα τά βάσανα ξεχάστηκαν. Βρήκε μιά ενδει- ξη. Πρός τά τέλη τοΰ 1867, άποκαλύφθηκε στο θέατρο μιά σειρά άπό πλάκες μέ χαραγμένες πάνω τους άποφάσεις σχετι­κές μέ τά χρυσά καί αργυρά άγάλματα πού είχε προσφέρει στο ναό τής Άρτεμης ενας πλούσιος Ρωμαίος, ό Γάιος Βίβιος Σα- λουτάριος.10 Αύτή ή μακροσκελής επιγραφή οχι μόνο περιέγραφε τά άγάλματα καί τήν πομπή πού τά μετέφερε άπό τήν πόλη στο ναό, άλλά δήλωνε πολύ καθαρά δτι άφηνε τήν πόλη άπό τήν Πύλη τής Μαγνησίας. Ό Γούντ εφτασε στο σημείο δπου ειχε φτάσει καί ό Φώλκενερ, μέ μόνη τή σκέψη, πέντε χρόνια πρίν.

Όλη τήν άνασκαφική περίοδο τοΰ 1868 ό Γούντ έργάστηκε γιά τήν άποκάλυψη τοΰ δρόμου πού περνοΰσε άπό τήν Πύλη τής Μαγνησίας. ΓΎστερα άπό 42 περίπου μέτρα διχαζόταν: ή μία διακλάδωση όδηγοΰσε στή Μαγνησία, ένώ ή άλλη, κάνον­τας τό γύρο τοΰ λόφου, πρός τό σύγχρονο τουρκικό χωριό Σελ- τζούκ. Ό Γούντ άνέσκαψε καί τούς δύο δρόμους: ύστερα άπό 500 μέτρα βρήκε, στο δρόμο πού όδηγοΰσε στο Άγιασολούκ, λείψανα τής Στοάς πού ό Φιλόστρατος ελεγε δτι ειχε μήκος 192 μέτρα. Δέν βρήκε δμως ούτε ίχνος τοΰ ναοΰ. Ήταν Μάιος* ή άνασκαφική περίοδος είχε τελειώσει, τά χρήματά του είχαν εξαντληθεί καί γύρισε στήν Αγγλία.

Άλλά τό Βρετανικό Μουσείο ειχε άκόμη εμπιστοσύνη στήν ερευνά του. Τό έπόμενο φθινόπωρο έπέστρεψε μέ μιά νέα επι­χορήγηση. Άνταμείφθηκε μέ επιτυχία, διότι τόν Φεβρουάριο τοΰ 1869, άνάμεσα σέ πολυάριθμους τάφους, ανακάλυψε τά λείψανα τοΰ. τάφου τοΰ Άνδρόκλου, 800 μέτρα άπό τήν Πύλη τής Μαγνησίας. Αύτό ήταν μία έπιπλέον άπόδειξη δτι βρισκό­ταν στον σωστό δρόμο. Έσκαψε άλλα 180 μέτρα καί βρήκε τό δρόμο, πλάτους δεκατεσσάρων μέτρων, πού ξεκινοΰσε άπό τούς πρόποδες τοΰ βουνοΰ καί ειχε στά πλάγια του μαρμάρινες σαρ­

Page 349: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 347

κοφάγους. Δέν μπορούσε δμως νά σκάψει πιο πέρα, γιατί τό κριθάρι είχε ωριμάσει καί δέν είχε τήν οικονομική δυνατότητα νά αποζημιώσει τούς ιδιοκτήτες τής γής γιά χωράφια μέ σιτη­ρά. Έπέστρεψε στήν κατοικία του απαρηγόρητος κι αποφάσισε νά διακινδυνεύσει τά τελευταία του κεφάλαια σ’ εναν έλαιώνα πού του είχε τραβήξει τήν προσοχή. Άλλά τήν κρίσιμη αύτή στιγμή έξέπνευσε τό φιρμάνι του.

Έσπευσε στήν Κωνσταντινούπολη, δπου ειχε τήν τύχη νά κα­ταφέρει νά ανανεωθεί τό φιρμάνι γρήγορα. Οί έργάτες έπιασαν ξανά τις άξίνες τους κι αμέσως άποκάλυψαν εναν παχύ τοίχο άπό ογκώδεις πέτρινους δόμους. Τό ταξίδι δμως στήν Κωνσταν­τινούπολη ειχε έξαντλήσει τά κεφάλαιά του καί δέν διέθετε πλέ­ον χρήματα ούτε γιά μιας μέρας άνασκαφή. Έπεισε τό Μου­σείο νά του δώσει μία άκόμη έπιχορήγηση, πράγμα πού τό έκα­ναν μέ τήν προειδοποίηση δτι, άν κι αύτή τή φορά δέν έβρισκε τό ναό, δέν θά τοΰ έδιναν άλλα χρήματα.

Επιτέλους, ή έμπιστοσύνη τους άνταμείφθηκε, γιατί σ’ αύ- τόν τον τοίχο άποκαλύφθηκαν δύο μεγάλες έπιγραφές, πού δή­λωναν, στά λατινικά καί στά έλληνικά, δτι ό τοίχος αύτός ειχε χτιστεί τό έτος 6 π.Χ. άπό τον αύτοκράτορα Αύγουστο ώς περίβολος τοΰ ναοΰ τής Άρτεμης.11 Στο παρά πέντε ό Γούντ ανακάλυψε τή θέση τοΰ ναοΰ πού ύπήρξε τό θαΰμα τών αιώνων.

Όλόκληρη ή αποστολή έτίθετο πλέον σέ διαφορετική βάση. Τό φθινόπωρο τοΰ 1869, μετά άπό έξι χρόνια μόχθου μέ μόνη ώθηση τή δική του πίστη, ό Γούντ έπέστρεψε στο Άγιασολούκ έξουσιοδοτημένος άπό τό Μουσείο νά αγοράσει όλόκληρη τήν περιοχή καί νά τήν άνασκάψει πλήρως. Θά περνούσε τέσσερα άκόμη χρόνια στο έργο αύτό. Τά θεμέλια τοΰ ναοΰ βρίσκονταν σέ βάθος 6 μέτρων, καί κάτω άπό τον ύδροφόρο ορίζοντα τής πεδιάδας, πού ειχε άνέβει άπό τήν άρχαιότητα. Τό διαποτισμέ- νο άπό τό νερό έδαφος έκανε τό σκάψιμο έπικίνδυνο* μιά φορά, μάλιστα, ένα δρυγμα κατέρρευσε καί σκότωσε έναν έργάτη. Σεισμοί, ασταμάτητη βροχή, πυρετοί καί οί συνεχείς μηχανορ-

Page 350: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

348 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ραφίες τών ντόπιων, καθώς καί τά έγκλήματα τών έργατών, καθιστούσαν τό έργο φοβερό.

Ωστόσο δούλεψαν μέχρις δτου έφτασαν στο δάπεδο τοΰ ναοΰ πού ύπήρχε πριν άπό τόν άρχαϊκό ναό πού ειχε έπιχορηγήσει ό Κροΐσος. Βρήκαν ενα ψηφιδωτό δάπεδο, πού μεταφέρθηκε μέσα σέ ξύλινο πλαίσιο άπό εναν ειδικευμένο μαραγκό όνόματι Λόνγκ Ούίλσον* έξι ραβδωτούς σπονδύλους κιόνων μιά βάση κίονα (τώρα στο Βρετανικό Μουσείο), πού ό Γούντ θεώρησε δτι άνήκε στον άρχαϊκό ναό* κι ένα κιονόκρανο. Στά τέλη τοΰ 1870 είχαν μετακινήσει περίπου 3.000 κυβικά μέτρα χώμα. (Αύτός ό σωρός τών μπάζων άποτέλεσε πρόβλημα δταν έπανα- λήφθηκαν γιά λίγο οί άνασκαφές άπό τούς Άγγλους, τό 1904.)

Τόν Δεκέμβριο τοΰ 1870 έφτασε ό Ερρίκος Σλήμαν, άρτι άφιχθείς άπό τήν πρώτη του άνασκαφική περίοδο στήν Τροία (βλ. Κεφάλαιο ΙΑ'), καί ήταν «ενθουσιώδης στά συγχαρητήριά του». Τόν Ιανουάριο ήρθε τελικά καί ό Νιοΰτον: ήταν ή πρώτη έπίσκεψη κάποιου ύπαλλήλου τοΰ Μουσείου στον τόπο γιά τήν άνασκαφή τοΰ οποίου πλήρωνε έπί έξι χρόνια.

Ή έπόμενη περίοδος άρχισε στις 5 Σεπτεμβρίου 1871, ένώ ό τόπος ήταν πλημμυρισμένος άπό νερό. Σέ δέκα μέρες βρήκαν τμήμα τής ζωφόρου τών Αμαζόνων. Ή πλάκα ζύγιζε έντεκα τόνους κι ό δρόμος κατέρρευσε άπό τό βάρος της. Έφτασαν τά μέσα Νοεμβρίου γιά νά καταφέρουν νά τή μετακινήσουν στήν άκτή, ώστε νά φορτωθεί στο πλοίο. Σύντομα ήρθε στο φώς κι άλλη μιά βάση κίονα. Πολλά μικρότερα εύρήματα σίγουρα τά έκλεψαν.

Τήν άνοιξη τοΰ 1872 άνάμεσα στούς έπισκέπτες περιλαμβά­νονταν ό Δούκας καί ή Δούκισσα τοΰ Μεκλεμβούργου-ίρέριν, ό Πρίγκιπας Φρειδερίκος Κάρολος τής Πρωσίας καί ό ρωμαιο­καθολικός άρχιεπίσκοπος τής Σμύρνης. Ήδη εϊχαν καθαριστεί περίπου 34.000 κυβικά μέτρα, καί ό Γούντ έκανε αίτηση στούς έπιτρόπους γιά 6.000 λίρες —τεράστιο ποσό— ώστε νά καθα­ρίσει δλη τήν περιοχή. Εύτυχώς ό Υπουργός τών Οικονομικών

Page 351: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 349

ήταν κλασικός φιλόλογος, καί τό φθινόπωρο τά χρήματα βρί­σκονταν καθ’ οδόν. Τήν άνοιξη τοΰ 1873 στάλθηκαν μέ πλοίο άπό τό ’Αγιασολούκ στο Λονδίνο σχεδόν έξήντα τόνοι αρχαιο­λογικών λειψάνων.

Ή τελευταία περίοδος άρχισε τό φθινόπωρο τοΰ 1873, άφοΰ έξασφαλίστηκε νέο φιρμάνι. Αύτή τή φορά ό πρώτος εύγενής έπισκέπτης ήταν ή Πριγκίπισσα ντέ λά Τούρ ντ’ Ώβέρν, πού παρακάλεσε τόν Γούντ νά τής δώσει μερικά «ωραία κομματά­κια» άπό τό ναό ώς άναμνηστικά. Εύτυχώς ό Γ ούντ ήταν συνη­θισμένος σ’ αύτοΰ τοΰ είδους τις παρακλήσεις καί φύλαγε ενα σωρό άχρηστα θραύσματα γιά τό σκοπό αύτό. Κάτι πού δέν έδωσε ήταν ενα κυμάτιο μέ δύο αστραγάλους, πού άνάμεσά τους ύπήρχε μιά λεπτή ταινία άπό μολύβι πού δίπλωνε πάνω άπό μιά ταινία χρυσοΰ —ενας περίεργος άπόηχος τής μυστηρι­ώδους «χρυσής κλωστής» πού άναφέρεται άπό τόν Πλίνιο στο ναό τής Κυζίκου (βλ. σ. 61).

Στο σημείο αύτό κατέλαβε τόν Γούντ ή επιθυμία νά κατε­δαφίσει τό Μεγάλο Τζαμί, γιατί μερικές άπό τις πέτρες του έμοιαζαν νά προέρχονται άπό τό ναό. Αύτό δμως ξεπερνοΰσε τά δρια τής άνοχής τών Τούρκων, καί ό Διευθυντής στάθηκε φρουρός στήν είσοδο, μέ πιστόλι καί γιαταγάνι. Όταν εφτασε ό Νιοΰτον γιά τήν τακτική του έπίσκεψη, στις 2 Τανουαρίου, εϊδε δτι δέν έπρόκειτο νά επιτύχουν καί πολλά πράγματα άν έξακολουθοΰσαν νά σκάβουν καί συμβούλευσε τήν έγκατάλειψη τής άνασκαφής. Μετά άπό μιά μάταιη τελική έξερεύνηση μερι­κών άγωγών, ό Γ ούντ συμφώνησε: γιά τελευταία φορά μάζεψε τις βαλίτσες του καί άποχαιρέτησε τόν τόπο πού ύπήρξε ό πυ­ρήνας δλων του τών προσπαθειών γιά πάνω άπό δέκα χρόνια. Πούλησε τά κάρα του καί τά άλογά του σ’ εναν Βέλγο μηχανι­κό* έκανε τούς τελευταίους ύπολογισμούς του —είχαν άφαιρέ- σει περίπου 100.000 κυβικά μέτρα χώμα— καί μέ δάκρυα στά μάτια άπέλυσε τούς έργάτες του. Φύτεψε εύκαλύπτους στούς σωρούς τών χωμάτων καί, μαζί μέ τή γυναίκα του, πήρε μέ

Page 352: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

350 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σερνάμενα βήματα τό δρόμο γιά τή Σμύρνη. «Καί καθώς αφή­ναμε τον τόπο αργά κι απρόθυμα, κοιτάζαμε συχνά πίσω μας τό ομορφο τοπίο, πού μάς είχε τόσο γοητεύσει καί πού ύπήρξε τόσα χρόνια συνδεδεμένο μέ τούς κοινούς μας μόχθους».

Τό ύστερόγραφο στο έργο του Γούντ είναι σύντομο. Τό Βρετα­νικό Μουσείο έπιχορήγησε κι άλλες άνασκαφές ύπό τή διεύθυν­ση τοΰ Ντέιβιντ Τζώρτζ Χόγκαρθ τό 1904-5, οί όποιες ερεύ­νησαν τό αρχαϊκό στρώμα. Αντλίες δούλευαν συνεχώς γιά νά κρατήσουν τον τόπο ελεύθερο άπό τά νερά, άλλά ή άποστολή βρήκε λίγα πράγματα —καί τίποτε άπό τό βωμό, πού ήταν τό κύριο εύρημα πού άπέμενε.

Τό 1895 ό Κάρλ Χούμαν είχε άγοράσει τό γειτονικό οικό­πεδο γιά τήν Αύστρία* μιά άνασκαφική περίοδος τό 1897 άπο- κάλυψε λίγα πράγματα, άλλά μιά μεταγενέστερη αύστριακή ά- νασκαφή στήν Έφεσο (πού περιλάμβανε καί τή θέση πού ειχε άνασκάψει ό Γούντ, τήν οποία είχαν άγοράσει άπό τούς Ά γ ­γλους) ήταν περισσότερο έπιτυχής. Πολλά εύρήματα στεγάζον­ται σ’ ένα ειδικό μουσείο στή Βιέννη.

Άπό τό 1966 ό Φρίτς Άιχλερ, καί κατόπιν ό Άντον Μπάμ- μερ, έργάστηκαν πάλι στήν περιοχή τοΰ ναοΰ, καί τελικά πέτυ- χαν νά βροΰν τά λείψανα τοΰ μεγάλου βωμοΰ. Οί άναπαραστά- σεις τοΰ Μπάμμερ είναι πολύ διαφωτιστικές, άλλά ό ναός ό ί­διος ποτέ δέν θά ξαναστηθεΐ. Ό μοναδικός κίονας πού άποκα- ταστάθηκε ορθώνεται μέσα σέ μιά πράσινη λιμνούλα περιτριγυ­ρισμένη άπό λουλούδια, μοναχική ύπόμνηση τών 127 κιόνων πού ήταν κάποτε έκεΐ. Στήν κορυφή του εχει τή φωλιά της μιά οι­κογένεια πελαργών: αύτοί είναι πλέον οί μόνοι κάτοικοι <®ΰ οί­κου τής Μεγάλης Άρτέμιδος τής Εφέσου, πού ή λατρεία της, μαζί μέ τό ναό της, είναι θαμμένη γιά πάντα στο βάλτο. Ή

Έφεσία Άρτεμις κατοικεί τώρα στο Βρετανικό Μουσείο, πού τό μοιράζεται μέ άλλα λείψανα τής χλοερής Ιωνίας. Τό σπίτι τής άρχαίας θεάς τοΰ τοκετοΰ είναι σήμερα γεμάτο πελαργούς.

Page 353: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Έπί Πατρόκλω τέτατο κρατερή ύσμίνη (Ρ 543). Θνήσκων πολεμιστής άπό τό αέτωμα του ναοΰ της Αφαίας στήν Αίγινα.

Page 354: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ο Τσάρλς Νιουτον μέ τά λιοντάρια του στήν Αλικαρνασσό. Άπό τό εργο του 1Ανακαλύψεις στήν Αλικαρνασσό.

Απέναντι φΠάνω Αναπαράσταση άποψης

τοΰ Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού άπό τόν Φίσερ φόν Έρλαχ.

Κάτω Αναπαράσταση τοΰ Μαυσωλείου τής Άλικαρνασσοΰ

(© Βρετανικοΰ Μουσείου).

Page 355: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 356: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Λείψανα του γιγαντιαίου Απόλλωνα τής Δήλου τόν 17ο αιώνα.

«Ένας Ερμής μεταμφιεσμένος σέ Κάλιμπαν»: γελοιογραφία τής έποχής

γιά τόν Γ. Μ. φόν Βάγκνερ.

Page 357: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 358: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

·>η*(*+τΛμ>Ι»><ιί *Μ <*.±>~— 4--. .V *ν»-" * · ' <* * ίκ X·**

«Ι»**#* «ι^’ Ι £, ν ?»ι - ί« ΙτΙί"**ν<:αΙ**η{*; I α^ ιοΜ***} ψ γ » £>***

Λι»ίτ*·1**Ρ Λς. **»*·»*<«►<, '; ^ ρ» «-»<*» ρ«*^ίΛΝ»»ί(1Ιί^Ιπί*<-4»^ *)*<#>1**, **. < » ; ’ < 5 ^ * ^ $£β< <#η***ντΛ*/ί,

/ « Ι ’ \4

ϋ ϋ ϋ ΐϋ ΐ ί

Σχέδιο του Παρθενώνα τής Αθήνας άπό τόν Κυριάκό τόν Άγκωνίτη.

ΑπέναντιΠάνω Κύλικας του τύπου τής γλαύκας

άπό τό έργο τοΰ Σλήμαν Τρωικές άρχαιότητες. Φ

Κάτω ((Άδριανός καί Σαβίνα»(στήν πραγματικότητα ό Κέκρωψ

καί ή Πάνδροσος) άπό τό δυτικό άέτωμα τοΰ Παρθενώνα. Γύψινο πρόπλασμα

στον Παρθενώνα τοΰ Νάσβιλ στο Τεννεσσή, άπό σχέδιο τοΰ Ιάκωβου Καρραί.

Page 359: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 360: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Φανταστική άποψη του ναοΰ της ’Άρτεμης στην Έφεσο, εργο του Έντουαρντ Φώλκενερ.

Page 361: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι'

ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

Τον αίσιόν σου ερχομόν αυτός πανηγυρίζωνΚαί την ημέραν της λαμπράς πομπής σου είκονίζωνΚοιλάδας βάλλει καί βουνά εμπρός σου νά σκιρτώσι,Καί, ώ της γελοιότητος! διά νά σε ίδώσϊΤάς Ναϊάδας στά κλαδιά των δένδρων άνεβάζει,Καί τούς δελφίνας στά υγρά παράθυρά των κράζει.

Εις την Ελλάδα Βασιλεύς, ύπέρμαχος των φώτων, Των όπλων διαδέχεται τον θορυβώδη κρότον.

Ελάτε νά συστήσετε σοφάς Ακαδημίας,Τά ώτά του νά τέρφετε μ ’ άθώας άρμονίας!Καί συ, πρεσβύτα Κοραη, ώ λύχνε όστις σβήνεις Καί σβηνων λάμφεις ζωηράς εις την Ελλάδα χύνεις, Κι αν σε κρατούν άπό ημάς μακράν τά γηρατεΐα, Μακρόθεν χειραγώγει μας κι άνέγειρε Μουσεία!

Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σ ο τ τ ς ο ς ,Επιστολή πρός τον Βασιλέα της Ελλάδος ’Όθωνα, 1833

Το χιόνι άπό τή χθεσινή νύχτα κάλυπτε τις πλαγιές του 'Τμηττοΰ ώς κάτω* μέχρι τό βραδάκι εϊχε λιώσει, έκτος άπό τά ύψηλότερα μέρη, καί φυσοΰσε πάρα πολύ. ... Στις τέσσερις άποφάσισα νά πάω εναν πε­ρίπατο, καί πραγματικά ήταν πολύ όμορφα.

Ή ήμερομηνία ήταν 20 Φεβρουάριου 1842, καί έγραφε ενας Γερμανός κλασικός φιλόλογος, οχι πια νέος, όνόματι Βέλκερ (1784-1868). Αύτός καί ό Γερμανός αρχαιολόγος Λούντβιχ Ρός ήταν καλεσμένοι σε δείπνο στο βασιλικό ανάκτορο στις

Page 362: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

έπτά. Άπό τήν κατοικία τοΰ Βέλκερ, κοντά στους Άέρηδες, μέχρι τό νεόδμητο παλάτι ήταν ενας σύντομος περίπατος, άλλά τά σημάδια τής άνοικοδόμησης καί συνάμα τής κατεδάφισης ήταν ορατά σέ κάθε βήμα.

Ό Τσάντλερ, ή άκόμη κι έκεΐνοι οί περιηγητές πού είχαν δει τήν Αθήνα νά έρημώνεται στή διάρκεια τής Έλληνικής Επα­νάστασης, δέν θά άναγνώριζαν τήν πόλη. Ή έθνική ύπερηφάνεια τής νεοαπελευθερωμένης Ελλάδας είχε θέσει ώς άμεση προτε­ραιότητα τή δημιουργία τής άρμόζουσας πρωτεύουσας. Άκόμη καί πριν άποφασιστεΐ πώς πρωτεύουσα τοΰ κράτους θά ήταν ή Αθήνα, ή προσωρινή κυβέρνηση είχε προσλάβει τόν Σταμάτιο Κλεάνθη καί τόν Έντουαρντ Σάουμπερτ άπό τό Μπρέσλαου ώς άρχιτέκτονες τής νέας Αθήνας. Τό 1833, άφοΰ γιά μιά σύν­τομη περίοδο ύπήρξε Δημοκρατία, ή Ελλάδα εγινε Βασίλειο, μέ τήν άνάρρηση στο θρόνο τοΰ Όθωνα, γιοΰ τοΰ Λουδοβίκου Α' τής Βαυαρίας. Τό ύψηλό κόστος τοΰ σχεδίου τών Κλεάνθη καί Σάουμπερτ οδήγησε άναγκαστικά στήν έγκατάλειψή του, καί έκπονήθηκε ενα άναθεωρημένο σχέδιο άπό τόν Λέο φόν Κλέντσε (1784-1864), άρχιτέκτονα τοΰ Λουδοβίκου, πού τό εργο του στή Γλυπτοθήκη τοΰ Μονάχου ύπήρξε ούσιώδες γιά τήν εκθεση τών συλλογών τής Αίγινας.

Τό βασιλικό άνάκτορο πού θά εβλεπε μπροστά του ό Βέλκερ ήταν εργο τοΰ Κλέντσε: ενα καλόγουστο ροζ κουτί, στολισμένο μέ κλασικά άνθέμια. Ένα προηγούμενο σχέδιο τοΰ βασιλιά τής Βαυαρίας (νά χτιστεί τό παλάτι πάνω στήν Ακρόπολη) είχε όρθώς έγκαταλειφθεΐ, ένώ άκόμη ή Ακρόπολη καί ή τριγύρω περιοχή καθαρίζονταν άπό σπίτια πού παραήταν άθλια για νά είναι άνεκτά. Έπινοήθηκε ενα μεγαλόπνοο πολεοδομικό (Σχέδιο γιά τήν πόλη, μέ τήν Ακρόπολη στο νοτιότερο άκρο της καί τό άνάκτορο στο άνατολικότερο. Τό 1835-36 δημιουργήθηκαν οί οδοί Σταδίου, Άθηνάς, Έρμοΰ καί Αιόλου, καί μερικά μνημει­ώδη καί διακεκριμένα κτίρια. Τό πιο άξιόλογο δημιούργημα πού έ'χει διατηρηθεί άπό τήν περίοδο αύτή είναι τό Πανεπιστή­

352 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 363: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣ ΙΛ Ε ΙΟ 353

μιο, έργο του Χριστιανού Χάνσεν (1839). Ό Θεόφιλος Χάνσεν διατήρησε τον ίδιο ρυθμό στήν Ακαδημία (1859) καί στή Βι­βλιοθήκη (1887-91), καθώς καί ό Καυταντζόγλου στο Πολυ­τεχνείο (1862-80). Στή δεκαετία του 1840 φτιάχτηκαν διαδο­χικά ένα σχολείο, μια γεωργική σχολή, ενας βοτανικός κήπος, μια βιβλιοθήκη: τά πάντα, έκτος άπό μουσείο.

Όταν ό Ρός καί ό Βέλκερ έφτασαν στήν πύλη του παλατιού, τούς ύποδέχτηκε φιλικά ή ίδια ή βασίλισσα, «πού φορούσε ένα άπλούστατο άνοιχτόχρωμο μεταξωτό φόρεμα». Δέν ύπήρχαν άλλοι καλεσμένοι παρά τέσσερις κυρίες τής αύλής, δύο ύπασπι- στές καί ό τελετάρχης. Ό Βέλκερ έκμεταλλεύτηκε αύτή τήν άτμόσφαιρα οικειότητας γιά νά άναπτύξει έν έκτάσει στον βα­σιλιά τήν άνυπομονησία του νά άρχίσει άνασκαφές στο Θέατρο του Διονύσου, οί όποιες σίγουρα θά έφερναν στο φως στοιχεία πού θά διαφώτιζαν πολλά άπό όσα ήταν μέχρι τώρα σκοτεινά στήν ιστορία του άττικοΰ δράματος.

Ό βασιλιάς ύποσχέθηκε νά τό σκεφτεΐ* αλλά μόνο στις 6 Ιου­νίου, όταν ό Βέλκερ έτοιμαζόταν νά φύγει άπό τήν Αθήνα, δή­λωσε ό βασιλιάς ότι ήταν πρόθυμος νά έπιτρέψει μιά άνασκαφή διαρκείας τεσσάρων έβδομάδων. Εντούτοις, ό Βέλκερ έγραψε: «Καμιά αύλή δέν θά μπορούσε νά είναι πιο άξιαγάπητη ή πιο γενναιόδωρη».

Εκείνο τό βράδυ ήταν ή εξαίρεση. Συχνότερα ήταν τά μεγά­λα κοσμικά γεγονότα, όπως ό χορός του Πρώσου πρεσβευτή στις 6 ’Ιουνίου. "Ύστερα άπό έκεϊνο τό οικείο δείπνο με τον βασιλιά καί τή βασίλισσα, άποτελοΰσε κραυγαλέα άντίθεση κά­τι πού έμοιαζε με τό σκηνικό τής Βασιλικής Υψηλότητας του Τόμας Μάν, μεταφυτευμένο άπό τήν άλπική παραμυθένια χώρα του στή φλεγόμενη Αθήνα. Έδώ ύπήρχαν διακεκριμένες κυρίες Γάλλων καί Ρώσων διπλωματών* έδώ βρισκόταν ό Αύστριακός πρεσβευτής Πρόκες φόν Όστεν, συγγραφέας κι αύτός μιας κα­λής τοπογραφικής περιγραφής τών κλασικών ταξιδιών του. Ό Βέλκερ μίλησε γιά πολύ μαζί του.

Page 364: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

354 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Ό Βέλκερ δμως δέν χρειαζόταν νά κινηθεί στους πιο υψηλούς κύκλους γιά νά βρει εύχάριστη παρέα στήν Αθήνα τοΰ 1840. Ό Μάρτιν φδν Βάγκνερ έβρισκε τις συνθήκες στήν Ελλάδα φο­βερές καί τήν αβεβαιότητα τών προγευμάτων απελπιστική. Ό φίλος τοΰ Βίνκελμαν, ό Ρήντεζελ, καί ό μισέλληνας Μπαρτόλ- ντυ δέν ήταν καί τόσο αξιόλογες έξαιρέσεις στή σπάνι τών Γερ­μανών περιηγητών. Οί Γερμανοί ωστόσο ένιωθαν τώρα πολύ άνετα στήν Ελλάδα. Ό βασιλιάς δέν μιλούσε σχεδόν καθόλου έλληνικά, καί έκτος αύτοΰ ειχε φέρει μαζί του τήν αύλή του τούς συμβούλους του, άκόμη καί τούς ύπουργούς του. Ό Γκέοργκ Μπράντις, λόγου χάρη, ό έπιστημονικός του σύμβουλος, ειχε κα- ταφθάσει τον Μάρτιο τοΰ 1837 μέ δλη του τήν οικογένεια καί τό νοικοκυριό του, μαζί μέ τήν ύπηρέτρια καί τόν οικοδιδάσκα­λο, έναννεαρό φιλόλογο όνόματι ΕπίδΙ: ΟιΐΓΐίιΐδ (ό Έρνέστος Κούρτιος γιά τον όποιο θά μιλήσουμε ξανά).

Ό ίδιος ό Βέλκερ ειχε έξασφαλισμένη φιλοξενία άπό έναν πα­λαιό σπουδαστή, τόν σύμβουλο Κωνσταντίνο Σχινα. Άλλά αύ-

_ τή ή κίνηση στις φιλολογικές μελέτες, στις όποιες τό έργο τοΰ Βέλκερ κατείχε έξέχουσα θέση, καί ή οποία είχε αρχίσει μέ τόν Φ. Α. Βόλφ, είχε στείλει καί πολλούς άλλους Γερμανούς νά συν- ταιριάξουν τή γλωσσολογική καί φιλολογική γνώση τους μέ τις

<τοπογραφικές καί αρχαιολογικές ένδείξεις.Φυσικά, πολλή άπό τήν έργασία ύποδομής είχε ήδη γίνει. Ό

Βέλκερ πάλευε φιλότιμα μέ τούς πολυάριθμους τόμους τοΰ Λήκ καθώς έπιθεωροΰσε τήν Ακρόπολη* άλλά καί ό φίλος του, ό

: Λούντβιχ Ρός, είχε γράψει, καί.έγραφε άκόμη, πολύτιμες καί I λεπτομερείς περιγραφές τής Πελοποννήσου καί τών νησιών. Ό , Οΰλρικς έπίσης, τόν όποιο έβλεπε πολύ συχνά, καθώς Μι ό I Φρειδερίκος Θείρσιος (Γπβάποΐι ΉπΘΓδοΗ) είχαν κάνει πολλά

ι γιά νά φωτίσουν τήν τοπογραφία τών Δελφών.Ό Βέλκερ δμως δέν συνεισέφερε συχνά στις μικρολεπτομέ-

ρειες τής άρχαιολογικής προσπάθειας. Συνήθως φαινόταν ικα­νοποιημένος μέ τό νά βρίσκεται άπλώς σ* έναν φημισμένο άρ-

Page 365: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 355

χαΐο τόπο: έκρινε μέ τό μάτι του φιλολόγου μάλλον παρά του αρχαιολόγου.

Όταν άπομακρύνθηκε άπό τήν Αθήνα, βρήκε έναν κόσμο πού δέν είχε άλλάξει σχεδόν καθόλου άπό τήν προεπαναστατική έ- ποχή, στήν ούσία ούτε κάν άπό τον καιρό του Ούέλερ. Ό συντη­ρητισμός τής Πελοποννήσου καί ή έλλειψη ενδιαφέροντος γιά βελτιώσεις στή γεωργία έπιβεβαίωναν πώς οι συνθήκες στή χώ­ρα, αν καί είχε απελευθερωθεί, ήταν άκόμη δύσκολες. Παρά τό κουτσό του πόδι, τή διάρροια καί τις άυπνίες του, ό Βέλκερ κα­ταγοητεύτηκε άπό τις Μυκήνες, δπου «οι Πελοπίδες ξεπετά- χτηκαν» μπροστά στά μάτια του, αν καί βρήκε τήν Πύλη των Λεόντων βαριά καί αφύσικη. Τό Ήραΐο του Άργους ήταν συ­ναρπαστικό, ή Σπάρτη άπογοητευτική. Μιά έπτάωρη πορεία μέ άλογο πάνω στον Ταΰγετο έκλεισε μέ μιά νύχτα μέ «ψύλ­λους καί τοπογραφικά όνειρα». Ό δρόμος γιά τή Στύγα ήταν άδιάβατος τον Απρίλιο. Στή Λέρνα δέν κατάφερε νά βρει ένα μνημείο πού άνέφερε ό Ρός. Τά πράγματα έγιναν πιο εύχάρι- στα στο "Αργος, δπου τον φιλοξένησε ένας "Αγγλος, ό κ. Μέι- τζορ, ό όποιος του έδειξε καί τή συλλογή του άπό μισό έκα- τομμύριο μεταξοσκώληκες. Γενικά δμως χάρηκε πού γύρισε στήν Αθήνα ύστερα άπό έξι βδομάδες ταξίδι.

Στήν Αθήνα ό Βέλκερ δέν είχε έλλειψη άπό συντρόφους. Τό­σο έντονη ήταν ή κοσμική του ζωή ώστε, κατά τήν πρώτη του διαμονή, έμεινε σαράντα οκτώ μέρες, καί άναχωρώντας άπό έ­ναν άπό αύτούς τούς λαμπρούς άλλά εύχάριστους χορούς ορκί­στηκε δτι δέν θά έφευγε ποτέ άπό τήν Αθήνα. Ό Αύστριακός πρόξενος Γκρόπιους, μολονότι ήλικιωμένος πιά, παρέμενε τό κύριο στήριγμα τής γερμανικής κοινωνίας στήν ’Αθήνα. Αιγότε- ρο δημοφιλής στούς Έλληνες πρέπει νά ήταν ό Φαλμεράιερ, πού έγινε διαβόητος έπειδή πίστευε δτι οι σύγχρονοι Έλληνες ήταν καθ’ ολοκληρίαν σλαβικής καταγωγής καί στις φλέβες τους δέν έρεε καθόλου έλληνικό αίμα.

Πιθανότατα περισσότερο άπό δλους έβλεπε τον Λούντβιχ

Page 366: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

356 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Ρός (1806-1859). Ή σταδιοδρομία τοΰ Ρός ειχε έξελιχθεΐ πα­ράλληλα μέ τή δημιουργία τοΰ γερμανικοΰ βασιλείου στήν Ε λ­λάδα καί τό εργο του ύπήρξε ούσιώδες γιά τή φροντίδα τών άρχαιοτήτων πού έπιδείκνυε τό νέο βασίλειο. Έχοντας μαθη­τεύσει σ’ ενα σύστημα κλασικής έκπαίδευσης άκόμη πιο άπαι- τητικό ίσως άπό τό σύστημα τής Αγγλίας, οί Γερμανοί δέν μποροΰσαν νά κοιτάζουν τήν Ελλάδα χωρίς νά βλέπουν άρ- χαίους Έλληνες. Ή κλασική παιδεία έπρεπε νά εϊναι ό άξονας τής άναγεννημένης Ελλάδας, οχι ή Βυζαντινή Αύτοκρατορία, ούτε ή εκπατρισμένη φαναριώτικη διανόηση. Ό Ρός ήταν ό ιδεώδης άνθρωπος γιά τό εργο αύτό.

Ειχε γεννηθεί στο ’Άλτεκοππελ τοΰ Χόλσται'ν, τόν Ιούλιο τοΰ 1806, ειχε πάει σχολείο καί πανεπιστήμιο στο Κίελο, κι έπειτα πήγε γιά μεταπτυχιακές σπουδές στήν Κοπεγχάγη. Ε ­κεί είδε γιά πρώτη φορά αίθουσα τέχνης. Τήν εποχή έκείνη ή κυβέρνηση τής Δανίας πρόσφερε μιά τακτική ταξιδιωτική χο­ρηγία γιά σπουδαστές άπό τό Σλέσβιχ-Χόλσταϊν. Ό Ρός τήν κέρδισε καί άποφάσισε νά τή χρησιμοποιήσει γιά νά έπισκεφθεΐ τήν Ελλάδα.

Έφτασε στήν 'Ύδρα τήν ήμέρα τών γενεθλίων του, στις 22 Ιουλίου 1832. Ό ένθουσιασμός του πού πάτησε γιά πρώτη φο­ρά τό πόδι του στά «ιερά χώματα» τής Ελλάδας μετριάστηκε κάπως άπό τό περιβάλλον στο όποιο άποβιβάστηκε: ενα βάλ­το άπό σκουπίδια, ψόφια ψάρια καί σάπια λαχανικά, άνάμεσα στά όποια τά γουρούνια έσκαβαν μέ τό ρύγχος τους γρυλίζοντας κι έπαιζαν γυμνά παιδιά. Ό Καποδίστριας ειχε δολοφονηθεί πριν άπό δέκα μήνες, καί ή Προσωρινή Κυβέρνηση έκανε δ,τι μποροΰσε γιά νά άποφύγει έναν έμφύλιο πόλεμο. Ό ΒΡς εί­χε διαλέξει τήν κατάλληλη στιγμή, γιατί, δύο βδομάδες μετά τήν άφιξή του, στις 8 Αύγούστου, ή Συνέλευση τοΰ Ναυπλίου ψήφισε τήν άνάδειξη τοΰ Όθωνα ώς βασιλια τής Ελλάδας. Τό γεγονός δέν ήταν άναπάντεχο, καί ό Ρός ειχε φτάσει μέ μιά λιθογραφία τοΰ Όθωνα στις άποσκευές του, ή οποία πήρε τή

Page 367: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

θέση της, δπως άρμοζε, στο Κυβερνείο τοΰ Ναυπλίου. Ό Ρδς είχε κάνει καλή αρχή.

Ό Ρός έμεινε στήν Αθήνα σ’ ένα σπίτι στή βόρεια πλαγιά τής Ακρόπολης, πού τό μοιραζόταν μέ δύο άλλους Γερμανούς άρχιτέκτονες καί τόν Έλληνα άρχιτέκτονα Κλεάνθη. (Αργότε­ρα έγινε τό πρώτο Πανεπιστήμιο τής Αθήνας.) Ένας άπό τούς Γερμανούς, ό Λύντερς, δταν άρχισε ή βαρυχειμωνιά, προ- κάλεσε αίσθηση κατασκευάζοντας άπό μερικά κομμάτια μέταλ­λο τήν πρώτη σόμπα πού εϊχαν δει ποτέ στήν Αθήνα.

Ό Ρός γνώριζε μερικούς άπό τούς ξένους κατοίκους, καί τόν καλοΰσαν τακτικά σέ δείπνο στο σπίτι τοΰ Ίταλου φιλέλληνα Καζάλις. Σύντομα γνώρισε τόν άρχιτέκτονα καί πρύτανη τών Γερμανών φιλελλήνων Φρειδερίκο Θείρσιο, τόν Αύστριακό πρό­ξενο Γκρόπιους, τόν παλιό μαθητή τοΰ Βέλκερ Σχινα (τόν πρώτο πρύτανη τοΰ Πανεπιστημίου, πού άργότερα θά γινόταν πρεσβευτής στο Μόναχο)* συνάντησε τόν Λαμαρτίνο, δταν πέ­ρασε άπό τό Ναύπλιο στις 17 Αύγούστου* καί ταξίδεψε στήν Αθήνα μέ τόν καθηγητή Μπλάκ, πού ειχε παντρευτεί τήν «Κό­ρη τών Αθηνών» τοΰ Βύρωνα. Έτσι, συνάντησε τόν σύζυγο τής άδελφής της, τόν Κυριάκο Πιττάκη, πού είχε τις εύρύτερες άρχαιολογικές γνώσεις άπό κάθε άλλον έν ζωή Έλληνα.

Τήν εποχή αύτή οργάνωσε, μαζί μέ τόν καθηγητή τοΰ Καίμ- πριτζ Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ καί τόν λεπτεπίλεπτο ποιητή καί φίλο του Ρίτσαρντ Μόνκτον Μίλνς, μιά περιοδεία στήν Αττική. Μαζί τους πήγαν καί μερικοί Άγγλοι φίλοι τοΰ Μίλνς. Ό Ρός πρέπει νά έβρισκε εύχάριστη τή συντροφιά τοΰ προσε­κτικού Ούέρτζουερθ. «Ό Ούέρτζουερθ δέν θεωρεί ποτέ δτι έχει χορτάσει νά καταβροχθίζει μέ τά μάτια όποιαδήποτε άρχαιότη- τα, καί άγαπά έναν παλιό τοίχο μέ πάθος πιο φλογερό άπό αύτό πού κατατρώει τις Ιταλίδες ήρωίδες τοΰ Ρίο γιά τούς έραστές πού δέν εϊχαν δει ποτέ τους» (Μίλνς). Ή έκδρομή δέν ήταν όλότελα εύχάριστη, παρά τή συνάντησή τους στον Εΰριπο μέ κάποιους Έλληνες πού εκδήλωναν τή ζωηρή άνυπομονησία

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣ ΙΛ Ε ΙΟ 357

Page 368: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

358 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

τους γιά τον όσονούπω αναμενόμενο νέο βασιλιά* γιατί στο τα­ξίδι αύτό ό Ούέρτζουερθ έφαγε μιά μαχαιριά στο λαιμό άπό λη­στές καί κινδύνεψε γιά κάμποσον καιρό. Συνήλθε όμως, καί δη­μοσίευσε μιά χρήσιμη περιγραφή τής άττικής τοπογραφίας.

Τον Φεβρουάριο του 1833 εφτασε ό βασιλιάς, έν μέσω μεγά­λης άγαλλιάσεως. Μόλις έκανε τή θριαμβευτική του είσοδο στο Ναύπλιο, όδηγήθηκε στο παλιό τζαμί τής Παρασκευής, πού γιά τό σκοπό αύτό ειχε μετατραπεϊ σέ αίθουσα εορτασμού. Τό άνώφλιο τής κεντρικής θύρας άποτελοΰνταν άπό μιά κολόνα παρμένη άπό τον Θησαυρό του Άτρέα στις Μυκήνες. Καθώς ό

Όθων πέρασε κάτω άπό αύτό, οι Γερμανοί πίστευαν δτι πήρε στά χέρια του τήν κληρονομιά του Άγαμέμνονα, του γιου του Άτρέα. Ά ν αύτή ή μοναδική κολόνα μπορούσε νά μιλήσει, γιά πόσες χιλιάδες χρόνια ιστορίας δέν θά είχε νά πει!

Τον Μάιο ή θέση τής νέας πρωτεύουσας δέν ειχε ακόμη ά- ποφασιστεΐ, άλλά ό βασιλιάς έπισκέφθηκε τήν Αθήνα γιά νά έκτιμήσει τις δυνατότητές της. Ό Ρός, μαζί μέ τον Φόρχάμ- μερ καί τον Λασσώ, ξενάγησαν τή βασιλική συντροφιά στις αρ­χαιότητες. Στο σημείο αύτό ή περιοδεία του Ρός φαινόταν νά έχει φτάσει σέ μιά ταιριαστή κατακλείδα. Ήταν έτοιμος νά φύγει δταν, τον Αύγουστο του 1833, του προσφέρθηκε ή θέση

^ του ύποεφόρου άρχαιοτήτων (υηΐβΓοοηδβΓναΙοι*). Δέχτηκε χω­ρίς δισταγμό, κι άμέσως βυθίστηκε στις μηχανορραφίες καί τις άντιζηλίες τής αύλής. Τον έπόμενο χρόνο δούλεψε μαζί μέ τον Κλέντσε γιά τό πολεοδομικό σχέδιο τής Αθήνας, καί ή οικοδό­μηση του βασιλικού άνακτόρου προχώρησε γρήγορα. Ή πόλη άναπτυσσόταν μέ τέτοια ταχύτητα, ώστε σέ λιγότερο άπό ένα χρόνο οί κατασκευαστές μπορούσαν νά έχουν κέρδη ε(κ<φί μέ τριάντα τοΐς έκατό άπό τις δουλειές τους. Τον Αύγουστο του 1834 ό βασιλιάς μπήκε στήν Αθήνα: εγινε λειτουργία στο Θη­σείο καί ό βασιλιάς κατευθύνθηκε στο παλάτι. Αύτή ήταν καί ή τελευταία φορά πού τό Θησείο χρησιμοποιήθηκε ως χριστιανι­κή εκκλησία* τήν έπόμενη άνοιξη μετατράπηκε σέ μουσείο.

Page 369: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ Ρ Μ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 359

Τόν Αύγουστο τοΰ 1834 άρχισε ή άνασκαφή καί ή άποκατά- σταση τής Ακρόπολης, ύπό τή διεύθυνση τοΰ Ρός, πού τώρα είχε γίνει άρχιέφορος (ΟββΓοοηδβΓναΙοι·). "Ύστερα άπό κάποιες διαφωνίες μέ τούς στρατιωτικούς, πού είχαν συνηθίσει νά χρη­σιμοποιούν τό τζαμί στον Παρθενώνα γιά φρουραρχείο, ό Ρός άπέκτησε τόν πλήρη ελεγχο τοΰ μεγάλου βράχου. Έδώ, μετά τή δουλειά τής ήμέρας, μποροΰσε νά σκαρφαλώνει μέ κάποιον επισκέπτη συνάδελφο στο δυτικό άέτωμα τοΰ Παρθενώνα καί νά θαυμάζει τήν άπαράμιλλη θέα ώς μόνος ιδιοκτήτης:

Ήταν ενα ζεστό καί έκνευριστικό καλοκαίρι, ή ατμόσφαιρα κατα- θλιπτική καί βαριά* μόνο οί πρωινές καί βραδινές ώρες στήν Ακρό­πολη εφερναν κάποια ανακούφιση ... δταν πέρναγε ό καύσωνας τής ή­μέρας, συνηθίζαμε κατά τό ήλιοβασίλεμα νά σκαρφαλώνουμε στις ε­πάλξεις τοΰ Παρθενώνα, νά καθόμαστε στο δυτικό άέτωμα καί νά αφήνουμε τή ματιά μας καί τις σκέψεις μας νά πλανιοΰνται στο πανό­ραμα πού απλωνόταν μίλια καί περιλάμβανε, άπό τήν Τροιζήνα καί τήν Αίγινα μέχρι τήν Κόρινθο, τά Μέγαρα καί τόν Μαραθώνα, πολ­λές άπό τις πιο διάσημες τοποθεσίες τής Ελλάδας. Ό ύπηρέτης μου εφερνε μιά κούπα καφέ καί πίπες, καί περνούσαμε εύχάριστα τήν ώρα μας έδώ μέχρι τό σούρουπο.

Τό πρώτο εργο μέ τό όποιο καταπιάστηκε ό Ρός μαζί μέ ογδόντα έργάτες ήταν ή καταστροφή τών βυζαντινών, φραγκι­κών καί τουρκικών οχυρώσεων. Ή εργασία αύτή, πού άρχισε στις 4 Ίανουαρίου 1835, άπελευθέρωσε δλους τούς δόμους τοΰ ναοΰ τής ’Απτέρου Νίκης, πού άνοικοδομήθηκε τάχιστα στήν άρχική του θέση, στο νοτιοδυτικό άκρο τής Ακρόπολης. Τόσο πολύ οικοδομικό ύλικό προέκυψε, πού, μολονότι ό Ρός ξόδεψε50.000 δραχμές στις άνασκαφές, μπόρεσε νά πάρει πίσω τό σαράντα τοΐς εκατό άπό τά χρήματα αύτά πουλώντας τις πέ­τρες σέ έργολάβους οικοδομών.

Στις έργασίες αύτές τό δεξί χέρι τοΰ Ρός ήταν ό Λέο φόν Κλέντσε, ό άρχιτέκτονας τοΰ Λουδοβίκου Α', πού ήδη άπό τό 1816 είχε άρχίσει νά μεταμορφώνει τό Μόναχο σέ νεοκλασική

Page 370: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

360 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

πόλη. Ειχε σχεδιάσει πλήθος κτίρια σέ έλληνικό ρυθμό, άνά- μεσά τους καί τή Βαλχάλλα κοντά στο Ρέγκενσμπουργκ (άρ­χισε τό 1827), ώστε νά είναι φυσική ή έκλογή του ώς επί­σημου άρχιτέκτονα στο βασίλειο τοΰ Όθωνα. Τό εργο του δέν περιοριζόταν καθόλου στις πέτρες τής Αθήνας: δπως πολ­λοί Γερμανοί πού ταξίδευαν τήν έποχή αύτή, σχεδίαζε πραγ­ματικές καί φανταστικές ή άποκαταστημένες απόψεις τής

Ελλάδας (μιά άποψη τής πόλης τής άρχαίας Ζακύνθου είναι τελείως φανταστική). Μετά τήν έπιστροφή του, έχτισε κι άλ­λα σημαντικά κτίρια στο κέντρο τοΰ Μονάχου, άκόμη πιο ελλη­νικά άπό πρίν, άν ήταν δυνατόν: τό Πάνθεον ( Κ ι ιΗ η ΐθ δ Ι ια Ι ΐΘ ) , τά Προπύλαια καί τόν Μονόπτερο τοΰ Νύμφενμπουργκ. Έχτισε έπίσης καί στήν Αθήνα —κατά κύριο λόγο τήν έκκλησία τοΰ

Αγίου Διονυσίου (τών Καθολικών) καί, φυσικά, τό βασιλικό ά­νάκτορο.

Τό έργο του στήν Ακρόπολη δμως ήταν ζωτικό.1 Ό Παρθε­νώνας άποκαταστάθηκε δσο ήταν δυνατόν, άρχίζοντας άπό τήν άναστήλωση δλων τών κιόνων στή βόρεια πλευρά, διότι ήταν ή πλευρά ή ορατή άπό τήν πόλη καί συνεπώς ήταν σημαντικό νά δημιουργηθεΐ μιά γραφική έντύπωση.

Οι άνοικοδομήσεις του ήταν φημισμένες γιά τήν άκρίβειά τους καί άπό αύτές άπεκόμισε άκαδημαϊκές τιμές σ’ όλες τις πόλεις τής Εύρώπης: Λιψία, Λονδίνο, Μιλάνο, Μαδρίτη, Πα­ρίσι. Έπέστρεψε στο Μόναχο διάσημος.

Οί ύπεροπτικοί τρόποι τοΰ Ρός σέ δ,τι είχε σχέση μέ τις άρχαιότητές του δέν τόν έκαναν καί πολύ δημοφιλή. Τήν άνοιξη τοΰ 1835 ένας άγγλικός στόλος άγκυροβόλησε στον Πειραιά. Σμήνη άπό νεαρότατους δοκίμους συνέρρευσαν στήν Ακρόπο­λη, σκαρφάλωσαν πάνω στον Παρθενώνα καί στά άλλα ερείπια, άναποδογύρισαν πέτρες, χώθηκαν στά θεμέλια σκαλίζοντας τά όνόματά τους. Στο τέλος, ό Ρός διέταξε καί τούς έκλεισαν τις πύλες στά μοΰτρα, οπότε, δπως χαριτωμένα άφηγεΐται, μα­ζεύονταν άπέξω καί τοΰ φώναζαν βρισιές, πού ή συχνότερή τους

Page 371: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ήταν «δοπ ο£ α Λνίΐοΐι» [«γιε μάγισσας»]. (Μάλλον δέν τό ’πιασε καί πολύ σωστά.)*

Άλλα ό Ρός δέν περνούσε δλο τον καιρό του στήν Αθήνα. Αρκετοί τόμοι, πού προφανώς προορίζονταν γιά λαϊκή κατανά­λωση παρά τή μεγάλη έκτασή τους καί τά βαριά γοτθικά τυ­πογραφικά στοιχεία τους, αφηγούνται τά ταξίδια του στά νησιά του Αιγαίου και σέ διάφορα μέρη τής κυρίως Ελλάδας —στή δεύτερη περίπτωση ήταν ό αρχαιολόγος τής βασιλικής συντρο­φιάς. Στήν πρώτη έκδρομή, τον Σεπτέμβριο του 1834, στήν Οίτη, μέσω Βοιωτίας καί Φωκίδας, συμμετείχαν, έκτος άπό τον βασιλιά, οι συνταγματάρχες Τζαβέλλας καί Βάσσος, ό συν­ταγματάρχης Μπράντ, ό Μακρυγιάννης καί ό Μαμούρης, ό τε­λετάρχης τής αύλής, ό γιατρός τής αύλής καί ό γραμματέας του ύπουργικοΰ συμβουλίου, δύο Έλληνες αξιωματικοί .τής επιμε­λητείας, ό ύπολοχαγός Βαρόνος Βύρτσμπουργκ καί ό ίδιος ό Ρός. Ή ταπεινή αύτή παρέα διέσχιζε τό άνυδρο φθινοπωρινό τοπίο, ακολουθούμενη παντού, μας λέει ό Ρός, άπό στρατιές χωρικών πού προσπαθούσαν χωρίς λόγια νά έκφράσουν τήν αγά­πη τους γιά τον βασιλιά τους. Στή Θήβα, ενας άπό τούς έπι- κίνδυνους ληστές αδελφούς Χονδρογιάννη ήρθε καί γονάτισε μπροστά του σέ μιά έπίδειξη νομιμοφροσύνης. Ό Ρός εβλεπε τον Όθωνα σάν τούς μαγικούς πρίγκιπες τών παραμυθιών τών Αδελφών Γκρίμ, πού ήταν τότε πιά πολύ διαδεδομένα στή Γερμανία.

Ό βασιλιάς ένδιαφερόταν γιά τις άρχαιότητες καί έπέμενε νά βλέπει τά πάντα, άκόμη καί νά σκαρφαλώσει στο Κωρύκειον άντρον, πάνω άπό τούς Δελφούς, κατόρθωμα στο όποιο οι συν­ταγματάρχες δέν ήταν πρόθυμοι νά τον συναγωνιστούν. Ό Ρός πρέπει νά ήταν συνεχώς απασχολημένος στο νά ικανοποιεί τήν πνευματική πείνα του βασιλια του, δπως προέβλεπε ή θέση του.

Τό 1836 ή φήμη του Ρός είχε άμαυρωθεΐ, κυρίως έξαιτίας

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ 361

* [Έπρόκειτο προφανώς για τή συνηθισμένη βρισιά «δοη ο£ ά ΜΐοΗ».]

Page 372: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

362 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

τής αύξανόμενης έχθρότητας τών Ελλήνων πρός τήν «ξενο­κρατία», άλλά καί άπό τις άσύστατες αιτιάσεις δτι ειχε χαρίσει άρχαιότητες (πού ήταν μέ νόμο δεσμευμένες στήν Ελλάδα) στον Πρίγκιπα Πύκλερ-Μούσκαου κατά τήν έπίσκεψή του τό1836. Τότε ό 'Τπουργός Παιδείας άνάγγειλε δτι εφεξής άπα- γορευόταν στον Ρός νά δημοσιεύει στο έξωτερικό τις άρχαιο- λογικές του άνακαλύψεις: δλα τά έλληνικά έργα τέχνης ήταν ιδιοκτησία τοΰ 'Τπουργείου, καί οί άναφορές του θά γίνονταν μόνο στον ' Υπουργό. Ή άχίλλειος πτέρνα τοΰ Ρός ήταν δτι δημοσίευε τό εργο του στά λατινικά, γλώσσα πού κανένας Έ λ­ληνας δέν τήν καταλάβαινε. 'Τπ’ αύτές τις άνυπόφορες συνθή­κες ύπέβαλε τήν παραίτησή του. Έγινε δεκτή.

Ό Ρός έγραψε στον βασιλιά, πού ήταν στο έξωτερικό γιά τό γάμο του. Όταν έπέστρεψε ό Όθων, τόν Φεβρουάριο τοΰ1837, ό Ρός έμαθε δτι οί λόγιοι στή Γερμανία είχαν άναλάβει έκστρατεία γιά τήν άποκατάστασή του. Αντί γ ι’ αύτό δμως τοΰ προσφέρθηκε μιά θέση καθηγητή τής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Αθήνας, τό όποιο μόλις ειχε ιδρυθεί. Αύτή τή θέση τήν κράτησε γιά έξι χρόνια, ώσότου νέες άναταραχές κατά τών ξένων τό 1843 τόν άνάγκασαν νά φύγει γιά πάντα άπό τή χώρα.

Άφου ταξίδεψε κάμποσον καιρό στή* νότια Τουρκία, γύρισε* στή Γερμανία, δπου δμως βρέθηκε άποκομμένος άπό τά τελευ­ταία ρεύματα τής έπιστήμης. (Άκόμη καί ό Βέλκερ ειχε βρει δύσκολη τή συζήτηση μαζί του.) Ή έκ φύσεως συντηρητική καί δηκτική ιδιοσυγκρασία του βρήκε διέξοδο άφενός σέ ζωηρές φιλονικίες μέ άλλους λογίους καί άφετέρου σέ μιά σειρά παρά­δοξων άρθρων στήν ’Άλγκεμαϊνε Τσάιτουνγκ, πού τόν άπΛχό- λησαν μέχρις δτου έμεινε άνάπηρος έξαιτίας τής κακής του ύ- γείας, τό 1849. (Πέθανε τό 1859.) Τά άρθρα αύτά πρέπει νά φαίνονταν έξαιρετικά περίεργα στά μέλη τοΰ γερμανικοΰ έθνους, πού ήταν άκόμη διαμελισμένο κι άναζητοΰσε τήν ταυτότητά του. Ό Ρός είχε προχωρήσει πέρα άπό τό Βασίλειο τής Έλλά-

Page 373: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 363

δας καί είχε έξερευνήσει τή μισοερημωμένη νότια ακτή τής Μικρας ’Ασίας. ""Αν οί Γερμανοί μπορούσαν νά ιδρύσουν έστία στήν Αθήνα, ύποστήριζε, γιατί δχι καί στή Αυκία, τήν Καρία καί τήν Ιωνία; Ή έρήμωσή τους ήταν απελπιστική, οί κάτοι­κοι άδιάφοροι. Σίγουρα ένα πρόγραμμα συστηματικής μετανά­στευσης άπό τή Γερμανία θά έφερνε νέα εύημερία στήν περιοχή καί θά άνοιγε τις πύλες της στο διεθνές έμπόριο. Ταυτόχρονα, θά προσέδιδε άσφαλώς τιμή καί μιά αίσθηση κοινού σκοπού στο έθνος πού θά έκανε τον άποικισμό, ενώ θά άποτελουσε καί άπάντηση στή διηνεκή τους επιθυμία γιά ζωτικό χώρο (ί,β βπδ- ταιιιη). Ά ν οί έκδοτες τής άντίπαλης έφημερίδας, τής Ράινισε Μπεομπάχτερ, θεωρούσαν τις ιδέες του τρελές, ήταν μόνο έ- πειδή εύνοοΰσαν τις γερμανικές άποικίες στον Νέο Κόσμο, στή Ρωσία ή στις Όλλανδικές Ανατολικές Ινδίες. Οί πρώτες κινή­σεις γιά τή γερμανική ένοποίηση, τό 1848, ένίσχυσαν τήν από­φαση του Ρός. Ή γερμανική ναυτική δύναμη, έγραφε, επρεπε νά άποβεΐ άντίστοιχη τής άγγλικής καί της γαλλικής στή Με­σόγειο* ή καταισχύνη του γεγονότος δτι ό πρόξενος τής Πρω­σίας στή Ραγούζα (Ντουμπρόβνικ) ήταν άρχιφούρναρης επρεπε νά έξαλειφθεΐ* καί ή μαύρη, κόκκινη καί χρυσή σημαία επρεπε νά κυματίζει στή Σμύρνη άντί γιά τις σημαίες τής Αύτοκρατο- ρίας, του Βασιλείου τής Πρωσίας, τών ήγεμονιών του Αμ­βούργου, του Άννοβέρου, του Μεκλεμβούργου καί τών λοιπών. Αύτό πού χρειαζόταν, εγραφε, ήταν δύναμη καί χρήμα (ΜαοΗΐ αηά ΟθΜ). Ά ν ενας στόλος ήταν κάτι πολύ δύσκολο, ό κατα­κτητικός στρατός θά μπορούσε νά βαδίσει μέσω Βουλγαρίας γιά νά κατακλύσει τά λιβάδια τής Λυκίας. Ό πόλεμος είναι στοιχείο τής ζωής, καί τό γερμανικό έθνος επρεπε νά τον χρη­σιμοποιήσει πρός δφελός του.

Καί, πρόσθετε, ταυτόχρονα θά μπορούσαν νά σταλουν έπι- τροπές έρευνας. Νομίσατε πώς ή μόρφωση είχε. τελείως ξεχα- στεΐ; (Γιά νά είμαστε δίκαιοι, πρέπει νά θυμίσουμε δτι καί ό Νιουτον, τό 1865,2 πρότεινε νά άγοράσει ή βρετανική κυβέρ­

Page 374: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

364 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

νηση ολόκληρη τήν Τουρκία για νά τήν καλλιεργήσει καταλλή­λως.) Οί ιδέες τοΰ Ρός δέν συμφωνοΰσαν καθόλου μέ τή διεθνή κατάσταση, πού εκανε τις δύο δυτικές προστάτιδες δυνάμεις νά ύποστηρίζουν τά τουρκικά συμφέροντα κατά τής Ρωσίας. Ή Αύστρία έπίσης φοβόταν τή Ρωσία καί θά επρεπε νά ύποστηρί- ζει τήν τάση γιά μιά παγγερμανική πολιτική. Άλλά ό Ρός δέν ήταν έναρμονισμένος μέ τή δυτική σκέψη ούτε στή μόρφωση ούτε στήν πολιτική: οί άπόψεις του ήταν οί άπόψεις τών Γερμα­νών στήν Ελλάδα, καί θά γίνονταν περισσότερο άποδεκτές άπό τόν βασιλιά του στήν Αθήνα παρά άπό τούς συμπατριώτες του.

Οί Γερμανοί έξακολουθοΰσαν νά συρρέουν στήν Ελλάδα. Ό πιο σπουδαίος ήταν ίσως ό Κάρλ Ότφρηντ Μύλλερ (1797- 1840), πού είχε γίνει καθηγητής στή Γοττίγγη τό 1819, σέ ήλικία 22 έτών, καί είχε ξεκινήσει τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1839 γιά τό πολυπόθητο ταξίδι στήν Ιταλία καί τήν Ελλάδα. Είχε ήδη δημοσιεύσει σημαντικό έ'ργο γιά τήν ελληνική μυθολογία καί ιστορία τών γραμμάτων, άλλά ή πιο άξιοσημείωτη συνει­σφορά του ήταν ή μελέτη του γιά τις άρχαΐες δωρικές φυλές καί η ιστορία τής Αίγινας. Στις 4 Απριλίου εγραφε στή γυναί­κα του συνεπαρμένος: «Επιτέλους, έπιτέλους στήν Αθήνα». Συνέλεξε έκατό έπιγραφές πού εδειχναν τούς φόρους πού είσέ- πραττε ή κλασική Αθήνα άπό τούς συμμάχους της καί έκστα- σιαζόταν πού μποροΰσε νά έλέγξει τις άπορίες του πηγαίνοντας άπλώς νά κοιτάξει τις πέτρες πάνω στήν Ακρόπολη. Ένα κα­λοκαιρινό βράδυ δόθηκε πρός τιμήν του στον κήπο τής Ακα­δημίας ενα έορταστικό δείπνο άπό τούς άλλους Γερμανούςλο- γίους πού βρίσκονταν τότε στήν Αθήνα. ΠαρευρίσκονΊ$Ρν ό Κυριάκος Πιττάκης, ό πρύτανης τών Ελλήνων άρχαιολόγων, καί ό Ιωάννης Γεννάδιος*

Τό χιόνι στήν Αρκαδία καθιστοΰσε τά ταξίδια άδύνατα πριν άπό τά μέτσα- Μαίου. Τότε ξεκίνησε καί ό Μύλλερ γιά τήν πα­ραδοσιακή περιοδεία, πού ύπήρξε άνέφελη παρά τό γεγονός δτι

Page 375: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ Ρ Μ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕ ΙΟ 365

ό Κούρτιος κατάφερε νά χάσει στή Σπάρτη τήν πολύτιμη ρά­βδο μετρήσεων του Μύλλερ. Έπισκέφθηκαν τις συνηθισμένες τοποθεσίες καί έπέστρεψαν στήν Αθήνα στις 17 Ιουνίου. Στις 16 Ιουλίου βρισκόταν στους Δελφούς, ψάχνοντας μέ λαχτάρα γιά τά γλυπτά του ναοΰ, πού ήταν βέβαιος πώς επρεπε νά είναι θαμμένα κάπου εκεί. Θά μπορούσε άραγε νά συγκρίνει τά πρω­τότυπα μέ τήν ύπαινικτική περιγραφή του Εύριπίδη στον ’Ίω- να, ή μέ τό κείμενο του Παυσανία; Στή γυναίκα του έγραφε:

Αίσθάνθηκα στ’ αλήθεια έξαίσια πού άσχολήθηκα μ’ αύτό τό κυνή­γι αρχαιοτήτων* σωματικά, έπίσης, είμαι δυνατός καί κεφάτος. Οί πεπτικές μου διαταραχές είναι ασήμαντες* άλλοι υποφέρουν χειρότερα σ’ αύτό τό κλίμα* ένα πανί τυλιγμένο σφιχτά γύρω άπο τό σώμα μου καί λίγη δίαιτα μου παρέχουν πλήρη προστασία.

Στις 26 Ιουλίου έγραφε άπό τή Λιβαδειά:

Ποντάροντας στήν αντοχή μου στον ήλιο, βάλθηκα νά αντιγράψω τις έπιγραφές σέ μιά πέτρα πού στεκόταν τ* άπάνω κάτω: τό κεφάλι μου κρεμόταν ανάποδα κι ό ήλιος έπεφτε στά μάτια μου. Τό πλήρωσα άκριβά. Έπαθα τέτοια ήλίαση, πονοκέφαλο καί τέτοιο έκνευρισμό πού άπό έκεΐ καί ύστερα δέν μπορούσα νά κάνω τίποτε στούς Δελ­φούς: όποιαδήποτε παρόμοια προσπάθεια αναζωπύρωνε τήν αρρώ­στια άπό τήν όποια δέν έχω συνέλθει ακόμη, άφοΰ ό καύσωνας γίνε­ται όλο καί χειρότερος.

Έξι μέρες άργότερα ό Κάρλ Ότφρηντ Μύλλερ πέθανε. Ή άγάπη τής Ελλάδας είχε τό τελευταίο της θύμα.

Όταν ό Βέλκερ έπισκέφθηκε τούς Δελφούς τον Μάιο του 1842, ό ένθουσιασμός του πού βρέθηκε σ’ αύτόν τον υπέροχο τόπο υπό τό λαμπερό σεληνόφως μετριάστηκε αισθητά άπό τις σκέψεις γιά τον χαμένο συνάδελφό του καί γιά τήν άπώλεια ένός πολλά υποσχόμενου έπιστήμονα, πού βρισκόταν άκόμη στήν πρώτη του άνθηση.

Δέν συνέρρεαν όμως μονάχα Γερμανοί στήν Ελλάδα, πού εί­χε μόλις άποκτήσει τήν άνεξαρτησία της. 'Υπήρχαν Άμερικα-

Page 376: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

366 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

νοί ιεραπόστολοι ποιητές, δπως ό Τζώρτζ Χίλ καί ή Τζούλια Ούώρντ Χάου. Ό ζωγράφος Τζέιμς Σκήν, ό όποιος, δταν έ­φτανε ό Βέλκερ, ειχε μόλις μπαρκάρει γιά τή Σκοτία τετρακό- σιους πίνακες μέ έλληνικά τοπία. Υπήρχε ό Τζώρτζ Φίνλαιη, ό ιστορικός τής Τουρκοκρατίας καί τής Επανάστασης, πού «έ­μοιαζε μέ τό φάντασμα τοΰ Σέλλεϋ» καί διηγιοταν πικάντικες ιστορίες γιά τόν Λόρδο Βύρωνα. * Υπήρχαν έπίσης οί περαστι­κοί ταξιδιώτες, δπως οί Φέλλοους, Τόουζερ καί Πάσλεϋ.

Υπήρχε καί ή Δούκισσα τής Πλακεντίας, πού είχε στήν ιδιο­κτησία της τήν Πεντέλη καί έχτιζε τό κτίριο δπου σήμερα στε­γάζεται τό Βυζαντινό Μουσείο: αύτή άπέκτησε φήμη άνάλογη μέ τής Λαίδης Έστερ Στάνχοπ. Ανάμεσα στις έκκεντρικότη- τές της ήταν καί τό δτι διατηροΰσε τό σώμα τής νεκρής δεκαο- κτάχρονης θυγατέρας της μέσα σέ κονιάκ, καί συνήθιζε νά ά- παγγέλλει έν έκτάσει Μπουαλώ καί Ρακίνα.

Οί Έλληνες δέν έπιθυμοΰσαν νά ύστεροΰν σέ ζήλο σχετικά μέ τις άρχαιότητές τους. Μπορεΐ νά φαίνεται δτι αύτά τά λεί­ψανα δέν είχαν σπουδαία θέση στήν οθωνική Αθήνα* έντούτοις αύτή ή λύση, άν καί δέν ήταν ικανοποιητική γιά τις άνάγκες τοΰ έθνους, είχε πολλά πλεονεκτήματα γιά τήν άρχαιολογία. Άπό τήν πρώτη έμφάνιση τοΰ κινήματος γιά άνεξαρτησία, οί άρχαιότητές τής Ελλάδας, μαζί μέ δ,τι έκπροσωποΰσαν άπό τό ένδοξο παρελθόν, ύπήρξαν ό πυρήνας τής έθνιστικής φιλοδο­ξίας. Ό μεγάλος άπόδημος διανοούμενος Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), τό κέντρο τοΰ έθνισμοΰ, είχε έκμανεΐ μέ τήν ά- φαίρεση τών χειρογράφων τής Πάτμου άπό τόν Κλάρκ καί είχε έπινοήσει κανόνες πού ύποτίθεται δτι θά έξασφάλιζαν πώς δ- ποιες άρχαιότητές βρίσκονταν θά παραδίδονταν στήν 'Ιερ#Σύ- νοδο, ή οποία θά δημιουργοΰσε μέ αύτές ένα Ελληνικό Μου­σείο, μέ πλήρη κατάλογο καί λεπτομέρειες γιά τήν προέλευσή τους. Ό καλύτερος τόπος γ ι’ αύτό, διαβεβαίωνε, θά ήταν ή γε­νέτειρά του, ή Χίος. Περιττεύει νά ποΰμε πώς αύτό παρέμεινε άπιαστο ονειρο δσο ζοΰσε* ή έπιστημονική σοβαρότητα δμως

Page 377: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣ ΙΛ Ε ΙΟ 367

τοΰ σχεδίου άποτελοΰσε καλό οιωνό γιά εύνο'ικότερες έποχές.Τό 1813 μιά ομάδα Έλληνες, έμπνευσμένοι άπό τά ιδανικά

τοΰ Κοραή, ίδρυσαν τή «Φιλόμουσο Εταιρεία», σκοποί τής ό- ποίας ήταν νά άνακαλύπτει καί νά συλλέγει άρχαιότητές, νά βοηθεΐ σπουδαστές καί ξένους πού άγαποΰσαν τήν Ελλάδα, καί νά έκδίδει βιβλία. (Οί Κόκκερελ, Χάλλερ, Στάκελμπεργκ, Φό- στερ καί Λίνκ ήταν δλοι μέλη της.) Ή έδρα της περνάει σήμε­ρα άπαρατήρητη σέ μιά πλατεία τής Πλάκας γεμάτη καφενεία, έστιατόρια καί καταστήματα μέ άναμνηστικά. Ωστόσο ή ίδρυ­σή της σήμαινε καλό γιά τό μέλλον.

Ό Λήκ είχε γράψει, στις άρχές τοΰ 19ου αιώνα, πώς δταν οί Έλληνες άπελευθερωθοΰν δέν θά τούς λείπει ό ένθουσιασμός γιά άνασκαφές καί γιά τή συντήρηση τών άρχαιοτήτων τους. Έτσι κι εγινε. Ή αίσθηση τής έθνότητας άπαιτοΰσε σεβασμό γιά τό παρελθόν τοΰ έθνους, καί οί Έλληνες δέν έβλεπαν άρνητικά τήν προσοχή τών Γερμανών στήν κλασική τους κληρονομιά.

Άκόμη καί έπί Καποδίστρια ειχε έπιδειχθεΐ κάποια φροντίδα γιά τις άρχαιότητές. Οί σκόρπιες πέτρες τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλ­λωνα (τής «Αφροδίτης») στήν Αίγινα συλλέχθηκαν τό 1828- 29, γιά νά χτιστεί στήν πόλη ενα ορφανοτροφείο, τό όποιο στά τέλη τοΰ 1829 μετατράπηκε στο πρώτο έλληνικό άρχαιολογικό μουσείο, κι έπαιξε αύτόν τό ρόλο μέχρι τό 1834, οπότε ή συλ­λογή μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο καί κατόπιν στήν Αθήνα.

Δόθηκε άδεια καί γιά μερικές άνασκαφές, λόγου χάρη στον Φρειδερίκο Θείρσιο γιά τούς Δελφούς, άλλά μέ τόν δρο δτι τά εύρήματα θά παρέμεναν στήν Ελλάδα.

Μετά τήν άφιξη τοΰ Όθωνα καί τήν ίδρυση τής ύπό γερμα­νική διεύθυνση άρχαιολογικής ύπηρεσίας, οί Έλληνες έσπευσαν νά συστήσουν μιά άποκλειστικά Ελληνική Αρχαιολογική Ε ­ταιρεία, πού ιδρύθηκε τό 1837, «διά νά συνδράμη εις τήν άνεύ- ρεσιν, άνέγερσιν καί συμπλήρωσιν τών έν Έλλάδι άρχαιοτή- των». Ή πρώτη τους συνεδρία έγινε στον Παρθενώνα στις 28 Απριλίου: ένα συμβολικό μέρος, διότι «εις αύτούς τούς λίθους

Page 378: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

368 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

χρεωστοΰμεν κατά μέγα μέρος τήν πολιτικήν ήμών αναγέννη­σήν», δπως ειπώθηκε στήν έν^ρκτήρια προσφώνηση -—μιά κραυ­γή πού θά αντηχεί σέ δλη τήν ιστορία τής ανεξάρτητης Ε λ­λάδας.

'Ιδρυτές τής Εταιρείας ήταν ό Αλέξανδρος Ραγκαβής (1810-1892) καί ό Κυριάκος Πιττάκης (1798-1863). Μολονό­τι ό Βέλκερ, ό Ρός καί ό Φαλμεράιερ —ακόμη καί ό Ραγκα­βής— έδειχναν μεγάλη περιφρόνηση γιά τή μόρφωση καί τήν κρίση του Πιττάκη, ή θέση του ώς πατέρα τής αρχαιολογίας στήν Ελλάδα είναι πολύ σημαντική. Επιπλέον, πολλές άπό τις έπικρίσεις κατά τής μόρφωσης καί της άκρίβειάς του έχουν α­ποδειχτεί άβάσιμες.3 Τό βιβλίο του γιά τήν τοπογραφία τής Αττικής τό 1835 ήταν μιά σεβαστή συνεισφορά, ένώ οί έπιγρα- φές πού δημοσίευσε στήν Αρχαιολογική Εφημερίδα, μεταξύ 1837 καί 1860 άποτέλεσαν τή βάση τής άττικής συλλογής στο Οοτρυδ ιηδοήρΐίοηυπι §ταβοαπιπι (ολοκληρώθηκε τό 1877). Ό Κλέντσε περιέγραψε τό άκλόνητο αν καί συχνά άνώφελο πάθος του Πιττάκη νά προστατεύσει τις άρχαιότητές του:

ηΆν έβλεπε κανέναν νά τις πλησιάζει, έτρεχε μέ τή μεγαλύτερη α­γωνία, πηδώντας πάνω άπό κλαδιά καί πέτρες, στο μέρος δπου έπα- πειλεΐτο ό μεγαλύτερος κίνδυνος. ... Μόνο ή άμετρη αγάπη γιά τό αν­τικείμενό του κι ένας ενθουσιασμός σαν κι αύτόν πού διέθετε ό πράγ­ματι ένδιαφέρων αύτός άνδρας μπορούσε νά άνταποκριθεΐ στά καθή­κοντα ένός τόσο έπίμοχθου αξιώματος, κατά μείζονα λόγο άφοΰ τά καθημερινά γεγονότα άποδείκνυαν τήν ανεπάρκεια των προσπαθειών του. Πόσο μεγάλο ήταν τό πρόβλημα τό έβλεπα συχνά καί μόνος μου. Λίγο πριν άπό τήν άφιξή μου, ενας "Αγγλος έριξε μέ χτυπήμ<φί καί πήρε, μπροστά στά μάτια του ίδιου του Πιττάκη, μισό άγαλμα άπό ένα άπό τά ύπέροχα τμήματα τής ζωφόρου του Παρθενώνα πού εϊχαν πρόσφατα άνακαλυφθεϊ. Καί μιά φορά πού βρέθηκα στον Παρθενώνα, ό Πιττάκης ήρθε σέ μένα ζητώντας βοήθεια, γιατί μερικοί αξιωμα­τικοί μιας αμερικανικής φρεγάδας στον Πειραιά ήταν έτοιμοι νά κα­τατεμαχίσουν τά θαυμάσια κοσμήματα του Έρεχθείου καί νά τά πά­

Page 379: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ρουν μαζί τους. Τά ίχνη αύτής τής συμπεριφοράς, ολοφάνερα, αλίμο­νο, καί δλο καί περισσότερα, τά έβλεπε κανείς σέ τέτοια έκταση πάνω στά μεγαλόπρεπα μνημεία, πού τό τελικό αποτέλεσμα θά ήταν ή πλή­ρης εξαφάνιση δλων τών γλυπτών τους στοιχείων. Άλλά δσο περισ­σότερο ό Πιττάκης, ό Ρός καί έγώ θρηνούσαμε γιά τήν κατάσταση, τόσο λιγότερο φαίνονταν νά νοιάζονται οί ξένες δυνάμεις. Ένας τους μου είπε στο Ναύπλιο, σάν νά ήταν θαυμάσιο νέο, πώς ενα μπρίκι ύπό αύστριακή σημαία ειχε πρόσφατα αποβιβάσει τριάντα ή σαράντα άν- δρες στο νησί τής Δήλου, πού είναι γνωστό δτι τώρα είναι ακατοί­κητο, καί δτι αύτοί, εφοδιασμένοι μέ τά αναγκαία έργαλεία καί μέσα μεταφορας, φόρτωσαν στο πλοίο δ,τι μπόρεσαν νά βρουν καί άπέ- πλευσαν.4

Τό πάθος τοΰ Πιττάκη γιά τις άρχαιότητές εΐχε άρχισει άπό τά νιάτα του, κατά τήν Ελληνική Επανάσταση, δταν χρησιμο­ποίησε τις τοπογραφικές του μελέτες γιά νά λύσει τό πρόβλη­μα τής έλλειψης νεροΰ στή διάρκεια τής πολιορκίας τής Άκρό-

. πόλης άπό τούς Τούρκους, βρίσκοντας τήν άρχαία Κλεψύδρα. Εμπόδιζε έπίσης τούς συντρόφους του νά άφαιροΰν μολύβι άπό τά μνημεία γιά νά κάνουν βόλια.

Μετά τήν ίδρυσή της, ή άμιγώς Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία έπρεπε νά βρει ένα ρόλο. Στήν άρχή τά κονδύλιά της ήταν πολύ μικρά γιά νά έπιτρέπουν άνασκαφές, άλλά μέσα στά έπόμενα τέσσερα χρόνια κατάφερε νά άναλάβει άρκετές στήν Αθήνα: στο Θέατρο τοΰ Διονύσου (1840-41), πού ύπήρξε ό κύ­ριος αντικειμενικός σκοπός της, στούς Άέρηδες, στο Μνημείο τοΰ Θρασύλλου, στά Προπύλαια καί στο Έρέχθειο, στήν πύλη τής Αγοράς, άλλά καί στο λιοντάρι τής Χαιρώνειας (δλα στά1839-40).

Τουλάχιστον έξίσου σημαντικός ήταν καί ό προπαγανδιστι­κός ρόλος τής Εταιρείας. Άκόμη καί στή δεκαετία τοΰ 1830 έξακολουθοΰσαν νά καίνε τις άρχαιότητές γιά τήν κατασκευή άσβέστη, καί ό Πιττάκης ήταν ύπεύθυνος γιά τήν τοποθέτηση ένός αρχαιολόγου ύπεύθυνου σέ κάθε λατομείο (1838). Είσή-

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕ ΙΟ 369

Page 380: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

370 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

γαγε έπίσης νόμο σύμφωνα μέ τον όποιο αρχαιολογικοί τόποι δέν θά δίνονταν ώς προίκα. Ή πίεση αύτου τοΰ είδους έπηρέα- σε αποφάσεις δπως εκείνη τοΰ Αύστριακοΰ πρεσβευτή Πρόκες φόν Όστεν νά δωρίσει στο έλληνικό κράτος τήν Πνύκα, πού ήταν ιδιοκτησία του (1857). Ήταν δμως ύπερβολικό νά περιμέ­νει κανείς πώς ή διαρπαγή καί ή χρησιμοποίηση τών αρχαιοτή­των ώς οίκοδομικοΰ ύλικοΰ, δπως καί ή τάση νά μεταχειρίζον­ται τήν Ελλάδα σάν γερμανικό φέουδο, θά σταματοΰσε αμέσως (βλ. παρακάτω).

Μιά οικονομική κρίση στή δεκαετία τοΰ 1840 έπιλύθηκε τό 1848, δταν ή Εταιρεία πούλησε τις μετοχές τής Εθνικής Τρά­πεζας πού διέθετε καί οργάνωσε τό πρώτο Εκθετήριο Εκμα­γείων. Πρωταρχικό κίνητρο ήταν νά πάρουν άπό τό Λονδίνο έκμαγεΐα τών γλυπτών τοΰ Παρθενώνα καί τών ζωφόρων άπό τό ναό τής Νίκης καί τό ναό τοΰ Έπικουρίου Απόλλωνα στις Βάσσες. Πρέπει νά ήταν μεγάλη ταπείνωση νά πρέπει νά πλη­ρώσουν γιά νά αποκτήσουν άπλά αντίγραφα αύτών πού πολλοί

Έλληνες θεωροΰσαν δική τους κληρονομιά.Κι άλλες οικονομικές κρίσεις πού ακολούθησαν οδήγησαν τήν

Εταιρεία σέ κατάρρευση μετά τό 1854, τό χρόνο πού ή χολέρα μάστιζε τήν Αθήνα. Δέν αναδιοργανώθηκε παρά τό 1858, μέ 27 άπό τά αρχικά της μέλη. Σ’ αύτά γρήγορα προστέθηκαν άλλα 376 —ενα έντυπωσιακό σύνολο. Άπό δώ καί στο έξής ή

Εταιρεία εκανε συνεχώς άνασκαφές, σχεδόν κάθε χρόνο, κυρίως στήν Αθήνα, μέχρι τό 1894. Τό εργο της ήταν μείζονος σημα­σίας γιά τή μετατροπή τών άνασκαφών στήν Ελλάδα σέ έπι- στημονική διαδικασία, ανάλογη μέ εκείνην πού αναπτυσσόταν στή Μεσοποταμία* άλλά τό 1850 φάνηκε σάν νά ειχε π ε ίσ ε ι ή αρχαιολογική σκυτάλη σέ ενα άλλο ίδρυμα: τή Γαλλική Σχολή στήν Αθήνα.

Ή Γαλλική Σχολή στήν Αθήνα ιδρύθηκε στις 11 Σεπτεμ­βρίου 1846, ώς κατάληξη μιας μακρας περιόδου συζητήσεων καί χειρισμών στή Γ αλλική Ακαδημία καί στή διπλωματική

Page 381: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 371

ύπηρεσία. Ό Σαίντ-Μπέβ διεκδικοΰσε ό ίδιος τον κεντρικό ρό­λο στήν ίδρυσή της, άλλα έχτιζε πάνω στά θεμέλια τών πρεσβύ- τερων συγχρόνων του: του Άδαμαντίου Κοραή καί του Φιλίπ Λεγκράν. Κατά τον 18ο αιώνα ό Κοραής ύπήρξε ό σημαιοφό­ρος του έλληνικοΰ έθνισμου στο Παρίσι* καί ό Λεγκράν ήταν ό πρύτανης τών έλληνικών τοπογραφικών σπουδών. Εϊχαν ορα­ματιστεί γιά τήν Αθήνα ένα πολιτιστικό ίδρυμα, σέ γαλλικά χέρια, πού θά έφερνε στήν Ελλάδα τά εύεργετήματα τής γαλ­λικής γλώσσας καί παιδείας, ενώ θά ένθάρρυνε τήν έκτίμηση τής έλληνικής κληρονομιάς. Ενθουσιώδεις νεαροί Γάλλοι θά συνέρ- ρεαν στήν Ελλάδα γιά νά μάθουν έλληνικά καί νά μελετήσουν τήν τέχνη καί τή λογοτεχνία. Ό Σαίντ-Μπέβ τό έθετε ώς έξης:

Κάθε χρόνο ... θά γίνεται ένα ταξίδι αφιερωμένο στις αναζητήσεις τής τέχνης ή σέ ζωντανά σχόλια σ’ έναν αρχαίο συγγραφέα. Τά χορι­κά του ΟίΜποδα θά διαβάζονται στον Κολωνό* του ’Ίωνα στούς Δελ­φούς* οί ωδές του Πινδάρου θά μελετιούνται στους τόπους πού ύμνη­σε* ένας μεγάλος ιστορικός θά παρακολουθείται βήμα πρός βήμα μέσα άπό τά θέατρα τών πολέμων πού περιέγραψε* ή Αρκαδία θά διασχί­ζεται μέ τον Ξενοφώντα άνά χεΐρας, ακολουθώντας τον νικηφόρο Ε ­παμεινώνδα: αύτές θά είναι ζωντανές έρευνες, οί όποιες θά λύσουν πολλά άπό τά γεωγραφικά προβλήματα πού έπισημαίνει κανείς στο γραφείο του.

Τό όραμα του Λεγκράν ταυτιζόταν σχεδόν απόλυτα μέ αύτό πού έγινε ή Σχολή περί τό 1900: μιά Ακαδημία Καλών Τε­χνών γιά τή συντήρηση μνημείων, τή στέγαση βιβλιοθήκης καί έκθετηρίου έκμαγείων, καθώς καί γιά τή διεξαγωγή άνασκα- φών καί έξερευνήσεων στά νησιά. Θά βασιζόταν στο έργο τής Έπιστημονίκης αποστολής του Μόρια (Εχρβάίΐίοη βαβηΐίβςπβ άβ Ια ΜοΓββ) του 1829. Ό Λέ Μπά, ό όποιος, μαζί μέ τον Μπορύ ντε Σαίν Βενσάν, ήταν επικεφαλής τής άποστολής, θά τό έβλεπε σάν πρόκληση στήν «ειρηνική σταυροφορία» τών Γερμανών στήν Ελλάδα.

Όταν όμως πρωτοϊδρύθηκε ή Σχολή δέν είχε τόσο συγκεκρι­

Page 382: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

μένους στόχους. Οί σκοποί της θά ήταν ανθρωπιστικοί, φιλελ- ληνικοί, καλλιτεχνικοί, αρχαιολογικοί, φιλολογικοί καί πολιτι­κοί. Οί τελευταίοι είχαν μεγάλη σημασία. Ή ίδρυση τής Σχο­λής ήταν σέ μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα τών καλών σχέσεων τοΰ Έλληνα πρωθυπουργοΰ Ιωάννη Κωλέττη (1784-1847), πρώην κλέφτη καί γιατροΰ τοΰ Άλή Πασά, μέ τόν Γ άλλο υ­πουργό Θεοβάλδο Πισκατόρυ. Ή πολιτική ζωή τής Αθήνας τά πρώτα είκοσι χρόνια τής βασιλείας τοΰ Όθωνα καθοριζόταν άπό τις αντιζηλίες τών τριών «κομμάτων»: τοΰ ρωσικοΰ ύπό τόν Μεταξά, τοΰ γαλλικοΰ ύπό τόν Κωλέττη καί τοΰ βρετανι- κοΰ ύπό τόν Μαυροκορδάτο. Ό όξύνους Γάλλος ύπουργός Έ- δουάρδος Τουβενέλ, πού ήρθε στήν Αθήνα τόν Δεκέμβριο τοΰ 1845 καί διαδέχτηκε τόν Πισκατόρυ τόν Ιούνιο τοΰ 1848, συ­νόψισε τήν εικόνα ώς έξής: ούτε ό Κωλέττης ούτε ό Μεταξας μποροΰσαν νά σχηματίσουν άξιοσέβαστη κυβέρνηση, καί τό αγγλικό κόμμα δέν ειχε ισχύ. Τά γεγονότα καθορίζονταν άπό τή διαμάχη τών ύπουργών γιά τό ποιος θά είσακουσθεΐ άπό τόν

Όθωνα. Μολονότι ό Όθων εκλινε δλο καί περισσότερο πρός τό ρωσικό κόμμα μέ τις άλυτρωτικές του ύποσχέσεις γιά ένότητα τής Όρθοδοξίας καί άπέβλεπε στο θρόνο τής Κωνσταντινού­πολης, έκεΐνοι πού ήξεραν νά τόν χειραγωγοΰν ήταν οί Γ άλλοι. Ό Σέρ Έντμοντ Λάιονς, ό Βρετανός πρεσβευτής, έκπροσωποΰ- σε τή μισαλλόδοξη έξωτερική πολιτική τοΰ Πάλμερστον μέ μιά προσωπική έπιθετικότητα καί αγριότητα πού δέν τόν καθιστοΰ- σε συμπαθή σέ κανέναν. Μικροπαράπονα τών Βρετανών άπο- τελοΰσαν έπί χρόνια αιτίες φιλονικίας, καί ούτε ό Πάλμερστον ούτε ό Λάιονς δέν άφηναν τήν Ελλάδα νά ξεχάσει τήν ύπο- χρέωσή της νά ξεπληρώσει τό δάνειο πού τής είχαν χορηγήσει οί Δυνάμεις. Δέν είναι παράδοξο πού ό Κωλέττης εύνοοΰσε τήν ίδρυση ένός έκπαιδευτικοΰ ιδρύματος προορισμένου σέ μεγάλο βαθμό νά εξουδετερώνει αύτό πού ό ιστορικός τής Σχολής άπο- καλεΐ «κτηνώδη ύποκρισία» τής αγγλικής πολιτικής στήν Ε λ­λάδα. Ό Πισκατόρυ πίστευε πώς τό ίδρυμα αύτό θά βοηθούσε

372 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 383: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

νά άποτραπεΐ ή έπιδίωξη τών Βρετανών, δηλαδή ή κυριαρχία στήν Ανατολική Μεσόγειο, καί νά παραμείνει ή Μεσόγειος γαλλική λίμνη. Ήταν μιά διαφωνία γιά τήν οποία ή Γαλλία σχεδόν κήρυξε τόν πόλεμο δταν ό Πάλμερστον απέκλεισε τόν Πειραιά τό 1849.

Τά έπτά ιδρυτικά μέλη τής Σχολής στεγάστηκαν στήν οικία Γενναδίου καί γρήγορα απέκτησαν πολυάριθμους ένθουσιώδεις μαθητές —πάνω άπό 150 άπό δλες τις κοινωνικές τάξεις. Ά λ­λά, αν ό έκπαιδευτικός ρόλος τής Σχολής ήταν σαφής, ό έπι- στημονικός δέν ήταν καί τόσο. Ό Έντμόν Άμπού έγραφε ει­ρωνικά γιά τή Σχολή, δπως καί γιά τά περισσότερα πράγματα στήν Ελλάδα, περιγράφοντας τή διαμονή του τό 1852, δταν ήταν τό ένα άπό τά δύο μοναδικά μέλη τής Σχολής. Ένα μέλος, ό Γκρενιέ, σ’ ένα γράμμα του τής 27ης Απριλίου 1847, έχει αφήσει μιά σαρκαστική εικόνα τοΰ εκδρομέα στήν Αθήνα, μέ τό «μεγάλο τενεκεδένιο κουτί, βαμμένο πράσινο, στο όποιο συλλέγει άνθη, φυτά, κομμάτια μάρμαρο, όστρακα, νομίσματα, παλιά καρφιά, κομμάτια άπό παλιοσίδερα, χελώνες καί άλλα αξιοπερίεργα ζώα». Κάθε άλλο παρά σοβαρός ανταγωνιστής τής Αρχαιολογικής Εταιρείας!

Τά αμέσως έπόμενα χρόνια έπέφεραν μερικές βελτιώσεις. Οί άνασκαφές τοΰ Σάρλ Μπελέ (Οιαιΐβδ Ββιιΐβ) στήν Ακρόπολη (1852) έκαναν τή Σχολή διάσημη, καί τά έπόμενα είκοσι χρό­νια σημειώθηκε στά μέλη της μιά «μετάβαση άπό τόν ρομαντι­σμό στήν πολυμάθεια» (Καάβΐ). Άπό τό 1856 είχαν τή δυνατό­τητα νά συνεργάζονται στενά μέ τούς ύπότροφους άρχιτέκτονες οί όποιοι είχαν κερδίσει ένα ταξίδι στήν Ελλάδα μαζί μέ τό Βραβείο τής Ρώμης καί στεγάζονταν τώρα στο ίδιο κτίριο, τήν οικία Λημνιοΰ (σήμερα ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία»).

Καί οί δύο ομάδες ένδιαφέρονταν γιά τις άρχαιότητές, ιδιαί­τερα τις άρχιτεκτονικές. άρχαιότητές, κι έτσι τά ένδιαφέροντά τους συνέπιπταν κατά πολύ. Τά σχέδια καί οί κατόψεις πού έκαναν οί νεαροί άρχιτέκτονες παρουσιάζουν άκόμα καί σήμερα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ 373

Page 384: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

374 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

μεγάλο ένδιαφέρον γιά τήν ιστορία τής αρχιτεκτονικής, ένώ ε- γιναν καί πραγματικές ανακαλύψεις. Ό πρώτος άπό αύτούς τούς νέους ειχε ερθει στήν Ελλάδα τό 1845, τό χρόνο πού άποσύρθηκε ό Κατρεμέρ ντέ Κενσύ, ό όποιος, μολονότι πίστευε πώς οί αρχιτέκτονες επρεπε νά μελετουν τά έλληνικά κτίρια, ειχε άρνηθεΐ νά ύποστηρίξει τούς ύπότροφους αρχιτέκτονες πού έπισκέπτονταν τή χώρα. Εκείνοι πού έρχονταν τώρα έπικέν- τρωναν τό ένδιαφέρον τους σχεδόν αποκλειστικά στούς ναούς, τά καλύτερα διατηρημένα καί περισσότερο αντιγραμμένα πρό­τυπα τής έλληνικής αρχιτεκτονικής. .Αύτή τήν εποχή ή συζή­τηση γιά τούς ύπαίθριους ναούς έφτασε στο αποκορύφωμά της.

Ήταν δλοι οί έλληνικοί ναοί στεγασμένοι ή ύπήρχαν μερικοί ύπαίθριοι στο κέντρο σάν νά είχαν αύλή; Τή δεύτερη άποψη ύποστήριξαν ό Πέννιθορν τό 1837 καί ό Πένροουζ (πού θά γινό­ταν ό πρώτος διευθυντής τής Βρετανικής Σχολής στήν ’Αθήνα τό 1886) τό 1846-47. Ό Κατρεμέρ ντέ Κενσύ ήδη άπό τό 1805-7 είχε τήν άποψη πώς ήταν διάτρητοι. Βαθμιαία ξεκαθα­ρίστηκε δτι, δπως ειχε ύπαινιχθεΐ ό Βιτρούβιος, άλλοι ήταν καί άλλοι δέν ήταν.

Ένα άλλο άκανθώδες ζήτημα ύπήρξε τό έρώτημα αν τά έλ­ληνικά κτίρια ήταν χρωματισμένα. Καί πάλι ό Κατρεμέρ, στο εργο του Ό ’Ολύμπιος Ζευς (Σβ ΙιιρίΐβΓ ΟΙγπιριβη) τό 1815, είχε προσφέρει πειστικές ένδείξεις δτι τά γλυπτά τουλάχιστον ήταν* καί οί παρατηρήσεις του Κόκκερελ γιά τόν Παρθενώνα τό 1810-11 τό έπιβεβαίωσαν. Πολλοί δμως ήταν άδύνατον νά αποδεχθούν τά συμπεράσματά τους. Άπέμενε στούς νεαρούς άρχιτέκτονες νά παρατηρήσουν τούς ναούς, σέ μερικούς άπό τούς οποίους ήταν άκόμη εύκρινώς ορατά ίχνη χρώματ^ρ, καί νά αποδείξουν τό θέμα πέραν πάσης άμφιβολίας.

Τώρα κάθε σχεδιαστής πού έκπονοΰσε σχέδιο έλληνικοΰ ναου τόν χρωμάτιζε έντονα μέ χρωμολιθογραφικούς τόνους φανταχτε- ροΰ κόκκινου, μπλέ καί κίτρινου, άτεχνες άπομιμήσεις τών γήι­νων αποχρώσεων τής παλέτας του Έλληνα ζωγράφου. Άπειρα

Page 385: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

είναι τά ονόματα τών ξεχασμένων σήμερα αρχιτεκτόνων πού παρήγαγαν άψογες καί λαμπρές αναπαραστάσεις ναών άπό κά­θε γωνιά του έλληνικοΰ κόσμου, άπό τήν Πέργαμο μέχρι τον Σελινούντα.5 Ή άνακάλυψη τής πολυχρωμίας έπέδρασε άμεσα στο ρυθμό πού υίοθετήθηκε γιά τή διακόσμηση του έσωτερικου του Βρετανικού Μουσείου (1852) καί τής Ελληνικής Αίθουσας στο Κρύσταλ Πάλας (1851), άλλά καί του Πανεπιστημίου τής Αθήνας. Τό 1844 ό Τσάρλς Λόκ Ήστλεϊκ δημοσίευσε τή μελέ­τη του Μέθοδοί ζωγραφικής προσαρμοσμένες για διακόσμηση τοίχων (ΜβΐΗοάδ ο ίΡαίηΐίη§ αάαρΐβά Ιο ΜιιγβΙ ΌβοοΓαΐίοη )* καί ή εγκαυστική, τής όποίας ειχε λεπτομερώς άναπτύξει τή χρή­ση, εφαρμόστηκε στο Βρετανικό Μουσείο.6

Τό άκρον άωτον του πάθους γιά τούς ναούς έμφαίνεται στήν Προσευχή στην 3Ακρόπολη του Έρνέστου Ρενάν, πού τή συνέ- λαβε τό 1865 καί τήν εγραψε τό 1876: ■

"Ώ Άρχηγέτιδα, ιδανικό πού ό μεγαλοφυής ένσαρκώνει στ’ αρι­στουργήματα του, προτιμώ νά είμαι ό τελευταίος στον οίκο σου παρά πρώτος άλλου. Ναί, θά προσηλωθώ στο στυλοβάτη του ναοΰ σου* θά ξεχάσω κάθε διδαχή έκτος άπό τή δική σου* θά γίνω ενας στυλίτης πάνω στις κολόνες σου, θά κάνω τό κελί μου πάνω στο θριγκό σου. ... Δέν θ’ αγαπώ παρά έσένα. ... Τούς τωρινούς κατοίκους τής γης πού εδωσες στον Έρεχθέα θά τούς ύμνήσω, θά τούς κολακέψω. Θά προ­σπαθήσω ν* άγαπήσω ώς καί τά έλαττώματά τους, θά πειστώ, ώ

Ιππία, πώς κατάγονται άπό τούς ιππείς πού τελουν, πάνω έκεί στο μάρμαρο του διαζώματος σου, τήν αιώνια γιορτή τους. ... Στήριξε τή σταθερή μου απόφαση, ώ Σώτειρα! Βοήθησέ με έσύ πού σώζεις!

[μτφρ. Ιφιγένεια Μποτουροπούλου]

Κατά τή δεκαετία του 1870 δμως οί Γάλλοι θά παραγκωνί­ζονταν άπό τούς Γερμανούς, οί όποιοι είχαν καταφέρει νά δια­τηρήσουν τήν έπιρροή τους παρά τήν άτυχή κατάληξη τής βα­σιλείας του Όθωνα.

Στήν Ελλάδα είχαν διαδραματιστεί άξιοσημείωτες πολιτι­

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣ ΙΛ Ε ΙΟ 375

Page 386: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

376 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

κές έξελίξεις άπό τό 1834. Ή χώρα δέν ήταν γραφτό νά παρα- μείνει γιά πάντα ενας τόπος ανέμελης άναψυχής γιά τή γερμα­νική διανόηση. Ό Όθων, μολονότι ειχε άρχίσει τή βασιλεία του μέσα σ’ ενα κύμα δημοτικότητας, δέν ήταν άπόλυτα πετυ­χημένος. Αναγκασμένος νά παραχωρήσει σύνταγμα τό 1844, εχασε τόν άντιδημοφιλή καγκελάριό του, τόν Άρμανσπεργκ, καί στή θέση του πήρε τόν Κωλέττη, τοΰ οποίου τά φιλογαλλι- κά αισθήματα μας είναι ήδη γνωστά. Ά ν καί ό Όθων συμφω- νοΰσε μέ τή Μεγάλη Ιδέα ένός ένωμένου έλληνικοΰ κράτους γιά δλους τούς Έλληνες, είχε περιφανώς άποτύχει νά πραγμα­τοποιήσει όποιαδήποτε έπέκταση τών ελληνικών συνόρων. Ή σκέψη γιά εισβολή στήν Όθωμανική Αύτοκρατορία αποκλειό­ταν άπό τις Προστάτιδες Δυνάμεις, ιδιαίτερα τή Βρετανία καί τή Γαλλία, πού τό κύριο μέλημά τους, στά χρόνια πριν άπό τόν Κριμαϊκό πόλεμο, ήταν νά διατηρήσουν άθικτη τήν Όθωμανική Αύτοκρατορία. Άπέμενε σέ μερικούς πιστούς, δπως ήταν ό ποιητής Σοΰτσος, νά παρουσιάζουν τήν Ελλάδα καί τή Ρωσία σάν «αδελφές» καί νά προσεύχονται γιά τήν «ένότητά» τους ώς τό άποκορύφωμα τής χριστιανικής προόδου. Ή παρουσία τοΰ Στράτφορντ Κάννινγκ στήν Κωνσταντινούπολη καί ή άντικατά- σταση τοΰ Λάιονς άπό τόν λόγιο διπλωμάτη Τόμας Ούάιζ, τόν Ιούνιο τοΰ 1849, οδήγησε σέ μεγαλύτερη συμπάθεια άνάμεσα στήν Ελλάδα καί τή Βρετανία (ό γιος τοΰ Ούάιζ παραλίγο νά διαδεχτεί τόν Όθωνα στο θρόνο τής Ελλάδας), άλλά αύτό δέν έμπόδισε τούς Βρετανούς νά άποκλείσουν τόν Πειραιά τόν ’ιδιο χρόνο, ούτε νά προχωρήσουν στήν κατοχή τοΰ λιμανιοΰ άπό κοινοΰ μέ τούς Γ άλλους στά 1854-57.

Ό βασιλιάς τελικά άνατράπηκε άπό μιά εξέγερση τΛ Ό- κτώβριο τοΰ 1862. Έπέστρεψε στή Βαυαρία, δπου τά Προπύ­λαια τοΰ Κλέντσε στο Μόναχο, πού άνεγέρθηκαν γιά νά πανη­γυρίσουν τή βασιλεία του, ολοκληρώθηκαν τήν ήμέρα τής άνα- τροπής του. Πέθανε έπτά χρόνια άργότερα, πατριώτης χωρίς πατρίδα καί χωρίς σκοπό.

Page 387: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ό νέος βασιλιάς πού εξέλεξαν οί Προστάτιδες Δυνάμεις ήταν ό Πρίγκιπας της Δανίας, πού εγινε ό Γεώργιος Α' τών Ελλή­νων. Ένα νέο σύνταγμα έδωσε στον έλληνικδ λαό σημαντικά μεγαλύτερη δύναμη άπ’ δση ειχε έπί Όθωνα. Ή καλή θέληση τών Προστάτιδων Δυνάμεων φάνηκε έπίσης μέ τήν παραχώρηση τών Ίονίων Νήσων στήν Ελλάδα τδ 1864. Οί Έλληνες υπουρ­γοί φρόντισαν νά έχουν οί ίδιοι τήν αρμοδιότητα καί τήν εύθύνη γιά τις άρχαιότητες τής χώρας τους, κυρίως γιά τούς σκοπούς πού μας ένδιαφέρουν. Μολονότι δέν έπιβλήθηκαν τόσο παράλο­γοι δροι σάν αύτούς πού είχαν θέσει στον Ρός, δ νόμος πού άπαγόρευε τήν έξαγωγή αρχαιοτήτων έφαρμόστηκε αύστηρά.

Ή άνοδος ένός Δανοΰ στον έλληνικδ θρόνο δέν συνεπαγόταν τήν έξασθένηση τής γερμανικής παρουσίας ή έπιρροής στήν Ε λ­λάδα. "Άν καί οί Γάλλοι έπισκέπτες πολλαπλασιάζονταν,7 καί άρκετοί Βρετανοί έκαναν σημαντικές έργασίες, οί μεγαλύτερες άνακαλύψεις στο νέο βασίλειο έμελλε νά γίνουν άπό Γερμανούς.

Αρχιτέκτονας του θριάμβου αύτοΰ ήταν ό Έρνέστος Κούρτιος (1814-1896), τον όποιο συναντήσαμε προηγουμένως ώς οικοδι­δάσκαλο τής οικογένειας του Γκέοργκ Μπράντις νά ταξιδεύει στήν ’Αθήνα του 1837. Ό Κούρτιος ειχε μείνει στήν Αθήνα μέχρι τό 1840, ταξιδεύοντας μέ τον Κ. Ο. Μύλλερ καί έξασφα- λίζοντάς του βιβλία γιά τήν προετοιμασία του ταξιδιού του (ό Μύλλερ είχε γράψει δτι θά χαιρόταν νά έβρισκε μιά έπιτομή τών οκτώ ή έννέα τόμων του Λήκ!), καί κατέγραψε σέ γράμματα καί ποιήματα τήν άνταπόκρισή του στο έλληνικδ τοπίο. Τό 1843 δημοσίευσε τά Δελφικά 3Ανέκδοτα (Αηβοάοΐα Όβίρΐιίοα) καί τό 1851-52 τό σπουδαιότερο έργο του, τήν Πελοπόννησο (ΰβι-ΡβΙο- ροηηββ). Τό 1844 έγινε καθηγητής στο Βερολίνο καί τον κάλε- σαν νά διδάξει τον διάδοχο τής Πρωσίας (τον μετέπειτα Φρειδε­ρίκο Γουλιέλμο Δ'), στον όποιο καί «συμπαραστάθηκε στις πιο δύσκολες στιγμές του» τό 1848. Ό Φρειδερίκος Γουλιέλμος άν- ταπέδωσε αύτή τήν ύποστήριξη δταν τον Ιανουάριο του 1852 ό Κούρτιος έκανε μιά διάλεξη στο Βερολίνο μέ θέμα τήν ’Ολυμπία:

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣ ΙΛ Ε ΙΟ 377

Page 388: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

378 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Τά χαλικάκια καί ή άμμος τοΰ ’ Αλφειοΰ κυλοΰν καί πάλι πάνω στο άγιο χώμα τής τέχνης, καί ρωτάμε μέ απέραντη λαχτάρα: Πότε θά ανοίξει ξανά αύτή ή μήτρα, γιά νά φέρει στο φώς τής μέρας τά έργα τών αρχαίων;

Αύτά πού κείτονται κεΐ στά σκοτεινά βάθη είναι ζωή άπό τή ζωή μας. Ά ν άλλοι άγγελιαφόροι τών θεών έχουν σεργιανίσει τόν κόσμο κι έχουν διαλαλήσει μιά ειρήνη πιο μεγαλειώδη άπό τήν ολυμπιακή έκε- χειρία, έντούτοις ή Όλυμπία παραμένει γιά μας χώμα ιερό, καί θά έπρεπε νά μεταφέρουμε στον κόσμο μας, φωτισμένες όπως είναι άπό ένα διαυγέστερο φώς, τήν ορμή τοΰ ένθουσιασμοΰ, τή φιλοπατρία πού άγάλλεται μέ τήν αύτοθυσία, τήν αφοσίωση στήν τέχνη καί τή δύνα­μη τής χαράς πού διαρκεΐ περισσότερο άπό τά βάσανα τής ζωής.

Όπως σχολίασε ό Φρειδερίκος Γουλιέλμος, «Εύχαρίστως θά στεκόμουν κι έγώ ό ίδιος στήν πόρτα μ’ ένα κουτί νά μαζεύω συνεισφορές!» ύστερα άπό μιά τέτοια διάλεξη.

Ή Όλυμπία είχε πραγματικά αποκτήσει στή σύγχρονη μυ­θολογία τής άρχαίας Ελλάδας μοναδική σπουδαιότητα, άλλά άπολύτως ανάλογη μέ τή μοναδική θέση πού κατείχε στήν αρ­χαιότητα άνάμεσα στις έλληνικές πόλεις. Ή άνασκαφή της ύ­πήρξε τό μεγαλύτερο έπίτευγμα τής Γερμανίας στήν Ελλάδα.

ΌλυμπίαΑγώνες μ’ άν λαχτάρησες, καρδιά, νά τραγουδήσεις, άπ’ τόν ήλιο λαμπρότερο τή μέρα φωτοπερίχυτο άστρο μη.ζητήσεις στον έρημο αιθέρα, μηδ’ άγώνατρανότερο άπό τόν ολυμπιακό Φγιά παίνεμα νά ποΰμε.(Πίνδαρος, Α' Όλυμπιονίκης) [μτφρ. Παναγή Λεκατσα]

Ή Όλυμπία ήταν ένας τόπος πού ύπερέβαινε πολιτικά σύνορα καί αντιζηλίες. Όπως τό Μαντείο τών Δελφών καί λίγα άκό­μη μέρη, ήταν ένα πανελλήνιο κέντρο. Κάθε τέσσερα χρόνια

Page 389: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕ ΙΟ 379

τελοΰνταν έκεϊ τά Όλύμπια, θρησκευτική έορτή μαζί μέ αθλη­τικούς αγώνες, πού ή αρχή της χάνεται μέσα στήν άχλή του χρόνου καί στο μυθικό παρελθόν, άφοΰ ύποτίθεται πώς είχε ι­δρυθεί άπό τόν Ηρακλή, δταν γιόρτασε τή νίκη του έπί του Αύγεία καί

...παλουκιάζει γυροβολιά τήν ’Άλτι, σ’ άνοιχτότοπο ξεχωριστή* ...... κ’ εϊταν έτότες πού τοΰ Κρόνου νομάτισε τό βράχο* τί στά χρόνια τοΰ Οίνόμαου πρωτύτερα, άπό χιόνια πυκνοσκέπαστος, ονομα δέν ειχε.

Ψηλάθε κ’ ή Σελήνη ή όμορφοθώρα γλυκόφεγγα άναφώτισε τοΰ άπόσπερου τήν ώρα.

Ακέριο τό άγιοπότι άπό τραγούδια στά χαρούμενα μέσα φαγοπότια νικητικά άντηχοΰσε ...

(Πίνδαρος, Γ Όλυμπιονίκης) [μτφρ. Παναγη Λεκατσα]

Οί άρχαΐοι χρονογράφοι τοποθετούν τήν ιστορική ίδρυση τών Όλυμπιακών Αγώνων τό 776 π.Χ., πράγμα κατά προσέγγιση εύλογοφανές* κι άπό τή χρονιά έκείνη έπινοήθηκε στήν άρχαιό- τητα ενα χρονολογικό σύστημα τής έλληνικής ιστορίας, στο ό­ποιο βασιζόμαστε άκόμη.

Κατά τόν 6ο αιώνα π.Χ. οί Όλυμπιακοί Αγώνες έξελίχτη- καν σέ κάτι περισσότερο άπό τοπική θρησκευτική έορτή. Μέ τή νέα εύημερία τής Ελλάδας, πού άποκτήθηκε χάρη στο εμπό­ριο καί τις άποικίες της, οί πλούσιες τάξεις δλων τών έλληνι- κών κρατών άρχισαν νά διαγωνίζονται γιά τό γόητρο τής ο­λυμπιακής νίκης σέ κάποιον άπό τούς αθλητικούς άγώνες: άλ­μα, πάλη, άγώνα δρόμου, άκόντιο καί δισκοβολία, ή στο πέντα­

Page 390: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

380 Α ΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

θλο, πού απαιτούσε πρωτιά καί στά πέντε γιά άπόλυτη νίκη. Άλλά ή άφρόκρεμα τών πολιτών έπιζητοΰσε νίκη στήν άρμα- τοδρομία, δπου θά έπιδεικνύονταν τά καθαρόαιμα άλογά τους καί, έπιπλέον, δέν χρειαζόταν νά λερώσουν τά ροΰχα τους μέ τή σκόνη του σταδίου, άφοΰ ή δουλειά θά γινόταν άπό τόν ήνίοχο. Τώρα οί νικητές άρχισαν νά τιμώνται μέ άγάλματα καί αφιε­ρώματα* μερικοί μάλιστα λατρεύονταν ώς ήρωες* καί στις άρ- χές τοΰ 5ου αιώνα είχαν πλέον άρχίσει νά συνθέτουν έντεχνα χορικά, πού θά μετέφεραν τή δόξα τών νικητών πίσω στις γε- νέτειρές τους, δταν θά τά έκτελοΰσαν κατά τήν υποδοχή τους στήν πατρίδα. Ή Όλυμπία γινόταν μεγάλη έπιχείρηση.

Ή πόλη συγκέντρωνε πλούτη άπό τά πλήθη τών άθλητών καί τών θεατών. Άνεγέρθηκαν τεράστιοι ναοί, ενας άπό τούς ο­ποίους, ό ναός τοΰ Δία, περιείχε τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τοΰ θεοΰ, πολύ μεγαλύτερο άπό τό φυσικό μέγεθος, πού θεω­ρούνταν ένα άπό τά θαύματα τοΰ κόσμου. Άκόμη καί ό σοβαρός στωικός, ό Επίκτητος, είπε δτι θά έπρεπε νά λογίζεται άτυχία τό νά πεθάνει κανείς χωρίς νά έχει δει αύτό τό άριστούργημα τοΰ γλύπτη Φειδία. Ό ναός, έπίσης, ήταν κοσμημένος μέ περί­τεχνα γλυπτά, πού λαμπρύνουν σήμερα τό Μουσείο τής Όλυμ- πίας. Οί μετόπες άπεικόνιζαν τούς δώδεκα άθλους τοΰ Ηρα­κλή* ένα άέτωμα έδειχνε τόν θεό Απόλλωνα νά κατασιγάζει τήν άπρεπή μάχη Κενταύρων καί Λαπιθών, ένώ τό άλλο παρί- στανε τόν πιο γνωστό μύθο γιά τήν ίδρυση τών Όλυμπιακών Αγώνων, σύμφωνα μέ τόν όποιο ό νεαρός Πέλοψ κέρδισε σέ άρματοδρομία γιά γυναίκα του τήν Ιπποδάμεια άπό τόν πατέ­ρα της τόν Οίνόμαο.

Όλα αύτά τά μεγάλα άγάλματα ώστόσο βρίσκονταν κάτω άπό τό έδαφος μετά τό σεισμό τοΰ 6ου αιώνα. Οί Όλυμπιακοί

Αγώνες γιορτάστηκαν γιά τελευταία φορά τό 393 μ.Χ., κι έ­πειτα καταργήθηκαν, μαζί μέ άλλες είδωλολατρικές έκδηλώ- σεις, άπό τόν αύτοκράτορα Θεοδόσιο Α'. Τό μεγάλο άγαλμα τοΰ Δία μεταφέρθηκε στήν Κωνσταντινούπολη, δπου καταστρά-

Page 391: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛ ΕΙΟ 381

φηκε σέ μιά άπό τις πολλές πυρκαγιές της πυκνοκατοικημένης πόλης, πού ήταν χτισμένη άπό ξύλο. Ό αύτοκράτορας Νέρων είχε ήδη άπογυμνώσει τήν Όλυμπία άπό τά έκλεκτότερα α­γάλματα καί τά πολυτιμότερα αντικείμενά της γιά νά στολίσει τή Χρυσή Οικία του, άφοΰ είχε καταφέρει μέ τεχνάσματα νά κερδίσει μέ εύκολία δλα τά αγωνίσματα τών Όλυμπιακών Α ­γώνων. Άλλά δταν ήρθε ό Παυσανίας, μισόν αιώνα αργότερα, ύπήρχαν άκόμη άπειρα άγάλματα καί άφιερώματα, σειρές άπό μικρούς θησαυρούς, καθώς καί δλα τά μικροτεχνήματα ένός θρησκευτικού κέντρου, δπου πανηγύρι καί άθλητικές συναντή­σεις ήταν συνδυασμένα σ’ ένα σύνολο. Ό Παυσανίας άφιέρωσε τό ένα έκτο του μακροσκελούς βιβλίου του στούς θησαυρούς καί τούς μύθους τής Όλυμπίας. Όπως δμως έγραψε ό Λήκ:8

Άπό τον άπέραντο αριθμό τών όρειχάλκινων άγαλμάτων πού είχαν συσσωρευτεί σ’ δλες αύτές τις χώρες στο πέρασμα τών αιώνων, δέν έχει ανακαλυφθεί κανένα, έκτος άπό έκείνα πού θάφτηκαν άπό φυσι­κές δονήσεις ή άπό κάποια άλλη αιφνίδια καταστροφή, ή δσα τά είχαν κρύψει γιά νάτά προστατέψουν άπό διαρπαγή. ... Ή αιτία δέν μπορεί νά ήταν άλλη άπό τήν άμάθεια καί τήν άνασφάλεια πού συνόδευε τήν πτώση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τή βαθμιαία έξάλειψη τής ει­δωλολατρίας καί μαζί της τήν έξαφάνιση κάθε σεβασμού γιά τέτοια έργα τέχνης, εϊτε ώς ιερά είτε ώς ομορφα. Επιπλέον έπακολούθησε καί διωγμός άπό τούς χριστιανούς, πού μέ έύχαρίστηση ανακάλυψαν πώς τά άντικείμενα τής έχθρας τους είχαν σημαντική άξία ώς μέταλ­λα. Όταν τό αίσθημα αύτό γενικεύτηκε, καί δταν ό Χριστιανισμός έγινε ή έπίσημη θρησκεία του κράτους, λίγα χρόνια άρκεσαν ίσως γιά νά μετατρέψουν σέ άντικείμενα καθημερινής χρήσης τά καλύτερα μνημεία μιας τέχνης πού γιά νά φτάσει στήν τελειότητα είχαν χρεια­στεί αιώνες, καί πού μάταια μέχρι τώρα έχουμε προσπαθήσει νά τή μιμηθοΰμε* καί ’ίσως άκόμη νά έχουμε τό ύλικό άπό μερικά άπό τά έργα αύτά ύπό τή μορφή τών απαίσιων νομισμάτων του Κωνσταντί­νου καί τών διαδόχων του.

Ό Κούρτιος κατόρθωσε αύτό πού φιλοδοξούσε ή χώρα του

Page 392: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

γιά περισσότερο άπό εναν αιώνα. Ό Βίνκελμαν, γοητευμένος άπό τή σκέψη τών γυμνών άγοριών πού άθλοΰνταν στήν παλαί- στρα, δσο καί άπό τά κέρδη πού θά προέκυπταν γιά τήν ιστορία τής κλασικής τέχνης, ειχε θέσει τήν άνασκαφή τής Όλυμπίας ώς τόν κύριο σκοπό τοΰ ταξιδιοΰ του στήν Ελλάδα, πού δέν πραγματοποιήθηκε ποτέ.9 Ό μεγαλύτερος σέ ήλικία σύγχρονός του, ό Μπερνάρ ντέ Μονφωκόν, θεωροΰσε έξίσου σημαντική τήν πιθανότητα νά βρει θησαυρούς έκεΐ, στο πλουσιότερο άπό τά έλληνικά ιερά: είχε καταβάλει μεγάλη άλλά μάταιη προσπά­θεια νά πείσει τόν Καρδινάλιο Κουιρίνι, πού τό 1723 εγινε Ε ­πίσκοπος Κερκύρας, νά άρχίσει μιά άνασκαφή στον Αλφειό. Ό Στάκελμπεργκ έπίσης είχε ονειρευτεί νά σκάψει έδώ.

Ή Αναγέννηση έπικένιφωνε ίσως τόν ήθικό ιδεαλισμό της στή Σπάρτη, ένώ ό 17ος αιώνας στήν Αθήνα. Άπό τή στιγμή δμως πού ό Βίνκελμαν θεμελίωσε τή σύγκλιση τοΰ έλληνικοΰ καί τοΰ φυσικοΰ ιδεώδους, ή Όλυμπία, ταυτόχρονα σύμβολο τής φυσικής καί τής πνευματικής τελειότητας τοΰ άνθρώπου, άποτέλεσε τό δέλεαρ γιά κάθε έπισκέπτη.

Όταν τό 1766 ό Τσάντλερ έπισκέφθηκε τόν τόπο, σχεδόν τίποτε δέν ήταν ορατό πάνω άπό τό έδαφος. Τό 1787, ό Φω- βέλ, πού άκόμη έξερευνοΰσε γιά λογαριασμό τοΰ Κόμη Σουα- ζέλ-Γκουφιέ, ειχε μέ χαρά άναγνωρίσει μερικά κομμάτια τοΰ ίεροΰ περιβόλου.

Έφτασε στις όχθες τοΰ Κλαδέου. ... Ό Κλάδεος ρέει σέ μιά κοίτη, ή μάλλον σ’ ένα βαθύ φαράγγι, καί ενώνεται μέ τόν Αλφειό, άφοΰ πο­τίσει μιά πεδιάδα στά βορινά, δπου υπάρχουν μερικά ώραΐα έρείπια. Διακρίνοντας τά λείψανα μιας άρχαίας γέφυρας πάνω σ’ αύτ<Ρ τόν ποταμό, έξέτασα τή φύση τοΰ έδάφους καί στή δεξιά καί τήν αριστερή όχθη του καί παρατήρησα παντοΰ, σέ βάθος γύρω στο 1,80 μ. άπό τήν έπιφάνεια τοΰ έδάφους, κεραμικά λείψανα άπό τοΰβλα καί αρ­χαία κεραμίδια* διέκρινα έπίσης μερικά κομμάτια άπό μάρμαρο. Οί ανακαλύψεις αύτές, μαζί μέ τή γέφυρα, μέ έπεισαν δτι βρισκόμουν άνάμεσα στά έρείπια κάποιος πόλης γνωστής κατά τήν αρχαιότητα. ...

382 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 393: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕ ΙΟ 383

Μερικοί άνδρες, σταλμένοι άπό τον αγά ένός γειτονικού χωρίου γιά νά αναζητήσουν οικοδομικά υλικά, έσκαβαν τή στιγμή εκείνη τό έδα­φος. Ποιά ήταν ή έκπληξή μου δταν ρωτώντας τους έμαθα δτι ονόμα­ζαν τό χωριό τους Αντίλαλο! Δέν μπόρεσα νά μήν άναλογιστώ δτι οί

Έλληνες πού παρευρίσκονταν στους Όλυμπιακούς Αγώνες άκουγαν, δπως διηγείται ό Παυσανίας, εναν ασυνήθιστο αντίλαλο, πού έπανα- λάμβανε τούς ήχους επτά φορές. Αύτή ή ανακάλυψη μου ένέβαλε άκό­μη πιο έντονα τήν ιδέα δτι στεκόμουν ακριβώς στο έδαφος δπου κά­ποτε βρισκόταν ή Όλυμπία.

Τον ακολούθησαν ό Γκελ καί ό Ντόντουελ τό 1805, άλλα δταν ήρθε ό Λήκ δλα κείτονταν άκόμη κάτω άπό τό έδαφος. Εντούτοις, χρησιμοποιώντας τις υποδείξεις του Παυσανία καί τά λίγα ίχνη πού παρέμεναν ορατά, ιδιαίτερα του ναοΰ του Δία, σέ μιά τοποθεσία μέ μεγάλες προσχώσεις άπό τή συνδυασμένη δράση τών ποταμών ’ Αλφειού καί Κλαδέου, πού συναντιούνται έδώ, ό Λήκ κατάφερε νά φτιάξει ένα χάρτη άκριβή στις περισ­σότερες λεπτομέρειες. Τό βασικό του σφάλμα είναι δτι τοπο­θετεί τό στάδιο σ’ εναν άξονα ΒΒΔ/ΝΝΑ παραπλεύρως του λόφου του Κρονίου. ’ Απέμενε στις άνασκαφές πού διέταξε ό Άδόλφος Χίτλερ, αναζητώντας τοπογραφικό εορτασμό του ά­ρε ίου ιδεώδους του άνδρισμοΰ, νά άνακαλύψουν τήν άληθινή του ευθυγράμμιση, παράλληλα πρός τον Αλφειό, στά άνατολικά του ίερου περιβόλου.

’Αφοΰ έκανε δλη αύτή τή δουλειά, ό Λήκ φυσικά ένοχλήθηκε δταν είδε στήν έκδοση τής Επιστημονικής αποστολής του Μό­ρια (Εχρβώΐίοη δώβηΐίίίςυβ άβ Ια Μογθθ, 1831-38) δτι ή έπί- σκεψή του είχε περάσει τελείως άπαρατήρητη άπό αύτούς καί δτι δέν είχαν κάν διαβάσει τήν περιγραφή του, πού είχε έκδοθεΐ τό 1830. Ό γαλλικός τόμος είναι σίγουρα ένα άπό τά λιγότερο ένδιαφέροντα έργα γιά τήν έλληνική τοπογραφία. Καταγράφει τά τής άποστολής πού έστειλε ή γαλλική κυβέρνηση στις άρχές του 1829, ώς διάδοχο τής Επιτροπής γιά τήν Αίγυπτο, γιά νά έπιθεωρήσει τό φυσικό περιβάλλον, τήν άρχαιολογία, τήν άρχι-

Page 394: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τεκτονική καί τή γλυπτική τής Ελλάδας, γιά νά «δώσει τήν εικόνα μιας χώρας πού ειχε καταντήσει ένας σκελετός» καί νά διορθώσει τήν παρωδία γεωγραφίας πού είχε κάνει ό ’Αβάς Μπαρτελεμύ. Ή άποστολή ισχυρίστηκε δτι κατά τήν έπίσκεψή τους στήν Όλυμπία, τό 1829, «τίποτε δέν έχει έξακριβωθεΐ πέρα άπό τήν ύπαρξη ένός ναοΰ» καί δτι «δλα είναι ύποθέσεις, μέχρι νά γίνουν άνασκαφές». Στήν πραγματικότητα είχαν περά- σει έξι βδομάδες περίπου στήν άρχή του καλοκαιριού τοΰ 1829 σκάβοντας στά έρείπια, άλλά δέν βρήκαν παρά λίγα πράγματα.

Όσα βρήκαν μεταφέρθηκαν στο Λούβρο. Ό Λήκ έγραφε (τό 1846) δτι ό τόπος θά άντάμειβε καλά τις άνασκαφές καί εξέ­φραζε τήν πεποίθηση δτι οί Έλληνες θά τό έκαναν «δταν άπο- τίνασσαν τήν άξιοθρήνητη· φτώχεια τους», πού ήταν άποτέλε- σμα τοΰ άγώνα τους γιά ελευθερία. (Συνέκρινε εύνοϊκά τόν εν­θουσιασμό τους μέ τήν άπάθεια τών Ιταλών στά άρχαιολογικά θέματα.)

Οί Γ άλλοι είχαν έκτιμήσει περισσότερο τά προσεκτικά σχέ­δια τής τοποθεσίας πού είχε κάνει ό Σπένσερ Στάνχοπ10 τό 1813* αύτά έπηρέασαν σημαντικά τήν ύπέροχη έκδοση τοΰ Κα­τρεμέρ ντέ Κενσύ Ό Όλύμπιος Ζεύς, πού πρόσφερε ϊσως τήν πιο εύλογοφανή μέχρι τότε άναπαράσταση τοΰ μεγάλου χρυσε­λεφάντινου Δία τοΰ Φειδία.

Τό 1836 τό πρόγραμμα φαινόταν νά έχει φτάσει δσο ήταν δυνατόν πλησιέστερα στήν ολοκλήρωσή του. Έπρόκειτο γιά τόν πυρήνα ένός σχεδίου πού είχε προταθεΐ στον Άρμανσπεργκ, τόν καγκελάριο τοΰ βασιλιά, άπό τόν περιπλανώμενο ντιλετάν- τη Πρίγκιπα Πύκλερ-Μούσκαου. Συναντήσαμε ήδη τόν Πυκλερ- Μούσκαου, δταν άθελά του έγινε αιτία νά άπολυθεΐ ό Ρος άπό τήν άρχαιολογική υπηρεσία. Είχε περάσει τά νιάτα του ταξι­δεύοντας στήν Εύρώπη, τήν Ελλάδα, τή Μικρά ’Ασία καί τή Μόσχα, άποκτώντας, έκτος άπό μόρφωση καί μερικές άρχαιό- τητες (άνάμεσά τους καί έπιγραφές), μιά Αφρικανή έρωμένη όνόματι Μαχμπούμπα, ή οποία έλάχιστα εντυπώσιασε τήν πρω-

384 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 395: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕ ΙΟ 385

σική κοινωνία δταν αύτδς έπέστρεψε τδ 1839. (Ό Λουδοβίκος Α' κάποτε τοΰ πρότεινε νά δοκιμάσει μιά άποστολή στο φεγ­γάρι, κι άπδ κεΐ νά ρίξει ενα σχοινί στο Μόναχο.) Όπως συνέβη καί μέ τον Ρός αργότερα, ή πρώτη σκέψη τοΰ Πύκλερ-Μού- σκαου μόλις εφτασε στήν Ανατολή τό 1835 ήταν δτι θά άπο­τελοΰσε ϊσως τό κατάλληλο πεδίο γιά γερμανικές αποικίες. Τό σχέδιό του ήταν νά γίνουν άποικίες καί στήν ίδια τήν Ελλάδα.

Έτσι, ήταν άπολύτως σ’ αύτό τό πνεΰμα δταν, ενα χρόνο αργό­τερα, πρότεινε στον Άρμανσπεργκ νά αγοράσει γη στή Σπάρτη γιά νά κατασκευάσει ενα πάρκο καί —τό πιο σημαντικό— νά αγοράσει τήν Όλυμπία.11 Ό κηπουρός θά άκολουθοΰσε κατά βήμα τόν άνασκαφέα καί θά μετέτρεπαν τήν Όλυμπία σέ εναν σύγχρονο παράδεισο. Ό Ρός τό εβλεπε πολύ εύνοικά, άκόμη καί τήν πρόταση νά χρησιμοποιείται τό πάρκο ώς τόπος νέων ολυμπιακών έορτών, σάν τήν Έορτή τοΰ Όκτωβρίου στο Μό­ναχο (πού ειχε καθιερωθεί λίγο νωρίτερα γιά τόν έορτασμό τών γάμων τοΰ Λουδοβίκου Α'). Άλλά δέν θά γίνονταν ιπποδρομίες «κατά τό άγγλικό πρότυπο»* μόνο αθλητικές έκδηλώσεις πού άρμόζουν σέ εύγενεΐς νέους —σκοποβολή, πυγμαχία καί άγώνες δρόμου— καθώς καί διαγωνισμοί στο τραγούδι καί τό χορό.

Όσοι έπαναστατοΰν στή σκέψη δτι ή σκιερή, γεμάτη τζιτζίκια Ά λτις θά άντηχοΰσε άπό τις μπάντες χάλκινων οργάνων, τό πά­φλασμα τής μπίρας στις κανάτες καί τις παλάμες πού χτυποΰν σέ πέτσινα κοντοβράκια, θά χαροΰν πού ή έλληνική κυβέρνηση δέν έπέτρεπε πιά σέ ξένους νά άγοράζουν γη στήν Ελλάδα.

Αύτή ή απίστευτη πρόταση ήταν εύτυχώς ή τελευταία ριπή άτομικής αλαζονείας πρός τις έλληνικές άρχαιότητές. Τριάντα έννέα χρόνια αργότερα ώστόσο, ό αύτοκράτορας Γουλιέλμος Α' έπέδειξε τόν ί'διο ενθουσιασμό μέ τόν μεγαλύτερο αδελφό του. Έστειλε στήν Αθήνα τόν Κούρτιο, ώς ειδικό έκπρόσωπο τής αύτοκρατορίας, γιά νά κανονίσει ενα συμβόλαιο γιά τήν άνασκαφή τής Όλυμπίας. Αύτή ήταν μιά έξαιρετικά άνιδιοτε- λής πράξη τοΰ ήγεμόνα τής τριετοΰς, τότε, αύτοκρατορίας, ά-

Page 396: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

386 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

φοΰ οί συλλογές της καί τά μουσεία της δέν έπρόκειτο νά κερ­δίσουν τίποτε γιά νά αύξήρουν τό γόητρό τους. Διά νόμου δλες οί αρχαιότητες πού ανασκάπτονταν επρεπε τώρα νά παραμέ­νουν στήν Ελλάδα. Αύτό πού θά έπεδείκνυε ή γερμανική αύτο- κρατορία θά ήταν ή ισχύς καί ή ικανότητα τών έξουσιοδοτημέ- νων πνευματικών της άνδρών. (Ώς έκπρόσωπος αύτής τής ε­ξουσίας ό Κούρτιος έπρόκειτο νά κάνει δύσκολη τή ζωή του Σλήμαν -—βλ. Κεφάλαιο ΙΑ'— ό όποιος δέν ανήκε στο πνευ­ματικό κατεστημένο καί λαχταρούσε πάνω απ’ δλα τήν αναγνώ­ρισή του άπό τούς έπαγγελματίες.) Όλοι συμφωνούσαν πώς δέν θά βρίσκονταν τώρα πιά άλλα κείμενα γιά νά τροφοδοτή­σουν τούς μύλους τής επιστήμης: στή θέση τους, ή έπιγραφική καί ή ιστορία τής τέχνης θά αποκόμιζαν πολλά οφέλη. Γιά ένα έθνος πού ειχε τώρα ειρήνη, καθώς καί μιά βαθιά καί μακρό­χρονη πνευματική σχέση μέ τήν Ελλάδα, ή άνασκαφή τής Ό- λυμπίας θά ήταν ένα ίδεωδώς κατάλληλο έργο.

Ό ένθουσιασμός του αύτοκράτορα γιά τήν κλασική άρχαιο- λογία άποδείχτηκε καί μ’ έναν άλλο τρόπο. Όταν ό Κούρτιος βρισκόταν στήν ’Αθήνα τό 1874 έκανε τά πρώτα βήματα γιά τήν ίδρυση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου τής Αθήνας (στή Ρώμη ύπήρχε ένα άπό τό 1828, δταν προστάτης του ήταν ό διάδοχος τής Πρωσίας). Απέκτησαν βιβλιοθήκη καί τυπογραφικά στοιχεία, καί τον έπόμενο χρόνο μπόρεσαν νά &ρ- χίσουν τακτικές δεκαπενθήμερες συνεδριάσεις. Ή πρώτη άπό

I αύτές έγινε, δπως καί στο άδελφό ρωμαϊκό ίδρυμα, στις 9 Δε­κεμβρίου, ήμέρα τών γενεθλίων του Βίνκελμαν. Ό πρώτος τό­μος τών Ανακοινώσεων (Μίΐΐβίΐυη^βη) έμφανίστηκε τό 1876. Πόσο θά χαιρόταν ό λεπτοκαμωμένος ιστορικός τής ^^νης άπό τό Στένταλ άν έβλεπε τί πέτυχε ό Κούρτιος στον τό­πο δπου είχε αφιερώσει τήν πάντα ανικανοποίητη καρδιά του!

Στις 25 Απριλίου 1874 ό Κούρτιος, ό Γερμανός Πρεσβευ­τής, ό Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών καί ό Έφορος Αρ­χαιοτήτων ύπέγραψαν τή σύμβαση τής Όλυμπίας. Αύτή ήταν

Page 397: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ Α Ν ΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 387

ή πρώτη νομικώς σαφής συμφωνία άνασκαφής άνάμεσα σέ δύο κυβερνήσεις καί άπέβη τό πρότυπο γιά άπειράριθμες άλλες σέ ολόκληρο τόν κόσμο κατά τόν έπόμενο αιώνα.

Οι ούσιώδεις δροι12 ήταν δτι οί δύο κυβερνήσεις δφειλαν νά διορίσουν καθεμιά άπό έναν έπιμελητή πού θά έξασφάλιζε τήν τήρηση τής συμφωνίας* ή έλληνική κυβέρνηση θά παρείχε τήν αστυνομία γιά νά τήν έπιβάλει* ή γερμανική κυβέρνηση θά πλή­ρωνε δλα τά έξοδα, άνάμεσά τους καί τις άποζημιώσεις πρός τούς ιδιοκτήτες τής γης, καί θά ειχε στον αποκλειστικό έλεγχό της τόσο τήν έπιλογή τών περιοχών πού θά άνασκάπτονταν στήν Όλυμπία δσο καί τούς έργάτες* δλα τά ευρήματα θα παρέ­μεναν στην Έλλά8α, (αν καί ανήκε στή διακριτική εύχέρεια τής έλληνικής κυβερνήσεως νά δώσει ένδεχομένως στούς άνασκα- φεΐς ώς «ένθύμιο» εύρήματα πού θά ύπήρχαν εις διπλουν), ένώ ή Γερμανία είχε τό δικαίωμα νά κάνει άντίγραφα καί έκμαγεΐα* δλα τά εύρήματα θά δημοσιεύονταν ταυτόχρονα στά έλληνικά καί στά γερμανικά.

Τό Ράιχσταγκ ένέκρινε τήν αίτηση του Κούρτιου γιά τό πο­σό τών 57.000 ταλίρων. Ό Κούρτιος διάλεξε γιά βοηθό του τόν Φρήντριχ Άντλερ, καί οί έργασίες άρχισαν μέ τετρακό- σιους πενήντα έργάτες. Ό χώρος τών άνασκαφών ήταν πέντε τετραγωνικά χιλιόμετρα άνάμεσα στο Κρόνιο καί τόν ποταμό Αλφειό: τό μεγαλύτερο μέρος βρισκόταν κάτω άπό έξι, άν δχι περισσότερα, μέτρα λάσπης, προσχώσεων καί άμμου. Όταν έ­φτασαν οί άνασκαφεΐς, τά χρόνια πού είχαν μεσολαβήσει άπό τό 1829 είχαν καλύψει πολλά άπό δσα είχαν δει ό Λήκ καί ή γαλλική άποστολή: μονάχα μιά γωνιά τοΰ ναοΰ τοΰ Δία παρέ­μενε ορατή. Οί ντόπιοι θεωροΰσαν δτι ήταν τά άπομεινάρια τοΰ παλατιοΰ ένός βασιλόπουλου. «Αφέντη», ρωτοΰσαν οί χωρικοί, «έσύ πού τά ξέρεις δλα, γιατί τό βασιλόπουλο έχτισε τό παλάτι του έδώ, άνάμεσα σ’ αύτά τά χαλάσματα;»

'Τπ’ αύτές τις συνθήκες ή πρόοδος τών άνασκαφών ήταν έ- ξαιρετικά έπιτυχής. Ή πρώτη άξίνα βυθίστηκε στο έδαφος

Page 398: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

στις 4 Όκτωβρίου 1875. Μόλις δυο μήνες αργότερα (στις 14 Δεκεμβρίου) άρχισαν νά ξεθάβουν τά άγάλματα άπό τό άνατο- λικό άέτωμα τοΰ ναοΰ τοΰ Δία. 'Ύστερα άπό έξι μέρες άποκα- λύφθηκε ή πτερωτή Νίκη πού στεκόταν μπροστά στο ναό. Βδομάδα μέ τή βδομάδα, τό ενα μέλος μετά τό άλλο, τά ήρωι- κά κορμιά άνακτοΰσαν τή μορφή πού τούς είχε δοθεί πριν άπό2.000 χρόνια. Ό Άντολφ Μπαίττιχερ, πού περιέγραψε τήν ά­νασκαφή, άφησε νά διαφανεΐ κάποια θλίψη πού αύτά τά σαράν­τα δύο ύπέροχα άγάλματα θά ήταν καταδικασμένα νά μείνουν στήν Αθήνα, «δπου είναι τόσο δύσκολο νά πας», άντί νά κο- σμοΰν τά μουσεία τής αύτοκρατορίας* άλλά οί Γερμανοί τήρη­σαν σχολαστικά τό συμβόλαιό τους.

Ό Κούρτιος, δπως άρμοζε σ’ εναν λόγιο, έγραφε: «Είναι ό γραπτός λόγος έκεΐνος πού μιλα πιο καθαρά», καί άπέδιδε με­γαλύτερη άξία στις περισσότερες άπό τετρακόσιες έπιγραφές, πού μετέφεραν μέ μοναδικό τρόπο τήν ποικιλία καί τήν έξέλιξη τών έλληνικών διαλέκτων, παρά στά άγάλματα, τά κεραμικά, τις βάσεις άγαλμάτων ή άκόμη καί στά χαλκά, άπό τά όποια ή Όλυμπία έδωσε τή μεγαλύτερη συλλογή στον κόσμο.

Περισσότερος ίσως ένθουσιασμός έκδηλώθηκε μέ τήν άνακά- λυψη τοΰ Έρμη πού περιέγραψε ό Παυσανίας, ό όποιος άμέ- σως θεωρήθηκε έργο τοΰ Πραξιτέλη (άκμασε τό 364 π.Χ.), ένός άπό τούς δύο περιφημότερους γλύπτες τής άρχαιότητας.

Ή άνακάλυψη δμως τών γλυπτών τών άετωμάτων ήταν ίσης σπουδαιότητας, διότι άποκάλυψε τή δύναμη τής πρώιμης κλα­σικής τεχνοτροπίας σ’ ένα ενδιάμεσο στάδιο, άνάμεσα στο πα­γωμένο χαμόγελο τών γλυπτών τής Αίγινας καί τόν τέλειο να­τουραλισμό τής ζωφόρου τοΰ Παρθενώνα. Τά έργα Φυτά έθε­σαν τούς Γερμανούς στήν πρωτοπορία τοΰ διαφωτισμού περί τόν άρχαϊκό ρυθμό (πού θά φωτιζόταν άκόμη περισσότερο μέ τήν άνακάλυψη άπό τόν Καββαδία μιας σειράς Κορών στήν Ακρόπολη κατά τή δεκαετία τοΰ 1880). Ό Χέγκελ είχε κατα­νοήσει, δπως καί ό Λόρδος Έλγιν, δτι οί μέρες τοΰ «ώραίου

388 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 399: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΤΟ ΓΕ ΡΜ ΑΝΙΚ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ 389

ιδεώδους» είχαν παρέλθει* μέ τήν ανακάλυψη του έλληνικοΰ κλασικισμού ειχε ανοίξει ό δρόμος γιά τήν έκτίμηση του άμε­σου προδρόμου του. Καθώς ό Χούμαν (βλ. Κεφάλαιο ΙΑ') άπο- κάλυπτε τήν ίδια έποχή τά μεγαλύτερα έργα τής τελευταίας άνθησης τής έλληνικής τέχνης στήν Πέργαμο, ή γερμανική αύ- τοκρατορία μπορούσε νά διεκδικήσει επάξια τήν πρωτοπορία στή μελέτη τής άρχαίας τέχνης.

Ή Όλυμπία ήταν ό πρώτος τόπος πού άνασκάφηκε μέ άνα- γνωρισμένα σύγχρονες έπιστημονικές άρχές. Ή προσεκτική άλ- λά καί πολυτελής παρουσίαση τών άποτελεσμάτων έκανε τά εύ- ρήματα προσιτά γιά μελέτη στον μορφωμένο κόσμο, καί τό έπί- τευγμα δέν άργησε νά άναγνωριστεΐ. Γιά μιά άκόμη φορά, κα­θώς άποκαλυπτόταν ολόκληρο τό συγκρότημα, φαινόταν νά ξα­ναζωντανεύει ό τόπος τής μεγαλύτερης καί πιο ειρηνικής δόξας τής Ελλάδας: τά αρχαία ιερά του Μητρώου (Ρέας Κυβέλης) καί τής Ήρας κάτω άπό τον καλοσχηματισμένο λόφο του Κρονίου, ό μεγαλόπρεπος ναός του Δία μέ τά έξοχα άετώματά του, οί σειρές άπό άφιερωματικές βάσεις άγαλμάτων περίφημων νικη­τών, τά άφιερωμένα δπλα, τό εστιατόριο, τό γυμνάσιο, ή παλαί- στρα, άκόμη καί τό έργαστήριο του Φειδία —σήμερα μιά ερει­πωμένη βυζαντινή εκκλησία. Μόνο ό καθιστός χρυσελεφάντινος Δίας του Φειδία, ένα άπό τά θαύματα του κόσμου, είχε χαθεί γιά πάντα, άν καί επιβίωνε στις άναπαραστάσεις πού βασίζον­ταν στήν περιγραφή του Παυσανία. Τό στάδιο έμεινε γιά νά τό άνασκάψουν οί Γερμανοί μεταξύ 1936 καί 1942.

’Αλλά γιά τον σύγχρονο κόσμο ή πιο μακρόβια καί οικεία κληρονομιά τής άνασκαφής υπήρξε ή άνασύσταση τών Όλυμ- πιακών Αγώνων άπό τον Βαρόνο Κουμπερτέν τό 1896. Μ’ αύ- τήν προσπάθησε νά φέρει στον δικό του κόσμο λίγη άπό τήν ά- πόλαυση τής ειρηνικής άμιλλας, τής άποκομμένης άπό τις τα­ραχές του πολέμου καί τής πολιτικής διαμάχης, αύτό δηλαδή πού σήμαιναν οί Όλυμπιακοί Αγώνες στήν άρχαία Ελλάδα. Πόσο ζεΐ άκόμη αύτό τό εύγενές όραμα είναι θέμα προσωπικής

Page 400: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

390 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

άποψης· άλλά ήδη δέν είχε καμιά πραγματική σχέση μέ τά ένδιαφέροντα τών σοφών άνασκαφέων. Αύτό το νέο Ιδεώδες τής Ελλάδας άποτελοΰσε περισπασμό άπό τό εργο τής κατα­νόησης τής άρχαίας Ελλάδας. Τώρα δλη ή άναζήτηση γινόταν γιά τή γνώση.

Page 401: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ'

ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΕΣ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ

Ό "Ομηρος δημιούργησε ενα παραμύθι, πού παρουσιάστηκε καί εγινε δεκτό ώς παραμύθι’ διότι ουδέποτε αμφισβήτησε κάνεις ότι ή Τροία καί ό * Αγαμέμνων δεν υπήρξαν ποτέ στήν πραγ­ματικότητα, όπως δέν ύπήρξε καί τό χρυσό μήλο. ... 'Οποια- δήποτε ιστορία δέν είναι σύγχρονη εϊναι ύποπτη.

ΡΑδΟΑΕ, Στοχασμοί, 436

((Πατέρα ...αν ύπήρξαν κάποτε τέτοια τείχη, δέν εϊναι δυνατόν νά έχουν καταστραφεΐ τελείως* πρέπει νά παραμένουν άκόμη άπέραντα ερείπιά τους, εϊναι όμως κρυμμένα κάτω άπό τή σκό­νη τών αιώνων.» Αύτός ύποστήριζε τό άντίθετο, ενώ εγώ παρέ- μεινα άμετακίνητος στή γνώμη μου, καί στο τέλος συμφωνή­σαμε καί οί δυο ότι μιά μέρα θά έκανα άνασκαφές στήν Τροία.

Η. δΟΙΠΕΜΑΝΝ, Ίλιον

Ό Ερρίκος Σλήμαν καί ή ΤροίαΤύμβοι ψηλοί κι ανώνυμοι χωρίς τά μάρμαρά τους,Πεδιάδα χέρσα, απέραντη, βουνά ολόγυρά τους,Καί ϊδια πάντα απόμακρη νά στέκεται ή Τδη,Έκεΐ κι ό γέρο Σκάμανδρος (άν ειν’ ό ίδιος) μένει.Ή θέση ακόμα φαίνεται γιά τή δόξα πλασμένη.

(ΒγΐΌη, Δον Ζουάν IV, 77)

Τόν ί'διο χρόνο πού ό Έρνέστος Κούρτιος άρχιζε τις άνασκαφές του στήν Όλυμπία, ενας άλλος Γερμανός άρχαιολόγος είχε άρ- χίσει ενα εργο πού θά έκανε τό ονομά του διάσημο γιά περισσό­τερο άπό έναν αιώνα. Ό Ερρίκος Σλήμαν έκπλήρωνε τή φι­

Page 402: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

392 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

λοδοξία τής ζωής του: νά άνακαλύψει τήν Τροία του Όμήρου.Ή Τροία, τό σκηνικό γιά τό πρώτο μεγάλο ποίημα τής δυτι­

κής λογοτεχνίας, τήν Ίλιάδατου Όμήρου, είχε γοητεύσει δια­δοχικά δλες τις έποχές άπό τήν κλασική Ελλάδα καί έξής. Ό

Όμηρος, ελεγε ό Πλάτων, ύπήρξε ό διδάσκαλος τών Ελλήνων. Ή Ίλιάδα καί ή Όδύσσειά του κατείχαν στήν έλληνική συνεί­δηση θέση άνάλογη μέ τής Βίβλου στον πρώιμο σύγχρονο κό­σμο. Οί ομηρικοί ήρωες —ό Άχιλλέας, ό Όδυσσέας, ό Αί'ας, ό

Έκτωρ, ό Αγαμέμνων, ή Ελένη— είχαν γίνει πλέον άντικεί- μενα λατρείας ώς τον 5ο π.Χ. αιώνα, καί οί μύθοι τους άποτε- λουσαν τό θέμα τών περισσότερων τραγωδιών τής κλασικής Αθήνας, άλλά καί τής ποίησης, τής άγγειογραφίας καί τής ά- φηγηματικής γλυπτικής.

Ωστόσο, κατά τον 19ο αιώνα ή τοποθεσία τής Τροίας είχε καταλήξει πλέον νά είναι τελείως άβέβαιη. Ό σκεπτικισμός δέν είχε φτάσει στο σημείο —δπως τώρα, στά τέλη του 20οΰ αιώνα— νά άμφισβητεΐται ή ΐδια ή ύπαρξη τής Τροίας ή τό γεγονός του Τρωικού Πολέμου (μολονότι τον 17ο αιώνα ό Μπλαίζ Πασκάλ είχε έκφράσει τήν τολμηρή άποψη δτι τό έρ­γο του Όμήρου ήταν καθαρά προϊόν μυθοπλασίας). Λίγοι είχαν άμφισβητήσει τήν ύπαρξη τής ομηρικής Τροίας* που βρισκόταν δμως; 'Τπήρχε έντονη διάσταση άπόψεων, καί κατά τον 18ο αιώνα πλέον μπορούσαν νά δημιουργηθοΰν έχθρότητες πού &ιαρ- κοΰσαν μιά ζωή έξαιτίας τών διαφορών πάνω στο θέμα αύτό.

Μέχρι τή χριστιανική έποχή κανείς δέν άμφέβαλλε δτι ή Τροία ταυτιζόταν μέ τό «χωριό τών Ίλίων» στο λόφο του Χι- σαρλίκ, πού εγινε τό ρωμαϊκό Νέον Ίλιον (Νονιπη ΙΗιπη). (Ί ­λιον ήταν τό κοινό έλληνικό δνομα γιά τήν πόλη τής Τρίπας, σέ άντιδιαστολή πρός τήν εύρύτερη περιοχή.) Ό μόνος πού δια­φωνούσε ήταν ενας ντόπιος συγγραφέας πού ονομαζόταν Δημή- τριος ό Σκήψιος, ό όποιος έπέμενε δτι οί τοπογραφικές ένδεί- ξεις του Όμήρου δέν ταίριαζαν μ’ αύτήν τή θέση. Συγκεκριμέ­να, ό Όμηρος άνέφερε δυο πηγές τή μιά κοντά στήν άλλη, πού

Page 403: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

δέν βρίσκονταν στήν έν λόγω περιοχή, μολονότι ένα τέτοιο φαι­νόμενο παρατηρούνταν στήν κοντινή Καλλικολώνη. Ή θέση στήν Καλλικολώνη εγινε αποδεκτή μετά τήν υιοθέτησή της ά­πό τόν γεωγράφο Στράβωνα. (Δυστυχώς, ό Παυσανίας ποτέ δέν περιέγραψε τήν Τρωάδα.)

0 1 Α ΥΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 393

Page 404: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

394 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Τόν 17ο καί 18ο αιώνα, μιά έντυπωσιακή ομάδα έρειπίων κοντά στήν άκτή κέρδισε τις περισσότερες ψήφους τών περιη­γητών πολλοί ταξιδιώτες άπό τή Βρετανία, τή Γαλλία καί τήν Ιταλία καταγοητεύτηκαν μέ τόν ύποτιθέμενο συσχετισμό τοΰ τόπου μέ τόν Όμηρο, ένώ στήν πραγματικότητα ήταν ή Α λε­ξάνδρεια Τρωάς, πού ιδρύθηκε άπό τόν Μέγα Αλέξανδρο. Ή ­δη τήν έποχή τοΰ Έντμοντ Τσίζχαλ (1699) είχε άναπτυχθεΐ άρκετά μιά αίσθηση τών άρχιτεκτονικών περιόδων, ή οποία τόν καθιστοΰσε ικανό νά άπορρίψει αύτή τήν ταύτιση, άλλά μόλις τό 1750 ό Ρόμπερτ Γούντ, δημοσιεύοντας τό βιβλίο του, ύπο- στήριξε τήν τοποθεσία Πινάρμπασι (πού αύτός τό έλεγε Μπουνάρμπασι), τό σύγχρονο ονομα γιά τήν Καλλικολώνη.

Ή δικαίωση τής άποψης τοΰ Στράβωνα ήταν κάπως άπο- γοητευτική, μιας καί δέν ύπήρχε σχεδόν τίποτε ορατό στο Πι- νάρμπασι. Οί περιηγητές δέν μποροΰσαν πιά νά άποδίδουν φη­μισμένα ονόματα σέ έρείπια πού έφερναν στο νοΰ τό ομηρικό έπος. Εντούτοις, ή άποψη έγινε άποδεκτή άπό δλους τούς τα­ξιδιώτες τής καμπής τοΰ αιώνα, άφοΰ αίτιολογήθηκε πολύ λε­πτομερώς τό 1791 άπό τόν Λεσεβαλιέ (]. Β. ΓβοΗθνΒΐίβΓ), πού είχε πάει στήν Τρωάδα μέ τόν Σουαζέλ-Γκουφιέ. Ό Κλάρκ, πού ήταν έπίσης έκεΐ τό 1801, πρότεινε μιά έναλλακτική τοπο­θεσία κοντά στο Τσιπλάκ, οχι μακριά άπό τό Χισαρλίκ* καί τό 1822 ό Τσάρλς Μακλάρεν έκανε μιά δημοσίευση, στήν ό&οία άναβίωνε ή έπιχειρηματολογία ύπέρ τοΰ Χισαρλίκ. Τά έπιχει- ρήματά του ήταν πειστικά, άν έξελάμβανε κανείς τό κείμενο τοΰ Όμήρου ώς Εύαγγέλιο: θά ήταν άδύνατον νά τρέξει κανείς, δπως έκανε ό Άχιλλέας καταδιώκοντας τόν Έκτορα, τρεις φο­ρές γύρω άπό τό Μπαλί Ντάγ, στο Πινάρμπασι, φορώνΛς βα­ριά πανοπλία* τό Πινάρμπασι δέν ήταν ορατό άπό τήν κορυφή τοΰ δρους Ίδη, δπου ύποτίθεται δτι καθόταν ό Δίας γιά νά παρακολουθεί τήν έξέλιξη τής μάχης* καί ύπήρχαν έπίσης δυο πηγές καί στο Χισαρλίκ, τό όποιο έπιπλέον βρισκόταν σέ πιο κατάλληλη άπόσταση άπό τήν άκτή γιά τή δράση στήν Ίλιάδα.

Page 405: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Τό θέμα άπορρίφθηκε ώς άλυτο άπό τον Τζώρτζ Γκρόουτ ( 0 θογ§6 ΟγοΙθ), ό όποιος άρχισε τό μνημειώδες έργο του Ιστο­ρία της Ελλάδας μέ τούς ιστορικούς χρόνους, τήν πρώτη Όλυμ- πιάδα του 776 π.Χ. Ό Όμηρος ήταν άπλός μύθος, καί ό μύθος δέν είχε θέση στήν πραγματεία ένός έπιστήμονα ιστορικού.

Αλλά ό Ερρίκος Σλήμαν δέν ήταν έπιστήμονας ιστορικός. Ούτε έπαγγελματίας άρχαιολόγος. (Τό γεγονός αύτό έπρόκει- το νά προδιαθέσει διά παντός έχθρικά τον Κούρτιο άπέναντι στις προσπάθειές του καί νά τον καταστήσει έξαιρετικά άπρό- θυμο νά άναγνωρίσει τά έπιτεύγματά του.) Όχι, ό Σλήμαν είχε περάσει τή ζωή του ώς έμπορος, δημιουργώντας προσωπική περιουσία άπό τις συναλλαγές του μέ τήν Αμερική, τήν Άγια Πετρούπολη καί άλλα μέρη. Όταν, τό 1866, ό ήδη γκριζομάλ­λης έκατομμυριουχος έγκατέλειψε τήν πρώτη (Ρωσίδα) σύζυγό του, τά παιδιά του καί τήν έμπορική του σταδιοδρομία γιά νά έγγραφεΐ ώς σπουδαστής στή Σορβόννη, ισχυριζόταν δτι τό πά­θος νά άνακαλύψει τήν Τροία του Όμήρου είχε γεννηθεί μέσα του σέ ήλικία έπτά έτών, δταν του χάρισαν τήν Παγκόσμια 'Ιστορίατου Ο. Ε. ΙβηηβΓ. Τό βιβλίο αύτό περιείχε μιά γκραβού- ρα τής Τροίας στις φλόγες, μέ τον Αινεία νά φεύγει άπό τήν πόλη έχοντας τον πατέρα του στήν πλάτη καί τον γιο του στο πλευρό του.

«"Πατέρα” [είπε], "άν ύπήρξαν κάποτε τέτοια τείχη, δέν είναι δυνατόν νά έχουν καταστραφεΐ τελείως* πρέπει νά παραμέ­νουν άκόμη άπέραντα ερείπιά τους, είναι δμως κρυμμένα κάτω άπό τή σκόνη τών αιώνων”. Αύτός ύποστήριζε τό άντίθετο [συνεχίζει ό Σλήμαν, στον πρόλογό του στο *Ζλ«ον], ένώ εγώ παρέμεινα άμετακίνητος στή γνώμη μου, καί στο τέλος συμ­φωνήσαμε καί οί δυο δτι μιά μέρα θά έκανα άνασκαφές στήν Τροία.»

Είναι δύσκολο νά άποφασίσει κανείς άν πρέπει νά πιστέψει αύτή τήν ιστορία ώς άληθινή, λέξη πρός λέξη. Όπως έγραφε ό

’Ίρβινγκ Στόουν:

0 1 Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 395

Page 406: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

396 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Στις άνασκαφές του καί στά βιβλία πού δημοσίευσε γιά τό εργο του ύπήρξε εύσυνείδητος καί έντιμος, αξιόπιστος. Στήν ιδιωτική του ζωή ήταν ενας έπικός ποιητής, πού ή προσωπική του Όδύσσεια βασιζόταν περισσότερο στήν εύρη ματ ικότητα παρά στή μνήμη. Είχε τό ταλέντο νά ξαναγράφει τό παρελθόν, νά κάνει τά νήματά του νά ταιριάζουν άρμονικά στο τωρινό ύφαντό τής ζωής του. Δέν ψευδόταν, ξαναδη- μιουργουσε* παίρνοντας ενα σφουγγάρι, εσβησε τά σημάδια τής τριμ­μένης κιμωλίας τής πραγματικότητας άπό τόν πίνακα τών νεανικών του χρόνων καί, μέ σταθερό, τολμηρό χέρι, ξανάγραψε μιά πιο λυρική έκδοχή τοΰ παρελθόντος του.

Δυο χρόνια μετά τήν έγγραφή του στή Σορβόννη ξεκίνησε τό ταξίδι πού θά άλλαζε τή ζωή του: μιά περιοδεία στήν Ελλά­δα, πού τήν περιέγραψε στο αισθηματικό του οδοιπορικό Ιθά­κη, Πελοπόννησος και Τροία (1869). Ή Κέρκυρα, πού συνήθως ταυτιζόταν μέ τή Φαιακία τής ’Οδύσσειας, τοΰ ήρθε σάν αποκά­λυψη. Στο γεμάτο ένθουσιασμό μυαλό του, τά πάντα αντιστοι­χούσαν άπολύτως μέ τις περιγραφές τοΰ Όμήρου. Ό κόσμος τοΰ Όμήρου κειτόταν μπροστά του: ήλιόλουστη, εύφορη γη, μεγαλειώδης βλάστηση, καρποί καί σοδειές, τό διάφανο νερό τών χειμάρρων. Ό κόσμος αύτός ελαβε άκόμη πιο απτή μορφή δταν εφτασε στήν Ιθάκη, τήν πατρίδα τοΰ Όδυσσέα, συνοδευό- μενος άπό εναν ξεναγό πού «καθ’ οδόν άφηγήθηκε πάλι τις περιπέτειες τοΰ Όδυσσέα, άπ’ αρχής μέχρι τέλους. Ή εύκολία μέ τήν οποία τις άπήγγελλε μοΰ άπέδειξε καθαρά δτι είχε ξα- ναπεΐ τήν ίδια ιστορία χιλιάδες φορές» —άν καί δέν μπόρεσε νά ικανοποιήσει τήν άγωνία τοΰ Σλήμαν νά ταυτίσει τό ορος Α ε­τός, τό λιμάνι τοΰ Φόρκυνος, τό σπήλαιο τών Νυμφών καί τό κτήμα τοΰ Λαέρτη. Αύτή ή άξιοσημείωτη έπίδειξη τής τ^οφο- ρικής παράδοσης μπορεϊ νά γίνει πιστευτή άπό κείνους γιά τούς οποίους ή Ελλάδα είναι μιά Ιθάκη τόσο ρομαντική δσο ήταν καί γιά τόν Ερρίκο Σλήμαν.

Σκοπός τοΰ Σλήμαν τώρα ήταν να ένταχθεΐ ολοκληρωτικά στήν Ελλάδα, μέχρις δτου αύτή καί τά έπιτεύγματά του γί­

Page 407: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 397

νουν ένα. 'Υπήρξε ποτέ αρχαιολόγος πού νά διέψευσε μέ τή σταδιοδρομία του πιο απόλυτα τό ρητό τής Ρόουζ Μακώλυ δτι ή αρχαιολογία είναι «ή θυσία τής ωραιότητας στήν αλήθεια»; Γιατί δντως άποκάλυψε τήν αλήθεια, άν καί ό κόσμος άργησε νά τό παραδεχτεί* έντούτοις, ή αλήθεια υπήρξε καρπός μόνο τών ωραίων φαντασιώσεων καί διαισθήσεών του.

Ή ασυνήθιστη ιστορία γιά τό πώς απέκτησε Έλληνίδα σύ­ζυγο, διαλέγοντας άπό φωτογραφίες έκείνη πού πλησίαζε πε­ρισσότερο στο δραμά του γιά τήν Ωραία Ελένη, δέν άποτελεΐ σελίδα τής αρχαιολογικής έπιστήμης. Αλλά άσφαλώς είναι μιά άλλη δψη του τρόπου μέ τον όποιο ό Σλήμαν έκανε τον ομηρικό κόσμο οικείο καί άπτό. Ή Σοφία έχει τουλάχιστον τήν τιμή νά είναι ή μόνη γυναίκα στο βιβλίο αύτό πού άναγνωρίζεται ώς άρχαιολόγος μέ τήν άξία της. Τιμήθηκε στο Λονδίνο γιά τή συμβολή της στήν Τροία καί γιά τήν ανεξάρτητη δουλειά της στις Μυκήνες.

Τό σχέδιο του Σλήμαν νά σκάψει στο Χισαρλίκ είχε διαμορ­φωθεί ήδη στο τέλος τής πρώτης του περιοδείας τού 1868. Δέν ήταν άλλωστε καί τόσο παράδοξο νά ζητείται άπό τήν αρχαιο­λογία νά έπιβεβαιώσει τις φιλολογικές πηγές, ψάχνοντας γιά μιά πόλη έκεΐ πού φαινόταν νά τήν έχει τοποθετήσει ό Όμηρος.

"Ήταν κάτι πού οί αρχαιοδίφες τό έκαναν έπί αιώνες, καί ό Τσάρλς Νιουτον τό αποδεχόταν ώς έναν άπό τούς κύριους σκο­πούς τής άνασκαφής. Τό πιο έντυπωσιακό είναι δτι ό Σλήμαν ήταν ό πρώτος πού έκανε άνασκαφή γιά νά έλέγξει μιά ύπόθε- ση παρά γιά νά δει άπλώς τί θά βρει.1 Επιθυμούσε νά αποδεί­ξει τήν πραγματικότητα τής ομηρικής Τροίας, καί έπιπλέον δτι είχε ύπάρξει έκεΐ πού έκεΐνος πίστευε δτι είναι. Αύτή ακρι­βώς ή χρήση τής πειραματικής μεθόδου, δπως θά μπορούσαμε νά τήν άποκαλέσουμε, είναι πού τον καθιστα Πατέρα τής Αρ­χαιολογίας. Σέ σύγκριση μέ αύτόν, ό Κούρτιος ήταν τής παρα­δοσιακής σχολής. Δέν πίστευε δτι ή άνασκαφή μπορούσε νά αποδείξει κάτι καινούριο, παρά μόνο δτι μπορούσε νά συμπλη­

Page 408: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ρώσει μιά εικόνα, νά δώσει στοιχεία γιά νά τά επεξεργαστούν οί φιλόλογοι.

Επομένως, στή ρίζα τής άσυμβατότητας τών δύο άνδρών βρισκόταν ή διαφορετική αξία πού απέδιδαν στά ποιήματα τοΰ

Όμήρου. Ό Όμηρος βρισκόταν στον κολοφώνα του στήν Α γ­γλία. Άπό τό 1711 ή ύπεροχή του ήταν αδιαμφισβήτητη. Τά γραπτά τοΰ Μάθιου Άρνολντ κατά τή δεκαετία τοΰ 1860 μαρ- τυροΰν τόν ύψηλό βαθμό τής επιρροής του. Στή Γερμανία δμως ή θέση του ήταν λιγότερο ασφαλής. Ή αναλυτική κριτική τών Βόλφ καί Λάχμαν δημιουργοΰσε αμφιβολία άκόμη καί γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τοΰ Όμήρου, πόσο μάλλον τήν ιστορική του αξία. Ή γερμανική παιδεία ήταν έκ προοιμίου έτοιμη νά άπορ- ρίψει τήν πίστη τοΰ Σλήμαν στήν ύπαρξη τής ιστορικής Τροίας.

Έτσι, ό Σλήμαν έπρεπε νά δημιουργήσει ό ίδιος ένα μύθο. Δέν προκαλεΐ έκπληξη τό γεγονός δτι ή ύποστήριξη ήρθε πιο πρό­θυμα άπό τήν Αγγλία παρά άπό τή Γ ερμανία.

Πολύ πριν άπό τό 1859, οπότε έγινε "Ύπατος Αρμοστής τών Ίονίων Νήσων, ό Ούίλλιαμ Γλάδστων ειχε πειστεί άπολύ- τως δτι ό Όμηρος, «ή άφετηρία άπ’ δπου μετριούνται δλες οί αποστάσεις», περιέκλειε ιστορική πραγματικότητα πού ήταν δυνατόν νά ξαναβρεθεΐ. Ένα χρόνο πριν άπό τήν έκδοση τής Καταγωγής τών ειδών, ό Γλάδστων είχε ύποστηρίξει στο έργο του Μελέτες για τόν Όμηρο καί την ομηρική εποχή (δίιίώβδ ίη Ηογώθγ αηά ίΗβ Η οηιβήο 1858) δτι ό ποιητής παρουσία­σε μιά ακριβή καταγραφή τοΰ τρόπου ζωής στήν πρώιμη Ε λ­λάδα. Ό Γλάδστων δέχτηκε μέ ένθουσιασμό τις ανακαλύψεις τοΰ Σλήμαν στήν Τροία καί πρόσφερε μεγάλη καί ούσιαστική ύποστήριξη. Φ ■

Ή άνασκαφή στο Χισαρλίκ άρχισε άφοΰ είχε τελεστεΐ ό γά­μος τοΰ Σλήμαν μέ τή Σοφία στις 23 Σεπτεμβρίου 1869.

Μιά άποστολή τήν άνοιξη τοΰ 1870, χωρίς τήν άδεια τής τουρκικής κυβέρνησης, τό μόνο πού κατάφερε ήταν νά κάνει πιο δύσκολη τήν απόκτηση φιρμανιοΰ γιά νά συνεχιστοΰν οί έργα-

398 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 409: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝ Α ΔΡΟΜΟΥ 399

σίες τό φθινόπωρο. Μέρος τής γης ανήκε στον Αμερικανό πρό­ξενο Φράνκ Κάλβερτ, άλλά ό Τούρκος γείτονας του ήταν άπρό- θυμος νά πουλήσει τό δικό του μερίδιο. Τελικά, ό ' Υπουργός Δημόσιας Εκπαίδευσης, ό Σαφέτ Πασάς, διέταξε τήν τοπική διοίκηση νά άγοράσει τή γη καί κατόπιν νά τήν πουλήσει στον Σλήμαν —μιά άγοραπωλησία πού πραγματοποιήθηκε γιά 3.000 γρόσια. Ή τιμή ήταν φτηνή, διότι, δπως είπε ό Σλήμαν, δέν έπρόκειτο γιά έμπορικό θέμα, «άλλά γιά τό πώς θά λυθεί τό πιο σπουδαίο ιστορικό πρόβλημα πού λύθηκε ποτέ» ( Αλληλο­γραφία I, 80).

Τόν Όκτώβριο τοΰ 1871 περίμενε άκόμη τό φιρμάνι του. "Όταν επιτέλους έφτασε, είχε τρεις κύριους δρους: δλα τά εύρή­ματα θά μοιράζονταν* τά μισά θά άνήκαν στον Σλήμαν καί τά μισά στήν τουρκική κυβέρνηση, γιά τό καινούριο της μουσείο* τά έρείπια πού άποκαλύπτονταν δφειλαν νά τά άφήσουν στήν κατάσταση πού τά είχαν βρει* καί δλα τά έξοδα θά καλύπτον­ταν άπό τόν ίδιο τόν άνασκαφέα. Άλλά καί πριν άκόμη φτάσει τό φιρμάνι, ό Σλήμαν είχε άρχίσει νά σκάβει πάλι, πεπεισμένος πώς, άν έβρισκε τήν πραγματική Πέργαμο τής Τροίας, ό Γερ­μανός Αύτοκράτορας καί τό Βρετανικό Μουσείο θά έκαναν τά ύπόλοιπα. Λογάριαζε δμως χωρίς τήν άντίδραση τοΰ Βερολί­νου. Στις 13 Σεπτεμβρίου ό Κούρτιος είχε έπισκεφθεΐ τήν πε­διάδα τής Τροίας μαζί μέ διάφορους άλλους λογίους τοΰ Βερο­λίνου καί είχαν καταλήξει άποφασιστικά ύπέρ τοΰ Πινάρμπασι. Οί πεποιθήσεις τοΰ Κούρτιου δέν κλονίζονταν εύκολότερα άπ’ δ,τι τοΰ Σλήμαν. «Τό Αλάθητο τοΰ Βερολίνου» ήταν μιά συνη­θισμένη έκφραση, καί κανένας δέν ήταν πιο Βερολινέζος άπό τόν Κούρτιο. Ποιος ήταν, τελοσπάντων, αύτός ό άμαθής έκα- τομμυριοΰχος, πού είχε άποφασίσει νά όρμήσει σ’ ένα θέμα στο όποιο αύτοί είχαν άφιερώσει τή ζωή τους, μέ σκοπό νά άνα- τρέψει τά πάντα; Οί Άγγλοι άγαποΰσαν πάντα τούς έρασιτέ- χνες —δχι δμως καί οί Γερμανοί.

Ό Σλήμαν διαπέρασε ολόκληρη τή μαγούλα μέ μιά τεράστια

Page 410: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

400 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

τομή, για νά εισχωρήσει δσο τό δυνατόν γρηγορότερα στο κα­τώτερο μέρος, δηλαδή στο παλαιότερο στρώμα —διότι, δπως ήταν φυσικό, υπέθετε δτι ή Τροία του Πριάμου επρεπε νά είναι ή παλαιότερη. Επομένως, απόρησε δταν βρήκε, πολύ ψηλά στή μαγούλα, στρώματα με όστρακα ολοφάνερα παλαιότερα άπό ο­τιδήποτε μπορούσε νά συσχετιστεί με τήν περίοδο του Τρωικού Πολέμου. Τώρα μπορούμε νά εικάσουμε τί ειχε γίνει. Κατά τήν αρχαιότητα ή μαγούλα ειχε ισοπεδωθεί, καί καθώς εϊχαν φύγει τά πάνω στρώματα καί εϊχαν πέσει στο κάτω μέρος τής έξωτε- ρικής πλευράς τής πλαγιάς, είχαν άφήσει παλαιότερα στρώμα­τα στο πάνω μέρος —στά πλαϊνά— ένώ στο κέντρο τό κατώτε­ρο τμήμα τής στρωματογραφίας παρέμεινε ανέπαφο. Εϊναι καί πάλι πρός τιμήν τού Σλήμαν δτι άπό τήν άπορία του μπορούμε νά έξαγάγουμε μιά ρεαλιστική εικόνα τής καταστάσεως. Φυσι­κά, σε πολλές περιπτώσεις ή δυνατότητα νά καθοριστεί ή προέ­λευση των εύρημάτων χάθηκε γιά πάντα.

Αύτή ή δυσκολία εφερε τόν Σλήμαν σχεδόν σε άπελπισία. Αλλά μιά δεύτερη, μακρότερη άνασκαφική περίοδος, τό 1872, εφερε στο φως ομορφα πράγματα: ενα έλληνιστικό άνάγλυφο τού Ήλιου, καθώς καί τά θεμέλια ένός πύργου, πού ό Σλήμαν τόν ονόμασε άμέσως Μεγάλο Πύργο του Ίλίου (στήν πραγμα­τικότητα ήταν τμήμα των τειχών τής Τροίας II).

Περισσότερα στοιχεία προέκυψαν άπό άλλα ευρήματα: 0

Α θψα, 1 Ίανουαρίου 1873Μόλις έκανα τή σπουδαία ανακάλυψη δτι δλες οί κεφαλές των

γλαυκών μέ περικεφαλαίες πού βρίσκω στά τρωικά κύπελλα, σέ βάθος άπό δύο μέχρι δώδεκα μέτρα, καί δλα τά πρόσωπα των γλαυκή πού βρίσκω στά αγγεία, μέ τά δύο γυναικεία στήθη καί τόν αφαλό, καθώς καί τά δύο γυναικεία στήθη καί ό αφαλός μέ τά οποία διακοσμείται ενας τεράστιος αριθμός αγγείων, καί, τέλος, δλα τά πρόσωπα των γλαυκών πού βρίσκω στά άπειρα ειδώλια άπό σκληρή λευκή πέτρα καί σέ δύο άπό τά πήλινα μαζί μέ τή γυναικεία ζώνη πού δέν λείπει ποτέ, αντιπροσωπεύουν τήν ’ Αθήνα του Ίλίου, τήν προστάτιδα θεό­

Page 411: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τητα τής Τροίας, καί δτι, συνεπώς, τό κοινό έπίθετο αύτής τής θεας στον Όμηρο, γλαυχώπις, δεν σημαίνει μέ γαλανά, αστραφτερά ή φλογερά μάτια, δπως τό μετέφραζαν οί λόγιοι δλων των έποχών, άλ­λα σημαίνει «μέ μορφή κουκουβάγιας». Τό φυσικό συμπέρασμα εϊναι πώς ό Όμηρος γνώριζε πολύ καλά δτι ή Άθηνα μέ μορφή κουκουβά­γιας ήταν ή προστάτιδα θεά τής Τροίας καί δτι έπομένως ή Τροία υπήρχε, καί μάλιστα στον ιερό χώρο πού τώρα άνασκάπτω.

Γιά δλα αύτά τά ευρήματα στέλνονταν άμέσως ένθουσιώδεις αναφορές στον Κούρτιο, ό όποιος υποσχόταν «να χρησιμοποιή­σει» δ,τι εστελνε ό Σλήμαν στή γερμανική Αρχαιολογική Ε ­φημερίδα. Στήν πραγματικότητα, δέν δημοσίευσε οΰτε ενα άρ­θρο, ένώ άναπαρήγαγε τις φωτογραφίες του Σλήμαν μέ τά δικά του σχόλια. Άκούγοντας για τή μετόπη του Ήλιου, άναπτέ- ρωσε τις έλπίδες του Σλήμαν δτι ή κυβέρνηση ϊσως τόν ύπο- στήριζε τώρα. Μέσα σέ δέκα μέρες ενα έκμαγεΐο είχε σταλεί στον Κούρτιο. Δέν ήταν τό οικονομικό θέμα πού ωθούσε τόν Σλήμαν, άλλα ή άνάγκη για άναγνώριση. Καί οί Βερολινέζοι του μονίμως τόν άπέρριπταν.

Ειχε βρει τείχη* μιά πόλη* ειχε βρει δστρακα άπό άγγεΐα πού προφανώς άπεικόνιζαν κουκουβάγιες, τά ιερά πουλιά τής Αθή­νας, τής προστάτιδας τής Τροίας* τί άλλο χρειαζόταν γιά άπό- δειξη; Ό Σλήμαν ήταν άπελπισμένος. Τόν Μάιο του 1873 προέκυψε κάτι πού θά του έδινε παγκόσμια άναγνώριση: ενας θησαυρός.

Ό Θησαυρός του Πριάμου δημιούργησε ύποψίες άπό τότε πού άνακαλύφθηκε. Οί άναφορές του Σλήμαν γιά τή θέση του εύρήματος παρουσίαζαν άντιφάσεις* κατηγορήθηκε άκόμη καί δτι ειχε άγοράσει τά κομμάτια σέ χωριστές άγοραπωλησίες άπό έμπορους στήν Κωνσταντινούπολη καί τά εχωσε στον άρχαιο- λογικό τόπο. Αύτό, εν πάση περιπτώσει, δέν θά ήταν παρά ενα τέχνασμα άντάξιο του Όδυσσέα, άπό κάποιον πού τολμούσε νά ισχυρίζεται στά σοβαρά δτι ή Παλλάδα ’Αθηνά του παραστεκό­ταν καθώς διεξήγε τις άνασκαφές του ( Αλληλογραφία II, 382).

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 401

Page 412: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

402 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Ή υποψία ένισχύθηκε, δταν ανακαλύφθηκε πρόσφατα δτι ή α­ναφορά του εύρήματος ειχε στήν πραγματικότητα παρεμβληθεί στο ήμερολόγιό του σέ ημερομηνία μεταγενέστερη άπό έκείνη κατά τήν οποία ύποτίθεται δτι ειχε βρεθεί —έπιπλέον ένδειξη γιά μιά δχι καί τόσο αύθεντική προέλευση των εύρημάτων. Έ ­νας άλλος πρόσφατος ύπαινιγμός είναι δτι έκρυβε δλα τά άντι- κείμενα άξίας μόλις τά έβρισκαν, γιά νά άποφύγει νά δώσει στούς Τούρκους τό καθημερινό τους μερίδιο: τά συγκέντρωνε δ­λα καί τά έβγαζε λαθραία άπό τή χώρα, πριν άνακοινώσει τό εύρημά του. Σίγουρα, πάντως, οί ύπουλες μέθοδοι του Σλήμαν του δημιούργησαν προβλήματα άργότερα.2

Ό θησαυρός, πού τελικά μεταφέρθηκε στο Βερολίνο, χάθηκε στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι, δέν ύπάρχει περίπτωση νά γίνει αύτοψία γιά νά ελεγχθούν οί ισχυρισμοί του Σλήμαν. Άλλά ή μελέτη των φωτογραφιών έχει οδηγήσει τούς σύγχρονους έπιστήμονες στήν πεποίθηση πώς ό θησαυρός είναι πιθανόν ένιαΐος καί οπωσδήποτε τής σωστής περιόδου γιά τήν προέλευσή του. Ό ίδιος ό Σλήμαν σημείωσε τήν ομοιότητα τής τεχνοτροπίας ένός δεύτερου θησαυρού (πού βρέθηκε τρεις μήνες πριν άπό τόν μεγάλο θησαυρό καί τόν έκλεψαν οί εργάτες του, άπό τούς οποίους περιήλθε στήν κατοχή των τουρκικών άρχών) μέ χρυσά άγγεΐα καί κύπελλα πού βρέθηκαν στήν Ούγγαρία τό 1844 (Αλληλογραφία I, 252 καί 377). Ή σύγχρονη έρευνα έχει έπιβεβαιώσει ορισμένους ένδιαφέροντες δεσμούς άνάμεσα στήν Τροία καί τή Θράκη:3 γιά άλλη μιά φορά ό σύμβουλος του Σλήμαν, ό Εύγένιος Πιό, δέν τόν άπογοήτευσε.

Έδώ δέν είναι ή κατάλληλη θέση γιά νά λυθεί οριστικά τό πρόβλημα τής γνησιότητας του θησαυρού, ό όποιος ξεσ^ωσε τρομερό ένδιαφέρον. Τόν Νοέμβριο τού 1873 ό Αλέξανδρος Κόντσε προσκάλεσε τόν Σλήμαν νά τόν εκθέσει στο Μουσείο Τέχνης καί Βιοτεχνίας στή Βιέννη, του οποίου ήταν διευθυντής.

Ό Σλήμαν δμως έπέμενε δτι ή έκθεση ειχε νόημα μόνο άν ό θησαυρός πλαισιωνόταν άπό δλα τά εύρήματα τής Τροίας: πά-

Page 413: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 403

νω από τριακόσια πλήρη καλάθια καί κιβώτια! ( Αλληλογραφία I, 242). "Αν ή Βιέννη δεν μπορούσε να προσφέρει κάτι τέτοιο, θα εχτιζε ό ίδιος ενα μουσείο στην Ελλάδα, ή ίσως στην Καμ- πανία, δπου ό θησαυρός θα μπορούσε να εκτεθεί δπως του άρ­μοζε. Έδώ ό ερασιτέχνης άντιπαραθέτει τό έπιστημονικό του ένδιαφέρον για πλήρη έπισκόπηση στην —ένδεχομένως απροσ­δόκητη— επιθυμία των έπαγγελματιών για κάτι πιο εντυπω­σιακό. Αυτή, φυσικά, ήταν ή πρώτη κίνηση στο σχέδιο τής Αύ- στρίας να άποκτήσει μια συλλογή άρχαιοτήτων πού να άνταγω- νίζεται τή δόξα του Λονδίνου καί του Παρισιού.

Όταν ό Νιοΰτον έπισκέφθηκε τον Σλήμαν στήν Τροία, ενα μήνα αργότερα, συγκλονίστηκε καί πείστηκε από τό γεγονός δτι άνάμεσα στα εύρήματα υπήρχαν κύπελλα μέ δύο λαβές, δ- μοια άκριβώς μ’ αύτά πού περιγράφει ό Όμηρος. Φαίνεται πώς ύπήρχε μια έκλεκτική συγγένεια άνάμεσα στούς δύο άνδρες. Ό Νιοΰτον, δπως καί ό Σλήμαν, πίστευε δτι μια συλλογή επρεπε να έκτίθεται ολόκληρη καί δχι κατ’ έπιλογήν: πολύ λογικό, ά- φοΰ κάθε έπιλογή άντανακλα τις ιδέες αύτοΰ πού έπιλέγει, άλ­λα λίγο δύσκολο για τό κοινό πού προσεγγίζει τήν άρχαιολογία ώς διασκέδαση.4

Τήν ύποστήριξη του Νιοΰτον καί τή βοήθειά του στή δημο­σίευση των εύρημάτων τοΰ Σλήμαν στούς Τάιμςττμ άκολούθη- σε καί ή άντίστοιχη τοΰ Γλάδστωνα. Τελικά, ί'σως κάτι κατά- φερνε ό Σλήμαν.

Τό σημείο αύτό είναι τό κατάλληλο για να άξιολογήσουμε τις μεθόδους, τις διαδικασίες καί τις εικασίες τοΰ Σλήμαν. Στή δεκαετία τοΰ 1870 οι άνασκαφές δεν ήταν πια κάτι καινούριο. ’Αλλά ύπάρχουν λογης λογής τρόποι άνασκαφής. Ό Σλήμαν εχει κατακριθεΐ πολύ για τή διαδικασία πού άκολούθησε στήν Τροία —να άνασκάψει,ολόκληρη τή μαγούλα για να φτάσει στο χαμηλότερο καί ύποθετικά παλαιότερο έπίπεδο, καταστρέφον- τας μέ τήν πρόοδο των έργασιών πολύτιμα στοιχεία. Ωστόσο, άκόμη κι άν ή κατανόησή του ήταν άτελής, επαιρνε δντως σο-

Page 414: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

404 ΑΝ ΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

βαρά ύπόψη του τις άρχές της στρωματογραφίας πού καθιερώ­θηκαν άπό τόν Κούρτιο, καί μάλιστα όχι άπό αύτόν πρώτα. Ή στρωματογραφία καί ή άκριβής καταγραφή της θέσης των εύ- ρημάτων εϊχαν γίνει άποδεκτό μέρος μιας κανονικής άνασκαφης ήδη άπό τό 1869, δταν ό Ρίτσαρντ Πόπλουελ Πούλλαν συμπλή­ρωσε μιά έπταετία εργαζόμενος κατά διαταγήν τής Ιωνικής Επιτροπής τής Εταιρείας των Ντιλετάντι στήν άνασκαφή τής Πριήνης. Μολονότι ό άρχικός του σκοπός ήταν νά έμβαθύνει στή γνώση των μορφών τής ιωνικής άρχιτεκτονικής, είσήγαγε πριν άπό τόν Κούρτιο ενα σύστημα χάραξης άνασκαφικών το­μών μέ τή χρήση του κανάβου γιά τήν καταγραφή τής θέσης τών εύρημάτων. Ήταν επίσης, δπως καί ό Σαΐνμπορν, πρωτο­πόρος στή φωτογράφηση.

Εξίσου σπουδαίος στήν έφαρμογή έπιστημονικών μεθόδων καταγραφής ήταν ό Αλέξανδρος Κόντσε, πού θεώρησε ούσιώ- δες νά έπισκεφθεΐ τόν Σλήμαν, μέ τήν πρόθεση νά τόν τιμήσει, πηγαίνοντας γιά τή δική του άνασκαφή στο Ιερό τών Μεγά­λων Θεών στή Σαμοθράκη, τόν Απρίλιο του 1873. Κι αύτός έπίσης ήταν πρωτοπόρος τής φωτογράφησης, καί έπωφελήθηκε πρώτος άπό τήν τεχνολογία πού έπέτρεπε νά τυπώνονται φω­τογραφίες στις δημοσιευόμενες έκθέσεις τών άνασκαφών χωρίς νά ξαναχαράζονται. Αλλά ό Κόντσε, δπως καί ό Κούρτιος, έ­κανε άνασκαφές γιά συγκεκριμένα στοιχεία, ώστε νά διευρύνει τήν ιστορική μαρτυρία* δέν δημιουργούσε, δπως ό Σλήμαν, μιά νέα περιοχή μελέτης.

Ή άποστολή του Κόντσε άποτελεΐ προκλητική άντίθεση στήν άποστολή του Σλήμαν. Εκείνος ειχε άπό πίσω του δχι μόνο τό κύρος του Αύτοκρατορικοΰ Μουσείου τής Βιϋνης, δ- που ειχε πρόσφατα διοριστεί στήν πρώτη έδρα τής Αρχαιολο­γίας, άλλά καί δλη τήν πομπώδη άρματωσιά του Αύτοκρατορι- κοΰ-Βασιλικου 'Υπουργείου Πολιτισμού καί Εκπαίδευσης. Εί­χε τή βοήθεια του Κρατικού Σιδηροδρόμου, του Νότιου Σιδη­ροδρόμου, τών Λόυντ τής Αύστρίας καί, τελευταίας άλλά καθό-

Page 415: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜ ΟΥ 405

λου αμελητέας, τής Άτμοπλοϊκής Εταιρείας του Δούναβη. Ή άποστολή του άντιπροσώπευε τό σήμα έκκίνησης στον άγώνα δρόμου τών εθνών γιά τήν άρχαιολογική δόξα* εναν άγώνα δρό­μου πού δέν ένδιέφερε τόν Σλήμαν, καί άπό τόν όποιο ό Κούρ- τιος, περήφανος γιά τή δική του Όλυμπία, εκανε δ,τι μπορούσε γιά νά τόν άποκλείσει.

Μιά δεύτερη σπουδαία συνεισφορά του Σλήμαν ήταν ή μέθο­δος ταξινόμησης τών εύρημάτων του. Ή νέα έπιστήμη τής συγ­κριτικής φιλολογίας ειχε προκαλέσει μιά μανία γιά τυπολογική ταξινόμηση. Έτσι, δταν ό Σλήμαν κατέταξε τά εύρήματά του γιά εκθεση, τά τακτοποίησε αύστηρά κατά τόν τύπο καί τήν προέλευση, χωρίς νά επιχειρήσει χρονολογική κατάταξη. Ακό­μη καί τότε δέν συμφωνούσαν δλοι μέ αύτή τήν άπόρριψη του ιστορικού στοιχείου, άλλά, γιά τήν έποχή του, ήταν ενα άρκετά καλό σύστημα. Σ’ αύτή τήν έπιστημονική τεχνική, δπως καί σέ πολλές άλλες, ό Σλήμαν δέν ειχε καταλήξει άπό διαίσθηση, άλ­λά ύστερα άπό συζητήσεις μέ εναν εύνοϊκά διακείμενο συνά­δελφο, τόν άνθρωπολόγο Ροΰντολφ Φίρχοφ (γιά τόν όποιο θά μιλήσουμε παρακάτω).

Ένα τρίτο σκέλος τών έπιτευγμάτων του Σλήμαν πρέπει νά μετατεθεί σέ ενα πιο ταιριαστό σημείο τής ιστορίας μας: πρό­κειται γιά τό γεγονός δτι προσέλαβε εναν έκπαιδευμένο έμπει- ρογνώμονα σέ άρχιτεκτονικά θέματα, τόν Βίλχελμ Νταΐρπ- φελντ.

Ή έπόμενη χρονιά, τό 1874, ήταν κακή. Οί βιβλιοκρισίες γιά τις Τρωικές αρχαιότητες (ΤΓθ)απΐ8θ1ΐ6 ΑΙΐβΓίϋΐΏβΓ) έπέκριναν τή διάταξη ως μή συστηματική, τις φωτογραφίες ως άνεπαρ- κεΐς. Ό Κούρτιος διάβασε δημόσια μιά άπό τις βιβλιοκρισίες στήν Αρχαιολογική Εταιρεία του Βερολίνου, πράγμα ύπουλο, άφου ό Σλήμαν δέν ήταν έκεΐ γιά νά άπαντήσει. Ό Σλήμαν, άποθαρρημένος, έγκατέλειψε τήν Τροία καί εστρεψε τήν προ­σοχή του στήν Αθήνα. Έδώ ξόδεψε 465 λίρες γιά τήν κατεδά­φιση του βενετσιάνικου πύργου στήν Ακρόπολη, καί ήταν ετοι-

Page 416: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

406 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

μος νά άνασκάψει τά Προπύλαια δταν ό βασιλιάς Γεώργιος άκύ- ρωσε τήν άδειά του. Ή τουρκική κυβέρνηση εκανε άγωγή εναν­τίον του στήν Αθήνα, γιά νά πάρει τό μερίδιό της άπό τις τρωικές του άρχαιότητες. Στράφηκε στήν Όλυμπία, μόνο καί μόνο γιά νά παραγκωνιστεί άπό τον Κούρτιο. Δεν προκαλεΐ έκπληξη πού στά τέλη του χρόνου κατηγορούσε άκόμη καί τον πρώην σύμμαχό του, τον Φράνκ Κάλβερτ, γιά «δυσφήμιση». Ειχε κάνει τό όνειρό του πραγματικότητα, ειχε βρει τήν Τροία καί τό είχε άποδείξει ικανοποιητικά γ ι’ αύτόν, άλλά κανένας άπό τούς συμπατριώτες του δέν τον πίστευε.

Πέρασε ενα χρόνο άπραξίας στή Νότια Ιταλία πριν έπανέλ- θει στήν Ελλάδα, τό 1876, γιά νά ολοκληρώσει τό ομηρικό του όνειρο μέ μιά έξόρμηση στις Μυκήνες. Τελικά, κατέκτησε τή φήμη μέ τά εύρήματα του Δεκεμβρίου του 1876. Φαίνεται πώς μυριζόταν τούς θησαυρούς. Ακολουθώντας άπλώς αύτά πού εί­πε ό Παυσανίας, καί σέ πείσμα των άλλων άρχαιολόγων, άπο- κάλυψε τον περίβολο «Α» μέ τούς λακκοειδεΐς ή λαξευτούς τά­φους καί τά θαυμάσια χρυσά κοσμήματα πού είναι τώρα τό καύ­χημα τοΰ Έθνικοΰ Αρχαιολογικού Μουσείου τής Αθήνας. Δέν φαίνεται νά ύπάρχει έγγραφη έπιβεβαίωση του μυθικοΰ τηλε­γραφήματος πρός τον βασιλιά Γεώργιο τής Ελλάδος: «Ατένι­σα τό πρόσωπο τοΰ ’Αγαμέμνονα»· άλλά ποιος θά πιστέψει δτι δέν άναφώνησε αύτά άκριβώς τά λόγια δταν ή διαίσθησή του άποκάλυψε άλλη μιά δόξα τής Ελλάδας, πού κανένας δέν τήν ύποψιαζόταν μέχρι τότε;

Οι Μυκήνες ήταν τό βιβλίο τής χρονιάς. Ποτέ άρχαιολογική μελέτη δέν ειχε τέτοια ένθουσΐώδη ύποδοχή, ούτε πουλήθηκε τόσο πολύ (Αλληλογραφία II, 272: 10 Απριλίου 1 87 ^ Ό θησαυρός τής Τροίας μεταφέρθηκε τώρα στο Λονδίνο καί έκτέ- θηκε στο Μουσείο τοΰ Σάουθ Κένσινγκτον δλο τό 1876. Τό 1877 ή Βασιλική Αρχαιολογική Εταιρεία άπένειμε τό μετάλ­λιό της στον Ερρίκο καί στή Σοφία Σλήμαν, καί ή Σοφία έκ- φώνησε ή ίδια λόγο στά αγγλικά, περιγράφοντας τούς μόχθους

Page 417: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

τους στις Μυκήνες. Τήν εποχή έκείνη ήταν έξι μηνών έγκυος. Ό γιος τους θά ονομαζόταν Αγαμέμνων.

Παρ’ δλα αύτά, οί Γερμανοί λόγιοι παρέμεναν άκόμη διστα- κτικοί, υποστηρίζοντας πώς οί Μυκήνες ήταν κελτικές, έλληνι- στικές ή άκόμη καί μεσαιωνικές. Άλλά ό Σλήμαν ειχε πετύχει νά κερδίσει τήν ύποστήριξη του Ροΰντολφ Φίρχοφ (Κικίοΐί Υιγ- οΗολυ, 1821-1902), ένός φυσικοΰ άνθρωπολόγου καί παθολό­γου, πού τόν ειχε πρωτοσυναντήσει τό 1875. Τό 1877 εγινε μέλος τής Γερμανικής Άνθρωπολογικής Εταιρείας, πού ιδρύ­θηκε άπό τόν Φίρχοφ. Τό 1879 ό Φίρχοφ δέχτηκε τήν πρόταση του Σλήμαν νά συνεργαστούν στήν Τροία, μαζί μέ τόν Έμίλ Μπυρνούφ (Εππίβ Βαπιοιιί’, 1821-1907), ό όποιος ειχε επίσης ύποστηρίξει άπό τήν άρχή τή δουλειά του Σλήμαν στήν Τροία. Ό Μπυρνούφ άπέδειξε τήν ύπαρξη τών έπτά στρωμάτων στήν Τροία καί σχεδίασε χάρτες, ενώ ό Φίρχοφ συγκέντρωσε τήν προσοχή του στή γεωγραφία τής Τρωάδας καί στή συστημα- τοποίηση τών έργασιών του ίδιου του Σλήμαν. Τό άποτέλεσμα τής συνεργασίας τους ήταν τό 'Ίλιον (Ιΐίοδ. 5ΐαάΐ ιιηά Σαηά άβΐ ΤΓ0)αηβΓ, 1881), ενα βιβλίο πολύ καλύτερο άπό τις Τρωικές αρχαιότητες.

Κερδίζοντας έπιτέλους τήν άναγνώριση, ό Σλήμαν τό παρα- τράβηξε, ώς συνήθως. Παραλίγο νά χαλάσει τή φιλία του μέ τόν Φίρχοφ, ό όποιος σχεδίαζε νά δημοσιεύσει ενα άρθρο πού ό Σλήμαν νόμιζε δτι θά προλάμβανε τή δική του δημοσίευση. Ό Φίρχοφ δέν κράτησε κακία (άν καί ό Σλήμαν ήταν έκεΐνος πού θά έχανε τά περισσότερα), άλλά ζήτησε άκρόαση άπό τόν Βίσ- μαρκ, γιά νά του μεταφέρει τούς δρους ύπό τούς οποίους ό Σλή­μαν θά έδινε τή συγκατάθεσή του νά μεταφερθοΰν στο Βερολίνο τά εύρήματα τής Τροίας. ' Υπήρχε ή προσφορά νά στεγαστούν στο νέο Εθνολογικό Μουσείο. Ό Σλήμαν έπέμενε δτι έπρεπε νά του διαθέσουν πέντε αίθουσες, στις όποιες νά άναγράφεται γιά πάντα τό δνομα Σλήμαν. Τόν Σεπτέμβριο του 1888 ό Βίσ- μαρκ έγραψε αύτοπροσώπως στον Σλήμαν γιά νά του άναγγεί-

0 1 Α Υ ΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 407

Page 418: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

λει τή μεταφορά τών ευρημάτων στο Εθνολογικό Μουσείο καί νά του άποδώσει τήν όφειλόμενη εύγνωμοσύνη καί τιμή. Τόν ί­διο χρόνο άνοιξε τό Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στήν Αθήνα. Ή παρουσία τής Πρωσίας στήν άρχαιολογία ήταν εξα­σφαλισμένη.

Στο μεταξύ δμως, άφοΰ ρυθμίστηκαν τά θέματα του Βερολί­νου, ό Σλήμαν είχε έπιστρέψει στή Μικρά Άσία. Μιά άκόμη άποστολή στήν Τροία έ'γινε μέ τή βοήθεια ένός άνθρώπου τόν όποιο ό Σούχαρντ χαρακτήρισε ως ατό μεγαλύτερο εύρημα του Σλήμαν»: του Βίλχελμ Νταΐρπφελντ. Ό Σλήμαν τόν είχε προ­σέξει δταν έργαζόταν στήν Όλυμπία μέ τόν Κούρτιο, καί τόν ειχε προσεταιριστεί. Ό Νταΐρπφελντ έπρόκειτο νά γίνει ενας άπό τούς μεγαλύτερους άρχαιολόγους του νέου αιώνα, καί εξί­σου Έλληνας μέ τόν ίδιο τόν Σλήμαν. (Εγκαταστάθηκε καί τέλειωσε τις μέρες του στήν Ιθάκη του Όμήρου.)

Σ’ ενα γράμμα πρός τόν Γλάδστωνα, ό Σλήμαν διατύπωνε πολύ ξεκάθαρα τό έπίτευγμα του Νταΐρπφελντ στήν Τροία:

Τροία, κοντά στά Δαρδανέλια, 3 Μαρτίου 1882Γιά τήν έξερεύνηση τής Τροίας αύτή τή χρονιά ειχα προσλάβει τούς δύο καλύτερους Γερμανούς αρχιτέκτονες πού μπόρεσα νά βρω, τόν Δόκτορα Χαίφλερ άπό τή Βιέννη καί τόν Δόκτορα Νταΐρπφελντ άπό τό Βερολίνο. Καί οί δύο είχαν κερδίσει τό μεγάλο βραβείο στις ’Ακα- δημίες τής Βιέννης καί του Βερολίνου, ενώ ό δεύτερος ύπήρξε γιά μιά πενταετία ό έπικεφαλής αρχιτέκτονας στήν έξερεύνηση τής Όλυμ- πίας άπό τή Γερμανική Αύτοκρατορία. Οί δύο αύτοί αρχιτέκτονες ανακάλυψαν, καί μου απέδειξαν, *δτι τήν πρώτη πόλη, πού τά έρείπιά της βρίσκονται σέ βάθος 7 περίπου μέτρων, τή διαδέχτηκε μ^ μεγά­λη πόλη, πού χρησιμοποιούσε τό Χισαρλίκ μόνο ώς ακρόπολη της καί ιερή περιοχή τών ναών της, καθώς καί ώς τόπο κατοικίας του βασιλια καί τής οίκογένειάς του. ’Αποκάλυψαν τά έρείπια δύο πολύ μεγάλων κτιρίων αύτής τής πόλης, τό καθένα άπό τά όποια ειχε περίπου 10 μέτρα πλάτος καί 30 μήκος* οί στέγες ύποβαστάζονταν άπό κίονες, πού τό κατώτερο μέρος πολλών παραμένει άκόμη. Οί τοίχοι τών κτι­

408 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 419: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 409

ρίων αύτών είναι άπό ωμές πλίνθους, καί έχουν τρία μέτρα πάχος. Οί τοίχοι αύτοί καταστράφηκαν άπό φωτιά καί άπό τις δύο πλευρές* αύτό άποδεικνύεται άπό τις ύαλοποιημένες έπιφάνειές τους, πάνω στις όποιες βλέπουμε ενα ύαλοποιημένο στρώμα πηλοΰ μιά ’ίντσα πα­χύ. Τά θεμέλια αύτών τών κτιρίων είναι σέ βάθος γύρω στά τρία μέ­τρα καί αποτελούνται άπό μεγάλους δόμους. Τά πλινθόκτιστα τμή­ματα πού σημειώνονται ώς Η στά σχέδια I καί III στο Ίλιον, τά όποια κατά λάθος είχαμε έκλάβει γιά υπολείμματα τοΰ τείχους της πόλης, άποτελοΰν τμήματα τών κτιρίων. Γιά τά δύο αύτά κτίρια, πού πιθανόν ήταν ναοί, ύπήρχε μιά χωριστή πύλη μεγάλων διαστάσεων στή νότια πλευρά, μέ δύο πέτρινους πύργους, εναν άπό κάθε πλευρά, πού τούς άνασκάπτουμε τώρα. Πιθανόν σκάλες οδηγούσαν στούς να­ούς άπό τήν πύλη. Ή άλλη πύλη, στή νοτιοδυτική πλευρά, πού τήν άνέσκαψα τό 1873, χτίστηκε άπό τούς άνθρώπους αύτής τής δεύτε­ρης πόλης, άλλά τότε ήταν μονάχα μία. Μπροστά άπό αύτή τήν πύλη καί κάτω άπό τήν οικία Ν:188 (στο Ίλιον) βλέπουμε τά θεμέλια ενός μεγάλου κτιρίου, πού πιθανόν ανήκε στον βασιλιά. Στά βόρειά τους βρίσκονται τά έρείπια τεσσάρων ή πέντε άλλων οικιών. Οί δέκα θησαυροί πού βρήκα, έκτος άπό εναν, ανήκαν σ’ αύτή τή δεύτερη πόλη, διότι περιέχονταν μέσα στά έρείπια τής δεύτερης έγκατάστα- σης, άνάμεσα στή βασιλική οικία καί τούς τοίχους, έπειδή τά έρείπια δέν είχαν άφαιρεθεϊ άπό τούς κατοίκους τής δεύτερης πόλης. Στις τομές πού έσκαψα στά νότια καί δυτικά στο οροπέδιο εξω άπό τό Χισαρλίκ, βρήκα πάρα πολλή άπό τήν κεραμική αύτής τής δεύτερης πόλης. Έκτος αύτοΰ, ύπάρχουν εύκρινή σημάδια πώς τά τείχη έκτεί- νονταν στο οροπέδιο, πάνω στο όποιο πρέπει νά βρισκόταν ή κάτω πόλη. Ή Πέργαμος, καί άναμφιβόλως καί ή κάτω πόλη, καταστρά­φηκαν άπό φοβερή πυρκαγιά. Αύτή τή μεγάλη πόλη, πού χωρίς αμφι­βολία εϊναι τό ομηρικό Τλιον, τή διαδέχτηκε μιά άλλη μέ λιλιπούτεια σπιτάκια, σάν κι αύτά πού βλέπετε στο Σχέδιο I, στο εργο μου ’Ί­λιον: τά σπιτάκια αύτά χτίστηκαν πάνω στήν τέφρα καί δέν είχαν θεμέλια. Ή πόλη αύτή 8έν ειχε κάτω πόλη καί καταλάμβανε μόνο τά δύο τρίτα περίπου τοΰ λόφου τοΰ Χισαρλίκ. Αύτή ή δεύτερη πλινθό­κτιστη πόλη καταστράφηκε έπίσης άπό γενική πυρκαγιά. Καί στις δύο αύτές καμένες πόλεις ή κεραμική είναι πανομοιότυπη ώς πρός τό ύλικό καί τό σχήμα, καί καθώς δέν μπορώ νά ξεχωρίσω τώρα τί βρέ­

Page 420: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

θηκε στή δεύτερη καί τι στήν τρίτη πόλη, θά είμαι υποχρεωμένος νά αποδώσω άπό κοινού και στις δύο δλα τά αντικείμενα πού παρουσιά­ζονται στις σσ. 305-517 τού Ίλίου.

Λυπούμαι πού δέν εϊχα τέτοιους άρχιτέκτονες μαζί μου έξαρχής, άλλά άκόμη καί τώρα δέν είναι πολύ αργά.

Άλλά τώρα στις έργασίες του στήν Τροία, δπως καί στις άνασκαφές στον Όρχομενό (1880), τήν Τίρυνθα (1884) καί τήν Αλεξάνδρεια (1888), ό Σλήμαν άπλώς παγίωνε τή θέση του. Έριξε τό βλέμμα του στήν Κρήτη: ίσως δμως ήταν καλύ­τερα πού ενας νεαρός άνδρας καρτερούσε στά παρασκήνια τής ιστορίας τή δόξα τής άνακάλυψης ένός άκόμη προελληνικοΰ πολιτισμού. Γιατί αύτό πού θά μπορούσε νά είναι μόνο ή ούρά του έργου του Σλήμαν έγινε ή άνακάλυψη ένός καινούριου κό­σμου γιά τόν καινούριο αιώνα καί εργο ζωής γιά τόν Άρθουρ

Έβανς.5Μολονότι ειχε, έπιτέλους, καθιερωθεί καί εξασφαλιστεί, ό

Σλήμαν αισθανόταν άκόμη άρκετά άνασφαλής ώστε νά πανικο- βάλλεται άπό μιά προσχεδιασμένη άντίδραση, δπως τών Στίλ- μαν, Πένροουζ καί Φαρνέλ, οί όποιοι ισχυρίζονταν δτι ή Τίρυν­θα ήταν βυζαντινή, ή του έκκεντρικοΰ στρατηγού Μπαίττιχερ, ό όποιος πρόβαλλε τήν άποψη δτι ή Τροία ήταν στήν πραγματι­κότητα νεκρόπολη (άποψη πού άναβίωσε ογδόντα χρόνια άργό- τερα μέ τόν Βούντερλιχ στήν περίπτωση τής Κνωσού).

... Νόμιζα πώς ή δουλειά μου στήν Τροία ειχε τελειώσει καί σκόπευα νά άνασκάψω τήν τοποθεσία τής Κνωσού στήν Κρήτη, δταν έξαναγκά- στηκα άπό εναν λιβελογράφο, τόν Λοχαγό Μπαίττιχερ, νά ξαναρχίσω τήν άποστολή στο Τλιο. Ό άνθρωπος αύτός μέ δυσφημεί γιά π^σσό- τερα άπό εξι χρόνια, ίσχυριζόμενος δτι δήθεν οί συνεργάτες μου Δό- κτωρ Νταΐρπφελντ, Καθηγητής Φίρχοφ, Έμίλ Μπυρνούφ καί Δό- κτωρ Χαΐφλερ είχαν πλαστογραφήσει τά σχέδια τής Τροίας καί δτι εχουμε κατασκευάσει μιά μεγάλη οχυρωμένη Ακρόπολη, μέ πύργους, πύλες καί [τείχη] ... άπό μιά άπλή νεκρόπολη, καί δλα αύτά χωρίς νά εχει ερθει έδώ. Καθώς απαξιώσαμε νά τού άπαντήσουμε, έ'γινε τόσο

410 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 421: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

αναιδής, ώστε σύντομα νά δημοσιεύσει ενα βιβλίο έναντίον μου καί πολλά φυλλάδια μέ δηλητηριώδεις έπιθέσεις, πού τά έστειλε σ’ εναν εναν δλους τούς καθηγητές τών γερμανικών πανεπιστημίων καί τά διάβασε σέ κάθε έπιστημονικό συνέδριο. Βλέποντας πώς είναι αδύνα­τον νά τοΰ κλείσω τό στόμα μέ κάποιον άλλο τρόπο, ζήτησα ενα άκόμη φιρμάνι άπό τήν 'Τψηλή Πύλη, έχτισα ενα μικρό χωριό μέ ξύλινα σπί­τια μέσα σ’ αύτή τήν έρημο καί παρακάλεσα τις Άκαδημίες τοΰ Βε­ρολίνου καί τής Βιέννης νά στείλουν έκπροσώπους σέ μιά συνδιάσκεψη πού θά γίνει στά τέλη Νοεμβρίου στά έρείπια τής Τροίας. Ανάγκασα έπίσης τον δυσφημιστή μου νά έμφανιστεΐ: σέ καθέναν άπό τούς έκ­προσώπους καί στον Μπαίττιχερ πλήρωσα γιά ταξιδιωτικά έξοδα1.250 φράγκα —250 δολάρια. Σοΰ στέλνω σήμερα ένα άντίγραφο τοΰ πρωτοκόλλου, άπό τό όποιο θά δεις δτι όλες οί θεωρίες τοΰ λιβελο- γράφου μας άπορρίφθηκαν άπό τούς έκπροσώπους τών Άκαδημιών.

Ή Τστορία βγάζει τά δικά της συμπεράσματα γιά θεωρίες αύτοΰ τοΰ είδους.

Ή διαμάχη γιά τήν Τροία δέν έχει καθόλου κοπάσει. Τό επί­τευγμα τοΰ Σλήμαν νά ανακαλύψει τά έρείπια μιας μεγάλης πόλης καί ένός λαμπροΰ πολιτισμοΰ δέν είναι δυνατόν νά τό άρνηθεΐ κανείς, ή ύπόθεση δμως πού οδήγησε στις ανακαλύψεις του έξακολουθεΐ νά βρίσκεται ύπό αμφισβήτηση. Ή πόλη αύτή βρισκόταν σ’ εναν τόπο πού ταιριάζει μέ τις λεπτομέρειες πούλ/ ι γ/λ \ \ τ / > λ ' ’ γ * τ 1 ' τ 'οινει ο Ομηρος για τήν 1 ροια. Αλλα ονομαζοταν 1 ροια; 11 γλώσσα μιλοΰσαν οί κάτοικοί της; Έγινε ποτέ ό Τρωικός Πό­λεμος; Όλος αύτός ό μύθος τοΰ πολέμου πηγάζει άπό αφηγή­σεις άπό πρώτο χέρι γιά τήν άλωση τής πόλης, ή έπινοήθηκε αργότερα, ίσως καί γιά νά δοθεί μιά εξήγηση γιά τά σημαντικά έρείπια γιά τά όποια οί Έλληνες δέν γνώριζαν τίποτε; "Άν ή πόλη αύτή ήταν ή πόλη τοΰ μύθου, ποιο άπό τά πολλά απανω­τά οικιστικά στρώματα έπρεπε νά ταυτιστεί μέ τό στρώμα τοΰ μεγάλου πολέμου; Ό Σλήμαν νόμιζε δτι ή Τροία τοΰ Όμήρου ήταν τό προτελευταίο παλαιότερο έπίπεδο: ή Τροία II. Ό Νταΐρπφελντ ύποστήριζε δτι μάλλον ήταν ή Τροία VI, άποψη

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 411

Page 422: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

412 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

πού έπικράτησε γιά καιρό, ώσότου ό Αμερικανός Κάρλ Μπλέ- γκεν εφερε επιχειρήματα ύπέρ τής Τροίας νΐΐα, πού τώρα εϊναι ίσως ή έπικρατούσα άποψη ανάμεσα στούς πιστούς. Δύο βι­βλία πού έκδόθηκαν τό 1985 λαμβάνουν θέση στά δύο αντίθετα άκρα τής έπιχειρηματολογίας, τό ενα προτείνοντας έπιστροφή στήν ταύτιση πρός τήν Τροία VI, τό άλλο ύποστηρίζοντας δτι δλες οί ένδείξεις πού ταυτίζουν τό Χισαρλίκ μέ τήν Τροία είναι καθαρά συμπτωματικές καί δτι τό λιγότερο πού μπορεΐ κανείς νά πει γιά τόν Τρωικό Πόλεμο εϊναι πώς δέν χρειάζεται νά έχει συμβεΐ ποτέ.6 Ή κληρονομιά του Σλήμαν θά μείνει μαζί μας γιά πολύν καιρό άκόμη.

Όποια γνώμη καί άν σχηματίσει κανείς γιά τή συγκεκριμένη έρμηνεία πού έδωσε στήν Τροία, δέν τίθεται ύπό αμφισβήτηση δτι ό Σλήμαν, ό τελευταίος άπό τούς έρασιτέχνες, ήταν επίσης ό πρώτος άπό τούς έπαγγελματίες. ’Ανέμειξε τόν δικό του ρο­μαντισμό μέ τις έπιστημονικές μεθόδους τών συγχρόνων του σέ ένα άμάλγαμα πού έκτοτε χαρακτηρίζει τήν άντίληψη του μέ­σου ανθρώπου γιά τήν αρχαιολογία. Τό έπιστημονικό του έπί- τευγμα, καθώς καί ή ιστορική του συνεισφορά, ξεπερνοΰσαν κατά πολύ τά άντίστοιχα τών συγχρόνων του ερευνητών πού συμμετείχαν στον άγώνα δρόμου τών αυτοκρατοριών γιά αρ­χαιολογική δόξα. Αύτό, μαζί μέ τό γεγονός δτι πρόσθεσε (χιά χιλιετία προϊστορίας στον έλληνικό κόσμο, τόν κάνει νά δείχνει πρός τά έμπρός, πέρα άπό τό αληθινό θέμα του βιβλίου αύτου.

Όντας πρωτοπόρος, κάνει τις προσπάθειες τών συγχρόνων του νά φαίνονται απαρχαιωμένες: άλλά δέν ήταν λιγότερο σημαντι­κές γιά τούς ήγεμόνες τους έξαιτίας του λόγου αύτου.

Εϊναι χαρακτηριστικό δτι τά εύρήματα του Σλήμαν στεγά­στηκαν στο Εθνολογικό Μουσείο καί οχι στο μεγάλο Μουσείο πού έχτισε ό Σίνκελ γιά νά στεγάσει τούς καλλιτεχνικούς θη­σαυρούς τής Πρωσίας. Τά έπιτεύγματα καί τις περιπέτειες τών Γερμανών συγχρόνων του Σλήμαν πρέπει νά τά δούμε ύπό τό πνεύμα τής ίδρυσης αύτου του Μουσείου. Ό Κόντσε, πού ειχε

Page 423: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

προσφερθεΐ νά στεγάσει τά τρωικά ευρήματα του Σλήμαν στή Βιέννη, δέν ήθελε νά τά πάρει γιά τό Μουσείο του Βερολίνου, στο όποιο έγινε διευθυντής τό 1877. Τί θά δεχόταν, τελικά, τό Μουσείο του Βερολίνου;

Τό Μουσείο του ΒερολίνουΜιας καί οί Θεοί κατέβηκαν κάποτε στους ανθρώπους,

'Ωσάν κι αύτούς εύγενική ας γίνει ή άνθρωπότης,Καί οί κανόνες πού ’χει ορίσει ή τέχνη θά νικήσουν Στή λογική, δπως νίκησαν καί στών Μορφών τό κράτος.Καί καθετί πανέμορφα μέ τ* άλλο θέ νά σμίξει Σέ τέχνης έργο χωριστό, πού σ’ άλλο δέν θά μοιάζει.

(I. Ο. ΗβπΙβΓ, Πυγμοίλίων1 1801)

Ή αύξανόμενη έθνική συνείδηση του γερμανικού έθνους, πού τήν ειχε ένισχύσει ό Ρός μέ τά ασυνήθιστα άρθρα του τό 1844, καί πού έβρισκε τήν πιο ολοκληρωτική της έκφραση στά συναρπα­στικά μουσικά δράματα του Ριχάρδου Βάγκνερ, ειχε τώρα πιά έστιαστεΐ στο πρωσικό κράτος. Ό Βίσμαρκ είχε καταστήσει τήν Πρωσία συνώνυμη μέ τή Γερμανία, είτε μέ τή διπλωματία είτε μέ τά κανόνια πού στρέφονταν κατά τών μικρότερων γερ­μανικών κρατιδίων. Τό Βερολίνο, ώς παγκόσμια πρωτεύουσα ίση μέ τό Παρίσι, τή Ρώμη ή τό Λονδίνο, έμπαινε στήν περίο­δο τής άκμής του.

Δέν άποτελεΐ έκπληξη δταν βλέπουμε τό μεγαλεπήβολο γερμανικό δνειρο νά έκφράζεται τόσο στά μουσεία- δσο καί στις στρατιωτικές ύποθέσεις. 'Υπό τήν καθοδήγηση του Λουδοβίκου Α' καί του Λέο φόν Κλέντσε, ή Γερμανία ειχε αξιωθεί νά γνω­ρίσει, χάρη στή Γλυπτοθήκη του Μονάχου, τί μπορούσε νά εί­ναι ένα μουσείο. Ό Γιόχαν Μάρτιν φόν Βάγκνερ, δπως είδαμε (στο Κεφάλαιο Η'), ειχε άσχοληθεΐ πολύ μέ τήν ορθή διαρρύθ­μιση τής Γλυπτοθήκης, έφαρμόζοντας στήν έκθεση τής συλλο-

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 413

Page 424: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

41 4 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

γης ενα σύστημα τόσο μελετημένο ώστε νά διατηρούνται εκτο- τε τά γερμανικά μουσεία επικεφαλής τών Εύρωπαίων ανταγω­νιστών τους. Εντούτοις, τά γερμανικά κράτη ήταν μικρά καί διασπασμένα, καί δέν μπορούσαν νά συγκεντρώσουν κεφάλαια γιά μεγάλα εργα. Έπρεπε νά άρκοΰνται ώς έπί τό πλεΐστον σέ δσα είχαν. Τό Μόναχο παρέμενε ακόμη μεμονωμένο παράδειγ­μα, παρά τήν πρόοδο καί τήν αίγλη του. Οί άλλες μεγάλες γερ­μανικές συλλογές, αύτές πού σχηματίστηκαν άπό τον Αύγουστο τον Ισχυρό (1670-1733) στή Δρέσδη (δπου ύπήρχε αίθουσα τέχνης άπό τό 1587), άπό τον χωροδεσπότη Φρειδερίκο Β' (1760-1786) στο Κάσσελ (δπου τό Φρειδερίκειο ήταν τό πρώτο δημόσιο μουσείο στήν εύρωπαϊκή ήπειρο), καθώς καί μικρότε­ρες συλλογές, δπως εκείνη του Εκλέκτορα του Μάνχαϊμ (δπου ό Γκαΐτε μελέτησε γιά πρώτη φορά τήν έλληνική τέχνη) καί τής Γόθας, τής Βρουνσβίκης, τής Στουτγάρδης καί τής Καρλσ- ρούης, παρέμεναν προσκολλημένες στο πρότυπο τοΰ 18ου αιώ­να. Μιά νέα στάση άπέναντι στήν τέχνη καί τήν άρχαιότητα α­παιτούσε νέα μουσεία.

Όχι πώς δέν είχε υπάρξει πίεση γιά άλλαγή, καί μάλιστα στο Βερολίνο. Τό 1797 ό καθηγητής Άλοϋς Χίρτ ειχε καλέσει τον Φρειδερίκο Γουλιέλμο Γ' νά σχηματίσει μιά ένιαία συλλογή άπό τις άρχαιότητές του. Σ’ ενα ύπόμνημα τοΰ 1798 εγραφε: «Ή άξια ένός αρχαίου μνημείου ύποβιβάζεται δταν έκτίθεται σάν στολίδι».7 Άντί γ ι’ αύτό, οί μουσειακές συλλογές επρεπε νά εκτίθενται γιά μελέτη, γιά «τή δημόσια έκπαίδευση καί τήν εύγενέστερη άπόλαυση» τών έπιτευγμάτων τής άνθρωπότητας.

Ή συλλογή, πρότεινε, επρεπε νά εϊναι άνοιχτή στούς καλλιτέ­χνες δλη τήν έβδομάδα, καί 8:00-16:00 τά Σαββατοκύριακα γιά τό κοινό. Είχε προηγηθεΐ τοΰ σχεδίου τοΰ Βάγκνερ γιά τή Γλυ­πτοθήκη, μέ τήν πρότασή του γιά μιά σειρά μικρά δωμάτια καί τήν τυπολογική διάταξη τών έκθεμάτων.

Ή διστακτικότητα τοΰ καλλιεργημένου άλλά άναποφάσιστου Φρειδερίκου Γουλιέλμου Γ' εξασφάλισε τήν άποτυχία τοΰ σχε­

Page 425: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 415

δίου. Μόνο τό 1815, μέ τήν έπιστροφή τών λαφύρων του Να- πολέοντα καί τά νέα άποκτήματα τών εικαστικών συλλογών του αύτοκράτορα, ζητήθηκαν σχέδια άπό τόν Κάρλ Φρήντριχ Σίνκελ, προστατευόμενο του Βίλχελμ φόν Χοΰμπολντ, ό όποιος τόν ειχε συναντήσει στή Ρώμη τό 1803 καί τό 1810 του είχε έξασφαλίσει μιά θέση στήν πρωσική διοικητική υπηρεσία κτιρί­ων. Ειχε άποκτήσει πείρα στο διαγωνισμό γιά τό μνημείο τής Βαλχάλλας, πού τόν κέρδισε ό Κλέντσε, καί στο ανάκτορο Νόιε Βάχε στο Βερολίνο (1816). Είχε δράσει ώς καλλιτεχνικός πράκτορας του Πρώσου Καγκελάριου Χάρντενμπεργκ καί, άπό τό 1818 μέχρι τά τέλη τής δεκαετίας του 1820, είχε απασχο­ληθεί μέ πολυάριθμα σχέδια γιά τήν άνάπλαση του κέντρου του Βερολίνου. Δέν έκτελέστηκαν δλα* έντούτοις τό Βερολίνο είναι στήν ούσία ή πόλη του.

Θά μπορούσε νά είχε κάνει καί τήν Αθήνα πόλη του, άν τό σχέδιό του νά χτιστεί τό βασιλικό ανάκτορο πάνω στήν Ακρό­πολη είχε έγκριθεΐ άπό τόν Όθωνα (βλ. σ. 352)· εύτυχώς, δ­μως, δέν έγκρίθηκε.

Τό 1823 έγκρίθηκαν τά σχέδιά του καί ή τοποθεσία γιά ενα νέο Μουσείο στο Λούστγκάρτεν, στο νησί του ποταμού Σπρέε. Τό κόστος ύπολογίστηκε σέ 700.000 τάλιρα, κι έντούτοις εγινε δεκτό άπό «εναν οικονόμο βασιλιά σέ έποχή λιτότητας». Άνε- γέρθηκε μιά ογκώδης ιωνική κιονοστοιχία μέ δεκαοκτώ κίονες, πού έπιστεφόταν άπό ιπτάμενες θεότητες καί άνάγλυφα, καί περιλάμβανε θόλους καί αίθουσες πού φωτίζονταν άπό ψηλά, γιά νά στεγάσει τις πρωσικές συλλογές.

Επικεφαλής τής έπιτροπής γιά τό Μουσείο ήταν ό Βίλχελμ φόν Χοΰμπολντ, πού τώρα πλησίαζε στο τέλος τής μακρας του ζωής στήν ύπηρεσία τόσο τής Πρωσίας, δσο καί τής καλλιέρ­γειας τής άνθρώπινης τελειότητας. Ή έκκληση του Χέρντερ νά βγει ή τέχνη έξω άπό τις άποθήκες τών μουσείων καί νά μπει στήν καρδιά του άνθρώπου βρήκε άπήχηση στή σκέψη του Χοΰμπολντ άλλά καί πολλών λογίων, δπως ό Φρήντριχ Γκότ-

Page 426: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

416 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

λημπ Βέλκερ (δάσκαλος τών παιδιών του Χοΰμπολντ καί στε­νός του φίλος), οί όποιοι ένδιαφέρονταν νά διατηρηθεί καί νά άναπτυχθεΐ ή συνεργασία άνάμεσα στά μουσεία καί τήν καλλι­τεχνική δημιουργία.8 Ό δεσμός άνάμεσα σ’ αύτά τά δύο άναγό- ταν στον Γ καίτε καί στον Βίνκελμαν καί τόν εϊχαν ενθαρρύνει λόγιοι δπως ό Κρίστιαν Γκότλομπ Χάινε καί αρχαιολόγοι δπως ό Γ. Τσοέγκα (τοΰ οποίου τή βιογραφία έγραψε ό Βέλκερ). Ό Βίλχελμ φόν Χοΰμπολντ έγραφε στον βασιλιά τής Πρωσίας, στις 21 Αύγούστου 1830, άπηχώντας τά λόγια τοΰ Βέλκερ τρία χρόνια νωρίτερα: «Τίποτε δέν μοΰ φάνηκε σημαντικότερο άπό τό δτι τό Μουσείο [στο Βερολίνο], πού ή έξαιρετικά γενναιόδω­ρη ίδρυσή του άποτελεΐ αιώνιο μνημείο τής προστασίας καί τής ύψηλής ύποστήριξης πού ή Βασιλική Σας Μεγαλειότης παρα­χώρησε στις τέχνες καί σ’ έκείνους πού εϊναι άφοσιωμένοι σέ αύτές, θά άποδιδόταν δσο τό δυνατόν γρηγορότερα στήν κοινή χρήση γιά τήν οποία ή 'Υψηλότης Σας τό προόριζε». Τό Μου­σείο ήταν προσφορά στο κοινό, τόν καλλιτέχνη καί τόν λόγιο —μέ αύτή τή σειρά: ένας ναός τής τέχνης, πού μόνο συμπτω- ματικά δόξαζε τόν βασιλικό του προστάτη.

Ή έπιστημονική διάταξη τών έκθεμάτων δέν άποτελοΰσε τό πρώτο μέλημα, καί τό μνημειώδες ύφος, δταν έπικράτησε, ά- ποδείχτηκε ακατάλληλο γιά τό σκοπό αύτό.9 Δέν θά ήταν ίσως ύπερβολικό νά δει κανείς στά γερμανικά μουσεία τής δεκαετίας τοΰ 1820 έναν σχεδιασμό τόσο αύστηρό δσο έκεΐνος πού έπι- κρατοΰσε στούς άρχιτεκτονημένους κήπους τής Αγγλίας έναν αιώνα αργότερα.

Ό Χοΰμπολντ είχε κι αύτός ώς βάση έργασίας μιά συλλογή αρχαίων. Τό 1686 είχε αρχίσει μιά πριγκιπική συλλογή ^ ι ι - σμάτων. Ό Φρειδερίκος Β' τήν είχε ένισχύσει αποκτώντας τις συλλογές τοΰ Καρδιναλίου Πολινιάκ, τό 1742, καί τοΰ Στός, καθώς καί μερικά άγάλματα, τό 1767, συντηρημένα άπό τόν Καβατσέππι. Τό 1770 είχε άνεγερθεΐ ένας άρχαιοπρεπής ναός στο Πάρκο τοΰ Πότσδαμ. Άλλά ό Χοΰμπολντ άναμόρφωσε ό-

Page 427: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 417

λοκληρωτικά αύτό το ανιστόρητο καί ασυνάρτητο συνονθύλευ­μα. Ειχε μεταδώσει στον Σίνκελ τις ιδέες καί τά ιδανικά πού είχαν αύτός καί ό Τόρβαλσεν γιά τήν άρχαία τέχνη καί τήν παρουσίασή της. Ό Χοΰμπολντ ήταν άντίθετος στο είδος τής έπιστημοσύνης πού άπολαμβάνει τή συσσώρευση άπειροελάχι- στων λεπτομερειών εις βάρος μιας βαθύτερης καί εύρύτερης κατανόησης. Οί λόγιοι —ή οί συλλέκτες— επρεπε νά άποσκο- ποΰν στο νά «κατανοήσουν βαθιά τή "θεϊκή μανία” πού είχε έμπνεύσει [τούς Έλληνες] καί νά τήν καταστήσουν μέρος τοΰ έαυτοΰ τους».10 Μιά εκθεση, λοιπόν, επρεπε νά σχεδιάζεται, πάνω άπ’ δλα, γιά τον πνευματικό της άντίκτυπο στον θεατή. Καί επρεπε νά είναι ανοιχτή σέ δλους.

Τά άγάλματα θά τά έστηναν πάνω σέ κολόνες (δπως στο Μόναχο) άντί νά άκουμποΰν στούς τοίχους, καί ό καλός φωτι­σμός ήταν ύψίστης σημασίας. Θά γίνονταν δεκτά μόνο γνήσια εργα (δχι εκμαγεία). Έπρεπε νά άποκτηθεΐ μιά πλήρης σειρά δλων τών ρυθμών καί περιόδων τής τέχνης. Ήταν εύκταία καί ή άπόκτηση νέων αρχαιοτήτων μέ άγορές. «Κάθε κομμάτι πού είναι γνήσια άρχαΐο, έφόσον είναι καλλιτεχνικά δμορφο, πρέπει νά είναι εύπρόσδεκτο έδώ.»

Ή δυσκολία εγκειται στήν παρενθετική φράση «έφόσον είναι καλλιτεχνικά δμορφο». Φέρνει στο νοΰ τις κρίσεις τών έπιτρό- πων τοΰ Βρετανικοΰ Μουσείου γιά τά εύρήματα τοΰ Τζών Γούντ στήν Έφεσο. Ή βελτίωση τών τεχνών άποτελοΰσε τον κύριο σκοπό τής άρχαιολογίας, δσο άπατηλό κι άν ήταν αύτό, κατά τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ 19ου αιώνα.11

Εντούτοις, πέρασαν πενήντα χρόνια προτοΰ έρθουν αξιόλογα νέα εύρήματα γιά νά* πλουτίσουν τις συλλογές τοΰ Μουσείου. Κι δταν εγινε αύτό, ή έπιστημονική μελέτη τοΰ παρελθόντος ειχε ύπερνικήσει τον έστετισμό τοΰ Χοΰμπολντ. Ήταν λυπηρό πού τά εύρήματα τής Όλυμπίας δέν μποροΰσαν νά βγοΰν άπό τή χώρα. Άλλά, ούτως ή άλλως, ό Κούρτιος χαιρόταν περισσό­τερο γιά μιά έπιγραφή παρά γιά εκατό άγάλματα ή κοσμήματα.

Page 428: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

418 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Αύτό πού τελικά άπέκτησε τό Βερολίνο ήταν άπείρως πιο ται­ριαστό μέ τά ύψηλά οράματα ένός ναοΰ τής τέχνης. Καί ήταν ό αύστηρός καί ψυχρός έπιστήμονας Αλέξανδρος Κόντσε έκεΐνος πού έπέβλεψε τήν άφιξη ένός άπό τά πιο ρομαντικά ευρήματα του αιώνα.

Ό Καρλ Χούμαν καί η ΠέργαμοςΚαί στον άγγελο τής έκκλησίας στήν Πέργαμο γράψε* ... Ξέρω που κατοικείς* έκεϊ πού είναι ό θρόνος τοΰ Σατανα. Ωστόσο κρατας τό ονομά μου καί δέν άπαρνήθηκες τήν πίστη μου καί στις μέρες άκόμη πού ό Αντιπάς ό μάρτυράς μου ό πιστός θανατώθηκε στή χώρα σας δπου ό Σατανας κατοικεί. ( Αποκάλυψη, Β' 12-13) [μεταγραφή Γιώρ- γου Σεφέρη]

Αλλά τά ύψη τοΰ αιθέρα δέν θά ήταν πιο ασφαλές καταφύγιο άπό τή γη, γιατί, δπως λένε, οί Γίγαντες θέλησαν νά κατακτήσουν τό βασί­λειο τών ούρανών καί σώριασαν τά βουνά τό ενα πάνω στ* άλλο γιά νά φτάσουν τ αστέρια. Τότε ό παντοδύναμος πατέρας σύντριψε τόν

Όλυμπο μέ τόν κεραυνό του... (Όβίδιος, Μεταμορφώσεις, I, 151-5)

Ή σύγκρουση έκείνη στά ούράνια μοιάζει ταιριαστή παρο­μοίωση γιά τις θυελλώδεις συγκρούσεις τών έθνών στή μάχη γιά τά τελευταία κινητά κατάλοιπα τοΰ άρχαίου πολιτισμοΰ.

Ή Πέργαμος ήταν μιά άπό τις μεγάλες πόλεις τοΰ έλληνι- στικοΰ κόσμου. Χωρίς μεγάλη σπουδαιότητα κατά τήν κλασική περίοδο, διακρίθηκε μετά τό θάνατο τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου, δταν ό διάδοχός του στήν ήγεμονία τής Μικρας ’ Ασίας, ό Λυ­σίμαχος, τήν κατέστησε πρωτεύουσα καί θησαυροφυλά)^ του.

Όταν πέθανε ό Λυσίμαχος, ό θησαυροφύλακάς του, ό Φιλέται- ρος, εγινε ήγεμόνας τής Περγάμου καί τήν κράτησε άνεξάρτη- τη, παρά τις άπόπειρες τοΰ ’Αντιόχου τής Συρίας νά τήν προ- σαρτήσει στο βασίλειό του. Τό 263 π.Χ. ό διάδοχός του Εύμέ­νης ίδρυσε μιά δυναστεία πού κατέστησε γρήγορα τήν Πέργαμο

Page 429: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 419

μιά άπό τις πλουσιότερες καί πιο καλλιεργημένες πόλεις τής Άσίας. Μέ τήν προστασία τών διαδόχων του Εύμένη, τριών Άττάλων καί ένός ακόμη Εύμένη, άναπτύχθηκε μιά χαρακτη­ριστική πολιτιστική παράδοση.

Ή βιβλιοφιλία ήταν μία άπό τις εμμονες ιδέες τών Άτταλι- δών. Συγκρότησαν μιά βιβλιοθήκη άπό 2.000 τόμους (πού έξα- φανίστηκε δταν ό Αντώνιος τήν έκανε δωράκι στήν Κλεοπά­τρα). Ή συλλογή προκάλεσε τό φθόνο τών Πτολεμαίων, τών βασιλέων τής Αίγύπτου, οί όποιοι άπαγόρευσαν τήν έξαγωγή παπύρου. Έτσι, οί κάτοικοι τής Περγάμου έγκαινίασαν ώς γρα­φική ύλη τά δέρματα. Τό έπεξεργασμένο δέρμα ζώου πού χρη­σιμοποιείται γιά γράψιμο ονομάζεται περγαμηνή άπό τον τόπο τής προέλευσής του.

'Υπήρχαν, πολλά ωραία κτίρια, καί φυσικά ή βιβλιοθήκη δέν ύστερουσε. * Υπήρχε ενας ναός τής Δήμητρας, μιά πελώρια αί­θουσα τελετών καί ενα ιερό γιά τούς αιγυπτιακούς θεούς, καθώς καί ενα άξιοπρόσεχτο θεραπευτικό ιερό τοΰ ’Ασκληπιού. Ή πιο σπουδαία ίσως λατρεία ήταν τής Άθηνας* άλλά τό καύχημα τής πόλης ήταν ό βωμός τοΰ Δία, στήν ψηλότερη κορυφή τοΰ λόφου.

Ό βωμός αύτός χτίστηκε άπό τον Εύμένη Β', ίσως τό 184- 183 π.Χ., στο πλαίσιο τοΰ έορτασμοΰ μιας νέας συμφωνίας μέ τή Ρώμη (ή οποία έκδήλωνε τήν εύγνωμοσύνη της γιά τήν ύπο- στήριξή του έναντίον τοΰ Άντιόχου τής Συρίας) καί πρός τιμήν τής νίκης κατά τών Γαλατών (προγόνων τοΰ Τουρνεφόρ άπό τήν Άγκυρα, δπως θά θυμάστε). Ό ναός εγινε διάσημος τήν έποχή του γιά τή μεγαλοπρέπεια τών γλυπτών καί τών ζωφό­ρων του, πού ήταν καμωμένα στον χαρακτηριστικό «μπαρόκ» ρυθμό τής Περγάμου, δπως καί ό Λαοκόων. Τον 3ο αιώνα ό

Άμπέλιος τον περιέγραψε στον φίλο του Μακρίνο ώς ενα άπό τά θαύματα τοΰ κόσμου: «ενας μαρμάρινος βωμός ψηλός δώ­δεκα μέτρα, μέ πολύ μεγάλα γλυπτά* καί άπεικονίζει τή Γιγαν- τομαχία». Αύτή ή μάχη τών θεών καί τών Γιγάντων ήταν ή πιο σημαντική άπό τις ζωφόρους.

Page 430: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

420 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

«Παρουσιάζονταν μέ τρομερή μορφή», έγραφε γιά τούς Γί­γαντες ό μυθογράφος Απολλόδωρος, «μέ μακριούς βοστρύχους νά πέφτουν άπό τό κεφάλι καί τό πιγούνι τους, καί μέ έρπετά γιά πόδια. ... Κι έκσφενδόνιζαν βράχους καί φλεγόμενες δρυς στον ούρανό. ... Ό Πορφυρίων καί ό Άλκυονεύς ξεπερνοΰσαν δλους τούς άλλους.» Οί θεοί συγκεντρώθηκαν γιά νά καταπνί­ξουν τήν ανταρσία τών Γιγάντων. Ή Άθηνα καί ό Ηρακλής σκότωσαν τόν Άλκυονέα, καί ό Δίας χτύπησε τόν Πορφυρίωνα μ’ εναν κεραυνό: «Ό Εφιάλτης χτυπήθηκε στο αριστερό μάτι άπό βέλος τοΰ Απόλλωνα καί στο δεξί άπό τοΰ Ηρακλή* ό Διόνυσος σκότωσε τόν Εύρυτο μ’ ενα θύρσο, καί ή Εκάτη μέ δάδες σκότωσε τόν Κλυτίο, καί ό Ήφαιστος χτύπησε μέ μύ­δρους τόν Μίμαντα. Ή Άθηνα έριξε πάνω στον Εγκέλαδο, πού είχε τραπεί σέ φυγή, τή νήσο Σικελία* κι άφοΰ έγδαρε τόν Πάλλαντα, χρησιμοποίησε τό δέρμα του γιά νά προστατεύσει τό σώμα της κατά τή μάχη».

Αύτός ό άγριος πόλεμος στον ούρανό χρησιμοποιήθηκε συχνά άπό κλασικούς καλλιτέχνες γιά νά άναπαραστήσει τόν πόλεμο τοΰ πολιτισμού κατά τών βαρβάρων. Ήταν ιδιαίτερα ταιρια­στός στήν περίπτωση ένός πολιτισμένου βασιλείου πού τό πο­λιορκούσαν βάρβαρες φυλές δπως οί Γαλάτες.

Μέ τήν παρακμή τής ειδωλολατρίας, αύτός ό τεράστιος βω­μός (36,4 έπί 34,2 μέτρα), μέ τά 120 μέτρα ζωφόρο, ,πορεΐ κάλλιστα νά φαινόταν ένα άπό τά σπουδαιότερα κέντρα τής αρ­χαίας θρησκείας, ένας θρόνος τοΰ Σατανα. Οί Γίγαντες, πού άντί γιά πόδια είχαν ούρά έρπετών, τοΰ πρόσθεταν άκόμη πε­ρισσότερη διαβολική μεγαλοπρέπεια. Όπως ήταν άπρόσιτος, άφέθηκε νά καταπέσει σέ έρείπια, ενώ ένα χωριό δημι^ργήθη- κε κάτω άπό τό λόφο. Τόν 10ο αιώνα πολλές άπό τις πλάκες τής ζωφόρου χρησιμοποιήθηκαν γιά νά χτιστεί ένα βυζαντινό οχυρωματικό τείχος. 'Ώς τόν 14ο αιώνα δέν είχε άπομείνει ί­χνος άπό τό βωμό καί τά γλυπτά του, καί ή ομορφιά του ειχε λησμονηθεί. Τά άλλα κτίρια τής πρωτεύουσας τών Άτταλιδών

Page 431: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 421

μπορούσαν απλώς νά προκαλοΰν τούς άναστεναγμούς ένός μελ­λοντικού αύτοκράτορα (βλ. παραπάνω σ. 41).

Το 1820, δταν ό Αιδεσιμότατος Πλίνυ Φίσκ άπό τή Βοστώ- νη έκανε ενα προσκύνημα στον τόπο, πηγαίνοντας νά ιδρύσει μιά προτεσταντική ιεραποστολή στήν Παλαιστίνη, ή πόλη ειχε ήδη χτιστεί καί έρειπωθεΐ γιά δεύτερη φορά:

Τεράστιοι τοίχοι στέκονται άκόμη, φτιαγμένοι κυρίως άπό γρανί­τη, μέ μερικούς ωραίους κίονες άπό μάρμαρο. Τό κάστρο περικλείει είκοσι μέ είκοσι πέντε στρέμματα έδάφους, καί περίπου στά μισά του λόφου υπάρχει ενα τείχος πού περικλείει πολλαπλάσια. ... Οί περισσό­τεροι τοίχοι προφανώς δέν είναι πολύ αρχαίοι καί λέγεται δτι είναι έργο τών Γενουατών. Τά θεμέλια, καί μέρος τοΰ τείχους, φαίνονται αρχαιό­τερα, καί λέγεται, ϊσως αληθινά, δτι ήταν έργο τών αρχαίων Ελλή­νων. Πρόσεξα αρκετά κορινθιακά κιονόκρανα καί αντέγραψα μιά ελ­ληνική έπιγραφή.12

Μόλις έννέα χρόνια νωρίτερα, ό Κόκκερελ ειχε μπορέσει νά δει «πολλά λείψανα τοΰ ναοΰ, άλλά έξαφανίζονται μέ γοργό ρυθμό, διότι οί Τοΰρκοι τά κομματιάζουν γιά νά φτιάξουν ταφό­πλακες».13

Ωστόσο, ό θρόνος τοΰ Σατανα έμελλε νά άποκατασταθεΐ στήν πρωτινή του δόξα στή λουθηρανική Πρωσία, χάρη σ’ έναν φιλάσθενο όραματιστή. Τό δνομά του ήταν Κάρλ Χούμαν (0αι*1 Ηιπη&ηη).

Γεννημένος τό 1839 στο Στέλε, κοντά στήν Έσση, ό Χού­μαν ειχε σπουδάσει μηχανικός στήν Ακαδημία Αρχιτεκτονικής τοΰ Βερολίνου (1860-61). Άλλά άκόμη καί τήν εποχή εκείνη τόν γοήτευε ή άρχαία γλυπτική δσο καί ή άρχιτεκτονική: περ- νοΰσε τόν μισό του χρόνο σχεδιάζοντας τά άρχαΐα στά μουσεία. Όταν αποφοίτησε, ή κακή του ύγεία τόν ύποχρέωσε, κατ’ εντο­λήν τοΰ γιατροΰ του, νά έγκατασταθεΐ στον Νότο, καί μετακό­μισε στήν Ανατολή τό 1861. Έκεΐ πέρασε τά έπόμενα έξι χρόνια ταξιδεύοντας στήν Τουρκία, στέλνοντας γεωγραφικές πληροφορίες στον Κήπερτ στο Βερολίνο, συλλέγοντας άρχαιό-

Page 432: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

422 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

τητες καί, πότε πότε, έκτελώντας καμιά άρχιτεκτονική πα­ραγγελία, δπως τήν κατασκευή ενός μεγάρου γιά τον Άγγλο πρεσβευτή.

Τό 1862 ό μεγαλύτερος άδελφός του Φράντς εγινε κυβερνη­τικός έκπρόσωπος στή Σάμο, καί τό 1867 πήρε άδεια άπό τον Σουλτάνο γιά τήν κατασκευή πέντε οδικών αρτηριών καί σιδη­ροδρομικών γραμμών στή Μικρά Άσία, μία άπό τις όποιες ή­ταν άπό τήν Κωνσταντινούπολη στή Σμύρνη.14 Ό Κάρλ σύντο­μα προστέθηκε στήν ομάδα τών μηχανικών του Φράντς καί άνέ- λαβε τή γενική εύθύνη γιά 2.000 έργάτες, 500 ζευγάρια βόδια καί καμήλες, καθώς καί γιά τά μουλάρια καί τά μηχανήματα.

Εντούτοις, αύτές οί τεράστιες έπιχειρήσεις δέν τον έμπόδι- σαν —δπως δέν είχαν εμποδίσει καί τον Τζών Γούντ τά ίδια χρόνια— νά άσχολεΐται μέ τά άρχαιοδιφικά του ένδιαφέροντα. Είχε κάνει κάποιες άνασκαφές στή Σάμο. Άπό τή Σάμο έπι- σκέφθηκε τή Σμύρνη, δπου άτένισε μέ λύπη τά πεσμένα κοριν­θιακά κιονόκρανα τοΰ Τραϊανείου (πού τό έξέλαβε γιά τό ναό τής Άθηνας Πολιάδος)* καί τό 1864 εκανε τήν πρώτη του έπίσκεψη στήν Πέργαμο. Ή άπόκρημνη πόλη τον γοήτευσε κι άπό τότε δέν μποροΰσε νά κρατηθεί μακριά της. Ό ένθουσια- σμός του ήταν άνάμεικτος μέ άνησυχία, διότι ή Πέργαμος χρη­σίμευε ώς πηγή ύλικοΰ γιά τούς άσβεστοποιούς (οί όποιοι, φυ­σικά, είχαν πολλή δουλειά έκεΐ πού κατασκευάζονταν δρόμοι).

Δέν βρήκε χρόνο νά έξερευνήσει πιο προσεκτικά τήν Πέργα­μο πριν άπό τό 1871. Ή δουλειά του στή Σάμο ειχε ήδη προ- σελκύσει τήν προσοχή τοΰ Έρνέστου Κουρτίου, πού τώρα πιά ήταν ό πρώτος έπαγγελματίας άρχαιολόγος στον έλληνικό κό­σμο. Ό Κούρτιος ήρθε νά τον έπισκεφθεΐ έκεΐ πού έρ^βζόταν, στις 27 Σεπτεμβρίου 1871. Ό ενθουσιασμός ήταν μεγάλος κα­θώς φάνηκε πώς ειχε άρχίσει νά αποκαλύπτει μιά ύπέροχη σει­ρά γλυπτών. Πριν άπό πολλά χρόνια, ό φίλος καί οικοδεσπότης του στή Σμύρνη Νικόλαος Ράλλης είχε ξεθάψει μιά πλάκα μέ ενα λιοντάρι πάνω, καί τήν ειχε στείλει στήν Κωνσταντινούπο­

Page 433: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α Υ ΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 423

λη. Τά γλυπτά αύτά φαίνονταν νά άποτελουν μέρος τής ίδιας σειράς. «Κανένας δέν άντιλήφθηκε τότε πώς ήταν κομμάτι τής περίφημης Γιγαντομαχίας* έπί χρόνια κειτόταν παραμελημένο, ώσότου ή Ελληνική Εταιρεία γιά τις αρχαιότητες τό λυπήθη­κε.» (Άλλά αύτό δέν εγινε παρά τό 1879.)

Σέ λίγο ό Χούμαν άποκάλυψε κι άλλες πλάκες. Γιά νά ξεθά­ψουν μία χρειάστηκαν δυο μέρες δουλειά. Όταν ό Χούμαν έπέ- στρεψε τήν έπομένη γιά νά τή μελετήσει, διαπίστωσε πώς ενας άπό τούς έργάτες του τήν ειχε πριονίσει γιά νά φτιάξει ενα σκαλοπάτι. Ή αντίδραση τοΰ Χούμαν ήταν αστραπιαία: έντό- πισε τόν δράστη κι έβαλε νά τόν ρίξουν στή φυλακή. Άπό κεΐ καί ύστερα δέν εγινε λόγος γιά βανδαλισμό ή κλοπή.

Τόν Δεκέμβριο τοΰ 1871 ο Χούμαν έγραψε στον Κούρτιο μιά αναφορά γιά μερικά άκόμη εύρήματα:

Άφοΰ ανατίναξα τόν τοίχο τόσο ώστε νά πλησιάσουμε, άφαίρεσα έγώ ό ίδιος προσεκτικά τή μία πέτρα μετά τήν άλλη καί βρήκα τό λαιμό καί τό πιγούνι, κατόπιν τό αριστερό μάγουλο καί τό μάτι. Ό ­ταν ειδα τό μάτι, φώναξα «Αύτός εϊναι ένας νεκρός!» Διότι τό άγαλ­μα αύτό, μολονότι απόλυτα άθικτο καί ομορφο, ειχε οπωσδήποτε τήν έξαϋλωμένη καί άκαμπτη οψη τοΰ θανάτου. Σας τά λέω αύτά διότι δείχνουν πώς δέν μπορεΐ κανείς νά περιμένει άπό μένα καλλιτεχνική κριτική. Τελικά τό άγαλμα ξεθάφτηκε τελείως καί άποδείχτηκε ενας ομορφος νέος μέ σγουρά μαλλιά, ξαπλωμένος, μέ τό στήθος ψηλά καί σάν τύμπανο (25 έκατοστά), τόν δεξιό βραχίονα —σπασμένο, δυστυ­χώς— υψωμένο, τόν αριστερό νά κρέμεται κάτω, τό κεφάλι έλαφρά γερμένο πρός τή μία πλευρά, τό στόμα μισάνοιχτο, οχι παραμορφω­μένο άπό πόνο, άλλά μάλλον άπό κόπωση, σάν νά κοιμόταν. Μόνο τά διάπλατα ανοιχτά αναποδογυρισμένα μάτια φανέρωναν πώς κοιτού­σαμε εναν άνδρα σκοτωμένο στή μάχη. Ή δύναμη καί ή ομορφιά ήταν ένωμένες εδώ στήν πιο υπέροχη άρμονία.15

Ήρθαν στο φως έπίσης διάφορες άλλες πλάκες. Ήταν άπό τό ίδιο γαλαζωπό μάρμαρο δπως καί τά θεμέλια τοΰ ναοΰ, ό όποιος ταυτίστηκε άπό τόν Κούρτιο. Ό ,τι μπόρεσε νά ξεθάψει

Page 434: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

424 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ό Χούμαν στάλθηκε βιαστικά στο Βερολίνο. Τό 1877 ό Α λέ­ξανδρος Κόντσε διορίστηκε διευθυντής τής γλυπτοθήκης: μιά μέρα, ενώ συλλογιζόταν τά ωραία ανάγλυφα πού ειχε βρει ό Χούμαν, έπεσε στο άπόσπασμα τοΰ άσημου συγγραφέα Άμπέ- λιου, στον όποιο άναφερθήκαμε. Σίγουρα ό Χούμαν είχε πετύ- χει τήν ϊδια τή μεγάλη Γιγαντομαχία! Άλλο ένα άπό τά θαύ­ματα τοΰ κόσμου προσφερόταν —τή φορά αύτή— στο Μου­σείο τοΰ Βερολίνου.

Αμέσως ό Κόντσε έγραψε στον Χούμαν (Ιούλιος 1877), πού έκεΐνο τόν καιρό εξέταζε μιά προσφορά γιά νά άναλάβει τή διεύθυνση ένός τουρκικοΰ άλατωρυχείου: «Τά πάντα εϊναι αμ­φίβολα, άν δέν δράσεις ώς προσωπικός μου έκπρόσωπος. Τό 'Υπουργεΐο θά εμπιστευόταν καί θά εύνοοΰσε μόνο εσένα προ­σωπικά». Ό Χούμαν καταχάρηκε. Αμέσως μπήκε στήν υπη­ρεσία τοΰ Μουσείου. Μέ ένα ένταλμα δύο χιλιάδων έπτακοσίων μάρκων οί έργασίες μποροΰσαν νά άρχίσουν άμέσως.

Τόν Αύγουστο τοΰ 1878 ή γερμανική κυβέρνηση ειχε έξα- σφαλίσει ένα φιρμάνι πού έπέτρεπε τις άνασκαφές. Ένα τρίτο τών εύρημάτων, δπως συνηθιζόταν τώρα, θά πήγαινε στους α­νασκαφείς, ένα τρίτο στον ιδιοκτήτη τής γής καί ένα τρίτο στήν τουρκική κυβέρνηση. Ό αύτοκρατορικός πρεσβευτής, δταν ήρ­θε ή ώρα, έλαβε τήν άδεια νά πάρουν οί ανασκαφείς τά δύο τρίτα* καί, έκμεταλλευόμενοι τις περιστάσεις, μπόρεσαν τελικά νά τά πάρουν δλα.

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1878 ό Χούμαν έκανε μιά νέα τομή άνάμεσα στο βυζαντινό τείχος καί τό τρίτο τείχος τών Άττα- λιδών, πάνω σ’ ένα οροπέδιο μέ θέα πρός τά ανατολικά, τά νότια καί τά δυτικά. Ήταν μιά έπίσημη στιγμή, καί ό )$ύμαν τήν τόνισε ανάλογα μέ ένα λογύδριο:

Έν όνόματι του Προστάτη τοΰ Βασιλικοΰ Μουσείου, τοΰ εύδαίμο- νος καί κοσμαγάπητου Άνδρα, τοΰ ανίκητου πολεμιστή, τοΰ κληρονό­μου τοΰ ωραιότερου θρόνου στον κόσμο —έν όνόματι τοΰ Διαδόχου μας, είθε τό έργο αύτό νά προοδεύσει μέ εύτυχία καί καλή τύχη.

Page 435: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 425

Οί εργάτες νόμισαν πώς άπάγγελνε κάποια λόγια μαγικά —κι δπως παραδέχεται ό Χούμαν, δέν έπεφταν καί τελείως έξω.

Ή επιτυχία του ήταν έκπληκτική. Μέχρι τις 24 Σεπτεμβρίου εΐχαν άποκαλύψει δεκαεπτά άνάγλυφες πλάκες, άνάμεσά τους τά χαριτωμένα συμπλέγματα τοΰ Ήλιου καί τής Σελήνης. «Βρήκαμε μιά ολόκληρη καλλιτεχνική περίοδο», έγραφε ό Χού­μαν, «τό μεγαλύτερο επιζών έργο τής άρχαιότητας είναι τώρα στά χέρια μας». Μπορεΐ, άκόμη καί τότε, νά μή συμμερίζονταν δλοι τήν ύπονοούμενη άξιολόγηση τής τέχνης τής Περγάμου πάνω άκόμη καί άπό τήν τέχνη τής κλασικής Αθήνας* άλλά ύπό τις έπικρατοΰσες περιστάσεις μποροΰσε νά τον συγχωρήσει κανείς. Καί στο κάτω κάτω, τί έπιτυχία γιά τό μεγαλύτερο μουσείο τοΰ μεγαλύτερου έθνους!

Ό Χούμαν βιαζόταν νά συσκευάσει τά εύρήματα καί άνυπο- μονοΰσε νά αγοράσει ό Κόντσε άμέσως τήν περιοχή. Έπρεπε νά τό κρατήσει μυστικό* άκόμη καί τό γράμμα του στον Κόν­τσε τό ύπέγραψε άπλώς «Κάρλ», μήπως καί τά τουρκικά τα­χυδρομεία άνακαλύψουν τό μυστικό του.

Τήν εποχή αύτή γεννήθηκε στή Σμύρνη ό πρώτος γιος τοΰ Χούμαν: άλλά οί άπαιτήσεις τής άνασκαφής δέν τοΰ έπέτρεψαν νά φύγει οΰτε γιά νά δει τό παιδί του. Οί έργασίες συνεχίστη­καν μέχρι τά τέλη Δεκεμβρίου, οπότε εϊχαν ξεθάψει τριάντα έννέα πλάκες τής Γιγαντομαχίας, τέσσερις πλάκες άπό τή σει­ρά τοΰ Τηλέφου, έπτακόσια μέ οκτακόσια θραύσματα, δέκα α­γάλματα καί τριάντα επιγραφές. Είχαν άφαιρέσει 1.800 κυβικά μέτρα χώμα.

Εξασφαλίστηκε ή άδεια άπό τήν Κωνσταντινούπολη νά μή διασπαστεΐ ή συλλογή. Ή χρεοκοπία τοΰ τουρκικοΰ κράτους κατέστησε έλκυστική τήν πρόταση νά πουληθεί τό μερίδιο τοΰ Σουλτάνου έναντι είκοσι χιλιάδων μάρκων. Οί πλάκες συσκευά­στηκαν σέ κιβώτια γιά νά κατέβουν τό βουνό, μιά άπόσταση πά­νω άπό διακόσια μέτρα. Άπό έκεΐ έπρεπε νά διασχίσουν τήν πε­

Page 436: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

426 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

διάδα μέχρι τή Δικελή, άπό τό δρόμο πού ειχε κατασκευάσει ό Χούμαν πριν δέκα χρόνια. (Ποτέ δέν ειχε έπιδιορθωθεΐ.) Κατα­σκεύασαν άμάξια. Τούς πήρε πέντε μέρες νά διασχίσουν τήν πε­διάδα, ή οποία μέ τις χειμερινές βροχές κόντευε νά γίνει λίμνη.

Τόν Ιανουάριο, τό βασιλικό πλοίο «Κομήτης» έφτασε στή Δικελή γιά νά μεταφέρει τά γλυπτά στήν Κωνσταντινούπολη. Ή μαούνα προσάραξε μιά φορά στή διάρκεια μιας καταιγίδας, άλλά σέ τέσσερις έβδομάδες δλα είχαν φορτωθεί καί τό εργο ειχε έπιτελεστεΐ.

Ό γιατρός τοΰ Χούμαν τόν διέταξε νά πέσει στο κρεβάτι, δπου καί παρέμεινε γιά τρεις έβδομάδες. Ή δουλειά δμως δέν ειχε καθόλου τελειώσει. Μέχρι τήν 1η Μα'ίου είχαν βρεθεί άλ­λες είκοσι πέντε πλάκες τής Γιγαντομαχίας καί τριάντα έπτά ακόμη αγάλματα. Στις 21 Ιουλίου ή γυναίκα τοΰ Χούμαν ήρθε νά έπισκεφθεΐ τήν άνασκαφή, μαζί μέ τόν Δόκτορα Μπορέ- τιους άπό τό Βερολίνο. Καθώς άνηφόριζαν πρός τό βωμό, έπτά αετοί στριφογύριζαν πάνω άπό τά κεφάλια τους. Μόλις εφτα- σαν στήν άνασκαφή, μιά νέα πλάκα επεσε πρός τά έμπρός: α­πεικόνιζε τόν Δία μέ τόν αντίπαλό του Γίγαντα. Δέν θά στέ­ρευε ποτέ ή θεϊκή εύλογία πρός τήν πρωσική κυβέρνηση: Ό Γουλιέλμος Α' ήταν εύνοούμενος τοΰ Δία —ή τοΰ Σατανα.

Οί Έλληνες τής Σμύρνης δέν ήταν τόσο έτοιμοι δσο ό Σουλ­τάνος νά δοΰν τά γλυπτά νά φεύγουν άπό τή χώρα. Πολλοί, παραδέχτηκε ό Χούμαν, θά προτιμοΰσαν νά τά εβλεπαν νά μέ­νουν στον τόπο τους καί νά άποκαθίστανται στο πρώτο τους μεγαλείο* άλλοι δμως δέχονταν εύχαρίστως νά τά άφήσουν νά πανε έκεΐ δπου ό μορφωμένος κόσμος μποροΰσε πιο εύκολα νά δει καί νά μελετήσει τά εργα τών προγόνων τους. Τά μά^,αρα έκτέθηκαν τό 1880, εφτασαν δμως στή σημερινή τους θέση, στο Μουσείο τής Περγάμου στο Βερολίνο, μόλις τό 1930.

Ό Κούρτιος είχε κάνει τόν Χούμαν μέλος τοΰ Γερμανικοΰ Αρχαιολογικού Ινστιτούτου γιά τά έπιτεύγματά του, αν καί ήταν έρασιτέχνης. Τό 1884 θά γινόταν έπισήμως υπάλληλος

Page 437: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 427

του Βασιλικού Μουσείου* άλλά τό εργο του στή Μικρά Άσία δέν είχε ολοκληρωθεί. Έπέστρεψε γιά δύο άνασκαφικές περιό­δους άκόμη, τό 1880-81 καί τό 1883-86. Τήν τελευταία αύτή περίοδο ήρθε νά δουλέψει μαζί του στήν Πέργαμο ό νεαρός αρ­χαιολόγος Κάρλ Σούχαρντ (ΟβγΙ δοΗαοΗ&πΙΐ:), τοΰ οποίου οί πε­ριγραφές άποδίδουν μέ ένάργεια τον σαρανταεπτάχρονο άρχαιο- λόγο. Ά ν καί γνώριζε πώς δέν ήταν λόγιος ή έμπειρογνώμονας σέ θέματα τέχνης, γνώριζε δμως καί τήν άξία του.

«Είσαι φιλόλογος;» ήταν ό χαιρετισμός του πρός τον Σού­χαρντ. Αύτός, νιώθοντας τήν παγίδα, εσπευσε νά διαβεβαιώσει τον πρεσβύτερό του δτι ήταν αρχαιολόγος. Διαπίστωσε δτι Ι­κανέ πολύ καλά, δταν άκουσε τον ορισμό τοΰ φιλολόγου κατά τον Χούμαν —«ενας άνθρωπος μέ δύο άριστερά χέρια, πού δταν ερθει έδώ πέφτει άπό τις οχυρώσεις». Πράγματι, δέν πέρασε πολύς καιρός καί ό Σούχαρντ επεσε καί χτύπησε τό γόνατό του. Όπως μπορεΐτε νά φανταστείτε, τό κράτησε μυστικό.

Ά ν καί ό Χούμαν ήταν συχνά άγενής —άναμφιβόλως λόγω τής πάντα εύαίσθητης υγείας του— άγαποΰσε ώστόσο τό γερ­μανικό χαρτοπαίγνιο πού ονομάζεται σκάτ, καί τό επαιζε επί ώρες μέ τον Σούχαρντ, στοιχηματίζοντας μικροποσά. Ό χρό­νος πού πέρασε ό Σούχαρντ μέ τον Χούμαν ήταν «ό εύτυχέστε- ρος τής ζωής μου». Οί «Βισμαρκικοί» —όπως άποκαλοΰσαν τούς Γερμανούς οί Τοΰρκοι άγρότες— είχαν δρέψει τούς καρ­πούς τών κόπων τους στήν ’Ανατολία. Θά ήταν δύσκολο γιά κάποιο άλλο μουσείο νά ξεπεράσει τό εργο τοΰ Χούμαν. Εντού­τοις, τό έπίτευγμά του ήδη υποβιβαζόταν στούς αρχαιολογι­κούς κύκλους παντοΰ, εκτός άπό τό οχυρό τοΰ «Αλάθητου τοΰ Βερολίνου», πού τό κυβερνοΰσε ό Κούρτιος.

Ένας άπό τούς νεαρούς αξιωματικούς τοΰ «Λορελάι», τοΰ πλοίου πού μετέφερε ,τό δεύτερο φορτίο άπό τή Δικελή στο Βερολίνο, εγραφε στον πατέρα του: «Είμαστε τώρα στο Πέρ­γαμον καί μεταφέρουμε τά μάρμαρα πού βρήκε έδώ στήν άκρό- πολη ό κ. Χούμαν». Μέ τό έπόμενο ταχυδρομείο έ'φτασε ή ά-

Page 438: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

42» ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

πάντηση: «Αγαπητέ μου γιέ, δέν πρέπει νά λές Πέργαμον, άλ­λά Πέργαμος, διότι ετσι άποκαλεΐ ό Όμηρος τήν άκρόπολη τής Τροίας* κι οΰτε πρέπει νά λές Χούμαν, άλλά Σλήμαν, διότι αύτός ξέθαψε τόσα πράγματα έκεΐ». Χωρίς αμφιβολία, άν ό Κούρτιος είχε διαβάσει αύτό τό γράμμα, θά παρέμενε τελείως ασυγκίνητος.

Ό ’Όττο Μπέντορφ, ό Γκέοργκ Νήμαν καί τό Ηρώο στο Γκιόλμπασι (Τρύσα)

Τό Βασιλικό Μουσείο τοΰ Βερολίνου ύπό τόν Κόντσε είχε ξαφ­νικά αποκτήσει τό αδιαμφισβήτητο προβάδισμα σέ γλυπτά καί θησαυρούς άπό έλληνικές περιοχές. Οί αρχαιολόγοι άλλων χω­ρών —ιδιαίτερα γερμανόφωνων— δέν ήταν διατεθειμένοι νά ά- φήσουν τή θέση αύτή χωρίς νά τή διεκδικήσουν. Τό έθνικό γόη­τρο καί ό διεθνής ανταγωνισμός εγιναν πιο έμφανώς παρά ποτέ τό κύριο κίνητρο τών άρχαιολογικών εξορμήσεων. Θά νόμιζε κα­νείς δτι ό ανταγωνισμός γιά τήν απόκτηση τών εύρημάτων δέν θά ήταν ό καλύτερος τρόπος νά έξασφαλιστεΐ αξιόπιστη έργασία γιά τήν κατανόηση τών άρχαίων τόπων* έντούτοις, τό έρέθισμα άποδείχτηκε στήν πράξη αξιοσημείωτα άποτελεσματικό.

Τό 1883 ό Όττο Μπέντορφ (Οΐίο Β6ηη(1οι·£, 1838-1907), ό όποιος είχε έργαστεΐ μέ τόν Κόντσε στή Σαμοθράκη καί τόν είχε διαδεχτεί ώς καθηγητής τής Αρχαιολογίας στο Πανεπι­στήμιο τής Βιέννης, εγραφε γιά τόν «Άγώνα δρόμου τών Ε ­θνών», πού τόν είχε οδηγήσει, ώς έκπρόσωπο τών Αύστριακών αρχαιολόγων, νά στραφεί πρός τις άκόμη άτελώς έξερΛνημέ- νες περιοχές τής νότιας Μικρας Άσίας.

Όταν δημοσιεύτηκαν τελικά τά αποτελέσματα τοΰ Κόντσε τό 1880, ή αύστριακή διανόηση είχε αρχίσει νά αναζητεί άλλες περιοχές γιά μελέτη. Ή Αύστρία δέν είχε βγάλει καί σπουδαία πράγματα άπό έκείνη τήν άνασκαφή. Όλα τά εύρήματα επρε-

Page 439: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 429

πε νά τά μοιράζονται, μέ τήν τουρκική κυβέρνηση καί τό νέο μουσείο της στήν Κωνσταντινούπολη —ενα άπό τά προϊόντα τής Μεταρρύθμισης (Τανζιμάτ) μετά τό 1871, τό όποιο λει­τουργούσε άπό τό 1882 ύπό τή δυναμική διεύθυνση τοΰ πατέρα τής τουρκικής αρχαιολογίας Όσμάν Χαμντί Μπέη (1842- 1910). Έτσι, μερικά άπό τά εύρήματα πήγαν στή Βιέννη, δπου περιλήφθηκαν στή Διεθνή Έκθεση τοΰ 1873, ή οποία εθεσε τόν ακρογωνιαίο λίθο στή δόξα τής Βιέννης τοΰ Φραγκίσκου Ιωσήφ. Τελικά στεγάστηκαν στο Μουσείο Ιστορίας τής Τέ­χνης, δταν αύτό ολοκληρώθηκε τό 1883. Τά περισσότερα άπό τά ύπόλοιπα χάθηκαν καθ’ οδόν πρός τήν Κωνσταντινούπολη. (Όσα βρίσκονται σήμερα στο μουσείο τής Σαμοθράκης είναι ώς επί τό πλεΐστον αποτελέσματα τών άμερικανικών άνασκα- φών πού άρχισαν τό 1938.)

Ποΰ δμως νά στραφεί ή αύτοκρατορία; Τήν Ελλάδα καί τά νησιά της τά είχαν ήδη καπαρώσει ή Γαλλική καί ή Γερμανική Σχολή* ό Σλήμαν καί ό Χούμαν ήταν στήν Τροία καί στήν Πέργαμο* οί Αμερικανοί είχαν τήν Άσσο στήν Τρωάδα, κα­θώς καί άλλες τουρκικές αρχαιολογικές περιοχές* οί Γάλλοι έ- ρευνοΰσαν τή Μαγνησία καί τά Δίδυμα, ένώ ή νέα Βρετανική Σχολή τών Αθηνών δοκίμαζε τις δυνάμεις της στήν κυρίως

Ελλάδα. Ό μόνος δρόμος πού άπέμενε ήταν πρός τόν Νότο.Ό προφανής προορισμός ήταν τό Γκιόλμπασι, δπου ό Γερμα­

νός Αύγουστος Σαΐνμπορν (βλ. σ. 321) είχε ήδη τό 1842 σημει­ώσει τήν ύπαρξη ένδιαφερόντων κτιρίων μέ ανάγλυφη διακό- σμηση. Ό Μπέντορφ έξασφάλισε τή συνεργασία ένός συναδέλ­φου, τοΰ Γκέοργκ Νήμαν (Οθογ§ ΝίβΓηαηη). Άφοΰ πέρασαν ενα διάστημα μελετώντας τά μνημεία τής Λυκίας στο Βρετανικό Μουσείο, ξεκίνησαν στις 6 Απριλίου 1880. Επίσημη ύποστή- ριξη βρήκαν εύκολα. Ό Χούμαν καί ό γεωγράφος Κήπερτ έδω­σαν πρακτικές συμβουλές* ό αύστροουγγρικός κλάδος τών Αόυντ τούς μετέφερε δωρεάν στή Σμύρνη* ό Νότιος Σιδηρόδρομος εσπευσε κι αύτός νά προσφέρει τις ύπηρεσίες του. Ό Βασιλι­

Page 440: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

430 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

κός καί Αύτοκρατορικός Στόλος τούς έφοδίασε μέ ενα ατμό­πλοιο. Έκτος άπό τούς προξένους στή Σμύρνη, ό Βασιλικός καί Αύτοκρατορικός ' Υπουργός τών Εξωτερικών καί ό Βασι­λικός καί Αύτοκρατορικός 'Υπουργός Παιδείας καί Πολιτισμού έπέδειξαν ζωηρό ένδιαφέρον. Ό Μπέντορφ είχε ταλέντο στο νά βρίσκει χρηματοδότες* καί θά χρησιμοποιούσε πάλι τό ταλέν­το του δεκαπέντε χρόνια αργότερα, δταν οργανώθηκε μιά νέα άποστολή στήν Έφεσο.

Όταν εφτασαν στή Λυκία, δέν ήταν καθόλου εύκολο νά βρουν τό μέρος. Ό Σαΐνμπορν τό ειχε βρει κατά τύχη, καί ή περι­γραφή του γιά τόν τόπο ήταν ασαφής. Ό Σαΐνμπορν ειχε έπί- σης έπισημάνει τόν κίνδυνο καταστροφής άπό σεισμό ή άπό τή μουσουλμανική εύσέβεια. Τί θά έβρισκαν ό Μπέντορφ καί ό Νήμαν μετά άπό σαράντα χρόνια;

Στο τέλος δέν απογοητεύτηκαν. Ακολουθώντας τήν όσφρη­σή τους, καί χάρη στήν τύχη άλλά καί στήν κρίση τους, βρέθη­καν ξαφνικά άντίκρυ στή ράχη ένός άπόκρημνου λόφου — χωρίς άμφιβολία, έκείνου πού είχε περιγράφει ό Σαΐνμπορν. Ό λόφος ήταν γεμάτος έρείπια κτιρίων καί σαρκοφάγων. Πάνω τους ξε­πρόβαλλε ενα μακρύ καί έξαιρετικά διακοσμημένο τείχος, μέ μιά μνημειώδη πύλη στο κέντρο του:

Τρέχοντας άνοιξα δρόμο μέσα άπό πυκνούς αγκαθωτούς θάμνους καί σχιστόλιθους, κι εφτασα λαχανιασμένος στήν πύλη τής εισόδου, πού ανοιγόταν στο τείχος σέ σημαντική απόσταση πάνω άπό τήν από­κρημνη πλαγιά. Χωρίς νά σταθώ στο πρώτο οικοδόμημα, πού ή πε­ρίεργη μορφή του αύξησε τις προσδοκίες μου, σκαρφάλωσα μ’ ενθου­σιασμό στις πέτρες του τείχους ώς τό άνώφλιο τής πύλης, καί^ρέθη- κα ξαφνικά μπροστά σ’ ενα πλήθος γλυπτά στο έσωτερικό τοΰ ερει­πίου, γοητευτικά μισοκρυμμένα πίσω άπό τά ψηλά δέντρα καί τή βλάστηση πού ειχε φυτρώσει άνάμεσά τους. Στή λάμψη τοΰ ήλιου πού εδυε τό θέαμα ήταν Θαυμάσιο. Όμολογώ δτι αύτές οί πρώτες στιγμές δταν ατενίσαμε τόν προορισμό μας, πού τόν βρήκαμε έπιτέ- λους ύστερα άπό μακρά αναζήτηση, μέσα στήν ατάραχη καί έπιβλητι-

Page 441: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 431

κή σιωπή καί τήν έρημιά μιας πλατιάς, μεγαλόπρεπης Φύσης, σέ μιά έρημο άπό πέτρα ολόγυρα, μέ θέα τό ορεινό τοπίο μέ τις βαθιές χαρά­δρες καί τις γιρλάντες άπό χιόνι στις βουνοκορφές καί τή φουρτουνια­σμένη απέραντη θάλασσα, συγκαταλέγονται άνάμεσα στις βαθύτερες έντυπώσεις τής ζωής μου.

Είχαν εναν μονάχα μήνα γιά νά έξερευνήσουν αύτόν τον ξε­χασμένο παράδεισο τών άνέγγιχτων ερειπίων, καί δέν είχαν ά­δεια νά σκάψουν. Συνεπώς, τό μόνο πού μπορούσαν νά κάνουν ήταν νά φωτογραφίσουν τά λείψανα. Άλλά τί λείψανα ήταν αύ­τά! Σειρές άπό μεγάλα πέτρινα σπίτια, συχνά μέ τις δεξαμενές τους* πάνω άπό τριάντα κολοσσιαίες σαρκοφάγοι μέ οξυκόρυφες στέγες καί βαθμιδωτές βάσεις, στο ρυθμό τής Λυκίας, πού ήταν τώρα οικείος άπό τά κομμάτια του Φέλλοους στο Βρετανικό Μουσείο* καί, πάνω άπ’ δλα, τό μεγάλο ήρώο, ενας άπέραντος περίβολος μέ άνάγλυφες διακοσμήσεις καί στις τέσσερις πλευ­ρές, σέ μερικές περιπτώσεις καί στούς έσωτερικούς καί τούς έξωτερικούς τοίχους, χωρίς ζημιές άπό τήν άφαίρεση λίθων γιά οικοδομικό ύλικό, άλλά έντονα φθαρμένος άπό τις καιρικές συνθήκες. Ή ζωφόρος, ήταν φανερό, άνήκε στήν ίδια περίοδο μέ τά γλυπτά τοΰ μνημείου τών Νηρηίδων στήν Ξάνθο* καί ή θεματολογία της ήταν ούτε λίγο ούτε πολύ μιά πλήρης έπισκό- πηση ολόκληρου τοΰ μυθολογικού παρελθόντος τής Ελλάδας: ή ιστορία τών Έπτά έπί Θήβας* ό τοπικός μύθος τοΰ Βελλερο- φόντη καί τής Χίμαιρας* ό πόλεμος τών Ελλήνων καί τών Α ­μαζόνων* ή άρπαγή τών θυγατέρων τοΰ Λευκίππου στή Σπάρ­τη* οί ιστορίες τοΰ Μελεάγρου καί τής σφαγής τών μνηστήρων άπό τήν Ό8ύσσειοί' καί μερικές μορφές πού άπέμεναν άπό κάτι πού φαινόταν νά άνήκει στον κύκλο τοΰ Θησέα.

Ποιος μέσα σ’ αύτή τήν πέτρινη έρημιά, τόσο μακριά άπό τό έλληνικό κέντρο τής Ιωνίας, είχε άπαθανατίσει στήν πέτρα τούς μεγάλους ήρωες τής Ελλάδας; Γιατί; Ποιος άπόγονος τοΰ Βελλεροφόντη άναπαυόταν στον τάφο μέ τούς κίονες; Ό Μπέντορφ καί ό Νήμαν μόνο εικασίες μποροΰσαν νά κάνουν ώς

Page 442: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

432 ΑΝ ΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

πρός τις απαντήσεις, δπως κατευθύνονταν απρόθυμα πίσω στά παράλια μέσω τοΰ ναοΰ τής Εκάτης στή Λάγινα. Έπρεπε α­σφαλώς νά έπιστρέψουν γιά νά μελετήσουν τήν περιοχή πιο προσεκτικά. Τά έρωτήματα αύτά δέν έμελλε ποτέ νά απαντη­θούν* άλλά ή σπουδαιότητα του έστω καί φθαρμένου έργου τέ­χνης ήταν ολοφάνερη.

Οί καρποί τής τετράμηνης απουσίας τους ξεσήκωσαν μεγάλο ένδιαφέρον στον μορφωμένο κόσμο τής Βιέννης. Έμοιαζε αύτο- νόητο δτι τά πρωτότυπα αύτών τών αξιοθαύμαστων φωτογρα­φιών έπρεπε νά εξασφαλιστούν γιά τό Μουσείο τής Βιέννης. Αμέσως σχηματίστηκε μιά Εταιρεία, ή «Εταιρεία γιά τήν Αρχαιολογική Έξερεύνηση τής Μικρας Άσίας», ύπό τήν αιγίδα τής Εξοχότητάς του του Κόμητος Έδμόνδου Τσίχυ, τοΰ Νικο­λάου. Ντούμπα, Βαρόνου φόν Βάνσμπεργκ, καί πολυάριθμων άλ­λων βαρόνων, καθώς καί διαφόρων ύπουργών καί τών καθηγη­τών Λαίβυ καί Στουντνίτσκα. Είχαν τήν άμεση βοήθεια ένός μη- χανικοΰ, τοΰ Γαβριήλ Κνάφλ-Λέντς, Ιππότη φόν Φόνσντορφ, καί, τελευταίου άλλά δχι αμελητέου, τοΰ υποπρόξενου στή Ρόδο.

Αύτή ή πομπώδης παρέλαση αριστοκρατίας καί διανόησης τούς εξασφάλισε ένα φιρμάνι άπό τόν Σουλτάνο, πού τούς έδινε τήν άδεια νά σκάψουν στο Γκιόλμπασι καί στή Λάγινα καί τούς έπέτρεπε, ώς συνήθως, νά κρατήσουν τό ένα τρίτο τών εύρημάτων. Ή άποστολή αναχώρησε τόν Απρίλιο τοΰ 1881, κι έκανε στάση στήν Τεργέστη γιά νά προσλάβει έναν σιδερά, τρεις χτίστες, τρεις ξυλουργούς καί τέσσερις έργάτες. Πήραν επίσης γιά έπιστάτη τόν Γιάννη Σαμοθράκη άπό τήν Τήνο (συστημένο άπό τόν Χούμαν), έναν διερμηνέα, έναν καβάση (φρουρό τοΰ προξενείου), δυο μαγείρους, τρεις ιπποκόμοι^ έναν ζαπτιέ (χωροφύλακα) κι έναν Τοΰρκο επίτροπο. Τά λιβάδια τοΰ Γκιόλμπασι δέν είχαν δει τέτοιο στρατό εδώ καί χιλιετίες.

Ή πρώτη τους δουλειά μόλις κατασκήνωσαν ήταν νά στήσουν μιά μεγάλη ξύλινη καλύβα μέ τόν δικέφαλο αετό τών ’Αψβούρ- γων ζωγραφισμένο στήν πρόσοψη. Έπειτα μποροΰσαν νά στρα-

Page 443: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α Τ Τ 0 Κ Ρ Α Τ 0 Ρ Ι Ε Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΤ 433

φοΰν στο πρόβλημα τής έπιμελητείας. Φυσικά, δέν ύπήρχε μπα­κάλικο σ’ εκείνα τ ’ άγρια βουνά. Μόνο γάλα καί άβγά ήταν δια­θέσιμα τακτικά. Τό κοντινότερο χωριό ήταν σέ άπόσταση μισής ώρας, καί τό ψωμί επρεπε νά τό φέρνουν άπό τό Ντεμπρέ, τέσ­σερις ώρες ταξίδι. Εύτυχώς γιά τήν ομάδα, ένας Έλληνας και- ροσκόπος άπό τό Καστελλόριζο είδε τό πρόβλημά τους κι ε- στησε ενα φούρνο σ’ ενα κοντινό μεσαιωνικό έρείπιο. Τό νερό δμως επρεπε νά τό παίρνουν άπό δεξαμενές, καθώς δέν ύπήρχαν πηγάδια* δσο γιά τό κρασί καί άλλες πολυτέλειες, έπρεπε νά τά φέρνουν άπό τή Ρόδο.

Μολαταύτα, έμειναν έκεΐ δλο τό καλοκαίρι* καί προσφέρον- τας καλά μεροκάματα, τριπλασίασαν τό τοπικό έργατικό δυνα­μικό τους, άπό έξήντα πού ήταν άρχικά. Τον περισσότερο καιρό οί έργάτες αύτοί ασχολούνταν μέ τήν κατασκευή ενός δρόμου πρός τά παράλια (ταξίδι μιάμισης ώρας) γιά νά μεταφέρουν τά εύρήματα. Ό Δόκτωρ Φέλιξ φόν Λούσαν έβγαλε κι άλλες φω­τογραφίες* ό Σνάιντερ έκανε σχέδια καί ό Τήτσε μελέτησε τή γεωλογία.

Παρά τις στερήσεις τους, τό περιβάλλον άντάμειβε δποιον διέθετε τό αύστριακό χάρισμα νά άντλεΐ ρομαντικά μηνύματα άπό τό τοπίο:

Ή γή δέν είχε αρχίσει ακόμα νά πυρώνει καί νά βράζει, οί δροσερές νύχτες σέ αναζωογονούσαν, άκόμη καί στον ήλιο πού σ’ έψηνε τή μέρα ένιωθες τή γλύκα καί τήν εύχάριστη απαλή πνοή τοΰ αέρα. Τά μάτια καί οί αισθήσεις ήταν ανοιχτά σέ κάθε μαγεία πού ή άνοιξη μέ τις φρέσκες γραμμές της σκορπούσε πάνω στο μελαγχολικό άλλά δ­μορφο καί έπιβλητικό τοπίο πού ατενίζαμε άπό τήν κατασκήνωσή μας. Ποτέ δέν ήταν τόσο ύποβλητικά δσο τό σούρουπο, δταν ό ήλιος βιαζόταν ν* άποτραβηχτεΐ κι άπό τήν τελευταία απόμακρη γωνιά, ρί­χνοντας πυκνές σκιές πάνω άπό τούς χαμηλούς θάμνους πού ξεπρό- βαλλαν πράσινοι άνάμεσα στά γκρίζα άγκωνάρια καί πάνω στά λοφά- κια* δταν μέ τό λυκόφως γύριζαν οί έργάτες άποκαμωμένοι, άφηναν τά έργαλεΐα τους καί, ύστερα άπό ένα γρήγορο γεΰμα, έπιαναν τούς

Page 444: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

434 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

χαρούμενους ιταλικούς σκοπούς τους, ώσπου επεφτε ή νύχτα καί τό φεγγάρι ανέβαινε τεράστιο πάνω άπό τό άκρωτήρι Χελιδόνια, χύνον­τας τό φως του, λαμπρό σάν μέρα, πάνω άπό δλα τά ύψώματα καί τις χαράδρες τοΰ τοπίου, καί πάνω άπό τή θάλασσα πού άστραφτε σάν άργυρή άσπίδα.

Ό Σοΰμπερτ θά τό εκανε τραγούδι.Έν πάση περιπτώσει, ή άποστολή πέτυχε τόν άντικειμενικό

της σκοπό (αν καί τή Λάγινα επρεπε νά τήν ξεχάσουν). Γιά νά έπιταχυνθεΐ ή έργασία, δλα τά ανάγλυφα τά έκοψαν μέ τό καλέ­μι σέ πάχος 20-25 έκατοστά άπό τήν έπιφάνεια, τά άρίθμησαν καί τά μετέφεραν λίγα λίγα στήν άκτή, πράγμα πού τό κατάφε- ραν μόνο χάρη σέ μιά παραγγελία τής τελευταίας στιγμής, δυο κάρα άπό τή Βιέννη. Επιτέλους εφτασε ενα τηλεγράφημα άπό τήν Κωνσταντινούπολη, πού παραχωρούσε στούς ανασκαφείς τό μερίδιο τοΰ Σουλτάνου σ’ αύτόν τό θησαυρό πού δέν τόν ειχε δει ποτέ στά μάτια του* καί στις άρχές Όκτωβρίου δλα είχαν ένα- ποτεθεΐ στο Μουσείο Ιστορίας τής Τέχνης στή Βιέννη. Λόγω έλλείψεως χώρου, χρειάστηκε νά κοποΰν καί νά αποθηκευτούν στήν αύλή τοΰ ύπογείου. Άκόμη έκεΐ βρίσκονται!

Ά ν τό έθνικό γόητρο ένισχυόταν μέ τήν άπόκτηση μεγάλων καλλιτεχνικών θησαυρών τής έλληνικής άρχαιότητας, αύτό δέν σημαίνει πώς οί τέχνες κάθε χώρας αποκόμιζαν πλέον τίποτε άπό τήν παρουσία τών κλασικών προτύπων.

Πρέπει νά παραδεχτεί κανείς πώς ή άρχαιολογία βρισκόταν τώρα στά χέρια τών έπαγγελματιών άρχαιολόγων. Ή άγάπη τής έλληνικής άρχαιότητας, ή οποία ταλαντευόταν άνάμεσα στά δσα μποροΰσε νά μάς διδάξει γιά τούς Έλληνες καί στά δσα μποροΰσε νά κάνει γιά νά ανυψώσει τή ζωή μας, ε ι^ πλέον σταθερά προσανατολιστεί στον πνευματικό σκοπό. Ή ιστορία μας άρχισε μέ τή χρήση τών έλληνικών άγαλμάτων γιά τήν ένίσχυση τοΰ έθνικοΰ γοήτρου —πρώτα τής Ρώμης, επειτα τής Κωνσταντινούπολης* άργότερα τής αύλής τών πριγκίπων τής Αναγέννησης καί, τέλος, τοΰ ίδιου τοΰ Βασιλιά Ήλιου— καί ή

Page 445: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

0 1 Α ΥΤ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΕ Σ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΔΡΟΜΟΥ 435

τελευταία τροχιά της διαγράφεται μέσα στή δόξα τής γερμανι­κής αύτοκρατορίας. Είδαμε νά υπερισχύει ή αισθητική τών αρ­χαιοδιφών τοΰ 17ου αιώνα, πού έπιχειροΰσε νά συγκεντρώσει καί —εναν αιώνα άργότερα, στά χέρια τοΰ Καιλύς ή τοΰ Πα- τσιαούντι— νά ξεχωρίσει καί νά οργανώσει τά δεδομένα γιά τήν κλασική τέχνη καί ζωή* είδαμε νά έπιβάλλεται ή κυριαρχία τοΰ Ιδεώδους, πού ύπέταξε δλες τις καλλιτεχνικές προσπά­θειες στήν άγέρωχη έξουσία του, μερικές φορές ζωντανεύοντας, άλλά πιο συχνά νεκρώνοντας ή εύτελίζοντάς τις* είδαμε τή διά­σταση άνάμεσα στους τοπογράφους, πού επιδίωκαν νά ταυτί­σουν τοποθεσίες καί νά έρμηνεύσουν άρχαΐα κείμενα, καί τούς γραφικούς καλλιτέχνες, πού ήθελαν νά ζωγραφίζουν δμορφα τοπία μέ έρείπια, συχνά χωρίς νά ένδιαφέρονται καί πολύ γιά τήν άκρίβεια. Εντούτοις, ή γραφική φαντασία έξέθρεψε τή ρο­μαντική άντίληψη δτι οί Έλληνες ήταν κάτι διαφορετικό, άντί- ληψη πού υπήρξε προϋπόθεση τής έμβάθυνσης καί τής προσπά­θειας τών λογιών. Ή άρχαιολογία ένηλικιώθηκε στή δεκαετία τοΰ 1870 —μιά ρομαντική έπιστήμη μέ ιστορικούς στόχους.

Page 446: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ'

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ: ΓΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ

Οί άνασκαφές τής Τροίας, τής Όλυμπίας καί τής Σαμοθράκης έδωσαν στήν έξερεύνηση τής Ελλάδας έναν τόνο πού δέν έχει αλλάξει καί πολύ τά τελευταία έκατό χρόνια. Οι άρχαιολόγοι δέν άναζητοΰν έργα τέχνης γιά νά δοξάσουν τούς χορηγούς τους ή τις χώρες τους, ούτε κάν πρωταρχικά έπιγραφές ώστε νά διαφωτίσουν τήν ιστορία* άναζητοΰν μαρτυρίες τοΰ παρελθόν­τος, τοΰ είδους έκείνου πού μόνο ή άρχαιολογία μπορεΐ νά έξα- σφαλίσει.

Ό σκοπός αύτός κάθε άλλο είναι παρά άπλός. Ή μαρτυρία μπορεΐ νά είναι πολλών ειδών, καί άκόμη καί ή άπόφαση γιά τό τί είναι μαρτυρία έπηρεάζεται άπό τις προκαταλήψεις τών άρ- χαιολόγων. Προκύπτουν νέες άνακαλύψεις διότι ό σκοπός τοΰ άρχαιολόγου, ή Ιθάκη του, διαρκώς άλλάζει. Όστρακα, περό­νες, σπόροι καί μουχλιασμένα ύφάσματα, έχουν δλα άξία γιά τούς σημερινούς άνασκαφεΐς. Αύτό θά ξάφνιαζε πολύ τόν'Ζο- ζέφ Πιττόν ντέ Τουρνεφόρ, πού περιφρονοΰσε άκόμη καί έπι­γραφές άν τά πρόσωπα στά όποια άναφέρονταν ήταν έντελώς άσημα. Τά έλληνικά άγγεΐα έμειναν άγνοημένα επί μακρό διά­στημα, κι δταν έγιναν άντικείμενο ένδιαφέροντος ήταν ώς έργα τέχνης, ώς πρότυπα γιά τήν τέχνη, καί οχι ώς μαρτυρβς τοΰ παρελθόντος. Ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον δέν θά μποροΰσε νά έχει δείξει τόση άγάπη στά σπασμένα δστρακα πού τώρα κα­θορίζουν τή χρονολόγησή μας.

Άκόμη καί στά μέσα τοΰ 19ου αιώνα μερικοί είχαν άρχίσει νά άμφιβάλλουν άν άξιζε νά συγκεντρώνεται ή παλιατσαρία τοΰ

Page 447: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Κ Α Τ Α Κ Λ Ε Ι Δ Α : Γ Τ ΡΙΣΜ ΟΣ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ 437

παρελθόντος. Όταν ό Ναθαναήλ Χώθορν έπισκέφθηκε τήν Αγγλία τό 1855,1 ένιωσε τόσο καταπιεστικό τό βάρος τής πα­ράδοσης πού έκπροσωποΰνταν στά μουσεία καί σέ αντικείμενα δπως τά Ελγίνεια Μάρμαρα, πού πρότεινε νά καεί τό περιεχό­μενό τους. Κατά τή δεκαετία τοΰ 1890 οι ψύχραιμοι είχαν πιά άντιληφθεΐ δτι ή χρήση τής αρχαίας τέχνης άπό τούς σύγχρο­νους καλλιτέχνες ήταν άμελητέα: τά Ελγίνεια Μάρμαρα είχαν έκπληρώσει τό σκοπό τους, άλλά τώρα δέν ήταν πλέον χρήσιμα καί έπρεπε νά έπιστραφοΰν.2

Ά ν δέν μπορεΐς νά καταστρέψεις τό παρελθόν ή νά τό χρησι­μοποιήσεις δημιουργικά, μπορεΐς νά ξορκίσεις τό βάρος του με­λετώντας το.3 Ένα πτώμα δέν άποτελεΐ απειλή, καί γιά νά τό άποδείξεις τό άνατέμνεις. Αύτό, σ’ εναν κακόβουλο παρατηρη­τή, ίσως νά φαίνεται ό κυρίαρχος σκοπός στήν έξέλιξη τής αρ­χαιολογίας μετά τό 1870.

Εντούτοις, δλοι οί πρόδρομοι άρχαιολόγοι τοΰ παρελθόντος προοιωνίζονταν κάποιο άπό τά ένδιαφέροντα τών σημερινών έ- πιστημόνων. Ό Σπόν, ό Λήκ καί ό Σλήμαν ένδιαφέρονταν νά εντοπίσουν περιοχές γνωστές άπό τήν ιστορία. Οί άρχαιοδίφες απέδιδαν άξία στις έπιγραφές, πού σήμερα σχεδόν δέν άποτε- λοΰν τμήμα τής αρχαιολογίας: οί διάδοχοι τοΰ Κυριακοΰ, τοΰ Σπόν, τοΰ Ούέρτζουερθ, τοΰ Μύλλερ, τοΰ Κούρτιου καί τοΰ Ούλρικς στον τομέα αύτόν είναι οί ιστορικοί. Τό ένδιαφέρον γιά τά κτίρια ώς άρχιτεκτονικά πρότυπα φαίνεται νά έχει πεθά- νει, δπως καί τό ένδιαφέρον γιά τή συλλογή έργων μέ σκοπό τήν ενθάρρυνση τών καλλιτεχνών, μολονότι τά μουσεία πληρώ­νουν άκόμη μεγάλα ποσά γιά νά άποκτήσουν έκλεκτά αντικεί­μενα, πού έκτιμώνται μάλλον γιά τήν ομορφιά τους παρά γιά τήν ιστορική τους σπουδαιότητα. Έδώ ή άρχαιολογία πλησιά­ζει περισσότερο τή διασκέδαση —μιά τάση πού ό αύστηρός αρ­χαιολόγος θά τήν άποκηρύξει πρός ζημίαν του.

Τό δρόμο τής προόδου τόν έδειξαν έκεΐνοι πού έκαναν άνα- σκαφές. Οί Άγγλοι αρχαιοδίφες τοΰ 17ου αιώνα τό έκαναν ή­

Page 448: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

438 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

δη, άλλά ή συνήθεια δέν γενικεύτηκε στήν Ελλάδα παρά τον 19ο αιώνα, μέ τον Γκέλ, τον Φωβέλ, καί τήν Πριγκίπισσα Κα­ρολίνα άκόμα, πού έσκαβαν τή γή γιά νά άποκαλύψουν τά μυ­στικά της. Πολύ συχνά θεωρούσαν δτι οί άνταμοιβές θά ήταν έλάχιστες, δπως εγινε μέ τούς Γ άλλους στήν Όλυμπία. Χρειά­στηκαν οί άνασκαφές τοΰ Σλήμαν στήν Τροία γιά νά αποδει­χτεί τό άντίθετο.

Ή κατανόηση τής στρωματογραφίας άπό τον Σλήμαν συνδυά­στηκε μέ τήν αναγνώριση τής σπουδαιότητας τών κεραμικών σειρών, τήν οποία πέτυχε πρώτος ό Άντολφ Φούρτβαΐνγκλερ, καί μέ τις άλλες τεχνικές πού άναπτύχθηκαν άπό τήν άρχαιο- λογία γιά περιοχές καί περιόδους γιά τις όποιες οί φιλολογικές μαρτυρίες είναι ανύπαρκτες: έρευνες έπιφανείας έδάφους, μετρή­σεις άντοχής καί τά παρόμοια. Αύτό πού είναι καινούριο τον 20ό αιώνα είναι τό ένδιαφέρον γιά τήν πολιτιστική έξέλιξη· άλλά αύτό άναπόφευκτα έχει έπικεντρωθεΐ σέ περιόδους πού οί φιλολογικές πηγές είναι σπάνιες ή άνύπαρκτες. Ή κλασική Ελλάδα είναι ήδη πάρα πολύ οργανωμένη ώστε νά άποδώσει πολλά πράγματα σ’ αύτό τον τομέα. ’Αποτελεΐ μάλλον περιοχή τής ιστορίας τής τέχνης.

Άλλά κι αύτή εϊναι άντικείμενο τών πανεπιστημίων, καί οχι ζωντανή παρουσία στο κέντρο τής καλλιτεχνικής πρακτικής. Τό Ιδεώδες ήταν ίσως ένας περιορισμός, ή Ελληνική Αναβί­ωση ίσως ήταν ψυχρή* οί πρίγκιπες τής Αναγέννησης άνοιξαν τις συλλογές τους στούς καλλιτέχνες μέ καταπληκτικά άποτελέ- σματα, άλλά ό Χοΰμπολντ μόνο νά ονειρεύεται μποροΰσε έναν παρόμοιο πυρήνα κλασικής τέχνης στήν Πρωσία τοΰ 19ου αιώ­να. Σήμερα ούτε κάν προσπαθεί κανείς. Εντούτοις, ή ^άπη καί ή γνώση πρέπει άσφαλώς, δπως στήν περίπτωση Χοΰμ­πολντ, νά πηγαίνουν πάντα χέρι χέρι. Πρέπει νά άτενίζουμε τό φως καί συνάμα νά ψάχνουμε στο σκοτάδι* νά θαυμάζουμε δ,τι άπόμεινε καί νά άναζητοΰμε δ,τι χάθηκε.

Ό ,τι έχασε ή τέχνη τό κέρδισε ή γνώση. Ή ρομαντική έπι-

Page 449: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

στήμη, πού εύδοκιμεί αναγνωρίζοντας δτι οί αρχαίοι ήταν κάτι διαφορετικό, έχει προσδώσει νέες διαστάσεις στήν κατανόησή μας γιά τό έλληνικό παρελθόν, τις όποιες ό Σπόν, ή άκόμη καί ό Κούρτιος, δέν θά μπορούσαν ούτε καν νά όνειρευτοΰν. Ό κλασικός κόσμος είχε γίνει τόσο οικείος, ώστε ή αναζήτηση του διαφορετικού έπρεπε νά πάει πίσω χιλιετίες, ή πρός τά άνατολικά στή Μεσοποταμία. Μετά τό έργο τοΰ Σλήμαν στήν Τροία, οί έργασίες τοΰ Έβανς στήν Κνωσό πρόσθεσαν άλλη μιά χιλιετία πολιτισμοΰ στήν έλληνική προϊστορία. Αύτή ή εικό­να πλουτίστηκε άπό τις έργασίες τοΰ Μαρινάτου στή Σαντορί­νη, καί πρόσφατα ό ^Ανδρόνικος μας έμαθε νά βλέπουμε μέ άλλα μάτια τό μακεδονικό βασίλειο δπου γεννήθηκε ό Αλέ­ξανδρος.

Ή πρώτη μεγάλη άνασκαφή τής Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής τών Αθηνών (πού ιδρύθηκε τό 1886) άποκάλυψε στή Φυλακωπή τής Μήλου σημαντικές πλευρές τής προϊστορίας τοΰ Αιγαίου. Οί άγγλικές άνασκαφές στήν Περαχώρα έφεραν στο φώς κάτι άπό τή Γεωμετρική περίοδο, ένώ οί πρόσφατες έργασίες στο Εμπόριό έκαναν τούς Σκοτεινούς Αιώνες νά θαμ­ποφέγγουν. Γιά δσους ένδιαφέρονται γιά τήν ιστορία, τό φάσμα τών γνώσεων σχετικά μέ τήν πρώιμη Μεσόγειο γίνεται δλο καί εύρύτερο.

Ή ανεύρεση τών σπουδαιότερων κλασικών τόπων έχει προχω­ρήσει κι αύτή μέ γοργό ρυθμό. Οί θρησκευτικοί χώροι βρίσκον­ταν στήν πρώτη γραμμή τών άνασκαφών στις δεκαετίες τοΰ 1880 καί 1890: τά θεραπευτικά ιερά τοΰ ’Ασκληπιοΰ στήν Ε ­πίδαυρο καί τοΰ ’Αμφιάραου στον Ώρωπό, τών Μεγάλων Θε­ών στή Σαμοθράκη, τό μαντείο τών Δελφών (τό όποιο τελικά καθαρίστηκε καί άνασκάφηκε άπό τούς Γ άλλους, καί έχουν ήδη δημοσιευτεί τριάντα έξι τόμοι χωρίς ή σειρά νά έχει ολοκλη­ρωθεί) καί ή περιοχή τών Έλευσίνιων Μυστηρίων. Έχουν έπί- σης άποκαλυφθεΐ σημαντικές άστικές περιοχές: ή Κόρινθος καί ή ’Αγορά τής Αθήνας είναι τά διαμάντια στο στέμμα τής δρα­

Κ Α Τ Α Κ Λ Ε Ι Δ Α : Γ ΥΡ ΙΣ Μ Ο Σ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ 439

Page 450: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

440 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

στήριας καί καλά έπιχορηγούμενης Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στήν Αθήνα. Οί έξελίξεις τοΰ τελευταίου αιώνα θά παρείχαν μόνες τους τό ύλικό γιά ενα μεγάλο βιβλίο.

Γιά τόν μή ειδικό, ή κλασική Ελλάδα τοΰ 5ου καί τοΰ 4ου αιώνα καί ή Ελλάδα τών ρωμαϊκών χρόνων άσκοΰν τή μεγαλύ­τερη γοητεία. Οί ορδές πού καταφθάνουν μέ πούλμαν, άεροπλά- να καί βαπόρια, καί μέ τις πιο πενιχρές γνώσεις ιστορίας, αύ- θόρμητα συγκινοΰνται άπό τήν αίγλη πού έχει άκόμη ή Ελλά­δα γιά κάθε επισκέπτη. Τό μεγαλύτερο θέλγητρο δέν είναι ίσως οί μεγάλες άνασκαφές τών άστικών κέντρων κατά τόν 20ό αιώ­να. Στήν Κόρινθο, στήν Αγορά τής Αθήνας, στή Θήρα, στήν Πριήνη, στή Μεγαλόπολη έ'χουν άποκαλυφθεΐ μεγάλα αστικά κέντρα. Άλλά καί τώρα, όπως καί πάντα, έκεΐνο πού τραβά τόν κόσμο είναι οί ναοί καί οί κοιτίδες τών ήρώων. Κι έκεΐ δπου στά άρχαΐα χρόνια συνωθοΰνταν πλήθη καί ή αγορά βοοΰσε άπ’ τις φωνές, σήμερα κινοΰνται άθόρυβα έλάχιστοι άποφασισμένοι περιπατητές, έτοιμοι νά άναμετρηθοΰν μέ τά έλάσσονα μυστή­ρια τών θεμελιώσεων, τών δαπέδων καί τών άποχετευτικών άγωγών.

Μοΰ άρέσουν οί ρομαντικοί άρχαιολόγοι. Σήμερα, δμως, λί­γοι νοιάζονται νά είναι, έξόν στήν Ελλάδα, δπου ή τιμή τοΰ έθνους ένισχύεται άκόμη άπό μεγάλα εύρήματα σάν τής Σαντο­ρίνης ή τής Βεργίνας. Μολαταΰτα, δέν ύπάρχει κατανόηση ω- ρίς άγάπη. ' Υπάρχει, πιστεύω, ένας ύγιής ρομαντισμός, μιά αί­σθηση τής άνάγκης νά άγωνιστεΐς κατά τοΰ έφήμερου τών θνη­τών πραγμάτων, στο αύξανόμενο ένδιαφέρον γιά συντήρηση καί άνακατασκευή τών άρχαίων κτιρίων. Ό Παρθενώνας ξανα­χτίστηκε γιά νά σημαδέψει τό νέο Βασίλειο τής ΈλλΛας· ή σύγχρονη δημοκρατία θά εϊναι εύτυχής νά άναδείξει άκόμη πε­ρισσότερο τό σπουδαιότερο μνημείο της, καί προσδοκά μετά χα­ράς τό συναρπαστικό σχέδιο τής Αμερικανικής Σχολής γιά τήν άποκατάσταση τοΰ ναοΰ τοΰ Διός στή Νεμέα. Ωστόσο, τό ση­μαντικότερο θέμα πού άπασχολεΐ τήν Ελληνική Αρχαιολογική

Page 451: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Κ Α Τ Α Κ Λ Ε Ι Δ Α : ΓΤ ΡΙΣΜ Ο Σ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ 441

* Υπηρεσία δέν είναι τόσο τής αποκατάστασης δσο τής διατήρη­σης. Οί αρπαγές λόρδοι έφυγαν, άλλά τό άχόρταγο νέφος τής ατμοσφαιρικής ρύπανσης κάνει σχεδόν τήν ίδια ζημιά στήν Α ­θήνα. Πρέπει νά είμαστε εύγνώμονες πού έκπληρώθηκε ή προ­φητεία τοΰ Λήκ: ύπάρχουν ύπεύθυνοι φύλακες τοΰ άρχαίου πα­ρελθόντος στήν Ελλάδα, καί στήν Τουρκία έπίσης.

Ό Βίλχελμ Νταΐρπφελντ, ό διάδοχος τοΰ Σλήμαν στήν Τροία, άπέδειξε δτι ή ιστορία τοΰ Όμήρου ήταν τόσο πραγματική δσο πίστευε ό ίδιος ό Σλήμαν. Έζησε καί πέθανε στή Λευκά­δα, πού τήν ταύτιζε μέ τήν ομηρική Ιθάκη. (Ή ταύτιση τής Ιθάκης ήταν σχεδόν παιχνίδι σαλονιοΰ γιά τούς αρχαιολόγους στά πρώτα χρόνια τοΰ 20οΰ αιώνα.) Αύτός, νομίζω, ένσαρκώνει τον άρχαιολόγο ώς έραστή. Όλοι έχουν τήν Ιθάκη τους, τούς σκοπούς τους, άσαφώς προσδιορισμένους ϊσως, άλλά έντέλει αύ- τοί καθοδηγοΰν κάθε βήμα τής ζωής τους. Ή εκδοχή τοΰ Καβά- φη γιά τή συμβολική Ιθάκη είναι πολύ γνωστή.

Άλλά μή βιάζεις τό ταξειδι διόλου.Καλλίτερα χρόνια πολλά νά διαρκέσεΐ' και γέρος πιά ν9 άράξεις στο νησί, πλούσιος μέ δσα κέρδισες στον δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη νά σέ δώσει η Ιθάκη.

Ή Ιθάκη σ ’ έδωσε τ ’ ώραιο ταξειδι.Χωρίς αυτήν δέν θάβγαινες στον δρόμο.

Πρέπει νά ύπήρχε κάτι άπό τήν Ιθάκη στήν εικόνα τοΰ ρο­μαντικού περιηγητή γιά τήν Ελλάδα, στήν ορμή πού τον σπρώ­χνει σ’ αύτήν περισσότερα άπό πεντακόσια χρόνια τώρα. Τό ελληνικό ιδεώδες δέν κυριαρχεί πλέον, κι εντούτοις, κατά κά­ποιον τρόπο, ή Ελλάδα, εϊτε γιά καλό εϊτε γιά κακό, δέν μας έγκαταλείπει. Αναζητώντας τις ρίζες μας, τήν αντανάκλαση τοΰ έαυτοΰ μας σ’ αύτό τό τοπίο τής έκπληκτικής ομορφιάς καί τής άγριας γύμνιας, γυρνάμε πάντα σ’ αύτήν. Είναι τό αίσθημα

Page 452: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

πού εμψύχωνε τόν Όττο Μπέντορφ καθώς σκαρφάλωνε στή ράχη πού έκρυβε τό μαυσωλείο τοΰ Γκιόλμπασι, ή τόν Σπόν καθώς άνέβαινε στο ναό τής Κορίνθου κρατώντας τό μέτρο του. Αύτό έσπρωχνε τόν Ντόντουελ δταν έπισκεπτόταν τά λημέρια τών Κενταύρων μέσα στις γραφικές ομορφιές τής Οίτης, ή τόν Κόκκερελ καθώς άνοιγε δρόμο άνάμεσα στά πεσμένα έρείπια στις Βάσσες. Αύτό έκανε τόν Κυριάκό νά οραματίζεται νύμφες νά χορεύουν γύρω άπό τό πλοίο του καθώς άρμένιζε στο Αιγαίο άναζητώντας τό παρελθόν. Όσοι άπό μας ταξιδεύουν μποροΰν νά τά δοΰν δλα αύτά τά πράγματα (έκτος ίσως άπό τις θαλάσ­σιες νύμφες) χωρίς νά χρειάζεται νά ξεριζώνουν τά κτίρια καί τά αγάλματα άπό τό περιβάλλον τους. Τά τοπία πού γέννησαν τούς θεούς τής Ελλάδας, τή δυτική τέχνη, τή φιλοσοφία καί τήν πολιτική, τά δνειρά μας καί τά πάθη μας καί τήν άγιάτρευ- τη νοσταλγία μας, θά μας δελεάζουν πάντα νά άνακαλύπτουμε καί νά συλλογιζόμαστε.

Έμεΐς πού ξεκινήσαμε για τό προσκύνημα τούτο κοιτάξαμε τά σπασμένα αγάλματαξεχαστήκαμε και είπαμε πώς δέ χάνεται ή ζωή τόσο εύκολα πώς έχει ό θάνατος δρόμους άνεξερεύνητους και μιά δική του δικαιοσύνη*

πώς δταν έμεΐς ορθοί στά πόδια μας πεθαίνουμεμέσα στήν πέτρα άδερφωμένοιενωμένοι μέ τή σκληρότητα καί τήν αδυναμία,οί παλαιοί νεκροί ξεφύγαν άπ’ τόν κύκλο και άναστήθηκανκαί χαμογελάνε μέσα σέ μιά παράξενη ήσυχία.

(Γιώργος Σεφέρης, ΜυθίστόρημφΚΑ')

442 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 453: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Page 454: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ό πλήρης τίτλος τών έργων πού άναφέρονται συντομογραφημένα βρί­σκεται στή βιβλιογραφία κάθε κεφαλαίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

1. ΥίΙΙβΗαΓίΙοιιΐη, Οοηφυββί ο ί Οοηδΐαηΐίηορίο, μτφρ. Μ. Β. 8Ηα\ν, Λονδίνο 1962, σ. 108 κ.έ.

2. 3. ΚυηοίπίΕη, Α ΗΐδίΟΓγ ο ί ίΗβ Οηΐδαάβδ, Λονδίνο 1954, III, σ. 130. Βλ. έπίσης Ε. Βι*£<1ίοπ1, ΤΗβ Ογθβϊ ΒβΙΐαγαΙ, Λονδίνο 1967.

3. Πολύβιος, 39.2 κ.έ.· Στράβων, 8.6.23.4. Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, 36 .45 κ.έ.· Η. ΑΒι-απίδοη, «ΤΗβ Οΐγπι-

ρίβίοη ΐη ΑίΗβηδ απά ίΐδ οοηηβοΐίοηδ \νίΐ1ι Κοτηβ», ΟαΙίίοηιίαη 5Ιηάίβδ ίη Οαδβίοαΐ ΑγοΗβθοΙο υ, 7, 1974, σ. 4.

5. ]. Οι^ηΐ 1966, σσ. 19-22.6. Κ. ΕβΗπιαηη, «Α Κοπιαη Ροβΐ νίδίΐδ 3. Μαδβιιηΐ)), Ηβδρβήα, 14

(1945), σσ. 259-269.7. Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, 34.8· Ι,βΕ β, ΑίΗβηδ, σ. 44 κ.έ.8. Κατά τον Έντμοντ Τσίζχαλ, 1699. Τό 1700 ό Τουρνεφόρ είδε

κι αύτός δτι είχαν έξαφανιστεΐ, έπομένως είναι περίεργο πού ή Λαίδη Ούέρτλυ Μόνταγκιου ισχυρίζεται δτι τούς είδε τό 1717. Ό Χόμπχαους (II, 325) είπε πώς τούς άφαίρεσε ό Μουράτ Δ',ό Έβλιά Τσελεμπί δτι ήταν ό Σελίμ Β', και ό Τεβενό πώς ήταν ό Μεχμέτ Β'.

9. ΑηΐΗο1ο§ία ΟΓαβοα, εκδ. Η. ΒβοΙώγ, Μόναχο 1957, τόμ. I, βιβλ. II, σ. 170.

10. ΟγήΙ Μεπ§0 1959, σ. 101.11. Τό δώρο άπό τον Τιριδάτη είναι ή έκδοχή τοΰ Τόμας Κόρυατ

καί τοΰ Πέτρου Τζιουστινιάνι. Ό Μαρίνος Σανοΰδος έλεγε πώς

Page 455: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

446 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ήταν άπό τήν Περσία. Βλ. ]. Γ. Ο όπι6, «Βΐβ ^οΜβηβη ΡίβΓάβ νοη 8αη Μεγοο ιιη (1 άβΓ ^οΐάβηβ ν&§θη άβΓ ΚΗοάίβη), Βηΐΐβΐίη άβ ΟοΓΓβδροηάαηββ ΗβΠβηί ηβ 87 (1963), σ. 209-228* V. ΟαΠίαζο, «Όίβ Ρίβπΐβ νοη 8αη Μηγοο: ^πβοΗίδοΙι οάβΓ Γ0πιΐδθ]ι?», ΒοΓβαβ, 8 (1985), σσ. 49-80* κατάλογος έκθέσεως, ΤΗβ ΗοΓδβδ ο ί 5αη Μακό, ΤΗαπιβδ αηά Ηυάδοη 1979.

12. Α. ΟατηβΐΌη καί ]. Ηβιτίη, Οοηδίαηΐίηορίβ ίη ΐΗο Εαήγ ΕίβΗΐΗ ΟβηίιΐΓΥ, 1983.

13. ΝαΓΓαΐίνβ ο ί Ττανβίδ. . . , \)γ Ενίίγα Είίβηάΐ, μτφρ. I. νοη ΗαηιπιβΓ, σ. 19.

14. Ν. ^ ΐΐδοη , 5οΙιο1αΓ8 οίΒχζαηΐίιιηι, Λονδίνο 1983, σ. 138* Α. 8 . Γ. Οο\ν, ΤΙιβ Ογ6ο1( ΑηΐΗο1ο§γ: ΞοιίΓοβδ αηά Αββήρΐίοηδ, Λονδίνο 1958* Α. ΟαπιβΓοη, ΡοΓρΗγήιΐδ ίΗβ ΟιαήοΐββΓ, Λονδίνο 1973, σ. 109.

15. ΤΗβοάοή Όηβαβ Εαδοαήδ Ερίδΐηίαβ..., εκδ. Νΐοοία ΕβδΙπ, Φλωρεν­τία 1898, σσ. 107-108.

16. Μί§ηβ, ΡαΐΓοΙοβία ΟΓαβοα, 156, σ. 45 κ.έ.17. ΡίβΓΓβ Οϋΐβδ, ΤΗ ο Αηΐϊ^υίΐίβδ ο ί Οοηβΐαηΐίηορίβ..., Λονδίνο 1729.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

1. ]. Μ. Ραίοη 1951.2 . Εππίβ Εβ Γ&ηά, Όβδοήρΐίοη άβδ ΐΐβδ άβ ΓΑΓβΗίρβΙ Ογθο (1420)

ραΓ ΟήδίορΗο Βηοηάοίηιοηίί, ΥβΓδίοη Οτβοψιβ ρατ Αηοηχπιβ..., σ. 2 .

3 . Εϊναι αξιοσημείωτο δτι ό Μπουοντελμόντι δέν αναφέρει τόν πλάτανο τοΰ Ίπποκράτη, πού σήμερα άποτελεϊ στήν Κώ ένα άπό τά αξιοθέατα τής πόλης καί κατά τήν παράδοση στέκεται έκεΐ άπό τήν έποχή τοΰ Ίπποκράτη. Ή παλαιότερη ^ μ εσ η αναφορά πού βρήκα γιά τό τεράστιο αύτό δέντρο είναι στον Κόμη Σάντουιτς τό 1738 (άλλά αύτός δέν τό συσχετίζει μέ τόν

Ίπποκράτη).4 . Ραοίο Οϊονΐο, Αη Ιΐαΐίαη Ρ ογϊγβιϊ ΟαΙΙβΓγ, μτφρ. Γ. Α. Βο-

στώνη 1935, σ. 44 .5. Στήν πραγματικότητα τό Μ αυσωλείο είχε καταστραφεΐ άπό

Page 456: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 38-87] 447

σεισμό τον 12ο αιώνα, καί τά λείψανά του δέν άποκαλύφθηκαν παρά τό 1846. Βλ. Κεφάλαιο Θ'.

6. Στήν πραγματικότητα βρίσκονταν ακριβώς άποκάτω. Βλ. Κεφά­λαιο Δ'.

7. Βλ. ΕΙίζαΒβΐΙι Κα\νδοη, ΤΗ 6 δραΓίαη ΤΓαάίΐίοη ΐη ΕιίΓορβαη ΤΗοηφΐ, Όξφόρδη 1969.

8. Σ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καί Πελοποννησιακά, Λθήναι 1930, τ. Β', σσ. 100-101.

9. Τίπι δβνβππ, ΤΗβ Ιαβοη Ύογα§β, Λονδίνο 1985, σ. 117.10. Οί αναπαραστάσεις βρίσκονται στον Γ. V . Ηαδίιιοΐί, Ογζΐβυδ,

0απι1)π(1§6 1910. Ή αφήγηση τοΰ Κόβελ στή Βρετανική Βιβλιο­θήκη, Α<Μ. Μ33 22, σ. 914 κ.έ.

11. ΑδΗπιοΙβ 1959, σ. 27.12. Ρ. καί Κ. ΙχΗπιαηη, ΒαιηοίΗΓαοίαη Κβίΐβοΐίοηδ, 1973.13. ΒαΜη§θΓ 1973, σ. 497* καί τοΰ ίδιου, ((ΜθΗπιθοΙ II., άβΓ ΕπΛβ-

Γ6Γ, ιιηά Ιΐαΐίβη)), Βχζαηΐίοη, 21 (1951), σ. 136 κ.έ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

1. Ε. ΡίοοΙ, «3ιιγ ιιηβ δίαίιιβ άβ Υβηιΐδ βηνογβΘ η ΕΐΉηςοΐδ Ιθγ», Κβ- νηβ ΑτοΗβοΙο^ηβ (1902), σσ. 223-231.

2. 0. νβηηβαΐβ, ΕιίΓορβαη Αγϊ αηά ΐΗβ Οαβδίοαΐ Ραβί, 1964, σ. 63 (Ραφαήλ), 75 κ.έ. (Τζούλιο Ρομάνο), 81 (Μπροντζίνο).

3. Μ. νίοΙίβΓδ, ((ΜαηΙβ ηα αηά Οοηδΐαηΐίηορίθ», Βυήίη§Ιοη Μα α- ζίηβ, 883, Όκτώβριος 1976, σσ. 680-687.

4. 8. άβ ΟΗδΐί Ιίοηβ, ΚίβοΓώ, 1549 (περιέχει οδηγίες γιά τή χρήση τών αρχαιοτήτων ώς κοσμημάτων).

5. ΙοΗη Ενβίγπ, Νηιηίδπιαΐα, Λονδίνο 1697.6. Περιγραφές τών αρχαιοτήτων τοΰ Λούβρου στούς Ρ θΙθγ Μιιηάγ,

Ττανοΐδ ίη ΕιίΓορβαη Αδΐα, έπιμ. έκδ. Κ. 0. Τβηιρίβ, II, 17, 1907, σ. 126 κ.έ.* ΤΗοπιαδ ΟοΓγαΙ, Οηιώΐβδ, 1611, άνατύπ. Γλασκώβη 1905, I, σ. 173 κ.έ.

7. Ό. Ηο^ηΗ 1985, σ. 80.8. ΗΒγηβδ 1975.9. Ε. Ε. ΒαδΙεΙ 1983· βλ. τώρα ϋ. Ηο\ναΓΐΗ 1985, σσ. 156 κ.έ. καί

Page 457: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

448 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

196 γιά περαιτέρω χρήση τών μαρμάρων τοΰ Άραντελ άπό τόν Ροΰμπενς καί άλλους.

10. ΤΗβ Μυδβυηι Α§β, σ. 136* πρβλ. ]. Μ. Οτοοίί, ΤΗβ ΒήΐίβΗ Μυδβιιηι, Λονδίνο 1972, σ. 63.

11. Επιστολές, εκδ. Ρ. Ταπιππζβγ άθ Εαιτοηιιβ, Οοΐΐβοίΐοη άβδ άοαιι- ιηβηίδ ίηβώΐδ 8πγ ΓΗίδΐοίΓβ άβ Έτ&ηοο, σειρά II, τόμοι 7, 1888- 98, VII, σσ. 791-792.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

1. Ή εισαγωγή ακριβώς ένός φανταστικού κτιρίου, τοΰ Πανθέου(μολονότι μπορεΐ νά γίνεται σύγχυση μέ τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός τοΰ Άδριανοΰ, πού μερικές φορές άποκαλειται Πάνθεον τοΰ Άδριανοΰ), τήν οποία ό Μπάρτον πρέπει νά εχει πάρει άπό τήν άνάγνωση τοΰ έργου τοΰ Μαρτίνου Κρούσιου ΤιίΓΟΟ Γαβοία τοΰ 1584, δείχνει πόσο λίγα πράγματα ήταν γνωστά γιά τήν κατάσταση τής τότε Αθήνας.

2. Ό Όλλανδός ένοχος ήταν πιθανόν ό Όανίά άβ Εβιι άβ λνΐΐΐιβίπι, όόποιος, κατά τή δεκαετία τοΰ 1620, δσο ζοΰσε στο Χαλέπι απέ­κτησε πολλές άρχαιότητες γιά τό νεοϊδρυμένο μουσείο στο Λέι- ντεν: βλ. Η. δοΚηθΐάβΓ έπιμ. έκδ., Κηΐίδπιιΐδβιιιη ναη Ουάήβάβη,Η&βγ16πι 1981.

3. Πιθανόν αύτήν στο 97 στο χάρτη τοΰ Μπλέ Όδηγοΰ —πού συ­νέλεγε τά νερά τοΰ Ίνωποΰ ποταμοΰ!

4. (ϋονβΐ, ϋίαΓχ, έπιμ. εκδ. I. Τ. ΒβηΙ, Λονδίνο 1893, σ. 79.5. I. ΜβιίΓδίιΐδ, ΓοΓίιιηα Αίήβα, 1622, ΟββΓορία, 1622, Αύιβηαβ Αί-

Ιίοαβ, 1624, ΑΓβορα§ιΐ8, 1624, ΟβΓαηιϊαυδ Οαηΐηιΐδ, 1663 (δλα στο Λέιντεν). Ό ΡΥαηοίδ Κοιίδ, Ατοΐιαβοΐοφα Αΐΐίοα, Όξφόρδη 1675 (ολοκληρώθηκε τό 1637), μποροΰσε μόνο νά βασίσει τις τοπογραφικές του δηλώσεις στο εργο τοΰ Μεούρσιου, πρό­σθετες πληροφορίες άπό τό λατινικό οδοιπορικό τοΰ Ηιι§ο Γ ε υ ο -

Ηιΐδ, 1563.6. Ή περιγραφή του, «Εχαπιβη ΓβϋφΐΐΗπιπι αηΐί^υίΐΕΐπηι ΑΐΗβηΕ-

ηιηΐ)), έκδόθηκε άπό τόν Α. ΜίοΗαβΚδ, Μίΐΐβίΐιιη^βη άβδ Όβηΐ- 8θΙΐ6η ΑΓοΙιαοΙο ΐδοΙιβη Ιηδΐίΐηΐβ ΑίΗβη, 1876.

7. λ ν Β. ΒίηδπιοοΓ, Ηββρβήα, διιρρίβπιβηΐ 5 (1941), σ. 16.

Page 458: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

8 . ]. Ρ . Β β Μ π , Κβίαΐίοη άβ Γβίαί ρΓόδβηί άβ Ια νϊΠβ ά ’Αίήβηβδ, Ι ,γ ο η

1674.9. Ή φανταστική επιγραφή «Τω άγνώστω θεω» στον Παρθενώνα

απέκτησε έκπληκτική διάδοση, κάνοντας τήν έμφάνισή της οχι μόνο στήν εύσεβή φαντασία τών Καπουτσίνων, άλλά καί στήν ΤιΐΓβο§ταβοία του Μαρτίνου Κρούσιου, ό όποιος πήρε τις πληρο­φορίες του άπό τόν λόγιο Έλληνα Συμεών Καβάσιλα σ’ ενα γράμμα του 1578. Μήπως στή δεκαετία τοΰ 1570 κάποια εύσεβής ψυχή ειχε στήσει μιά τέτοια έπιγραφή πού έπιβίωσε μέχρι τήν άφιξη τών Καπουτσίνων καί ύστερα τήν κατέβασαν; Τό θέμα παραμένει μυστήριο. Ό Κρούσιος πήρε έπίσης άπό εναν άλλο Έλληνα, τόν Θεόδωρο Ζυγομαλά (1573;), τό λανθα­σμένο ονομα Πάνθεον αντί γιά Παρθενών, καί τοποθέτησε μπροστά του —ή στο αέτωμα;— δυο μαρμάρινα άλογα —οχι ε­να λιοντάρι.

1 0 . Μ γ ίο η α δ , ΤΗβ Είβιΐδίηίαη Μγδίβήβδ ( Ρ π π ο β Ι ο π 1 9 6 1 ) · ]. ΤΥ&νΙοδ,

ΡίοΙοηαΙ ΰίβΐίοηαΓχ ο ί ΑηοίβηΙ Αίΐιβιΐδ, Λ ο ν δ ί ν ο 1 9 7 1 , ε ίκ . 3 7 9

( ά ρ . 1 5 2 ) .

11. Άναφέρεται άπό τόν V. ]. Βηιηο, ΤΗβ ΡαΓΐΙιβηοη, Νέα 'Τόρκη 1974.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 89-168] 449

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

1. Γ. Κ. ΟΐΗί6αΐΐΐ3Παη(1, Ττανβίδ ίη (τΓ6606, Ραίβδΐίηβ, Ε§γρΐ Βηά ΒαΑαΓγ, μτφρ. Γ. δΙιοΒβΙ, Λονδίνο 1811, σ. 39.

2. Εκατό χρόνια άργότερα, ό Κόκκερελ καί ό Ντάγκλας πήραν πραγματικά μαζί τους σπάγκο.

3. Πιο διεξοδικά περί τοΰ Φουρμόν στο άρθρο μου στο περιοδικό ΒοΓβαβ, 8 (1985).

4. Ή γενική του αξιοπιστία άποδεικνύεται άπό τόν ί . ΚοββΓΐ, «Ηβΐ- Ιβηίοα)), Κβνυβ ΡΗΐΙοΙοβίςυβ, 18 (1944), σ. 19 σημ. 2.

5. Ρ. Μ. Ρ&οίαικίί, Μοηηηιβηία Ρβίοροηηβδίαοα, 1761.6 . ( ] ο π ι ΐ6 άβ Ο ιγ ί ι ΐ δ , ίΉίδΐοΪΓβ βΐ 1β δβοτβΐ άβ Ια ρβίηΙιΐΓβ 6η αίτβ,

Παρίσι 1755.

Page 459: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

450 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

7. I.. Γ. Μαιιι-γ, ΕΑηοίβηηβ Αοαάβτηΐβ άβδ Ιηβοήρΐίοηβ βί Ββΐΐββ-Σβΐ- ίΓ65( 1864), σ. 213.

8. ΌΐάβΓοΙ, 5α1οη8 (1765) II, σ. 207* Ρ. Ο&γ, ΤΗβ ΕηΙίβΗίβηιηβηΐ, Λονδίνο 1966,* I, σσ. 70, 120* Ό. Ι,ολνΘηίΗαΙ, ΤΗβ Ραβί ίδ α Ρογ- 6ΐ£η ΟουηΐΓγ, 1985, σ. 65.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ζ'

1. Ιαηΐ68 ϋ£ΐ1ΐΒ\νΕγ, Αηβοάοίβδ ο ί ίΐιβ Ατίδ ίη Εη ΐαηά, Λονδίνο 1800* πρβλ. Α. 5. Ψϊύΰη 1949.

2. Α. δ. Ψίηΐίη 1949, σ. 88.3. Οπιοηΐ II, σ. 48 κ.έ.4. Τ. Β. Ψ. δρβηοθΓ 1954, σ. 145* Ψ. Β. δίωιίοπΐ 1976, σ. 133.5. I. Μ. ΡβΙοπ 1929, σ. 606.6. Β. δΐαηίοΓίΙ (έπιμ. εκδ.), ΕοΓά Οιαήβτηοηί ίη 6 γ6606 αηά

ΤιΐΓΐίβγ, 1985, σ. 179.7. Επιστολές τής Λαίδης Μαίρης Ούέρτλυ Μόνταγκιου (εκδ. Ενβ-

τγπιαη), σσ. 119 (στον Πόουπ, 1η Λπριλίου 1717), 181 (στον Άβά Κόντι, 31 Ιουλίου 1718).

8. Επιστολή πρός τον Όράτιο Μάν, 14 Λπριλίου 1783.9. Ή δυσκολία καί τά έξοδα άπέτρεψαν τον Ρόμπερτ Άνταμ, ό

όποιος θά μπορούσε νά τούς έχει προλάβει. Κατέληξε δμως στήν πιο βολική τοποθεσία τοΰ ανακτόρου τοΰ ΔιοκλητιαΙοΰ στο Σπλίτ (Σπάλατο). Βλ. γενικά Ό. Υαηνοοά, ΚοΒβΓί Αάαπι, Λονδίνο 1970.

10. Τό βιβλίο τοΰ Ντάλτον, στο στιλ πού ειχε γίνει γνωστό άπό τον Καιλύς, τον Φίσερ καί τον Πόουκοκ, περιλαμβάνει καί αι­γυπτιακές αρχαιότητες. Καί τά δύο βιβλία αντιπροσωπεύουν τήν προτίμηση τής έποχής γιά έξαιρετικά λεπτομερείς τοπο­γραφικές αποδόσεις τών αρχαίων τοποθεσιών. Όσον άφορα τό καλλιτεχνικό έπίτευγμα, ξεπερνοΰν κατά πολύ τά λειτουργικά σκίτσα τών Σπόν καί Ούέλερ. Ό Λέ Ρουά μάλιστα φαίνεται δτι είχε βγάλει τό βιβλίο του καθαρά γιά νά κερδίσει άπό αύτήν ακριβώς τήν προτίμηση πού είχε έμπνεύσει τό ταξίδι τοΰ Στιού-

Page 460: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 168-207] 451

αρτ καί του Ρεβέτ, καί νά άνταγωνιστεΐ τό εργο τους, πού τελικά παρουσιάστηκε λίγα χρόνια μετά τό δικό του. Βιβλιογραφικό α­ξιοπερίεργο άποτελεΐ ενα σύνολο δώδεκα χαρακτικών μέ έλληνικά τοπία άπό κάποιον ΚοΒβΓΐ δαγβι*, Βιιίηβ οίΑΐΗβηβ αηά ΟίΗβΓ να- ΙυαΜβ Αηΐίςυίΐΐβδ ο ί ΟΓββοβ, πού έκδόθηκε στο Άουγκσμπουργκ τό 1764 άπό τόν Ο. (I Κίΐίαη (ό όποιος πέντε χρόνια άργότερα έξέδωσε εναν παρόμοιο τόμο γιά τό Μπααλμπέκ). Οί περισσό­τερες άπό τις εικόνες του Σέιερ εϊναι άμεσα άντίγραφα έκείνων τοΰ Λέ Ρουά, άκόμη καί ώς πρός τις ομάδες τών μορφών, αν καί σέ άρκετές περιπτώσεις οί σκηνές άντιστρέφονται, πιθανόν ώς άποτέλεσμα τής άντιγραφής τοΰ πίνακα άπευθείας πάνω στο άτσάλι. Σέ άλλες περιπτώσεις ό Σέιερ παραλείπει τμήματα τών κτιρίων γιά νά μείνει χώρος γιά άλλα: π.χ. ό πίνακας 8 παρου­σιάζει τό ναό τοΰ Σουνίου, άπό τόν όποιο παραλείπεται ή τελευ­ταία σειρά τών κιόνων καί προστίθεται στά άριστερά του τό Μνημείο τοΰ Φιλοπάππου! Ή Ελλάδα τοΰ Σέιερ είναι φτιαχτή, μέ μνημεία πού συνωστίζονται σέ φανταστικές τοποθεσίες* ήταν μάλλον μιά φτηνή «πειρατική» έκδοση τοΰ έργου τοΰ Λέ Ρουά, γιά δσους δέν είχαν τήν οικονομική δυνατότητα νά άπολαύσουν τό πρωτότυπο.

11. Πρβλ. Ό. Υαηνοοά, ο.π*., σσ. 108-112 (επιστολή στον Λόρδο Κέιμς, Μάρτιος τοΰ 1763). Πρώτος ό Σέρ Τζών Σόουν θέσπισε πώς ή έλληνική άρχιτεκτονική θά επρεπε νά άπογυμνωθεΐ άπό τά κοσμήματα πού ήταν λειτουργικά μόνο στο άρχικό τους πε­ριβάλλον: άποσκοποΰσε σέ μιά «νατουραλιστική» άρχιτεκτονι- κή, βασισμένη σέ έλληνικές άρχές.

12. Όμηρικός 'Ύμνος στον Διόνυσο, 80-88.13. ΟΙίνβΓ 5 ΐ ΙοΗη Οο^αΓίγ, Κο11ίη§ άοϊνη ϊΐιβ Σβα, Λονδίνο 1950, σ.

5* Ψ. Β. δΐβηίοπΐ 1976, σ. 119.14. Παρατίθεται άπό τόν Τ. ΕηφΐδΗ Κοπιαηΐίβ Ηβΐίβηίδΐη,

Λονδίνο 1982.15. Τ. ^ ν ίβ ^ η ά , Όΐάγπια, II, Λονδίνο 1958.16. Παρατίθεται άπό τόν Τ. 1982, σ. 146.

Page 461: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

452 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ'

1. Ε. Ιβοΐίγ-άβ ϋβάβϊπ (έπιμ. εκδ.), Α. Β. Ο. άθ Ββάβπι άβ ΟβΜβι*, 11η §6ηβΓβ1 Ηοΐΐαηάαίδ δοιίδ 1β ρΓβιηΐβΓ ΕτηρίΓβ, Παρίσι 1900.

2. Ό Κλώντ Λορραίν άποτελοΰσε σέ τέτοιο βαθμό τό πρότυπο τοΰ ζωγράφου τής γραφικότητας, πού πολλοί ζωγράφοι κουβαλοΰσαν μαζί τους ενα εξάρτημα πού λεγόταν Καθρέφτης τοΰ Κλώντ* μι»ά θαμπή αντανακλαστική έπιφάνεια, συχνά όβάλ, πού ό καλ­λιτέχνης μποροΰσε νά τή γείρει καί νά τή στήσει μπροστά του γιά νά παραγάγει μιά φυσική άλλά καί γραφική σύνθεση, καί μάλιστα έλαφρά φλουταρισμένη, τήν όποια μποροΰσε κατόπιν νά άντιγράψει σχεδόν άπευθείας.

3. ’Αναφέρεται στο ποίημα τοΰ ^ίΐΐίαιη ϊαίοοηβι*, Τίιβ δΙιίρλΥΓβο (Τό ναυάγιο).

4. ]. ΡΥαζβΓ, Ραιΐδαηίαδ, Λονδίνο 1900, σσ. 32-34.5. ΜοηΐΗΙχ Κβνίβτν, Αύγουστος 1811.6. ϋ. Οοηδΐαηΐίηβ 1984, σ. 150 κ.έ.7. Πρβλ. Κεφάλαιο Η', σημ. 3.8. Όφείλω ιδιαίτερες εύχαριστίες στον Δρ. ]. Μ. γιά τά

σχόλιά του στο τμήμα αύτό.9. Παρατίθεται άπό τόν Ε. Οαγ, 5/γ ϊΥΐΠΐαπι ΟβΠ ίη Ιίζΐγ, Λονδίνο

1976, σ. 162.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η' δ

Σ’ αύτό τό κεφάλαιο όφείλω νά έκφράσω τις ιδιαίτερες εύχαρι- στίες μου σέ δύο βιβλία πού καλύπτουν τμήματα τής ιστορίας του: νΐΙΗαηι δΐ Οειγ, Τοτά Ε1§ίη αηά ΐήβ ΜαΜβδ, Όξφόρδη1967, 1983· καί 0. Ρ. Βγεο^θπ, Αηΐίςυίΐΐβδ ΑβςιηΓβά, Νβλνΐοπ ΑΒβοΙ 1975. Σέ πολλά σημεία τό μόνο πού έκανα ήταν να δώσω μιά περίληψη τοΰ πλήρους κειμένου τους.

1. Πάντως, ή έπιτύμβια στήλη πού φαίνεται στον περίφημο πίνακα πού παρουσιάζει τόν Φωβέλ στο σπίτι του άποκαλύφθηκε άπό τούς Αμερικανούς στήν Αγορά, δπου είχε ξαναθαφτεΐ.

2. ΗοΜιοιίδβ I, σ. 286.

Page 462: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 211-286] 453

3. Κατά τον Ούίλλιαμ Ρ. Χάμιλτον, ή ανακάλυψη αγγείων τοΰ ϊδιου ρυθμοΰ σέ αττικούς τάφους άπό πράκτορες τοΰ Έλγιν ή­ταν αύτό πού απέδειξε αποφασιστικά τήν έλληνική τους κατα­γωγή. Άλλά ό Κλάρκ (βλ. Κεφάλαιο Ζ') πρέπει σίγουρα νά τό είχε ύποπτευθεΐ, άκόμη κι άν δέν είχε διαβάσει τό εργο τοΰ Χάμιλτον Οοΐΐβοΐίοη ο ί Εη§Γανΐη§8 ίτοτη Αηβίβηΐ ναδβδ..., 4 τό­μοι, Νεάπολη 1791-95, στο όποιο αύτός ύποστήριζε κατηγο­ρηματικά τήν έλληνική τους προέλευση. Ό Χάμιλτον είχε τόσο ζήλο νά ύποστηρίξει τον Έλγιν, πού τοΰ άπέδιδε πολύ περισσό­τερα άπό δσα πέτυχε πραγματικά.

4. Βλ. ϋ. Τναΐΐάη, ΤΗοπιαβ Ηορβ αηά ΐΗβ Νθο-Οαβδίβαί Ιάβα, Λονδί­νο 1968.

5. Όο(1\ν6ΐ1 I, σ. 322.6. Γ. 5. Ν. ϋοιι Ι&δ, Αη Εββαχ οη ββΓίαΐη Ροίηΐδ ο ίΒβδβπιΒΙαηββ Ββ-

Ιλνββη ΐΐιβ Αηβίβηΐ αηά Μοάβηι ΟΓββΙίδ, Λονδίνο 1813, σσ. 86-89.7. ΗοΒΗοιίδβ I, σ. 318.8. Παρατίθεται άπό τον 5ΐ Ο&ίι*, σ. 170 κ.έ.9. 5ί ΟαίΓ, σ. 190.

10. Εννοεί τον Ήρόστρατο (βλ. έδώ σ. 339).11. Μ. Ε. ΟΐΗΠι1)6ΐ·ΐΗΐη, ΕοΓά ΑΒβτάββη, Λονδίνο 1983. Τσως δμως

αύτοί οί δύο νά ήταν ό Χένρυ Γκάλλυ Νάιτ καί ό Τζών Νίκολας Φαζάκερλυ, οί όποιοι προσφέρθηκαν αργότερα νά έξαγοράσουν τό μερίδιο τών Γερμανών στά μάρμαρα τής Αίγινας.

12. Η. ΤΥβ αδΙαδ, Ββγοηά ΐΗβ Οταηά Τοιζγ, Λονδίνο 1979.13. βΙοΙίβΓ (Κεφάλαιο Γ), I, σ. 402, παραθέτοντας τον Γκρό-

πιους.14. Παρατίθεται στο έργο τοΰ ^αίΐαη, Ο. Β. Οοβ&βΓβΠ, 1974, σ. 17.

Ό Βιτρούβιος (III. 3, σ. 12 κ.έ.) είχε δηλώσει τήν ύπαρξη τής έντάσεως* ετσι ό Κόκκερελ στήν πραγματικότητα άπλώς έπαλή- θευε τή μέχρι τότε άπαρατήρητη δήλωσή του.

15. Ε. Α. Οαπίηβι·, «Ιηδοπρίΐοηδ οορΐβά Ιογ ΟοοΙίβΓβΙΙ ίη ΟΓββοβ», ΙοιίΓηαΙ ο ί ΗβΗβηΐβ Ξΐυάϊβδ, 6 (1885), σσ. 143-152.

16. δΐαοΐίβίββι· , ΌβΓ ΑροΙΙοΙβτηρβΙ, 1826, σ. 23· Κοάβη ναΜί, χ.χ., σ. 22.

17. ΙοΗη ΟεΙϊ, Είίβ οίΒχΓοη, Φιλαδέλφεια 1830, σ. 83.18. Η. Η. νοη ΗαΙΙβΓδΙβίη 1983, σ. 198.

Page 463: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

454 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

19. Ή περιγραφή αύτή τοΰ Γκρόπιους έρχεται σέ έντονη αντίθεση μέ τήν εύνοϊκή γνώμη πού σχημάτισαν γι’ αύτόν μεταγενέστε­ροι επισκέπτες, κυρίως ό Λαμαρτίνος τό 1832, ό όποιος αξίζει νά παρατεθεί έν έκτάσει: «Ό κ. Γκρόπιους, πρόξενος της Αύ- στρίας στήν Ελλάδα καί άνδρας μορφωμένος καί εύφυής, συν­δυάζει τήν πιο εύσυνείδητη καί βαθιά πολυμάθεια μ’ έκείνη τήν άφελή άπλότητα καί τήν καλή διάθεση πού είναι τά χαρακτηρι­στικά τών άληθινά άξιων υιών τής Γερμανίας. Ά.ν καί κατηγο- ρήθηκε άδικα άπό τόν Λόρδο Βύρωνα, στις σαρκαστικές του σημειώσεις γιά τήν Αθήνα, ό κ. Γκρόπιους δέν άνταπέδωσε τά ίσα στή μνήμη τοΰ μεγάλου ποιητή. Έθλίβη, πράγματι, πού τό ονομά του διασύρθηκε άπό αύτόν άπό έκδοση σέ έκδοση, καί παραδόθηκε στήν εχθρότητα αδαών φανατικών άρχαιοδιφών ποτέ δμως, ουτε μιά φορά, δέν προσπάθησε νά δικαιωθεί* κι δταν βρίσκεται κάποιος έπιτόπου, μάρτυρας τών συνεχών προ­σπαθειών πού γίνονται άπό αύτό τό διακεκριμένο άτομο γιά νά άποκαταστήσει μιά λέξη σέ μιά έπιγραφή, ενα μετατοπισμένο θραΰσμα ένός άγάλματος, ή μιά χρονολογία σ’ ένα μνημείο, νιώ­θουμε βέβαιοι πώς ό κ. Γκρόπιους δέν βεβήλωσε ποτέ αύτό πού λατρεύει, ουτε έμπορεύτηκε χυδαία τήν εύγενέστερη καί άφιλο- κερδέστερη άπό τις έπιστήμες —τή μελέτη τής άρχαιότητας» (Ταξίδια 99).

Ό Γκρόπιους καί ό Βάγκνερ ήταν φανερά ένα άταίριαστο ζευγάρι, καταδικασμένο άπό τις δυσκολίες τής θέσης του νά μαλώσει. Πρβλ. Κ. ^ϋηδοΗθ, στο Κ. νίβπιβίδβΐ καί Ο. ί,βίηζ (έπιμ. εκδ.), ΟΙγρΙοίΗβΙζ ΜϋηοΗβη 1830-1980 (κατάλογος έκθε­σης), Μόναχο 1980, σσ. 60-62.

20. Ό βιογράφος τοΰ Λουδοβίκου ύπαινίσσεται πώς ή Βρετανία ή­ταν πρόθυμη νά τά άφήσε'*νά τής ξεφύγουν σέ ένδειξη εύγνω- μοσύνης γιά τήν έχθρική στάση τοΰ Λουδοβίκου πρός τΦ Να- πο λέοντα: πράγμα πού σίγουρα ύπερτιμα τή σπουδαιότητα τής Βαυαρίας στή διεθνή σκηνή (Ε. ΟογΙι, ί,ιιάτνψ I. νοη Βαχβηι, 1937/1979, σ. 102).

21. Παρατίθεται σέ μετάφραση άπό τόν 5ΐ Οβιγ, σ. 213 κ.έ.22. Παρατίθεται άπό τόν ]. Αίοαπί, Εα Υόηιΐδ άβ Μΐΐο, 1874.

Page 464: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 291-363] 455

23. Βλ. δΐοη6ΐη3.η 1984, σσ. 249-252.24. Σα Υβηυδ άβ Μίΐο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ'

1. Παρατίθεται, άπό τον I. Μ. &οο1<:, ΤΗβ ΒήίΐδΗ Μιιββιιιη, 1972, σ. 48.

2. ^ιΐϋαιη ΒβαυίοΓΐ;, ΚαΓαπιαηία, Λονδίνο 1817.3. Γ. V. ]. ΑπιηάβΠ, Όίβοονβηβδ ίη Αδΐα ΜίηοΓ, 1834.4. Κ. Ιβρροδβη, ΤΗβ Μαιΐδδοΐΐβΐοη αί ΗαΙ&αΓηαδδΟδ, I, Κοπεγχάγη

1981* Μ. ΑδΗΙβγ (1980), σ. 204 κ.έ.· Ιοιιτηαϊ οίΗβΠβηίβ Βΐιιάίβδ, ΑΓοΗαβοΙο ΐοαΙ ΚβροΓίδ 1985, σ. 87 κ.έ.

5. Ηαιτγ Εά§β1, Α ΤβΐίβΓ τνήίίβη ... οη ΗοαΓά ΗΜ5 5ΐΓβη αί Μαΐία, ΡβΗηιαΓγ 27ίΗ 1846, Λονδίνο 1850, σσ. 1-31.

6. Παράδειγμα, ό συγγραφέας τής νεκρολογίας στο ΑίΗβηαβηιη 1894, II, σ. 797: «Ό τρόπος του πρός έκείνους μέ τούς οποίους δέν ένδιαφερόταν νά συνδιαλλαγεΐ δέν ήταν εύχάριστος, καί προ- καλοΰσε άντιδράσεις πού άντιστρατεύονταν τήν έπιτυχία του».

7. Πλησιέστερο άνάλογο πρός τό Μαυσωλείο εϊναι ενας τάφος στά Μύλασα, πού ίσως είναι πραγματικά αντίγραφο του Μαυσω­λείου: μιά βάση, μιά κιονοστοιχία μέ τετράγωνους κίονες καί μιά πυραμίδα* δ,τι κι αν στεκόταν στήν κορυφή του εχει χαθεί, άλλά δέν θά ύπήρχε χώρος γιά τέθριππο.

8. Π.χ. στο Πέτουερθ* πρβλ. Α. ΒαίϊίπιβΓ 1984, πίνακας 38.9. ]. Εναηδ, Τίπιβ αηά ΟΗαηββ, Λονδίνο 1943, σσ. 288-289.

10. ^οοά, ΕρΗββιΐδ, Παράρτημα I.11. Στο ί'8ιο III.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

1. Ο. ΗβάβΓβΓ 1964, σσ. 105-111. Λιγότερο εύνοϊκή άποψη στον Η. 0. 8. ΕβΓ πδοη, «ΤΗβ ΑοΓοροΙίδ αί ΑΐΗβηδ», ΟτββΙί Οαζβΐίβ, Νοέμβριος 1985.

2. Ττανβίδ, I, σ. 270.

Page 465: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

456 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

3. 8. ϋο\ν, «Τΐιβ ΕρΗβηιβπδ &ηά ΌαΙβδ οί ΒίδοονβΓγ §ΐνβη Ιογ Ρίΐΐα- Ιίθδ», Απιβήοαη ΙοηηιαΙ οίΑτοΙιαοοΙοβγ, 72 (1968), σσ. 154-155.

4. 0. ΗβάβΓβΓ 1964, σ. 101.5. Κατάλογος έκθέσεως, Μ. 0. ΗβΠιηαηη καί Ρ. ΡΥαίδδβ, Ραήδ,

Βοηιβ, ΑίΗβηδ, Ηοιίδΐοη 1982. Ή πρώτη έκτεταμένη πραγμά- τευση ήταν του ]. ]. ΗίΐΐοΓί, Όβ ΓαΓοΗίΐββίυΓβ ροΙγβΙΐΓθΐηβ οΗβζ Ιβδ Ογ608, Παρίσι 1830.

6. Α. Εαίη§, ΟοιιηίΓγ Πίβ, 17 Μαΐου 1984, σ. 1383.7. Ε. ίονίηβδοο, 1,68 νογα§βιΐΓ8 ίταηςαΐδ βη Οτβοβ αη ΧΙΧβ δΐβοΐβ,

Παρίσι 1909.8. Εβαΐίβ, ΜοΓβα, I, σσ. 42-44.9. Τό 1768 ήλπιζε γιά κονδύλια άπό τόν Καρδινάλιο Στοππάνι:

επιστολή πρός τόν 0. Ο. Ηβγηβ, 13 Τανουαρίου 1868* βλ. ΒοβΙ- ΐίοΙιβΓ, σ. 18, 53.

10. Ό καλλιτέχνης πού τόν συνόδευε ήταν ό Τόμας Άλλασον.11. Κοδδ, ^αηάβηιη^βη, 1851.12. Ή σύμβαση εχει πλήρως μεταφραστεί άπό τόν 0. V . €6γβπι

1966, σ. 36 κ.έ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ'

1. Α. ΒαπιπιβΓ 1984, σ. 16.2. Η. ϋοΗΙ 1981, σ. 44* Ό. Γ. Εαδΐοη, Αηήψιϊΐγ, 58 (1984), σσ.

197-204.3. Κατάλογος έκθέσεως, Ηβΐ Οουό άβΓ ΤΙΐΓίΐαΐβΓδ βη ΒοΗΙίβιηαηηδ

Τγο]6, Μουσείο ΒογίϊΐΗΠδ ναπ Ββιιηίη^βπ, ΚοΙΙβι-άαπι 1984.4. (I Τ. ΝβΛνΐοη, «ΤΗβ Βπΐίδΐι Μιΐδβιιιη)), Εδδαχδ, Λονδίνο 1830.5. I. Εναηδ, Τίπιβ αηά Οιαηοβ, Λονδίνο 1943' δ. Ηοηνίΐζ, ΤΗβ Είηά

οί α Τΐίβΐΐτηβ (1981)* Α. Βγο\υπ, ΑγϊΗιιγ Εναηδ αηά ίΗβ ΡαΙααβ ο ί Μίηοδ, Όξφόρδη 1983. φ

6. Βλ. ΜίοΗαβΙ ^οοά, Ιη 5βαΓβΗ ο ί ίΗβ ΤΓο]αη Ε . ΓοχΗαΙΙ καί ]. Κ. ϋανΐ6δ, ΤΗβ ΤΓθ]αη 1985.

7. Παρατίθεται στον δβΐίπ 1967.8. Όαδ ΑΙίαάβπιΐδοΗβ Κυηδίτηιΐδβιιιη ζυ Βοηη, Βόννη 1827.9. Πρβλ. ΡθνδπβΓ, Βηήίη^Ιοη Μα§αζΐηβ, Όκτώβριος 1968, σ. 584.

10. ΟβδαπιιηβΙΐβ 5βΗήίίβη, III, σ. 215.

Page 466: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [σσ. 368-437] 457

11. Γ. Μ. Τ\ιγπ6γ, ΤΗβ 0γ€6 ΗβΓΪΙα§6 ίη νίοΐοηαη Βήίαίη, 1981, ιδιαίτερα σ. 56. Άφότου καθιερώθηκε ό κανών τών μεγάλων έργων, εγινε παγκοσμίως άκόμη πιο επείγουσα ή ανάγκη γιά άντίγραφα στά μουσεία. Άπό τό Άμστερνταμ στήν Αθήνα, άπό τήν Όξφόρδη στο Καίμπριτζ, άπό τό Ώστιν του Τέξας στήν Τθάκη τής Νέας Ύόρκης, τά άετώματα τής Όλυμπίας καί ή ζωφόρος του Παρθενώνα ατένιζαν άπό ψηλά μέ εύμένεια τούς μελετηρούς νέους καί βελτίωναν τό χαρακτήρα τους μέ υψιπετή οράματα.

12. Α. Βοηά, Μοώοιγ οίΡΐίηγ Γίδΐε, Βοστώνη 1828.13. ΟοΛβΓβΠ 1903, σ. 138. ,14. Υ. Κ&γΙ&ιγ, Εαίίλναγ Όβνβίοριηβηί ίη ίΗβ Οΐίοηιαη ΕτηρίΓβ 1856-

1914, Νέα Ύόρκη 1972* βλ. έπίσης ΒαπιπιβΓ 1984, σσ. 26-30, καί τά εργα πού άναφέρονται στήν ύπ’ άρ. 40 σημείωσή του, γιά τή συμβολή του σιδηροδρόμου στήν άρχαιολογική πρόοδο.

15. Παρατίθεται άπό τόν Ο. Ψ. Οθγ&ιπ 1966, σ. 312.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ'

1. Κ. δΐ6\ναι*1 (έπιμ. εκδ.), Εη ΙίδΗ ΝοΐβΒοο&Β, Νέα 'ΐόρκη 1941, 29 Σεπτεμβρίου 1855.

2. Βίοΐίίοπί-δΐϊπΐΐι 1893, σ. 223.3. ΟΗνίά Εο\ν6ηΐΗα1, ΤΗβ Ραβί ΐ5 α Εοτβί§η ΟουηΐΓχ, 1985, σσ. 66,

68 κ.έ.

Page 467: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τό πρώτο μέρος τής βιβλιογραφίας είναι ένας κατάλογος γενικών έρ­γων, καταταγμένων κατά θέματα, τά όποια παρέχουν τις βασικές γνώ­σεις καί περισσότερες λεπτομέρειες γιά τά θέματα τοΰ βιβλίου. Στο δεύτερο μέρος ή κατάταξη τών έργων γίνεται κατά κεφάλαιο: δίνονται οί πρωτογενείς πηγές στις όποιες βασίζεται τό κείμενο καί άκολου- θοΰν τά πιο χρήσιμα σύγχρονα γενικά εργα ή ή πραγμάτευση αμφιλε­γόμενων σημείων. [Ή κατάταξη τών λημμάτων άκολουθεΐ τή σειρά τοΰ λατινικοΰ αλφαβήτου.]

Γενικά εργα.1. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Α. Φιλαδελφεύς, «Ή Αρχαιολογία έν Έλλάδι. Άρχαιολογικαί έρευ- ναι καί άνασκαφαί. Έταιρεΐαι, Σχολαί Αρχαιολογικαί άπό τής α­νεξαρτησίας τής Ελλάδος μέχρι σήμερον», Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Έκατονταετηρίδος, τόμος Γ' Έπιστήμαι, Αθήνα 1925, σσ. 75-88.

V. ΗΒΐΐδΐηαηη, ΑΠ βπιβΐηβ Οηιηά1α§βη άβτ ΑγοΗΜο1ο§Ϊ6, Μόναχο 1969. Αγγελική Κόκκου, Ή μέριμνα γιά τις αρχαιότητες στήν Ελλάδα καί

τά πρώτα μουσεία, Αθήνα 1977.0. Α. 0. Κυπιρί, Ατάιαοΐοφβ I: ΕΐηΙβΐίιιηΗίδίοήδοΗβτ ϋύβΜΐοΙί, Βε­

ρολίνο 1953.Μ. \ν6§Π6Γ, ΑΙΐβΓίιιηΐδΙίΐιηάβ, 1951.

2. ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ

Ηβίβη Αη βΙοπίΕΐίδ-Τδου αΓαΙίίδ, ΤΗβ Ενβ ο ί ίΗβ ΟγοθΙ Κβνίναΐ: ΒήίΐδΗ

Page 468: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

460 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Τγ3νβΙΙβΓδ’ ΡβΓοβρήοηδ οίΕαιΊγ ΝίηβΐββηΐΗ ΟβηίιΐΓγ Οι-ββββ, Λονδί­νο 1990.

Γ. Ε. ΒαβΙβΐ, Ναατ ραΐαβίζβη υ ίΐ Ηβΐ δΙά. ^αηάβ1ίη§βη άοοΓ άβ αηΐάβ ινβΓβΙά, ΑπίδΙβΓίΙαπι 1983.

0. "Ψ. Οθιήιπ (έπ. εκδ.), ΤΗβ ^οήά οίΑΓβΗαβοΙο^χ, Λονδίνο 1966.ϋ. Οοηδΐαηΐίηβ, ΕαΓΐγ Ογοο Τγβ νβΠβΓδ αηά ίΗβ ΗβΠβηίβ Ιάβαί, Ο&ηι-

βπά β 1984.1. Οι-απΙ, Α Ρΐ11α§6 ο ί Ατι, Λονδίνο 1966.Γ. V . Ηαδίιιοΐί, «Νοίοδ οη Μ38 ίη ίΗβ ΒπΐΐδΗ Μιΐδβυιη Γβίαΐίη Ιο Εβ-

ναηΐ Οβο Γ ρΗγ αηά Τι-ανθΐ», Αηηυαΐ ο ί ίΗβ ΒήΐίδΗ ΒβΗοοΙ αΐ ΑΐΗ- βπ5, 12 (1905-6), σσ. 196-215.

V . Η&αίπιτίΓη (έπ. εκδ.), Ηβΐΐαβ: άίβ \¥ίβάβΓ6ηΐάβοΐίΐιηβ άββ Ηαδδί- δβΐιβη ΟήββΗβηΙαηά, Κολωνία 1983.

Κοδβ Μαοαυίαγ, ΡΙβαβιΐΓβ ο ίΚυίηδ, Λονδίνο 1953.Γ. Η. ΜαΓδΗαΙΙ, ΌίδοονβΓγ ίη ΟγοοΙϊ Εαηάδ, Οαηώπά β 1920.ΚβγΙ ΜβγβΓ, ΤΗβ ΡΙυηάβΓβά Ραβί, Λονδίνο 1973.Αάοΐί ΜίοΗ&βϋδ, Α ΟβηΙιΐΓγ ο ί ΑτοΠαβοΙο βαΙ Όίδαονβήβδ (μτφρ. Β.

ΚαΙητννβΐΐΘΓ), Λονδίνο 1908.----Αηοίβηΐ ΜαΜβδ ίη Ογθβϊ Βήίαίη (μτφρ. 0. Α. Μ. ΓβηηβΠ), Οαπι-

13Π(1§6 1882.Νικ. Δ. Παπαχατζής, Ποωσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τόμοι 5, Α ­

θήνα 1974-1980.]. Μ. ΡαΙοη, ΟιαρΐβΓδ οη Μβάίβναΐ αηά Κεηαίδδαηαβ νίδίΐΟΓδ ΐο Οι-ββί:

Ιαηάδ, ΡηηοβΙοη 1951.ΤβΓβηοβ δρβηοθΓ, Εάιγ Ογ6606 5αά Κβΐίο: ΠΐβΓαιγ ΡΗίΙΗβΠβηίβηι ίϊοπι

ΞΗαΙίβδρβαΓβ ίο Βγτοη, Λονδίνο 1954.ΚιοΗβγ(1 δίοηβπιαη, Α ΠΐβΓαΓγ Οοηιραηίοη ίο Ττανβΐ ίη ΟΓββββ, Λονδί­

νο 1984.Γ. Μ. Τδΐ αΐίοιι, ΤΗβ Κβάί5βονβΓγ ο ί Οτββββ, Λονδίνο 1981.

3. Η ΜΟΙΡΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΜίοΗαβΙ ΑδΗΙβγ, ΤΗβ 56νοη ]¥οηάβΓ5 ο ί ίΗβ \νοτ1ά, Λονδίνο 1980.Όϊαηο. Ε. Ε. ΚΙβΐηβΓ, ΤΗβ Μοηηιηβηΐ οίΡΗίΙοραρριίδ, Ρώμη 1983.Εγα βΐ Καγπιοηίΐ ΜαΐΙοη, ΑΐΗβηβδ βΐ 5β3 πιοηηηιβηίδ, άυ ΧΥΙΙβ δίββΐβ α

ηοδ ]οιΐΓ8, Αθήνα 1963.

Page 469: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒΛ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 461

ΑάοΙΓ Μίοϊι&βΚδ, Όβΐ ΡαΐΐΗβηοη, Λιψία 1870-71.Μ. Πατελάρου, Ή Αθήνα άπό τό τέλος τοΰ άρχαίου κόσμου μέχρι

τήν ΐ8ρυση τοΰ έλληνικοΰ κράτους, Κατάλογος έκθέσεως, ’Αθήνα1985.

]. Μ. Ραίΐοπ, ΤΗβ ΕΓββΗίΗβιιιη, (Ιΐαπιβπίΐ β Μαδδ. 1927.

4. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Ιοαπ Εν&πδ, Α ΗΐδίοΓγ ο ί ΐΗβ 5οβΐβΐγ οίΑηίΐςηαήβδ, ’Οξφόρδη 1956. 5ιγ ΗβπΓγ Εγοηδ, ΤΗβ Κογαΐ 8οβΐβίγ 1660-1940, Οατηΐοήάξε 1944.]. Ε. 8απ(1γ, ΗΐδίοΓγ ο ί Οαδδΐοαΐ 5αΗο1αΓδΗΐρ, ΟππιΗπίΙ β 21906.

Β. δΐαηίοπΐ, ΐΓβΙαηά αηά ΐΗβ ΟαδδΐααΙ ΤΓαάΐίΐοη, Δουβλίνο 1976. υίποΗ νοη ΤνίΙπίΉΟΛνιΙζ-ΜοΘΐΙβηεΙοΓίΐ, ΗΐδίοΓγ ο ί ΟαδδΐοαΙ 5οΗο1ατδΗΐρ

(έπ. εκδ. Ηιι§Η Εΐογά-Ιοηβδ), Λονδίνο 1982.

5. ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

ΙοδθρΗ ΑΙδορ, ΤΗβ ΚαΓβ Αγϊ ΤΓαάΐίΐοηβ, Ρπηοοίοη 1982.Οβηηαίη Βαζίη, ΤΗβ Μηδβηιη Α§β, Βρυξέλλες 1968.Μ&ηοπβ ΤΗβ ΒΐΟΓγ ο ί ΐΗβ ΒήΐΐβΗ Μιΐδβιιπι, Λονδίνο 1992.ΚβηηβΐΗ Ηηάδοη, Α Βοβΐαΐ Ηΐβΐοτχ οίΜηδβηηΐδ, Λονδίνο 1975.ΟΙίνβΓ Ιπιρβγ αηά ΑγΛ ιιγ Μ&οΟγθ§ογ (έπ. εκδ.), ΤΗβ Οή ΐηβ ο ί

Μιΐδβηπιβ, Όξφόρδη 1985.Ιαη Ιβηίαηδ, ΑτβΗαβοΙο ΐδΙδ αηά ΑβδΐΗβΐβδ, Λονδίνο 1992.8 ιγ Όανίά Μιιιτ&γ, Μυββυηΐδ, ίΗβΐΓ ΗΐβίοΓγ αηά [Ιδβ, Λονδίνο 1904. Νϋίοίαιΐδ ΡβνδηβΓ, «Μιΐδ6ΐιπΐδ)>, Α Ηΐδΐοτχ ο ί Βιιΐ1άΐη§ Τχρβδ, Ρπηοβ-

ΐοη 1976.VοΙ βΓ Ρΐα^βπιαηη, Όαδ άβηίδοΗβ ΚυηδΙπηίδβιιιη 1790-1870, Μόναχο

1968.Γ. 8ε χ 1 β,ηά Κ. Υΐΐΐ ΟΛνβΓ, ΒήΐΐδΗ Αγϊ αηά ΐΗβ Μβάΐίβπαηβαη, Λονδίνο

1948.ναΐβηΐίη δοΗβΓΘΓ, ΌβυΐδβΗβ Μιΐδββη, Ίένα 1913.Η. δβ1ίη§, «ΤΗβ Οβηβδίδ ο£ ΐΗβ Μαδβιιπΐ)), ΑΓβΗΐίββΐυΓαΙ Κβνΐβτν, 141

(1967), σσ. 103-114.Ε. Η. ΤαγΙοΓ, ΤΗβ Ταβΐβ ο ί Αη βίδ, Λονδίνο 1948.

Page 470: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

462 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Α. 8. ν ΐίΐϋη , ΤΗβ Μιιββυιη. Ιΐδ Ηίδΐοτγ αηά Ταδίδ ίη Εάηβαΐίοη, Λον­δίνο 1949.

6. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ

ΚίοΗαΓά Ο裏, Λ 5Ηοτί ΠίδΙοτγ ο ί ΜοάβΓη ΟΓββοβ, ΰαιηΗπά β 21991.ΓβΓάίηαηά 0Γ6§ο:τονΐιΐδ, ΟβδβΗίβΗΐβ άβτ 5ίαάΐ ΑΐΗβη ίιη ΜίΐΐβΙαΙΐβΓ.

νοη άβΓ Ζβίΐ Ιιΐδΐίηίαηδ Βίδ ζιιγ ΐϋ ίδοΗβη ΕτοΗβηιηΣτουτγάρδη 1889. [Έλλην. μτφρ. Σπυρίδωνος Λάμπρου, Αθήνα 1904-1906.]

Γ. ^ί. Ηαδίυοίί, ΟΗήδήαηίΐγ αηά Ιδίαπι ηηάβΓ ίΗβ 8η1ΐαηδ, Όξφόρδη1929.

Μοίΐγ Μαοΐίβηζίε, ΤητΗδΗ ΑΐΗβηβ, Κβαάίη§ 1992.Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία τοΰ Νέου Ελληνισμού. Τόμος

Α'. 3Αρχές και διαμόρφωση του. Τόμος Β'. Τουρκοκρατία 1453- 1669. Οί ιστορικές βάσεις τής νεοελληνικής κοινωνίας και οικονο­μίας. Έκδ. Β' συμπληρωμένη καί ένημερωμένη, Θεσσαλονίκη 1974, 1976.

Ό. Α. ΖαΙ γΐΗίηοδ, ΤΗβ ΜαΙάη§ ο ί ΜοάβΓη ΟΓββοβ. Εγοπι Βγζαηΐίηιη ίο Ιηάβρβηάβηοβ, Όξφόρδη 1976.

Βιβλιογραφία κατά κεφάλαιαΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

Τά σημαντικότερα έργα τών Ελλήνων παρατηρητών είναι τά ακό­λουθα:

Ανωνύμου, Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί.Ψευδο-Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως.Τά δύο αύτά εργα, πού έπικαλύπτονται σέ μεγάλο βαθμό, έχουν έκ-

δοθεΐ άπό τόν ΤΗ. Ργςι6§6γ, 5οήρΐοΓβδ οή§ίηιιιη Οοηδΐαηΐίηςφιΐίΐα- ηαηιτη, Ι-ΙΙ, Λιψία 1907. Οί Παραστάσεις έκδόθηκαν άπό τις Α. ΟιπιβΓοη καί I. Ηθγγιπ, Οοηδίαηΐίηορίβ ίη ίΗβ Εαήγ Εί§ΗίΗ Οβηίυ- Γγ: ΤΗβ ΡαΓαδΐαδβίδ Βγηΐοπιοί ΟΗΓοηίίαί, ΙηΐΓοάιιοΐίοη, Τταηδίαΐίοη αηά ΟοπιηίθηΙαΓγ. Εάίίβά Ιογ Ανβπΐ ΟαπιβΓοη αηά ΙηάίΐΗ Ηβιτίη ίη οοη]ιιοΐΐοη \νίΐ1ι Αίαη ΟαπιβΓοη, Κοβίη Οοπηαοΐί αηά ΟιαιΙοΙΙβ Κοιιβ- οΗβ, Ι,βίάβη 1984.

Page 471: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 463

Νίββΐαβ ΟΗοηίαΐαβ Ηίβΐοήα, Γβοβηδπίΐ Ιοαηηβδ Υάϊι ΌίβΙθη, Βερολίνο, Νέα 'Υόρκη 1975 (ΟοΓριίδ Γοηΐίιπη ΗίδΙοπαβ Βγζαηΐίηαβ 11).

Ν. Γβδΐα, ΤΗβοάοή Όυβαβ Εαδοαήδ ΕρίδΐηΙαβ ΟΟΧνίΙ, ΡηβΜίοαζίοηί άβΐ Κ. ΙδΙίΐιιΙο άί 8ΐ\ιάί διιρβποπ ρΓαΐίοί β άί ρβΓίβζΐοηαπιβηΐΌ ίη Γί- Γβηζβ, δβζίοηβ άί ίιΐοδοίϊα 6 ΙβΐΙβΓβ, Φλωρεντία 1898.

Κωνσταντίνος ό Ρόδιος, «ϋβδοπρίίοη άβδ οβιινΓβδ ά’ατί βΐ άβ Γβ§1ίδβ άβδ 3αίηίδ ΑρόίΓβδ άβ Οοηδίαηΐίηορίβ», εκδ. Ε. Εβ^ταηά, Κβνηβ άβδ Εΐιιάβδ ΟΓββςυβδ, 9 (1896), σσ. 32-65.

Στις περιγραφές άπό ξένους περιλαμβάνονται:0§ΐ6Γ ΟΗίδΙαίη άβ ΒιΐδΒβοη, ΙΐίηβΓα Οοηδΐαηΐίηοροΐίΐαη ιιπι βΐ Αιηαδία-

ηιιηι, βΐ άβ Γβ π ιίΐίΐαή βοηΐτα ΤιΐΓβοδ ίηδΐίΐπβηάα βοηδίΐίηιη, Α μ ­βέρσα 1582.

Ρ6Ϊ6Γ Οοβοΐί ναη ΑαΙδΙ, ΤΗβ ΤιΐΓ&δ ίη 1533. Οταν ίη^δ ηηαάβ αΐ Οοηβΐαη- ΐίηορίβ ρηΗΙίδΗβά ίτοτη \νοοάβιιΐδ, 5ιγ V . 8. Μαχ\νβ11 (έπ. εκδ.), Λονδίνο 1873, άπό τήν πρώτη έκδοση τής Αμβέρσας τοΰ 1533.

0. ΟοιίδΗ, Όβ ίΐίηβΓβ 8ΐιο Οοηδΐαηΐίηοροϊίΐαηο βρίδΐηία, ίβίάβη 1599.Ενίίγα ΟβΙβΜ Είίβηάί, ΤΓανβΙδ ίη Ειιτορβ, Α'δία αηά Αίτίοα ίη ίΗβ 5βνβη-

ΐββηΐΗ ΟβηΐιΐΓγ, μτφρ. ]. νοη Η&ππηβι·, Λονδίνο 1834-50.Ρ6ϊγι Ογΐΐίί, Όβ Τορο§ταρΗία Οοηδΐαηΐίηοροΐβοδ, βΐ άβ ίΙΙίιΐδ αηΐί^ηίΐα-

ΐίΗιΐδ Ιώ ή ηιιαΐιιοΓ, Ι,γοη 1561. Φωτομηχανική έπανέκδοση Βι­βλιοπωλείο Νότη Καραβία, Αθήνα 1967. Α γγλική μετάφραση: ΡΐβΓΓ6 Οίΐΐβδ, ΤΗβ Α ηΐίςυίΐίβδ ο ί Οοηδΐαηΐίηορίβ. Βαδβά οη ίΗβ Τταηδίαΐίοη Ηγ ΙοΗη Βαίΐ, δβοοηά βάίΐίοη \νίΐΗ ηβ\ν Ιηΐτοάιιοΐίοη αηά ΒίΗΙίο ταρΙιγ βγ Κοηαίά Ο. Μιΐδίο, Νέα 'Υόρκη 1988.

Σύγχρονα εργα:Κ. 0. Αιΐδΐΐη, «(^ιιίηΐίΐίαη οη Ραίηΐίη§ αηά δίαΙιιαΓγ», Οΐαδδίβαί ζ)ιιατΐβΓ-

1γ, 38 (1944), σσ. 17-26.Α. ΟιΐΙβΓ, «ΤΗβ άβ δί§ηίδ ο£ Νίοβΐαδ ΟιοηίαΙβδ: α ΓβαρρΓαίδαΙ», Αιηβή-

βαη Ιοχιτηαΐ ο ί ΑτβΗαβο1ο§γ, 1968, σσ. 113 -118 .]. Η. Β’Ατιηδ, ΤΗβ Κοπιαηβ οη ίΗβ Βαγ ο ί ΝαρΙβδ, Λονδίνο 1970.Οι. ϋίβΐιΐ, «(^ιιβίηιιβδ οΓογαηοβδ βγζαηΐίηβδ δΐΐΓ Ια ίιη άβ Οοηδΐαηΐί-

ηορίβ», ΒγζαηΐίηίδβΗβ ΖβίΐδβΗήίΐ, 30 (1929-30), σσ. 192-196.1. ΕΗβΓδοΙΐ, Οοηδΐαηΐίηορίβ Ηγζαηΐίηβ βΐ 1β8 νογα§βιΐΓδ άη ί,βναηΐ, Πα­

ρίσι 1918.

Page 472: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

464 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

0. Μαη§ο, ΤΗβ ΒΓαζβη Η ο 1186: α δίυάγ ο ί ΐΗβ νοδίίΗηΙβ ο ί ΐΗβ Ιπιροήαΐ Ραΐαοβ ο ί ΟοηδΙαηΐίηορίβ, Κοπεγχάγη 1959.

-----((Αηΐίςιιβ δίαΙιίΕΓγ αηά ΐΗβ ζγζαηίίηβ ΒβΗοΙάβη), ΒχιπιΗαΓίοη Οα&δΡαρβΓβ, 17 (1963), σσ. 53-76.

Ό. Α. ΜίΠβΓ, Ιτηρβήαΐ ΟοηβΙαηήηορΙβ, Νέα Ύόρκη 1969.Μα τίΐ Ραρβ, ΟήβοΗίδοΗβ ΚυηβίτνβΓ&β αυβ Κήβ δΗβηΐβ αηά ιΗγθ οίίβηΐ-

ΙίοΗβ ΑηίδΐβΙΙηηξ ίη Κοηι, διατριβή, Αμβούργο 1975.Ιβαη Ραρραάοροιιΐοδ, ΤΗβοάοΓβ II Εαδοαήβ: ΕηιρβΓβυΓ άβ Νίοββ, Παρίσι

1908.]. ]. ΡοΠΐΐΙ, ΤΗβ Αηοίβηΐ Ϋίβ\ν ο ί ΐΗβ ΟΓββΙί Αγϊ, Νβλν Ηανβη 1974.0. νβππΘΐιΙβ, «ΟΓαβοο-Κοπιαη δίαΐιιαΓγ: ΡιίΓροδβ αηά 8βΐΐΐη§)) Ι-ΙΙ, Βιλγ-

Ιίη ΐοη Μα§αζίηβ, 787, Όκτώβριος 1968, σσ. 545-558 καί 788, Νοέμβριος 1968, σσ. 607-613.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Τά εργα τοΰ Κυριακοΰ τοΰ ’Αγκωνίτη έχουν σχεδόν όλότελα χαθεί. Τά μικρά κομμάτια καί τά παράγωγα πού έπιβίωσαν δέν είναι εύ­κολο νά έντοπιστοΰν. Μποροΰν νά βρεθοΰν στά ακόλουθα:

Κγήαβί Αηβοηίΐαηί ΙΐίηβΓαήυπι, ηιιηο ρήπηιηι βχ πίδ. βοά. ίη Ιποογπ βηιΐηπι, Εάίΐίοηβηι Γβοβηβυίΐ, αηίηιαάνβΓδίοηώπδ, αο ρΓαβίαΐίοηβ ίΐ- ΙηδΐΓανίΐ, ηοηηιι1ίδςιΐ6 β]ιΐ8άβπι Κγήαβί βρίδΐοΐίδ ραΓΐίπι βάίΐίδ, ραΓ- Ιίπι ίηβώΐίδ Ιοοιιρίβίανίΐ ΙαιΐΓβηΐίιΐδ ΜβΗιΐδ, Φλωρεντία 1742* έπα- νεκδόθηκε μέ τό ονομα τοΰ Κυριακοΰ, Μπολόνια 1969.

Ε. ΒοάηαΓ αηά (1 ΜίΐοΗβΠ (έπ. εκδ.), ΟγΓίαοηβ οίΑηβοηα’δ Ιοιιγ- ηβγβ ίη ΐΗβ ΡΓοροηΐίδ αηά ΝοπΗβΓη Αβ βαη 1 4 4 4 -1 4 4 5, Φιλαδέλ­φεια 1976.

0. Μογοπι (έκδ.), Ερί§ταπιπιαΐα ΓβρβΓΐα ρβΓ ΙΠγήβιιηι α Ογήαβο Αηοο- ηίΐαηο αρηά ΤίΠιίΓηίαηι, Ρώμη περί τό 1660, σσ. Ι-ΧΧΧΧίν. Καί Ιηββήρΐίοηβδ δβυ βρί§ταηιηιαΐα ΟΓαβοα βΐ Ιαΐίηα ΓβρβΓΐα ρβ^ΙΙχή- οιιπι α Ογήαοο Αηβοηίΐαηο, Ρώμη 1742.

Κ. δαΙΛαάίηί, «Οπαοο ά’Αηοοηα β Ια δΐια άβδβπζΐοηβ αιιΙο§ταία άβΐ Ρβ- Ιοροηηβδο ΙταδπίΘδδα άα Ι,βοηαΓάο ΒοΙΙα», Μίδοβίΐαηβα Οβήαηί, Μι­λάνο 1910. ΕοηΙβδ ΑπώΐΌδίαηΐ II, 1-53.

Ή βιογραφία τοΰ Κυριακοΰ γράφτηκε άπό τον Ε. δοαίαπιοηΐί, λίίΐα άί ϋίήαοο Αηβοηίΐαηο, δβήΐΐα άα Εταηββδβο Ββαίαιηοηΐί, ΐΓαΐΐα άα ηη

Page 473: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 465

αοάίοβ Τήνίφαηο, β άαΐα ίη Ιηοβ άαΙΓ ΑΒ. Οίυδβρρβ Οοίηοβί, ρΓαβ- Π10880 ιιη βοπιηιβηίο, βά α^ίιιηίβνί Ιβ ορροτΐηηβ αηηοίαζίοηί (Ο. Ο)1ιιοοί, ΌβΠβ ΑηΐίοΗίΐά Ρίββηβ, XV), Γβητιο 1792, σσ. 45-155.

' Υπάρχει έπίσης μιά έκδοση άπό τόν Οιαιΐβδ ΜίΐοΗβΠ.

Σύγχρονα εργα:Τά σπουδαιότερα είναι δύο άρθρα τοΰ ΒοΓηαΓά ΑδΗπιοΙο, «Ογήαο οί

Αηοοηα», ΡΓΟϋββάίη β ο ί ίΗβ ΒήΐίδΒ Αβαάβηιγ, 45 (1959), σσ. 25- 41* καί Ιοητηαΐ ο ί ύιβ ^ άγΒιιγ αηά ΟοιίΓίαιύά Ιηδΐίΐιιΐβδ, 19 (1956), σσ. 179-199.

Επίσης:Γ. ΒαΗίη βΓ, «Νοίβδ οη ΰγπαο οί Αηοοηα αηά δοπιβ οί Ηίδ ίποηάδ»,

ΙοιίΓηαΙ ο ί ίΗβ αΓΒιΐΓ§ αηά ΟοιίΓίαηΙά Ιηδΐίΐυΐβδ, 25 (1962), σσ. 321-323.

Ε. Τν. ΒοάηαΓ, Ογήαβιΐδ ο ί Αηοοηα αηά ΑΐΗβηδ ((ϋοΐΐοοίίοη ΕαΙοπιιΐδ, ΧΠΙΙ), Βρυξέλλες 1960.

-----«Αίΐιβηδ ίη Αρπΐ 1436», ΑτοΗαβο1θ£γ 23 (1970), σσ. 96-105,188-199.

Ο. Οίδΐβΐΐαηι, ((Όη Ιταίΐο ΐηοάίΐ βη §Γβο άβ ΟγπΕ ιιβ ά’Αηοόηβ», Κβνηβ άβδ Εΐηάβδ ΟΓβοςιιβδ, IX (1896), σσ. 225-228.

(ϋ. ΰ. ναη Εδδβη, Οχήαςυβ άΑηοδηβ βη Ε§γρίβ, Μβάβάβΐίη οη άβΓ Κο- ηΐηΜΐ]1ί6 ΝοάβΓίαηάδβ ΑΙ αάοιηίβ ναη ^ΘίβηδοΙίΕρρΘη, Αίά. Ι,οΙΙβΓ- Ιαιηάβ. Νίοιτννβ Γββΐίδ, άβοΐ 21, ηο 12, ΑπίδΙβΓάαπι 1958, σσ. 293- 306.

Ε. Ιαοοβδ, «(ϋγπαοιίδ νοη Αηοοηα αηά ΜβΚβπιπίΘά II», ΒγζαηΐίηίδβΙιβ ΖβίΐδοΗήίΐ, 30 (1929-30), σσ. 197-202.

Ρ. V . αηά Κ. Ρ,βΗπιαηη, 5απιοΐΒΓαοίαη Κβίΐββΐίοηδ (ΒοΠΐη βη 5βπβδ ΧΟΗ), Ρπηοβΐοη 1973, σσ. 3-56.

Ρ. Μααδ, Είη ΝοΐίζΒυοΗ άβδ Οχήαοιίδ νοη Αηοοηα απδ άβτη ΙαΙΐΓβ 1436, ανάτυπο άπό τό Ββίΐτ'ά β ζιιγ ΕθΓδβΗιιη§. 5ΐιιάίβη υηά Μίΐ- Ιβί1ιιη§βη αιΐδ άβιη Αηΐίςυαήαΐ, σειρά I, τεΰχος I, Μόναχο 1913.

Ραιιΐ ΜαοΚβηάποΙί, «Α Γβηαίδδαηοβ Οάγδδβγ: ίΗβ Κίβ οί Ογπαο οί Αη­οοηα», Οαδδίοα & Μβάίβναΐία, 13 (1952), σσ. 131-145.

Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Ό Κυριάκος 6 εξ Άγκώνος εις Εύβοιαν. (Και μία συνάντησές του μετά του Νικ. Σεκουνδινοϋ), Αθήνα 1966 (Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, 25).

Page 474: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

466 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

0 . ΜίΐοΗβΠ, «Οίπ&οο (ΓΑηοοηα: ίίίΐββηΐΐι οβηΐιΐΓγ άι·α\νίη§δ αηά άβδοπρ- ΐίοηδ ο£ ύιβ ΡαΓίΗβηοη)) στο V. ]. Βπιηο, ΤΗβ ΡαΓΐΙιβηοη, Νέα Ύόρκη 1976.

----«Εχ ΗΒπδ Κίπ&οί Αποοπΐΐαηΐ)), Ιΐαΐία Μβάίοβναΐβ βά ΙΙηιαηίδΐίβα, 5(1962), σσ. 283-299.

Γ. Ρβ.11, «Οπαοο (ΤΑηοοηπ β Ια οΐΌοίαΙα οοπΙγο ί ΤπΓοΗί», Βυΐΐβΐίη άβ Ια δβοήοη Ηίδΐοηςιιβ άβ Γαοαάβπιΐβ Γοηιηαίηβ, 20 (1938), σσ. 9-68.

X. Γ. Πατρινέλης, «Κυριάκός ό Άγκωνίτης. Ή δήθεν υπηρεσία του εις την αύλήν του σουλτάνου Μωάμεθ του Πορθητοΰ καί ό χρόνος του θανάτου του», Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 36(1968), σσ. 152-162.

Ο. Κίβιηειηη, «Ιηδοπρΐίοηδ §Γ60φΐ6δ ρΓονβη&ηΙ άυ Γβοιίθίΐ άβ ΟγΓίαςυθ (ΓΑηοόηβ», Βυΐΐβΐίη άβ ΟοΓΓβδροηάβηοβ ΗβΠβηίςιιβ, 1877, σσ. 81- 88, 135-136.

Γπΐζ 8αχ1, «ΤΗβ Οαδδΐοαΐ Ιηδοπρίίοη ίη Κβηαίδδαηοβ ΑγΙ αηά Ροΐίΐΐοδ», ΙοιιγπάΙ ο£ ΐΗβ \¥αΓΒιΐΓβ αηά ΟοηΓίαηΙά ΙηβΜιιΐβδ, 4 (1940-41), σ. 19 κ.έ.

Μ. νίοΙίβΓδ, «Ογπαο οί Αηοοηα άΧ ΤΗβδδΒίοπίΙίί)), Βγζαηήηβ αηά Μοά- βηι ΟΓββΙί 5ίυάΐββ, 2 (1976), σσ. 75-82.

Πβ. έπίσης Κ. ΗεγργειΗ, «ΟίιιΗο Κοπιαηο ιιηά άίβ ΚβηηΙηίδ άβΓ ΚοΓβη- ΚεΙΙθ άβδ ΕΓβοΗΐΗβίοη)), Βοτβαδ, 6 (1983), σσ. 212-216 (περαιτέρω έπίδραση των άθηναϊκών μνημείων στην τέχνη τής Αναγέννησης: ό Κυριάκος υπήρξε ό ένδιάμεσος;).

* Ιστορικό περίγραμμα:Γ. ΙΜ)ίη§6Γ, ΜβΗπιβά άβΓ ΕγοΒογογ υηά ββίηβ Ζβίΐ: ^βΙίβηδΐϋπηβΓ βίηβΓ

Ζβίΐβητνβηάβ, Μόναχο 1953. Αγγλική μετάφραση ΜβΗτηβά ίΗβ ΟοηςηβΓΟΓ αηά Ηΐ8 Τίπιβ, ΡπποθΙοπ 1973.

----«Μ6ΐιιη6(1 II., άβΓ Εγο1)6Γ6γ, ιιηά Ιΐ Ηβη», Βγζαηΐίοη, 21 (1951),σσ. 127-170. φ

Φραγκίσκος Φίλελφος, ΕΓαηώδβί ΡΗίΙβΙρΙιί νίή £ταβοβ βΐ Ιαΐίηβ βηιάίΐΐδ- δΐτηί ΕρΐδΙοΙαηιιη Ιαιηιΐίαήιιπι Ιΐ&ή XXXVII, βχ βίιΐδ βχβιηρίαή ϊγάπ- δηηιρή. Εχςυώυδ ηΐίΐηιΐ XXI η ο νΐδδΐπΐΘ ΓβρβΓίΐ ίιιβΓβ, Βενετία 1502.

Ε. Οβηΐ-άίχ ΙβΐΐΓβδ §Γββ€[ΐιβ8 άβ Εταηςοίδ Εΐΐβΐίβ, ριιΜΐέβδ ίηΐβ-§τα1βιηβηΐ ροιίΓ Ια ρΓβτηΐβΓβ ίοίδ, ανβο ΐΓαάηβίΐοη, ηοΐβδ βΐ βοπιπιβη- ίαΐΓβδ ραΓ Ετηΐΐβ Εβ§ταηά, Παρίσι 1892.

Page 475: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 467

Ι ιιγο ΜΕΓΐίηβδ, ΤΗβ 5οοίη1 ΊΧϊοήά ο ί ίΗβ ΠοΓβηΐίηβ Ηιιπιαηΐδίδ, 1390- 1460, Ρπηοβΐοη 1963.

Γ. Μ&δαί, ΡΙόίΗοη βί 1β ΡΙαΐοηίδΐηβ άβ Μίδΐτα, Παρίσι 1956.ΚοΒβΓίο ^6158, ΤΗβ Κβηαΐδδαηαβ ΌΐδΟονβΓγ ο ί Οΐαδδΐοαΐ Αηίίηυίΐγ,

’ Οξφόρδη 1969.(ϋ. Μ. Τ οοάΐιοιίδβ, ΟβτηίδΙιΐδ ΡΙβΐΗοη, Όξφόρδη 1986.5. 0. Χγάίδ, «Μβάΐβναΐ Οπ§ίηδ οί ΜοάβΓπ ΟΓβεΙί ΝαΐίοπΒΐίδπΐ)), Βαίίαη

5ΐηάΐ68, 9 (1968), σσ. 1-20

Γιά τον Μπουοντελμόντι:0. Βιιοηείβΐιηοηίί, Ώβδαήρήο ΟΓβΐαβ, στο εργο του Γ. Οογπ&ιό, &6ΐα

5αβΓα, Βενετία 1755, I, σσ. 1-124.-----ΟιηδΐορΗ. Βηοηάβΐηιοηίη, ΠοΓβηΐίηί, ίώ ηιπ ι Ιηδίιίαπιπι ΑγοΗϊ-

ρβ1α§ί, έκδ. Ε. άβ 5ίηηβΓ, Λιψία και Βερολίνο 1824.ΟήδΐοίοΓΟ Βηοηάβΐιηοηΐΐ, Όβδοήρήο Ιηδίιΐβ &6ΐ6 βΐ ΙαΒθγ Ιηδίιίαηιιη,

Οαρ. XI: ΟΓβία, Εάΐΐίοη ογϊΙϊ ιιθ ρΒ.Γ Μαπβ-Αηηβ Υβϊι δρίΐαβί, Ηρά­κλειο 1981.

Α. ΟιπιρΒηα, «Όα οοάίοί άβΐ Βιιοηάβίπιοηΐί)), 5 ΐηάί Βίζαηΐίηί β Νβοβίΐβ- ηΐώ, 9 (1957), σ. 32 κ.έ. (δΐ11ο§6 Βίζαηΐΐηα ίη οπογο άί 5. Ο. ΜβΓ- οαΐΐ).

Ε. Εβ ταπά, Όβδοήρΐίοη άβδ ΐΐβδ άβ ΓΑτβΙιίρβΙ, ραΓ ΟιήδΐορΗβ Βυοη- άβΐηιοηΐί, νβΓδΐοη ^τοβςυβ ραΓ ηη Αηοηχπιβ, ΡΓβιηίβΓΘ ραΓΐίβ..., Παρίσι 1897 (ΡαΒΗοειίίοη άβ ΓΕοοΙβ <1βδ Ι η ιιβδ Οπβηίαΐβδ νΐναη- Ιβδ, ηιι ΐπβηιβ δβπβ, Ιοπιβ XIV).

Κ. ^6ΐδ£, «ΙΙη υιηαηΐδίΕ Αηΐίψιβπο: Βιιοηίΐβΐιηοηΐί», ΕβΐΙβΓβ Ιΐαΐία- ηβ, 16 (1964), σσ. 105-116.

Κ. ^βίδδ, 0. Βιιοηάβΐιηοηΐί, ϋίζΐοηαήο Βίο ταίίβο άββΐί Ιΐαΐίαηί, τόμ.15, 1972, σσ. 198-200.

Ό Λαβύρινθος:Μ. Οιιαπίιιοοι, «Οί αρχαιότεροι έπισκέπται του "Λαβυρίνθου” της

Γόρτυνος», Κρητικά Χρονικά, 4 (1950), σσ. 527-528.Α. Μ. ^οοεΚναπΙ, «ΤΗβ ΟοΓίγη 'ΈέώγηηΐΗ” αηοΐ ίΐδ νίδίΐΟΓδ ΐη ΐΚβ ίϊί-

ΐΘβηΐΗ οβηΙαΓγ», Αηηιιαΐ ο ί ίΐιβ ΒήΐίδΗ 5ο1ιοο1 αΐ ΑΐΗβηδ, 44 (1949), σσ. 324-325.

Page 476: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

468 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

Τά Μάρμαρα του ’Άραντελ:ϋθηίδ Ε. I,. Ηαγηβδ, «ΤΗβ Απιηάβΐ ΜαΛΙβδ)), ΑΓοΗαβοΙο γ, 21 (1968),

σσ. 85-91 καί 206-211* καί τό τομίδιο του Άσμολειανοΰ Μου­σείου με τον ίδιο τίτλο, Όξφόρδη 1975.

Μαι*γ Γ. 8. ΗβΓνβγ, ΤΗβ Είίβ, ΟοΓΓββροηάβηοβ αηά ΟοΙΙβοΐίοηδ ο ί ΤΙιο- 17138 Ηο\ναΓ0, ΕβγΙ ο ί Ατυηάβΐ, Λονδίνο 1921.

ϋανίά Ηο\ναΓΐΗ, Ιοΐά ΑηιηάβΙ αηά Ηίδ ΟγοΙθ, Λονδίνο 1985.ΜίοΗαβΙίδ, Αηοίβηί ΜαΜββ ίη Ογοβϊ Βήΐαίη, (ϋπιτώπά β 1882.8ιγ ΤΗοπιαδ Κοβ, ΤΗβ Νβ^οΐίαΐίοηδ ο ί5ϊγ ΤΗοπιαβ Κοβ... βοηΙαίηίη§...

Η18 οοΓΓβδροηάβηοβδ..., Λονδίνο 1740.Γ. Η. 0. ^βΐίβηδ, Όβ ΑηιηάβΙ-οοΙΙοοήο, Ούτρέχτη 1971.

Σερ Κένελμ Ντίγκμπι:8ιγ Κβηβίπι Όΐ^γ, ΙοιίΓηαΙ ο ί α νογα§β ίηΐο ίΐιβ ΜβάίΐβΓΓαηβαη

(1628), έπ. εκδ. ]. Βγιιοθ, Λονδίνο 1868.]. Γ. Γιιΐΐοη, 5ιγ Κβηβΐηι Ό ίφγ, \¥ηΐ€Γ, ΒώΙίορΗίΙο αηά ΡΓοΙαβοηίβΙ ο ί

\¥ί11ίαπι ΗαΓνβγ, Νέα 'Υόρκη 1937.

Ό Περέσκ καί οί άρχαιοδίφες:Ε. Ηου Ηΐοπ, «ΤΗβ Εη§1ίδΗ νίΓΐαοδο ίη ΐΗβ δβνβηΐββηΐΗ 6ηια γ)), ΙοιίΓηαΙ ο ί Ηίδΐοήοαΐ Ιάβαβ, 3 (1942), σσ. 51-73, 190-219.

Α. Μοππ§Ηειηο, «Αηοίβηΐ ΗίδΐοΓγ αηά ΐΗβ Αηΐί ιίΕπαη)), ΙοιίΓηαΙ ο ί ΐΐιβ ^ίαΑιίΓξταηά ΟουΓίαυΙά Ιηβΐίΐυΐβδ, 13 (1950), σσ. 285-315~5ΐιιά- 168 ίη Ηίδΐοήο^ταρΐιχ, 1966, σσ. 1-39.

I·. νπη Νοπίβη, «ΡβίΓβδο πηά ΐΗβ Εη ΗδΗ δοΗοΙ&Γδ», Ηυηΐίη§ΐοη Ι,ώΓατγ()υαΓίβΓίχ, 12 (1948-49), σσ. 369-390.

0. νβηη6υΐ6, «Αδρβοίδ οί δοίβηΐίίίο Αι-οΗαβοΙο γ ίη ΐΗβ δθνβηΐββηΐΐι ΟβηΐιΐΓγ», ΡΓοοββάίηβδ ο ί ΐΗβ Απιβήοαη ΡΗίΙοδορΗίοαΙ 5οβίβΐγ, 102 (1958), σσ. 193-214. &

0. Τ. Η. \ π§Ηΐ, Ν. ΓαΒή άβ ΡβίΓβββ, Λονδίνο 1926.

Ρουμπενς:1. Μ. ΜαΙΙβΓ, «ΚιιΒβηδ’ ΐΗβΟΓγ αηά ρΓ&οΐίοβ οί ΐΗβ ίιηίΐαΐίοη οί &γ6), ΑγΙ

Βιιΐΐβΐίη, 64 (1982), σσ. 229-247.Ρ. Ρ. ΚιιΒβηδ, Όβ ίιηίΐαήοηβ δίαίιιαηιτη, περί τό 1608.

Page 477: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 469

ο1ί§αη§ δΐβοΗολν, ΚπΗβηδ αηά ΐΗβ Οαδδίβαί ΤΓαάίήοη,Μαδδ. 1968.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Τά εργα του Σπόν:νο γα § β ά Ί ΐα ϋβ , άβ Ό αΐηιαΐίβ, άβ Ο ΐβββ β ΐ ά υ Ε βναηΐ, ία ίΐ α ιιχ αηηββδ

1 6 7 5 β ΐ 1 6 7 6 ραΓ ΙαβοΗ 5 ρ ο η „ . β ΐ Οβοτ^β ]¥Ηβ1βΓ..., Ι-ΙΙΙ, Ι,γοη 1678.

ν ο γα § ίβ άοοΓ ΙΐαΙίβη, Ό αΐηιαΐίβη , ΟήββΗβηΙαηά, βη άβ Ε βναηΐ. Οβάααη

ίη άβ ΙαΓβη 1 6 7 5 βη 1 6 7 6 . Ό ο ο γ άβη ΗββΓ ΙαβοΗ 5 ρ ο η ... βη ΟβΟΓ- βίιΐδ ΨΙιβΙβΓ... Μ β ΐ ίΐ§ιΐΓβη νβΓδίβη, Ι-ΙΙ, Απι5ϊ6Γ(1επι 1689.

ΜίδοβΗαηβα Εηιάίΐαβ Αηΐίςυίΐαΐίδ, Εγοη 1679.ΚββΗβΓβΙιβδ βιιήβιΐδβδ ά’αηΐίφυίΐβ, βοηΐβηυβδ βη ρΙυδίβυΓδ άίδδβΓΐαΐίοηδ,

δΐΐΓ άβδ τηβάαίΐΐβδ, Μδ-Γβΐΐβίδ, δΐαΐυβδ, πιοδαϊ υβδ, βΐ ΐηδβήρήοηδ αη- ΐίςυβδ: βηήβΗίβδ ά’υη §ταηά ηοπιΗΓβ άβ ίψυΓβδ βη ΙαίΠβ άουββ, Ι,γοη1683.

Κ βροηδβ α Ια β ή ΐίς υ β ρυΗΙίββ ραΓ Μ . ΟυίΠβΐ, δΠΓ Ιβ λίογα^β άβ Οτβββ άβ ΙαβοΒ 5 ρ ο η . Α νβ ο ψιαΐΓβ ΙβΐΐΓβδ δΐΐΓ Ιβ ιηβδπιβ δΐΐ]βΐ, 1β ρ ιίΓ η α ϊ ά ’Αη§1βΐβΓΓβ ά υ δίβυτ ΥβΓηοη, β ΐ Ια Ιίδΐβ άβδ βΓΓβυΓδ βοτητηΐδβδ ραΓ

Μ. ΟυίΠβΐ άαηδ δοη ΑΐΗβηβδ αηβίβηηβ β ΐ η ο η νβ ΐΐβ , Εγοη 1679.Βλ. έπίσης: Α. ΜοΙίβΓβ, ΙΙηβ ίαηιίΐΐβ πιβάίβαΐβ Ι,γοηηαίδβ αυ Χνΐΐβ δίββ-

1β. Οιατ.Ιβδ βΐ ΙαβοΗ 5ροη, Εγοη 1905.Τά εργα του Άντρέ Ζώρζ Γκιγιέ:ΑΐΗβηβδ αηβίβηηβ βΐ ηουνβΐΐβ. Εΐ Γβδΐαΐ ρΓβδβηί άβ ΓβπιρίΓβ άβδ ΤυΓβδ,

βοηΐβηαηί Ια νΐβ άυ Βυΐΐαη ΜαΗοτηβΐ IV. Ιβ τηίηίδΐβΓβ άβ ΟορΓΟβΙΐ ΑβΗπιβΐ ΡαβΗα, §ταηά νίζπ. Οβ ςυ ί δ’βδΐ ραδδβ άαηδ Ιβ βαηιρ άβδ Τυτβδ αυ δίβ§β άβ Οαηάίβ. Εΐ ρΙυδίβυΓδ αυΐΓβδ ραΓΐίβυΙαήΐβζ άβδ αί- ίαΐΓβδ άβ Ια ΡοΓΐβ. Ανβο Ιβ ρΐαη άβ Ια νΐΠβ άΑΐΗβηβδ, ραΓ Ιβ 5γ άβ Ια ΟιιίΙΙβΐίβΓβ, Παρίσι 1675.

Αη Αββουηΐ ο ί α Ίαΐβ νογα β ίο ΑΐΗβηδ, βοηΐαίηίη§ ΐΗβ βδΐαΐβ ΗοΐΗ αηβίβηΐ αηά πιοάβΓη ο ί ΐΗαΐ ίαπιουδ βίΐγ, αηά ο ί ΐΗβ ρΓβδβηί βτηρΪΓβ οί ΐΗβ ΤυΓ&δ: ΐΗβ Ιίίβ ο ί ΐΗβ ηο\ν Βυΐΐαη ΜαΗοπιβΐ ΐΗβ IV. ϊνίΐΗ ΐΗβ τηίηίδΐΓγ ο ί ΐΗβ Οταηά νίζίβΓ, ΟορΓΟβΙί ΑβΗπιβΐ ΡαβΗα. ΑΙδο ΐΗβ πιοδΐ ΓβτηαΓίίαΗΙβ ραδδα§βδ ίη ΐΗβ ΤυΜδΗ βαηιρ αΐ ΐΗβ δίβ§β ο ί Οαη-

Page 478: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

470 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

άϊα. Αηά άΐνβΓδ οίΙιβΓ ραΓΐίαυΙαήΐίβδ ο ί ίήβ αίίαΐΓβδ ο ί ίήβ ΡογΙ. Βγ Μ0Π8Ϊ6 ιιγ άβ Ια ΟηίϊΙαήβΓβ [δίο] α Ετβηαΐη ββηΐίβηιαη. Νο\ν ΕηφδΙι- βά, Λονδίνο 1676.

Εαββάβηιοηβ αηοίβηηβ βΐ ηοηνβΐΐβ ού Γοη νοΐί Ιβδ ηιοβηΓδ, βί Ιβδ βοη- ίηηιβδ άβδ ΟΓβοβ τηοάβΓηβδ, άβδ ΜαΗοπιβΐαηδ, βΐ άβδ Ιιιίίδ άη ραχδ. Εΐ ε[ΐΐ6ΐ(]υ6δ ραΓίίβηΙαήΐβζ άη δβΐοηΓ ηηβ 1β 8 ηΐΐαη ΜβΙιιηβΐ IV. α ίαίΐ άαηβ Ια ΤΗβδδαΙίβ, ανββ 1β ρΐαη άβ Ια νίΐΐβ άβ Ιαββάβηιοηβ. ΡαΓ 1β §ίβιΐΓ άβ Ια ΟηίΠβΐίβΓβ..., Παρίσι 1679.

Εβΐΐτβδ ββηΐβδ δυΓ ηηβ άίδδβΓΐαΐίοη ά ’ιιη νογα§β άβ ΟΓβββ, ρηΜίββ ραΓ Μγ 8ροη, τηέάββΐη αηΐίςηαΐΓβ, ανββ άβδ ΓβηιαΓςυβδ δυΓ Ιβδ ηιβάαΐΠβδ, Ιβδ ίηδβήρΐίοηδ, 1 ΊιΐδΙοίΓβ αηαΐβηηβ βΐ Γηοάβτηβ, Ια §βο§ταρ1ιΐβ, Ια βίΐΓοηο1ο§ίβ βΐ ηηβ βαΓΐβ άβδ άβΐΓοίΐδ άβ Οοηδΐαηΐϊηορίβ, δβίοη Ιβδ ηοηνβΐΐβδ άββοηνβτΐβδ άβ ΓαηΐίηηαΐΓβ, Παρίσι 1679.

Τό μόνο δημοσιευμένο εργο του Φράνσις Βέρνον πού σώθηκε (τό χει­ρόγραφο ήμερολόγιό του βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Βασιλικής

Εταιρείας) είναι τό «Α Ι,βΐΐβΓ ίο Μγ ΟΙάβηβιιιρ), Ρήίΐοδορίιΐβαί ΤΓαηδαβΐίοηδ, XI, 24 Απριλίου 1676, σσ. 124 καί 575-582. Ά - νατυπώθηκε στο Ιοίιπ Καγ, Οοΐΐβοίΐοη ο ί Οηήοηδ ΤΓανβΙδ αηά νογα§βδ (1693), II, σσ. 19-29. Μια γαλλική μετάφρασή του περι­λαμβάνεται στη Κβροηδβ του Σπόν. Τό εργο του κρίθηκε εύνοϊκά από τον Β. Ό. ΜβπΙΙ, Ηβδρβηα, 16 (1947), σσ. 58-62, καί Ηβδρβήα, διιρρίβπιβηΐ 8 (1949), σσ. 213-227.

Γιά τούς άλλους πρωταγωνιστές:ΤΗβοάοΓβ Βο νίβ &ηά ΌίβΐΗβΓ ΤΗίπιιηβ, ΤΗβ ΟαΓΓβγ ΌΓα\νίη§δ ο ί ΐΗβ

ΡαΓΐΗβηοη 8βη1ρίηΓβδ, Β1οοππη§ΐοη-Λονδίνο 1971.Μ. 0ο11ί§ηοη, «Εβ οοηδίιΐ Ιβαη Οϊγ&ικΙ βΐ δα Γβίαΐίοη άβ ΓΑιιίςυβ αιι

XVII δίβοΐβ ρ3τ Μαχΐιηβ ΟοΙΚ ηοη», Μβτη. Αβαά. άβδ Ιηδβήρΐίοηδ,

39 ,1913 . 'ΟοΓηβΙίο Μα§ηΐ, Κβίαζΐοηβ άβΐΐα βίΐΐα άΑΐβηβ; αοΙΙβ ρΓονίηοΐβ ά^ Α ΐΐί-

βα, Εοβΐα, Ββοζϊα, β Νβ§τοροηίβ, ηβ’ ΐβπιρί βΗβ ίηΓοηο ςηβδΐβ ραδ- δ⧧ΐαΐβ άα ΟοΓηβΙΐο Μα§ηί ΡαΓπιβ§ίαηο Γαηηο 1674. Ε άαϊΐο δίβδδο ρηύΜίβαΐα Γαηηο 1688, Πάρμα 1688: για τον Νουαντέλ στην Ε λ­λάδα.

Απίοηβΐΐα δαοοοίιί, Ε’ανβηΐυΓα αΓβΗβοΙο ίοα άί ΕΓαηββδβο ΜοΓοβίηί αάΑίβηβ (1687-1688), Ρώμη 1991.

Page 479: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ 471

ΑΙΗβΓΐ ν&ϊκΐ&ΐ, υΟάγδδββ ά’υη αιηΒαδδαόβιιΐ': Σβδ νογα§βδ άυ πιαΓςιηβ άβ ΝοίηΐβΙ, Παρίσι 1900.

]. Κ. λνΚββίΘΓ, «ΟοΐΌηβΙΚ’δ Μαρδ οί ΑΐΗβηδ», ΗαΓναΓά 5ΐιιάίβδ ο ί ΟΙαδ- δίοαΐ ΡΗι1ο1ο£υ, 7 (1896), σσ. 177-89.

Για την Αθήνα τον 17ο αιώνα:Μ. 0ο11ί§ηοη, «ΌοοιιπιβηΙδ άη άίχ-δβρΐίβιηβ δίβοΐβ Γβίαΐίίδ ε ΑΐΗβηβδ»,

Οοπιρΐββ-Γβηάυδ άβ ΓΑβαάβιηίβ άβδ Ιηδβήρΐίοηδ, 25 (1897), σσ. 56-71.

ΟοιηΙβ άβ Ι βοΓάβ, Όοαυπιβηΐδ ίηβάίΐδ ου ρβυ αοηηυδ δυΓ ΠιΐδίοίΓβ βΐ Ιβδ αηΐί(]υΐΐβδ ά’ΑΐΗβηβδ ήτβδ άβδ αΓβΗΐνβδ άβ Γΐΐαΐίβ, άβ Ια ΡΓαηββ, άβ ΓΑΪΙβίΏΆ ηβ βίο ρατ Ιβ βοηιΐβ άβ ΕαΗοΐάβ, Παρίσι 1854.

Α. Μοπιηΐδβη, ΑΐΗβηαβ ΟΗήδήαηαβ, Λιψία 1868.ΤΗ. Ε. Μοπιπίδβη, «ΤΗβ νβηβΐίαηδ ίη ΑΐΗβηδ αηά ΐΗβ ΌβδΙηιοΐίοη ο£

ίΐιβ ΡαΓίΗβηοη ίη 1687», Απιβήοαη ίουηιαΐ ο ί ΑτβΗαβοΙοβχ, 45 (1941), σσ. 544-556.

Η. Οιηοηΐ, «ΑΐΗβηβδ αυ XVII δίββίβ. Κβίαΐίοη άιι Ρ. ΚοΗβΓΐ άβ ϋΓβιιχ. ίβΐΐΓβδ άβ ΙαβοΗ 8ροη βΐ άα Ρ. ΒαΗίη (1669-1680)», Κβνυβ άβδ Είυάβδ ΟΓββηυβδ, 14 (1901), σ. 271.

Γιά την αρχαία Αθήνα:]. Οαιηρ, ΤΗβ ΑΐΗβηίαη Α§ογζ, Λονδίνο 1986.I. Τ. Ηίΐΐ, ΤΗβ Αηβΐβηί α ίγ ο ί ΑΐΗβηδ: Τορο§ταρΗγ αηά Μοηυπιβηίδ,

0ηπιΗπ(1§6 Μαδδ. 1953.Κ. Ε. γοΗβΓίβγ, ΤΗβ 5ΐοηβδ ο ί ΑΐΗβηδ, Ρπηββίοη 1978.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

Ή βασική πηγή είναι ό Η. Οιηοηΐ, Μίδδΐοηδ ΒΓοΙιέοΙο^υβδ ίταηςαΐδβδ βη Οήβηί αυχ XVIΙβ βΐ XVIII δίββίβδ, Ι-ΙΙ, Παρίσι 1902.

Οί άλλοι περιηγητές:Τουρνεφόρ]. ΡίΐΙοη άβ ΤοιίΓηβίοΓΐ, Κβίαήοη ά’υη νογα§β άυ ΕβναηΙ, ίγοη 1717.

' Υπάρχει μια έπιτομή τής πρώτης έκδοσης από τον Στέφανο Γε­ράσιμο, με τίτλο νογα§β ά’υη ΗοΙαηίδΐβ, Παρίσι 1982, στήν οποία παραλείπεται μέρος του άρχαιολογικοΰ ύλικοΰ, άλλα προστίθενται σημειώσεις καί εισαγωγή.

Page 480: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

472 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ΦουρμόνΜίοΗβΙ ΓουηηοηΙ, «Κβίαΐίοη α Γβ ββ άιι νογα§β ΙίίίβΓαΐΓβ ηιιβ ΓαΜ)β

ΓοιιπηοηΙ α ίαίΐ άαηδ 1β Ι,βναηί ραΓ ογ(1γ6 άιι Κοί άαηδ Ιβδ αηηββδ 1729 βΐ 1730; ΜβπιοΐΓβδ άβ ΙΐίΙβΓαΙιΐΓβ ΙΐΓβζ άβδ Γβ ίδίΓβδ άβδ αδ- δβιηΜββδ άβ ΓΑοαάβπιίβ άβριιΐδ 1726-1730», ΗίδΐοίΓβ άβ ΓΑοαάβπιίβ Κογαΐβ άβδ Ιηδβήρΐίοηδ βί Ββΐίβδ-Ιβΐΐτβδ, τόμ. 7, Παρίσι 1733, σσ. 344-359.

«ΚβπιαΓηυβδ δΐΐΓ ΐΓοίδ ίηδβπρίίοηδ ίΓοιινββδ άαηδ Ια ΟΓβββ», ΗίδΐοίΓβ άβ ΓΑοαάβπιίβ άβδ Ιηδβήρΐίοηδ: ΜβπιοΐΓβδ άβ ΙίΐΐβΓαΐηΓβ ΐπβδ άβδ Γβ-§ίδΐτβδ, XV (1743), σσ. 395-419.

Περισσότερη βιβλιογραφία στοΰ Κ. δίοηβπιαη, «ΤΗβ Αβββ ΓοιιπηοηΙ αηά Οββΐί ΑΓοΗαβοΙο γ», ΒοΓβαδ, 8 (1985), σσ. 190-198. Βλ. έπίσης:

Α. 8ραΛν£θΓίΗ, ((Γοαητιοηΐίαηα)), ΑηηηαΙ ο ί ύιβ ΒήΐίδΗ 5β1ιοο1 αΐ ΑΐΗ- βηδ, 71 (1976), σσ. 139-145.

Καιλύς(]οπιΐ6 άβ Οαγίιΐδ, Βββηβίΐ ά ’αηΐίςηίΐβδ β§γρΐίβηηβδ, βΐηΐδ^ηβδ, ξτββφίβδ

βΐ Γοπιαίηβδ, Παρίσι 1756, 8 τόμοι.ΓΥαηςοίδ ΜοιίΓβαιι, «νογα§βδ πιαηιΐδοπίδ άβ Γα§β οΐαδδίφαβ: Νοΐηίβΐ,

Οαγίιΐδ, ΓοαητιοηΙ, οιι 1β ΚβίοιίΓ αιιχ δοιίΓββδ», ΎβΓδ ΓΟήβηΐ ραΓ Ια ΟΓβββ: ανββ ΝβΓναΙ βΐ ά ’αηΐΓβδ νογα§βιΐΓδ [Αοίβδ άιι (ϋοΐίοςιιβ ΐηίβΓ- ηαίίοηαΐ «ίβ νογα§β άαηδ Γβδραββ πιβάίΐβΓΓαηββη αιιχ ΧνΐΙΙβ βί ΧΙΧβ δΐβοίβδ. ΟβΓαΓά άβ ΝβΓναΙ βί ΓΟπβηί» (δγΓα, 3-7 ]ιπ11βί 1988)], ΟβηίΓβ άβ ΚβοΗβΓοΗβδ Νβο-ΙιβΠβηίφίβδ, Γοηάαίΐοη Ναίΐοηαΐβ άβ Ια ΚβοΗβΓοΗβ δοίβηίίίϊφΐβ, Κΐΐηοΐίδίβοΐί, [Παρίσι] 1993, σσ. 19-27.

Ραιιΐ-Εππίβ δοΗαίζιηαηη, «νογα^β άβ Οοηδίαηίΐηορίβ ραΓ 1β βοιηΐβ άβ Οαγίιΐδ», Οαζβΐΐβ άβδ Ββαηχ-ΑΓΐδ, Μάιος-Ίούνιος 1938, σσ. 272- 292* Σεπτέμβριος 1938, σσ. 111-126· Δεκέμβριος 1938, σσ. 309-322.

ΑΒΒβ δβνίη, ΙβΐΐΓβδ δυΓ Οοηδΐαη ΐίηορίβ, άβ Μ. ΓΑΒΒό 8βνίη,... βοή ιβδ... αιι Οοτηΐβ άβ ΟαγΙηδ... Παρίσι 1802. φ

ΑυκάΡαιιΐ Ι,ιιβαδ, Υο/α β άη 8ίβηΓ Ραηΐ Ευοαδ αη Εβναηΐ, Χάγη 1704.—— νογα§β άη 8ΐβυΓ Ραηΐ Ιηοαδ ία ίΐ ραΓ οτάΓβ άη Κογ άαηδ Ια ΟΓβββ,

ΓΑδίβ ΜίηβηΓβ, Ια Μαββάοίηβ βΐ ΓΑίήφιβ..., Ι-ΙΙ, Παρίσι 1712.— — νογα§β. . . ραΓ οΓάτβ άβ Εοηίδ XIV, Κοιιβη 1710.---- νογα§β άη ΞΐβηΓ Ραηΐ Εηβαδ ία ίΐ βη Μ.ΌΟΟΧίν, βίο. ραΓ οτάτβ άβ

Page 481: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ 473

Ι,ουίδ XIV άαηβ Ια Τυτψιίβ, ΓΑδίβ ΜίηβιΐΓβ, 8οηήβ [δίο], Ραίβδΐίηβ, Ηαυΐβ βΐ Βαδδβ Ε§γρΐβ βΐβ., Ι-ΙΙ, ΑπίδΙβΓάαιη 1720.

ΧανίβΓ δοΓοίαηί, νογα§β βη Οΐβββ ία ίΐ βη 1794 βΐ 1795, Ι-ΙΙΙ, Παρίσι καί Στρασβούργο 1801.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ς'

Γενικά εργα:]. ΜοΓάαυηί &οο1ί, ΤΗβ ΟΓββΙε Κβνίναΐ, Λονδίνο 1972.Γΐοηβΐ Οιΐδΐ αηά δίάηβγ Οοίνίη, ΗίδΐΟΓγ ο ί ΐΗβ Ξοβίβΐγ ο ί Όιΐβΐΐαηΐί,

Λονδίνο 1898.ΤΗ. Κταιΐδ, Όίβ ΑρΗΓοάίΐβ νοη Κηίάοδ, 1957.ΝίοΗοΙαδ Ρβιίηγ αηά Γι·αηοί§ Ηαδίίβΐΐ, Ταδΐβ αηά ΐΗβ Αηΐίφιβ, Λονδίνο

1981.Μ&Γοαδ νΗίίίβη αηά ΡΥβάβηοΙί ΚοβρβΓ, Ατηβήοαη ΑτβΗίΐβοΐιΐΓβ /,

1607-1860, ΟαιηΗπά β Μαδδ. 1981.

Οί περιηγητές:ΚίοΗαΓά ΟιαηάΙβΓ, ΤΓανβΙδ ίη Αδία ΜίηοΓ, Όξφόρδη 1775* επίτομη

έκδοσή του εγινε άπό τήν ΕάίΐΗ Οαγ, Λονδίνο 1971, στήν οποία περιλαμβάνεται καί παρουσίαση τουΛ ιΠίαπι ΡαΓδ.

-----ΤΓανβΙδ ίη Οΐββββ, Όξφόρδη 1776.ΕεγΙ ο£ ΟιαιΊεπιοηΙ, ΤΗβ ΤΓανβΙδ ίη ΟΓββββ αηά ΤυΓ&βγ 1749 Ιγοπί Ηίδ

ο\νη ηηριιΗΙίδΗβάριίΓηαΙδ. Ότα ίη^δ Ηγ ΚίοΗατά Όαΐΐοη. Εάΐίβά Ηγ ^7. Β. δΐαηίοΓά αηά Ε. ]. Γίηοροηΐοδ, Λονδίνο 1984.

Εάηιιιηά ΟιίδΗιιΙΙ, «ΙίβΓ Αδίαβ Ροβίΐοιιπΐ)), στο Αηΐίςυίΐαΐβδ Αδίαΐίβαβ ΟΗήδΐίαηαηι αβΓαηι αηΐβββάβηΐβδ; βχ ρήπιαήίδ ιηοηιιηιβηΐίδ Οΐαββίδ άβδβήρΐαβ, Εαΐίηί νβΓδαβ, ηοΐίδςυβ βΐ οοιηπιβηΐαήίδ ίΙΙιΐδΐΓαΐαβ. Αβ- ββάίΐ ιηοηυηιβηΐυηΊ Εαΐίηυπι ΑηβγΓαηιπη, Λονδίνο 1728.

-----ΤΓανβΙδ ίη ΤυΓ βγ αηά Ηαβίί ίο Εη§1αηά, Ηγ ΐΗβ Ιαΐβ ΓβνβΓβηά αηάΙβαΓηβά Εάτηηηά ΟΗίδΗηΙΙ, Β.Β., οΗαρΙαίη ΐο ΐΗβ ίαβΐΟΓγ ο ί ΐΗβ \νοΓ- δΗίρίιιΙ Τιιτίβγ βοηιραηγ αί 5ηιγΓηα, Λονδίνο 1747.

ΚίοΗαΓά ϋαΐΐοη, Α Ξβήβδ οίΕη§τανίη§δ... Οτββββ,Λονδίνο 1751-53.-----Αηΐίςυίΐίβδ αηά νίβ\νδ ίη Οτββββ αηά Ε§γρΐ \νίΐΗ ΐΗβ ΜαηηβΓδ αηά

Οιΐδΐοτπδ ο ί ΐΗβ ΙηΗαΗίΐαηΐδ, ΐτοτη Ότανίίη^δ ιηαάβ οη ΐΗβ δροΐ, Α.Ό. 1749, Λονδίνο 1791.

δοοίβΐγ ο£ ϋϋβΙΙαηΐί, Ιοηίαη Αηΐίφιιίΐίβδ, Λονδίνο 1769.

Page 482: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

474 ΑΝΑΖΗ ΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

]. Β. ΡΐδοΙιβΓ νοη Ει-ΙαοΙι, ΕηίλνιΐΓίβίηβΓ ΗίδΙοήδβΗβη ΑΓοΗίΐβίΐηΓ, Βιέν­νη 1721* έπανέκδ. ΒογΙππιιηΙ 1978.

V . Ιη\νοο(1, ΤΗβ ΕΓββΗΐΗβίοη αί ΑίΗβηδ, Λονδίνο 1831.I. Ό. 1,0 Κογ, 01)56Γναΐίοηδ βατ Ιβδ βάΐίϊββδ άβδ αηβϊβηδ ρβηρίβδ, Παρίσι

1767.----- Εβδ Κηίηβδ άβδ ρΐιΐδ Ηβαηχ τηοηηπιβηΐδ άβ Ια ΟΓβββ... άη βόΐβ άβ

ΓΗίδΙοίΓβ βΐ... άβ ΓαΓοΗίΐββΐηΓβ, Παρίσι 1758, 21 770.ΙοΗη Μοηΐα^υ, ΕβγΙ ο£ 5αηά\νίοΗ, Α νογα§β ρβΓίοηηβά ί>γ ΐΗβ Εαίβ

Εαή ο ί 5αηά\νΐβΗ Γοηηά ίΐιβ ΜβάίΐβΓΓαηβαη ίη ΐΗβ ΥβαΓδ 1738 αηά 1739 , \νήΐΐβη Βγ Ιιίπΐδβ1ίΊ Λονδίνο 1799.

ΙοΗη ΡβΓΓγ, Υίβλν ο ί ΐΗβ Ι,βναηί: ραΓΐίοηΙαήγ ο ί Οοηδίαηΐίηορίβ, 5χηα, Ε§γρΙ αηά Οτββββ. Ιη \ν!ιίβΙι ΐΗβίιτ αηΐίςηίΐίβδ, §ονβΓηπιβηΙ, ροΐίΐίβδ, πιαχίπΐδ, τηαηηβΓδ, αηά οιΐδίοπίδ ΚλνίΐΗ πιαηγ ο ί ΐΠβΐΓ βΐΓβηηΐδίαηββδ> ατβ αΐίβηιρΐβά ίο ί)β άβδβηΒβά αηά Ιτβαίβά οη. Ιη ίοητ ραΓίδ, Λονδίνο1743.

8ιγ ΚιοΚεγ(1 ^ΟΓδΙβγ, Μηδβηπι \νοΓδ1βγαηηπι, Λονδίνο 1794. (Ό συγγραφέας συνοδευόταν από τον Ούίλλυ Ρέβλυ.)

Ιαιηβδ δΐιίΕΓί 3.ηά ΝίοΗοΙ&δ ΚβνβΙΐ, ΤΗβ Αηΐίςηίΐίβδ οίΑΐΗβηδ ιηβαδηΓβά αηά άβΐίηβαΐβά 1)γ Ιαπιβδ 5ίηαιΊ Ε.Κ.8. αηά Ε.8.Α., αηά ΝίοΗοΙαδ Κβνβίί, ραίηίβΓδ αηά αΓβΗίΐββΐδ, Λονδίνο 1762-1816.

Γιά τούς πρωταγωνιστές:Β. Ε. Οχ>1ί, ΤΗβ Το\νη1βγ ΜαΜβδ, Λονδίνο 1985.Β. Γοΐ1ΐ6Γ£ΐ11, 3ιγ ΤνίΗίαπι Ηαηιίΐΐοη, Εηνογ ΕχϊγάοτάίηαΓγΊ Λονδίνο

1969.Γ. I. Μβδδηι&η, ΒίβΗαΓά ΡαγΓΐβ Κ η ίφ ΐ: ΤΗβ Τ νήΐίφΐ ο ί νίΓΐηοδίΐγ, Χά­

γη καί Παρίσι 1974.ΗιιπιρΙίΓΘγ ΤΓ6νβ1γΕη, ΟοβΐΗβ αηά ΐΗβ Οτββΐίδ, (^πώπά^β 1942,

Η981· ΜΌ^νΐά Τν&ΐΐαη, ΑΐΗβηίαη 3ίηαΓΐ, Λονδίνο 1982.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ'

Ή γραφικότητα:Ή βασική πραγμάτευση του θέματος έξακολουθεΐ να είναι του Οιπδ-

ΙορΙιβΓ Ηυδδβγ, ΤΗβ ΡίβΐυΓβδφηβ, Λονδίνο 1927.

Page 483: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ 475

Βλ. έπίσης:Κοδβ Μ&οαιιίαγ, ΡΙβαδίΐΓβ ο ί Κυίηδ, Λονδίνο 1953.ΟιπδΐορΗβΓ ΤΚαοΙίβΓ, ΤΗβ \νί1άηβδδ ΡΙβαδβδ, Λονδίνο 1983.Ε. Τ. Τ βΜ), ΕηφίδΗ Κοτηαηήβ Ηβΐίβηΐδίη, ΜπηοΙιβδΙβΓ 1982.

Παυσανίας:Α. ϋίΠβΓ, «ΤΗβ Μαηιΐδοπρΐδ ο£ Ρ&ιΐδΕηίαδ», ΤΓαηβαοΐίοηδ ο ί ΐΗβ Απιβή-

βαη ΡΗίΙοδορΗίβαΙ Αδδοαίαΐίοη, 88 (1957), σσ. 169-189 .ΙοΗη ΕΙδηβΓ, «ΡΕυδαηίαδ: β 0γ66^ Ρίΐ^ππι ίη ΐΗβ Κοπιαη ^ογΜ», Ραδΐ

αηά Ρτβδβηΐ, 135 (1992), σ. 3 κ.έ.Ιππιβδ 0 . Γγ3.ζ6γ, Ραιΐδαηίαδ αηά ΟίΗβΓ ΟτββΙα Ξ&βΐβΗβδ, Λονδίνο 1900.Οιπδΐί&η ΗαΗίοΗΐ, Ραιΐδαηίαδ’ Οηίάβ ίο Οτββββ, ΒβΓ^βΙβγ Καλιφόρνιας

1985.Κ. Ε. λ^γοΙιβΓίΘγ, «Ρέίΐΐδαηίαδ ίη ΐΗβ Α§ογ& ο£ ΑίΗβηδ)), Οΐββΐί, Κοπιαη

αηά Βγζαηΐίηβ 8ΐυάίβδ, 2 (1959), σσ. 21-44.

Σουαζέλ-Γ κουφιέ:Μ. Ο. Ε. Α. 0οηιΐ6 άβ ΟιοίδβιιΙ-ΟοιιίΤίβι*, νογα§βρίΐΐΟΓβδ^ηβ άβία ΟΓβββ,

Παρίσι 1782, 1809, 1822.Β. ϋΕοίβΓ, Νοΐίββ δΐΐΓ Ια νΐβ βΐ Ιβδ οηνΓα^βδ άβ Μ. Ιβ Οοπιΐβ άβ ΟΗοίδβηΙ-

ΟοηίίΐβΓ ρατ Μ. ΌαβίβΓ, δββΓβΐαΐΓβ ρβΓρβΐηβ! άβ ΓΑοαάβπιίβ Κογαΐβ άβδ Ιηδβήρΐίοηδ βΐ ΒβΙΙβδ-ΕβΐΐΓβδ, Παρίσι 1819 .

Ε. ]. ]. ϋιιΗοίδ, Οαΐαίο^ηβ άΑηΐί^ηίΐβδ... ίοΓπιαηΐ Ια βοΐΐββΐίοη άβ... ΟΗοίδβιιΙ-ΟοιιίίίβΓ, Παρίσι 1818 .

Κλάρκ:Ε. ϋ . ΟαιΊ^ο, ΤΓανβΙδ ίη ναήοιίδ Οουηΐήβδ οίΕιίΓορβ, Αδία αηά Α ίή-

βα..., Ι-ΐν , Λονδίνο 18 10 -18 16 .^νΐΠίπηι ΟίΙβΓ, ΤΗβ Είίβ αηά Ββπιαίηδ ο ί ΐΗβ Κβν. Εά\ναΓά Όαηίβΐ

0.ατίβ ΕΕΌ, ΡΓθίβδδθΓ ο ί ΜίηβΓα1ο§γ ίη ΐΗβ ίΙηίνβΓδίΐγ ο ί Οαπι- Ηήά§β, Λονδίνο 1824.

Ντόντουελ:Εά\ναπΙ ΒοάλΥβΠ, Α ΟΙαδδίβαΙ αηά Τορο£ταρΗίβα1 Τοιλγ ϊΗγοιι§Η ΟΓββββ,

άηήη§ ΐΗβ γβαΓδ 18 0 1 , 1805 , αηά 1806..., Ι-ΙΙ, Λονδίνο 1819.------νΐβ\νδ ίη ΟΓββββ ίτοπι άτα\νίη£δ Ηγ Εά\ναΓάΌοά\νβΙΙ Εδςιι. Ε. 8. Α

Λονδίνο 1821. (Οί πίνακες άναπαράγονται στο Ε. ϋοοΗνβΙΙ, ΚΙαδ- δίδβΗβ δΐαΐΐβη υηά ΕαηάδβΗαίΐβη ίη ΟήββΗβηΙαηά, έκδ. II. 3ίηη, ϋο ιϊιη ιιη ίΐ 1982.)

Page 484: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

476 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Ε(1\ναΓ(1 ϋοάΛνβΙΙ, νίβτνβ αηά Όβδβήρίΐοηδ ο ί Ογοίορΐαη οτ Ρβ1αδ§ΐβ Γβ- τηαΐηδ, ίη Οτββοβ αηά Ιΐαίγ; λνΐίΗ οοηδΐηιοΐΐοηδ ο ί α ΙαΐβΓ ρβήοά; ίτοπι άΓανΐίη§8 Ηγ ΐΗβ Ιαΐβ Εά\ναΓά ϋοάτνβΐΐ, ΐηΐβηάβά αδ α δπρρίβ- τηβηί ίο Ιιΐδ ΟΙαδδίοαΙ αηά ΐορο§ταρΗΐβα1 ίοιίΓ ίη Ογ6606, άυήηβ ίΗβ γβαΓ5 18 0 1, 1805 , αηά 1806..., Λονδίνο 1834.

Τά έργα του Γκέλ:ΤΗβ Τορο§ΓαρΗγ ο ί Τγου αηά ίΐδ νΐοΐηΐΐγ, ΐΙΙιΐδίΓαίβά αηά βχρίαΐηβά Ηγ

άΓα\νΐη£8 αηά άβδβήρίΐοηδ..., Λονδίνο 1804.ΤΗβ ΙίΐηβΓαΓγ ο ί Οτββββ, \νΐίΗ α ΟοπΊτηβηίαΓγ οη Ραπδαηΐαδ αηά 5ίΓαΗο

αηά αη αββομηΐ ο ί ΐΗβ πιοηυπιβηίδ ο ί α η ίίςιιΐΐγ αί ρΓβδβηί βχΐδίΐη§ ίη ίΗαί βοηηίΓγ, βοτηρΐίβά ίη ΐΗβ γβατδ 1801-2-5-6. ΑΓ§ο1ΐδ, Λονδί­νο 1810 .

ΙίΐηβΓαΓγ ο ί ΐΗβ ΜοΓβα: Ηβΐη§ α άβδβήρΐίοη ο ί ΐΗβ Γουΐβδ ο ί ίΗαΐ ρβηΐη- δηία..., Λονδίνο 1817 .

ΝαΓΓαΐίνβ ο ί α ΙοιίΓηβγ ΐη ΐΗβ ΜοΓβα..., Λονδίνο 1823.ΤΗβ ΙίΐηβΓαΓγ ο ί ΟΓββββ, οοηίαΐηΐη§ οηβ ΗηηάΓβά Γοηΐβδ ΐη Αϋΐβα,

Βοβοΐΐα, ίοβήδ αηά ΤΗβδδαΙγ..., Λονδίνο 1827.δοοίθΐγ ο£ ϋίΐθ ΐΐαη ΐί, ΙΙηβάΐίβά Αηίΐ^ηΐίΐβδ ο ί ΑΐΗβηδ, Λονδίνο 1817 .------Αηίΐςυΐίΐβδ οίΙοηΐα , ΙΎ, Λονδίνο 18 2 1 -19 15 .Γ ιά τά σχέδια καί τά σημειωματάριά του, βλ. έπίσης Γ. V . Ηαδίυοίί,

«Τορο^ΓαρΚίοαΙ ϋι·α\νίη§δ ίη ΐΗβ ΒπΐίδΗ Μιΐδβιιιη Ι11αδΐΓαΐίη§ Οαδδί- οαΐ δίΐβδ αηά Κβπιαίηδ ίη ΟΓββοβ αηά ΤυΛβγ», Αηηηαΐ ο ί ΐΗβ Βήΐ- ΐδΗ 5βΗοο1 αΐ ΑΐΗβηδ, 18 (19 1 1-12 ), σσ. 272-273. ^

Α. Μ. ^οοάλναΓά αηά Κ. Ρ. Αιΐδΐίη, «Βοπιβ ΝοΙβ-ΒοοΙίδ ο ί 8 ιγ ^ίΠΐαιη ΟβΠ», Αηηηαΐ ο ί ΐΗβ ΒήίΐδΗ ΒβΗοοΙ αΐ ΑΐΗβηδ, 27 (1925-26), σ. 67 κ.έ.* 28 (1926-27), σσ. 107-127 .

Τά εργα του Λήκ:ΚβδβαΓβΗβδ ΐη ΟΓββββ. ΚβιηαΓΐίδ οη ΐΗβ ίαη§ιια§βδ δροΐίβη ΐη Οί&βββ αί

ίΗβ ΡΓβδβηί Τΐτηβ, Λονδίνο 1814 .ΙοιίΓηαΙ ο ί α Τοιιγ ΐη Αδΐα ΜΐηοΓ, \νΐΐΗ ΟοτηραΓαίΐνβ ΚβιηαΓ^δ οη ΐΗβ

Αηβΐβηί αηά ΜοάβΓη Οβο§ΓαρΗγ ο ί ίΗαΐ ΟουηΐΓγ, αββοπιραηΐβά Ηγ α Μαρ, Λονδίνο 1824.

Αη ΗΐδίοήβαΙ ΟηίΙΐηβ ο ί ίΗβ ΟΓββΙί Κβνοΐυίΐοη \νΐίΗ α ίβ\ν ΓβπιαΓίδ οη ίΗβ ρΓβδβηί δίαΐβ οίαίίαΐΓδ ΐη ίΗαΐ βοηηίΓγ..., Λονδίνο 1825.

Page 485: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 477

Ττανθίβ ίη ΐΗβ ΜοΓβα, \νίΐΗ α Μαρ αηά Ρΐαηδ, Λονδίνο 1830.ΤΓανβΙβ ίη ΝογΙΗογπ Οτββοβ, Λονδίνο 1835.ΤΗ6 Τορο§ΓαρΗγ ο ί ΑΐΗβηδ, \νίΐΗ δοηιβ ΓβηιαΓ δ οη ίΐδ αηΐίςυίΐίβδ...,

Λονδίνο 1821* β' εκδ. Λονδίνο 1841 (ό β' τόμος είναι δεύτερη δημοσίευση, αλλά πρώτη έκδοση τού «Ήιθ Οβιηί οί Αΐΐίοα», πού πρωτοδημοσιεύτηκε στο ΤΓαηβαοΐίοηδ ο ί ΐΗβ Κογαΐ 8οοίβΐγ ο ίίίΐβ - ΓαίιΐΓβ ο ί ΐΗβ ϋηίΐβά Κΐη^άοπι, I, μέρος Β', Λονδίνο 1829).

Ροΐοροηηβδίαοα: α Βηρρίοτηβηΐ ΐο ΤΓανβΙδ ίη ΐΗβ ΜοΓβα, Λονδίνο 1846.Ναπιίδπιαΐα ΗβΠβηίοα: α οαΐα1ο§ηβ ο ί Οτοοίϊ οοίηδ, οοΐΐβοΐβά Ηγ \νί11ίαπι

ΜαΓΐίη Εβα&β..., Λονδίνο 1856.Α Ξυρρίβηιβηΐ ΐο Νυπιίδπιαΐα ΗβΠβηίοα..., Λονδίνο 1859.Δημοσίευσε έπίσης πλήθος άρθρα καί φυλλάδια (μερικά άπό τά τε­

λευταία με διάφορα ψευδώνυμα).’Άλλοι περιηγητές:Όγ ΒγΐΌη, νογα§βδ αηά ΤΓανβΙδ οίΗβΓ Μα]βδΐγ, ΟαΓοΙίηβ, ζ)υββη ο ί Οτβαΐ

Βήΐαίη..., Λονδίνο 1821.ΕΗζηΒθΙΙι ΟΓ&νβη, Α ίοιίΓηβγ ϊΗγοιι§Η ΐΗβ Οπηιβα ΐο Οοηδΐαηΐίηορίβ,

Λονδίνο 1789.---- - ΜβπιοίΓδ ο ί ΐΗβ ΜαΓ§τανίηβ ο ί ΑηδραοΗ, Λονδίνο 1826.ΙοΗη Οεγπ ΗοΗΗοιίδβ, Α ίοιίΓηβγ ϊΗγοιι§Η ΑΙΗαηία αηά ΟΐΗβΓ ΡΓονίηοβδ

ο ί ΤυΓ&βχ ίη Ειιτορβ αηά Αδία ΐο Οοηδΐαηΐίηορίβ άηήη§ ΐΗβ ΥβαΓδ 1809 αηά 1810 , I II, Λονδίνο 1813.

ΙοΗη Οηπι ΗοΗΗοηδβ, Βηγοπ Βγοιι^Ηιοπ, Α ΙοιΐΓηβγ ϊΗγοιι§Η ΑΙΗαηία αηά ΟΐΗβΓ ΡΓονίηοβδ ο ί ΤηΛβγ ίη 1809 αηά 1810 , Λονδίνο 1855.

ΙΥ&ηςοίδ ΡοιίφΐΘνίΙΙβ, νογα§β βη ΜοΓββ, α Οοηδΐαηΐίηορίβ, βη ΑΙΗαηίβ βΐ άαηδ ρΙιΐδίβιΐΓδ αιιΐΓβδ ραΓΐίβδ άβ ΓΕπιρίΓβ οΐΐοτηαη, ρβηάαηΐ Ιβδ αηηββδ 1798, 1799, 1800 βΐ 1801..., Ι-ΙΙ, Παρίσι 1805.

----- Ϋογα§β άαηδ Ια Ογοοο οοηιρΓβηαηΐ Ια άβδβήρΐίοη αηοίβηηβ βΐ τηο-άβΓ ηβ..., I V, Παρίσι 1820.

----- Ϋογα§β άβ Ια Ογοοο. Όβιιχίβτηβ βάίΐίοη, Γβνυβ, οοΓΓψββ βΐ αυβτηβη-ΐββ, Ι-νΐ, Παρίσι 1826-27.

Page 486: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

478 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η'

Φωβέλ:Εοιαίδ ΡΓαηςοΐδ δβΗαδίίβη Γαιινβΐ, Εβΐΐτβδ ά ΑΐΗβηβδ, 1806-1811 (Χει­

ρόγραφα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, Αθήνα).Ρ. Ε. ί,β ταικί, αΒίο§Γ2ΐρ1ιί6 άβ Εοιιίδ ΓΓαπςοίδ δβΗαδίίβπ Γαανβΐ, απΐί-

φα&ΐΓβ βΐ οοηδίιΐ (1753-1838)», Κβνυβ ΑΓβΗβοΙοβίηυβ, I (1897), σσ. 41-66, 185-201, 385-404* II (1898), σσ. 94-103, 185-223.

€. Ο. Ι,ο νβ, ((ΓαυνβΓδ Γπ-δΐ Τπρ ιΗιόιι Η ΟΓββοβ», Ηβδρβήα, 5 (1936), σσ. 206-224.

Ελγίνεια Μάρμαρα:Γ ιά τό θέμα αύτό υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία. Μπορεΐ νά προσα­

νατολιστεί κανείς μέσω του έργου του ^ίΐΐίαπι 8ί Οαίι*, ΤοΓά ΕΙβίη αηά ΐΗβ ΜαΜβδ, Όξφόρδη 1967, 1984. "Αλλα εργα πού μου φά­νηκαν χρήσιμα είναι τά άκόλουθα:

Οαηονα, Α Εβΐΐβτ £γοιώ ΐΗβ ΟΗβναΙίβΓ Αηΐοηίο Οαηονα αηά Τ\νο Μβηι- οΐΓ8... οη ίΗβ ΞβηΙρΙιΐΓβδ ίη ίΗβ Οοΐΐββΐίοη ο ί ΐΗβ Εατί ο ί Ε1§ίη, Ηγ ΐΗβ ΟΗβναΙίβΓ Ε. (λ νίββοηΐί, Λονδίνο 1816.

I. Γεννάδιος, Ό λόρδος ’Έλγιν καί οί προ αότοϋ άνά την Ελλάδα καί τάς 9Αθήνας ιδίως άρχαιολογήσαντες επιδρομείς 1440-1837, Άθή- ναι 1930.

Τνίΐΐΐαπι Κ. Ηαπιίΐΐοη, ΜβπιοΓαηάιιιη οη ΐΗβ 5 ιιΗ]ββΐ ο ί ΐΗβ Εαή ο ί Ε1- §ίη 5 ΡιίΓδίιίΐΒ ίη ΟΓββββ, Λονδίνο 21815.

ΟιπδΙορΗβΓ Ηίΐοΐιβηδ, ΤΗβ Ε1§ίη ΜαΜβδ: 5Ηοη1ά ίΗβγ Ηβ τβΐητηβά ΐο ΟτββββΫ, Λονδίνο 1987.

ΙβοοΗ ΚοίΗβηΒβΓβ, ΰβδββηδίΐδ αά ΐβΓΓαηι. ΤΗβ Αβηυίδίΐίοη αηά Κβββρ- ΐίοη ο ί ΐΗβ Ε1§ίη ΜαΜβδ, Νέα 'Υόρκη 1977.

ΤΗβοάοΓΟδ ντβΐΐοδ, Α 5Ηαάο\ν ο ί Μαβηίΐηάβ. ΤΗβ Αβηιιίδίΐίοη ο ί ΐΗβ ΕΙβίη ΜαΜβδ, Νέα Ύόρκη 1974.

Κόκκερελ: Φ0. Κ. ΟοοΙ βΓβΙΙ, ΤΓανβΙδ ίη 5ουΐΗβΓη ΕιίΓορβ αηά ΐΗβ Εβναηΐ, 1810-

1817, ΤΗβ ίοιίΓηαΙ ο ί Ο. Κ. ΟοβίβΓβΠ βάίΐβά Ηγ Ηίδ δοη, δαιηιιβΐ Ρβργδ Οοβ&βΓβΙΙ, Λονδίνο 1903.

■ · - ΤΗβ Τβπιρίβδ οίΙηρίΐβΓ ΡαηΗβΠβηίιΐδ αΐ Αββίηα αηά ο ί ΑροΙΙο Ερί- βηήιΐδ αΐ Βαδδαβ..., Λονδίνο 1860.

Όανΐθ ΤΗβ Ζίίβ αηά ΐΡ'ατΙ ο ί Ο. Β. Οοβ&βΓβΙΙ, Λονδίνο 1974.

Page 487: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 479

Χάλλερ:ΟιγΙ ΗεΙΙθγ νοη ΗαΙΙβΓδΐβίη, ΒβπΊβΓίαιηββη ϋΒβΓ άαδ ΙυρίΐβΓ Ραηΐιοΐΐβ-

ηίυδ Τβιηρβΐ ζυ Αββίηα, υηά ϋΒβΓ άίβ άαήηηβη ββίυηάβηβη ΒίΙά- ΗαυβΓβίβη, 1811.

Ηαηδ ΗαΙΙβΓ νοη ΗαΙΙβΓδΙβίη, ... υηά άίβ Εγ06 βΒατ βίη ΕαβΗβΙη. ΌβΓ 6Γ8ίβ άβηΐδβΐιβ ΑτοΜο1ο£6 ίη Οήββΐιβηίαηά, Οαή ΗαΙΙβΓ νοη ΗαΙΙβΓ- δΐβίη 1774-1817 , Μόναχο 1983.

ΚεγΙ ΗπΙΙβΓ (έπ. εκδ.), ΗαΙΙβΓ νοη ΗαΙΙβΓδΐβίη ίη ΟήββΗβηΙαηά, Κατά­λογος έκθέσεως, Βερολίνο 1986.

ΟβθΓ§βδ Κοιιχ, ΚβγΙ ΗαΙΙβΓ νοη ΗαΙΙβΓδΐβίη. Εβ Τβπιρίβ άβ Βαββαβ, Στρασβούργο 1976.

Στάκελμπεργκ:ΟογΗ γοΙι Κθί1βη\να1(1ΐ, Οΐΐο Μα§ηυδ νοη 8ΐαβ1ίβ11)βΓ§: ΌβΓ ΕηΐάββΙίβΓ

άβΓ £ηββ1ιίδα1ιβη ΕαηάδβΗαίΐ 1786-1837’ Μόναχο-Βερολίνο χ.χ. αλλά μετά τό 1945.

Οΐΐο Μα ηιΐδ νοη δΐαοΙίβΙββΓ , ΌβΓ Αροΐΐοΐβτηρβΐ ζυ Βαδδαβ ίη ΑΓβαάίβη υηά άίβ άαδβΙΒδί αυδ§β§ταΒβηβη ΒίΙάτνβΓ&β. ΌαΓ§βδΐβ11ί υηά βήαυίβΓΐ άυΓβϊι Ο. Μ. Βάγοπ νοη ΒΐαβΙίβΙΒβΓβ, Ρώμη 1826.

----- €θδΐυηΐ6δ βΐ υδα§βδ άβδ ρβυρίβδ άβ Ια ΟΓβββ πιοάβΓηβ, @τανβδά’αρΓβδ Ιβδ άβδδίηδ βχββιιΐβδ δυΓ Ιβδ Ιίβυχ βη 1811 ραΓ Ιβ ΒαΓοη 0. Μ. άβ 8ίαβ β1ΒβΓ§, Ρώμη 1825.

---- ΤΓαβΗίβη υηά ΟβΒταιιαΗβ άβΓ Νβυ§τίββ1ιβη νοη Ο. Μ. ΒαΓοη νοηΒίαβΙϊβΙύβΓβ, Βερολίνο 1831.

----- Εα ΟΓβββ. νυβδ ρίΐΐοΓβδίγυβδ βΐ Ιοροβταρίιίςυβδ, άβδδίηββδ ραΓ0. Μ. ΒαΓοη άβ 8ΐαβί:β11)βΓ£, Παρίσι 1834.

-----Όίβ ΟταβΒβΓ άβΓ ΗβΠβηβη νοη Ο. Μ. ΒαΓοη νοη 8ίαο βΙΒβΓ§1 Βε­ρολίνο 1837.

Βάγκνερ:^ίηίπά νοη Ρδΐηίΐζ, Ευά\νί§ I. νοη ΒαγβΓη υηά Ιοίιαηη ΜαΓΐίη νοη

\να@ηβΓ, Μόναχο 1929.Ιοίιαηη Μ&Γίίη νοη \ν&§ηβΓ, Ββήβΐιΐ ϋΒβΓ άίβ ΑβίηβΐίδβΗβη ΒίΙάλνβΓ β

ίηι Ββδίΐζ δβίηβΓ Κόηί§1. ΗοΗβίΐ άβδ ΚΓοηρήηζβη νοη ΒαγβΓη. Μίΐ βίηβτη νοΓ\νοΓΐ... ΑηιηβΓ^υη^βη νοη Εγ. IV. /. 8β1ιβ11ίη§, Στουτγάρ- δη-Τυβίγγη 1817.

-----((Εβίδβ ηαοΗ ΟπβοΗβηΙαηεΙ)), βά. ΚβίηΗακΙ ΗθγΗϊ , ίϋΓζΙουΓ βΓ

Page 488: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

480 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

5ΐηάίβη ζη ΑΙΐβΓΐητηδνήδδβηδβΗαίΐ (Γβδί εώβ Η. Βιιΐΐβ), Στουτγάρδη 1938, σ .1 κ.έ.

Οί υπόλοιποι τής ομάδας των άνασκαφών τής Αίγινας καί των Βασσών:

Ρ. Ο. Βι·0ηδ1β(1, Ύογα βδ άαηδ Ια Ογοοο αοοοτηρα§ηβδ άβ τββΗβτβΗβδ αΓ- βΐιβοΐοβίφίβδ, βΐ δπίνίδ ά ’υη αρβτςη 8ιιγ ίου ιβδ Ιβδ βηΐΓβρήδβδ δβίβη- ΐϊίίψιβδ ςη ί οηΐ βη Ηβη βη Οτβββ άβρηίδ Ραηδαηίαδ]ηδςυ ’α ηοδ]οηΓδ; οηνι·α£β βη Ηηίΐ ΙίνΓαίδοηδ, ΟΓηβ ά ’υη §ταηά ηοτηΠΓβ άβ τηοηηιηβηΐδ ίηόάίΐδ, Γβββππηβηΐ άββοηνβΓΐδ, αίηδί ςηβ άβ βαΓΐβδ βΐ άβ νί§ηβΐΐβδ,Παρίσι 1826-1830.

----- Κβίδβη ηηά ΙΙη ΐβΓδ η ο Η υη§βη ίη ΟήββΗβηΙαηά, ηβΗδΐ ΌαΓδΐβ11ηη§ηηά ΕΜαπιηβ νίβΙβΓ ηβη-βηΐάββΐίΐβη ΌβηΙαηαΙβΓ §τίβοΗίβδβΗβη 5ίγ1δ..., Παρίσι 1826-1830.

ΡβΐβΓ ΟοβδδΙβΓ, «ΙαβοΗ ϋηβΐίΐι, βίη ϋΓΐίβιηΗβΓ ίδοΗβΓ ΙΐαΙΐβηίαΗΓβι*, ΡΗίΙΗβΠβηβ, ΚιιηδίδαηιιηΙβΓ ιιηά Μαΐβη), ΜηηβΗηβΓ ΙαΗΓΗηβΗ άβΓ ΗϊΙάβηάβη Κηηδίβ, 12 (1937-38), σ. 137 κ.έ.

ΚίοΗαπΙ Οι-ορίιΐδ, Οβηβα1ο§ίβ άβΓ Εατηίΐίβ Οτορίηδ, ΟογΙιΙζ 1919.Εβο νοη Κίβηζβ, ΙΪΗβΓ άαδ Ηίη\νβ£ίύΙΐΓβη ρΙαδΐίδβΗβΓ Κυηδίν/βΓ^β αηδ

άβηι ]βΐζί§βη ΟπββΗβηΙαηά ηηά άίβ ηβηβδΐβη ίΐηΐβτηβΗπι ηη^βη άΐβ- δβΓ Αγϊ, Μόναχο 1821.

1,60 νοη Κίβηζβ βΐ Ι,ουϊδ 5ο1ιοι·η, Όβδβήρΐίοη άβ Ια ΟΙγρίοΐΗβψιβ άβ δα Μα]βδΐβ Εοηΐδ I, Κοΐ άβ ΒανίβΓβ. ϋβΐαίΐδ ά ’ΑΓοΗίΐββίηΓβ ραΓ Ε. άβ Κίβηζβ, ίηάίβαΐίοη άβδ 8βη1ρΐηΓβδ βΐ ΡβίηΐηΓβδ ραΓ Εοηίδ 5βΗθΓη, Μόναχο χ.χ. ?

Ή Αφροδίτη τής Μήλου:I. Αΐβαπί, Εα νόηιΐδ άβ Μίΐο. ΒββΗβΓβΗβδ δηΓ ΓΗίδΐοίΓβ άβ Ια άββοη-

νβΓΐβ, Παρίσι 1874.I. Ρ. Αίαιιχ, Τα Ϋβηηδ άβ Μίΐο βΐ ΟΙίνίβΓ νοηΐίβΓ, Παρίσι 1939.Οοπιΐβ άβ ΟαΓ&β, 5 πγ Ια δΐαίηβ αηήηυβ άβ νέηηδ νΐοίπχ, άβφηνβΓίβ

άαηδ 1’ΐΐβ άβ Μϋο βη 1820, ίΓαηδροΓίββ α Ραήδ ραΓ Μ. Ιβ ΜαΓςηίδ άβ ΚίνίβΓβ... βΐ 5 ιιγ Ια 5 ίαΐηβ οοηηηβ δοηδ Ιβ ηοτη άβ 1’θΓαίβηΓ, άη Οβηηαηίβηδ, βΐ ά ’ηη ΡβΓδοηηα§β Βοπιαίη βη ΜβΓβηΓβ, Παρίσι 1821.

Οβοΐΐ Οοιιΐά, ΤΓορ1ιγ ο ί Οοηςηβδί. ΤΗβ Μηδββ Ναροΐβοη αηά ίΗβ &βα- ΐίοη ο ί ΐΗβ ΤοηνΓβ, Λονδίνο 1965.

Page 489: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 481

Ε. ΜίοΚοη, «Ια νβηιΐδ άβ Μϋο: βοη αιτίνβθ βί δοη Θχροδίΐίοη αυ ΕοιινΓβ», Κβνυβ άβδ Εΐυάβδ ΟΓββηηβδ 13 (1900), σσ. 302-370.

----- Εβ Ματςυίδ άβ ΚίνίβΓβ βΐ Ια Όοηαΐίοη άβ Ια νόηιΐδ άβ Μίΐο, Παρί­σι 1906.

( ιι&ΙχβιηβΓΘ (1θ ( ιιίηογ, ΕβίΐΓβδ δΐιτ Γβηΐβνβπιβηΐ άβδ οηνΓα βδ άβ Γατί αηΐίψιβ α ΑίΗβηβδ βί α Κοιηβ, Ρώμη 1818.

-----ΕβίΐΓβδ δΠΓ 1β ρΓθ]βί ά ’βηΙβνβΓ Ιβδ τηοηηιηβηΐδ άβ Γΐΐαΐίβ, Παρίσι1796.

Κ. δοΚηβΐάβΓ, ΕΈδΐΗβΐίςυβ σΐαδδϊςυβ βΗβζ ζ)υαΐΓβπιβΓβ άβ ζϊιιίηβγ,(1805-1823), Παρίσι 1910.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ'

Τό Βρετανικό Μουσείο:Εά\ναΓ(1 Εά\ναΓ(1δ, Είνβδ ο ί ΐΗβ Εοιιηάβτδ’ο ί ΐΗβ ΒήΐίδΗ Μιΐδβυιη, Λον­

δίνο 1870.Φέλλοους:Α ίοιίΓηαΙ \νήΐΐβη άιιήη§ αη ΕχβιίΓδίοη ίη Αδία ΜίηοΓ... 1838, Λονδίνο

1839.Αη Αββοιιηΐ ο ί ΰίδβονβήβδ ίη Εγβία, Ηβίη§ α ριίΓηαΙ Ιίβρΐ άηήη§ α

δββοηά βχβιίΓδίοη ίη Αδία Μίηοτ... 1840, Λονδίνο 1841.ΤΗβ ΧαηΐΗίαη ΜαΜβδ; ΐΗβπ αβςηίδίΐίοη αηά ΐΐαηδπιίδδίοη ΐο Εη ΐαηά,

Λονδίνο 1843.Ττανβίδ αηά ΚβδβατβΗβδ ίη Αδία ΜίηοΓ, ηιοτβ ρατΐίβιιΙαΓίγ ίη ΐΗβ ρΓον-

ίηββ ο ί Εγβία, Λονδίνο 1852 (περιέχει τα ανωτέρω έργα, μαζί με πρόσθετο υλικό).

Γιά τά εύρήματα στην Ξάνθο, βλ. έπίσης:νίΠΐαπι Α. Ρ. ΟιίΜδ, ΤΗβ Οΐγ-Κβίίβίδ ο ί Εγβία, ΡπηοβΙοη 1978.Ρ. ΌβιτίΗΓ ηβ, ΕουίΠβδ άβ ΧαηΐΗοδ I, 1958.Σαϊνμπορν:(I δοΗοβη οΓπ, Είίβ ο ί Ε Α. ΒβΗοβηΗοΓη, Λονδίνο 1868.

Γ ιά τούς άλλους έπισκέπτες του Φέλλοους:ΤΗοιη&δ Α. Β. Βρι-αΐΐ αη(1 Εά\ναι·(1 Γοι βδ, Ττανβίδ ίη Εγβία, Μίίγαδ, αηά

ΐΗβ ΟΗγΓαΐίδ, ίη βοτηραηγ \νίΐΗ ΐΗβ ϊαΐβ Κβν. Ε. Τ. ΌαηίβΙΙ.,., Λονδί­νο 1847.

Page 490: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

482 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Τ. Α. Β. δρΓ&ΐΐ,· ΤΓανβΙδ αηά ΒβδβαΓοΗβδ ίη Λονδίνο 1865.

Νιοΰτον:Οι&ιΊβδ Τ. Νβ\νΐοη, Λ ΗίδΐΟΓγ ο ί ΐΗβ Όίδβονβήβδ αί ΗαΙίοαΓηαδδυδ,

Οηίάιΐδ αηά ΒΓαηβΗίάαβ. ΑδδίδΙβά Βγ Κ. Ρ. Ρχύΐαη, Ι-ΙΙ, Λονδίνο1862.

-----ΤΓανβΙδ αηά Όίδβονβι'ίβδ ίη ΐΗβ Σβναηί, Ι-ΙΙ, Λονδίνο 1865.

Για τον Στράτφορντ Κάννινγκ, ή πιο πρόσφατη βιογραφία (με βι­βλιογραφία) είναι του ί . 0. Βγπιβ, ΤΗβ Οτβαί ΑπιΒαδδαάοΓ, ΟΗίο δίαΐΘ υηΐνβΓδΐΐγ Ργ688 1964.

Έφεσος:Ε(1\νεΐΓ(1 Γε11 6Π6γ, ΕρΗβδίΐδ αηά ΐΗβ Τβηιρίβ ο ί Πίαηα, Λονδίνο 1862.Ό. 0. Ηο γιΗ, Ατίβπηδίυπι. Εχβαναΐίοηδ αί ΕρΒβδίΐδ, Λονδίνο 1908.I. Τ. Τ οοά, Όίδβονβήβδ αί ΕρΗβδηδ ίηβ1υάίη§ ΐΗβ 5ίΐβ αηά Ββηιαίηδ ο ί

ίΗβ ΟΐβαΙ Τβηιρίβ οίΌίαηα, Λονδίνο 1877.

Χρήσιμα σύγχρονα εργα:ΑπΙοπ Β&ΓΠΠ16Γ, Όίβ ΑτοΗίΐβΙίΙιΐΓ άβδ ]υη§βΓβη ΑΓίβιηίδίοη νοη ΕρΗβ-

508, λνίβδΐ3ΕΙ(1βη 1972.-----Όαδ Ηβίΐίξΐηπι άβτ ΑΓΐβηιίδ νοη ΕρΗβδηδ, Ογεζ 1984.Οίνβ Γοδδ, ΕρΗβδηδ αίΐβΓ Αηΐί(]υίΐγ, Οαιτώπίΐ β 1979.Γ. ΜΐΙίπβΓ, ΕρΗβδηδ, Βιέννη 1958.

ΟΗβΓίβίίηΘΓ κ.ά., Εηηάβ αηδ ΕρΗβδηδ ηηά 5απιοΐΗΓαί:β, ΚιιηδΐΗίδΙοπδοΙιβδ Μιΐδβιιιη, Βιέννη 1978.

0ογ ΚοββΓδ, ΤΗβ 5αβΓβά Ιάβηίίΐγ ο ί ΕρΗβδΟδ, Λονδίνο 1991.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ -

* Ιστορικό περίγραμμα: φΕβοη&κΐ ΒολνβΓ αηά Οοκίοπ ΒοΙίΐΚο, ΟίΗο I, Κίη§ ο ί Οΐββββ. Α Βίο§ρα-

ρΗγ, Λονδίνο 1939.Ε. Μ. ΟιιιγοΗ, ΟΗαρίβΓδ ίη αη ΑάνβηίηΓοηδ Είίβ: 5.ιγ ΚίβΗαΐά ΟΒηΓβΗ

ίη Ιΐαίγ αηά Οΐββββ, Εδιμβούργο καί Λονδίνο 1895.Ιοη V. Κοίπδ, ΙηΙβΓηαΐίοηαΙ αηά Όοηιβδΐίβ Ροΐίΐίβδ ίη Οτββββ άηήη§ ίΗβ

Οήηιβαη \ΥαΓ, ΒοιιΜθγ 1980.

Page 491: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ 483

\νοΐί δβΐίΐΐ, ΒαγβΓη ίη ΟήββΗβηΙαηά. Όίβ ΟβΒυτί άβδ §ήβοΙιΐδβΙιβη Να- ΐίοηαΐδΐααΐδ υηά άίβ Κβ§ίβΓυη§ Κδηψ Οίίοδ, Μόναχο 1981.

δραβηΐβ, ΌβΓ ΡΗίΙΙιβΐίβηίδπιυδ ίη ΒαγβΓη 1821-1832 , Μόναχο 1990.

Ε(]οιι&γ(1 Α. ΤΗουνβηβΙ, Εα ΟΓβββ άυ Κοί ΟΐΗοη. ϋοΓΓβδροηάαηοβ άβ Μ. ΤΗουνβηβΙ ανββ δα ίαηιίΐΐβ βΐ δβδ αιηίδ, ΓββυβίΠίβ βΐ ρυΗΙίββ ανββ ηοΐβδ βΐ ίηάβχ Ιήο^ταρίπςυβ ραΓ Ε. ΤΗουνβηβΙ, Παρίσι 1890.

Οί Γερμανοί αρχαιολόγοι:Γ. Ο. ^βΙοΙίβΓ, Τα§βΗυβΗ βίηβΓ §ήββΗίδβΗβη Κβίδβ (1842), Βερολίνο

1865.

Βλ. επίσης:Κ. Κθίαιΐβ, Όαδ ΕβΗβη Ρ. Ο. ΪΥβΙα&βΓδ, 1880.

Γυά\νΐ§ Κοδδ, Κβίδβη άβδ Κοηί§δ Οΐΐο υηά άβΓ Κόηί§ίη Αηιαίία ίη Οηβ- βΗβηΙαηά, Χάλλη 1848. Ή δεύτερη έκδοση, του 18 51 , φέρει τον τίτλο \ΥαηάβΓυη§βη ίη ΟήββΗβηΙαηά ίπι Οβ£ο1§β άβδ Κόηψδ Οΐΐο υηά άβΓ Κδηίφη Αηιαίία.

------Κβίδβη ηαβΗ Κοδ, ΗαΙί&αΓηαδδΟδ, ΚΗοάοδ υηά άβΓ Ιηδβΐ ΟγρβΓη,Χάλλη 1852.

------ΚΙβίηαβΐβη υηά ΌβυΐδοΗΙαηά, Χάλλη 1850.------Εήηηβηιη^βη υηάΜίΐΐβί1υη§βη αυδ ΟήββΗβηΙαηά, Βερολίνο 1863.

Για τον Κοδδ, βλ. έπίσης Ο. ΙεΗπ, Βίο§ΓαρΗίδβΗβ Αυίδαΐζβ, Λ ιψ ία1866, σσ. 133-164 . Τό άρθρο αύτό παρουσιάζεται καί ώς εισα­γωγή στο εργο του Κοδδ, ΕήηηβΓυηββη υηά Μίΐΐβί1υη§βη.

ΟιγΙ Οΐίϊίβά ΜαΙΙβΓ, Είη ΕβΗβηδΗίΙά ίη Βήβίβη αη δβίηβ ΕΙΐβΓη τηίΐ άβτη Τα§βΒυβΗ δβίηβΓ ίΐα1ίβηίδβΗ-§ήββΗίδβΗβη Κβίδβ, βά. Οΐΐο υηά Είδβ ΚβΓη, Βερολίνο 1908.

Οί σχέσεις με τή Βαυαρία καί ό Κλέντσε:Ε§οη ΟαδΒΓ (ϋοηΐβ Οογϊι, Ευά\νί§ I. νοη ΒαγβΓη, Μόναχο 1937, 1979. Οδ\να1ά ΗβάβΓβΓ, Εβο νοη Κίβηζβ, Μόναχο 1964.ΝοιΉβΓΐ ΙΐβΗ υηά ΓΙοππη Ηυ£ηα§1, Εβο νοη Κίβηζβ: ΟβηιαΙάβ υηά

ΖβίβΗηυη§βη, Μόναχο 1979.ΟΙγρΐοΐΗβΙί ΜίίηοΗβη, Κατάλογος έκθέσεως, Μόναχο 1980.Είη ΟπββΗίδοΒβΓ ΤΓαυπι: Εβο νοη Κίβηζβ, Κατάλογος έκθέσεως, Μό­

ναχο 1985.

Page 492: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

484 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Οανΐά ο,ηά Τϋπιαη ΜβΙΚη ΗοίΤ, Οβηηαη ΑΓοΗίΐββΐυΓβ αηά ΐΗβΟαβδίβαί ΙάβαΙ 1740-1840, Λονδίνο 1987.

Οί σχέσεις με τούς Γ άλλους:0. ΚαάβΙ, ΙΉΐδΐοίΓβ βΐ Γοβυντβ άβ ΓΕβοΙβ Εΐαηςαΐδβ α ΑΐΗβηβδ, Παρίσι

1901.Μ. 0. Ηβΐίπιαηη αηά Ρ. Γι-Εΐδδβ, Ραήδ-Κοπιβ-ΑΐΗβηδ. Ταξίδια Γάλλων

άρχιτεκτόνων στην Ελλάδα τον 19ο καί τον 20ό αιώνα, Κατάλο­γος έκθέσεως, ΗοιίδΙοη, Τέξας 1984.

Εώτιοηά ΑΗοιιΙ, Εα ΟΓβββ βοηΐβτηροΓαίηβ, Παρίσι 1855.Ε. Ββιιΐβ, ΕΆοτόροΙβ άΑΐΗβηβδ, Ι-ΙΙ, Παρίσι 1853-54.-----Εΐηάβδ δΐΐΓ Ιβ Ρβίοροηηβδβ, Παρίσι 1855.1. Β. Ο. Μ. ΒοΓγ άβ δΕίηΙ-νίηοβηΙ, Ββίαΐίοη ά’υη νογα§β άβ Ια βοπιπιΐδ-

δίοη δαβηΐΐίί^υβ άβ ΜοΓββ άαηδ Ιβ Ρβίοροηηβδβ, Ιβδ Ογβίαάβδ βΐ ΓΑΐΐίφιβ..., Παρίσι καί Στρασβούργο 1836-38.

ΟΐΕΓίβδ 0&ΓΠ16Γ, Α ΐΓανβτδ Ιβδ αΓΐδ: βαυδβήβδ βΐ πιόΐαηββδ, 1869. ΡΗίΚρρβ Εβ Β&δ, ΌίδδβΓΐαΐίοη δυν Γυΐίΐίΐβ ς υ ’οη ρβυΐ ΓβΐΐΓβΓ άβ 1’βρί-

βταρΗίβ ρουΓ ΠηΐβΙΙψβηββ άβδ αυΐβυΓδ αηβίβηδ, 1829.-----νογα§β αΓβΗβοΙο^ψιβ βη ΟΓβββ βΐ βη Αβΐβ ΜΐηβυΓβ δουδ Ια άίτββ-

ΐίοη άβ Μ. Ρ. Εβ Βαδ (1842-44). ΡΙαηβΗβδ άβ ΐορο§ταρΗίβ, άβ δβυΐρ- ΐυΓβ... ά ’αρΓβδ Ιβδ άβδδίηδ άβ Ε. Εαηάτοη. ΡυΗΗββδ βΐ βοηιπιβηΐββδ ρατ 5α1οπιοη ΒβίηαβΗ, Παρίσι 1888.

δ ΐπίβ-Ββανε, «διίΓ ΓΕοοΙβ ίτΗηςΗΐδβ η ΑΐΗβηβδ», ΡοΓΐΓαίΐδ ΙίΐΐβΓαΐΓβδ,III, σσ. 478-484, χ.χ.

Οί Γερμανοί στην Ελλάδα:ΑηΙοη ΒβΓ βΓ, ΡΓοΙίβδβΗ-Οδΐβη. Είη ΕβΗβη αυδ ΑΙΐδδΐβΓΓβίβΗ, Ογεζ 1921. Αιι υδΙ ΕΗγΗ&πΙ, ΡϋΓδΐ ΡϋβΗβΓ. Όαδ αΗβηΐβυβήίβΗβ ΕβΗβη βίηβδ Κϋηδΐ-

ΙβΓδ υηά Έάβίπιαηηβδ, Βερολίνο καί Ζυρίχη 1935. φ}. Ρ. Ε&ΠπιβΓ&γβΓ, Ββίδβ νοη ΤΗβδδαΙοηίΜ ηαβΗ Εαήδδα, 1841.Αΐίτβά ΚΐοΗαΓίΙ ΜβγβΓ (έπ. εκδ.), ΡϋΓδΐ ΡϋβΗβΓ ίη ΑΐΗβη, Βερολίνο

1944.Αάοΐί ΜίοΗ&βΙίδ, ΟβδβΗίβΗΐβ άβδ άβυΐδβΗβη αΓβΗαο1ο§ίδβΗβη Ιηδΐίΐυΐδ

1829-1879 , Βερολίνο 1879* γιά τό Ινστιτούτο τής Αθήνας, σ.171 κ.έ.

Page 493: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 485

Γ. Τν. νοη ΤΗΐβΓδοΗ, ϋβ Γβΐαΐ αβίυβί άβ Ια ΟΓβββ, βί άβδ πιογβηδ ά’αΓή- νβΓ α δα ΓβδΙαιίΓαήοη..., Λιψία 1833.

Η. Ν. υΐηοΗδ, Κβίδβη υηά ΕθΓδβΗυη§βη ίη ΟήββΗβηΙαηά νοη Η. Ν. ΙΙΙήβΗδ. ΕΓδίβΓ ΤΗβίΙ. Κβίδβ ϋΠβΓ ΏβΙρΗί άιινβΗ ΡΗοβίδ υηά ΒοβοΙία Ηίδ ΤΗβΗβη, Βρέμη 1840* ΖλνβίΐβΓ ΤΗβίΙ. Τορο§ταρΗίδβΗβ υηά αΓβΗα- οΙοβίδβΗβ ΑΗΗαηά1υη§βη. ΗβΓαυδ§β§βΗβη νοη Α. Ραδδοιν, Βερολίνο1863.

Οί "Αγγλοι στην Ελλάδα:

8ιγ ΤΗοπιαδ γδβ, Αη ΕχβυΓδίοη ίη ίΗβ Ρβίοροηηβδβ ίη ΐΗβ γβαΓ 1858 Ηγ ίΗβ Ιαΐβ Κ ίφ ί Ηοη. 8ϊγ ΤΗοπιαδ ]¥γδβ βάίΐβά Ηγ Ηίδ ηίβββ \νίηί- ίτβάβ Μ. ΐ/5β, Λονδίνο 1865. Βλ. έπίσης:

Ιαπιβδ ]. ΑιιοΗπιιιΙγ, 8ιγ ΤΗοπιαδ ΤΨγδβ, Λονδίνο 1939.ΓβΗοΐα Ματγ ΓΐΉηοβδ δΐίβηβ, ϊναγίαήη§ 3ί:βΐβΗβδ απιοη§ ίΗβ Οτββ&δ

αηά ίΗβ Τυτίίδ, αηά οη ίΗβ δΗοΓβδ ο ί ίΗβ ΌαηυΗβ. 8γ α δβνβη ΥβαΓδ τβδίάβηΐ ίη ΟΓββββ..., Λονδίνο 1847.

Η. Γ. ΤοζβΓ, ΚβδβαΓβΗβδ ίη ίΗβ Ηίφίαηάδ ο ί ΤυΓ&;βγ, ίηβ1υάίη§ νΐδίίδ ίο Μουηίδ Ιάα, ΑίΗοδ, 01γπιρυδ, αηά Ρβΐίοη ίο ίΗβ Μπάίίβ ΑΙΗαηίαηδ, αηά οίΗβΓ Γβτηοΐβ ίήΗβδ. ΤΥίΐΗ ηοΐβδ οη ΐΗβ Ηαΐΐαάδ, ίαΐβδ, αηά βίαβ- δίβαί δυρβΓδΐίΐίοηδ ο ί ΐΗβ πιοάβτη Οτββΐίδ, Ι-ΙΙ, Λονδίνο 1869.

Οί Δανοί αρχιτέκτονες:

Ε. Β. ΙοΓβηδβη Άηά ϋ. ΡοΓρΚγποδ, ΝβοβΙαδδίβαΙ ΑΓβΗίΐββΐυΓβ ίη Οο- ρβηΗα@βη αηά ΑίΗβηδ, Λονδίνο 1987.

Οί Έλληνες αρχαιολόγοι:

Ε. Καστόρχης, Ιστορική ’Έκθεσις των πράξεων της έν Άθήναις 3Αρχαιολογικής Εταιρείας από της ι8ρύσεως αύτης τό 1837 μέχρι του 1879 τελευτώντος, Αθήνα 1879.

Π. Καββαδίας, 'Ιστορία της Αρχαιολογικής Εταιρείας από της έν ετει 1837 18ρύσεως αύτης μέχρι του 1900, Αθήνα 1900.

Β. Πετράκος, Ή έν ’Α θψ α ις Αρχαιολογική Εταιρεία 1837-1987,* Αθήνα 1987.

Κ. 8. Ρίΐΐαΐαδ, Ε’αηβίβηηβ ΑΐΗβηβδ ου Ια άβδβήρΐίοη άβδ αηΐί^υίΐβδ ά’Α- ΐΗβηβδ βί δβδ βηνποηδ, Αθήνα 1835.

Page 494: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

486 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Όλυμπία:ΑάοΙΓ ΒοβΙΐίοΙίΘΓ, Οΐγτηρία. Όαδ Εβδί ηηά δβίηβ Βΐαΐΐβ, 1883* Βερολίνο

21886.( ιιαίΓβιηβΓβ άβ ( ιπηογ, Σβ ΙηρίΐβΓ Οίγηιρίβη, Παρίσι 1815.ΙοΗη δρβηοβΓ δΐΒπΗορβ, Οίγηιρία; ογ Τορο§ταρΗγ ίΙΙηδΐΓαΐίνβ ο ί ΐΗβ

αβΐηαΐ δίαίβ ο ί ίΗβ ρΐαίη ο ί Οίγιηρία, αηά ο ί ΐΗβ ηιιηβ ο ί ΐΗβ βίΐγ ο ί ΕΗδ, Λονδίνο 1824.

Εγπ81 ΟιΐΓΐΐιΐδ, Οίγηιρία. Είη ΥθΓΐΓα§, ίπι ν/ΐδδβηδοΗαίύΐαΗβη νβτβίη ζη Ββήίη απι 10. ΙαηηαΓ §βΗα1ΐβη, Βερολίνο 1852.

’Άλλα έργα του Κούρτιου για την Ελλάδα:Αηββάοΐα ΌβΙρΗίβα, Βερολίνο 1843.Ρβίοροηηβδοδ. Είηβ ΗίδΐοήδοΗ-£βο§ΓαρΗΐδοΗβ ΒβδβΗΓβίΗηη§ άβΓ ΗαΙΗίη-

ββΐ. Μίΐ Κατΐβη ηηά βίη^βάΓηβΙίΐβη ΗοΙζδβΗηίΐΐβη, Ι-ΙΙ, Γόθα 1851.Είη ΕβΗβηδΗίΙά, 1903.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ'

* Ιστορικό περίγραμμα:Γ. Ε. Βαίΐβγ, ΒηΐίδΗ Ροΐίογ αηά ΐΗβ ΤιιΜδΗ Ββίοτηι Μονβηιβηΐ, Οαπι-

Μ3.88. 1942.Κ. Α. Η. ΒίίΜοπΙ-διηίΐΙι, ΟΓββββ ηηάβΓ Κίη§ ΟβθΓ§β, Λονδίνο 1893.

Γ ιά τούς Βικτωριανούς:ΚΐοΗ&Γά Ιβπίςγηδ, ΤΗβ νίβΐοηαηδ αηά Αηβίβηΐ ΟΓββββ, Όξφόρδη 1980.Γγ πΙ Μ. ΤυΓηβΓ, ΤΗβ ΟΓββΙί Ηβήΐαββ ίη νίβΐοήαη Βήΐαίη, Λονδίνο

1981.

Ερρίκος Σλήμαν:Τά έργα του ίδιου τού Σλήμαν είναι:ΙΐΗαβα, άβΓ Ρβίοροηηβδ ηηά ΤΓθ]α; αΓοΗαοΙοβίδβΗβ ΕοΓδβΗηη βη..., Λι-

ψία 1869. $ΙΐΗαηηβ, Ιβ Ρβίοροηηβδβ, Ττοίβ. ΒββΗβΓβΗβδ αΓβΗβοΙοφςηβδ, Παρίσι

1869.ΤΓθ]αηίδβΗβ ΑΙίβΓΐητηβΓ. ΒβήβΗΐ ιϊΗβΓ άίβ Αηδ§ταΗυη§βη ίη Ττο)α, Λι-

ψία 1874.Μγββηαβ; α ηαΓΓαΐίνβ ο ί ΓβδβαΓβΗβδ αηά άίδβονβήβδ αΐ Μγββηαβ αηά

ΤίΓγηδ... ΡΓβίαββ Ηγ... IV. Ε. ΟΙαάδΐοηβ..., Λονδίνο 1878.

Page 495: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 487

Μγΐίβηαβ: ΒβήοΗΐ ϋΠβΓ ιηβίηβ ΕθΓδβΗυη§βη υηά Εηΐάβο^ηη^βη ίη Μγ- Ιίβηαβ αηά ΤΪΓγηβ; πιίΐ βίηβιη Υογ\υογϊ ζιιγ Νβυαυδ§αΗβ υηά βίηβτ ΙΛΐβΓαΐυΓΐαίβΙ νοη Ετηδΐ ΜβγβΓ, ΌαπηδΙαάΐ 1964 (φωτομηχανική αναπαραγωγή έκδοσης τής Λιψίας του 1878).

77/05: ΐΗβ βίΐγ αηά βουηΐτγ ο ί ΐΗβ Τΐθ)αηδ: ίΗβ Γβδπΐίδ οίΓβδβαΓβΗβδ αηά άίδβονβήβδ οη ΐΗβ δίΐβ ο ί Ττογ αηά ΐΗ ΐουφουΐ ΐΗβ ΤΓοαά ίη ΐΗβ γβαΓδ 1871-72-73-78-79. Ιηβ1υάίη§ αη αυΐοΗίο§ταρΗγ ο ί ΐΗβ αυ- ϊΗογ... \νίΐΗ πιαρδ, ρΐαηδ, αηά αΗουΐ 1800 ίΐΐυδΐταΐίοηδ, Λονδίνο 1880· Λιψία 1881.

ΟΓβΗοΓπβηοδ. ΒβήβΗΐ ϋΗβΐ' τηβίηβ Αυδ§ταΗυη§βη ίπι ΒοοΐίδοΗβη ΟγοΗο- ιηβηοδ, Λιψία 1881.

Κβίδβ ίη άβτ Ττοαδ ίπι Μαί 1881 , Λιψία 1881.ΤΓθ]α: ΓβδυΙίδ ο ί ΐΗβ Ιαΐβδΐ ΓβδβαΓβΗβδ αηά άίδβονβήβδ οη ΐΗβ δίΐβ ο ί

Ηοπιβήδ ΤΓογ αηά ίη ΐΗβ ΗβΓοίβ ΐυτηυΐί αηά οίΗβΓ δίΐβδ, ιηαάβ ίη ΐΗβ γβαΓ 1882; αηά α ηαΓΓαΐίνβ ο ί α )ουΐηβγ ίη ΐΗβ ΤΓοαά ίη 1881. Ργ6- ίαββΗγΑ. Η. 8αγββ, Λονδίνο 1884* Λιψία 1884* Νέα 'Τόρκη 1884.

ΤίΓγηδ. ΤΗβ ρΓβΗίδΐοήβ ραΐαββ ο ί ΐΗβ Ιίίη^δ ο ί Τίτγηδ. ΤΗβ Γβδυΐΐδ ο ί ΐΗβ Ιαΐβδΐ βχβαναΐίοηδ. ΤΗβ ρτβίαββ ΗγρΓθίβδδθΓ Ε. ΑάΙβΓ, αηά βοηΐή- Ηυΐίοηδ Ηγ Όγ . \Υϊώ. ΌοΓρίβΙά, Λονδίνο 1886* Λιψία 1886.

ΒβήβΗΐ ϋΠβΓ άίβ Αυδ§ταΗυη§βη ίη ΤΓθ]α ίπι ]αΗτβ 1890, Λιψία 1891.

Τα ημερολόγιά του τής Τροίας βρίσκονται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τής Αθήνας, καί υπάρχει μικροφίλμ τους στο Άσμολειανό Μου­σείο τής Όξφόρδης.

Οί έπιστολές του έκδόθηκαν από τον Ε. ΜβγθΓ, Βήβί\νββΗδβ1; αυδ άβπι ΝαβΗΙαδδ ίη Αυβ\ναΗ1 ΗβΓαυδ§β§βΗβη νοη Ετηδΐ Μ βγβΓ .Ι-ΙΙ, Βε­ρολίνο 1953-58.

Γ ιά τον Σλήμαν ύπάρχει τεράστια βιβλιογραφία. Τά βιβλία πού βρή­κα πιο χρήσιμα είναι τά άκόλουθα:Μ. ΟαΙάβΓ III, ((δοΙιΗβπίΒηη οη δοΗΙΐβιηαηη: α δ ί ι κ ί γ ΐη ίΗβ ι ΐδ β ο£

δο ιίΓ Ο βδ», 0Γββ1< Κοιηαη αηά Βγζαηΐίηβ 8ΐυάίβδ, 13 (1972), σσ.333-353.

V . Μ. ΟαΙεΙβΓ III αηά Όανΐά Α. ΤγβιΙ, ΜγΐΗ, ΒβαηάαΙ αηά ΗίδΐΟΓγ: ΐΗβ ΗβίηήβΗ 8βΗ1ίβηιαηη ΟοηΐτονβΓδγ αηά α ίίΓδΐ βάίΐίοη ο ί ΐΗβ Μγββ- ηβαη άίατγ, Ό θ Ι γ ο ιΙ 1986.

Page 496: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

488 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

ΗαΓΐπιιιΙ ΌοΗΙ, ΗβίηήβΗ 8βΗΙίβπιαηη: ΜγίΗοδ αηά ΑτββΓηΐδ, Μόναχο- Λουκέρνη 1981.

Όοηπίά Γ. ΕαδΙοπ, ((δοΐιΐΐβπιαηη’δ ΟίδοονβΓγ οί "Ρπαπι’δ ΤΓβΒδαΓβ”: 1\νο βηί πιαδ)), Αηΐίψιίίγ, 55 (1981), σσ. 179-183.

-----((δοΗΙίβπίΕηη’δ Μβηά&οίΐγ: Α Γπίδβ Τι·δί1?»., Αηΐίςηίΐχ, 58 (1984),σσ. 197-204.

ΟεγΙ 8οΗιιο1ι1ιβγ(1ϊ, δαΗΙΐβπιαηη 5 Εχοαναΐίοηδ, αη αΓβΗαβο1ο§ίβα1 αηά ΗίδΐοήοαΙ δΐηάγ, Ηγ £ 8βΗηβΗΗαΓάΐ, ΐΓαηδΙαίβά £γοπι ΐΗβ Οβηηαη Ηγ Εη§βηίβ ΒβΙΙβΓδ, Λονδίνο 1891.

Ιι·νίη§ 8ΐοηο, ΤΗβ ΟΓββίί ΤΓβαδηΓβ, Λονδίνο 1975 (μυθιστορηματική βιογραφία).

Ώ. Α. ΤγειΙ, ((δοΗΙίΘπΐΗηη’δ ΒίδοονβΓγ οί "Ρπαπι’δ ΤΓβΗδαΓβ”: 3, Γββχα- πιίηΗΐίοη οί ΐΗβ βνίάβηοβ», ΙοιίΓηαΙ οίΗβΠβηίβ 8ΐηάίβδ, 104 (1984), σσ. 96-115.

Για την Τρωάδα καί τον Τρωικό πόλεμο:]. Μ. Οοοίί, ΤΗβ Ττοαά, αη αιτβΗαβοΙο§ίβα1 αηά ΐοροβταρΗίβαΙ δΐιιάγ,

Όξφόρδη 1973.Όοη&ΐά Γ. Εαδίοη, «Η&δ ίΗβ ΤΐΌ]αη ΤΥεγ Ηθθη Γοαηά?», Α ηΐίςιιΐΐγ, 227

(1985), σσ. 188-196.ΙΑη ΓοχΗαΙΙ αηά ]. Κ. ϋανΐβδ (έπ. εκδ.), ΤΗβ ΤΓο]αη ϊΥαΓ: ίΐδ Ηίδΐοήβί-

Ιγ αηά ΟοηΙβχΐ, Βπδίοΐ 1984.ΜίοΗαβΙ ^οοά, Ιη 8βαΓβΗ ο ί ίΗβ ΤΓθ]αη ΚΙατ, Λονδίνο 1985.

Κόντσε:Α. Οοηζβ, Κβίδβ αηί άβη ΙηδβΙη άβδ ΐΗΓαΙίΐδβΗβη ΜββΓβδ..., Άννόβερο

1860.-----Κβίδβ αηίάβτ ΙηδβΐΕβδΗοδ. Μϊί βίηβιη ΑηΗαη§..., Άννόβερο 1865.Α. Οοηζβ, Α. ΗαυδβΓ αηά Ο. Νίβπιαηη, ΑΓβΗαοΙοφδβΗβ ΙΙηΐβΓδηβΗηη-

§βη αηί ΒαιηοΐΗΓαίεβ, Βιέννη 1875. ®Α. Οοηζβ, Α. ΗααδβΓ, Ο. Νίβπιαηη αηά Ο. ΒβηηάοΓί, Νβηβ ΑΓβΗ. ΙΙηίβΓ-

δηβΗηη βη αηί 8απιοΐΗΓα1ί6, Βιέννη 1880.

Πούλλαν:]. ΰ. Ο&γΙθγ, ΤΗβ 3βη1ρίηΓβ ο ί ίΗβ 8αηβΐηαΓγ οίΑΐΗβηα Ροΐίαδ αί Ρήβ-

ηβ, Λονδίνο 1983.

Page 497: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΒΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ 489

Τό Μουσείο του Βερολίνου:Ρ. Ο. Κανβ, Κ. Ε 5β1ιΐη1ίβ1, ϋαπηδίΕάΐ 1981.

Χούμαν:€&γ1 Ηιιηιαηη ηηά Οΐίο ΡιιοΗδίβΐη, Κβΐδβη ίη ΚΙβίηαδίβη ηηά Νοΐάδγ-

ήβη, Βερολίνο 1980.\νο1ί§αη§ Κ&άΐ, ΡβΓ^αιηοη, Οβδοϊη'ϋΗΐβ ηηά Βαηίβη, Εηηάβ ηηά Εγ£ογ-

δβ1ιηη§ βΐηβΓ αηΑβη ΜβίΓοροΙβ, Κολωνία 1988.Ε(1ιιεγ(1 δοΗιιΙΐθ, ΟβγΙ Ηηηιαηη, Όβτ Εηΐάββ&βΓ άβδ \νβ1ΐ\νηηά6Γδ νοη

ΡβΓ§απιοη, ΟοΓΐπιιιηά 1971.ΡΗΐϋρρ ν&ηάβηΒβΓ , Όαδ νβΓδηηΙϊβηβ Ηβΐΐαδ. Όίβ ^ϊβάβτβηΐάβοΐίηη^

άβδ αηϊ&βη ΟήββΗβηΙαηά, Μόναχο 1984.ΤΗβοάοΓ ΌβΓ ΕηΐάβολβΓ νοη Ρβτ§απιοη, ΟατΙ Ηηηιαηη, Βερο­

λίνο 1930.

Ό Μπέντορφ καί τό Γκιόλμπασι:Ο. ΒβηηάοΓί ιιηά Ο. ΝίβηίΒηη, Όαδ ΗβΓοδη νοη 0]δ11)αδβ}ιί-ΤΓγδα,

Βιέννη 1889-91.Ο . Β θπικΙογΓ, νοήαη£ί§βΓ ΒβήβΗΐ ϋύβΓ ζ\νβΐ ΟδίβΓΓβΐβΙιίδβΙιβ ΑγοΜοΙο-

βίδβΗβ Εχρβάίΐίοηβη ηαοΐι ΚΙβίηαδίβη, ΑγοΙι. -Ερΐβ. Μίϋΐιβίΐ. αηδ ΟδΙβΓ- Γβίβΐι. ΙαΙΐΓ§., VI, τεύχος 2, Βιέννη 1883.

Γ. ΕίοΗΙβΓ, Όίβ Κβΐίβίδ άβδ ΗβΓοδη νοη 0]δΙΙ)ΆδοΙιί-Ττγδα, Βιέννη 1950.

Page 498: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1580-1120 π.Χ. Μυκηναϊκός πολιτισμός1300 περ.-1250 Καταστροφή τής Τροίας VII (σεισμός)1200 περ. Καταστροφή τής Τροίας VIIα (πυρκαγιά)776 Πρώτη Όλυμπιάδα (πρώτος κατά τό μύθο έορτα-

σμός των Όλυμπιακών Αγώνων)670 Τό πρώτο Ήραϊο τής Σάμου570 Μεταγενέστερο Ήραϊο τής Σάμου560 Πρώτος ναός τής Άρτεμης στήν Έφεσο550 περ. Ναός του Απόλλωνα στήν Κόρινθο500-400 Ηρώο στο Γκιόλμπασι (Τρύσα)490-480 Ναός τής Αφαίας στήν Αίγινα470 Επιγραφές με κατάρες άπό τήν Τέω450 κ.έ. Ναός του Έπικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες450 περ. Εποχή ακμής τού Κηφισοδότου440 Εγκαίνια τού μεγάλου ναού τής Άρτεμης στήν

Έφεσο447-438 Ανέγερση τού Παρθενώνα στήν Αθήνα

Εποχή τής ακμής τού Φειδία (γ. περί τό 490)400 περ. Μνημείο των Νηρηίδων στήν Ξάνθο364 Εποχή άκμής τού Πραξιτέλη356 Καταστροφή άπό πυρκαγιά του ναού τής Άρτεμης

στήν ΈφεσοΓέννηση τού Μεγάλου Αλεξάνδρου

353 Ανέγερση του Μαυσωλείου τής Αλικαρνασσού350 περ. Εποχή άκμής τού Μύρωνα334 Μνημείο τού Λυσικράτη στήν Αθήνα

Ό Μέγας Αλέξανδρος εισβάλλει στήν Περσική Αύτοκρατορία

Page 499: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

492 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

328 Εποχή άκμής του Λυσίππου300 περ. Ανέγερση του ναοΰ του Απόλλωνα στά Δίδυμα263 "Ιδρυση τής δυναστείας των Άτταλιδών στήν Πέρ­

γαμοΠάριο Μάρμαρο

175-150 Ναός του Διονύσου στήν Τέω146 Καταστροφή τής Κορίνθου άπό τούς Ρωμαίους1ος αί. π.Χ. Πύργος των Ανέμων στήν Αθήνα

64 π.Χ.-21 μ.Χ. Στράβων25-20 Ναός του Αύγούστου καί τής Ρώμης στήν Άγκυρα37-68 μ.Χ. Νέρων (αύτοκράτορας άπό τό 54)76-138 Άδριανός (αύτοκράτορας άπό τό 117)127-148 Εποχή άκμής του Πτολεμαίου του Γεωγράφου117 Εγκαίνια του ναοΰ τού Ποσειδώνα στήν Κύζικο121-180 Μάρκος Αύρήλιος (αύτοκράτορας άπό τό 161)150 Εποχή ακμής τού Παυσανία285-337 Κωνσταντίνος ό Μέγας (αύτοκράτορας όλης τής

αύτοκρατορίας άπό τό 324)324 "Ιδρυση τής Κωνσταντινούπολης346-393 Θεοδόσιος Α' (Αύγουστος άπό τον Αύγουστο τού

379)393 Τελευταίοι Όλυμπιακοί Αγώνες482-565 Ιουστινιανός (αύτοκράτορας άπό τό 522)8ος αί. Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικοί10ος αί. Πάτριοί Κωνσταντινουπόλεως1204 Λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Σταυ­

ροφόρους τής Τέταρτης Σταυροφορίας1414 Ό Χριστόφορος Μπουοντελμόντι στήν Έλλ^Ρα1415 Έναρξη τής άνέγερσης τού Κάστρου τού Άγιου Τω-

άννου στήν Αλικαρνασσό (Μπόντρουμ) (με αρχι­τεκτονικά μέλη άπό τό Μαυσωλείο)

1435-53 Ό Κυριάκός ό Άγκωνίτης στήν Ελλάδα1439 Σύνοδος τής Φλωρεντίας1452 Πεθαίνει ό Πλήθων Γεμιστός

Page 500: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΧΡΟΝΟΛΟΓ 1 0 493

1453 Άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Όθωμα-νούς Τούρκους

1527 Λεηλασία τής Ρώμης1547 Ό Πέτρος Γύλλιος στήν Κωνσταντινούπολη1583 Ό Πιέρ Μπελόν στήν Ελλάδα1584 Μαρτίνος Κρούσιος, ΤυΓβοβταββία 1612-14 Ό Κόμης Άραντελ στή Ρώμη1622 κ.έ. Ό Σερ Τόμας Ρόου καί ό Ούίλλιαμ Πέττυ στήν

Κωνσταντινούπολη και τήν Ελλάδα 1628 ΙοΗη δβΐάβη, ΜαηηοΓα Αηιηάβΐΐαηα1667-75 Οί Μονσώ καί Λαινέ στήν Κωνσταντινούπολη1674 Ό Τράνσφελντ στήν Αθήνα1675-76 Ό Ζάκ Σπόν καί ό Τζώρτζ Ούέλερ στήν Ελλάδα

καί τή Μικρά Άσία1675 Αηάι-β ΟβθΓ§68 ΟιιΐΠβΙ άβ 8αίπΙ-ΟβθΓ§6δ, ΑΐΗβηβδ αη-

αΐβηηβ βί ηοηνβΐΐβ1683 "Ιδρυση του πρώτου Άσμολειανου Μουσείου1687 Βομβαρδισμός τής Ακρόπολης άπό τούς Βενετούς1698-99 Ό Έντμοντ Τσίζχαλ στή Μικρά Άσία1699-1725 Τά ταξίδια του Πώλ Λυκά 1699 Ή συνθήκη του Κάρλοβιτς

Γοηβίοπ, Ι,βδ Ανβηίιιτβδ άβ Τβίβηιαςυβ1700-2 Ό Τουρνεφόρ στήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία1719 ΒβΓηβτά άβ Μοηΐίαιιοοη, ΕΑηΐίςηίΐβ βχρίίψιββ...1720 Ό Άλεξάντερ Πόουπ μεταφράζει τήν Ίλιάδα1721 Β. ΓΐδοΚβΓ νοη ΕγΙβοΗ, ΕηΐΊνιΐΓίβΐηβΓ ΗίβίοπδβΗβη

ΑΓοΙίίΐβΙίΐΠΓ1728-30 Ό Αβάς Φουρμόν στήν Ελλάδα1734 Ιδρύεται ή Εταιρεία των Ντιλετάντι1738 Ανακαλύπτεται τό Ηράκλειο (Ηβιχιιίαηβιπη)1749 Ανακαλύπτεται ή Π ομπη ί α

Ό Λόρδος Τσάρλμοντ καί ό Ρίτσαρντ Ντάλτον στήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία Τό Βρετανικό Μουσείο μεταφέρεται στή σημερινή του θέση

1750-52 Τζέιμς Στιούαρτ καί Νίκολας Ρεβέτ στήν Αθήνα

Page 501: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

1752-671755175817611762 1764

1766

17691775-76

177617811782

1788

1789

1794

17971799

1800 1801

1801-111805-71806

Οοπιΐβ άθ (ϋαγίιΐδ, Κββυβίΐ ά ’αηΐίηυίίβδ...]. I. ιηοΙίβΗηαηη, Οβάαηίβη...I. ϋ. Ιχ Κογ, Ι,βδ Κηίηβδ... άβ Ια Ογθοθ...Ρ. Μ. Ραοίαιιάί, Μοηππιβηΐα Ρβίοροηηβδίαοα δΐυ&Γΐ & ΚβνβΙΐ, Αηΐίφιιίΐίβδ ο ί ΑΐΗβηδ, τόμος Α' Τό πρώτο κτίριο του Στιούαρτ στο Σάγκμπορω

Ή πρώτη περιοδεία του Ρίτσαρντ Τσάντλερ στην ΙωνίαΔημοσιεύεται ή συλλογή των αγγείων τού Σερ Ούίλλιαμ Χάμιλτονδοοίβΐγ οί Όίΐβΐΐαηΐί, Ιοηίαη Αηΐίςαίΐίβδ, τόμος Α' ΚίοΗαΓά ΟιαηάΙβΓ, ΤΓανβΙδ ίη Αδία ΜίηοΓ, ΤΓανβΙδ ίηΟΓββββ

Ό Κόμης Σουαζέλ-Γκουφιέ στήν Ελλάδα Ό Γκαΐτε στήν Ιταλία καί τή Σικελία Ούίλλιαμ ΓκίλπινΟΗοίδβπΙ-ΟοιιίίΐβΓ, νογαββ ρίΐΐοΓβδςιιβ άβ Ια ΟΓβββ, τόμος Α'ΑΗΗβ ΒαΓΐΗοΙβιηγ, Εβ νογα%β άυ Ιβηηβ ΑηαβΗαΓδίδ βη ΟΓβοβ...

Ή Γαλλική Επανάσταση Ό Φωβέλ εγκαθίσταται στήν Αθήνα ΚίοΗαΓά Ραγηβ Κηί§Ηΐ, Εαηάδβαρβ: α άίάαβΐίβ ροβτη υνοάαίο Ρποβ, Αη Εδδαγ οη ίΗβ ΡίβΐιΐΓβδ^ηβ *Ό Τζών Μόρριτ στήν Ελλάδα Πυρκαγιά στή Σμύρνη

Ό Λόρδος Έλγιν άναλαμβάνει πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπολη

Ό Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ στή Μικρά Άσία^ρ Επισκέπτονται τήν Ελλάδα ό Έντουαρντ Ντό- ντουελ, ό Ούίλλιαμ Γκέλ, ό Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ καί ό Λόρδος Άμπερντήν

Ό Ούίλλιαμ Γκέλ περιηγείται τήν Ελλάδα Ό Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ στον Μόριά Ό Σατωβριάνδος περνάει από τήν Ελλάδα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 502: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

1809 Ό Λόρδος Βύρων φτάνει στήν Αθήνα1809-11 Ό Λήκ ταξιδεύει στήν Ελλάδα1811 Ό Ούίλλιαμ Γκελ απεσταλμένος τής Εταιρείας

των Ντιλετάντι στήν Αττική Ό Κόκκερελ και οί συνεταίροι του βρίσκουν τά γλυπτά των ναών τής Αφαίας στήν Αίγινα καί του Απόλλωνα στις ΒάσσεςΠώληση τών γλυπτών τής Αίγινας στον Λουδοβί­κο Α' τής Βαυαρίας

Ό Βύρων καί ό Χόμπχαους ταξιδεύουν στήν Ελλά­δα καί τήν ΤουρκίαΑποστολή του Πλοιάρχου Μπόουφορτ στήν Καρα- μανία

1813 "Ιδρυση τής Φιλομούσου Εταιρείας στήν Αθήνα Ό Φρέντερικ Ντάγκλας στήν Ελλάδα

1814 Πώληση τών γλυπτών τών Βασσών στο Βρετανικό Μουσείο

1815 Ήττα του Ναπολέοντα στο ΒατερλώΑγορά τών Ελγίνειων Μαρμάρων άπό τό Βρετα­νικό Μουσείο

1816 Πρώτα κτίρια του Λέο φόν Κλέντσε στο Μόναχο1820 Εύρεση τής Αφροδίτης τής Μήλου1821 Κηρύσσεται ή Ελληνική Επανάσταση1822 Όλοκληρώνεται ή άνέγερση τής έκκλησίας του Ά ­

γιου Παγκρατίου στο Λονδίνο1823 Αρχίζει ή άνέγερση του Μουσείου του Βερολίνου1829 Τέλος τής Ελληνικής Επανάστασης. Ή Ελλάδα

άνεξάρτητηΑναχώρηση τής «Επιστημονικής Αποστολής του Μόρια»

1830 Ανοίγει ή Γλυπτοθήκη του Μονάχου1832 Άφιξη του Λουδοβίκου Ρός στήν Ελλάδα

Ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ στήν Ελλάδα1833 Άφιξη του Όθωνα στήν Ελλάδα1836 Ό Πρίγκιπας Πύκλερ-Μούσκαου στήν Ελλάδα1837 "Ιδρυση τής Αρχαιολογικής Εταιρείας στήν Αθήνα

ΧΡΟΝΟΛ ΟΓΙΟ 495

Page 503: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

1838

1838-44183918411842 1844

1846

18481856

18621862-69

1864-7318681871

18731874

18761880

1382

Ό Έρνέστος Κούρτιος επισκέπτεται για πρώτη φορά τήν ΕλλάδαΟί αποστολές του Τσάρλς Φέλλοους στή Λυκία

Ό Κάρλ Ότφρηντ Μύλλερ στήν Ελλάδα Ό Αυγουστος Σαϊνμπορν στή Λυκία Ό Βέλκερ στήν ΕλλάδαΌ Στράτφορντ Κάννινγκ γίνεται πρεσβευτής τής Βρετανίας στήν Κωνσταντινούπολη

Ό Κάννινγκ άφαιρεΐ κομμάτια του Μαυσωλείου τής Αλικαρνασσού"Ιδρυση τής Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στήν ΑθήναΌ Έντουαρντ Λήαρ στήν Ελλάδα Άνασκαφές του Τσάρλς Νιοΰτον στήν Αλικαρ­νασσόΌ Έντουαρντ Φώλκενερ εκδίδει τό εργο Έφεσος Ό Ρίτσαρντ Πόπλουελ Πούλλαν κάνει άνασκαφές στήν Πριήνη

Άνασκαφές του Τζών Τ. Γούντ στήν Έφεσο Πρώτη έπίσκεψη του Σλήμαν στήν Ελλάδα Τό τουρκικό Τανζιμάτ (μεταρρυθμιστική κίνηση)

"Ιδρυση τής γερμανικής αύτοκρατορίας Έναρξη τών άνασκαφών του Σλήμαν στήν Τροία Ό Κάρλ Χούμαν άρχίζει άνασκαφές στήν Πέργαμο Άνασκαφές του Αλέξανδρου Κόντσε στή Σαμοθράκη "Ιδρυση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού­του στήν ΑθήναΑρχίζουν οί άνασκαφές στήν Όλυμπία Άνασκαφές του Σλήμαν στις Μυκήνες Αποστολή του Όττο Μπέντορφ καί του ^έοργκ Νήμαν στο Γκιόλμπασι (Τρύσα)

Ό Όσμάν Χαμντί Μπέης, διευθυντής τής τουρκικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ιδρύει Μουσείο στήν Κωνσταντ ιν ούπολη

"Ιδρυση τής Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπου­δών στήν Αθήνα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 504: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

1883 Όλοκληρώνεται τό Μουσείο 1 Ιστορίας τής Τέχνηςστή Βιέννη

1886 "Ιδρυση τής Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολήςστήν Αθήνα

1896 Αναβίωση τών * Ολυμπιακών Αγώνων άπό τον Βα­ρόνο Κουμπερτέν

ΧΡΟΝ ΟΛΟΓ 1 0 497

Page 505: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα
Page 506: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Άβδούλ Μετζίτ 325 Άβυδος 181, 272, 273 Αγαμέμνων 358, 392, 406, 407 Άγανίππη πηγή 241 Α γγλία 102, 108, 110, 287, 376,

454 (20)· Βασιλική Ακαδημία 196, 300* Βασιλική Αρχαιολογι­κή Εταιρεία 105, 110, 406

Αγησίλαος 59Άγιασολούκ 335, 340, 341, 343,

346, 347, 349 "Αγιοι Πάντες (Κάμντεν) 194 "Αγιοι Τόποι 16, 46, 98, 230 "Αγιος Γεώργιος (Μπλούμσμπερρυ)

324"Αγιος Μαρτίνος των Αγρών (Λον­

δίνο) 199 "Αγιος Στέφανος (Δουβλίνο) 194 "Αγιος Λαυρέντιος (Αί'ηοτ Σαίντ

Λώρενς) 194 Άγιου Νικολάου μονή (Έλικώνας)

240, 241'Αγίου Πέτρου κάστρο (Μπόντρουμ)

43Άγκυρα 80, 140, 152· Άγκυρανό

Μνημείο (Αύγουστου) 141, 147,182

Αγκώνα 45, 53 Άγχεσμος ορος 239 "Αδης 231Άδριανός 22, 56, 60 ,107 ,123 , 310,

448 (1)· ανάκτορο, βλ. Αθήνα,

ναός Όλυμπίου Διός· Νέα Αθήνα 107 ,110

Άδριανούπολη 53Άζανοί 62Άθηνα 2 8 ,12 1 ,122 , 276, 279, 293,

401, 419, 420* αγάλματα: στήν Αίγινα 278, Λινδίας 29, 31, Παλ­λάδας 32, χρυσελεφάντινη του Φειδία 16, 17, 24, 28, 39, 121* γλαυκώπις 400, 401· ναοί: στο Ναύπλιο 155, Πολιάδος στήν Πριήνη 206, στις Σάρδεις 338* βλ. καί Ακρόπολη Αθηνών, Παρ­θενώνας

Αθήνα 50, 95, 99, 102, 103, 106, 112, 113-133, 139, 141, 152, 154, 155, 159, 183, 186, 188- 191, 205, 210, 231, 239, 249, 250, 252, 258, 259, 262, 267, 269, 270, 272-275, 278, 287, 290, 300, 301, 352-355, 361, 363-367, 372, 382, 385, 386,388, 392, 440· "Αγιος Διονύσιος Καθολικών 360* Αγορά 121, 124, 369, 439* Άδριανοΰ αψίδα 117* Άδριανοΰ βιβλιοθήκη 56, 124, 190· Άδριανοΰ ύδραγωγεΐο 56, 193* Ακαδημία 353, 364*

Ακαδημία πλατωνική 22* άνά- κτορο 360* Αρχαιολογικό Μου­σείο 406· Βιβλιοθήκη 353· Βυζαν­τινό Μουσείο 366* Γυμνάσιο Πτο­

Page 507: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

502 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

λεμαίου 124* Δίπυλο 124* Θέατρο Διονύσου 56, 123, 353, 369* Θη­σείο 190, 214, 251, 281, 358* Θρασύλλου μνημείο 199, 369* ιω­νικός ναός στον Ίλισσό 190* Κα­πουτσίνων χάρτης 124, 125* Κε- ραμεικός 102,124· Κιμώνειο τεί­χος 125' Κλεψύδρα 369* Λύκειο 22· Λυσικράτη μνημείο 56, 99, 117, 118, 123, 125, 190, 193,197, 239* «Μεγάλη Βρετανία» 373· ναοί: Άρη 33, Ήφαιστου 121, Όλυμπίου Διός 22, 56, 60, 117, 123, 184, 190, 448(1)· Νυμφών λόφος 131* Πανεπιστή­μιο 352-353, 375· Πινακοθήκη 120· Πλάκα 367* Πνύκα 271, 370· Ποικίλη Στοά 125, 193* Πολυτεχνείο 353· πρώτο πανεπι­στήμιο 357, 362· Ρωμαϊκή Α γο­ρά 123, 190* Στάδιο 125· Φιλο- πάππου μνημείο 53, 55, 124, 125, 224* ’Ωδείο Ήρώδου του Α τ τ ι­κού 199* * Ωρολόγιο Κυρρηστοΰ (Άέρηδες) 56, 117, 123, 125, 190,191,197 ,239 ,269 ,369* βλ.καί Ακρόπολη Αθηνών

Αθηναϊκή Ηγεμονία 107 Αθηναϊκή Λέσχη 297 Άθιγγανίς (άγαλμα) 69 Αίας Τελαμώνιος 280, 392 Αιγαίο 99Αίγινα 155,205,234,269,270,274;

275,278,280,359,364· Άθηνας άγαλμα 278’ Απόλλωνα ναός 367’ Αφαίας γλυπτά 275-281, 287-296,298,352,388,453(11)* Αφαίας ναός 217, 275-276, 281

Αίγυπτος 51, 142, 230, 236, 237, 383* γαλλική εισβολή (1799) 251

Άιδίνι 334, 343

Αινείας 245, 395 Αίνος 64Αίξ-άν-Προβάνς 91, 92 Αίολος 56 Αιτωλία 21

Άιχλερ Φρίτς (Γπΐζ ΕΐοΗΙβι·) 350 Άκομινάτος Μιχαήλ 56 Άκομινάτος Νικήτας, Χρονική διή-

γησις 18, 19, 36 Ακρόπολη Αθηνών 16, 28, 46, 118,

119, 122, 123, 133, 262, 264, 291, 352, 354, 359, 360, 364, 369, 373, 415· Άπτέρου Νί­κης ναός 56, 359, 370· βομβαρδι­σμός άπό τόν Μοροζίνι 131* Έ- ρέχθειο 120, 171, 199, 250, 255, 288, 368, 369* κατεδάφιση του βενετσιάνικου πύργου άπό τόν Σλήμαν 405· Παρθενώνας 55, 107, 119, 120, 125, 128, 130- 132, 142, 175, 184, 185, 195,198, 199, 206, 214, 250, 260- 262, 269-270, 277, 281-283, 288, 300, 301, 360, 367, 368, 374, 388,440, 449(9)· πολιορκία άπό τούς Πέρσες (480 π.Χ.) 120* πολιορκία άπό τούς Τούρκους 369* Προπύλαια 55, 56, 199,$ 217, 255, 369, 406· τζαμί στον Παρ­θενώνα 359’ βλ. καί Έλγιν, Ε λ­γίνεια μάρμαρα

Ά κτιο 54, 239 Άλάβανδα 203’Αλάριχος 28, 163 «Αλβανία 217’Άλγκεμαϊνε Τσάιτουνγκ (ΑΙΙββπιβίηβ

Ζβΐΐιιη§) 362 Αλεξάνδρεια 99’ Φάρος 185 Αλεξάνδρεια Τρωάς 98, 99, 394 Αλέξανδρος Άντιοχεύς 307 Αλέξανδρος ό Μέγας 65, 323, 339,

Page 508: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 503

394, 418, 439· Βίος του στήν Πά- τμο 139

Αλέξιος Γ' 16, 17 Αλέξιος Δ' 16Αλέξιος Ε' Μούρτζουφλος 17, 19 ’Αλή Πασάς 239,242,247,285,372 Αλικαρνασσός 72, 112, 210, 314,

325-328, 330, 333, 334, 344** Αγίου Πέτρου κάστρο 43, 324* λιοντάρια 323-334· Μαυσωλείο 43,184 , 323-325, 327-329, 332, 339, 446(3), 455(7)

Αλκίνοος 105 ,Αλκμάν 156 Αλκμήνη 280 Άλκυονεύς 420Άλλασον Τόμας (ΤΗοπιβδ ΑΙΙ&δοη)

456(10)Άλντοροβάντι συλλογή 104 Ά λπεις Κραίγιες 94 Ά λτις 385Αλφειός 378, 382, 383, 387 Ά λ Χαραουί 31 Αμαζόνες 337, 431 Αμβούργο 363Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπου­

δών τής Αθήνας 440 Άμιένης Συνθήκη 270 ’Αμπέλιος 419, 424 Άμπερντήν Λόρδος (0βοι·§6 Η&ππΙ-

Ιοπ Οοπίοη, Ε&γΙ οί ΑΗβπΙββη) 162, 223, 226, 253, 267, 270, 287, 297, 299· ΚαηαΓίίδ οη ώβ Απιχοΐαβαη ΜατΒΙβδ 164

Άμπού Έντμόν (Εάηιοικί ΑΒοηΐ) 269,373

’Αμύκλες 158, 160, 162-165, 271* τάφος Αγησιλάου 160* τάφος Λυ­σάνδρου 160

Άμφιαράειο 327, 439 Άμφισσα 113

Αμφιτρίτη 31, 64 Ανακρέων 148 Άναξανδρίδας 59Άνβίλ (Ιβ&η-Βαρίίδΐβ ΒοιΐΓ§ιιί§ηοη

(ΓΑηνίΙΙβ) 166 Άνδρίτσαινα 282, 285 Ανδρόνικος Μανόλης 439 Άνδρος 84 Άννόβερο 363Άνταμ Ρόμπερτ (ΚοΗθγΙ Αάαηι) 180,

184,195,198 ,450(9) Αντικύθηρα 23 Αντίλαλο 383 Ά ντιο 27 Αντιόχεια 32, 33 Άντίοχος Α' Σωτήρ 181, 418, 419 Άντίοχος Γ' 21 Άντίοχος Δ' ό Επιφανής 22 Αντίπατρος 6 Θεσσαλονικεύς 334-

336, 340 Άντίφελλος 322Άντλερ Φρήντριχ (ΓπθοΙποΙι Αάίβι·)

387 Άντύπας 38Άντωνίνου Πίου υδραγωγείο 255 Αντώνιος 419 Απολλόδωρος 420 Απόλλων 22, 54, 71 ,107 , 203, 204,

241, 380, 420* αγάλματα: Ήλιου 31, Πυθίου στον Χάνδακα 139, στή Δήλο 106,109, του Μπελβε- ντέρε 27, 69, 299’ μαντείο στά Δίδυμα 28, 337· ναοί: στήν Α ίγι­να 367, στή Δήλο 108, 109, Έ- πικουρίου, βλ. Βάσσες, στήν Κά­λυμνο 327, στήν Κόρινθο 127, 239, στή Ναύκρατη 337, στο Ναύ­πλιο 156, στή Χίο 337· βλ. καί Δελφοί

Απολλωνία 255Απολλώνιος ό Τυανεύς 31, 36, 335

Page 509: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Άραντελ Αιδεσιμότατος 318 Άραντελ Κόμης (ΤΗοπι&δ Ηο\ν&πΙ,

ΕηγΙ οί Απιηάβΐ) 75-94· άρουνδέ- λεια μάρμαρα 75, 85-87, 155, 448(9)* μέγαρο Άραντελ 75, 87

Αργοναύτες 148Άργος 98, 148, 152, 156, 160, 355·

ναός Ήρας 200, 355 Άρης 33 Αριάδνη 146 Αριστόδημος 40 Αριστοτέλης 22, 63 Άριστων 59 Άρίωνα άγαλμα 242 Αρκαδία 51, 218, 364, 371 Άρκαδίου κίονας 19 Άρμανσπεργκ Καγκελάριος (ΙοδβρΗ

Ι.ιΐ(1\νί§, Ογ&£ υοπ Αηη&ηδρβΓ§)376, 384, 385

Αρμενία 146Άρνολντ Μάθιου (ΜαΐΐΗβλν ΑγποΜ)

398άρουνδέλεια μάρμαρα, βλ. Άραντελ

Άρπαγος 317Άρρετίνος Κάρολος (Ο&γοΙο ΑιύθΙι-

ηο) 52Άρτεμη 59, 107* ναός στήν Έφεσο

31,112 ,185 ,323 ,334-338 ,340 , 346-348, 350

Αρτεμίσια 323, 332 Αρχαιολογική Εταιρεία Βερολίνου

4051Αρχαιολογική Έφημερίς 368 Άσίνη 54Άσκιου Άντονυ (ΑηίΗοηγ Αδίίβ’νν)

183Ασκληπιός 233, 234, 419, 439 Άσκρα 241Άσμολ Ήλίας (ΕΗ&δ ΑδΗιηοΙβ) 63,

89

504

Άσμολειανό Μουσείο, βλ. ΌξφόρδηΆσπενδος 322Άσσος 429Άταβύριο ορος 37Άτρέα θησαυρός 225, 254, 358Άτρείδης 59Άτσαγιόλης Νέριος (Νβπο Αοοΐ&ίιιοΐί)

55Αττάλεια 322 Άτταλίδες 310Α ττική 102, 115, 117, 121, 155,

200, 205, 214, 224, 226, 235,237, 239, 271, 288, 357, 368· τοπογραφία 237

Αύγείας 379Αύγουστος Γάιος Όκτάβιος (Γάιος

Ιούλιος Καίσαρ Όκταβιανός) 23, 33, 246, 347· νίκη στο Άκτιο 54

Αύγουστος ό Ισχυρός 414 Αύστρία 287, 364, 403· Άτμοπλοϊ-

κή Εταιρεία του Δούναβη 405· Αύστριακό Λόυντ 404, 429· Κρα­τικός Σιδηρόδρομος 404* Νότιος Σιδηρόδρομος 404, 429

Αφαία 276 ’ βλ. καί Αίγινα Άφροδισιάς 226Αφροδίτη 122* άγάλματα: Καλλίπυ­

γος 27, του Καπιτωλίου0 307, Κνιδία του Πραξιτέλη 29, 70, 176, 308, 332, Κολόννα 177, μα­γικό άγαλμα στο Ζεύγμα (Κων­σταντινούπολη) 36, των Μεδίκων 175, τής Μήλου 269, 301-309, του Μπελβεντέρε 176, ^Η7' ναοί: Λιμενίας στο Ναύπλιο 155· στήν Πάφο 185

Άχαιμενίδες 315 Αχέροντας 55 Άχιλλέας 28, 35, 392, 394, Άψβοΰργοι 432

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Page 510: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 505

Βαβυλώνα 52,184· κρεμαστοί κήποι323

Βαγιάν (Ι.Γ.Γ. νώΐΐωιΐ) 103, 104, 138,140

Βάγκνερ Γ ιόχαν Μάρτιν φόν (ΙοΗ&ηπ Μ&Γΐίη υοπ \ν&§ηβΓ) 269, 289-292, 294, 295, 354, 413, 414, 454(19)

Βάγκνερ Ριχάρδος (ΚίοΗ&πΙ \ν&§ηβι·)413

Βαθύ 147 Βαϊμάρη 266 Βάκχος 206Βαλδουίνος τής Φλάνδρας 19 Βάνδαλοι 35Βάν Ντάικ Αντώνιος (Α. ν&π ϋγοίί),

Ή εγκράτεια του Σκιπίωνα 87 Βάνσλέμπεν Πατήρ ( ν&ηδίβββη)

137-139Βάνσμπεργκ Βαρόνος (ΝίοΗοΙ&δ Όιιηι-

Ββγοπ νοη ν&ηδΐ36Γ§) 432 Βάσσες, ναός Έπικουρίου Απόλλω­

να 239, 269, 282-287, 289, 291,296, 298, 299, 370, 442

Βάσσος Μαυροβουνιώτης 361 Βατερλώ μάχη 298 Βαττώ Άντουαν (ΑηΙοίηβ ΨαΙΐβ&υ)

169, 218* Επιβίβαση για τά Κύ­θηρα 217

Βαυαρία 298, 376, 454(20) Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών

295 Βεζούβιος 230Βελή Πασάς 225, 269, 285, 286 Βελισάριος 35Βέλκερ (ΓπβάποΗ ΟοΐΐΙίβΙ) λ βΙο βΓ)

351-355, 357, 362, 365, 366, 368, 415-416

Βελλεροφόντης 431’ άγαλμα στήν Κωνσταντινούπολη 38

Βενετία, Βενετοί 16, 85, 99, 100,

104 ,106 ,108 ,135 ,189 , 302· Ά ­γιου Μάρκου ναός 33* λιοντάρι του Πειραιά στον ναύσταθμο 57, 133

Βενιζέλος Ιωάννης 300 Βεργίνα 440Βέρνον Φράνσις (Γι-πηοΐδ ΥβΓηοπ)

10 4 ,10 6 ,12 3 ,12 9 Βερολίνο 242, 377, 399, 402, 407,

413-415, 424, 427· Ακαδημία Αρχιτεκτονικής 421· άνάκτορα: Βαλχάλλας 360, 415, Νόιε Βάχε 415* Μουσεία: Βασιλικό 427, 428, Βερολίνου 294, 413-418, 424, Εθνολογικό 407, 408, 412, Περγάμου 426

Βέρρης Αεύκιος 24, 233 Βερτζέριο Πιέρ Πάολο (ΡίβΓ Ρ&οίο

νβΓ^βπο) 57 Βεσπασιανός 335Βήλαντ (ΟιπδίορΗ ΜβΓΐίπ λ ΐβΐΗΐκΙ)

218Βιέννη 350, 403, 413, 432, 434·

Διεθνής Έκθεση του 1873 429* Μουσεία: Αύτοκρατορικό 404, Τ- στορίας τής Τέχνης 429, 432, 434, Τέχνης καί Βιοτεχνίας 402· Πανεπιστήμιο 428

Βιλλεαρδουίνος 19 Βίνκελμαν (ΙοΗ&ηη ΙοεοΙιϊγπ ΤΥίη-

οΜπίΑηη) 152, 175, 176, 178, 179, 198, 296, 303, 354, 382, 388,416* Οβάαηΐίβη πΒθγ άίβ ΝαοΙι-α1ιπιιιη§ άβτβτίβοΗίδοΗβη ^βΓΐίβΐη άβτ ΜαΙβΓβί ι ιη ά Β ίΙάΗ απβΓ ίηηδΐ 173· ΟββοΗίοΗΐβ άβΓ Κιιηβΐ άβδ Α1- ΐβΓΐηπίδ 177, 178

Βιργίλιος 48, 64, 117* Αίνειάδα 46, 64 ,174

Βιργινία 98Βισκόντι Έννιο Κουιρίνο (Εηηΐο ( )ιιί-

πηο Υΐδοοηΐΐ) 176, 288, 297

Page 511: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

506 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Βίσμαρκ (Οΐίο Εάιιβπΐ Εβοροΐίΐ νοηΒίδιη&ΓοΙί-ΞοΙιδηΙίΕΐΐδβη) 407, 413

Βιτρούβιος 95, 117, 185, 193, 199, 201,271,341,374 ,453(14)

Βόηθος 23Βόλφ Φ.Α. (Επ6(1πο1ι Αυ§πδί \Υο1Γ)

220, 354, 398 Βοργίας Καίσαρ 72 Βοστίτσα 244 Βούλγαρης Νικόλαος 105 Βουλγαρία 363 Βούντερλιχ (λνιπκΙβΓίϊοΗ) 410 Βουτιέ (ΥοπΐίβΓ) 304 Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Α ­

θήνας 374, 429, 439 Βρετανικό Μουσείο, βλ. Λονδίνο Βρουνσβίκης συλλογή 414 Βύρτσμπουργκ Βαρόνος (^ πγζΗπγ )

361Βύρων Λόρδος (ΟβοΓ β Οοι-άοη, 6ιΗ

Βηγοπ Βγι-οη) 105,192,227,245 , 246, 254, 257, 259, 269, 270, 272,273,275,297, 366, 454(1)· Οιΐΐόβ ΗαΓοΙά'δ Ρΐ1§τίπΐ3β6 175, 267, 268* Γ ράμμα πρός τον Μάρραιη 214* ϋοη Ιηαη 391* Εη- §1ΐδ1ι Βατάδ αηά ΞβοΐοΗ Κβνΐβ\νβΓ8 253· Επιστολές 273· ΊΊιβ Οητδβ όίΜίηβΓνα 268

Γάιος Βίβιος Σαλουτάριος 346 Γαΐου Μάριου άγαλμα 77 Γαλάτεια 64 Γαλάτες311 Γ αληνός 144Γαλλία 100, 102, 108, 118, 236,

252, 376Γ αλλική Αρχαιολογική Σχολή Α θή­

νας 370-373, 429 Γ αλλική Επανάσταση 251

Γ ατελοΰζοι (Οδΐΐίΐιΐδΐ) 64 Γεμιστός Πλήθων Γεώργιος 58, 59,

65Γενίτσαροι 101 Γεννάδιος Ιωάννης 364 Γερμανική ’Ανθρωπολογική Ε τα ι­

ρεία 407Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτού­

το Αθήνας 386, 408, 426, 429 Γεωργία 146, 147 Γ εώργιος Α' Ελλάδος 377, 406 Γεώργιος Β' Αγγλίας 312 Γ εώργιος Γ' Αγγλίας 193 Γεώργιος ’ Ακροπολίτης 41 Γίββων (ΕεΚνειπΙ ΟίΒΒοη) 17, 28,

201 Γιζέριχος 35Γιούνιους Φραγκίσκος (Ρπιηοίδοιίδ

Ιαηίιΐδ), Όβ ρΐοΙιΐΓΆ νβΐβηιιη 76 Γ ιούχτας ορος 49Γκαιτε (ΙοΗπηη ^ο1ί§£ΐη§ νοη Οοβ-

ιΗβ) 177, 178, 180, 218, 219, 266, 414; 416

Γκαλλάν ’Αντουάν ( ΑηΙοίηβ 0&11&η(1)139

Γκασπάρ, βλ. Ντυγκέ-Πουσσέν Γ κασπάρ

Γκασσέντι Πιέτρο (ΡΐβΙΐΌ Οα&βηίΐί) 92, 93

Γκέλ Ούίλλιαμ (\νί11ί&ιη Οβίΐ) 217 , 223 , 224-230 , 235 , 238 , 244 , 245 , 262 , 282 , 383 , 438· Α η ϋ φ η -

ήβδ ο ί Ε Ιβ ιΐδ ΐδ 271* Ιο η ΐα η Α η ή -

ς υ ΐϋ 68 224* Ιίΐη βΓαΓγ <φ Οτββοβ

225· Ι ίΐη βΓαΓγ ο ί ΐή β Μ ογθβ 225* Ν αΓΓα ίΐνβ ο ί α Ιο η τ η β γ ΐη ΐΗβ Μ ο ­

Γβα 228* ϋ η β ά ΐίβ ά Α η ί ΐς π ΐ ΐ ΐβ β ο ί

Α η ΐο α 224 , 271 Γ κιγ ιέ ντε λα Γ κιγιετιέρ (ΟυΐΙΙβΙ (Ιβ

Ια ΟιιίΙΙβίίβΓθ) 124 ,126 Γ κιγιέ ντέ Σαίν-Ζώρζ ’Αντρέ Ζώρζ

Page 512: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 507

(ΑγκΙγ6 ΟβΟΓ βδ ΟαΐΠβΙ άβ δειϊηί- 0βοΓβ65) 102, 125, 126, 158* Α- ώβηββ αηαβηηβ βΐ ηοηνβΠβ... 124, 159’ βιογραφία του Μεχμέτ Β' 124* ιστορία των μεγάλων βεζί­ρηδων Μεχμέτ καί ’Αλή Κιο- προυλή 124* Εαοέάβηιοηβ αηοίβη- ηβ βΐ ηοηνβΠβ... 159* ΕβΐΐΓβδ... 126

Γκίλπιν Ούίλλιαμ (^ΐΐΐΐ&ιη Οίΐρΐπ), ΟΒδβΓναΐίοηδ οη ΐΗβ ΚΐνβΓ ]¥γβ...

208Γκίμπς Τζέιμς (Ι&ιηβδ Οίΐώδ) 199 Γκιόλμπασι (αρχαία Τρύσα) 321,

428, 429, 432, 442 Γκοντζάγκα Βεσπασιανός (Υβδρα-

δίπηο Οοηζ&§&) 72, 74 Γκούντελσχαϊμερ (ΟυηίΐΘίδΙιβΐπιβι·)

143Γκούπυ Λούις (ίοιιίδ Οοιιργ) 187 Γκραίη Τζέιμς ( 8 ϊγ Ιαπιβδ Οίειγ) 188 Γκρέιβς πλοίαρχος 319 Γκρενιέ (ΑΙ θγϊ ΟΓβηίβι*) 373 Γκρήνουιτς 75, 194 Γκρόουτ Τζώρτζ (0θογ§6 ΟγοΙθ), Ηίβ-

ΐΟΓγ ο ί ΟΓ6606 395 Γκρόπιους Γκέοργκ Κρίστιαν (ΟβοΓ§

Οιπδΐί&η ΟΓορΐπδ) 274, 285, 287, 290, 291,355, 357, 454(19)

Γκώλτ Τζών (Ιοίιη ΟβΙι) 192, 273, 285

Γλαβρίων Μάνιος ’Ακίλιος 21 Γλάδστων (\Υί11ΐ&πι Ε\ν&Γΐ ΟΙ&άδΙοηβ)

403, 408* Βίηώβδ ίη Ηοιώθγ αηά ΐΗβ Ηοτηβήο Α§β 398

Γλαύκη 64 Γόθας συλλογή 414 Γοργόνα 46, 48 Γόρτυνα 48, 145 Γότθοι 311 Γοτίγγη 220, 364

Γουλιέλμος Α' Πρωσίας 385, 426 Γούντ Άντονυ (ΑηΐΗοηγ \Υοο(1)

183 ,205 ,219 Γούντ Ρόμπερτ (ΚοΒβΓΐ ^Υοοά) 394 Γούντ Τζών Τέρτλ (ΙοΗη ΤυΓΐΙβ

Ψοοά) 334, 336, 342-350, 417, 422

Γρηγόριος Μάγιστρος 40 Γρηγορόβιος Φερδινάνδος 65 Γύθειο 53 Γύλιππος 59Γύλλιος Πέτρος (Ρίβιτβ Οΐΐΐββ) 32,

33,37,38,39,43* ΌβΒοβροΓο Ήιγά- αοο 94

Δαίδαλος 145, 146Δάκαρης Σωτήριος 248Δαρβίνος, Ή καταγωγή των ειδών

398Δαφνί 231, 252Δελφοί 22, 27, 29, 31, 33, 54 ,106,

112, 113, 139, 205, 239, 255, 284, 338, 354, 365, 367, 371, 378, 439

Δήλος 79, 106, 108 ,146 ,183 , 222, 369* Απόλλωνα άγαλμα 108, 109, ναός 108, 109* 'Ιερά Όδός 109* Τερή Λίμνη 109* * Ιερό 107* Λεωφόρος Λεόντων 107, 109* Στοά Φιλίππου 109* Συμμαχία Δήλου 107,121

Δήμητρα 204, 231, 232* άγάλματα: Κνιδία 333, στή Σικελία 233* ιερό στήν Ελευσίνα 28, 282* ναοί: τής έν Άγραις στον Ίλισσό 125, στήν Πέργαμο 419

Δημήτριος 6 Σκήψιος 392 Δημοσθένης 36 Δηώ 204 Διαφωτισμός 168

Page 513: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

508 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Δίδυμα 202-204, 206, 226, 310,333, 334, 429* Απόλλωνα μαν­τείο 28, 337* Βασιλικές Επιγρα­φές 53

Δίδυμο δρος 60 Δικελή 426,427 Διογένης Λαέρτιος 65 Διοκλητιανοΰ ανάκτορο στο Σπάλα-

το 184, 450(9)Διομήδης 64 Δίον 223Διονύσιος Βυζάντιος, Ανάπλους του

Βοσπόρου 94 Διονύσιος ό Εύτυχής 110

I Διόνυσος 192, 420* αγάλματα: Λυ- 1 σίππου 242, Μύρωνα 242· θέατρο | Διονύσου στήν Αθήνα 56, 123,I 353,369 ί 7

Διόσκουροι (Κάστωρ καί Πολυδεύ­κης) 59

Διοσκουρίδης 110, 137 Δουλίχιο 239 Δραγώγι 283 Δραμισός 247 Δρέσδη 414Δωδώνη 54, 223, 245-248* μαντείο

Διός 245, 248 Δωρίδα 64 Δωτώ 64

Έβανς Άρθουρ (ΑγιΗιιγ Εναηδ) 410, 439

Έβελυν Τζών (ΙοΗη Ενβίγη) 73, 86, 88, 89, 92· Είγδίιιπι 109

Έβλιά Τσελεμπί 37, 38, 445 Έγεστα 180 Εγκέλαδος 420 Έγκρεμοντ Κόμης 174 Εθνική Τράπεζα τής Ελλάδος 370 Εκάτη 420* ναός στή Λάγινα 432

Έκβάτανα 203 Έκτωρ 392, 394 Έλ ’Αρίς συνθήκη 236 Έλγιν Λαίδη (Μαι-γ ΝίδΒβΐ) 256,

259, 262, 264 Έλγιν Λόρδος (ΤΗοιη&δ Βπιοβ, 7ΐ1ι

ΕεγΙ ο£ Ε1§ΐη) 123 ,130 ,207 ,214 , 227, 231, 239, 251-254, 256-265, 267-271, 295-300, 303, 326, 388, 453(3)* Ελγίνεια μάρ­μαρα 171, 236-237, 253, 263, 264, 271, 292, 295, 298, 299,312, 370, 437* Μπρούμχωλ 231, 256,269

Ελένη 'Ωραία 392, 397* άγαλμα 32 Ελεύθερες 222Ελευσίνα 57, 152, 155. 205. 231-

233, 244, 252, 282 Ελευσινια Μυστήρια 232* ίερο Δημητρας 28, 282* Πηγάδι τής Κόρης 232

Έλλήνιο ορος 275 Έλικώνας 240-242 Έλιοτ Τζώρτζ (Οθογ§6 Εΐΐοΐ), Μΐά-

άΙβΙΏΞΓοΙΐ 69Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία

367-370, 373Ελληνική Αρχαιολογική * Υπηρεσία

441 *Ελληνική Επανάσταση 227, 229,

238, 243, 252, 269, 275, 287,304, 307, 352, 366, 369

Έλλός 246 Ένδυμίων 81Έξηκίας 192 φΕπαμεινώνδας 371 Επίδαυρος 22, 205, 234, 284· ιερό

Ασκληπιού 233, 234, 419, 439 Επικούρου Σχολή 56 Επίκτητος 380Έρέχθειο, βλ. Ακρόπολη Αθηνών Έρκυνα πηγή 240

Page 514: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ 509

Έρλ Τζών (ΙοΗη Ε&γΙθ), Μιογοοοβιώο- ξτζρΐιγ 91

Έρμης, άγαλμα Πραξιτέλη στήν Ό- λυμπία 388

Έρμιόνη 155,160, 234 Έρμογένης 203 Ερυθρές 202Έστε Ίζαμπέλλα (Ιδέώβΐΐα (ΓΕδίβ)

72, 78Εταιρεία για τήν Αρχαιολογική

Εξερεύνηση της Μικρας ’Ασίας 432

Έτάμπ Μαντάμ (Αηηβ (Ιβ Ρΐδδβίβιι, (ΙυοΚθδδβ (ΙΈίαιηρβδ) 70

Έτζελ Χάρρυ (Η&π*γ Ε(1§β11) 325 Έτρουρία 168, 224, 257 Εύβοια 98Ευγένιος Δ', πάπας 46 Εύκλείδης 231 Εύμένης Α' Περγάμου 418 Εύμένης Β' Περγάμου 419 Εύριπίδης, Των 365, 371 Εΰριπος 357 Εύρυσθένης 59 Εύρυτος 420 Εύρώτας 159Ευστάθιος, μητροπολίτης 324 Εφιάλτης 420Έφεσος 31 ,82 , 112, 140, 153, 181,

202, 206, 310, 318, 335-342, 350, 430* ’Ανδρόκλου μνήμα 341, 346· Γυμνάσια: Ανατολικό 342, Μεγάλο 341, 343· Έφεσίας ’Αρ- τέμιδος ναός 31, 112, 185, 323,334-338,340,346-348,350* Θέ­ατρο 334· Μεγάλο Τζαμί 349* Πύλη Μαγνησίας 341, 342, 346* Σπηλιά Έπτά Κοιμωμένων 112· Ώδεΐο 334, 344

Ζαίδ ’Αγάς 151Ζάκυνθος 105, 112, 183, 205, 224,

243, 273, 280, 283, 285-287,289-291,360

Ζευς 122, 123, 241, 394, 420, 426· άγάλματα: Δωδωναίου 32, χρυ­σελεφάντινο Φειδία στήν Όλυ- μπία 24, 29 ,184, 380, 384, 389, Τσελλίνι 69* βωμός στήν Πέργα­μο 419* μαντείο Δωδώνης 245, 248* ναοί: Καπιτωλίου 22, 25, στήν Κύζικο 60-62, 349, στή Νε­μέα 440, στήν Όλυμπία 255, 380, 383, 387, 388, Όλυμπίου Διός στήν ’Αθήνα 22, 56, 60, 117, 123, 184, 190, Όλυμπίου Διός στή Σπάρτη 158, Πανελλη­νίου, βλ. Αίγινα, Αφαίας ναός

Ζήνων ό ’Ίσαυρος 29 Ζιρώ Ζάν (Ιβ&η ΟίΓαικΙ) 101, 102,

103, 115, 117 Ζιρώ Νικολό (Νίοοίο Οιγ&ικΙ) 275 Ζιρωντέν Πιέρ (ΡίβΐΎβ ΟίΓααάίη) 153 Ζυγομαλας Θεόδωρος 449(9) Ζώσιμος 28

Ήλιδα 152 Ήλιου άγαλμα 32Ήπειρος 40, 52, 217, 221, 236,245 Ήρα 200, 355Ηράκλεια 111 Ηράκλειες Στήλες 200 Ηράκλειο (ΗθΓουΙ&ηβιιιη) 178, 257 Ηρακλής 33, 81, 279, 280, 379,

380, 420* Ηρακλής Φαρνέζε (ά­γαλμα) 175

Ηρόδοτος 65, 203, 212, 317, 339, 341

Ήρόστρατος 337Ησίοδος 52, 241, 245* άγαλμα 242

Page 515: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Ήστκωρτ Τζάιλς (Οϋβδ Ε δίοοαΓί)105

Ήστλεϊκ Τσάρλς (Οι&ιΐβδ Εοοίί ΕπδΙ- Ι&ΐίβ) 217* ΜβίΗοάδ ο ί Ραΐηίΐη§ αάαρίβά ίο ΜιιγάΙ ϋβοοΓαίΐοη 375

Ή στον. Νέστον 87 Ήφαιστος 420

510

Θάσος 64Θείρσιος Φρειδερίκος (Γηβάποΐι

ΤΚίβΓδοΗ) 354, 357, 367 Θεοδόσιος Α' 28, 33, 34, 38, 176,

203, 380 Θεοδόσιος Β' 29, 33 Θεόδωρος 337Θεόδωρος Β' Λάσκαρις 40, 41 Θερμοπύλες 21 Θ εσπιές21,27 Θεσσαλονίκη 140, 239 Θέτιδας άγαλμα 32 Θήβα 40 ,152, 222, 361 Θήβες Αίγύπτου 222, 246 Θησέας 146, 431 Θόλος 54Θουκυδίδης 56, 124 Θράκη 402 Θυάτειρα 112

Ιάκωβος Α' Αγγλίας 78 Ίανός 112Ίβάνοβιτς Χριστόφορος 131 ’Ίδη ορος 394 Ιερά Όδός 231, 333 Τεράπολη 112Ιεροσόλυμα 35, 99, 141, 145* ναός

Σολομώντα 184 Ιησουιτών ιεραποστολή Χαλκίδας

99

Ιθάκη 105,226,239,288,396,408, 441* κτήμα Λαέρτη 396· λιμάνι Φόρκυνος 396* ορος Αετός 396* σπήλαιο Νυμφών 396

Ίθώμη 156, 282 Ικαρία 147 Ικόνιο 33Ικτίνος 20 ,121 , 283 Ίλαίρ (Ιβ&η-Β&ρΐΐδΐ6 Ηίΐ&ΐι*) 209 Ίλιον, βλ. Τροία Ίλισσός 255Ίνγουντ (Ηβηι-γ λ ιΙΗ&πι Ιη\νοο(1)

17 1 ,194 Ίννοκέντιος Γ' 17 Ίνωπός ποταμός 110, 448(3)Ίόνια Νησιά 52, 217, 224· παραχώ­

ρησή τους στήν Ελλάδα (1864) 377

Ίουλιανός ό Παραβάτης 28, 37,203, 310

Ιουστινιανός 18, 35, 39, 113 Ιπποδάμεια 380 Ιπποκράτης 49, 446(2)Τπποκρήνη 50, 241, 242 Ίσαάκιος 16 Ισθμός Κορίνθου 57 Ίσπαχάν 99, 106 Ιταλία 287Ίττάρ Σεμπαστιέν (δέΐ^δΐιβη Ιιϊ&γ)

217Ιωάννη Εύαγγελιστή βασιλική στήν

Έφεσο 340 Ιωάννη Άποκάλυφη 418 Ιωάννινα 246, 247 φΙωνία 363

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Καβάσιλας Συμεών 449(9) Καβατσέππι (Ρ. Οτν&οβρρί) 416 Καβάφης Κωνσταντίνος 441 Καββαδίας Παναγης 286, 388

Page 516: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ 511

Καβομαλιάς 22Καζάλις, φιλέλληνας (Ο&δ&ϋδ) 357 Καζωμπόν Ισαάκ (Ιδ&αο (^δβιώοη),

έκδόσεις Στράβωνα 90 Καιλύς Κόμης (Αηηβ Ο&ιηΙθ ΡΗΐΙΐρρβ

(1θ ΤιιΜ βΓβδ, ο ο ιη ΐβ άβ Ο ιγ ίι ΐδ )

162, 168, 169, 209, 341, 435, 450(10)* ΚβαιβίΙ(1’αηΐΐ€[ΐιΐΐ6δ 165, 167

Καίμπριτζ 202, 233, 259’ Πανεπι­στήμιο 230, 231, 270

Κάιρο 93Καίσαρ Γ άιος Ιούλιος 24 Καισάρεια 33, 140 Καλάβρυτα 57Κάλβερτ Φράνκ (ΓΥαηΙί Ο&ΙνβΓΐ) 399,

406Καλλικολώνη (Πινάρμπασι) 393,

394, 399 Καλλικράτης 96, 121 Καλλίμαχος 37Κάλτον Χίλ Εδιμβούργου 194 Κάλυμνος 327Κάμντεν Ούίλλιαμ (^ΐΐΐί&ιη Οιπι-

(Ιβη) 88* Βήίαηηΐα 88 Καμπανία 403Κάννινγκ, βλ. Στράτφορντ Λόρδος Κανόβα (ΑηΙοηίο Οβηονπ) 292, 298,

299, 308 Καντακουζηνός Γεώργιος 57 Κάουφερ (Κ&ιιίβι·) 210 Καπιτώλιο, Ούάσινγκτον 195; Πο­

λιτείας Όχάιο 196* Πολιτείας Τεννεσσή 196

Καποδίστριας Ιωάννης 356, 367 Καπουτσίνων ιεραποστολή Αθήνας

9 9 ,115 ,1 17 ,118 ,15 9 ,19 2 ,2 6 9 ,449(9)

Καραπάνος Κωνσταντίνος 247 Καρδίτσα Βοιωτίας 239 Καρία 323, 363

Καρκαβύ Πιέρ (Ριθγγθ (1β Ο&Γβ&νγ) 10 3 ,13 6 ,13 8 ,14 1

Καρλάιλ, Λόρδος (ΡΥβοΙβποΙί Ηο\ν8π1, 5ΐ1ι Ε&γΙ οί ΟαήίδΙβ) 226

Καρλάυλ Αιδεσιμότατος (ΚβνβΓβικΙΙοδβρΗ ϋ&οΓβ Ου*1γ1β) 153, 258

Καρλάυλ Τόμας (ΤΗοπι&δ Οιιΐγΐβ) 173

Καρλόβασι 147 Κάρλοβιτς συνθήκη 143 Καρλσρούης συλλογή 414 Κάρντιφ Εθνική Πινακοθήκη 95 Καρολίνα Πριγκίπισσα (Ο&ΓοΙΐηβ οί

Βπιηδ νίοΐί) 234, 235, 438 Κάρολος Α' Αγγλίας 74, 78, 108,

135* συλλογή έργων τέχνης 75 Κάρολος Β' Αγγλίας 129 Καρραί Ιάκωβος (Ι&οφίβδ Οαπ-βγ)

119Κάρτραϊτ Τζόζεφ (ΙοδβρΗ 03Γΐ\νπ§1ιΐ)

217Κασσά (Οίδδ&δ) 210 Καστέλλι (Καστέλ Νουόβο) 49 Καστελλόριζο 433 Καστιλιόνε Μπαλντασσάρε (Β&Μ&δ-

δ&Γβ Οίδΐί ΐίοηβ) 72 Καστιλιόνε Φρά Σάμπα (Γιή 8&Β13&

Ο&δΐί ΐΐοηβ) 72 Καστρί 54, 113Κασώμπον Δωροθέα (ΌοΐΌΐ1ιγ

δ&ιώοη) 69 Κατρεμέρ ντέ Κενσυ (ΑηΙοΐηβ Ο ίΓ γ -

δοδΐοηιβ ( ιι&ΐΓβιηβΓβ (Ιβ ζ)ιιίηογ)266, 302, 303, 308, 374* ΙβΊιιρί- ΐβΓ Οΐγτηρίβη 374, 384* 1.6ΪΙΓ68 βιιγ Γβηΐβνβιηβηΐ άββ οιινΓα ββ όβ ΓβγΙ Β,ηήφιβ α ΑΐΗβηβδ βΐ έ Κοπιβ 303

Κάυστρος 336, 343 Καυταντζόγλου Λύσανδρος 353 Κάφις 22 Κέα (Τζιά) 84

Page 517: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

512 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Κέκροπας 84 Κελεός 232 Κέννινγκτον 87Κέντ Ούίλλιαμ (Λνΐΐΐΐαιη Κβηί) 215 Κένταυροι 380 Κεράτιος Κόλπος 17, 136 Κέρκυρα 105, 290, 396 Κεφαλάς Κωνσταντίνος 40 Κεφαλονιά 105Κήπερτ Χάινριχ (ΗβίηποΗ ΚϊβρβΓΐ)

32 1,42 1,429 Κηφισόδοτος 27*' Μουσών άγαλμα

242Κικέρων 21, 24, 233 Κιού βοτανικοί κήποι 196 Κλάδεος ποταμός 382, 383 Κλαζομενές 202Κλάρεντον Κόμης (ΕοΚνβΓίΙ Ηγοίβ,

Ε&Η οί ΟΗΓβηοΙοη) 77, 83 Κλάρκ Έντουαρντ Ντάνιελ (ΕοΚν&ΓεΙ

ϋ&ηΐβΐΐ ΟβΓίεβ) 128, 129, 223,225, 230-235, 240, 241, 242, 253, 254, 258, 259, 262, 366, 394, 453(3)* αδελφός του 264

Κλάρκ του Πένικουκ Τζών ( 8 ιγ ΙοΗη 0&γ]<; οί Ρβηΐουΐΐί) 173

Κλεάνθης Σταμάτιος 352, 357 Κλειτορία 237Κλέντσε Λέο φόν (Εβο νοη Κίβηζβ)

294, 295, 303, 352, 358, 359, 368, 369, 376, 413, 415

Κλεοπάτρα 419’ άγαλμα 69 Κλήμης Θ', πάπας 130 Κλήμης ό Άλεξανδρεύς 340 Κλυτίος 420Κνάφλ-Λέντς Γ αβριήλ (Ο&ΗπβΙ

Κηβίίΐ-Εβηζ, Κ ίΐΐΘ Γ νοη ΕοΗηδάοι-ί)432

Κνίδος 210, 226, 310, 334· Τάφος Λεόντων 332

Κνωσός 337, 410, 439

Κόβελ Τζών (ΙοΗη Οονβΐ) 63, 111, 447(8)

Κοϊντιλιανός 21 Κόιντος Ιούλιος Βάλβος 333 Κόιντος Κούρτιος 65 Κόκκερελ Τσάρλς Ρόμπερτ (Οι&ιΐβδ

ΚοΗθγι (]οο1ί6Γ6ΐ1) 194, 217, 264, 274, 277-286, 288, 291, 292, 314, 367,374, 421,442,449(2), 453(14)· ΤΗβ Τβηιρίβ ο ί Ιηρίίβτ ΡαηΗβΠβηΐιΐδ αί Αΐ§ΐηα αηά ο ί ΑροΙΙο Ερΐουήιΐδ αί Βαββαβ 281

Κολμπέρ (Ιβ&η-Β&ρΐίδΐ© ΟοΙΒθγΙ) 103, 135-139, 304

Κολοσσός τής Ρόδου 185 Κολοφών 310 Κολωνός 371Κόμμοδου Ηρακλή άγαλμα 68 Κονταρίνι οικογένεια (ΟοηΙαπηί) 52 Κοντουλμιέρι Γκαμπριέλ, βλ. Εύγέ-

νιος Δ'Κόντσε Αλέξανδρος (ΑΙβχαηοΙβΓ Οοη-

ζβ) 402 ,404 ,412 ,418 ,424 ,425 , 428

Κόνων 332Κόος Γκέοργκ (Οβοι·§ Η. (1 Κοβδ)

273, 274, 285 Κόουλ Τόμας (ΤΗοηίΕδ Οοΐβ), 'Η πρό­

οδος της αυτοκρατορίας 196 Κοραής Αδαμάντιος 366, 367, 371 Κορησός ορος 342Κόρινθος 21, 57, 84 ,127 , 128, 152,

238, 244, 255, 262, 359, 439, 440, 442* Άκροκόρινθος|ρΐ84, 185· ναός Απόλλωνα 127, 239

Κορρέτζιο (Αηΐοηΐο ΑΙΙβ^η, ό έπονο- μαζόμενος 0οΐΎ6§§ίο), Χριστός 89

Κόρυατ Τόμας (ΤΗοηι&δ ΟοΓ &ΐβ) 97, 445(10)

Κοσμάς ((ϋοδΐιηο) Μέδικος 51, 71 Κόττον Ρόμπερτ ( Κ οΗθγΙ Οοΐΐοη)

Page 518: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 513

76, 83, 88, 91, 311· Κοττονιανή Βιβλιοθήκη 311

Κουζέν (Οοιίδίη) 322 Κουιρίνι Καρδινάλιος ((^ιιίπηί) 382 Κούκ φαν *Άλστ Πήτερ (ΡΐβΙβΓ Οοβ-

οΐίβ ν&π Αβίδΐ) 210 Κούμ Ταίηλορ (Τ&γΙοΓ ΟοιπΒβ) 287,

291Κουμπερτέν Βαρόνος (Ρίβιτβ (1β

0θπΙ)6Γΐίη) 389Κούρτιος Έρνέστος (ΕπίδΙ ΟΐΓΐίιΐδ)

354, 365, 377, 381, 385-388, 391, 395, 397, 399, 401, 404- 406, 408, 417, 422, 423, 426,427, 437, 439· ΑηββόοΙα ΌβΙρΗΐβα 377· Όθγ Ρβίοροηηβδ 377

Κρεσέντιο Δρ 110 Κρήτη 33, 53, 99, 131, 144-146,

153, 410· πολιορκία άπό τούς Τούρκους 100

Κριμαία 230’ Κριμαϊκός πόλεμος . 376

Κρίπς (ΙοΗπ Μ&Γΐβπ Οπρρδ) 240, 259

Κροΐσος 338, 339, 348 Κρούσιος Μαρτίνος (ΜηγΙιπ

(ϋπΐδίιΐδ), ΤιΐΓβΟβταββΐΒ 448(1), 449(9)

Κυβέλη 337, 389· άγαλμα 48 Κύζικος 33, 59, 60, 79, 111* Λαβύ­

ρινθος 60* ναός Διός 60-62, 349* ναός Ποσειδώνα 42· Σπηλιές 61

Κύθηρα 90 ,106, 236, 264 Κυμοθόη 64 Κύπρος 153, 236Κυριάκός ό Άγκωνίτης (Οπηοο άβ’

Ρϊζζΐοοίΐΐ) 45-66, 72, 73, 94, 95, 103, 113, 114, 120, 123, 124, 141, 159, 185, 204, 437, 442· ΟοΐΏπιβηΙαήΆ 53

Κωδινός 31

Κωλέττης Ιωάννης 372, 376 Κωνσταντίνος ό Μέγας 15, 29, 31,

33, 59, 81 ,242 ,381 Κωνσταντίνος ό Ρόδιος, Στίχοι πε­

ρί των της Κωνσταντινουπόλεως θαυμάτων 31

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 51 Κωνσταντινούπολη 15-44, 52, 53,

6 5 ,111 ,1 18 ,13 1 ,13 8 -14 0 ,14 6 , 151-153, 176, 210, 211, 236,244, 250, 251, 256, 258, 262, 264, 274, 286, 302, 305, 306,318, 325, 327, 329, 330, 336,347, 376, 401, 422, 426, 429, 434· ό Αβάς Σεβέν άναζητα βι­βλία 168· άγαλμα Βελλεροφόν- τη 38· Αγορά 39’ Αγορά του Αύγουσταίου 29, 30’ Αγορά του Κωνσταντίνου 31' Αγορά του Ταύρου 31, 32, 37· Άλωση 42, 44· Άναντολού Χισάρ 15· Ά νε­μοδείκτης ή Βούκινον ή Τετρα- σκελής 38* Αρχαιολογικό Μου­σείο 333· Βασιλική Πλατεία 30* βιβλιοθήκη του Σεραγιοΰ 136,151, 153· έπίσκεψη Λυκά 140*

Έπταπύργιον 81· Ζεύγμα 36· * Ιπ­πόδρομος 29, 32-34, 36, 38, 39* κατάληψη άπό Σταυροφόρους 56* κίονες: Κωνσταντίνου 31, Ξηρό- λοφου 38* Κυνήγιον 36* λουτρά Ζευξίππου 29*. ναοί: Α γίας Σο­φίας 16, 35, 44, 340, Α γίω ν Α ­ποστόλων 18· Νεώριο 36· Ρουμε- λί Χισάρ 15* πύλες: Σιδηρά 32, Χαλκή 30, 31, Χρυσή 17, 33, 81, 137· τζαμιά: τής Μητέρας του Σουλτάνου 42, 111, του Σουλει- μάν 42

Κώρζον (Οθογ£6 ΝαΐΗαηίβΙ Οιγζοπ)327

Page 519: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

514 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Κωρύκειον άντρον 361 Κώς 49, 330, 446(2)

Λάα 54Λαβύρινθος (Καστέλλι Κρήτης) 145,

185Λάγινα 432, 434 Λαίβυ (ίο\νγ) 432 Λαίηαρντ ( 5 ιγ ΑιΐδΙβη Ηβηι-γ Εαγ&Γ(1)

325Λάιλ Σάμιουελ (δαπιιιβΐ Εΐδίβ), Αηΐί-

ςυίΐαΐβδ αβίαίίοαβ 181 Λαινέ (Ε&ίδηβ) 137, 182 Λάιονς Έντμοντ ( § ιγ Εάπιοπά ίγοηδ)

372, 376Λαμαρτίνος (ΑΙρΗοηδβ (Ιβ Ε&ηΐοίΓΐίηβ)

357,454(19)Λα Μπουλλαί λέ Γκούζ (δΐβιΐΓ Ε&

Βοιιΐΐ&γβ Ιβ Οοιιζ) 99 Λα Μπρυγιέρ (Ιβ&η άβ Ι ι ΒπιγβΓβ)

167Λάντισλω (Ι άίδΐέτνν) 69 Λαοδίκεια 112, 202 Λαοκόοντα άγαλμα 68,69,174,277,

297, 299, 419 Λαομέδων 279, 280 Λαπίθες 380 Λάσκαρης Θεόδωρος 203 Λασσώ (ΙοΗ&ηη Οιπδΐίαη νοη ίΗδ-

δ&ηΐχ) 358 Λατρόουμπ Μπέντζαμιν (Ββηριηΐη

Ηβηι-γ ΓλιΙγο136) 195, 196 Λαυρέντιος Μέδικος 68, 71 Ααΰσος 29, 176Λάχμαν (Κ&γΙ Κοηι·&(1 Γήβοίποΐι ^ ι1-

Ηβΐιη Ε&οΗηιαηη) 398 Λεγκράν Φιλίπ (ΡΗίΗρρβΤβ£ϊ·αη(ϊ)

371Αέιντεν 115, 448(2)Αέισυ (Ι^ογ) Λοχαγός 263

Λεκόντ ντέ Λίλ (Οι&ιΐβδ Μηπθ Εβ- οοηΐβ, ό έπονομαζόμενος ίβοοηΐβ (Ιβ ϋδΐβ) 308

Λέ Μπά (ΡΗΐΚρρβ Εβ Ββδ) 371 Λέρνα 355Λέ Ρουά (].Ό. Εβ Κογ) 190, 193,

210, 216, 219, 267, 450(10), 451(10)

Λέσβος 101, 326, 327 Λεσεβαλιέ (Ο. Β. ίβοΐιβνοΐΐίβι·) 394 Λέσσινγκ (ΟοΐΐΗοΙίΙ ΕρΙίΓ&ίπι ίβδ-

δίη§) 174 Αέστερ Κόμης 174 Λευκάδα 290, 441· Λευκάτα ακρω­

τήριο 273 Λεύκιος Μόμμιος 21, 84 Λεύκιππος 431 Λευκό Όρος 313 Λεωνίδας 59Λήαρ Έντουαρντ (Ε(1\ν£ΐπ1 Ι ββτ)· 228,

243Λήκ (ΤΥίΠϊ&πι Μ&Γίϊη Ι,βαΐίβ) 130,

223, 236-245, 276, 279, 282,283, 314, 354, 377, 381, 383, 384, 387, 437, 441* Νιιπιίβπιαΐα ΗβΠβηίβα 243* Ρβίοροηηβδίαβα 237* Ττανβίδ ίη ΝοΓίΗβΓη Οτββββ 237, 247· ΤΓανβΙδ ίη ΐΗβ Μοτέα 237

Λήμνος 99 Λητώ 107Λιβαδειά 365* Μαντείο Τροφωνίου ' 240

Λίβιος Τίτος 48, 65, 136, 1 3 7 ,^ 3 , 236,293

Λίθγκοου Ούίλλιαμ (^ίΐΐΐ&πι ϋ ΐίι- §ο\ν), ΚαΓβ ΑάνβηΐιΐΓβδ αηά Ραίηβ- ίηΐΐ ΡβΓβ§τίηαΐϊοηδ 97, 106

Λίνκ Γιάκομπ (Ι&ΙίοΒ ϋη ο ΐίΐι) 273, 278, 279, 285, 290, 367

Λίνος 241

Page 520: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 515

Λιψία 360Λόιντ Έντουαρντ (Ε(1\νβι·(Ι Οι\νγ(1)

88Λόνγκ Τσάρλς (Οιατίβδ Εοη§) 297,

299Λονδίνο 172, 229, 269, 297, 312,

313, 321, 334, 349, 360, 370, 397’ Άγιου Παγκρατίου έκκλη- σία 171,194· Βρετανικό Μουσείο242, 254, 271, 280, 287-288,297, 300, 311, 312, 316, 317,319, 321, 322, 325-328, 332-334, 336, 342-348, 350, 375, 399, 417, 429, 431, Αίθουσα Ξάνθου 317· Μουσείο Σάουθ Κένσινγκτον 406

Λόου Ρόμπερτ (ΚοββΓΐ Ιχτννβ) 345 Λορραίν Κλώντ (Ο&ικίβ Οβίΐββ,,ό ε­

πονομαζόμενος Εοιτ&ϊη) 211,216 , 452(2)· Καθρέφτης του Κλώντ 452(2)

Λουδοβίκος Α' Βαυαρίας 224, 269, 288-291, 293, 294, 298, 303, 304,352,359,385,413,454(20)

Λουδοβίκος ΙΔ' 135, 140, 150, 167 Λουζιέρι Τζοβάννι Μπαττίστα (Οίο-

ναηηί Β&ιιίδΐει Ειΐδΐβπ) 258, 262,267, 269, 271,273,275

Λουκιανός 176Λούκουλλος Λεύκιος Λικίνιος 23 Λουπατσόλο (ίιιραζζοίο) 112 Λούσαν Φέλιξ (Γβΐίχ νοη ΕυδοΗ&η)

433Λούστγκάρτεν Μουσείο 415 Λυκά Πώλ (Ρ&ιιΐ Ειιοαδ) 140-143,

1 5 0 ,1 6 8 ,1 6 9 ,2 3 9 ,3 0 4 Λυκαβηττός 239 Λύκαιο ορος 255Λυκία 316,317,320,322 ,363 ,429-

431Λύκιοι (Τερμίλαι) 315

Λυκοΰργος 59 Λύντερς (Οΐίο ΕϋίΙβΓδ) 357 Λυόν 103 Λύσανδρος 59 Λυσίμαχος 418Λύσιππος 20, 33* αγάλματα: Διόνυ­

σος 242, Έρωτας (Θεσπιές) 27, Ηρακλής χάλκινος 26, Καιρός 29

Μαγνησία 226, 429* ναός Λευκο- φρυηνής Άρτεμης 202

Μαδρίτη 360 Μαζαρέν Δούκας 135 Μαζαρίνος Καρδινάλιος (Ιιιΐβδ Μ^ζη-

Ηη) 75, 135 Μακαριώτισσας μονή 241, 242 Μακεδονία 142Μακλάρεν Τσάρλς (Οι&ι-ΐβδ ΜηοΙβ-

Γ βη) 394 Μακρά Τείχη 252Μακρή Ταρσή ή Τερέζα, «Κόρη των

Αθηνών» 357 Μακρινός 419 Μακρυγιάννης Ιωάννης 361 Μακώλυ Ρόουζ (Κοδβ Μ&ο&ιιΐ&γ) 223,

397Μάλτα 237, 265, 272, 280, 287,

290-292,320 Μαμούρης Ιωάννης 361 Μάν Όράτιος (Ηογεοθ Μ&ηη) 312,

450(8)Μανουήλ Β' Παλαιολόγος 42 Μανουήλ Χρυσολωρας 42, 51 Μάνι Κορνέλιο (ΟοΓηβΙΐο Μ&§ηί) 119 Μάντεβιλ Τζών (8 ιγ Ιοίιη ΜαηοίΘ-

νίΐΐβ), ΤΗβ Υοχα β αηά ΤΓανβΙδ ο ί 5ϊγ Ιοίιη ΜαηάβνίΠβ 49

Μαντένια Άντρέα (Α ιη1γ63. Μ&ηΙβ- §η&) 73* Παρνασσός 63· Ό Χρι­στός στον Κηπο 72

Page 521: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

516 ΑΝ ΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Μαντίνεια 223, 228 Μάντουα 72Μάνχαϊμ συλλογή 178, 414 Μαραθώνας 155, 250, 272, 359 Μαραντάλι βουνό 242 Μαρινάτος Σπυρίδων 439 Μάριος Γ άιος 92 Μάρκος Αύρήλιος 220 Μαρμαρά θάλασσα, βλ. Προποντίδα Μάρουλλος Μιχαήλ 57 Μάρραιη Τζών (ΙοΗη Μηιύηυ) 214 Μαρσελλύς Κόμης (Μεπθ Εοιιίδ Ιβ&π

ΑικΙγ© Οι&Γΐβδ ϋβιη&Γΐίη άιι Τιιγ&ο, 0)ΐηί:β·(1β Μ&ΓββΙΙιΐδ) 305-307

Μαρτιάλης 26Μαρτόνι Νικολό (Νίοοοίό Μ & γ Ι ο π ι )

46, 49, 55 Μασσαλία 103, 288 Ματτερέ ύποπλοίαρχος (Μη116Γ6γ)

305, 306 Μαυροκορδάτος Αλέξανδρος 372 Μαυσωλείο, βλ. Αλικαρνασσός Μαύσωλος 52, 323, 332 Μεγαλόπολη 222, 440 Μέγαρα 57 ,152 ,155 ,205,288,359 Μεθώνη 156, 228Μέισον Ούίλλιαμ (^ίΐΐί&ιη Μ&δοη)

196Μεκλεμβοΰργο-Σβέριν 348, 363 Μελέαγρος 431 Μέμνων 323 Μεντελέτ 255Μεούρσιος («ΙοΗηπ ΜβιΐΓδ) 91, 114,

115,166 ,220 ,448(5)Μερκύρ ντε Φράνς (ΜβΓουΓβ άβ

ΓΓαηοβ) 142 Μεσόγεια Αττικής 250 Μεσόγειος 100 Μεσοποταμία 370, 439 Μεσσήνη 271 Μεταγένης 337

Μεταξας ’Ανδρέας 372 Μεχμέτ Β' ό Πορθητής 65, 124,

445(8)Μεχντία 22, 23 Μηλασσός 112Μήλος 118,139,166,304-307* Θέ­

ατρο 288* Φυλακωπή 439* βλ. καί Αφροδίτη τής Μήλου

Μήντ Ρίτσαρντ (Ό γ ΚίοΗειπΙ Μβεκΐ)173

Μιθριδάτης Ε' Εύεργέτης 109 Μιθριδάτης ζ' Εύπάτωρ 22, 23 ,109 Μικρά ’Ασία 200 Μιλάνο 360Μίλητος 112,202,203,206,310,333 Μίλνς Ρίτσαρντ Μόνκτον ( Κ ιο Η&γοΙ

Μοηοΐίΐοη Μΐΐηββ) 246, 357 Μίμας 420Μίντλσεξ (Οιβιΐβδ Ββοΐίνϊΐΐβ, Ε&γΙ οί

Μίοΐεΐίβδβχ) 186 Μινύα θησαυρός 239 Μίνωας 145 Μινώταυρος 145 Μιστράς 43, 57 -59 ,159,163 Μιχαήλ Άγγελος (ΜΐοΚβΙαη βΙο Βυο-

η α ίΌ ΐΐί) 7 1Μόναχο 289, 357, 359, 360, 385,

414* ανάκτορο Νύμφενμποιιργκ 293* Γλυπτοθήκη Μονάχου 294, 352, 413, 414* Μονόπτερος Νύμ- φενμπουργκ 360* Πάνθεον 360* Προπύλαια 360

Μονκονύ Μπερνάρ (Ββπιαπί (Ιβ Μοη- οοηγδ) 34, 99 ,126

Μόνκ Τσάρλς (8ιγ ΟιαιΊβδ Μοηοΐί) 224

Μονομάχος Μποργκέζε άγαλμα 27 Μονσώ (άβ Μοηοβ&ιιχ) 137 Μόνταγκιου Έντουαρντ Ούέρτλυ

(Εοίλν&πΐ λΥοΓΐΙβγ Μοηΐ&§ιι) 202 Μόνταγκιου Μαίρη Ούέρτλυ (ΕαοΙγ

Page 522: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 517

Μπι-γ ^ΟΓΐΙβγ Μοηΐ3§ιι) 183,. 186, 202, 445(8)

Μόνταγκιου Μέγαρο 311 Μονταίνιος (ΜίοΚβΙ Εγφίβπι άβ Μοη-

ί&ί ηβ) 76, 94 Μοντεφέλτρο Φεντερίγκο (Γβ(ΐ6π§ο

ΜοηΐβίβΙίΓο) 72 Μονφωκόν Μπερνάρ (ΒβΓΠ&Γ(1 (1β

Μοηΐί&ιιοοη) 152, 153, 169, 209, 382* ΕΑηΐί^υίΐθ βχρίΐ αββ βί γο- ρΓβδβηΐββ 6Ώ ίί§11Γ68 152, 173

Μοριάς 115, 205, 217, 226, 244· Επιστημονική αποστολή του Μό­ρια 371, 383

Μοροζίνι Φραγκίσκος (ΓΥέΐηοβδοοΜοΓΟδΐηί) 57, 131, 132

Μόρριτ (ΙοΗη Βαοοη 8β\νΓβγ ΜογπΙΙ οί Κοοίώχ) 146, 226, 254· Ρόκ- μπυ Χώλ 254

Μόρυσον Φύνς (Γγηβδ Μοι-γδοη) 97, 101

Μόσχα 384 Μουράτ Δ' 445(8)Μουρούζης Νικολάκης 305, 306 Μούρτζουφλος, βλ. Αλέξιος Ε' Μουσεία 241Μούσες 63, 241* άγαλμα Κηφισοδό-

του 242’ άλσος Μουσών στον Έ- λικώνα 241, 242

Μουτόνι Κόμης (Μιιΐοηί) 132 Μπαίκ (Αιι§ιΐδΐ Βοβοΐϋι), Οοτριίδ ϊη-

δοήρΐΐοηυτη βταββαηιηι (1828-1877) 155,368

Μπαίττιχερ Άντολφ (ΑάοΙρΚ ΒοβΙΙΐ- οΚβΓ) 388, 410, 411

Μπάκιγχαμ Δούκας (Οθογ§6 νΐΙΙίβΓδ, ΙδΙ (Ιιιΐίβ οί Βιιο1ίΐη§1ΐ£ΐιη) 75, 78,80 ,8 4 ,8 5 ,8 7

Μπαλί Ντάγ 394Μπαλντουίνο ’Αντόνιο (ΑηΙοηίο Βαί-

(Ιιιίηο) 55

Μπάμμερ Άντον (Αηίοη Β3ιϊιπι6γ)350

Μπαμπέν Πατήρ (ΡβΓβ Ι&οςιιβδ ΡηιιΙ Βώΐη) 99, 124

Μπαντινέλλι Μπάτσιο (Β&οείο Β&η- (Ιίηβΐΐί) 68

Μπαρ ’Αντουάν (ΑηΙοίηβ άβδ Βαιτβδ)99

Μπαρέζ 264 Μπαρμπαριά 100Μπαρμπιέ ντύ Μποκάζ (Ιβ&η-Οβηίδ

Βεα-Βίβ (Ιιι Βοοα β) 209 Μπαρτελεμύ ’Αβάς (ΑΒΒβ Ιθβπ-

Ιαο αβδ Β&ΓΐΗβΙβηΐΥ) 162, 384· Σβ νογα%€ άιι ίβιιηβ ΑηαβΗατβίβ βη Ονβββ... 169, 209, 217

Μπαρτόλντυ (ΙηΙ οΙ) Ειΐ(1\νί§ 8&1οιηο ΒπηΙιοΜγ) 354

Μπάρτον Ρόμπερτ (ΚοΙίβΓΐ* ΒιιγΙοπ) 114, 448(1)· Αηαΐοιηγ οί Μβίαη- οΐιοΐγ 96

Μπάτοφ μάχη 115 Μπέικον Φράνσις (8ιγ ϊΥαηοίδ Β&οοη)

77, 83Μπελβεντέρε κορμός 71, 175, 277 Μπελέ Σάρλ (Οι&Ηβδ Ββιιΐβ) 373 Μπελλίνι Γιάκοπο (Ι οορο Ββΐΐίηΐ)

73Μπελόν Πιέρ (ΡίβΐΎβ Ββίοη) 99, 146 Μπέντορφ Όττο (Οΐΐο ΒβηηάοΓί)

321,428-431,442 Μπεράτι 255Μπέρλινγκτον Λόρδος (ΚίοΙι&ΓεΙ

Βογίβ, ΕηγΙ οί Βιιιΐίη^ΐοη) 187* Μπέρλινγκτον Μέγαρο 269

Μπερνίνι (Οΐ&η ΕοΓβηζο Ββηιίηί) 292 Μπήζλυ Τζών (ΙοΗπ Ό. Ββ&ζΐβγ) 235 Μπήτσυ Χέντ 233 Μπινιόν ’Αβάς (ΑΒ&β Βί§ηοη) 141,

142 ,150-152,167 Μπλάκ Ιάκωβος (Ι&οΐί Βΐ&οΐί) 357

Page 523: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

518 ΑΝΑ ΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Μπλάντ Χένρυ (Ηβηι-γ Βίοιιηΐ) 97 Μπλέγκεν Κάρλ ( Ο ιγΙ \νί11ΐειπι Βίβ-

£βη) 412Μπολόνια Τζιοβάννι (ΟίονΗηηΐ Βοΐο-

§η&) 68, 69 Μπόντρουμ, βλ. Αλικαρνασσός Μπόουφορτ ( 8 ϊγ Γι-αηοΐδ Ββ&ιι£θΓΐ)

314, 320Μπορέτιους Δόκτωρ ( Ό γ ΒοΓβΐίιΐδ)

426Μπορύ ντε Σαίν Βενσάν (Ιβ&η-Β&ρΐΐδΙβ

ΜηγοθΙΗπ, 1)8Γοη Βοι*γ άβ δ&ιηΐ- Υίηοβηΐ) 371

Μποσέ Ιωακείμ (Ιο&οΗΐηι ΒοοΗβΐ") 283

Μπουαλώ (Νίοοίβδ Βοίΐβπυ, ό επο­νομαζόμενος ΒοίΙβαυ-ΟβδρΓβΗπχ)366

Μπουβάρ 162 Μπούζι 286Μπόυλ Ρόμπερτ (ΚοΗβΓΐ Βογίβ) 110 Μπουοντελμόντι Χριστόφορος (Οη-

δΐο£θΓθ Βιιοηάβΐιηοηΐΐ) 47-49, 66, 145, 446(2)· Όβδοήρίΐο Ιηδηίαβ Οτβΐβ 47* ΕώβΓ Ιηδίιίαηιιη Α γόΗϊ- ρβ1α§ί 47

Μπράντ συνταγματάρχης (Βι-βηάΐ)361

Μπράντις Γκέοργκ (ΟβθΓ§ Βι·&ηάίδ)354, 377

Μπρέστ, Γ άλλος πρόξενος (ΒΓβδί) 304, 305

Μπρέττινγκαμ Μάθιου (ΜβΐΐΗβλν ΒΓβΐΐίη^Ηαιη) 188

Μπρίς Ζερμαίν (Οβηη&ίη άβ Βποβ) 71 Μπροντζίνο (Αη§ίο1ο Τοιύϊ, ό επονο­

μαζόμενος ΒΐΌηζίηο) 71 Μπρόνστεδ Πέτερ Όλουφ (ΡβΙβΓ

Οΐιιί ΒΓ0ηάδΐβά) 273, 274, 285 Μπρούμ Ούίλλιαμ (ΤΥίΠΐ&ιη Βγοοπι)

172

Μπυντέ Γκιγιώμ (Οιιΐΐΐ&ιιπιβ Βιιάβ) 136

Μπυρνούφ Έμίλ (Ειηίΐβ Βιιπιοιιί) 407, 410

Μπυσμπέκ (0§ίβΓ Οιίδΐ&ΐη άβ Βιΐδ- Ββ(Χ[) 118

Μπωντελό ντε Νταιρβάλ (Οιαιίβδ- ΟβδΗΓ Βπιιάβίοΐ άβ ϋ ίΓναΙ), Όβ Γηΐίΐίΐβ άβδ νογα§βδ βΐ άβ Γαναηΐα§β (]υβ Ια ΓβοήβΓβΗβ άβδ αηΐίηυίΐβζρΐο- οιιγθ αηχ βςαναηδ 96* συλλογή 120

Μπωντράν (Β&πάΓ3π) 126 Μυκήνες 222, 225, 355, 397, 406,

407Μύκονος 109 ,110 ,273 Μύλασα Καρίας 255, 455(7)Μύλλερ Κάρλ Ότφρηντ (ΟβγΙ Οΐ-

ίπβά Μϋΐίβι·) 364, 365, 377, 437 Μύρα 314Μύρων 296· άγαλμα Διονύσου 242 Μυτιλήνη 140 Μυτιληνοί Σάμου 149

Νάιτ Χένρυ Γκάλλυ (Ηβηι-γ Οα11γ Κηί§Ηι) 280,453(11)

Νάνι Άντόνιο (Αηΐοηίο Ν&ηί) 166 Νάνι Μπερνάρντο (ΒβΓη&Γάο; Ν&ηΐ)

166Ναπολέων 264, 297, 298, 302,303,

312, 415, 454(20)· Ναπολέοντα Μουσείο 253, 302· Ναπολεό­ντειοι Πόλεμοι 214, 303

Ναυαρίνο 243 ^Ναύκρατη 337 Ναύπακτος 112Ναύπλιο 117, 155, 161, 243, 244,

357, 367, 369* Εθνοσυνέλευση Ναυπλίου 356* τζαμί Παρασκευής 358

Νεάπολη 243, 256, 258, 312

Page 524: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 51 9

Νεγροπόντε, βλ. Χαλκίδα Νέδας ποταμός 286 Νείλος 110, 204Νέλσον Όράτιος (νΐδοοιιηΐ Ηογ&Ιιο

Νβίδοη) 255 Νεμέα 440Νέον ’Ίλιον (Νονιιιη Ιϋιιπι) 392 Νέρων 27, 33, 381· Χρυσή Οικία 68,

381Νήμαν Γκέοργκ (Οβοι·§ Νΐβπι&ηη)

428-431 Νίκαια 33, 40Νίκη 33, 122· πτερωτή Νίκη στήν

Όλυμπία 388· βλ. καί Ακρόπολη Αθηνών, Άπτέρου Νίκης ναός

Νικολαί Νικολά (Νίοοί&δ (1© Νίοοίαγ)106

Νικόλαος Ε', πάπας 50, 51 Νικόλι Νικολό (Νίοοοίο άβ’ Νΐοοοίΐ)

47,51 Νικομήδεια 33 Νικόπολη 33, 54, 239, 290 Νινευή 325Νιοΰτον Τσάρλς (ΟιαιΊβδ Τ. Νβ\νίοη)

282, 326-329, 332-334, 344, 348,349,363,397,403* Ταξί&χ 326

Νίσμπετ Μαίρη, βλ. Έλγιν Λαίδη Νόβιος Βίντεξ (Νονΐιΐδ νίηίΐβχ) 26 Νόττινγκαμ 313Νουαντέλ Μαρκήσιος (Οι&ιΐβδ Μ&πθ

Γ ΐΉ η ςο ίδ Ο Ιιογ (1Ά η § 6 ν ΐ11Ϊ6 Γ 3 (1β

Νοΐπίβΐ) 1 0 0 , 1 1 8 - 1 2 0 , 1 2 2 , 1 3 1 , 1 3 4 , 1 3 6 , 1 3 9

Νταβίντ Ζάκ Λουί (Ι&οφίβδ Ιχιιιϊδ Ό^νϊά) 303

Ντάγκλας Φρειδερίκος (ΓτΘίΙβπο δΐιι&Γΐ ΝογιΗ ϋοιι§1αδ) 263, 299, 449(2)

Νταΐρπφελντ Βίλχελμ (^ΐΙΗβΙιηϋδιρίθΜ) 405 ,408 ,410 ,411,441

Ντάλλαγουαιη Τζέιμς (Ι&πιβδ Όα11&- Λνβγ) 34, 174, 226

Ντάλτον Ρίτσαρντ (ΚίοΗ&πΙ Ό&ΐΐοπ)183, 190, 209, 210, 216, 266, 325, 450(10)

Ντάνιελ Έντουαρντ (ΕοΚν&ΓίΙ Ό&- ηίβΠ) 319, 322

Ντάσγουντ Φράνσις (5ϊγ ΕΐΉηοΐδ ϋ&δίτννοοοί) 186, 206

Ντασιέ Ά ννα (Αηηβ ΕβίββνΓβ, Μ&- (1&Π16 Β&οϊθγ) 172

Ντεγκοντέ Άντουάν (ΑηΙοΐηβ Όβδ- £0(ΐ6ΐδ), Εόΐίίοβδ αηΐϊηιιβΒ άβ Κοτηβ 188

Ντεμπρέ 433Ντενόν (ϋοηιίηί^πβ νίναηΐ, β&Γοη

Όβηοη) 289, 302 Ντέντεμ ντε Χέλντερ Βαρόνος (ϋβ- (Ιβηι άβ Οβίάβι·) 210

Ντεσπένσερ Λόρδος, βλ. Ντάσγουντ Φράνσις

Ντίγκμπυ Κένελμ ( 8 ιγ Κβηβΐηι Όί§- \}γ) 108

Ντιλετάντι Εταιρεία 171,186-207, 226, 227, 229, 266, 267, 271, 282, 297, 404

Ντιντερό (ϋβηίδ ΌκίβΐΌΐ) 168, 178, 218, 219

Ντούσα Γεώργιος (Οβοι·§ίιΐδ ϋοιΐδ&)43

Ντράιντεν Τζών (ΙοΗη ΌΓγάβη) 98 Ντόντουελ Έντουαρντ (Ε(1\ν&Γ(1 ϋο<Ι-

\νβ11) 162-163, 214, 217, 219, 223-230, 235, 238, 255, 261, 279, 288, 292, 383, 442* ΤγάυθΙβ 293

Ντράμμοντ Άλεξάντερ (ΑΙβχβηοΙβΓ ΒπιππηόικΙ), ΤΜνβΙδ 182

Ντρέ Ρομπέρ (Κοββη (Ιβ ϋΓβιιχ) 115 Ντυγκέ-Πουσσέν Γκασπάρ (Ο&δρ&πΐ

Όιι^Ηβΐ-Ροιίδδΐη) 216

Page 525: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

520 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Ντύ Ούσσαί (Όιι Ηοιίδδ&γ) 135 Ντυρβίλ Ντυμόν (ΌιιιηοηΙ ϋυΓνίΠβ)

305Ντώκινς Ρίτσαρντ (ΚίοΗαΓά Όα\ν-

Ιάηδ) 200 Ντωφίν 92Νύς Ντάνιελ (Όαηΐβΐ Νγδ) 76

Ξάνθιππος 59Ξάνθος 310, 313-316, 319, 322·

Μνημείο Νηρηίδων 317, 320, 431· τάφοι: Άλογου 319, Άρ- πυιών 316, 320, Λέοντος 320, Παγιάβα 322, Πτερωτού Άρμα­τος 320

Ξάνθος ποταμός 218, 318, 320 Ξενοφών 341, 371 Ξέρξης 203

Όβίδιος 64, 117* Μεταμορφώσεις 98, 418

Όδυσσέας 226, 392, 396 Όζέλ (ΙοΗη Οζβΐΐ) 172* Οθωμανική Αύτοκρατορία 376 ’Όθων Α' 243, 351, 352, 356, 358,

360-362, 364, 367, 372, 375- 377,415

Οίνόανδα 322 Οίνόμαος 380 Οίτη 225, 361, 442 Οί'τυλο 54

Όλλανδία 102, 108 Όλλώ (Ηοΐΐβαιιχ) 322 Όλμε ιός 241Όλτζουερθ (λνϋΐίαιη ΟΜίδ ννοΓίΗ) 172 Όλυμπία 22, 27, 239, 251, 269,

271, 282, 284, 296, 377-391, 405, 406, 408,417,436, 438* ά-

γάλματα: πτερωτή Νίκη 388, χρυσελεφάντινος Δίας Φειδία 24, 29,184 ,380 ,384 ,389· ιερά: Ή- ρας 389, Μητρώου (Ρέας Κυβέ­λης) 389* λόφος Κρονίου 383, 387, 389* Μουσείο 380* ναός Διός 380, 383, 387, 389

Όλυμπιακοί αγώνες (Όλύμπια)152, 379, 381, 383, 389· απαγό­ρευσή τους από τον Θεοδόσιο Α' (393 π.Χ.) 28, 380· ίδρυση (776 π.Χ.) 379, 395

Όλυμπιάδα 63Όλυμπιεΐο 255· βλ. καί Ζευς, ναοί,

Όλυμπίου Διός στήν Αθήνα Όλύτσικας βουνό 247 Όμηρος 50, 52, 53, 64, 105, 139,

172, 173, 178, 181, 183, 212, 218, 245, 279, 316, 327, 392, 394-398, 401, 403, 411, 428, 441* ναός Όμήρου στή Σμύρνη 112

Όμόνοια 231Όξφόρδη 242* Άσμολειανό Μουσείο

77, 86, 90, 274, 283· αμφιθέατρο Σέλντον 86* αστεροσκοπείο Ράντ- κλιφ 194· Πανεπιστήμιο 86, 127

Όράτιος 109 Όρθρυάδας 59 Όροντοβάτης 323 Όρτέλιος 126 Όρφέα άγαλμα 242 Όρχομενός 222, 237, 239, 242, 410 Όσμάν Χαμντί Μπέης 429 φ Ότραντο 290Ούάιατ Τζέιμς (Ιαπιβδ λΥγαΐΐ) 194 Ούάιζ Τόμας (ΤΗοπιαδ ΤΥΐδβ) 376 Ούάιτ νησί 322 Ούάιτχολ πυρκαγιά 75 Ούγγαρία 402Ούέλερ Τζώρτζ (Οθογ θ ^ΗθΙθγ) 34,

Page 526: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 521

97, 9 8 ,10 0 ,1 0 3 ,1 0 4 ,1 0 8 ,10 9 , 110, 111, 113-115, 122, 127- 130, 134, 137, 155, 181, 185, 186, 189, 193, 202, 206, 232, 23 9 ,311,341,355 ,450(10)

Ούέρσλυ Ρίτσαρντ ( 8 ϊγ ΚίοΗβπΙ ^ΟΓδΙβγ) 254

Ούέρτζουερθ Κρίστοφερ (ΟιηδΙο-ρΙιβΓ ^οΓ(ΐ8\νοΓΐ1ι) 239,243,246, 357,358,437· 247

Ούέστ Μπέντζαμιν (ΒΘηριηίη ^βδί) 265

Ούέστωλ Ρόμπερτ (ΚοΒβΓί \ βδΐ- ΗηΙΙ) 265

Ούέτζγουντ Ίωσίας (Ιοδΐ&Κ ^β(1§6- λνοοθ) 257

Ούίλκινς Ούίλλιαμ (Λ ΐΐΐί&ηι λ ίΐ- Ηηδ) 195* Ιηψιπγ ΐηίο ύιβ Ρήηβί- ρΐβδ ο ί ΟΓββΙί ΑΓοΗίΐβοΐιΐΓβ 271

Ούίλλιαμς (Ηιι§Η ^ίΐΐίαιη \Υί11ί£ΐηΐδ) 217

Ούίλτον Μέγαρο 87 Ούλρικς (ΗβίηποΗ ΝίοοίΗΐΐδ ΙΠποΗδ)

354, 437 ρύρμπίνο 72Ούώκερ Ούίλλιαμ (Λ ί11ί3.ϊη λ &ΙΙίβι·)

217Ούώλπολ Όράτιος (Ηογβοθ ^&1ρο-

1β) 17 4 ,18 6 ,19 6 ,2 15 ,3 11 Ούώλπολ Ροβέρτος (ΚοββΓΐ ^&1-

ροΐβ) 174, 272· ΜβιηοίΓ8 Β.β1αΐίη§ ΐο ΕιίΓορβαη αηά Αβίαΐίο ΤιΐΓ βγ 272

Ούώτκιν Ντέιβιντ (Ό&νκΐ Λ αΐΐ ΐη)198

Πάδουα 85Παίην Νάιτ Ρίτσαρντ (ΚίοΗ&πΙ Ραγπ6

Κ ηίφι) 16 7 ,174 ,213 ,215 ,267 , 271, 297, 299, 300, 312· Εα&χ

οη ΐΗβ ΟΓββΙί ΑΙρήζΒβΙ 213· Σαηά- δοαρβ: 3. ώάαβΐίβ ροβιη 213

Παλαιολόγοι 102 Παλαιόπολη 105 Παλαιοχώρι 159 Παλαιστίνη 236, 421 Παλατινή Ανθολογία 40, 334 Παλλάντιο (Αικ1γ6& Ρ&ΙΙηοΙιο) 196,

198 Πάλλας 420Πάλμερστον Λόρδος (ΗβΠΓγ Τθΐηρίβ,

3ιτΙ Υίδοοπηΐ ΡαΙπίΘΓδΐοη) 316, 372,373

Παμβίνιος Όνούφριος (ΟηορΗπιΐδ Ρ&ηνΐηΐιΐδ) 34

Παναθήναια 121 Πανδάρεως 316Πανίτσι ( 8 ϊγ ΑηίΗοπγ Ρδηίζζί) 328 Πανόπη 64Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί 32,

35-38Πάριο Μάρμαρο 83, 84, 86, 230 Πάρης 280, 307Παρίσι 139, 142, 143, 167, 211,

229, 254, 264, 269, 297, 302,303, 360, 371* Ακαδημία 120, 370* Ακαδημία Επιγραφών καί Γραμμάτων 161,167* Ακαδημία Καλών Τεχνών 303* Αψίδα Κα- ρουζέλ 302· Βασιλική Ακαδημία Ζωγραφικής καί Γλυπτικής 124· Βασιλική Νομισματική Συλλογή 103, 136, 140· Βοτανικός Κήπος 143, 150* Εθνική Βιβλιοθήκη120, 14 1 ,161 , 252· Έλύσια Πε­δία 211· Ινστιτούτο Τεχνών 251· Λούβρο 75, 141, 212, 288, 289, 297, 298, 303, 304, 306, 312, 384, 447(6), πυρκαγιά του 1871 120* Μέγαρο Μαρμπέφ 211* Πάν- θεον 303

Page 527: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

522 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Πάρκ Λέιν 265, 269, 295 Παρνασσός 50, 139 Πάρου Μουσείο 84 Πάρς Ούίλλιαμ (\Υί11ί&ιη Ρ&Γδ) 200, . 206, 266 Πασιφάη 145Πασκάλ (ΒΙαίδβ Ρη8οη1) 392· Ρβηδββδ

391Πάσλεϋ (ΚοββΓΐ Τ. Ρ&δΗΙβγ) 366 Πατέν Σάρλ (ΟιείΓΐβδ Ρ&ίίη) 103 Πάτμος 139, 147, 230* χειρόγραφα

366Πάτρα 8 5 ,112 ,15 2 ,15 6 , 205, 243 Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως 31,

32, 35-37 Πάτροκλος 279Πατσιαούντι Π. Μ. (Ρ&οίο Μ&π& Ρ&-

οίαικίί) 166-168, 435 Παύλος άπόστολος 336 Παύλος Λεύκιος Αιμίλιος 23 Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις 59,

6 5 ,115 ,1 17 ,12 2 ,12 3 ,12 7 ,13 9 , 156, 158, 193, 205, 213, 220- 223, 225, 234, 236, 237, 240- 243, 252, 275, 276, 283, 336, 341, 342, 365, 381, 383, 388, 389, 393, 406

Πειραιάς 22, 23, 57 ,118 , 235, 244, 261, 270, 307, 360, 368, 373, 376· λιοντάρι 57, 133

Πέιτερ Ούώλτερ (Τν&ΙΐβΓ Ρ&Ιβι·) 178, 292· ΤΗβ ΜαΜβδ οίΑψΐηα 270

Πέιτζ Ούίλλιαμ (^ιΐΐί&ιη Ρ&£β) 217 Πεκυσέ 162 Πέλλα 239Πελοποννησιακός πόλεμος 121, 224 Πελοπόννησος 52, 53, 238, 250,

282, 354, 355 Πέλοπας 380Πέμπροουκ Κόμης (ΤΗοπι&δ ΗβΓ βΓΐ,

ΕβγΙ οί ΡβιτώΐΌ β) 87, 135

Πέννιθορν Τζών (ΙοΙιη ΡβηηβΐΚοΓηβ)281, 374 *

Πένροουζ Φράνσις Κράνμερ (ΡΓ&ηοΐδ 0·&ηπΐ6Γ ΡβηΓΟδβ) 281, 374, 410

Πενσυλβανίας Τράπεζα στή Φιλαδέλ­φεια 195

Πεντέλη 366Πέργαμος 21, 41, 42, 69, 82, 112,

140, 203, 310, 375, 389, 409, 418-429· βωμός Διός 419* Γιγαν- τομαχία 419, 423-426* ιερό Α ­σκληπιού 419* ναός Δήμητρας 419* τείχος Άτταλιδών 424

Περέσκ Νικολά Κλώντ Φαμπρί (Νί- οοΐ&δ Ο&ικΙβ Γ&βπ άβ ΡβίΓβδο) 83, 91-94 ,134 ,166 , 16 8 ,169 ,187

Περικλής 20, 121, 275, 283 Περμησσός ή Τερμησσός ποταμός

241Πέρρυ Τσάρλς (Οι&ι-ΐβδ Ρβιτγ), Ύίβ\ν

ο ί ΐΐιβ ίβναηΐ 183 Περσέπολη 312 Περσεφόνη 60, 231 Περσία 99,142,339,446(10)* Περ­

σικοί Πόλεμοι 339 Πέτουερθ 174, 455(8)Πετράρχης 50Πέττυ Ούίλλιαμ (\Υί11ί&ιη ΡβΙΙγ) δθ-

85, 93 ,137 Πήγασος 81 Πηλέας 280Πήτσαμ Χένρυ (Ηθπγυ ΡββοΗβιη) 77 Πιάδα 234Πινάρμπασι, βλ. Καλλικολών^ Πίνδαρος 37, 222, 279, 296, 371*

Ίσθμιονίκης ζ' 280* Νεμεονίκης Δ' 245* Όλυμπιονίκης Α' 378*

Όλυμπιονίκης Γ 379* Προσόδων εις Δηλον 107

Πιο Εύγένιος (Εα βηβ Ρίοΐ) 402 Πίον ορος 342

Page 528: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Πισκατόρυ Θεοβάλδος (ΉιόοΜεΙ Ε- ιηΐΐβ Αγο&Β&Ι Ρΐδο&ΙοΓγ) 372

Πιτσικόλλι Κυριάκός, βλ. Κυριάκός ό ’Αγκωνίτης

Πιττάκης Κυριάκος 357, 364, 368, 369

Πλαίηφαιρ Τζών (ΙοΚπ ΡΙ&γί&ίι·) 194 Πλακεντίας Δούκισσα (δορΗΐε Εβ-

βπιπ, (1ιιο1ΐ68δ6 (1β Ρΐαΐδ&ηοβ) 366 Πλάτων 22, 37, 56, 266, 296, 392 Πλίνιος ό Νεότερος 25, 26 ,Πλίνιος ό Πρεσβύτερος, ΝάϊιιγβΙϊβ Ηΐδ-

ΐοήα61 ,110 ,126 ,144 ,323 ,324 , 336-339, 341,349

Πλούταρχος 58,121,301* Τίτος Φλα- μινίνος 27

Πόζεν (Πόζναν) 321 Πόλα Δαλματίας 189, 190 Πολέμων 40Πολινιάκ Καρδινάλιος (ΜθΙοΗϊογ άβ

Ροΐί^παο) 416 Πολύβιος 24 Πολύκλειτος 234 Πολυκράτης 148 Πομάρντι (Ροιϊι&πΙι) 224 Πομπηία 177, 257 Πονσαρτραίν Κόμης (Εοιιίδ ΡΗβΙγ-

ρβ&ιιχ, οοπιΐβ (Ιβ ΡοπΙοΙιείΓίΓΗίη)140, 143,144, 167

Πόουκοκ Ρίτσαρντ (ΚίοΗ&πΙ Ροοοοίίβ) 450(10)· Όβδβήρΐίοη ο ί ΐΐιβ Εαβί 182

Πόουπ Αλέξανδρος (Αΐβχ&ηάβΓ Ρορβ)69, 183, 218· ΙΙίαά 172· 0άχ88βχ172

Πόπλουελ Πούλλαν Ρίτσαρντ (Κί- οΗ&ι-ά ΡορρΙβλνβΠ Ρυΐΐαη) 404

Πόρσον Ρίτσαρντ (ΚίοΗ&πΙ ΡοΓδοη)258

Πόρτο Ράφτη 155 Πορφυρίων 420

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Ποσειδών 121* ναός Κυζίκου 42 Ποσειδωνία (Ρειβδΐιιιη) 180 Πότσδαμ 416Πότσο Κασσιάνο ντάλ (Ο&δδί&ηο (1&1

Ροζζο ) 91 * Μιΐδβιπη Οι&Γΐ&οβιιιη 7 4 Πουκεβίλ Φρανσουά (Ει-βηςοίδ Ροιι-

ηυβνϋΐΘ) 223Πουσσέν Νικολά (Νίοοί&δ Ροιίδδίη)

72, 74, 9 1 , 96,169* Το σώμα του Φωκίωνα μεταφέρεται έξω άπό την * Αθήνα 95

Πράις Γιούβντεϊλ (ΙΙνβίΙαίΘ Ρποβ) 213 ,215 , 221,237 ,271· Οη ώβ ρίβΐιΐΓβδηβ 213,221

Πραξιτέλης 20, 27, 29, 122, 176, 308, 332, 340, 388

Πρέβεζα 239Πρεώ Μισέλ Φρανσουά (ΜΐοΗβΙ Ε γ&π -

ςοΐδ Ργθ&ιιχ) 217 Πρίαμος 401, 402Πριήνη 202, 206, 310, 404, 440·

ναός ’Αθηνάς Πολιάδος 206 Πριματίτσιο Φραντσέσκο (ΕΐΉποβδοο

ΡπΓϊΐ&ΐίοοίο) 68 Προβηγκία 94, 103 Πρόκες φόν Όστεν (ΑηΙοη ΡΐΌ βδοΚ

νοη ΟδΙβη) 353, 370 Πρόκλος 315Προκόπιος, Περί Κτισμάτων 29 Προποντίδα 59, 60 Προύσα 85, 112 Πρωσία 287, 438 Πτολεμαΐοι Αίγύπτου 419 Πτολεμαίος Κλαύδιος, Γεωγραφίας

υφήγησις 52, 126, 209 Πυθαγόρας 56 Πυθαγόρειο Σάμου 147 Πυθεύς 323Πύκλερ-Μούσκαου Πρίγκιπας 362,

384,385 Πύλος 54

523

Page 529: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

524 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Πυραμίδες 52, 339 Πώ 264

Ραγκαβής Αλέξανδρος 368 Ραγούζα (Ντουμπρόβνικ) 363 Ράικοτ Πώλ ( 8 ϊγ ΡηπΙ ΚγοΕίιΐ) 112 Ράινισε Μπεομπάχτερ (ΚΗβΐηΐδοΗβ

ΒβοΒαοΗίβΓ) 363 Ράιτ Ούώλλέρ Ρόντουελ ( Υ&ΙΙθγ

Κοά\νβ11 ^π§1ιι) 105, 217 Ρακίνας (Ιβ&π Κ&βίηβ) 169, 366 Ρ άλλης Νικόλαος 422 Ραμνοΰς, ιερό Νεμέσεως 229 Ράνσιμαν Στηβεν (δη* δίβνβη

Κιιηοίπι&η) 20 Ράντολφ Μπέρναρντ (ΒβΓη&Γά Κ&η-

άοΙρΗ), ΑΓθΗίρβ1α§ο 182· Μ ογθά 182

Ράτζιβιλ Νίκολας Πρίγκιπας (Κ&ά- ζί\νΐ11) 145

Ραφαήλ, Παρνασσός 71, Συμβούλιο των θεών 71

Ρέα 60Ρεβέτ Νίκολας (ΝΐοΗοΙ&δ Κβνβίΐ)

130, 180, 184, 185, 188-191, 193-197, 200, 206, 215, 216, 2 18 ,25 6 ,26 6 ,28 3 ,45 1(10 )·^ - ΐίςιιΐ(ΐ63 ο ί ΑΐΗβηδ 189 ,190 ,193 , 19 5 ,19 6 ,19 8 ,2 13 ,2 2 1

Ρέβλυ Ούίλλυ (\Υΐ11βγ Κβνβ1βγ) 199 Ρενάκ Σολομών (δ&ΐοπιοη Κβίη&οΗ)

61Ρενάν Έρνέστος (Επιβδί: Κβη&η), Εα

ΡήβΓβ δΠΓ ΓΑβΓοροΙβ 375 Ρήντεζελ (ΙοΚ&ηπ Ηβητιαπη νοη Κΐβ-

άβδβΐ) 354 Ριβιέρ Μαρκήσιος (ΜεΐΓφΐίδ άβ Κΐνίβ-

Γβδ) 305 Ριέντσο 57Ρίλκε (Κ&ΐηβΓ Μ&πβ Κίΐΐίβ) 177

Ρισάρ Πατήρ (ΡβΓβ ΚίοΗαΓά) 99 Ρισελιέ Καρδινάλιος (Αππ&πά Ιβ&η

άιι ΡΙβδδίδ, άυο άβ ΚίοΗβϋβιι) 135

Ρόδος 33, 318, 432, 433* Κολοσσός 323

Ροΐκος 148, 337Ρομάνο Τζούλιο (Οΐιιΐϊο Κοιη&ηο) 71 Ρόου Τόμας ( 8 ιγ ΤΗοιη&δ Κοβ) 79-

82, 84, 85 ,108 Ρός Λούντβιχ (Ευά\νί§ Κοδδ) 328,

351, 353-364, 368, 369, 377, 384,385 ,413

Ρόσσο (ΟΐονΒηηΐ Β&ΙΐΐδΙα άί Ι&οορο, ό έπιλεγόμενος Κοδδο ΓίοΓβηΐίηο)67, 69

Ροττιέ Συνταγματάργης (Β. Ε. Α.Κ ο ίιΐβ Γ δ ) 307

Ρουμπενς (ΡβΙβΓ Ραπί Κυΐρβηδ) 74,76, 92-94 ,166,169, 448(9)

Ρώλινσον ( 8 ιγ ΗβπΓγ Οβδϊνίοΐίβ Ηηδοπ) 325

Ρώμη 15 ,20 ,22 ,29 ,3 2 ,35 , 59,67,77, 7 8 ,17 3 ,1 7 7 ,1 7 8 ,1 8 0 ,18 4 , 186-190,225,245,273,289,292, 293,298,302,303,334,386,419, 434· Βιβλιοθήκη Μπαρμπερίνι 123* εισροή έργων έλληνικής τέ­χνης 27* θέατρο Πομπηίου 180* Καπιτώλιο 21* λουτρά Διοκλητια- νου 180· ναοί: Διός 25, Εστίας 180

Ρωσία 230, 250-251, 364

Φ

Σαβίνα 123,199 Σάγκμπορω 194Σαίνμπορν Αύγουστος (Αιι§υδΐιΐδ

δοΗδηβοπι) 320, 321, 404, 429 Σαίντ Κλαίρ Ούίλλιαμ (\νΐ11ί&ιη δαΐηΐ

Ο πγ) 260, 268

Page 530: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 525

Σαίντ-Μπέβ (0ΚεΐΓΐ65 Αυ§ιΐ8ΐΐη δαΐηΐθ-Ββανβ) 371

Σαλαμίνα 155, 205, 231 Σάλωνα 112, 113Σαμοθράκη 59, 63, 428, 429, 436*

'Ιερό Μεγάλων Θεών 404 Σαμοθράκης Γιάννης 432 Σάμος 82, 146, 337, 422* Ήραΐο

148, 149, 337* ιερό Ασκληπιού 149* Παναγία τών Κεραυνών 147

Σαμπιονέτα 72 Σάμσον 83, 93Σανοΰδος Μαρίνος (Μηππ δ&ηιιάο)

445(10)Σαντορίνη 99, 250, 439, 440 Σάντουιτς Κόμης (ΙοΚπ ΜοηΙ&§ιι,

ΕςιγΙ οί 8&π(1\νίο1ι), ΤΓανβΙδ 183, 446(2)

Σάντς Τζώρτζ (8ιγ Οθογ θ δ&ικίγδ) 98 ,10 1 ,10 8

Σάουμπερτ Έντουαρντ (Εώι&πΐ δοΗ&πΙϊβΓΐ) 352

Σαπφώ 273Σάρδεις 33 ,112 ,140 , 202* ναός Α ­

θήνας 338 Σαρντέν Ζάν (Ιβ&η Οι&πΐΐη) 99 Σ^σσανίδες 311Σατωβριάνδος (ΓΓ&ηςοίδ Κβηβ, νί-

οοηιΐβ άβ ΟΐΒίβαιώπευκΙ) 141,159, 169, 213, 267

Σατώ ντε Μπερρύ 120 Σαφέτ Πασάς 399 Σεβέν ’Αβάς (ΑβΒβ δβνΐη) 152, 153,

161, 168Σέιερ Ρόμπερτ (ΚοββΓί 8&γβΓ), Κυίηβ

ο ί ΑΐΗβηβ αηά ΟύιβΓ ναΙιιΜβ Αη- ΐί Ιΐΐήβδ ο ί ΟΓ6606 451(10)

Σέλγη 322 Σελεύκεια 222 Σέλευκος Β '203, 204 Σελήνη 81

Σελίμ Β' 445(8)Σελινους 375 Σελινοΰς ποταμός 341 Σέλλεϋ (ΡβΓογ ΒγδδΗβ δΗβΠβγ) 211 Σέλντεν Τζών (ΙοΗπ δβΐάβη) 88, 93,

94, 187* ΜαπηοΓα Αηιηάβΐΐαηα8 3 ,8 4 ,8 6 ,8 7

Σελτζούκ 346 Σελτζοΰκοι 311Σέντελ Χάρτμαν (ΗπΓΐπΐΗηη ΒοΗβοΙβΙ)

ΕώθΓ οΙίΓοηίοΆΓιιιη 96 Σέραρντ Ούίλλιαμ (^ίΐΐίβιη δΙιβΓΗΓίΙ)

153 Σέριφος 106Σεφέρης Γιώργος 418, 442Σηστός 181, 272Σίβυλλα 340, 341Σίγειο 181, 202Σικελία 24, 285, 420Σίλλερ Φρειδερίκος (Γπβείποΐι νοη

δοΚίΠβΓ) 302-303 Σίλλυ Νησιά 312Σίνκελ (ΚαιΊ Γπβείποΐι δοΚΐπΙίβΙ)

412 ,4 15 ,4 17 Σινώπη 23, 85Σιπιόνε Μαφέι Φ. (Γι-αηοβδοο 5οί-

ρΐΟΠΘ, ΓΪΙ&ΓοΙίβδβ <ϋ Μδίίβί), Εβρΐ- (^πιπη 166

Σκαλαμόντι Φραντσέσκο (ΙτΗηοβδοο δο&Ι&ιηοηΐί) 51

Σκαλίγερος (Ιοδβρίι ΙιΐδΙιΐδ δοπΗ βι·) 9 1 ,9 4 ,16 6

Σκάμανδρος 211Σκήν Τζέιμς (Ι&ιπβδ δ]ίβηβ) 243,366 Σκόπας 330, 340 Σκοτία 271, 366Σλάιγκο Λόρδος (Ιοπΐ 8Η§ο) 254,

280Σλήμαν Ερρίκος (Ηβΐηπείι δοΐιΐίβ-

ΐϊΐ&ηη) 52, 239, 257, 348, 386, 391, 395-410, 428, 429, 437-

Page 531: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

526 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

439, 441· Αλληλογραφία. 399, 401-403, 406· στή Σορβόννη 395· ΙΠο3 391, 395, 407, 409, 410* ΙΐΗαβζ, άβΓ Ρβίοροηηβδ ηηά Τγο]3. 396* Μγββηαβ 406* Τγο]ά- ηίδβΗβ ΑΙΐβΓίηιηβΓ 405, 407

Σλήμαν Σοφία 397, 398, 406 Σλόουν Χάνς ( Β ιγ Η&πβ δίο&ηβ) 311,

312Σμέρκ Ρόμπερτ (Κ οΒ θγΙ δ π π ι- ΐ ίβ )

28 1,312 Σμίθ Τζόζεφ (ΙοδβρΗ δππίΗ) 188 Σμύρνη 33, 8 2 ,14 0 ,14 1 , 153, 181,

182, 200, 202, 204, 233, 274,304, 313, 318, 321, 329, 334, 343, 344, 348, 350, 363, 422, 426, 429, 430· επιδημία πανού­κλας (1674) 138* ναοί: Ίανοΰ 112, Όμήρου 112· πυρκαγιά (1797) 211· σεισμός (1688) 140

Σνάιντερ (δοΗηβκΙβι·) 433 Σόλων 56Σόουν Τζών ( 8 ιγ ΙοΙιη δο&ηβ)

451(11)Σουαζέλ-Γκουφιέ Κόμης (Μαπβ-Οει-

Βπβΐ Π ο Γ β π ΐ Αιι ιΐδΙβ (Ιβ Οιοίδβιιΐ-ΟοιιίίϊβΓ) 210, 211, 250, 251, 382, 394· νογα§βρίΐΐοΓββςυβ άβ Ια ΟΓβοβ 208, 209,211-213, 250

Σοΰμπερτ ( Γ γβ π ζ δοΗυ1)βΓΐ) 434 Σούνιο 155, 214, 250, 255, 272,

451(10)Σουρεντέχ 37 Σοΰτσος Αλέξανδρος 376 Σούχαρντ (Οάτ\ δοΗιιοΗ&πΙΐ) 408,427 Σοφοκλής 225· Οίδίπους Τύραννος.

371Σπάρτη 57-59, 84, 114, 125, 150,

152, 155, 159-163, 355, 365, 382, 385* άκρόπολη 156, 158·

Άφεταΐς όδός 157* βωμός Λυ­

κούργου 156* Δρόμος 157, 158· ιερό Όρθιας Άρτέμιδος 156, 157* Λιμναΐον 157* ναός Όλυ- μπίου Διός 158· Περσική Στοά 199* Πλατανιστάς 157, 158· Σκιάς 157· τάφοι: Βρασίδα 157,

’Ίδα 157, Κάστορα 157, Λυγκέα 157

Σπένσερ Έδμόνδος (ΕώιιιιηίΙ δρβη- δβι·) 310, 323

Σπόν Ζάκ (Ι&οφίβδ δροη) 34, 39, 92, 96-98, 100, 102-113, 114, 115, 122-130, 134, 135, 137-139, 154, 155, 169, 181, 185, 186, 189, 193, 232, 267, 310, 341, 437, 439, 442, 450(10)· Α π ά ν­τηση στον Δελφίνο 126· Ύογο β... 126, 127

Σπράτ Πλοίαρχος (Τ.Α.Β. δρΓ&ΐΐ) 319, 322

Στάκελμπεργκ Βαρόνος (ΟΐΙο Μ&- §Ϊ1113 νοη δΐ8θ]£β1ΐ36Ι·§) 273, 274,284, 285, 367, 382

Στάνχοπ Έστερ (Εαάγ ΗβδΐβΓ δΐ&η- Ηορβ) 366

Στάνγοπ Σπένσερ (δρβηοβΓ δΐ&η- Ηορβ) 384

Στάουρχεντ τεχνητό σπήλαιο 69, % 17 Στάτιος 26Σταυροφορία Τέταρτη 16, 20 Στέφανος [Βυζάντιος] 126 Στηλίχων 28Στίλμαν (λνίΐΐΐ&ιη Ι&ιηβδ δΐίΐΐιη&η)

410 , ΒΣτιούαρτ Τζέιμς (Ι&πιβδ δίιι&Ή 130, 172, 180, 184, 185, 187, 189-199, 215, 216, 218, 221, 256, 266, 282, 283, 450-451(10)· βλ.καί Ρεβέτ Νίκολας, Αηΐίςιιϊΐίβδ οί ΑΐΗβηδ

στοιχεϊον 36

Page 532: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 527

Στόου 217Στόουν ’Ίρβινγκ (Ιι*νίη£ δίοηβ) 395 Στοππάνι Καρδινάλιος (δίορρ&ηΐ)

456(9)Στός (8ΐο8οΗ) 416 Στουντνίτσκα (Γ. δΐιΐ(1ηίοζ]£&) 432 Στουτγάρδης συλλογή 414 Στράβων 54, 109, 110, 112, 126,

205, 213, 223, 236, 341, 393, 394

Στρασβούργο 103Στράτφορντ Λόρδος (δίτ&ΐίοπΐ Ο&η-

πίπ§, Ιδΐ νίδοουπΐ δίΓ&ΐίοπΙ άβΚβάοΐίίΐ) 325-327, 330, 376· μάρμαρα του Κάννινγκ 326

Στρίκλαντ Ούίλλιαμ ( ίΙΙΐΗϊη δίποΐί- Ιαπά) 196

Στρώμπερρυ Χίλ (δίτετννίίβιτγ ΗίΠ)174

Στύξ 355Στύππακας, Σπλαγχνόπτης 27 Σύλλας Λεύκιος Κορνήλιος 21-23,

26,242 συλλογές νομισματικές 72^73 συλλογές σχεδίων 73 Συμπληγάδες 272 Συνέσιος Κυρήνης 55 Σφόρτσα βιβλιοθήκη 53, 65 Σφόρτσα Φραντσέσκο (Γγ8ϊ106800

δίοΓζα) 51 Σχινας Κωνσταντίνος 354, 357 Σωκράτης 56

Ταβερνιέ (Ιβαη-ΒαρίίδΙβ Τ&νβπιίβΓ)99

Ταίηλορ Τόμας (ΤΗοπι&δ Ταγ1θΓ) 221 Τάιμς (ΤΐΐΏ€8) Λονδίνου 403 Τάκιτος 153Ταλλεϋράνδος (Οι&ιΐβδ Μηιιποθ άβ

Τ&11βγΓ&η(1-Ρβπ§0Γ(1) 251, 265

Τάουνλυ Τσάρλς (8ιγ Οι&ιΐβδ Το\νη- Ιβγ) 174, 179, 312* συλλογή 266

Τ αύγετος 355Τεβενό Ζάν ( Ι θηπ ά β Ήιβνβηοΐ) 99,

445 Τειρεσίας 63 Τελαμών 279, 280 Τέμπη 139, 281Τέμπλ Ούίλλιαμ ( 8 ι γ ^ΐΐΐί&ιη Τβιπ-

ρΐβ) 105 Τεργέστη 432 Τερμησσός, βλ. Περμησσός Τερμίλαι, βλ. Λύκιοι Τέρνερ (Ιοδβρίι Μ&11ογ(1 Λ ιΙΗαπι

ΤΠΓΠ6Γ) 217, 258, 277 Τέως 181, 202, 206, 255· ναός Βάκ­

χου 206 Τζαβέλλας Κίτσος 361 Τζεροβίνι 247 Τζέτζης Ιωάννης 39 Τζέφερσον Θωμάς (ΤΚοπι&δ ΙβΩβι*-

δοπ) 195 Τζιαμπέττι Φ. (Γ. ΟίαπώΘΐΐί) 123 Τζιουστινιάνι Λορέντσο ( Ε ο γ θ π ζ ο

Οΐαδίίπίβηί) 51 Τζιουστινιάνι Πέτρος (ΡιθΙιό Οίιΐδΐί-

ηϊ&ηί) 445(10)Τζόνσον Σάμιουελ (δαπιιιβΐ ΙοΗηδοη)

89Τζόουνς ’Ίνιγκο (Ιηΐ^ο Ιοηβδ) 77 Τηγάνι, βλ. Πυθαγόρειο Τήλεφος 425 Τήνος 49Τήτσε (Τίβΐζβ) 433 Τίβολι 180 Τιμόθεος 337Τιντορέττο (Ι&οορο Κοίηΐδΐί, ό έπο-

νομαζόμενος ΤΐπΐοΓβΙΙο) 302· 'Ο χρυσός μόσχος 72

Τιριδάτης 33, 445(10)Τίρυνς 222, 230, 410

Page 533: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

528 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

Τισιανός 90* Βάκχος καί Αριάδνη 72“ Θρίαμβοι 89

Τίτος Φλάβιος Βεσπασιανός 35 Τλώς 322· Τάφος Χίμαιρας 320 Τόμαρος ορος 247 Τόουζερ (Η β η Γ γ Γ. Τ ο ζ θ γ ) 239, 243,

366Τόρβαλσεν Μπέρτελ (ΒθγΙθΙ ΤΗογ-

ν&Μδβη) 292, 4 17 Τουαίην Μάρκ (Μ ι-ΐί Τνναίη) 243,

244Τουβενέλ Έδουάρδος (Ε(1θΗ&πΙ ΤΗοιι-

νβηβΐ) 372 Τουέντελ Τζών (ΙοΗη ΤλνβάάβΠ) 223,

251 Τουλόν 259Τουρκία, Τούρκοι 44, 58, 60, 65,

79, 85, 104, 115, 236, 253, 255, 262-264, 286, 311, 349, 364, 411· Εύρωπαϊκή Τουρκία 237

Τουρνεφόρ Ζοζέφ Πιττόν (ΙοδβρΗ Ρίΐ- ΐοη (1β ΤουΓηβΓοΓΐ) 143-147,149, 150, 169, 182, 341, 419, 436, 445(8)

Τούρ ντ’ Ώβέρν Πριγκίπισσα (Ρπη- οβδδβ άβ 1η Τοιιγ (Ι’ΑανβΓ^ηβ) 349

Τραϊανός Μάρκος Ούλπιος 31 , 203, 250· αψίδα στήν Αγκώνα 45

Τράλλεις 33, 202Τράνσφελντ (I. Ο. ΤΓ&ηδίβΜΐ) 115,

117Τράντεσκαντ Τζών ό Πρεσβύτερος

(ΙοΗη ΤΓειίΙβδοαηΐ) 89* «Κιβωτός του Τράντεσκαντ» 90

Τραπεζούντα 40 Τρικούπης Σπυρίδων 236 Τρίπολη 285Τροία 65, 79, 183, 223, 231, 245,

259,279,280,310,348,391-413,428, 429, 436, 438, 439, 441

Τροιζήνα 160, 359 Τροφωνίου μαντείο 240 Τρωάδα 111, 118, 183, 226, 235,

272, 327, 393 Τρωικός Πόλεμος 275, 392, 400,

4 11 ,4 12Τσάντλερ Ρίτσαρντ (ΚίοΗ&ΐ'εΙ Οι&πίΐ-

Ιθγ) 205, 206, 249, 255, 311, 343, 352, 382* Ιοηίαη Αηή^ηΐΐίβδ 200, 203, 206* Μαπποτα Οχο- ηΐοηβίβ 200· ΤΓανβΙβ ίη Αξιά ΜίηοΓ 207· ΤΓανβΙδ ίη ΟΓββοβ 207

Τσάρλμοντ Λόρδος (Ε&γΙ ο £ Οι&γΙθ- πιοπΐ) 153,183, 207, 209

Τσέιμπερς Ούίλλιαμ ( 8 ιγ ^ίΠίδΐηΟΗ&ιηΒβΓδ) 196-199,207* ΤΓβαήββ ο ί α ν ίΐ ΑΓοΗϋβοΐιΐΓβ 197, 199

Τσελλίνι Μπενβενοΰτο (ΒβηνβηιιΙο ΟβΙΗηί) 69

Τσέρι Ρέντσο (Κβηζο Οβπ) 71 Τσίζχαλ Έντμοντ (ΕώηυηοΙ Οιίδ-

Ηαΐΐ) 181,182 ,202 , 206, 341 Τσιπλάκ394 Τσιρίγο, βλ. Κύθηρα Τσίχυ Έδμόνδος Κόμης (Ε(1ϊηπη(1

Ζϊάιγ) 432 Τσοέγκα (Ιόι·§6η Ζοβ§&) 416 Τύανα 33 $

Ύδρα 356 Υμηττός 351Τψηλή Πύλη 118, 259, 411

ν'

Φάβολι Ούγκο (ΙΙ§ο Γανοΐί) 233, 448(5)

Φαζάκερλυ Νίκολας (Νΐοοί&δ ΙοΗπΓαζ^βι-ΐβγ) 280, 299, 453(11)

Φαιάκων νήσος, Φαιακία 105, 396 Φάλαρις 37

Page 534: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

Φαλμεράιερ (Ιει οΒ ΡΗίϋρρ Γαΐΐιηβ- ταγβΓ) 355, 368

Φ ανοδικού έπιγρ αφή 181, 202 Φαρνέλ (ίβ\νίδ ΚΐοΚ&ΓίΙ Γ&ι-ηβΠ) 410 Φειδίας 16, 17,20, 24, 27,39, 121,

122, 199, 266, 291, 296, 299, 380, 384, 389

Φέλλοους Τσάρλς (Οιατίβδ ΓβΙΙοτΥδ) 313-321, 366, 431* έπιγραφές Αυκίας 321* ΤΓανβΙδ 326

Φενελόν (ίΥ&ηςοίδ άβ 5ει1ί§ηειο άβ 1& Μοίΐιβ Γβηβίοη), Εβδ ΑνβηΐυΓβδ άβΤβίβιηαφιβ 169, 172, 209, 217,218

Φέργκυσον Ρόμπερτ (ΚοββΓΐ Γθγ ιι- δοη) 264

Φέρμορ Ούίλλιαμ ( 8 ιγ Λ ίΐΐίαΐϊΐ ϊ β Γ -

ιπ ο γ ) 87 Φερράριος 126 Φιγάλεια 282 Φιλαδέλφεια 112, 202 Φίλελφος Φραγκίσκος (ΓΥαηοβδοο Εϊ-

Ιβίίο) 50-52 Φιλέταιρος 418Φίλιππος Β' Μακεδών 59, 63, 110*

άγαλμα 21 Φιλόμουσος Εταιρεία 367 Φιλόστρατος 240, 246, 335, 336,

346· Βίοι Σοφιστών 341 Φιλόχορος 40 Φίλων ό Ιουδαίος 340 Φίνλαιη Τζώρτζ (ΟβθΓ§β Γίηΐ3γ)

366Φιούσλι (Ηθπγυ Ειΐδβΐΐ) 173, 265 Φίρχοφ Ροΰντολφ (ΚιιάοΙρΗ νίι·-

οΚο ν) 405, 407, 410 Φίσερ φόν Έρλαχ Γιόχαν Μπέρν-

χαρτ (ΙοΗαηη ΒβΓηΗαΓίΙ ίΐδοΗβΓ νοηΕγΙηοΚ) 184, 185, 324, 450(10)·ΕηΙ\νιΐΓ£ βίηβΓ ΗίδΐοήδβΗβη ΑγοΠι- ΐβ&ΐιΐΓ 184

ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

Φίσκ Πλίνυ (Ρΐίηγ Γΐδίί) 421 Φιτζουίλλιαμ Μουσείο 233, 243 Φλάξμαν (ΙοΙιη Ππχπι&η) 177, 198,

206, 265Φλερύ Καρδινάλιος (ΑηίΐΓβ ΗβΓβιιΙβ

άβϊΊβιιι-γ) 151, 156 Φλωρεντία 173, 302· Αρχαιολογικό

Μουσείο 71* Σύνοδος Φλωρεντίας 58

Φονταινεμπλώ ανάκτορο 67, 69, 136· Χρυσή Πύλη 68

Φόρμπς Έντουαρντ (ΕοΚν&πΙ Γοι-Ββδ)319, 322

Φόρχάμμερ (ΡβΙβΓ ΛΥΐΙΚβΙιη Γ ο γο Η-

ΗαπίϊηΘΓ) 358 Φόστερ Τζών (ΙοΗη Γοβΐβι·) 274,

285, 367Φουρμόν ’Αβάς (ΑΜ)6 ΜίοΚβΙ Γ ο ι ιγ -

ιηοηΐ) 130, 150-154, 156, 159- 165 ,167-169 ,183 , 234, 449(2)* «Κβΐπΐίοη &1)Γ6§6β...)) 155

Φούρτβαΐνγκλερ Άντολφ (ΡιΐΓίΜτ&η- §1θγ ΑάοΙρΗ) 235, 275, 438

Φουσερό 209, 250 Φραγκίσκος Α' Γαλλίας 32, 67-70,

176· βιβλιοθήκη 136 Φραγκίσκος Ιωσήφ Α' Αύστρίας

429 Φράγκοι 106Φρειδερίκος Β' Πρωσίας 416 Φρειδερίκος Γουλιέλμος Γ' Πρωσίας

414Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ' Πρωσίας

377, 378 Φρειδερίκος Κάρολος Πρωσίας 348 Φρέιζερ (Ιέΐιηβδ Ο θ ογ^ θ Γ γη ζθγ) 221 Φρυγία 32 φυλακτήριον 35, 39 Φωβέλ (Ι,οιιϊδ ΓΥ&ηςοίδ ΒβΗ&δΐίβη Γ&ιι-

νβΐ) 101, 192, 209, 210, 212, 235, 249-252, 254, 259, 270,

529

Page 535: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

530 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α

278, 279, 287, 288, 290, 291, 307,382, 438, 452(4)

Φωκίων 95Φώλκενερ Έντουαρντ (Εάνν ΓοΙ Γ&1-

]«;η6Γ) 341, 342, 346 Φώλκονερ Ούίλλιαμ (^ιΐΐί&ηι

Ρ&ΙΙίοηβι·), ΤΙιβ δΙιΐρλΥΓβοΙί 214, 452(3)

Χάγκλυ Πάρκ δωρικοί ναοί 194 Χάζλιτ (\νί11ί&ιη Η&ζΐΐη) 266 Χαίηγκαρθ Ούίλλιαμ (\νί11ί&πι Η&γ-

@απΗ) 217, 218, 273Χαίηντον Μπέντζαμιν Ρόμπερτ

( Β 6 η ] α π ι ίη Κ ο Β θγΙ Η&γ(1οη) 265,266, 299

Χάινε Ερρίκος (Ηβίηποΐι Ηβίηβ) 308 Χάινε Κρίστιαν Γκότλομπ (Οιπδΐΐαη

Οοίΐΐοΐ) Ηβγηβ) 416 Χάινσιους (ή Χάινς) Δανιήλ (ϋ&πΐβΐ

Ηβίηδίιΐδ ή Ηβϊηδ) 83 Χαΐφλερ (ΑΙογδίιΐδ Ηοίίβι*) 408, 410 Χαλέπι 79, 117,448(2)Χαλκηδόνα 23 Χαλκίδα 99Χάλλερ φόν Χάλλερσταϊν Βαρόνος

(Η&Πθγ νο η Η&ΠβΓδίβΐη) 273, 274, 278, 281, 285, 286, 288, 290,293, 367

Χάμιλτον Γκάβιν (Οανΐη Η&πηίΐοη) 179 ,188

Χάμιλτον Ούίλλιαμ Ρ. (λ ίΐΐί&ιη Κ. Ηαππίίοη) 226, 256-258, 267, 453(3)· Οοΐΐβοΐίοη ο ί Εη§τανίη§8 ίτοιη Αηβίβηΐ ναδοβ... 453(3)

Χάμιλτον Ούίλλιαμ ( 8 ιγ ^ίΐΐί&ιη Η&- ιηίΐΐοη) 224, 235, 255, 256, 258, 287, 312, 436* Οοϋβαίοη ο ί Ε- ΐΓυββαη, Οτββία αηά Κοτηαη Αηΐί- (]11ΪΪΪ65 256

Χάνδακας 97, 139* πολιορκία άπό τούς Τούρκους 100, 131

Χανιά 144Χάνσεν Θεόφιλος (ΤΗβορΗΠ νοη Η&η-

δβη) 353Χάνσεν Χριστιανός (Οιπβΐώη Η&η-

δβη) 353Χάντ Φίλιπ (ΡΗίΠίρ Ηηηί) 259-261,

300Χάου Τζούλια Ούώρντ (Ιιι1ί&

Ηο\νβ) 366 Χάουαρντ Χένρυ (Ηβηι-γ ΗολυηγοΙ)

87Χάρντενμπεργκ Καγκελάριος (Κ&γΙ

Αιι§ιΐδΐ νοη Η&ΓίίΘηΒβι· ) 415 Χάρρισσον Τόμας (ΤΗοπιβδ Η&τπδ-

δοη) 256Χάσλακ Φ. (ΡΓβάβπο Λ ίΐΐΐ&ιη Η&δ-

Ιιιοΐί) 62Χέγκελ (Οβοι·§ ίΙΗβΙπι Γπβάποΐι Ηθ-

6β1) 388Χέιμσκερκ Μάρτεν (ΜαβΓίβη ν&η

ΗββηΐδΙίΘΓοΙζ:) 74, 324 Χειροκράτης 338 Χέλλερ (ΗβϋβΓ) 210 Χέρντερ (ΙοΗ&ηη Οοΐΐίπβίΐ νοη Ηθγ-

(Ιθ γ ) 415* Ργ§τηαΗοη 413 Χερσίφρων 337, 338, 342 ?Χίλ Άαρον (ΑείΓοη ΗίΠ), ΓηΙΙ αηά

Ιιιβΐ ΑοοοηηΙ ο ί ΐΐιβ ΡΐβδβηΙ 5ίαΙβ ο ί ώ β ΤιΐΓ&ίδΙι ΕτηρίΓβ 182

Χίλ Τζώρτζ (ΟβοΓ§β ΗίΠ) 366 Χίμαιρα 320, 431 Χίος 33, 139, 153, 183, 366·

Απόλλωνα 337 Χιούζ Τόμας Σμάρτ (ΤΗοιη&δ Βπι&γΙ

Ηιχ§Ηβδ), Τγβ νβίδ 2 17 Χίρτ Άλοϋς (ΑΙογδ Ηίι-ΐ) 414 Χισαρλίκ 392, 394, 397, 398, 408,

409,412 Χίτλερ ’Αδόλφος 383

Page 536: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 531

Χόγκαρθ Ντέιβιντ Τζώρτζ (Ό&νκΙ Οθογ§6 Ηο &γιΗ) 350

Χόγκαρθ Ούίλλιαμ (^ίΐΐίαιη Ηο ηγιΚ) 198

Χόκαμ (ΗοΜι&πι) 174 Χόμπχαους Τζών Κάμ (ΙοΗη Οιηι

Ηο Ηοιίδβ) 223, 235, 246, 263,272, 273, 445* Τηνβίδ 301

Χονδρογιάννη αδελφοί 361 Χόουπ Τόμας (ΤΗοπίΕδ Ηορβ) 217,

226, 258, 265, 267, 277· Αηαδΐα- 8Ϊ113 218, 257’ Οοδίηπιβ οίΐΗβΑη- βΐβηΐδ 257

Χότζσον Φ. (Γ. Ηο(Ι§δοη) 273 Χούμαν Κάρλ (ΟηγΙ Ηιιπι&ηη) 350,

389, 421-429, 432 Χούμαν Φράντς (ΓΥ&ηζ Ηιιπι&ηη)

422

ΑγοΙίαοίορδβΐιβ Ζβίΐυη§ ( Αρχαιολο­γική Εφημερίδα) 401

Β&ζΐη Οβηη&η 89

Εχρβάίΐϊοη 8θΐβηύίίψΐ6 άβ Ια Μ ογθθ, βλ. Μοριάς* Επιστημονική απο­στολή του Μόρια

ΌβδΙίΗγΘδ 141

Η&γηβδ Ό. Ε. Ε. 87

Χοΰμπολτ Βίλχελμ (^ίΐΐιβίιη νοη ΗιιηώοΜί) 287,415-417,438

Χριστόδωρος 6 Πανίσκου 30 Χρύση 222Χώθορν Ναθαναήλ (Ν&ΐΚ&ηίβΙ Η&\ν-

ΐΗοΓηβ) 437 Χώκσμουρ (Νίοΐιοΐ&δ Η&\ν1ίδΐηοοΓ)

324Χωνιάτης Νικήτας, βλ. Άκομινάτος

Νικήτας Χώτον 174

Ψαλίδας Αθανάσιος 301

Ώμπριέ (Ο&ικίβ ΑιιΒπβΐ) 143

Ηιι ιιβδ ά’Η&ηο&ΓνΐΙΙβ Ρ. Γ. 257

ΙβηηβΓ Ο. Ε. 395

Ιβρρβδβη Κ. 324

ΕβρρηΐΗηη Λν. 178 Εβιι άβ ίΙΗβΙιη ϋεινί(1 εΐβ 448(2)

ΡβάβΓηοηΐ&ηιΐδ ΙοΙι&ηηβδ 64

Κδίΐβΐ ΟβοΓ§βδ 373

Page 537: Αναζητώντας Την Κλασική Ελλάδα