ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛ. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

ΤΑΣΟΥ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ δ.Φ.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΨΥΧΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΝΟΠΛΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ

ΑΘΗΝΑΙ 2007

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ (1788-1825)

[2] Ανατύπωση 2009

Περιεχόμενα ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΦΛΕΣΣΑΙΩΝ ................................................................................................ 3 Α' ΠΡΩΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ..................................................................................................................................................... 4

Βιβλιογραφικά ................................................................................................................................................................... 4 Ο Μοναχός......................................................................................................................................................................... 5 Στην Κώνσταντινούπολι ..................................................................................................................................................... 6

Β' Ο ΦΙΛΙΚΟΣ....................................................................................................................................................................... 7 Τά Πρώτα βήματα .............................................................................................................................................................. 7 Στις Ήγεμονίες ................................................................................................................................................................... 7 Αρμοδίου ορμή και πάθος................................................................................................................................................. 11 Δευτέρα παρουσία στις ' Ηγεμονίες .................................................................................................................................. 12

Γ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ .......................................................................................................................................... 15 Στον Μοριά ...................................................................................................................................................................... 15 Μυστική Συνέλευσις Βοστίτσας ....................................................................................................................................... 17

Δ ' Ο ΧΑΡΛΚΤΗΡ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΣ....................................................................................................................................... 20 Πρώτες Εξηγήσεις ............................................................................................................................................................ 20 Αρχικά Επεισόδια............................................................................................................................................................. 21 Στην Κωνσταντινούπολι ................................................................................................................................................... 21 Παράτολμος - ασυγκράτητος ............................................................................................................................................ 22

Ε' ΠΟΛΕΜ1ΣΤΗΣ - ΥΠΟΥΡΓΟΣ........................................................................................................................................ 24 Ή έναρξις του Αγώνος ...................................................................................................................................................... 24 Πρώτα πολεμικά γεγονότα ................................................................................................................................................ 26 Περί τόν Υψηλάντην ....................................................................................................................................................... 28 Άλλες κινήσεις Δικαίου .................................................................................................................................................... 30 Επεισόδιο κατά τον πρώτο έμφύλιον πόλεμο..................................................................................................................... 31 Τό δεύτερο επεισόδιον...................................................................................................................................................... 33

ς' ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΜΕΤΑΠΤΩΣΕΙΣ ........................................................................................................................................... 36 Περίοδος αναμονής .......................................................................................................................................................... 36 Στρατιωτικός .................................................................................................................................................................... 37 Συνέχεια του παιγνιδιού.................................................................................................................................................... 37

Ζ' ΕΥΦΗΜΟΝ ΤΕΛΟΣ ....................................................................................................................................................... 39 Γεγονότων άνασχόπησις ................................................................................................................................................... 39 Πειθώ και βία ................................................................................................................................................................... 40 Προς τό ήρωικόν τέλος ..................................................................................................................................................... 42 Άνθολόγησις γνωμών ....................................................................................................................................................... 43 Τελικές κρίσεις ................................................................................................................................................................. 47

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ ......................................................................................................................................... 52 ΤΑΣΟΣ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ..................................................................................................................... 53



ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΦΛΕΣΣΑΙΩΝ Αγίου Σίλα 29, Νέα Πεντέλη, Αττικής, 15236

ΤΗΛ.:210- 6138059 -ΦΑΞ 210- 8037827 e-mail [email protected]

ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ Κ. ΤΑΣΟΥ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ

ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΔΙΚΑΙΟ-ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ

Ο αείμνηστος Τάσος Γριτσόπουλος έγραψε το 2007 τα «Ιστορικά μελετήματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος πρώτος. Μεταξύ των άλων από τη σελίδες 79-158 αναλύει τη ζωή και τη δράση του αρχηγού της Επανάστασης του 1821 Γρηγορίου Δικαίου ή Παπαφλέσσα της ιστορικής οικογένειας των Φλεσσαίων. Είναι μία μοναδική ιστορική μελέτη που αξίζει να την διαβάσει κάθε Έλληνας και ειδικότερα κάθε ένα μέλος της οικογενείας των Φλεσσαίων. Για το λόγο αυτό και επειδή το βιβλίο αυτό είναι δυσεύρετο, το Διοικητικό Συμβούλευα του Συλλόγου μας απεφάσισε να ανατυπώσει σε φωτοτυπική έκδοση το τμήμα αυτό της μελέτης για χρήση των μελών του. Δηλώνουμε κατηγορηματικά ότι δεν θα χρησιμοποιήσουμε την έκδοση αυτή για εμπορικούς σκοπούς και πάντοτε αναφέρουμε τον συγγραφέα, τους απογόνους του οποίου ευχαριστούμε θερμότατα. Έτσι πιστεύουμε ότι περισσότεροι αναγνώστες θα το διαβάσουν και θα τιμήσουν τον αείμνηστο συγγραφέα που ασφαλώς και αυτός θα το επιθυμούσε.

20 Μαρτίου 2009 Το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου.



ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ - ΠΑΠΑΦΛΕΣΑΣ

Α' ΠΡΩΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Βιβλιογραφικά Πλέον ή άναμφισβήτητον είναι ότι ό Γρηγόριος Δίκαιος, ό και πανελληνίως γνωστός ώς Π α π α φ λ έ σ α ς , είναι μία ευμεγέθης προσωπικότης μέσα στην όλην ' Ιστορία της ' Ελληνικής Επαναστάσεως. Γι΄ αυτήν τήν παράδοξη, πληθωρική και αμφιλεγόμενη μορφή εγράφησαν πολλά και ασφαλώς ημπορούν να γράφουν και αλλά. Δεν γνωρίζω ποιος θα μπόρεση να εισχώρηση στα βάθη της απύθμενης συνειδήσεως του Γρηγορίου Δικαίου-Παπαφλέσα και να δώση τό πορτραίτο του όσο γίνεται εγγύτερα προς τήν πραγματικότητα, εξιστορώντας τα κατ΄ αυτόν άπό τα παιδικά του χρόνια, τήν παράτολμη δράσι του στους κόλπους και στα κράσπεδα της Φιλικής Εταιρείας και μέσα στην δίνη του πολέμου καί στα πολιτικά παρασκήνια άπό τήν δύσκολη έναρξι, τήν έπικράτησι και καθ΄ όλες τις φάσεις του απελευθερωτικού Αγώνος και στις εμφύλιες παρενθέσεις του μέχρι της εμφανίσεως του Αιγυπτίου Ιμπραήμ έως και στην άπόφασί του ν' άντισταθή στο πέρασμα του ή άντίστασις μέχρι θυσίας καθαρά έδειχνε πώς θά έγινόταν χωρίς αποτέλεσμα. Τούτο δμως τό βλέπει καθαρά τώρα ό μελετητής. Γιά νά ίσχύση κ' έδώ πώς αρχή πάσης σοφίας είναι ή της σχετικής βιβλιογραφίας επίσκεψις, σκόπιμον είναι νά άναφερθούμ' ευθύς αμέσως στά όσα εγράφησαν περί του ανδρός σ' επιλογή αξιολογική, ώστε νά είναι δεδομένος κάθε άναγκαίον στήριγμα της παρούσης μελέτης, ή οποία —ας δηλωθή αμέσως— δεν είναι δυνατόν προς τό παρόν τουλάχιστον νά είναι λεπτομερειακή κ΄ εξαντλητική. Κύριος βιογράφος και πληροφορητής σχεδόν έγκυρος, αν και πολύ σύντομος, είναι ό γνωστός άπομνημονευτής του Αγώνος Φώτιος Χρυσανθόπουλος-Φωτάκος, ό όποιος αφιέρωσε στον ήρωα του Μανιακίου μιά μικρά αυτοτελή μελέτη, εκτός τών σποραδικών ειδήσεων πού δίδει στ΄ Απομνημο-νεύματα του γι' αυτόν σε κάθε ευκαιρία. Ιδού ό τίτλος: Βίος του παπα-Φλέσα συγγράφεις μεν υπό Φ ω τ ά κ ο υ πρώτου υπασπιστοΰ του Γερω Κολοκοτρώνη, έκδοθεις δε υπό Σ. Καλκανδή, εν Αθήναις τύποις Νομιμότητος 1868, σσ. 4 ά.ά+781. Θέσιν βιογράφου έχει και ό ειδικώς ασχοληθείς με τους πρωταγωνιστάς του απελευθερωτικού Αγώνος, στους όποιους αφιέρωσε τους γνωστούς Παραλλήλους Βίους, ο Αναστάσιος Γούδας. Ανεξαρτήτως της άξιας του πολύτομου έργου τούτου, τα περί Δικαίου παρακολουθούν τα γραφόμενα του Φωτάκου, άλλ' οσα αλλά στοιχεία περιέχονται στο περί του ανδρός τμήμα είναι ευπρόσδεκτα και θα χρησιμοποιηθούν στην προκειμένη μελέτη. Ιδού ό ακριβής τίτλος: Ά ν α σ τ. Ν. Γούδα, Βίοι Παράλληλοι, τ. Ε', Συνεταιρισμός, Αθήναι 1872, σσ. 145-180. Μυθιστορηματική βιογραφία, στηριγμένη στή βιογραφία του Φωτάκου και , σ΄ άλλες πηγές, πού κινούνται γύρω άπό τήν Φιλική ' Εταιρεία και τήν Ελληνική Έπανάστασι, έγράφη με πολλήν επιτυχία ιδίως ώς προς τήν ερμηνεία του χαρακτήρος του βιογραφουμένου υπό του Σπ. Μελά. Σ π ύ ρ ο υ Μελά, Ματωμένα ράσα, εκδ. γ', Μπίρης, σσ. 9-129 (συνεξετάζονται Γρηγόριος Ε' και Π. Πατρών Γερμανός). Υπάρχουν βεβαίως και πιο μικρές αυτοτελείς μελέτες αφιερωμένες στον ίδιον ήρωα του Μανιακίου, έχουν όμως περιωρισμένην αξία2. Με ανάλογο κύρος αναφέρονται στον άνδρα σε διδομένη κάθε φορά

1 1. Ό Φωτάκος στ' Απομνημονεύματα του αναφέρει σε κάθε ευκαιρία τον Γρηγόριο, ένώ ώς προς τήν μάχη του Μανιακίου τό κείμενο του μέχρι τινός είναι πανομοιότυπον. Παραπομπές στους οικείους τόπους. Έχω σημειώσει άλλοτε ότι ή δήθεν βελτιωμένη έπανέκδοσις του βίου του Παπαφλέσα υπό του Γ. Τσουκαλά (' Αθήναι 1959) μετά προσθηκών και βελτιώσεων και αποδόσεως ύπ' αύτού σε δημώδη λόγο αποτελεί «σύμπτωμα πρωτοφανές εις τήν επιστημονικήν ζωήν της χώρας». Τ. Άθ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , 'Η είς Βοστίτζαν μυστική Συνέλευσις των Πελοποννησίων ηγετών, «Μνημοσύνη», τ. Δ' (1972-73), σ. 28, ύποσ. 1. Και του α υ τ ο ύ , Τα Απομνημονεύματα του Φωτάκου, «Πελοπον-νησιακά», τ. Γ (1974), σ. 8, ύποσ. 2 (και Εισαγωγή στην έπανέκδοσι των Απομνημονευμάτων του Φωτάκου υπό της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών). 2 Σημειώνονται μέ τήν ευκαιρία τα ακόλουθα μελετήματα: Ι. Π. Π ε τ ρ ο υ ν ά κ ο υ , Στού Μανιακή. Και μέσ' τα σκόρπια κόκκαλα παλμούς θα βρής και μέτρα, έν Αθήναις 1901, σσ. 61. Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη. Μεγαλουργήματα του 1821, έν Αθήναις 1914, σσ. 32 [Ίω. Π ε τ ρ ο υ ν ά κ ο υ ] . Π. Α. Α ρ γ υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , Οί ήρωες του Μανιακίου Γρηγόριος Δημ. Δίκαιος ή Παπαφλέσας. ' Ο βίος και ή δράσις αυτού ώς μοναχού και των σύν αύτω πεσόντων τη 20ή Μαίου 1825..., έν Καλάμαις 1912, σσ. 96. Χ ρ. Δ. Π α ρ α σ κ ε υ ο π ο ύ λ ο υ , Ο Παπαφλέσας και το



ευκαιρία και τελικά στην απεγνωσμένη ενέργεια του πρώτον οι άπομνημονευταί του Αγώνος (Αμβρόσιος Φραντζής - Μ. Οικονόμου - Κ. Δεληγιάννης - Ν. Σπηλιάδης - Σπ. Τρικούπης - άλλοι "Ελληνες και ξένοι), δεύτερον οι συγγράφεις και έρευνηταί (Κ. Παπαρρηγόπουλος - Δ. Κόκκινος - Σπ. Λουκάτος κ.ά.) και τρίτον λογοτέχνες (πεζογράφοι, ποιηταί και θεατρικοί συγγραφείς)3.

Ο Μοναχός Καθώς αφηγείται βασίμως ο Φωτάκος, ή οικογένεια Δ ι κ α ί ο υ άπό την Πολιανή του τ. δήμου Άμφείας της Μεσσηνίας4 παρακολουθείται άπό τα τέκνα του Δημητρίου Δικαίου 28 έκ δύο συζύγων, άπό την νεωτέρα τών όποιων έγεννήθησαν 10 τέκνα και έξ αυτών δρουν κατά την ' Επανάστασι ' Ηλίας, Νικήτας, Κωνσταντίνος και ό Γρηγόριος, πού έγεννήθη το 17885 αν μη το 1786. Αναφέρει ό Φωτάκος ότι ό Γρηγόριος έμαθε τά πρώτα γράμματα άπό ένα μοναχό κ΄ έπειτα εστάλη στη Σχολή της Δημητσάνας και ακόμη ότι το 1816 άπό ζήλο προς τον μοναχικόν βίο κατετάχθη στο μοναστήρι της Βελανιδιάς πλησίον της Καλαμάτας, πλην όμως έφιλονείκησε με τον ιεράρχη του τόπου, τον μητροπολίτη Μονεμβασίας και μετεκινήθη στο μοναστήρι της Ρεκίτσας, πού ύπήγετο στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της μητροπόλεως Λακεδαιμόνιας6. Αλλά κ΄ εκεί δεν έμεινε πολύ. Ό Φωτάκος αναφέρει έπεισόδιον με Τούρκο άγά Χουσείν Σερντάρη άπό το Λοντάρι για κτηματικές διαφορές με το μοναστήρι, χάριν του οποίου μ΄ευφυές σχέδιον ύπερημύνθη ό μοναχός άλλ' έπροκάλεσε τήν μήνιν του Τούρκου. Επίσης αναφέρει άλλο έπεισόδιον, πού έπροκάλεσε διάλυσι συνοικεσίου και έδωκε αφορμή να κινητοποιηθη ή τουρκική μηχανή κατά του νεαρού μονάχου. Ακολούθησε ένοπλη σύρραξις μεταξύ του μονάχου και των αδελφών του σ' επίκαιρη θέσι και τουρκικού αποσπάσματος. Ο αφηγητής επισφραγίζει το τέλος του επεισοδίου με τους αποφασιστικούς λόγους του μοναχού προς τους Τούρκους:

—Βρε κερατάδες Τούρκοι, νά πάτε πίσω εις τον αφέντη σας τον κερατά, νά τού είπήτε οτι εγώ φεύγω διά τήν Πόλιν και δεν θά γυρίσω πίσω απλούς καλόγηρος, ή δεσπότης θά έλθω ή πασάς!

Και άνεκδοτολογικόν χαρακτήρα νά έχουν αυτά τά λόγια, συνδυαζόμενα με τά δύο επεισόδια πού προηγήθησαν και με τήν αναγκαστική άπομάκρυνσι τού 30ετούς ζωηρού μοναχού άπό τον τόπο του, μαρτυρούν δτι πρόκειται γιά ασυνήθη στον έκκλησιαστικόν περίβολο μορφή, πού ίσως έκ λάθους εισήλθε στο μοναστήρι. Ευρίσκω άξιοπρόσεκτον τον χαρακτηρισμό τού Μελά: «ανήσυχη τυχοδιωκτική

Μανιάκι, Καλάμαι 1938, σσ. 74. Θ. Σ π ε ρ ά τ ζ α, Άπό το Συναξάρι του 1821, Ό Παπαφλέσσας, Αθήναι 1964, σσ. 56. 3 Οί άπομνημονευταί του Αγώνος ανήκουν στις πηγές και χρήσις των γίνεται όπου χρειάζεται παρακάτω, όπως και άρθρων και μελετημάτων σχετικών. ' Εξ αυτών ας σημειωθή ή μελέτη με τήν έκδοσι έγγραφων του Σ π. Δ. Λ ο υ κ έ τ ο υ , Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, του Παπαφλέσσα, μετά του Εκτελεστικού σώματος προ τής μάχης εις το Μανιάκι, «Μνημοσύνη», τ. Α'(1967),σσ. 139-173 (σσ. 139-140, 1 βιβλιογραφία). Ή άξια τής έπανεκδόσεως τών έγγραφων έγκειται στο σύστημα τής εκδόσεως και στά συνοδεύοντα αυτήν σχόλια, διότι προηγουμένως ήσαν τά έγγραφα βασικώς γνωστά και πληθωρικά ύπο-μνηματισμένα υπό Μ. Η. Φ ε ρ έ τ ο υ, Ό Παπαφλέσσας προς το Μανιάκι, «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ. Β' (1958), σσ. 224-239. Ενδιαφέρει επίσης ή άνακοίνωσις του Σπ. Δουκάτου στο Γ' Τοπικόν Συνέδριον Μεσσηνιακών Σπουδών (Κατάλογος έπαρχων τής επικρατείας άπό τον Γρηγόριο Δίκαιο-Παπαφλέσα πολιτική μαρτυρία, 1824-1825), που περιλαμβάνεται στον τόμο τών Πρακτικών του Συνεδρίου. 4 Ίω. Έμμ. Ν ο υ χ ά κ η , ' Ελληνική χωρογραφία, τ. Β', έκδ. γ', έν Αθήναις 1901, σ. 687. Μ. Χ ο υ λ ι α ρ ά κ η , Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή έξέλιξις τής Ελλάδος 1821-1971, τ. Α', μερ. Ι, Αθήναι 1974, σ. 38. Κεφαλοχώρι κατά τήν απογραφή τής Γαλλικής επιστημονικής αποστολής τό 1828 (247 οικογένειες, άτομα 1113). 5 Η οικογένεια Δικαίου, γράφει ό Φωτάκος, αντικατέστησε τό οίκογενειακόν έπώνυμον με τό Φλέσας, πού προήλθε άπό παραφθορά έκ τής αποστολικής επιστολής προς Έφεσίους (—Έφλεσίους). Τό οίκογενειακόν έπώνυμον Δίκαιος· (άπό τήν εκκλησιαστική περιοχή αρχικώς βαπτιστικόν) είναι αρκετά παλαιό. Τό Φλέσας στην Πολυανή άπαντά εις έγγραφα προ του τέλους του ΙΗ' αιώνος, άλλα προ τών μέσων του ιδίου αιώνος υπήρχε στην Καλαμάτα οικογένεια Έφεσίου, άπό τό έθνικόν-γεωγραφικόν 'Έφεσος (Έφέσιος). 6 Η μονή 'Αγίου Γεωργίου Ρεκίτσας, κτίσμα τών άρχων του ΙΗ' αιώνος, κειμένη πλησίον του Δυρραχίου σχεδόν καλύπτει τά όρια τών εκκλησιαστικών επαρχιών Λακωνίας, Μεσσηνίας, Γόρτυνος σήμερα. Προ τής Επαναστάσεως άνηκε μάλλον στην μητροπολίτης Μονεμβασίας, άλλ' ίσως τήν διεκδικούσε και ό μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας.



φύσι»7.

Στην Κώνσταντινούπολι Δεν δίδει αξιόλογες λεπτομέρειες ό πρώτος βιογράφος τού μοναχού Γρηγορίου Δικαίου-Φλέσα

μετά το τελευταίο επεισόδιο. Τον μεταφέρει στην Ζάκυνθο" και είναι πολύ φυσικόν νά κατέφυγε στο νησί. Εκεί, λέγει ό Φωτάκος, «έφωτίσθη περί της πολιτικής του κόσμου και της ζωής του άνθρωπου και δτι ούτος πρέπει νά ήτο ελεύθερος». ' Αορίστως αναφέρεται δτι στην Ζάκυνθο «έμεινε ολίγον καιρόν, εκείθεν δε ύπήγεν εις αλλά μέρη και τέλος εφθασεν εις Κωνσταντινούπολιν». * Αν και ό λόγος είναι πάλι ταχύς, ό βιογράφος δίδει σαφή και οπωσδήποτε αληθοφανή στοιχεία, πού είναι χρήσιμο νά μεταφερθούν εδώ:

—«είχε κατά νουν τον βίον τον κληρικόν» —«άνεκατώνετο εις το Πατριαρχεϊον έδώθεν και εκείθεν» —συνήψε σχέσεις με κληρικούς και λαϊκούς, Πελοποννησίους μάλιστα και «άλλους πολλούς»' —προσεκολλήθη στον μητροπολίτη Δέρκων, τήν καταγωγή Πελοποννήσιον και μέλος της Συνόδου —κοντά στον Δέρκων, «ώς οικείος αυτού» έσχετίσθη και μ' ευρύτερους κύκλους —ζωηρά επιθυμία κ΄ έπιδίωξις τού Γρηγορίου ήτο νά γίνη άρχιερεύς, αλλά δεν το κατώρθωσε το

μόνον πού επέτυχε ήτο νά γίνη αρχιμανδρίτης. Θεωρώ τον πυρήνα τών ειδήσεων αυτών κοντά στά πράγματα. "Ισως πρέπει νά συμπληρώσω δτι το

πιθανώτερον ήτο, πώς ό δυναμικός άρχιερεύς Δέρκων Γρηγόριος8 έπροστάτευσε τον μοναχόν πατριώτη του, με τον όποιον είχε πολλά κοινά χαρακτήρος και ίσως τον ύπεχρέωσε νά φοίτηση στην Μεγάλη Σχολή του Γένους, του εξασφάλισε τά προς το ζην διορίζοντας τον διάκο ή και εφημέριο σέ κάποιο ναό της ΚΠόλεως και έτσι κοντά του είχε ελευθερία νά μπαινοβγαίνη στο Πατριαρχείο. "Οχι μόνον δέν αποκλείεται νά έγνώρισε τον Γρηγόριο ό Πατριάρχης Γρηγόριος, αλλά και χάρις στά συστατικά του Δέρκων του απένειμε το όφφίκιον του άρχιμανδρίτου, πράγμα πού δέν έγίνετο γιά τον καθένα. Έκτος αυτού, θά τον περιβάλη ύστερώτερα μέ τον πρόσθετον γενικώτερον τίτλο του Πατριαρχικού ' Εξάρχου γιά σπουδαιοτέραν αποστολή. Αυτά είναι εύκολο νά τά συλλάβωμε άπό τά ίδια τά γεγονότα πού ακολούθησαν. "Οτι ό Γρηγόριος θά έφοίτησε στην Πατριαρχική Σχολή συμπεραίνω άπό τήν αναμφισβήτητη μόρφωσι πού διέθετε, άλλως τε υπήρχε περιθώριον χρόνου μεταξύ 1818-1820 γιά φοίτησι στή Σχολή ενός άνθρωπου, πού αν ήθελε ημπορούσε νά παρακολούθηση ανώτερα μαθήματα. "Οσο γιά τήν εϊδησι του Φωτάκου, οτι στην ΚΠολι ό μοναχός της Βελανιδιάς και της Ρεκίτσας είχε το νου του στην κληρική σταδιοδρομία, επιδιώκοντας νά καταλάβη έπισκοπικήν έδρα, τείνω νά πιστεύω πώς δυνατόν νά απέβλεπε ό Γρηγόριος στο άρχιερατικόν αξίωμα χάριν του αξιώματος και των πλεονεκτημάτων πού θά του εξασφάλιζαν παρά άπό έφεσι. νά υπηρέτηση τήν Εκκλησία.

Το συναγόμενον μέχρι της εγκαταστάσεως του μοναχού Δικαίου-Φλέσα στην βασιλεύουσα είναι, δτι επέδειξε τήν απαιτουμένη ικανότητα προσαρμογής. Δέν ήτο ένας δειλός και άνέβγαλτος επαρχιώτης μοναχός, πού έδυσκολεύ-θη νά προσεταιρισθή το νέον περιβάλλον, αλλά και νά το κερδήση, ώστε νά έχη εμπρός του ανοικτή σταδιοδρομία. Ατυχώς μας λείπουν οι λεπτομέρειες της εγκαταστάσεως του Γρηγορίου στην ΚΠολι και ιδίως ώς προς τον τρόπο συμπεριφεράς του προς τά πρόσωπα πού έγνώρισε και ιδίως εντός του Πατριαρχικού περιβάλλοντος. Αυτά νομίζω πώς δέν θά τά μάθωμε ποτέ, έκτος έάν έλθουν εις φως άπό άγνωστες πηγές αλλά χρήσιμα και πάντως πολύτιμα στοιχεία. Φυσικά χρειάζεται έρευνα και ή έρευνα δέν σταματά ποτέ.

Η περαιτέρω βιογράφησις συμπλέκεται μέ τήν δράσι του Γρηγορίου στους τομείς πού ενδιαφέρουν το παρόν μελέτημα, δηλ. μέσα στά περιθώρια της Φιλικής Εταιρείας και της Επαναστάσεως και δή σ' δλα της τά στάδια, εντός των οποίων ή εξεταζόμενη προσωπικότης αναπτύσσει ίδιαιτέραν δρα-στηριότητα, πού κορυφώνεται και τερματίζεται μέ τήν μεγάλη του ανδρός θυσία στο Μανιάκι στις 20 Μαίου 1825.

7 Σ π. Μ έ λ α ς , σ. 17.

8 Ιδέ προς τό παρόν τήν μελέτη του Σ τ . Θ ω μ ο π ο ύ λ ο υ , ο μέγας Δέρκων Γρηγόριος ΔΙΕΕ, τ. Α' (1928-29), τχ. β', σσ. 52-100. 'Ο Γρηγόριος κατήγετο άπό την Ζουμπάτα της Αχαίας, εξελέγη το 1777 μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας, το 1791 έγινε Βιδύνης και το 1801 Δέρκων, μόλις εξερράγη ή Έπανάστασις έθανατώθη μαζί μέ τους άλλους συνοδικούς αρχιερείς. Στο πρόσωπο του ό μοναχός Γρηγόριος εύ^ήκε υποστηρικτή, γιατί ό Δέρκων ήτο γνώστης των πραγμάτων της Λακωνίας και δυναμικός άρχιερεύς, μέ ηγετικές και ριψοκίνδυνες ικανότητες.



Β' Ο ΦΙΛΙΚΟΣ

Τά Πρώτα βήματα Νέος, πανέξυπνος, ζωηρός, δπως ήτο, εντυπωσιακός, ό μοναχός Γρηγόριος Δίκαιος και με

κατάλληλη προβολή και προστασία, εκ πρώτης όψεως πρέπει να έπροκαλουσε σπουδαίαν έντύπωσι, κινούμενος μεταξύ των ομοεθνών του και του ανωτέρου κλήρου, καθώς και μεταξύ των Φιλικών χωρίς να έχη ιδέα γι' αυτούς ακόμη. Έν τούτοις πρέπει να έθεωρήθη κατάλληλο και χρήσιμο πρόσωπο για μια συνωμοτική όργάνωσι. Με τήν συνήθη αοριστία του γράφει ό βιογράφος του Δικαίου ότι «τότε έγνώρισε και τον Παναγ. Αναγνωστόπουλο, παρά του οποίου κατά πρώτον έκατηχήθη τά μυστήρια της Εταιρείας» και αργότερα έγνώρισε τον Παναγ. Σέκερη9. Το κατηχητικόν του μας πληροφορεί ότι ό Γρηγόριος Δίκαιος, Πελοποννήσιος, 'Έξαρχος και Αρχιμανδρίτης πατριαρχικός, χρόνων 32, κατηχήθη δια του Αναγνώστη Παπαγεωργίου, του Αναγνωσταρά, στην ΚΠολι στις 22 Ιουνίου 1818 και προσέφερε 10 γρόσια10. Θεωρώ βέβαιον ότι ό φλογερός κληρικός πρέπει να έντυπωσιάσθη με τήν μύησί του, με τήν οποία θα έβλεπε ν' αποκαλύπτεται ένας δρόμος εθνικών μυστικών και δράσεως προς τήν άποτίναξι του τουρκικού ζυγού. Άπόδειξις του ενθουσιασμού του είναι, Οτι τήν επομένη της ιδικής του μυήσεως έσπευσε να κατήχηση τον γνωστό Θεσσαλό διδάσκαλο Χριστόδουλον Ζαχαρίου Αίνιάνα, 25 ετών, να είσπραξη 100 γρόσια και στην συνέχεια να καταστήση το σπίτι τών Αίνιάνων στα Θεραπεία, Οπου διέμενε, εντευκτήριο τών Φιλικών. Ό Φιλήμων πληροφορεί: «Αυτόν, πολλά άσήμαντον ιεροδιάκονο πρώτον, αλλά διαπρέψαντα μετέπειτα εις τήν Έπανάστασιν, έσύστησεν δ Αναγνωσταράς (κθ΄ ην έποχήν ευρίσκετο εις τήν Κωνσταντινούπολη) προς τον Άναγνωστόπουλον, όστις τον παρεδέχθη εις τήν Έταιρείαν». Δεν στερείται ιδιαιτέρας σημασίας ή φράσις του Φωτάκου, πού τοποθετείται ωσάν έπιμύθιον όσων έλαβαν χώραν μετά τήν μύησι του Δικαίου και εντός τών θερινών μηνών του έτους 1818: «έκτοτε πλέον άφησε τά κληρικά και παρεδόθη εις τά της Εταιρείας». Θεωρώ τά λόγια αυτά ανταποκρινόμενα στην πραγματικότητα, με τήν παρατήρησι ότι τά κληρικά δεν θά τ΄ άφήση ποτέ ό Γρηγόριος εφ΄ όσον του χρειάζονται, αλλά και με τήν μαρτυρία γιά το δεύτερον σκέλος της είδήσεως, ότι ακολούθησαν κατηχήσεις νέες αμέσως και αργότερα, γνωστές και μή, δραστηριότης συνεχής και προκαταρκτική έπίπτωσις σπουδαίων ενεργειών (σπουδαίες ενέργειες με την έννοια της σπουδής) ή επιλογή προσώπων αμφιβόλου αρετής και άξιας, όπως ό Καμαρηνός άπό τήν Καλαμάτα11.

Για να συμπεριλάβη ο ευφυέστατος Αναγνωστόπουλος τον νέον κληρικό αμέσως στις τάξεις της Εταιρείας και να του άναθέση δύσκολη αποστολή στις παραδουνάβιες ' Ηγεμονίες, Οπου ήτο άγνωστος μεταξύ άγνωστων, σημαίνει ότι διέκρινε σ΄ αυτόν τον νέο προσόντα σπάνια και ασφαλώς θα είχε σύμφωνο τον σώφρονα Σέκερη και τους άλλους Φιλικούς τής ηγεσίας. Αλλ' οι μεταξύ των δύο ανδρών σχέσεις δεν ερευνώνται άπό άφθονες πηγές.

Στις Ήγεμονίες Ένώ το κρίσιμον έτος 1818 έβαινε προς τήν δύσι του, ή ηγεσία τής Φιλικής Εταιρείας άπεφάσιζε

μια σοβαρή έξόρμηση ό Ξάνθος στην Πετρούπολι προς τον Καποδίστρια, ό Τσακάλωφ στην Μάνη προς τον Μαυρομιχάλη, ό Αναγνωστόπουλος στις Ηγεμονίες προς τον Νέγρη. 'Η περίπτωσις του Γαλάτη είχε δημιουργήσει έκρυθμη κατάστασι. Ό Αναγνωστόπουλος έφωδίασε με σχετικές οδηγίες τον Δίκαιο και τον έστειλε, πριν αυτός ξεκινήση, στην Μολδοβλαχία. Στους Φιλικούς κύκλους μόλις ολίγους μήνες είχε 9 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 7. Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε' 149.

10 Βαλ. Γ. Μ έ ξ α. Οι Φιλικοί, Αθήναι 1937, σ. 8, άρ. 46. Όνομα συνδέσμου έδωκε του εξαδέλφου του Ηλία Φλέσσα στην Πολιανή. Ι. Α. Μ ε λ ε τ ο π ο ύ λ ο υ , Ή Φιλική Εταιρεία, Άρχείον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη, ΔΙΕΕ, τ. ΙΗ' (1965-66), σ. 286, άρ. 91. Πρβλ. Ι. Φιλήο ς , ΔΙΕΕ, τ. Α', Αθήναι 1859, σ. 392, άρ. 116, κατηχητής Αναγνωστόπουλος, ΚΠολις 1817. Τ ο υ α ύ τ ο ύ, ΔΙΦΕ, εν Ναυπλία 1834, σ. 227.

11 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος, σ. 7. Σ π. Μ ε λ ά , Ματωμένα ράσα, σ. 21: «το δεσποτι-λίκι, δλο το εκκλησιαστικό στάδιο του φαίνεται τώρα παιδιάστικο παιγνίδι». Μυήσεις εντός διμήνου τρεις α) 15 'Ιουλ. 1818, Καμαρηνός Κ. Κυριάκος άπό Καλαμάτα, γρόσια 250 β) 25 Αύγ. 1818, Κωνστ. Αλεξανδρόπουλος άπό Στεμνίτσα, γρ. 50 γ) 26 Αύγ. 1818, Παν. Γιατράκος, Μανιάτης, γρ. 10. Βλ. Μ ε ξ α, Φιλικοί, σσ. 8, 10, 13, άρ. 47, 2,60,82, 83. Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς , σσ. 314, 327,338, άρ. 305,307,408. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ,τ. Α' 387, 10.



διατρίψει και ήδη ανοιγόταν γι' αυτόν πεδίον δραστηριότητος, Όχι όμως σύμφωνα με τις οδηγίες Αναγνωστοπούλου αλλά προς τις ενθουσιώδεις παρορμήσεις του. Γράφει ό Φιλήμων: «κινούμενος άπό υπέρμετρον ενθουσιασμόν και βοηθούμενος άπό τήν φυσικήν του παρρησίαν και τήν έπιφάνειαν τον ιερατικού του σχήματος, έξήπλωσε τον προσηλυτισμόν άνευ διακρίσεων και εις τάς δύο Ηγεμονίας12. Άλλ' ό Δίκαιος αναπτύσσοντας δραστηριότητα ασυνήθη και τολμηρή, θα δημιουργήση ζητήματα και θα θέση σε κίνδυνο τήν ύπόθεσι τής Εταιρείας.

Οι ειδήσεις του βασικού βιογράφου του Δικαίου για όλα αυτά είναι περίπου ακριβείς, αλλά σύντομες, ανεπαρκείς και κατά τρόπον αόριστον εντελώς διατυπωμένες, προς έπαινον σκόπιμον του βιογραφουμένου, είτε γιατί ό σ. δεν γνωρίζει λεπτομέρειες, εϊτε γιατί δεν θέλει νά τις άναφέρη. Και δή

γράφει (σσ. 7-8): «...ένομίσθη πολύ χρήσιμος προς διάδοσιν τών μυστικών της Εταιρείας και εστάλη ώς απόστολος εις τάς Ηγεμονίας, ένθα έλαβε φήμην μεταξύ τών Φιλικών ικανού αδελφού και δραστήριου αποστόλου». Και συμπληρωματικώς υποσημειώνει (σ. 72, α): «έν Βουκουρεστίω ο αρχιμανδρίτης προδοθείς έφυλακίσθη υπό τού ήγεμόνος της Βλαχίας Σούτζου ώς ταραξίας και διεγείρων τά πνεύματα τών εκεί χριστιανών κατά τού σουλτάνου...». Οι βασικές αυτές ειδήσεις συνάδουν προς τόν χαρακτήρα του Δικαίου, άλλ' έχουν ανάγκη συμπληρώσεως.

Από στοιχεία καθαρώς Φιλικά φαίνεται ότι ή δραστηριότης του Δικαίου καλύπτει περίοδο τουλάχιστον άπό Μαρτίου μέχρι Σεπτεμβρίου 1819 και ή δραστηριότης είναι κατηχητική-οίκονομική και έπαναστατική-έπικίνδυνη, γύρω άπό τις μεγάλες πόλεις Ιασίου, Γαλατσίου και Βουκουρεστίου. Στις 13 Μαρτίου εισπράττει άπό τόν προ διμήνου κατηχημένον έμπορο Αδάμ Πάγκαλο 500 φλωριά, κατηχεί την ίδια εποχή τόν Σέργιο Πρανά, τόν Σεπτέμβριο στο Βουκουρέστι τόν αρχιμανδρίτη Βενιαμίν Ελευθεριάδη και τόν έμπορο Κ. Σαϊτζή Σερδάρη, εισπράττοντας εισφορές τών δύο τελευταίων 300 και 2.000 γρόσια13. Οπωσδήποτε το κατηχητικό έργο είναι πολύ ευρύτερο και σ' αυτό ανάγονται και οι πάσης φύσεως επαφές του. Σταθμόν στην παραμονή του στο Βουκουρέστι αποτελεί ένα υποσχετικό έγγραφο στις 3 Αυγούστου 1819, πού έχει ιδιαιτέρα οπωσδήποτε σημασία. Δίκαιος, Γεωργάκης ' Ο-λύμπιος και ' Ιω. Φαρμάκης υπογράφουν, ασφαλώς ύστερ' άπό προεργασία, σπουδαίο έγγραφον:

« Ενώπιον τού υπέρτατου όντος και της αληθούς σοφίας όρκιζόμεθα... άδελφοποιήθημεν διά νά φυλάξωμεν στερεώς και άπαραβάτως σώας τάς ιεράς υποσχέσεις προς τόν Θεόν, ας ο εις προς τόν άλλον έδώσαμεν, αποβλέπουσας όλως διόλου προς τιμήν και άσφάλειαν της μόνης φιλτάτης μητρός μας πατρίδος και ημών τών ιδίων. Μά τήν άνάστασιν αυτής, διά τήν οποίαν συγκροτούμεν τόν θείον τούτον σύνδεσμον. "Εκαστος ημών... υπόσχεται νά γνωρίζη τόν έτερον οικειότερον τού γνησίου αυτού πατρός και μητρός..., νά συντρεχώμεθα με όλην μας τήν ψυχήν..., χύνοντες το αίμα μας μέχρι τελευταίας ρανίδος..., προς πίστωσιν δε τούτου κατασπασάμενοι τόν τίμιον και ζωοποιόν σταυρόν ύπεγράφθημεν14.

"Εγκυρη πηγή τών διαδραματιζομένων στην Μολδοβλαχία είναι κατά λόγον πρώτον ό Φιλήμων, ό όποιος συνήθως τις ειδήσεις δεν ταξινομεί και δέν χρονολογεί. Γράφει λοιπόν κατ' αρχήν ότι ό Αναγνωστόπουλος παρετήρησε στο Γαλάτσι μεγάλον διερεθισμό στά Φιλικά πνεύματα, πρόωρον και έπίφοβον. Και δή γιά τόν Δίκαιο προχωρεί στις διαπιστώσεις του ό Φιλήμων: «Το τόλμηρότερον παρά τα αλλά κίνημα ήτο το να φρονηματίση τον Γεώργιον Όλύμπιον, τον Σάββαν Καμινάρην και Βασίλειον Καραβίαν, ότι ή Έπανάστασις κινείται μετ' ολίγον πρέπει να εύρεθώσιν έτοιμοι ούτοι και έπ' αύτω τούτω έρχεται ο1 Αναγνωστόπουλος, απεσταλμένος παρά της Αρχής, διά νά διάθεση τά πάντα. Οι πολεμικοί αύτοι συναμιλλώνται και μεταχειρίζονται όλην τήν δραστηριότητα των». Τι είδους δραστηριότητα ανέπτυξαν οι παρακινούμενοι άπό τον Δίκαιο, δεν το λέγει ο σ., παρατηρεί όμως ότι ή μυστική των κίνησις έπροκάλεσε τήν περιέργεια και τον φόβο των αρχόντων και τις υποψίες των ανέφεραν στον ηγεμόνα Αλ. Σούτσο, ό όποιος ανέθεσε τήν σχετική έρευνα στον διερμηνέα της Ρωσικής Πρεσβείας Γ. Λεβέντη, ό όποιος οικονόμησε με φρόνησι τά πράγματα, αλλά φόβος μέγας έκυρίευσε και αυτόν και τον Νέγρη.

12 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΦΕ, 233. Τ ο υ α ύ τ ο υ, ΔΙΕΕ, Α' 26, όπου τον Γρηγόριο ο σ. χαρακτηρίζει «άνδρα φέροντα μεν κακάς τινας ιδιότητας, άλλα διακρινόμενον περί το ένεργεϊν επι Ίκανότητι και τόλμη».

13 Μ έ ξ α ς , σσ. 35, 41, 61, άρ. 223, 264, 403. Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς, σ. 277, 20 κλπ. 14 Γ ο ύ δ α ς, Ε' 149-150.



Επελήφθη των πραγμάτων ό Αναγνωστόπουλος, γράφει παρακάτω ό Φιλήμων, αντελήφθη τήν έξαψι των πνευμάτων, τις μεγάλες καταχρήσεις και τήν έξάπλωσι του μυστικού σε ανωφελή υποκείμενα. Καθησύχασε τά πράγματα, εισήγαγε τον θεσμό των Εφορειών κατά πόλεις και γιά νά στρέψη προς άλλην κατεύθυνσι τήν ματαιοδοξία του Νέγρη έπενόησε τήν σύστασι ανωτέρας Σχολής με αποκλειστική του άπασχόλησι. ' Αλλ΄ ό Φιλήμων άπό τήν «κινδυνώδη διαγωγήν τού Δικαίου», πού εξετέθη αρχικώς, μεταπηδά κατόπιν στην άνακάλυψι συνωμοσίας Δικαίου-Ολυμπίου-Φαρμάκη και λέγει ότι «ο Δίκαιος έμετρίασεν έπιπληχθείς τήν άπρόσεκτον διαγωγήν του» και ότι «διά το άνήσυχον και ταραχώδες πνεύμα του έσύρετο ενίοτε εις ατοπήματα πολύ επικίνδυνα» και πιο συγκεκριμένα ότι ό Δίκαιος «συμφωνεί με τον ανδρείον μεν αλλά απλούν Γ. Ολύμπιον και τον Ι. Φαρμάκην δι' ένορκων και έγγραφων δεσμών τήν έπανάστασίν των εις έποχήν και ήμέραν προσδιωρισμένην». Υποθέτει ό Φιλήμων ότι ό Δίκαιος έκινήθη άπό έκδίκησι προς τον Αναγνωστόπουλο, πού τον έπεσκίασε με τις ενέργειες του και τους εναντίον του «ονειδισμούς», γι' αυτό έπεισε τούς δύο πολεμικούς νά εκτελέσουν «ολέθριον σχέδιον» επαναστάσεως, με αποστολή τού Ολυμπίου στις Ηγεμονίες, τού Φαρμάκη στην Ρούμελη και τού Δικαίου στην Πελοπόννησο. Η δεξιότης τού Αναγνωστοπούλου, καταλήγει ό Φιλήμων, έπρόλαβε τά επαπειλούμενα δεινά. «Ο Δίκαιος μεταμελείται, συναισθανόμενος το μέγα βάρος τού εγκλήματος». «Ο Λεβέντης και άλλοι τινές έγνωμοδότησαν τον θάνατον τού Δικαίου, άλλ΄ ο Αναγνωστόπουλος έχων προ οφθαλμών τάς έκδουλεύσεις τού ανθρώπου και το ενεργητικόν του και ότι θέλει είναι και ούτος ένας τών ανθρώπων της Επαναστάσεως, προσέχει εις το νά μή κακοποιηθή, θέλει μάλιστα νά τον κερδήση διά τήν συμμετοχήν του εις τήν Αρχήν, τήν οποίαν φανερώνει και προς τούτον (τέλη Ιουλίου 1819)15». Από θαυμασμόν προς τον Δίκαιο ό Κανδηλώρος αμφισβητεί τά γραφόμένα του Φιλήμονος σχετικά με τα επαναστατικά σχέδια της τριάδος Δικαίου- Ολυμπίου-Φαρμάκη, αποδίδοντας το επεισόδιο στο φιλύποπτον και στην δυστροπία τού Αναγνωστοπούλου, επικαλούμενος ιδίως την σιωπή Ξάνθου και Λεβέντη, αφού μάλιστα ο Ξάνθος την συνωμοσία χαρακτηρίζει ώς πλάσματα και μύθους, έφ' όσον στην συνάντησί του με τους αναφερομένους στο Βουκουρέστι όταν επέστρεψε άπό την Πετρούπολι δεν τού ανέφεραν τίποτε γι' αυτά.16 Ώς γνωστόν, το Δοκίμιον περί Φιλικής Εταιρείας είναι νεανικόν έργον του Φιλήμονος και στηρίζεται κατά μέγα μέρος στις προσωπικές πληροφορίες του Αναγνωστοπούλου. Ο Φιλήμων όμως είναι πρόσωπο σοβαρό και άξιόπιστον, τον δε Δίκαιο πιθανώτατα έγνώριζε άπό τήν ΚΠολι και τον έμελέτησε άπό πολύ κοντά κατά τήν πορεία της Επαναστάσεως. Τό δε πρώτο Δοκίμιον ώς προς τήν ' Εταιρεία των Φιλικών συνεπλήρωσε με τό δεύτερο Δοκίμιον περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Και ναι μεν τούτο παρέμεινε ημιτελές, αλλά ό σ. δεν επανέφερε εκτεταμένα τον λόγο περί του Δικαίου, όπως είχε πρόθεσιν. Πριν άναλύσωμε τις ειδήσεις του Φιλήμονος, ας μεταφέρωμε όσα στοιχεία προσφέρει γιά νά σύνθεση προχείρως σε πρώτο πλάνο τό πορτραίτο του Γρηγορίου. Γράφει λοιπόν:

«Ο Δίκαιος ήτον αναστήματος στρατιωτικού. Είχε πολύ αντιληπτικόν το πνεύμα. Αν και ήτον ανυπόμονος εις τάς σκέψεις του, δεν άπεμακρύνετο πολύ άπό τού νά έμβατεύη με ταχύτητα εις τα αίτια, έχων μικρά διδόμενα. Ο νους του περιεστρέφετο είς ό,τι έγνώριζε. Αν έλάμβανεν έξωθεν άφορμάς, ύψούτο και έμεγαλύνετο. Ό,τι με δυσκολίαν ήμπόρει νά επινόηση, τούτο έδύνατο νά έκτελή με πολλήν εύκολίαν. Ή υπερβολή συνόδευσε τάς πράξεις του και ή αύθάδεια τά κινήματα του ένεκα μιας ακράτητου ορμής. Είς τήν μεταμέλειάν του διά τίνα σφάλματα ωθούμενος ύπό της ίδιας έξεως ύπέπιπτεν είς άλλην ύπερβολήν. Ητον άνθρωπος μιας φιλοδοξίας, ηνωμένος με ματαιότητα, άπό τήν οποίαν συρόμενος έγίνετο ώς έπι τό πολύ άπιστος και άγνώμων. Σπανίως έκεντάτο άπό τό αίσθηματης ευγνωμοσύνης».

15 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΦΕ, σσ. 227, 233 κεφ., 248 κεφ., 252. 16 Τ. Χ. Κανδηλώρου, Φιλική Εταιρεία, έν Αθήναις 1926, σσ. 281-284. Ή εκθεσις των γενομένων γίνεται με άντιαναγνωστοπουλικόν πνεύμα. Σ΄ επιστολή Δ. Θέμελη (Ιάσιον 4 Αύγ. 1819) προς Ξάνθον στο Κισνόβι λόγος γίνεται γι΄ασθένεια του Δικαίου και σε ύστερόγραφον προστίθεται ότι «ό Δίκαιος μας υγιαίνει», άλλα προφανές είναι ότι ασθένεια είναι ή περιπέτεια του και ότι υγιαίνει είναι ή λύτρωσίς του. Αυτά δεν τ' αντελήφθη ό Κανδηλώρος ούτε ότι έδημιούργησαν ζητήματα στην Εταιρεία και στον ίδιο τόν Δίκαιο. Ο Ξάνθος πού ευρισκόταν στην Πετρούπολι ευρίσκει με τά κατορθώματα τοΰ Δικαίου ευκαιρία επιθέσεως κατά τοΰ Αναγνωστοπούλου. «Άπό τήν ματαίαν φιλοτιμίαν και μεμψιμοιρίαν αύτού—ισχυρίζεται— προήλθαν όλαι αι άταξίαι όσας ό Δίκαιος και οι συν αύτω έπραξαν» και δεν θά διέπραττε «σχέδια και συνωμοσίας», πού πάντως ό Ξάνθος «υποθέτει πλάσματα και μύθους». Περί τούτων ίδέ Έμ. Ξάνθου, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής ' Εταιρείας, Αθήναι 1845, σσ. 58, 60. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ούλου, Φιλικά κείμενα. Εμ. Ν. Ξάνθου Απολογία...., «Μνημοσύνη», τ. Ζ' (1978-79), σ. 74.



Και συμπληρωματικώς υποσημειώνει: «Μολαταύτα ο παράδοξος ούτος άνθρωπος συνήργησεν έξαισίως εις τον σκοπόν της Επαναστάσεως και πριν και μετέπειτα. Διεκρίθη εις την εποχήν κατά την οποίαν ώδηγεϊτο από τον Άναγνωστόπουλον, διότι προχωρών εις μητροπολίτας, άρχοντας και άλλον, όπου ένεκρίνετο, έξήπλωνε πολύ την Έταιρείαν» (σ. 251 και ύποσ. α).

Το ότι κατηγορείται ό Δίκαιος για αλόγιστον άνοιγμα της Εταιρείας, και συγχρόνως επαινείται διότι κατώρθωνε να την έξαπλώνη, δεν είναι ασυμβίβαστα. Οι συνεννοήσεις του με 'Ολύμπιο και Φαρμάκη πριν έλθη ό Αναγνωστόπουλος δεν ημπορεί να είναι άσχετες προς το ενόρκως διατυπωμένο προς έκτέλεσιν σχέδιον επαναστάσεως τών τριών, έστω και αν διατυπώνωνται τα γενόμενα χωριστά και άχρόνιστα. Το «όλέθριον» σχέδιον αποτελεί συνέχεια όχι μόνον τών συνεννοήσεων αλλά και έπέκτασιν αυτών και ύλοποίησιν του υποσχετικού της άδελφοποιήσεως τών τριών, πού φέρει χρονολογία 3 Αυγούστου 1819. Υπέρ της ερμηνείας αυτής υπάρχει και άλλο χρονολογημένο άπό 12 Αυγούστου 1819 κείμενο, ή γνωστή επιστολή τών τριών βιαστικών επαναστατών προς ελληνικές προσωπικότητες στην Πετρούπολι για οικονομική ένίσχυσι της Εταιρείας17. 'Από όλα αυτά συνάγεται ότι ό Δίκαιος κινείται με άλόγιστον πάθος, ενθουσιασμό και επιπολαιότητα γιά τήν Εταιρεία. Και όμως τήν ωφελεί. Τήν ζημία πού θά ημπορούσε νά της κάμη επρόλαβαν οι δύο συνειδητοί και ισχυροί εταίροι με τήν γνωστή επιφάνεια και το κύρος πού διέθεταν, ό Γεώργιος Λεβέντης και ό Σπ. Βαλέστας (ό δεύτερος μυστικός γραμματεύς του ήγεμόνος Αλ. Σούτσου), αμφότεροι δεξιοί χειρισταί δύσκολων υποθέσεων. Έτσι ό συλληφθείς και κρατούμενος ώς «φιλοτάραχος και ριψοκίνδυνος» Δίκαιος άπεφυλακίσθη και έβοηθήθη νά έπιστρέψη στην ΚΠολι, χωρίς νά γίνη «θύμα παράκαιρον της ανοησίας του18».

Τώρα, ύστερ' άπ' αυτά, ένώ πλέον πρέπει νά εύρισκώμεθα στο φθινόπωρο του 1819 και ό Δίκαιος ετοιμάζεται νά έπιστρέψη στην Πόλι, μετά τις επιπλήξεις, τις δυσφορίες, κινδύνους κλπ., γίνεται μέλος της Αρχής, όχι βέβαια στά τέλη Ιουλίου πού αναφέρει ό Φιλήμων, ούτε με τήν ανεξήγητη προθυμία του Αναγνωστοπούλου και με το αιτιολογικόν των, όπως τά πράγματα παρουσιάζει πάλι ό Φιλήμων και είδαμε παραπάνω. Στο σημείον αυτό νομίζω ότι πρέπει νά τοποθετηθή ένα πρωτότυπο, παράτολμο και χαρακτηριστικό επεισόδιο, πού περιγράφει ο Φωτάκος άχρονίστως, αλλά μόνον εδώ ημπορεί νά τοποθετηθή, δηλ. ολίγον πριν αναχώρηση ό Δίκαιος γιά την ΚΠολι. Πώς το έμαθε ο Φωτάκος είναι άλλο ζήτημα, αλλά αυτός ψέματα δεν γράφει και δεν πιστεύω πώς εδώ μεταδίδει ανεκδοτολογικού χαρακτήρος έπεισόδιον. Ο Δίκαιος έπεσκέψθη τον Αναγνωστόπουλο, που και πότε δεν αναφέρεται, αποφασισμένος να λύση το πρόβλημα της Εταιρείας. Ητο πολύ φυσικόν να τον άπασχολή ενα τέτοιο πρόβλημα ύστερα άπό όσα συνέβησαν και ύστερα άπό την στάσι του Αναγνωστοπούλου απέναντι του, ένώ πλέον είχε λήξει το περιστατικόν και ίσως επρόκειτο να χωρισθούν οι δύο άνδρες, πού μέχρι αύτη την στιγμή δεν έλαλούσαν τήν ιδία γλώσσα. Λέγει λοιπόν ο Δίκαιος: «Συ γνωρίζεις τήν Αρχήν και κάμνεις ώς Αρχή. Θέλω λοιπόν και εγώ νά τήν μάθω και νά είμαι Αρχή. θέλω νά μου τήν είπης και νά με κάμης μέλος αυτής, όχι απλούν, αλλά πρώτον... Έάν δεν μου ομολογήσης τήν πηγήν και εάν δεν με κάμης Αρχήν, σε σφάζω και έπειτα πηγαίνω εις τον σουλτάνον και προδίδω εις αυτόν τα πάντα, γίνεσαι και συ προδότης και χάνεις τήν ζωήν σου...». Λέγοντας αυτά έβγαλε άπό τα ράσα του ένα απειλητικό μαχαίρι. Ο Αναγνωστόπουλος θά έξεπλάγη βεβαίως, αλλά θέλοντας και μή φαίνεται ότι θα ώμίλησε στον τολμηρόν αρχιμανδρίτη για τήν αόρατη και ανύπαρκτη Αρχή και για τήν σκοπιμότητα αυτής της κεκαλυμμένης μορφής της, ασφαλώς δε τότε θά προσέλαβε τον Δίκαιο στην ηγεσία της Εταιρείας, τήν ανάγκη κάνοντας φιλοτιμία. Έτσι και απέφυγε ίσως νά έκθέση τά γενόμενα στον Φιλήμονα, λέγοντας μόνον ότι έθεωρούσε χρήσιμον στοιχείο γιά τήν Εταιρεία και τήν Επανάστασι τον αρχιμανδρίτη Δίκαιο. Δάκτυλος Αναγνωστοπούλου γιά συγκάλυψι πρέπει νά ήταν και ή αποστολή της επιστολής τών τριών στην Πετρούπολι γιά τήν προσφορά συνδρομών. Τον Δίκαιο θεωρώ ίκανόν νά εδημιούργησε το έπεισόδιον αύτό και νά επέτυχε με το σπαθί του τήν συμμετοχή του στην Ανωτάτη Αρχή και τήν προβολή του, προς διασκέδασιν τών επεισοδίων, της φυλακίσεως και του γενικού διασυρμού του19. 17 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, τ. Α', σσ. 174-175. 18 Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή της ιστορίας της άναγεννηθείσης Ελλάδος, έκδ. Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Α', Αθήναι 1976, σσ. 157 κεφ. Δημ. Β. Οίκονομίδου, Ό Φιλικός Γεώργιος Θ. Λεβέντης, «Πελοποννησιακά», τ. Β' (1957), σ. 70.

19 Φ ω τ ά κ ο ς, 8-9. 0 Γ ο ύ δ α ς, Ε' 151-152, αποκαλεί τήν άφήγησι του Φωτάκου «Ισχυρισμόν όχι σπονδαίον» και σπεύδει νά συναγάγη το συμπέρασμα, ότι «άνευ του Παπαφλέσα ούτε ή Εταιρεία ήθελε λάβει τοιαύτην τεραστίαν και



Αν επομένως πράγματι συνέβη το παραπάνω επεισόδιο, πρέπει να δεχθούμε ότι συνέβη στην Μολδοβλαχία, για τον απλούστατο λόγο ότι ό Αναγνωστόπουλος δεν επέστρεψε πλέον στην ΚΠολι. Εφ΄ όσον δε οι κατά Δικαίου αιτιάσεις και εξάψεις των πνευμάτων, ο κίνδυνος και ή άποσόβησις αυτού συνέβησαν όντως, πρέπει να τοποθετηθούν εντός του Αυγούστου και να θεωρηθούν τα επεισόδια συνηρτημένα με άμοιβαίαν έξάρτησι. Φρονίμως ποιών ό Αναγνωστόπουλος έθεσε μεν τέρμα στα γεγονότα, έκάλυψε τον Δίκαιο, άλλ' έν όψει της αναχωρήσεως του έκρινε ότι δεν ήτο δυνατόν ό ταραξίας να συνεχίση την ανωμαλία στις Ηγεμονίες. Τον έφωδίασε λοιπόν με βραχύ συστατικόν και τον ύπεχρέωσε να έπιστρέψη στην ΚΠολι. Ο Φιλήμων δημοσιεύει το γραπτόν συμβολικόν κείμενον: «'Ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, γνωρίσας ήδη τους μεγάλους ιερείς των Ελευσίνιων, συνιστάται ώς τοιούτος εις την εύνοιάν των όπως έχη χώραν εις τά συμβούλια των» (σ. 252). Νομίζω ότι με όσα συνέβησαν στις Ηγεμονίες, μ' αυτό το επικίνδυνο ανακάτωμα των πραγμάτων και των πνευμάτων, η Εταιρεία και οι στόχοι της δεν έχασαν. Φεύγοντας όμως άπ' εκεί ό Δίκαιος ίσως έφερνε μαζί του ίκανοποίησι σοβαρά, ήσθάνετο τολμηρότερος, θρασύτερος, όρμητικώτερος. Κάτι περισσότερο. Υποθέτω πώς αισθανόταν ότι άνοιγε μια καινούργια σελίδα στην ζωή του, την ανθρωπινή, την ιερατική, την Φιλική, την εθνική.

Αρμοδίου ορμή και πάθος Την επιστροφή του άρχιμανδρίτου Γρηγορίου Δικαίου στην ΚΠολι συνώδευαν ανάλογες φήμες, για τήν δραστηριότητα και τις ανωμαλίες της Βλαχομπογδανίας. Νομίζω ότι συγκεχυμένες τις φήμες πού επικρατούσαν γι' αυτόν δίδει ό βιογράφος του Φωτάκος (σ. 8) δια τοιούτων: «...εστάλη ώς απόστολος εις τάς Ηγεμονίας, ένθα έλαβε φήμην μεταξύ των Φιλικών ικανού αδελφού και δραστήριου αποστόλου, μετά δε ταύτα κατέβη πάλιν εις ΚΠολιν μέγας και πολύς. Μέχρι τινός δε και μετά τήν επάνοδόν του ό Παπαφλέσας έτρεχεν εις τά τυφλά ώς απλούς απόστολος της Εταιρείας...». Ο Φιλήμων όμως είναι πληροφορημένος καλύτερα. Στην ΚΠολι συνηντήθησαν δύο ζωηρά πνεύματα και έθεσαν άσυναισθήτως σε νέον κίνδυνο τήν Εταιρεία. Ο Θ. Νέγρης και ό Δίκαιος. Ο πρώτος προσπαθεί να έπηρεάση τον δεύτερον, επιδιώκει να πληροφορηθή για τήν Εταιρεία περισσότερα, να είσέλθη στην ηγεσία. Ό Δίκαιος άνθίσταται, αλλά πιέζεται, πληροφορείται ύποπτες ενέργειες του Νέγρη και «αποφασίζει νά τον θανάτωση». Ζητεί όμως προηγουμένως τήν γνώμη του Αναγνωστοπούλου μ' επίτηδες άπεσταλμένον. Ό Αναγνωστόπουλος τον αποτρέπει. Του έγραφε: «Δίκαιε, το ξίφος το όποιον συ άπροσέκτως ετοιμάζεις διά τον Νέγρην θέλει διαπεράσει εμέ μάλλον. Η θέσις, εις τήν οποίαν προεχώρησας, πρέπει νά σε χορήγηση τον ευγενή ένθουσιασμόν τού νά δειχθής ανώτερος τών παθών σου. Βλέπε άπό τής στιγμής αυτής τήν ιστορίαν της ζωής σου είς το μέλλον....».. Παραθέτει ολόκληρη την πολύ ενδιαφέρουσα αυτήν επιστολή του Αναγνωστοπούλου ό Φιλήμων και προσθέτει (σσ. 256 κέξ): «Ό πονηρός αυτός άνθρωπος (ο Δίκαιος) μεταμελείται και μάλιστα ενεργών τήν είς το Σταυροδρόμιον συνέντευξίν του με τον Νέγρην δεν διστάζει και να παρουσιάση τήν έπιστολήν του Αναγνωστοπούλου. Ό Νέγρης έκπεπληγμένως έρωτά..., ο δε Δίκαιος αποκρίνεται ή επιστολή αυτή σώζει και τους δύο άπό ενα κίνδυνον». Δεν θα παρακολουθήσωμε τήν υποκριτική στάσι του Νέγρη, μνημονεύοντας μόνον ότι κατά Αναγνωστοπούλου και Ξάνθου έγραψε επιστολή στον Καποδίστρια και ή επιστολή έφθασε στα χέρια του Ρώσου αύτοκράτορος Αλεξάνδρου. Ατυχώς δεν δίδονται χρονολογίες στο έπεισόδιον. Υποθέτω ότι δεν απέχει πολύ άπό τήν εποχή της επιστροφής του Δικαίου στην ΚΠολι, ας πούμε προ του τέλους του 1819. "Εκτοτε ό Δίκαιος παραμένει ισχυρός πλησίον τών λοιπών ηγετών και δή του Π. Σέκερη. Τον βαρύνουν διάφορες κατηγορίες, οικονομικής φύσεως και έπιπολαιότητος20. "Αλλην εντελώς τροπή θά πάρουν τά Φιλικά πράγματα άπό τά έκπληκτικήν διάδοσιν, ούτε ίσως ή Επανάστασις ήθελεν έκραγή ότε εξερράγη...η. Πρβλ. και Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Ιστο-ρικά της ' Ελλην. Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων άγων, φωτομηχανική έπανέκδοσις, έπιμέλεια-είσαγωγή-εύρετήριον Ιωάννας Γιανναροπούλου - Τ. Άθ. Γριτσοπούλου, Αθήναι 1976, σσ. 61-62. Ο σ. παρουσιάζει με παραστατικότητα το έπεισόδιον, αλλά χρονολογικώς δέν το τοποθετεί. Ο Ξάνθος στην Απολογία του αναφέρει ότι ό Αναγνωστόπουλος του έγραψε στην Πετρούπολι ότι «εβάλεν εις το μυστήριον της Αρχής τον Γρηγόριον Δίκαιον και τον Γ. Λεβέντην». Τ. Α θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Φιλικά κείμενα, σ. 74. Αλλά δέν στερείται σημασίας και το κείμενόν του Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Α' 25: «εκτάκτως ό Αναγνωστόπουλος παρέλαβεν έν τη ολομέλεια τον άρχιμανδρίτην Γρηγόριον Δίκαιον». 20 Μετά τήν επιστροφή του στην ΚΠολι αναφέρεται κατήχησις του Κυπρίου διδασκάλου Χαρ. Μάλη στις 28 Οκτ. 1819. Μ έ ξ α ς, σ. 64, αρ. 423. Μελετόπουλος, σ. 350, άρ. 519. Αλλά φαίνεται πώς είχε καταστή κοινόν μυστικόν, ότι



τέλη Απριλίου 1820, οπότε αναδεικνύεται αρχηγός της Εταιρείας ό ' Αλέξανδρος ' Υψηλάντης. Στο μεταξύ έχει λάβει εύρυτάτην διάδοσι το μυστικόν της Εταιρείας και δή στην ΚΠολι και στην Πελοπόννησο. Θ' αναχώρηση γιά τις Ηγεμονίες πάλι ό Δίκαιος, όπου θά διαδραματισθούν γεγονότα αποφασιστικής σημασίας, αλλά πριν φύγη, θά χρεωθή πάλι μ' ένα νέο επεισόδιο, πού δεν αποκλείεται νά συνέβη στην επιστροφή του, αλλά πρέπει νά μνημονευθή, γιατ' είναι χαρακτηριστικόν. Αν και με τήν γνωστήν αφέλεια της άφηγήσεώς του, όμως εκθέτει σωστά ό Φωτάκος το έπεισόδιον, πού έτάραξε τις τάξεις τών Φιλικών σε κρίσιμες ώρες. Αίτιον αυτού υπήρξε ό συνήθης επιπόλαιος ενθουσιασμός, με τον όποιον ενεργούσε ό Δίκαιος, συγκεντρώνοντας διάφορα πρόσωπα στην κατοικία του, μιλώντας ανοικτά μαζί τους, ενώπιον του Τούρκου ύπηρέτου του και συμπεριφερόμενος άσχημα στον υπηρέτη. Κάποιαν ήμερα λοιπόν τον έδειρε άσχημα γι' ασήμαντη αφορμή κι ο υπηρέτης μετέβη στον μποσταντσήμπαση (διευθυντή της Αστυνομίας) και τον κατήγγειλε με επιμονή ότι ενεργεί συνωμοσία εναντίον του σουλτάνου, διεγείροντας τους γκιαούρηδες στα όπλα. Εκλήθη ο Δίκαιος να δώση εξηγήσεις, τις έδωκε με πειστικότητα αντιστρέφοντας τήν κατηγορία κατά του κατηγόρου του, ότι τον περισυνέλεξε καθ' οδόν έγκαταλελειμμένον σ' ένα ταξίδι και τον διατρέφει, σύμφωνα με τήν διδασκαλία του Ευαγγελίου, άλλ' είναι ψεύτης και άγνώμων. Επέδειξε μάλιστα πετραχήλι και βιβλίον προσευχών και με σχετικήν ευφράδεια κατώρθωσε να διαλύση τις υποψίες, αλλά και ν΄ άποπεμφθή βιαίως ο υπηρέτης ψευδοκατήγορος! «Αυτός όμως έμουρμούριζε και έλεγεν ότι εις το σπίτι του έρχονται πολλοί και ότι είναι μελέτμπασης (εθνάρχης) και έστειλεν ό μποσταντσήμπασης στο σπίτι του να παραλάβουν τα πράγματα του, αλλ' είχε προλάβει ό άρχιερεύς Δέρκων και τα εσήκωσεν εκείθεν, έδωσε και 700 γρόσια εις τους Τούρκους και ούτως έλευθερώθη ό Φλέσας». Το έπεισόδιον ο Φωτάκος τοποθετεί περί τά τέλη του 1820, ολίγον προτού νά φύγη γιά τήν Πελοπόννησο ο Δίκαιος και γιά τον Τούρκο υπηρέτη του λέγει ότι του τον έχάρισε ο Υψηλάντης, μάλιστα ότι του έχάρισε δύο άλλ΄ ο ένας του έφυγε στά μισά του δρόμου. Στην Απολογία όμως του Ξάνθου διαβάζομε τά έξης: «Ό Ξάνθος διευθύνθη εις Βουκουρέστιον με γράμματα του πρίγκηπος εκείθεν έγραψεν εις τους δύο (Αναγνωστόπουλον και Τσακάλωφ στην Πίζα) νά έλθωσιν εις Βεσσαραβίαν, καθώς έγραψε και εις ΚΠολιν προς τον Π. Σέκερην, αυτός δε ειδοποίησε τον εκεί ευρεθέντα Γρηγόριον Δίκαιον, τον όποιον είχεν ελευθερώσει από τους όνυχας του μποσταντσήμπαση προδοθέντα με δόσιν δύο χιλιάδων και εκατόν μαχμουδιέδων, δηλ. γροσιών 52.500 πενήντα δύο χιλιάδων και πεντακοσίων και έτρεξεν εις Γαλάτσι21». Οι άγωνισταί, οι τολμηροί, οι μάρτυρες, συμβαίνει συχνά και νά φυλακίζωνται και νά κοστίζουν στις οργανώσεις πού ανήκουν. Αλλά συμβαίνει και έξ έπιπολαιότητος και σπουδής ένεκα υπερβολικού ενθουσιασμού οι πρωτεργάτες νά φυλακίζωνται. Στις περιπτώσεις των αγώνων ή φυλακή αποτελεί τίτλον τιμής, άρκεί νά υπάρχουν δέξιοι χειρισμοί γιά νά αποσοβούνται οι κίνδυνοι. Εδώ οι χειρισμοί οφείλονται στους Γ. Λεβέντη, Σπ. Βαλέτα, Δέρκων Γρηγόριο και Παναγιώτη Σέκερη. Κοντά στους υπερβολικά τολμηρούς και ριψοκίνδυνους υπάρχουν συνήθως και οι φρόνιμοι, συντηρητικοί, προνοητικοί, οι προωρισμένοι νά εξασφαλίζουν τήν απαιτουμένη ισορροπία. Αφού είχαν διευθετηθή τά σοβαρά ζητήματα πού είχε δημιουργήσει τον Μάιο 1820 ο Δίκαιος μετεκινήθη στις Ηγεμονίες γιά νά συναντηθή με τον αρχηγό των Φιλικών Άλέξ. Υψηλάντη.

Δευτέρα παρουσία στις ' Ηγεμονίες Από τις καθόλου κολακευτικές εντυπώσεις πού ό τολμηρός Δίκαιος άφήκε στους Φιλικούς κύκλους

στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες άπό την πρώτη του παραμονή έκεί περίπου προοιωνίζετο και το ποιον της νέας δραστηριότητος. Ο Φιλήμων δημοσιεύει απόσπασμα επιστολής του Γ. Λεβέντη στις 19 Μάιου 1820 προς τον Ξάνθο, όπου περί Δικαίου δίδει σαφείς χαρακτηρισμούς: «..Ο Αρμόδιος (Δίκαιος) είναι καλός, πλην εις άκρον τολμηρός εις τα έγγραφα του και ήθελε γίνει ώφέλιμον, αν εκείθεν τον εέεγετο ότι έμαθον οι εκεί (εν Πετρουπόλει) φίλοι το άχαλίνωτον θράσος του και ότι πρέπει να γίνη

κατηχούσε, εισέπραττε, παρέλειπε νά παραδίδη χρήματα και στοιχεία τών μυουμένων, ώς ή περίπτωσις του Αντωνίου Πελοπίδα, πού τον είχε μυήσει το 1818 ό Δίκαιος και άφιερωτικόν του δεν είχε δώσει (Μέξας, 17, άρ. 3). Υπάρχει γραπτή μαρτυρία του Σπηλιάδη: «ό αρχιμανδρίτης Δίκαιος άργυρολογεί κατηχών και τον τυχόντα και διοργανίζει είς Βουκουρέστι νά κινηθή έπανάστασις...» (τά λόγια του Σπηλιάδη απηχούν τήν κοινή γνώμη). Βλ. Η κατά Ι ω ά ν ν η ν Φιλήμονα, Σύντομος βιογραφία του Ν. Σπηλιάδου... και περιπέτεια του ίδιου μυηθέντος τά της Φιλικής Εταιρείας, εν Ναυπλίω 1868, σ. 51. Ώς προς τά οικονομικά είναι εκτάκτως περίεργος ο λογαριασμός πού έτηρούσε ο Σέκερης και άπό Όκτ. 1818 μέχρι Αύγουστου 1820 παρουσιάζει αναλήψεις και χρεώσεις γιά πληρωμές πού ανήρχοντο είς 368.899 γρόσια. Μελετόπουλοςσς.196-197. 21 Φωτάκος σς.9-11 Τ. Αθ. Γριτσόπούλου, Φιλικά κείμενα σ. 79



μετριότερος. Με τούτο διορθώνεται, διότι κατά τά αλλά είναι καλός, έχει ψυχήν γενναίαν, θάρρος ελληνικόν και αλλά αναγκαία εις τον άνθρωπον προτερήματα»22.

Θα έλθη τον Σεπτέμβριο στις Ηγεμονίες ό Δίκαιος για να συνάντηση προσωπικώς τον αρχηγό τής Φιλικής Εταιρείας. Ό Υψηλάντης όμως κινείται με έντατικόν ενδιαφέρον γύρω άπό το μέγα θέμα. Στο σημείον αυτό ενδιαφέρει να μνημονευθή ότι έκτός άπό τις πληροφορίες πού συνεκέντρωνε, τά γράμματα πού ελάμβανε και έγραφε και τά πρόσωπα πού συναντούσε, ευρισκόμενος στην Οδησσό εδέχθη τον άπεσταλμένον τών Πελοποννησίων ηγετών ' Ιωάννην Παπαρρηγόπουλο ολίγον προ του τέλους Αυγούστου 1820, ό όποιος του παρέδωσε συμβολικήν επιστολή τών προεστών και αρχιερέων και προφορικώς του ανέπτυξε τις σκέψεις των, διαβεβαιώνοντας αυτόν ώς προς τήν Πελοπόννησο ότι «ούτε ή στρατιωτική δύναμις ούτε ή πολεμική παρασκευή αυτής εισί τοιαύται οίας περιγράφουσιν ούτος και εκείνος23».

Ναι μεν ό ' Υψηλάντης ήταν προσανατολισμένος γιά τήν έναρξι τής Επαναστάσεως στις αρχές του 1821, αλλά έλαβε σοβαρά ύπ' όψιν και όσα του εξέθεσε ό Παπαρρηγόπουλος. Στο μεταξύ άλλοι του έγραφαν γράμματα με σκέψεις και υποδείξεις, με συνδυασμό τής αποστασίας του Αλή πασά και τής απασχολήσεως του σουλτάνου μαζί του. Επιστολή του Δικαίου άπό ΚΠολιν στην 1 Σεπτεμβρίου 1820 αναφέρεται στον Πενθερό Γ Αλή πασά)24. Ό επιστολογράφος τονίζει ότι «τώρα χρειάζεται άλλο σχέδιον, το όποιον ανάγκη να βαλθή όσον τάχος εις ένέργειαν, επειδή ή αργοπορία ημπορεί νά επιφερη ζάλας, κινδύνους και άποτυχίαν». Με την έπιτάχυνσι της Επαναστάσεως συνετάσσοντο μ' επιστολές προς τον Υψηλάντη παλιοί Φιλικοί και μεταξύ αυτών και αυτός ο Ιω. Παπαρρηγόπουλος. Ενδιαφέρει έδώ νά γίνη ειδική μνεία του καλουμένου «Γενικού Σχεδίου», πού ετέθη ύπ' όψιν του Υψηλάντη και πιθανώς προήρχετο άπό τον Λεβέντη και τόν Δίκαιο. Στο άρθρον ΣΤ' αναφέρεται ότι αφότου οι Πελοποννήσιοι έπληροφορήθησαν την εκλογή του Καλού (Υψηλάντη), «άλλο δεν προσμένουν παρά πότε ν' άκούσωσι της φωνής αύτού διά ν' ακολουθήσουν τάς διαταγάς του». Παρακάτω έγνωμοδοτούσαν: «νά θαλασσοπλοήσουν ό Καλός και ό Αρμόδιος (Παπαφλέσας) εις Πελοπόννησον, επειδή, ό εμφανισμός αυτών θέλει εμπνεύσει γενικώς εις όλους τους Πελοποννησίους τόλμην κατά του εχθρού». Άλλ' υπεβλήθησαν και αλλά σχέδια και ό Υψηλάντης επιθυμούσε νά έξευρεθή το ώφελιμώτερο διά κοινής συζητήσεως έπί του όλου θέματος. Απεφάσισε λοιπόν νά συναντηθή με τους παράγοντες τής Εταιρείας. Ο Φιλήμων πληροφορεί ότι «παρά τόν Περραιβόν προσεκάλεσε και τόν Δίκαιον εις τόν Προύθον, ίνα φωτισθή κάλλιον περί τής Πελοποννήσου»25.

Συνοδευόμενος άπό τόν Γ. Λασάνη ό Άλ. Υψηλάντης έφθασε στο Ίσμαήλι τήν 1 ' Οκτωβρίου 1820. Το μέλος τής Αρχής Έμ. Ξάνθος εύρίσκετο έκεί. Αυτός ειδοποίησε στην ΚΠολι τόν Γρηγόριο Δίκαιο και ήλθε έξεπίτηδες. Παρευρίσκοντο ό Περραιβός, ό Δημ. Ίπατρος, ό Δημ. Θέμελης, ό Διονύσιος Εύμορφόπουλος, ό Πέτρος Μαρκέζης, ο Ήβος Ρήγας, ο Ν. Γαϊτάνος, ό Πελοποννήσιος αρχηγός ρωσικού στολίσκου "Ιστρου Σπύρος Παπαδόπουλος-Κομνηνός και άλλοι. Οι συγκεντρωμένοι συνεσκέφθησαν χωρίς ν΄ αποτελούν έπίσημον άρμόδιον όργανον, γιά νά ένημερωθή ό αρχηγός, νά σχηματίση γνώμη εν όψει τής λήψεως αποφάσεων. Εν τούτοις οι συγκεντρωμένοι είχαν έγκυρη γνώμη, γιά νά πάρη υπεύθυνη θέσι. Το θέμα ήτο ένα και βασικό με δύο πτυχές, ώς δύο ζητήματα: «Περί τής καταβάσεως ή μή του Ύψηλάντου εις τήν Πελοπόννησον και περί τής ταχείας ή μή ενάρξεως του πολέμου»26.

22 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Α' 177 23 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Α' 75-76, Β' 416-417. ' Η επιστολή πού έφερε στις σσ. 302-343 του τ. Α'. 24 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Α' 76-77, ή ενδιαφέρουσα άποκριτική επιστολή σσ. 215-216. Σύνοψις περιεχομένου:, κολακευτικά τής προσωπικότητος του αρχηγού ενήργησε έπί τών εντολών του επιθυμεί όσον τάχος να φθάση στο Ισμαήλ να συνομιλήσουν, να του δείξη τά σχέδια προσοχή έπί του σχεδίου Περραιβου' περί Αλή πασά χρειάζεται άλλο σχέδιον ό Αρμόδιος διακρίνεται γιά τήν ειλικρίνεια του, τήν γενναιότητα φρονημάτων και πίστιν προς τον αρχηγό, πού θά πληροφορηθή άπό έγγραφα υπόπτων, ότι «ήδυνήθη να κατάπαυση τά ιδιαίτερα αυτών πάθη και να προξενήση τήν κατά θεόν προς αλλήλους άγάπην». 25 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 47-57 (το Σχέδιον), 58, 215 (επιστολή άπό * Οδησσό 23 Σεπτ. 1820 προς Περραιβόν, με τήν εντολή νά τόν περιμένη στο ' Ισμαήλι, όπου ημπορεί νά άνταμωθή με τόν Δίκαιον. 26 Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, ΔΙΕΕ, Α' 82.



Ο Φιλήμων είναι έγκυρος πληροφορητής τών όσων έλαβαν χώραν κατά τήν θορυβώδη σύσκεψιν τής 7 Οκτωβρίου 1820 στο Ίσμαήλι. Οι πιο πολλοί έτάσσοντο με τήν ταχεία κήρυξι τής Επαναστάσεως. Αντετίθεντο ό Περραιβός και ό Παπαδόπουλος-Κομνηνός. Ό Δίκαιος παρουσίασε γενικήν αναφορά τών Πελοποννησίων, ότι «τά πάντα και στρατός και όπλα και εφόδιακαι τροφοί είσιν Ετοιμα κai ουδέν λείπεται ή μόνη ή παρουσία και ή προς κίνησιν διαταγή του Ύψηλάντου». Αλλ΄ ή αναφορά ήταν πλαστή, πλαστογραφημένες και οι πολλές υπογραφές της, το δε περιεχόμενον αυτής άντετίθετο προς την επιστολή πού έφερε ό Παπαρρηγόπουλος. Παρουσίασε ακόμη ό Δίκαιος ενισχυτική της απατηλής αναφοράς και επιστολή των Δεληγιανναίων προς τον Υψηλάντη με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1820, πού είναι συντεταγμένη με πολεμικόν ύφος. « Ή οκτάς της Άδελφότητος των Παπαγιαννοπούλων» (έτσι υπογράφονται οι έπιστέλλοντες) ανατρέχουν στα κατορθώματα των αρχαίων Ελλήνων και αναθέτουν στον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δίκαιο να πληροφόρηση τον Υψηλάντη για τήν προθυμία των να εκτελέσουν τις προσταγές του. Βεβαίως πλαστή ήταν και ή επιστολή αυτή, άλλ' ό Δίκαιος είχε φροντίσει να ένισχυθή στις εισηγήσεις του και με άλλη επιστολή προς τον Υψηλάντη, του Λιμπερίου Θεοχαροπούλου (ΚΠολις 21 Αυγούστου 1820). Παρά ταύτα όμως ή εναντίον αυτού έπίθεσις των δύο ήτο οξυτάτη. ' Ο Περραιβός άντετάσσετο κατά των πλαστών έγγράφων και έγνώριζε τήν κατάστασι της Πελοποννήσου, «στό κίνημα του αφίνετο άωρον, με το νά ήσαν απειροπόλεμοι οι Έλληνες και οι πλείστοι άοπλοι και ο κίνδυνος μέγας». Ο δε στρατιωτικός Παπαδόπουλος-Κομνηνός έζύγιζε καλά τά πράγματα και απευθυνόμενος προς τον Δίκαιο του είπε τά αξιομνημόνευτα αυτά: «— Παπά, νά διαβάζης το Ψαλτήρι σου και τά τοιαύτα πράγματα δεν είναι δική σου δουλειά. Σε ερώτησα, πόσους χρόνους λείπεις άπό τήν Πελοπόννησον και με άπεκρίθης τρεις ήμισυν' άλλ' εγώ λείπω εκείθεν μόλις προ επτά μηνών και τίποτε δεν είδα άφ' όσα λέγεις και ή αναφορά σου περιέχει». Ησαν όντως ενημερωμένοι οι Φιλικοί γιά τήν κατάστασι πού επικρατούσε στην Πελοπόννησο. Άλλ΄ ό Υψηλάντης έπροτιμούσε νά κηρυχθή ή Επανάστασις έκει, πριν προλάβη ό σουλτάνος νά μεταφέρη νέες στρατιωτικές ενισχύσεις. Κ΄ έτσι έτάχθη ή σύσκεψις υπέρ της ταχείας κηρύξεως του πολέμου και τά περαιτέρω άφήνοντο στην πρόνοια του θεού. Αυτή είναι και ή πρώτη άπόφασις πού έλαμβάνετο, εύρίσκετο μέσα στά περιθώρια του «Γενικού Σχεδίου» και δέν καθώριζε μέν τήν ήμερα ενάρξεως της Επαναστάσεως, αλλά πιθανώς έτοποθετείτο στις αρχές Δεκεμβρίου, και προεβλέπετο ή μετάβασις του Υψηλάντη στην Πελοπόννησο μέσω Τεργέστης μέ πλοίο, πού θά του εξασφάλιζε ό Δίκαιος27.

Ασφαλές συναγόμενον τών ανωτέρω είναι, ότι ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Παπαφλέσας, έν γνώσει της πραγματικής καταστάσεως της υποδούλου Ελλάδος και με προσωπικές του εκτιμήσεις πρωταγωνιστούσε να κηρυχθή ή Έπανάστασις και σχεδόν έπροσπαθούσε να ρυθμίση αυτός τις λεπτομέρειες της ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος. Ποία ήτο ή πραγματική κατάστασις στα διάφορα διαμερίσματα της υποδούλου ' Ελλάδος έγνώριζαν οι Φιλικοί και ημπορούσαν να εκτιμήσουν οι έξ αυτών στρατιωτικοί28. Ή Ελλάς δεν ήταν έτοιμη, κάθε άλλο μάλιστα. Έν τούτοις αληθές είναι ότι, κατά τήν διετία πού μεσολαβεί άπό τον θάνατο του έκ τών ιδρυτών της Φιλικής Νικολάου Σκουφά μέχρι της εκλογής ώς αρχηγού του πρίγκιπος Άλεξ. Ύψηλάντου, ή Αόρατος Αρχή είχε κατορθώσει νά προετοιμάση ψυχικώς τους όπου γής Έλληνες, ότι ή άπελευθέρωσις τής πατρίδος έρχεται. Οι κάτοικοι τών διαφόρων διαμερισμάτων, χωρίς νά είναι Φιλικοί, έπερίμεναν κάτι νά γίνη, κάτι έκτακτον, άλλ' άκαθόριστον. Αυτές όμως οι διαπιστώσεις πολύ απείχαν άπό το ν' άνταποκρίνωνται θετικά στις ενέργειες του άρχιμανδρίτου. Ο άνθρωπος αυτός έπροσπάθησε στο Ισμαήλι μέ πλαστά έγγραφα και ασταθή επιχειρήματα ν' απόσπαση μιαν άπόφασι νά κηρυχθή το συντομώτερο ή Έπανάστασις αρχίζοντας άπό τήν Πελοπόννησο. Και το κατώρθωσε.

Μέ ισχυρές τις συμφωνίες του Ίσμαηλίου ο Γρηγόριος επέστρεψε στην ΚΠολι στις 4 Νοεμβρίου 1820. «Καταγίνομαι μετά τών λοιπών φίλων μας νά βάλωμεν είς τάξιν το έμπόριόν μας και έπειτα νά 27 Φ ι λ ή μ ον ος , ΔΙΕΕ, Α' 82-85,218-220. Χ ρ ι σ τ όφ ορ ου Π ε ρ ρ α ι β ού , Απομνημονεύματα πολεμικά, στην σειρά οίκου Τσουκάλα «Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 21». ['Αθήναι, 1956], σσ. 21-22. Αλ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο υ , Η απόφασις περί της Έλλην. Επαναστάσεως του 1821, ' Αθήναι 1965, σσ. 102-105. Τ. Ά θ. Γ ρ ιτ σ ο π ο ύ λ ο υ, Η εις Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις σς. 9 κέξ. 28 Ανετέθη εγκαίρως σε απεσταλμένους στρατιωτικούς για τήν Μακεδονία-Θράκη-Πελοπόννησο (Γ. Φαρμάκη- Ολύμπιο, Αναγνωσταρά και Χρυσοσπάθη) (ιδική έρευνα γιά τήν καθόλου κατάστασι τής χώρας, για όσους θα μπορούσαν νά φέρουν όπλα κλπ. Ι. Φ ι λ ή μονός, ΔΙΦΕ, σσ. 198-201. Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα, σσ. 9-10. Τ. Χ. Κανδηλώρου, Ή Φιλική Εταιρεία, έν Αθήναις 1926, σσ. 207-208. Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Ή είς Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις, σσ. 6-7.



κινήσω είς τά ίδα», έγραφε στον Ξάνθο στο ' Ισμαήλι στις 12 Νοεμβρίου, προσθέτοντας ότι έγραφε προς τους ' Αναγνωστόπουλο και Τσακάλωφ νά μεταβούν και αυτοί στην Πελοπόννησο, ένώ μετά 3 ήμερες άπηυθύνετο στους Εφόρους στην Μόσχα (ή συνθηματική του επιστολή 15 Νοεμβρίου): «ελπίζει ο Αρμόδιος (Δίκαιος) νά ανταμωθη με τον Καλόν (Άλ. Υψηλάντη), επειδή άπό τά 62 (ΚΠολι,) ο Αρμόδιος έστειλε μίαν Καμήλαν (πλοίο,) προς τά 83 (Τριέστι) νά φέρη τον Καλόν εις τά 2 (Πελοπόννησο)» Επέμεινε και σ' αυτήν τήν επιστολή νά θέση τήν ίδια κατηγορηματικήν κατακλείδα: «Κύριοι, παντού ο διοργανισμός έγινε κατά θαυμάσιον τρόπον καγώ ελπίζω καλήν έκβασιν του σκοπού μας. Πασχίσατε λοιπόν..29».

Ενισχυμένος αισθανόταν ό Γρηγόριος πλέον. Στις 15 Νοεμβρίου 1820 πού έγραφε στους Εφόρους της Μόσχας στην Τεργέστη έστελνε το πλοίο, πού θα παρελάμβανε τον ' Υψηλάντη για την Πελοπόννησο, όπου είχε άποφασισθή να συναντηθούν περί τα τέλη του μηνός. Επιβεβαίωσις τούτων είναι ή εντολή του Ύψηλάντου προς τους Εφόρους ΚΠόλεως να μετρηθούν χάριν προετοιμασίας του Αγώνος 120.000 γρόσια στον Περραιβό και 90.000 στον Δίκαιο. Ό Σέκερης τα κατέβαλε. Πρέπει να σημειωθή ότι ό Υψηλάντης με διαφορετικές εκτιμήσεις μετέβαλε τήν άπόφασι του Ίσμαηλίου και στις 14 ' Οκτωβρίου στο Κισνόβι απεφάσισε να δώση ό ίδιος το σύνθημα της εξεγέρσεως άπό τήν Μολδοβλαχία στις 15 Νοεμβρίου. Ή ημερομηνία αύτη μετεκινήθη και έμεινε πάντοτε ό προσανατολισμός του Υψηλάντη για τήν "Ανοιξι του 182130.

Ο Δίκαιος έτοιμος έξεκινούσε για τήν Πελοπόννησο, αλλά τις μεταβολές αυτές δεν είχε πληροφορηθή.

Γ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ

Στον Μοριά Η ακριβής ημερομηνία —βεβαίως προ του τέλους Νοεμβρίου 1820— της αναχωρήσεως του

Γρηγορίου Δικαίου άπό τήν ΚΠολι για τήν Πελοπόννησο, υπό τις συνθήκες πού είδαμε, δεν είναι γνωστή. Οπωσδήποτε ό αρχιμανδρίτης έπίστευε πώς αρχές Δεκεμβρίου 1820 έμελλε να συναντηθή με τον αρχηγό των Φιλικών 'Αλ. Υψηλάντη και να δώσουν το σύνθημα της ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος. Προφανές είναι και δεν χρειάζονται σχόλια, ότι ώδηγείτο το Έθνος σ' έναν Αγώνα πού συγκεκριμένα ούτε εγνώριζε ούτε γι' αυτόν είχε προετοιμασθή στρατιωτικώς. Αφού μάλιστα ή έναρξις του Αγώνος έπρογραμματίζετο στην Πελοπόννησο, ας μνημονευθή αμέσως —και θα δούμε στή συνέχεια— ότι οι κατηχημένοι Φιλικοί της χώρας ήσαν εντελώς αντίθετοι.

Πρώτος σταθμός τού άρχιμανδρίτου Κυδωνιές (Άιβαλί) και Σμύρνη. Αναφέρεται ότι έξήψε το φρόνημα τών κατοίκων και έφόρτωσε πλοίο με πολεμοφόδια για τήν Πελοπόννησο, πλην όμως γι' αυτό το πλοίο δεν γίνεται προς το παρόν λόγος για τήν έκφόρτωσί του31. "Υστερα έφθασε στην Ύδρα, στις Σπέτσες, όπου έκαμε διευθετήσεις και άπό εκεί στο "Αργός, όπου ειδοποιημένος τον έπερίμενε ο αδελφός του Νικήτας με άλλους 2-3 οπλοφόρους. Γραφικός στην περιγραφή του ό Φωτάκος: «...ενταύθα (στο Άργος) ό αρχιμανδρίτης είχε κατάλυμα είς τήν Μητρόπολιν του άρχιερέως... εδώ έμυρίσθη κάτι κακόν δια τον εαυτόν του και άμυδρώς ένόησεν επιβουλήν ομιλών μετά τών αδελφών Περρουκαίων, του άρχιερέως και λοιπών αδελφών της Εταιρείας. ' Ο αρχιμανδρίτης παρουσιάσθη είς το Άργος ώς έξαρχος δήθεν στελλόμενος άπό τα Πατριαρχεία της ΚΠόλεως, έχων και τοιαύτα 29 Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, ' Απομνημονεύματα, σσ. 110-111, αρ. 70, επιστολή άπό ' Ισμαήλι 12 Νοεμ. 1820, και σσ. 137 της 15 Νοεμ. 1820 προς τους Εφόρους της Μόσχας. Τά συμβάντα και τις κινήσεις του θα έπαναλάβη ό Δίκαιος στην από 22 Φεβρ. 1821 Εκθεσί του. Αυτόθι, σσ. 154-155. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Α' 85-86. 30 Φωτάκος, Βίος, σ. 11. Φιλήμονος, ΔΙΕΕ, Α' 84,85,232 κεφ. 239-241. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, Α' 9. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα, σσ. 137, 148-156, αρ. 108,109. Άλ. Δεσποτόπουλου, Η άπόφασις, σσ. 102 κεφ., 107 κεφ., 112 κεφ. Τ. Άθ. Γριτσοπούλου, Η εις Βοστίτσαν μυστική Συνέλευσις, σ. 12, 5-6.

31 Ιδέ επιστολή του Γρηγορίου «έκ Πελοποννήσου» 12 Φεβρουαρίου 1821 προς τους Εφόρους στην ΚΠολι. Πληροφορούμεθα ότι άνεχώρησε περί τα τέλη Νοεμβρίου παρέπλευσε τήν Μυτιλήνη στις Κυδωνιές αντάμωσε τους διδασκάλους της Σχολής έστειλε στην Σμύρνη τον Ηβο Ρήγα, «όστις ήδη και επέστρεψε με το τέταρτον πραγματείας μπαρουτιού». 270 βαρέλια και μολύβι, καντάρια 161 προς Σμυρναίους έγραφε και γι' άλλες αναγκαίες ποσότητες πολεμοφοδίων. Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος, σ. 13. Για τήν άφιξι του πλοίου με το ύλικόν και για τήν παραλαβή του (μέσα Μαρτίου) στις σσ. 32-34. Πρβλ. Α μ β ρ ο σ ί ο υ Φραντζή, ' Επιτομή τής ιστορίας τής αναγεννηθεί σης ' Ελλάδος, έκδ. ' Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Α', Αθήναι 1976, σσ. 528-529.



γράμματα του Πατριάρχου, "Οταν έφθασεν εις Αργός, ο αδελφός του Νικήτας του αλλάξε τά φορέματα, του εφόρεσε τούρκικα κ α λ ι ο ν τ σ ί τ ι κ α , τον ώπλισεν ώς Τουρκον, καθώς και τους άλλους και εκείθεν έπέρασεν είς τήν κωμόπολιν Άγιον Γεώργιον τής Κορίνθου. Εκεί είς τον Βράχον μοναστήριον έμεινεν ώς εξαρχος τής Μεγάλης Εκκλησίας, έμαθε τάς ενεργείας τής Εταιρείας κατά τήν Πελοπόννησον άπό τον ήγούμενον τής μονής του Βράχου Δανιήλ Μπαμπούκην... »32.

Από τις ειδήσεις του Φωτάκου και όσες άλλες έχομε εκ πρώτης χειρός συνάγεται ότι ό Επίτροπος του Αρχηγού της Εταιρείας και Πατριαρχικός Έξαρχος αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Παπαφλέσας έδαπάνησε όλόκληρον τον μήνα Δεκέμβριον περιμένοντας τον άρχηγόν τής Εταιρείας, ισχυρίζεται μάλιστα ότι εγκαίρως . απέστειλε πλοίο στην Τεργέστη, για να τον παραλάβη. Αλλά περιμένοντας δεν παρέμεινε αργός. Πολύ σωστά κατέφυγε στ΄ απόμερο μοναστήρι του Βράχου, διότι ό ηγούμενος Δανιήλ Παμπούκης, όπως και ό αδελφός του διδάσκαλος Νικηφόρος, ανέπτυξαν Φιλική δραστηριότητα μεγάλης εκτάσεως και αποτελούσαν τώρα γι' αυτόν μια καλή βάσι για σχετικές ενέργειες, χωρίς να δίδη αφορμή υπονοιών, έφωδιασμένος με τις δύο ιδιότητες. Τούτων όμως αμφοτέρων δεν φαίνεται ότι κατώρθωσε να κάμη καλή χρήσι. Αποτελεί μνημείον σαφές για την ιδιόμορφη αυτήν προσωπικότητα ή γνωστή άπό 24 Δεκεμβρίου 1820 εγκύκλιος του προς τους πολιτκούς και κληρικούς της Πελοποννήσου.

Αφού ήλθε «να παρουιάση το πρόσωπον του Υψηλάντου», έκρινε ότι μπορούσε ν ́ άπευθύνη ένα πρωτότυπο διάγγελμα, μια αυστηρή ημερησία διαταγή αρχηγού προς υποτελείς και υποτακτικούς, για το πρώτο μέγα θέμα καί για τα παρακλάδια του, χρησιμοποιώντας παραλλήλως και το κύρος τού εκκλησιαστικού αξιώματος.

Ενδιαφέρει να μεταφερθούν τα κύρια σημεία τού κειμένου. Αρχιερείς, άρχοντες, δημογέροντες, ν' αφήσουν τα προς αλλήλους πάθη, να συνέλθουν σ' άρμόδιον

μέρος, να συσκεφθούν για τα θέματα τού ιερού σκοπού, με βάσι τις γνώμες τού Ύψηλάντου δυο άπό τους πλέον ευυπολήπτους να εκλεγούν κ' εγκατασταθούν στην Τριπολιτσά, «ίνα θεωρώσι τάς συμπίπτουσας κοινάς της πατρίδος υποθέσεις» (είδος διευθυντηρίου)" οι άλλοι ν' ασχοληθούν στις επαρχίες τους με τήν προετοιμασία τού Αγώνος. Να υπογραφή έγγύησις και ένορκος συμφωνία μακριά άπό παλαιά πάθη, χάριν εξασφαλίσεως πειθαρχίας γιά νά εκτελεσθούν οι διδόμενες εντολές. Νά κληθούν ώς συναγωνισταί οι ευρισκόμενοι στην ΚΠολι επίτροποι (έκεί κινδυνεύουν). Νά όργανωθή το στρατιωτικόν κατά επαρχίες με διάταξι βαθμών σε σώμα Πελοποννησιακό 25.000, καλά έξωπλισμένο. Όπλα και πολεμοφόδια θά στέλνουν οι Φιλικοί προσκαλούμενοι. Νά καταρτισθή κατάλογος της αδελφότητος καθαρός γιά ανάλογες εισφορές ύψους ενός εκατομμυρίου. Κατακλείς είναι έκκλησις προς τους ηγέτες της Πελοποννήσου, νά ανταποκριθούν στην θέλησι τού αρχηγού, εκφράζοντας γνώμη γιά τήν σύνταξι τού σχετικού διοργανισμού, χωρίς νά παραστή ανάγκη νά οργάνωση τά πράγματα το "Εθνος ερήμην τών Πελοποννησίων33.

Ή άφιξις τού Παπαφλέσα διεδόθη σ' ολόκληρη τήν Πελοπόννησο και ϊσως και στην τουρκική εξουσία νά έφθασαν ψιθυρισμοί. Αναφέρεται ότι ό πρόκριτος τού Μυστρά Παν. Κοπανίτσας, πού ημπορούσε νά γνωρίζη ολίγα ή πολλά περί τού ανδρός, είπε τήν αξιοσημείωτη φράσι' — Ό Παπαφλέσας

32 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος, σσ. 13-14. Στο σημείον, όπου ό σ. ομιλεί για γράμματα του Πατριάρχου, θέτει δείκτην ύποσημειώσεως β, αλλά στις παρακάτω σελίδες τών υποσημειώσεων δεν υπάρχει ανταπόκρισις (δεν είναι μοναδική φορά) και έτσι παραμένει ακάλυπτη ή ειδησις περί του πολυτίμου πατριαρχικού εγγράφου. Ώς προς τήν συνάντησι στο Άργος μέ τους οπλοφόρους του Νικήτα ίδέ Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε'155. Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Ιστορικά, σ. 76. Ά. Φ ρ α ν τ ζ ή , Επιτομή, Α' 92, Β' 537. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ. Α', 'Αθήνησι 1851, σσ. 9,12-13. Κ. Δ ε λ η γ ι ά ν ν η , Απομνημονεύματα, τ. Α', στη σειρά Απομνημονεύματα αγωνιστών τού 21 του οίκου Τσουκαλά, [Αθήναι 1957], σσ. 107 κεφ. (ό σ. εκφράζεται περιφρονητικά και υβριστικά γιά τον Δίκαιο). 33 Φιλήμονος, ΔΙΦΕ, σσ. 351-354. Πρβλ. Φραντζή, Α'92. Οικονόμου, σ. 77. Δεληγιάννη, Α' 107-108. Παλ. Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα, φωτοτυπική έπανέκδοσις, έπιμέλεια-είσαγωγή-εύρετήριον Ιωάννας Γιανναροπούλου - Τ. Άθ. Γριτσοπούλου (Βιβλιοθήκη Δημητσάνας), Αθήναι 1975, σσ. 8-9. Άς έπισημειωθή ότι στην Μητρόπολι στο "Αργός συνήντησε τον Δίκαιο ο Σπηλιάδης και του έπέδωκε επιστολή, άλλ' εκείνος δεν τον ήθελε κοντά του. Και ήταν ή 2 ή 3 * Ιανουαρίου 1821. ' Η κατά * Ιωάννην Φιλήμονα σύντομος βιογραφία του Ν. Σπηλιάδου... και περιπέτειαι του ιδίου..., έν Ναυπλίω 1868, σσ. 60-61.



είναι; Έχαθήκαμεν Η επιβουλή πού έμυρίσθη άμυδρώς πως, όπως αναφέρει ό Φωτάκος, πρέπει νά έκληφθή ώς άλλη άντίδρασις πολιτικών στην έμφάνισι και τά καμώματα τού Γρηγορίου, πού είχε συνέχεια και αυτή είναι ή μετά σχετικήν συνεννόησι, αποφασιστική συνάντησις αρχόντων και κληρικών μαζί του στην Βοστίτσα άπό 26-29 Ιανουαρίου 1821. Τό θέμα τούτο μ' έχει απασχολήσει σε ιδιαιτέρα μελέτη μέ άνάλογον άνοιγμα της αυλαίας σ' όλο τό πλάτος του θέματος ώς προς τα Πελοποννησιακά πράγματα. Έδώ χρειάζεται βραχεία αναδρομή στά γενόμενα.

Μυστική Συνέλευσις Βοστίτσας "Ισως εϊναι βέβαιον ότι υπήρχε ανταγωνισμός φατριών κατά τά τελευταία χρόνια στις τάξεις τών

αρχόντων Πελοποννήσου, πού έτεινε μεν νά υποχώρηση λόγω αθρόας εισχώρησε ως της Φιλικής Εταιρείας μέσα στους κόλπους τών προκρίτων, κληρικών και εμπόρων, άλλ' ή χαλαρότης της Φιλικής κινήσεως είχε δημιουργήσει κατάστασι τέλματος. Δύο λίθοι έτάραξαν τό τέλμα κατά τό τέρμα του 1820. Πρώτον ή κατά Νοέμβριον άφιξις στην Τριπολιτσά του νέου διοικητού Χουρσίτ πασά, πού ύπήρξεν αφορμή συγκεντρώσεως προεστών και αρχιερέων στην πρωτεύουσα του πασαλικίου και δεύτερον ή θορυβώδης άφιξις του Παπαφλέσα και ή επείγουσα συγκέντρωσις τών πολιτικών παραγόντων στην Βοστίτσα. Ή συνάντησις μέ τον έκπρόσωπον του αρχηγού της Εταιρείας αποτελεί ασφαλώς πολιτικήν πράξι και τούτο είναι ιστορικής σημασίας γεγονός κρινόμενον άπό τά αποτελέσματα πού επέφερε. Ας σημειωθή ευθύς αμέσως ότι ύπό τήν επήρεια τών πραγμάτων συνήρχοντο γιά νά λάβουν αποφάσεις δύο παρατάξεις, πού διετείνοντο ότι ήσαν μία, δηλ. ή Φιλική-Εθνική, ένώ στην ουσία ό Φιλικός μανδύας απλώς τους έκάλυπτε χωρίς νά τους έκφράζη εντελώς όλους μαζί και χωριστά.

Τό σκηνικόν τής Συνελεύσεως προκαλεί ενδιαφέρον, γιατί μέ τήν κάλυψί του εγίνοντο οι συζητήσεις, γιά νά ληφθούν οι αποφάσεις γιά τήν τύχη του ν Εθνους, και μάλιστα κάτω άπό τά άγρυπνα βλέμματα τής , πάντοτε καχύποπτης τουρκικής εξουσίας. Οι πολιτικοί και θρησκευτικοί αρχηγοί του υποδούλου λαού είχαν χρέος νά εγγυώνται μονίμως στον κατακτητή τήν υποταγή τών ραγιάδων, ήσαν ελεγχόμενοι και υπεύθυνοι συνεργάτες του, έστω και αν δέν ήσαν αδιάβλητοι, πάντως έπαιζαν επικίνδυνα μέ τήν φωτιά και πολύ φυσικόν ήτο νά βαδίζουν μέ βήμα σημειωτόν στον δρόμο πού τους έχάραζε ή Εταιρεία, τους ώρκιζε και τώρα τους έκαλούσε ν' αναλάβουν τά ηνία τής τολμηρής έξορμήσεως. Βεβαίως τήν έξόρμησι είχαν άποδεχθή αορίστως κατά τήν μύησίν των.

Δέν είχαν όμως έκτοτε τίποτε δεδομένον σαφές, δέν είχαν ένημερωθή στις αποφάσεις πού ελήφθησαν μέ πλαστογραφημένα μάλιστα έγγραφα ερήμην αυτών και δέν είχαν λάβει άπάντησι στά επείγοντα και πιεστικά των ερωτήματα. Επομένως, δικαίως έδίσταζαν και προσήλθαν όχι περίεργοι νά μάθουν, αλλά μέ τήν καρδιά σφιγμένη μέ όσα διεδίδοντο και μέ όσα εκπληκτικά έδιάβασαν στο διάγγελμα του εκπροσώπου τής Αρχής. Ή πρωτοβουλία τής συγκεντρώσεως ώφείλετο στον Π. Πατρών Γερμανό, πού ειδοποίησε και τους άλλους. Οι άλλοι ήσαν οι φίλοι του και οι πλησίον του: πρώτον, οι Αχαιοί ηγέτες, Ασημάκης και Ανδρέας Ζαίμης, Σ. Χαραλάμπης, Ασημάκης Φωτήλας, Ιω. Παπαδιαμαντόπουλος, Ανδρέας Λόντος, Σ. Θεοχαρόπουλος, ' Ιω. Παπαδόπουλος-Μουρτογιάννης, Χαρ. Περρούκας και οι κληρικοί, έκτος του Γερμανού Π. Πατρών, Προκόπιος Κερνίτσης, Γερμανός Χριστιανουπόλεως και Αμβρόσιος Φραντζής.

Ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος-Φλέσας μόνος του έκρατούσε το άλλο άκρον στην διελκυστίνδα. Φορτωμένος και επιδεικτικός εκπρόσωπος τής Ανωτάτης Αρχής και Πατριαρχικός "Εξαρχος, ενθουσιώδης και αποφασιστικός ύπό το βάρος αδάμαστου φρονήματος, ένδειξις εξωτερική του οποίου ήτο αυτή ή παράξενη όψις του και έκφρασις εσωτερική αυτά πού ήταν έτοιμος νά πή στην συγκέντρωσι. Μία άλλη νότα παραφωνίας ήταν ή κουστωδία τών ένοπλων ακολούθων του άρχιμανδρίτου, μερικοί άπό τους οποίους παρέμειναν στο προαύλιο και μερικοί έστρογγυλοκάθισαν μέσα στον όντά του αρχοντικού του Λόντου στή Βοστίτσα, δίπλα στους συγκεντρωμένους άρχοντες και κληρικούς. Αντλεί ό αρχιμανδρίτης άπό τ' αξιώματα του πρώτον άπό τις αποφάσεις τής ηγεσίας τής Εταιρείας δεύτερον άπό όλα τ' αλλά στοιχεία ύστερα, πού συνηγορούν ότι επείγει ή κήρυξις τής Επαναστάσεως και δή άπό τήν προετοιμασία τής Εταιρείας, άπό τήν ετοιμότητα τών στρατιωτικών σωμάτων, άπό τήν συμπαράστασι μεγάλων δυνάμεων, πού θα συμβάλουν με χρήματα, πολεμοφόδια, στρατό και ηθικής αξίας μέσα. Με αλλά λόγια, επάνω σε ασφαλές σχέδιον παρουσιάζετο ώς ρυθμισμένη ή έξέγερσις και καλά ώργανωμένη ένισχύετο άπό μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμι.

Ο αρχιμανδρίτης διέθετε ευφράδεια και επιχειρηματολογία γιά νά φανή αληθοφανής εις όσα ύπεστήριζε με θέρμη, επικαλούμενος τις γραπτές οδηγίες του Υψηλάντου. Κατ΄ αρχήν νομίζω ότι πρέπει νά εντυπωσίασε τους άλλους. Άλλ' έπροκάλεσε τήν ζωηρά τους άντίδρασι. Διότι σχεδόν τίποτε δεν



έπίστευσαν άπό τις ευχάριστες ψευδολογίες του. Επραγματοποιήθησαν 5 συνεδριάσεις εντός του τετραημέρου και οι συζητήσεις υπήρξαν

θυελλώδεις. Οι σώφρονες τής συγκεντρώσεως διετύπωσαν με βροχή ερωτήσεων τις αντιρρήσεις των. Οι αντιθέσεις έπροκάλεσαν δεινούς χαρακτηρισμούς τών ιδεών και του μεταφορέως. Αυτός έθεωρήθη έξωλέστατος και άπατεών, οι προτάσεις του σαθρές, απαράδεκτες, επικίνδυνες γιά το "Εθνος. Τά πάντα καλύπτει ή άγνοια και τά παραποιεί ή μεγαλοστομία του εκπροσώπου τής Αρχής. Το έρωτηματολόγιον πού διετυπώθη ήταν αμείλικτο, άλλ' απεικόνιζε τήν πραγματικότητα, γι' αυτό όλα τά ερωτήματα μόνον αρνητική άπάντησι θά έπαιρναν, ένώ στο βάθος έκρυβαν απορίες πού θά έπρεπε ν΄ αντιμετωπισθούν ώς προβλήματα και μάλιστα επείγοντα και επικίνδυνα. Οι πρώτες συνεδριάσεις πρέπει νά έληξαν με αντιθέσεις μέχρις αδιεξόδου, έν μέσω θορυβωδών συζητήσεων.

Οι αντιθέσεις μπορούν να συνοψισθούν ορατές μέ κριτήρια σημερινά. Ο Παπαφλέσας ένεφανίζετο ώς κομιστής σταθερών αποφάσεων της Φιλικής Εταιρείας και για λογαριασμό τής Εταιρείας έπροχωρούσε σ' απειλές, ότι αυτός θα έξεκινούσε και θα διεξήγε τον έθνικόν Αγώνα, για τον όποιον όλα ήσαν έτοιμα, ένώ δέν ήσαν. Εάν ή Έπανάστασις έκηρύσσετο, ήταν καταδικασμένη, όπως ισχυρίζοντο μέ το δίκιο τους οι προεστοί. Παράτολμες οι θέσεις του Παπαφλέσα, θα ώδηγούσαν στα επακόλουθα τής εξεγέρσεως του 1770, γι΄ αυτό έπρεπε ή Επανάστασις ν' άναβληθη. Στους δισταγμούς των και στις απαιτήσεις των να εξασφαλισθούν εγγυήσεις οι προεστοί ήσαν κατηγορηματικοί. Οι ιδικές των θέσεις εύρίσκοντο στο άλλο άκρον. 'Εν τούτοις ανάμεσα στις αντιθέσεις ημπορούσε ν' άναζητηθή μία νέα άπό όλους αποδεκτή θέσις-λύσις.

Η προβληματική συνάντησις των παραγόντων τής Επαναστάσεως στην Βοστίτσα κατά το τετραήμερον 26-29 Ιανουαρίου 1821 κατέληξε σέ σωστές και σωστικές για το μέγα πρόβλημα αποφάσεις, ύστερ' άπό προσγείωσι στην πραγματικότητα μέ τις αναγκαίες μετατοπίσεις άπό τις αρχικές ακραίες τοποθετήσεις. Δυστυχώς οι δύο όψεις του θέματος —καθ' έαυτήν ή καθεμιά— κατεδίκαζαν τον έθνικόν πόθο και το τρυφερό όνειρο τών "Ελλήνων. Ή μία θέσις ώδηγούσε σέ βεβαία αποτυχία και καταστροφή. ' Η άλλη θέσις έματαίωνε δια παντός τής Φιλικής Εταιρείας τους σκοπούς και τους πόθους του έθνους και παρέτεινε το καθεστώς τής δουλείας. Συνηντήθησαν στην Βοστίτσα δύο κόσμοι.Ο ένας έχαρακτηρίζετο άπό τον παράφορο ενθουσιασμό εκείνων πού έσπευδαν, έβιάζοντο, υπερτιμούσαν μέ πάθος τήν έννοια και τήν αξία τής σπουδής.

Ο άλλος, ό συντηρητικός κόσμος, τής πείρας και τής λογικής νομοτέλειας, αντιπροσώπευε τήν σύνεσι και έθετε πρώτα τήν μελέτη, αντικαθιστώντας το πάθος μέ τον λόγο. Φυσικές ήσαν οι άντιγνωμίες και οι αντιθέσεις τών δύο κόσμων. Αλλά μέγα είναι το κατόρθωμα, ότι ή συνάντησις έφερε το μέγα αποτέλεσμα. Έκερδήθη ή ύπόθεσις του "Εθνους, διότι συνήργησε ή σύνθεσις π ά θ ο ς μετά λ ό γ ο υ . Γιά νά παραχθή σπινθήρ έχρειάζοντο οι δύο πόλοι, ό θετικός και ό αρνητικός. Αυτοί οι δύο πόλοι συνηντήθησαν στην Βοστίτσα, συνεργάσθηκαν και ή άνάφλεξις έγινε. Έγινε χωρίς σπουδή στην ώρα της, αλλά δέν έματαιώθη.

Προς στιγμήν πολιτικοί και κληρικοί έσκέφθησαν νά συμμαζέψουν τον παράλογον εκπρόσωπο τής Αρχής, νά τον κλείσουν σέ μοναστήρι, νά τον περιορίσουν άπό τήν ελεύθερη επικοινωνία μέ τον κόσμο, ώστε νά παύση νά του άριαδιάζη ψέματα, νά τον παραπλανά, νά τον παρασύρη μέ τήν επικίνδυνη ορμητικότητα του, μέ το ασυγκράτητο πάθος του. Θά ήταν λάθος. Γιατί θά έφυλάκιζαν τήν ίδια τήν Επανάστασι, θά τήν έκλειναν στο αρχείο. Οι επαναστάσεις δέν γίνονται μέ τήν λογική αλλά μέ το πάθος. ' Αντελήφθησαν σωστά όμως οι άρχοντες ότι ερχόμενη μέ τήν ορμητικότητα της ή ' Επανάστασις θα ήτο δυνατόν νά τους παρασύρη και αυτούς. Γι΄ αυτό σωστά απεφάσισαν νά συγκρατήσουν προσωρινώς τον έξαλλον άρχιμανδρίτην, όσο μπορούσαν, ώστε στο μεταξύ νά φροντίσουν γιά τ' απαραίτητα. ' Εάν εξακολουθούσαν νά υπολογίζουν με το μέτρο στό χέρι, Έπανάστασις δεν θά έγίνετο ποτέ. Γιατί ποτέ δεν ήτο δυνατόν νά υπάρξουν τόσες εγγυήσεις πού έζητούσαν γιά την επιτυχία της.

Γι΄ αυτό ακριβώς έχρειάζετο ό Παπαφλέσας, γιά νά γίνη ή Επανάστασις. Νά γίνη, άλλ' όχι όπως ήθελε νά τήν ξεκινήση αυτός ό βασικός και έξαλλος, ενεργώντας απερίσκεπτα. Νά γίνη ή Επανάστασις, αλλά νά γίνη άπό όλους και όσον το δυνατόν μετά άπό αναγκαία προετοιμασία. Γι΄αυτό και ετέθησαν χρονικά όρια ή συντομωτέρα χρονολογία μετά δύο μήνες, ανήμερα του Ευαγγελισμού ή αμέσως επομένη διαζευκτικώς μετά τρεις μήνες, ανήμερα του Αγίου Γεωργίου τέλος τρίτη ημερομηνία, άλλον ένα μήνα αργότερα, του Αγίου Κωνσταντίνου. Μέ παρούσα σ' όλες τις περιπτώσεις τήν θρησκεία. Μέ γενική και ομόθυμη συμμετοχή αρχόντων και λαού και μέ τήν βοήθεια τού Θεού. Δέν έχει σημασία, αν τά γεγονότα προέτρεξαν και δέν έπειθάρχησαν στις ημερομηνίες. Άρκεί ότι έγιναν κανονικά γιατί όλοι έσεβάσθησαν τις σωστές συμφωνίες. Τούτο δέν ήτο κέρδος τού Παπαφλέσα. Ητο κέρδος τού "Εθνους. Ο Παπαφλέσας δέν ήτο ό ηττημένος της μυστικής Συνελεύσεως, όπως δέν ήτο και ό νικητής. Δέν επέμεινε στην



παράτολμη ορμητικότητα του. Ανεχαιτίσθη, αλλά δέν έχασε. Απλώς τήν ορμή υπήγαγε —και τήν μετέδιδε έκτοτε— κάτω άπό τις αναγκαίες συγκρατημένες δεσμεύσεις πού έπρεπε. Αυτές τις λογικές δεσμεύσεις δέν ήτο δυνατόν νά τις κουβαλάη μαζί του ό φλογερός αυτός ιερωμένος και Φιλικός. Τουλάχιστον έδειξε πώς συνεβιβάσθη, έστω ύποκρινόμενος ότι συμφωνεί, αλλά και σ' αυτήν τήν περίπτωσι ύπεχρεώθη νά κάνη υπομονή δύο μηνών και τον χρόνο αυτόν έχρησιμοποίησε γιά νά ξεσηκώση τον κόσμο. Θέλει ασφαλώς νά ξεκινήση ή Επανάστασις, αλλά δέν μπορεί και αναγκάζεται νά περιμένη. Καθώς θά δούμε, αν αυτήν τήν μορφή συλλάβωμε υπό οιονδήποτε άλλον τύπο, δέν θά έχωμε τον πραγματικόν Παπαφλέσα34. Και πάντως δέν μπορούμε νά λέμε ότι αυτός στην συγκέντρωσι της Βοστίτσας, «θέλανε δέν θέλανε, είχε μισοβάλει τους προεστούς στό σακκί»35.

Μέ τήν αναγκαία στροφή πού έκαμε ό εκπρόσωπος τής ' Αρχής, εδέχθη νά μή άποτελή κίνδυνο τού Αγώνος περιφερόμενος άσυλλόγιστα. Οι άρχοντες και οι κληρικοί με ανάλογη στροφή αντελήφθησαν πώς δεν μπορούσαν ν' αποτελούν άρνησι για το μέγα θέμα εσυνειδητοποίησαν τις υποχρεώσεις των και ανέλαβαν να βρουν χρήματα και να προετοιμάσουν τήν έξέγερσι σε καθωρισμέ-νες ημερομηνίες, συνεργαζόμενοι μεταξύ των ώς πραγματικοί Φιλικοί και ώς υπεύθυνη ηγεσία του λαού, όχι ώς εκπρόσωποι της αρνήσεως.

Τα περαιτέρω Αν δεν έφυγε σοφώτερος ό ορμητικός Παπαφλέσας άπό τήν συγκέντρωσι της Βοστίτσας, πάντως

άπεχωρίσθη τους διστακτικούς συγκρατημένος. ' Επιμονή και θέλησι είχε, τώρα έσυμμάχησε με τον χρόνο και απέκτησε άλλο απαραίτητο στοιχείο, τήν υπομονή. Ήρχετο έξαλλος και βιαστικός στην Βοστίτσα. Εκεί θα κατενόησε ότι ή συνάντησις, οι άντιγνωμίες, οι τελικές αποφάσεις μετέβαλαν τήν σύσκεψι σε ιστορικόν σταθμό για τον Αγώνα. Αυτά δεν σημαίνουν ότι ανέκοψαν τις πρωτοβουλίες του, τά γεγονότα όμως μαρτυρούν ότι αντελήφθη ό εκπρόσωπος της Ανωτάτης Αρχής πώς ώφειλε νά μεθοδεύη τις ενέργειες του, χωρίς ν' άναστέλλη βέβαια τις ορμητικές εκρήξεις του και τις επαφές του με τά κατάλληλα πρόσωπα.

Ο Φωτάκος πληροφορεί: « Άναχωρήσας έγύριζεν έδώθεν και εκείθεν, άνταμώνων τους αδελφούς της Εταιρείας, κατηχών και άλλους και σπείρων τον σπόρον της Επαναστάσεως». Πιο συγκεκριμένα, συνήντησε στην περιοχή Καλαβρύτων τον τολμηρό Ν. Σολιώτη, επιστάτη των ταχυδρομείων, στά Λαγκάδια τους Δεληγιανναίους, στά Μαγούλιανα τον Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλο και μέσ' άπό τά χωριά της Καρύταινας κατευθύνθηκε στην πατρίδα του Πολιανή και ύστερα στο μοναστήρι Γαρδίκι. Εύφυώς άρχισε νά κτίζη Σχολή στην Πολιανή γιά νά έχη κάλυψι. Αξιομνημόνευτα εϊναι τά καταληκτικά λόγια του Φωτάκου: «...είχε μεθύσει τους ανθρώπους ο θεός δια νά πιστεύουν τά ψέματα ώς αληθινά»36.

Από τον ίδιο και μοναδικόν του Παπαφλέσα βιογράφο, τον Φωτάκο, έχομε κάποιες ειδήσεις ακόμη γιά το δίμηνο Φεβρουαρίου-Μαρτίου 1821 του ανδρός. Και πρέπει νά μεταφερθούν έδώ σε συνδυασμό με μιά επιστολή άπό 22 Φεβρουαρίου προς τον Ξάνθο, γνωστή βέβαια άπό τ΄Απομνημονεύματα του, άλλ' άναδημοσιευομένη άπό τον Φωτάκο, καθώς και άπό τον Γούδα. Ό εκπρόσωπος του αρχηγού της Εταιρείας δοκιμάζεται, δείχνει ότι φέρει βαρέως πού δεν εμφανίζεται ό Υψηλάντης, γιά νά ξεκινήση ή Επανάστασις, ανησυχεί μάλιστα πού «χρονοτριβεί» και «ο καιρός παρέρχεται», ένώ «ή ύπόθεσις χρειάζεται τάχος και επιφέρει ζημίαν ή βραδύτης και αμέλεια του». Δεν παραλείπει νά έπισημάνη ότι ή καθυστέρησις και ό πολλαπλασιασμός των μελών της Εταιρείας «αδύνατον νά μη δώσουν ύπόνοιαν μικράν ή μεγάλην εις τους Τούρκους». Έπ' αυτών στηρίζει έκκλησιν νά έπιταχύνη τον ερχομό του ό πρίγκιψ και δέχεται ότι ή μεγάλη ύπόθεσις δεν ημπορεί να προχώρηση αποτελεσματικά «άνευ Ύψηλού ονόματος»37. Δεν έγνώριζε τί είχε συμβή κ΄ εξακολουθούσε νά περιμένη, δυσανασχετώντας, την 34 Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Ή μυστική Συνέλευσις της Βοστίτζας, δια μακρών, σσ. 1-60. Είδικώτερα τό μελέτημα αναλυτικά περιέχει: 3) Ή κατάστασις της Πελοποννήσου, σσ. 13-25. 4) Τά μέχρι της συσκέψεως, σσ. 25-33. 5) Τά εις Βοστίτζαν διαδραματισθέντα, σσ. 33-44. 6) Αποφάσεις της συσκέψεως, σσ. 44-49. 7) Σημασία της συσκέψεως, σσ. 49-60. 35 Μ ε λ α ς, σ. 55. Ό σ. δέχεται ότι μές΄ άπό τήν ατμόσφαιρα έχθρας και δυσπιστίας με τις ψευτιές πού παρέταξε ό Παπαφλέσας είχε μεγάλη επιτυχία το ότι χάρις σ' αυτόν ελήφθησαν αποφάσεις σοβαρές, δεν είναι απόλυτο. 36 Φωτάκου, Βίος, σσ. 21-23. 37 Έμ. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα περί τής Φιλικής Εταιρείας, Αθήναι 1845, σσ. 148-150. Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ. 24-26. Γ ο ύ δ α, Παρ. Βίοι, Ε' 157-159.



συμφωνημένη άφιξι του Άλ. Υψηλάντου. Ώς φαίνεται, ο εκπρόσωπος της Αρχής έξώδευε υπομονή και δραστηριότητα μεταξύ μονής

Γαρδικίου-Πολιανής και Αγρίλου, πλησίον του αδελφού του Νικήτα, σύμφωνα με όσα πληροφορεί πάλι ο Φωτάκος, ο οποίος με μερικά ανεκδοτολογικού χαρακτήρος στοιχεία αναφέρει φημολογία περί μελετωμένης δολοφονίας του άρχιμανδρίτου, άλλά και του Θ. Κολοκοτρώνη, πού είχε φθάσει άπό την Ζάκυνθο στην Μάνη κ' έφιλοξενείτο άπό τον Π. Μούρτζινο-Τρουπάκη. Κατά τις διαδόσεις, τις δολοφονίες υποκινούσε ή ώργάνωνε ο Μαυρομιχάλης, τον οποίον προσπαθεί μεν νά δικαιολόγηση ο Φωτάκος, άλλά ώς προς τον Παπα-Φλέσα εξειδικεύει τον λόγο διά των εξής: "...υπήρξε λογομαχία και σύγχυσις εις τήν οικίαν του 77. Μαυρομιχάλη, φοβούμενου την κατασκοπίαν των Τούρκων και λέγοντος πολλά λόγια εναντίον του είς το φανερόν».

Στις ενέργειες του ο μπέης ελάμβανε ύπ' όψιν τις γνώμες των καπεταναίων τής Μάνης, πού συγκαλούσε στο σπίτι του και συνωμιλούσε μαζί τους κ' έδώ φαίνεται πώς αυτοί έδειχναν συμπάθεια προς τον αρχιμανδρίτη, εναντίον του οποίου εν τούτοις ο μπέης επεχείρησε νά χρησιμοποίηση τον ίδιο τον στενό του συνεργάτη Δημ. Δραγώνα —ήταν ο ταμίας του—, άπό τον οποίον έζήτησε νά φονεύση τον Γρηγόριο. Ό Δραγώνας εκτελούσε αποστολή κατ' έντολήν τού προϊσταμένου του κ' έπεσκέφθη τον Πετρόμπεη στην Μάνη, έξεπλάγη όμως με τήν πρότασι τού μπέη και τήν έπίπληξι πού τού έκαμε, γιατί δεν άφήκε στην Βοστίτσα νά τον εξοντώσουν οι άρχοντες. Τον Γρηγόριο λοιπόν ο Δραγώνας έσπευσε νά τον έπισκεφθή, αν και έθεωρήθη παραδόξως ύποπτος, άλλά τού μετέδωσε όλη τήν αλήθεια με προσπάθεια δικαιολογήσεως τού Μαυρομιχάλη38. Ότι μεταξύ Πολιανής και Κιτριών υπήρχε άνταπόκρισις κατά τό δίμηνο Φεβρουαρίου-Μαρτίου θεωρώ βέβαιον. "Οτι μεταξύ των δύο ηγετικών προσωπικοτήτων έλάνθανε άντίθεσις θεωρώ επίσης βέβαιον. Από πλευράς Φιλικής Εταιρείας άμεσος συνεργάτης τού μπέη τής Μάνης ήτο ο Περραιβός και όχι ο Δίκαιος. Ό Μαυρομιχάλης δεν ήτο ευχαριστημένος με τον Περραιβό, γιατί έχρειάζετο πολλά χρήματα και τά έζητούσε και δεν τά έπαιρνε39.

Τον Δραγώνα ο αρχιμανδρίτης απέστειλε στην Μάνη, γιά νά πληροφορηθή τά καθεστώτα. Έτσι ή αλλιώς, σ' ένα σημείον τής άφηγήσεώς του ο Φωτάκος Προσθέτει για τον Πετρόμπεη: «μετά ταύτα συνεβιβάσθη με τον άρχιμανδρίτην Φλέσαν40. Ασφαλές είναι οτι όλοι οι Φλεσαϊοι και οι περί αυτούς ενεργούσαν στρατολογία, περιώδευαν άνά την Μεσσηνία και «ενεργούσαν τα της Επαναστάσεως»41. Και αυτά τα βεβαιώνει ό Φωτάκος. Αλλά δεν χρειάζεται πλέον ή μαρτυρία του, για να έπισημοποιηθή ή πασίγνωστη πρώτη επίσημη και μαρτυρουμένη επαναστατική πράξις στις 23 Μαρτίου, όταν πολιτικοί και στρατιωτικοί απελευθέρωσαν τήν Καλαμάτα και μετ' αυτών εθριάμβευσε πρώτος και καλύτερος ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, ό πασίγνωστος Παπαφλέσας, ό οποίος κινητοποιείται ακολούθως προς τήν 'Αρκαδία-Ανδρίτσαινα-Καρύταινα-'Αργολίδα με ηγετικές διαθέσεις, καθώς θα δούμε.

Δ ' Ο ΧΑΡΛΚΤΗΡ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΣ

Πρώτες Εξηγήσεις Με όσα εξετέθησαν στις προηγούμενες υποδιαιρέσεις προσπάθεια έγινε να παρακολουθήσωμε τον

αρχιμανδρίτη Γρηγόριον Δίκαιο-Φλέσα μέσα στην Φιλική και προεπαναστατική του δραστηριότητα μέχρι πού στις 23 Μαρτίου κατελήφθη ή Καλαμάτα και αυτός ήταν ένας άπό εκείνους πού συνήργησαν στην πρώτη και σπουδαία επαναστατική αυτή πράξι, μεθ' ό έκινήθη μέσα στην πορεία τών γεγονότων. Επομένως δεν επιδιώκεται με το παρόν μελέτημα νά παρακολουθήσωμε γνωστές άλλωστε σελίδες έν όψει της οργανώσεως και ενάρξεως του απελευθερωτικού Αγώνος παρά καθ' όσον μετέχει μ' οποιον-δήποτε τρόπο στην έξέλιξι τών γεγονότων ό Γρηγόριος Δίκαιος και τά επηρεάζει. Στηριζόμενοι τώρα εις όσα εξετέθησαν μετά τών συναφών παρατηρήσεων και κρίσεων, μπορούμε νά άναζητήσωμε τον 38 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ. 28-31 αναλυτικά. 39 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 33. 40 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 32. 41 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 33.



χαρακτήρα του δρώντος προσώπου, όπως εκδηλώνεται σε κάθε περίπτωσι, με τήν ελπίδα ότι είναι δυνατόν σ' ώρισμένον βαθμό νά τον πλησιάσωμε ψυχογραφικά.

Φυσικά ή καθόλου βυθομέτρησις μιας σημαντικής προσωπικότητος δεν νοείται μ' επιλογή ή αποσπασματική χρήσι τών βιογραφικών του στοιχείων, αλλά με πλήρη μελέτη του όλου αυτού βίου. Και όταν ακόμη τά στοιχεία αυτά αφθονούν, το έργον του μελετητού είναι λίαν δυσχερές, διότι δεν υπάρχει ασφαλής τρόπος και μέθοδος νά είσέλθη κανείς στην ξένη συνείδησι, νά κατανοήση και νά αποκαλύψη τά κατ΄ αυτήν. Τούτο οφείλω νά δηλώσω έκ προοιμίου.

Και διότι έπί πλέον δεν ανήκει στις προθέσεις μου νά δώσω διεξοδικήν βιογραφία τού ήρωος Γρηγορίου Δικαίου, όχι μόνον ένεκα της ιδιορρυθμίας της μορφής αυτού, αλλά και διότι ανεπαρκώς παρακολουθείται ό πολυτάραχος βίος αυτού και κατά τήν πρώτη, τήν προεπαναστατική περίοδο της δραστηριότητος του και κατά τήν επαναστατική μέχρι τού ένδοξου τέρματοςστό Μανιάκι. Επομένως εδώ ψηλάφησις γίνεται των δεδομένων και μαρτυρημένων συμβάντων και κατά τις δύο περιόδους της ιστορικής δράσεως του εξεταζομένου ανδρός. Και δη προκαταρκτικώς τίθενται ύπό σχετικήν βάσανο τα γεγονότα πού εξετέθησαν έως τώρα. Ό πρώτος αυτός σταθμός είναι χρήσιμος για τήν περαιτέρω παρακολούθησι τών γενομένων.

Αρχικά Επεισόδια Επιστρέφοντας και επιμένοντας στα νεανικά χρόνια του Γρηγορίου, έχω πρώτα-πρώτα νά επαναλάβω ότι, ανεξαρτήτως που, πώς και πότε τά έμαθε, έγνώριζε αρκετά γράμματα. Τούτο συμπεραίνω άπό τον γραφικό του χαρακτήρα και όσα κείμενα του περιεσώθησαν. Στον έκκλησιαστικόν περίβολο εισήλθε σε σχετικώς μεγάλη ηλικία, περίπου 30ετής. Άπό τά τελευταία τέκνα πολυμελούς οικογενείας είχε μπροστά του πελώριον ζήτημα. Τί νά έκανε στά στενότατα όρια και περιθώρια τής Πολυανής! Αν είχε κλίσιν προς τον μοναχικόν βίο, θά κατετάσσετο ενωρίτερα στις τάξεις του μοναχισμού και θά έμενε. Νομίζω πώς ήταν πράξις απελπισίας ή προσφυγή του στο ράσο42.

Ενισχύει, πιθανώτατα, αυτήν τήν έποψιν ή περαιτέρω συμπεριφορά του: διαφωνία προς τον οίκείον ιεράρχη, μετακίνησις σ' άλλο μοναστήρι (και πώς ένας άσημος μοναχός έφθασε ένώπιος ένωπίω στον πνευματικόν κυρίαρχη, πού καλά-καλά δεν ήταν κυρίαρχης σ' ένα μοναστήρι σταυροπηγιακό)" επεισόδιο με τόν Τούρκο άγά, ανεξαρτήτως του ευφυούς τεχνάσματος, πού απέβη υπέρ τής μονής, δεν ήταν συνηθισμένα και μάλιστα με πρωτοβουλία ενός καινοφανούς μοναχού σ' ένα μικρό μοναστήρι (της Ρεκίτσας) αλλά επεισόδια, με άνάμειξι ενός νεαρού μοναχού σε οικογενειακά τρίτων ζητήματα (συνοικέσιον)' ένοπλη ρήξις μελών τής οικογενείας Φλέσα με τουρκικόν απόσπασμα και εξαναγκασμός εις φυγήν. Τέλος τής πρώτης αυτής παρενθέσεως, τά φοβερά λόγια τού αποχωρούντος. Αδίστακτος, ό παράδοξος μοναχός: φεύγω και θά γυρίσω ή δεσπότης ή πασάς! Τί σχέσι μπορούσε νά έχη ό μοναχός αυτός με τήν Εκκλησία;

Στην Κωνσταντινούπολι Προς τό παρόν είναι άπό τα πλέον παράδοξα του κόσμου, ότι ό μοναχός της Ρεκίτσας

έγκλιματισμένος απολύτως στην ΚΠολι συνάπτει σχέσεις με τό εκκλησιαστικόν —ποίον άλλο;— περιβάλλον, προσκολλάται σε δυναμικόν αρχιερέα —τον Δέρκων—, πλησιάζει ασφαλώς τον αύστηρόν πατριάρχη και τιμάται μέ αξιώματα. Δεν νομίζω πώς άνήκε ό Γρηγόριος στην Εκκλησία. Και όμως ευρίσκεται μέσα στους κόλπους της. Φυσικά γιατί εξυπηρετείται, επιβιώνει, προσδοκά κάτι περισσότερο. Τό άπειρο έπαρχιωτάκι της Πολιανής επέδειξε σπάνιες ικανότητες προσαρμογής. Είχε θάρρος και θράσος, άνοιγε πόρτες κλειστές κ' έδιάβαζε βουλωμένες γραφές. Νομίζω ότι κοντά στην επι-βλητική του μορφή επεδείκνυε και τό εκκλησιαστικό του αξίωμα. Κρύβοντας επιμελώς κάτω άπό τό ράσο τον πραγματικόν Γρηγόριο, κατώρθωνε νά γίνεται επιβλητικός χάρις στο ράσο. Αμφιβάλλω αν ύπώπτευαν πολλοί, ποιος κρύβεται μέσα σ' αυτήν τήν στολή και πίσω άπό τον αρχιμανδρίτη. Ο πανέξυπνος Αναγνωστόπουλος, όταν είδε ν' αποσπά άπό τά ράσα του τό απειλητικό εκείνο μαχαίρι, θά 42 Ας σημειωθή ότι Καλαμάτα και περιοικίς άνηκαν στην μητρόπολι Μονεμβασίας, τήν οποία έποίμαινε άπό 1801-1821 ό πολύς Χρύσανθος Παγώνης και ή μονή τής Βελανιδιάς δέν άνηκε στην δικαιοδοσία του, άφοΰ ήτο σταυροπηγιακή, ή δέ μονή τής Ρεκίτσας, σταυροπηγιακή και αυτή βέβαια, άνηκε μάλλον στην περιοχή τής μητροπόλεως Λακεδαιμόνιας, τής όποιας προίστατο άπό 1801-1823 μητροπολίτης Χρύσανθος. Αλλά τό Λοντάρι με τά πέριξ ήταν ένοριακόν τμήμα τής επαρχίας Χριστιανουπόλεως, ύπό κυρίαρχη μητροπολίτη τόν Γερμανό, πλησίον του οποίου υπηρετούσε ώς πρωτοσύγκελλος ό ιστοριογράφος Αμβρόσιος Φραντζής. * Επομένως, αν ό Γρηγόριος επιθυμούσε νά σταδιοδρομήση στον μοναχικόν βίο, ημπορούσε νά έπιλέξη τόν οίκειότερον αρχιερέα άπό τους τρεις, πού ήσαν και όλοι συνεργάσιμοι και ήπιοι, εμπνέοντες εμπιστοσύνη, ασφαλώς δέ γνωστοί του.



έζησε σκηνή άπογνώσεως και φρίκης. Γιατί του έδήλωσε άπεριφράστως πώς θά τον έσφαζε, θά έπρόδιδε τό μυστικό και αδιαφορούσε γιά τό Έθνος!

Στην Πόλι οι Φιλικοί κύκλοι θά τον είχαν καταλάβει. Γι΄ αυτό τον έξαπέστειλαν στις Ηγεμονίες, ίσως γιά νά ησυχάσουν. Αλλ΄ έκεϊ έδημιούργησε επεισόδια πολύ επικίνδυνα γιά τήν ' Εταιρεία. Ο ανήσυχος αρχιμανδρίτης δεν εννοούσε νά ύποταχθή πουθενά. Και τό ζήτημα είναι πρόβλημα, αλλά δεν απαιτεί ειδική και εις βάθος έρευνα, γιατ' είναι επαρκώς γνωστόν. Τί έζητοΰσε όμως μέ όλα αυτά; Ποιος ήτο αυτός, πού διενοήθη νά γίνη αρχηγός της μεγάλης συνωμοτικής Εθνικής Εταιρείας, στό μυστήριον της οποίας έδεσμεύθη μέ όρκο; Όλος ό ενθουσιασμός πού έδοκίμασε όταν κατηχήθη, ποιάν έπίδρασι είχε μέσα του; Ποιες λανθάνουσες κατευθύνσεις άνοιξαν; Στά ερωτήματα αυτά κάποια άπάντησις ίσως μπορεί νά δοθή, αφού επισημανθούν τά επεισόδια της Μολδοβλαχίας, ή φυλάκισις, ή γενική ανησυχία τών αδελφών και ή μέσω όλων αυτών λύτρωσίς του κ' επιστροφή του στην βασιλεύουσα. Πριν τον έξαποστείλουν στην Μολδοβλαχία κατά τήν διάρκεια του 1818, πρέπει κάτι νά συγκρατούσε τις φιλοδοξίες του, πού δεν είχαν καλά-καλά διαμορφωθή. Γι΄ αυτό και ύποκρινόμενος τον άφωσιωμένον και πρόθυμο γιά ό,τι δήποτε, δεν έγινε πλήρως αντιληπτός. Ίσως κάποτε, μικρές αφορμές νά έδωκε και γι' αυτό τον άπεμάκρυναν στις Ηγεμονίες, μέ σχετικόν κύρος αξιωμάτων και χάριν ειδικής αποστολής, ώστε νά μή αντίδραση και νά μή κινδυνεύη ή Εταιρεία.

Τότε όμως ακριβώς, σχετικά άνεπίβλεπτος, απελεύθερος, απηλλάγη άπό τις ηθικές δεσμεύσεις της εξαρτήσεως άπό τήν Εκκλησία, ύπετίμησε τις ευθύνες της συνωμοτικής Εταιρείας και ενεργούσε έπιπολαίως. Τό πάθημα, ή επιστροφή μέ κάποιο στίγμα, ό σχετικός έλεγχος άπό τους παράγοντες και αλλά συναφή του έδημιούργησαν ϊσως κάποιαν εσωτερική κρίσι. Πρέπει ο εγωισμός του πού έθίγη να διεστάλη κ' ένόμισε κατάλληλη τήν ευκαιρία ν' αντιδράση. Προ του κινδύνου να έξέλθη μειωμένος άπό τήν περιπέτεια, ώθήθη άπό τις άλογες δυνάμεις της αβυσσαλέας ψυχής του και εις πείσμα των γενομένων έξεδηλώθη επιθετικός με διεκδικήσεις, πού ούτε είχε φαντασθή. Νέα σελίς άνοιγε στή ζωή του, πού με τις προηγούμενες δεν είχε πλήρη συνάφεια. Απεναντίας έδημιουργούσε νέες προοπτικές. Το δε έγγραφον άδελφοποιίας με δύο ιστορικά πρόσωπα του στρατιωτικού κύκλου ασφαλώς ερέθιζαν κ' έξήπταν τήν φαντασία του, ότι είχε νά διαδραματίση στον έτοιμαζόμενον Έθνικόν Αγώνα ήγεμονικήν αποστολή. Γι΄ αυτό κ' έπρεπε νά βιάζεται, νά άνατραπή ή παραδεδομένη τακτική τών άλλων Φιλικών ώς λανθασμένη43. Επομένως και άπ' αυτή τή σκοπιά οι νέες προοπτικές έπαιρναν ευρύτητα, πού έπρεπε νά καλλιεργηθή.

Παράτολμος - ασυγκράτητος Άπό τήν εντελώς απροσδόκητη στιγμή, με όλους τους δισταγμούς τών ηγετών της Φιλικής, ό Γρηγόριος Παπαφλέσας κατέλαβε ηγετική θέσι μεταξύ αυτών, όχι μόνον βαρύνουσα θέσι ελάμβανε στην Εταιρεία, αλλά πάρα πέρα άπό τις περιωρισμένες πρωτοβουλίες του ό Αρμόδιος έγινόταν πιο ασύδοτος, πιο ανεξέλεγκτος, σχεδόν φορτικός. Θά παίξη τον παράδοξον ρόλον του στο ' Ισμαήλι και άπό έκεί και υστέρα θά γράφη και θά παίζη θέατρο του παραλόγου, προς όφελος ή ζημίαν του μεγάλου θέματος. Τούτο άφηνε αδιάφορο τον Αρμόδιο, ωσάν νά ήτο αναρμόδιος. Ερώτημα νέον γεννάται τώρα: —πώς κατώρθωσε στο 'Ισμαήλι ν΄ άντισταθή στις αντιθέσεις τών άλλων και πώς έπείσθη ό Υψηλάντης νά συρθή όπισθεν της καταφανώς αστήρικτης επιχειρηματολογίας του; Το δεύτερον σκέλος του ερωτήματος ενδιαφέρει όλιγώτερο, γιατί ό Υψηλάντης ήταν άκατατόπιστος εντελώς και μάλλον βαρύνει τους άλλους, πού τον άφησαν νά όρίση κατ' αρχήν ημερομηνία εκρήξεως του Αγώνος εντός του Δεκεμβρίου με κάθοδον αυτού και του Δικαίου στην Πελοπόννησο. Αλλά γιατί ό Παπαφλέσας έκόπτετο νά έπιταχυνθή ή έναρξις της Επαναστάσεως και μάλιστα άπό την εντελώς ανέτοιμη Πελοπόννησο; Πιθανόν άπάντησι δίδει ή άντίδρασις της σώφρονος ηγεσίας, όπου κρύπτονται κάποιες πτυχές του μυστηρίου, έστω και αν ή άντίδρασις εκδηλώνεται με σχετικήν καθυστέρησι αλλά πάντως όχι έξω των προληπτικών ορίων στις περαιτέρω Φιλικές ενέργειες.

Τί προσέφερε στην Εταιρεία ό λαμπρός Τριπολιτσιώτης έμπορος Παναγιώτης Σέκερης είναι γνωστόν, όπως και οι δύο του αδελφοί, Αθανάσιος και Γεώργιος. Προς την οικογένεια αύτη και στις θυσίες της δεν υπήρξε άνταπόκρισις του Εθνους. Εν τούτοις ή γραφή του συνετού Παναγιώτη αίσθητοποιείται μέσ' άπό 43 Υπάρχουν εύγλωττα δείγματα τών συγκρούσεων του ευέξαπτου Δικαίου με τους φρονιμωτέρους Φιλικούς. Ο Παν. Σέκερης έγραφε στον Υψηλάντη για τον Δίκαιο ότι ήτο μεν καλός διοργανιστής, άλλα έπροχωρούσε πιο πολύ άπό ό,τι έχρειάζετο, ότι τον συνώδευε δεσποτικόν ύφος γι΄αύτό έχρειάζετο έναν καλό οδηγό και συμπράκτορα (16 Δεκ. 1820). Μελετόπουλος, σ. 249. Αλλά έδυσφορούσε ό Δίκαιος γράφοντας και προς τον Ξάνθο, πού τον συνεβούλευε νά μη είναι ορμητικός και πού ο Υψηλάντης ούτε έφθανε στην Πελοπόννησο νά ξεκινήση τήν ' Επανάστασι ούτε έστελνε έναν άλλο δικό του (22 Φεβρ. 1820). Ξ ά ν θ ο υ, Άπομν., σσ. 148 κεξ.



τα γράμματα του προς τον Γρηγόριο και γίνεται φωνή ηχηρά. Και δή πρώτον, δια να τονισθή πόσον ήταν αντίθετη ή φρόνιμη ηγεσία άπό τις παράφορες εκείνου ενέργειες, άρκετόν είναι το άκόλουθον απόσπασμα επιστολής, πού συνώδευε πατρικά και στοργικά τήν άναχώρησι του άρχιμανδρίτου (30 Νοεμ. 1820): «Το ύφος τού έδώθεν μισεμού σου δεν μού άφησεν όλίγην λύπην... Έγώ δεν μνησικακώ να σε παρακαλώ ν' άφήσης τα πάθη προς ώραν..., να φυλάξης τον εαυτόν σου άπό τήν συνήθη άπροσεξίαν σου, να μή βιάσης τον τρυγόν προ καιρού, δια να μή πάθωμεν κανέν άπευταίον, δίδοντες τα πρωτεία τού Αρεως εις τήν Άθηνάν..., αλλά να προσέξης δια να κερδήσης τήν κρίσιν, οπού αν τήν χάσης, χάνεις τα πάντα, κατά πάντα και δια πάντα...»44.

Προς τον Άλ. Υψηλάντην στις 16 Δεκεμβρίου απευθυνόμενος ο ίδιος Π. Σέκερης γράφει πολύ ενδιαφέροντα περί Παπαφλέσα. Προθύμως θά του παρέδιδε όλα τά εις χείρας του έγγραφα, «έάν αυτός δεν είχε χρείαν Μέντορος». Τον παραδέχεται ώς «καλόν διοργανιστήν», αλλά παρατηρεί πώς τον συνοδεύει «δεσποτικόν ύφος», πού πολλούς δυσαρέστησε. Και πάλι παρακάτω: «έχει χρείαν καλού οδηγού και συμπράκτορος και τότε αναμφιβόλως ευδοκιμεί». Στην άπό 18 Ιανουαρίου 1821 επιστολή του προς τον Φλέσα ό Σέκερης συνιστούσε: «άφησε το δεσποτικόν ύφος' γενού μετριώτερον ορμητικός και μήν άποφασίσης ποτέ άπροστοχάστως..., γενού μικρότερος πάντων διά να κερδήσης τους πάντας... δεν είναι καιρός φιλονεικίας..., στοχάσου ότι έλαβες το ζύγι είς το χέρι, άπό το όποίον κρέμεται ή αιώνιος δόξα... μή βιασθήτε να τρυγήσετε όμφακας...».

Κορύφωμα των παραινέσεων του προς τον Δίκαιο αποτελούν υψηλόφρονες υποθήκες τού Σέκερη σ' επιστολή άπό 24 Φεβρουαρίου 1821, απαντητική στην άπό 27 Δεκεμβρίου όμοία εκείνου: «...τότε άπαθανατεί τό όνομά του με τον θάνατον και χύσιν τού αίματος του, ό ταν το αίμα του χυθή, όταν και όπως και οπού πρέπει. Εί δε, τούτου γενομένου άστοχάστως, θέλει επιφέρει τα εναντία... να πασχίσης να διορθώσης τον Άρμόδιον, δια να μη σφάλλη είς το έξης όσα έσφαλε πρότερον τόσον εδώ όσον και παραπάνω και καταφέρωνται πολλοί εναντίον του...»45. Δι' όλων αυτών ο αγαθός Σέκερης επεδίωκε να συγκρατήση την εγωπάθεια του άρχιμανδρίτου, ό όποίος ξεπερνά παν όριον αυτοπροβολής αρχηγού πανίσχυρου, όπως αποκαλύπτεται απευθυνόμενος στους υποτελείς του, με το διάγγελμα της 20 Δεκεμβρίου 1820. Αντιστοιχίαν αυτού αποτελεί ή έμφάνισις ενός παραδόξου άρχιμανδρίτου, Πατριαρχικού Εξάρχου και εκπροσώπου της Ανωτάτης Αρχής, πού θα καθωδηγούσε τον έπαναστατημένον λαό στην διεκδίκησι της εθνικής του αποκαταστάσεως, έμφάνισις με τα τούρκικα «καλιοντσίτικα», πού λέει ό Φωτάκος, με την συνοδία ομάδος οπλοφόρων σωματοφυλάκων, ώπλισμένου και αυτού ωσάν Σαρακηνού πειρατού μετά τής ακολουθίας του.

Η είκών αύτη ανατρέπει οποιαδήποτε κρίσι άπό τρέχοντα περιστατικά, πού άβιάστως θά έχαρακτήριζε τον άνδρα φιλόδοξον, έπιπόλαιον, έπιδεικτικόν, έγωιστικόν. Η είκών τής εμφανίσεως του κληρικού αρχηγού ενός λαού με αθεράπευτη εγωπάθεια έως σημείων φαιδρότητος αποκαλύπτει πρόσωπον ανωμάλου φύσεως46. Άλλ' ένώ άθεραπεύτως έφιλοδοξούσε ήγεμονικήν προβολή και επιβολή, νομίζω ότι θά έπρεπε νά έχη και αντίστοιχες μεταπτώσεις. Τέτοιος τύπος άνθρωπου άνωμάλως θά είχε καθιερώσει και το τακτικό του διαιτολόγιο υποθέτω ότι θά συνήθιζε νά τρώγη έξω παντός μέτρου και νά πίνη. Έκινείτο πιθανώτατα μέσα σε καθημερινή φυσιολογική και ιδεολογική μέθη και οσάκις συνήρχετο, σε στιγμές νηφαλιότητος, θά περιώριζε ίσως τις εκρήξεις και τις ορμές. Άλλως ή μόνιμη και πανθομολογούμενη όρμητικότης του περιεστρέφετο γύρω άπό τις στρατιωτικές φανταστικές εικόνες ύπό τήν ηγεσία του, πού θά τον περιέβαλλαν με άφθιτη δόξα. Γι' αυτό κ' έβιαζόταν ν' άρχίση ό πόλεμος. Πόλεμος πραγματικός όμως στά πεδία των μαχών, όχι έπί του εδάφους με είδωλα, όχι στις μικρογραφίες τών παιδικών συλλήψεων.

Ο παράδοξος αυτός κληρικός με τον άσυγκράτητον πληθωρικόν ενθουσιασμό, με τήν ορμητικότητα πού άντεστρατεύετο κάθε λογική, ό άνθρωπος πού έπιπολαίως έσύρετο μ' έπίμόνον πάθος πίσω άπό

44 Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς , σσ. 246-247. Ο Σέκερης παραπονείται ότι ο Γρηγόριος «τον ίπείραξε είς τά καίρια» και «τον αδίκησε», άλλα δεν μνησικακεί. Αν έχρειάζετο να παρακολουθήσωμς τον Δίκαιο όταν άφηνε τήν ΚΠολι, διδακτικά είναι όσα γράφει ο Σπηλιάδης άπολογούμενος για τήν διαγωγή του άναχωρούντος ήγέτου της έτοιμαζομένης εξεγέρσεως και τήν προς εκείνον αχαρακτήριστη συμπεριφορά. Βλ. Η κατά ' Ιωάννην Φιλήμονα σύντομος βιογραφία του Ν. Σπηλιάδου, σσ. 53, 61 κεξ. 45 Μ ε λ ε τ ό π ο υ λ ο ς, σ. 257 και σ. 258, επιστολή άπό 27 Ιαν. 1820, δπου του έφιστά τήν προσοχή με πολύ ζωηράν έκφρασι: «προσέξατε δι' άγάπην θεού νά μην κάμετε κανέν λάθος, επειδή ή περίστασις είναι κρίσιμος και το λάθος κατάντη, άδιόρθωτον». 46 Τ. Α θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Η είς Βοστίτζαν μυστική Συνέλευσις, σ. 52 ό χαρακτηρισμός συνάγεται άπό τόν τρόπο πού ενεργούσε κ΄ έφερε σε δύσκολη θέσι Εταιρεία και ηγεσία.



ανώμαλης πορείας έπικίνδυνον κατήφορο, έκαμε τους "Ελληνες νά συνειδητοποιήσουν το άποφασιστικόν αίτημα τού "Εθνους ώς καθολικόν παράγγελμα πίστεως και αγώνος, λακωνικά αλλά τόσο εκφραστικά: νά ελευθερωθούν ή νά πεθάνουν47.

Ε' ΠΟΛΕΜ1ΣΤΗΣ - ΥΠΟΥΡΓΟΣ

Ή έναρξις του Αγώνος Ό ειλικρινής σύντομος βιογράφος του ηρωικού Γρηγορίου Δικαίου Φωτάκος αναφερόμενος στά

προκαταρκτικά της απελευθερώσεως της Καλαμάτας, μεταξύ 19-23 Μαρτίου συγκεντρώνει τους καπεταναίους γύρω στην πόλι χωρίς νά έπιμένη στά γεγονότα και την παρουσία του άρχιμανδρίτου, ό όποιος έστρατολογούσε, έκινήθη προς την Αρκαδία και κατέληξε στην Αργολίδα48. Έχομε όμως συμπληρωματικές ειδήσεις άπό τον πρωτοσύγκελλον Α. Φραντζή, άπό τον όποιον έν πρώτοις πληροφορούμεθα ότι ό Δίκαιος ανέπτυσσε Φιλική και επαναστατική δραστηριότητα στην Μεσσηνία και στην Μάνη και ότι έπροσπάθησε νά έπικοινωνήση με τον Υψηλάντη, αποστέλλοντας στην ΚΠολι τον γνωστόν αρχιμανδρίτη Ιερόθεο Αθανασόπουλο.

Ο Δίκαιος «έλαβε σννέντενξιν είς την Μάνην μετά του Π. Μαυρομιχάλη και Μούρζινου», γράφει ό Φραντζής, με άντικείμενον τήν έναρξι της Επαναστάσεως στην καθωρισμένη ημερομηνία τής 25 Μαρτίου. Φαίνεται ότι ό Μαυρομιχάλης ήτο αντίθετος, με διάφορες δικαιολογίες: «Άλλ΄ ό Γρηγόριος Δίκαιος (καθώς ό ίδιος έλεγεν ύστερον) αυτός τον ήπάτησεν ύπισχνούμενος αύτώ ενόρκως πολλάς επισήμους ωφελείας», αναφέρει ό Φραντζής, προσθέτοντας όλη τήν μεγαλόστομη και παραπλανητική επιχειρηματολογία του Δικαίου, με τήν οποία μετεκίνησε τον Μαυρομιχάλη. Πρέπει στο σημείον αυτό νά παρατηρήσω ότι τά υπό Φραντζή αποδιδόμενα στον Παπαφλέσα σχετικά με τον Μαυρομιχάλη δεν απέχουν άπό τήν πραγματικότητα, διότι συνάδουν προς τον χαρακτήρα αμφοτέρων ό εκπρόσωπος τής Αρχής με τις ψευδολογίες του επιβεβαιώνει τον τύπο του, πού έκινείτο με πάν είδος φημολογίας μέχρι τερατολογίας ό μπέης τής Μάνης ανησυχούσε μεν γιά τήν τύχη των τέκνων του άλλ' είχε φιλοδοξίες μέχρι κενοδοξίας τά λόγια του Γρηγορίου αποτελούσαν τις καλύτερες εγγυήσεις, διέλυαν τις ανησυχίες του μπέη και έθεράπευαν τις απαιτήσεις του μετά σχετικής προβολής49.

Πόσον σωστά τοποθετείται ο πρωτοσύγκελλος Αμβρόσιος Φραντζής αποκαλύπτουν οι λόγοι του,

μετά την περιγραφή τής προπαγάνδας, συμπερασματικώς διατυπωμένοι: «Έν τοσούτω ο Γρηγόριος Δίκαιος με τοιαύτας διαφόρους μωρολογίας έκίνησεν εις ένθονσιασμόν τους πάντας... και μ΄όλα ταύτα έφάνησαν όλαι αύται αι μωρολογίαι ωφέλιμοι καθότι, εάν οι "Ελληνες δεν ήθελον φθάσει εις τοιούτον ένθουσιασμόν, εάν δεν ήθελεν υποπέσει εις τοιαύτην κατάχρησιν ή Φιλική Εταιρεία και έάν δεν ήθελε γίνει εναρξις τής αποστασίας τήν 25 Μαρτίου (1821), αναμφιβόλως οι "Ελληνες άπετύγχανον διά πάντα.,.». Με αυτά ό Φραντζής δικαιώνει τον αρχιμανδρίτη Δίκαιον ως προς τήν μεταστροφή των Μανιατών και του Μαυρομιχάλη, του απονέμει με παρρησία το καλύτερο εθνικό εύσημο 47 Γιά νά χρησιμοποιήσωμε και πάλι τον Φ ω τ ά κ ο, σ. 35, κατά τις παραμονές τής εκρήξεως τής Επαναστάσεως είχε κατορθώσει ο φλογερός αρχιμανδρίτης νά γίνεται οποιαδήποτε επαναστατική ενέργεια έκεί πού ευρισκόταν αυτός, εκφωνούσε λόγους, ένεψύχωνε τον κόσμο, «είχε τόσην πειθώ είς τάς ομιλίας του, ώστε έπίστευε πολλάκις και ό ίδιος τήν άπάτην ώς πράγμα», πράγμα πού έσημειώθη ήδη πιό πίσω και αποτελεί τήν καλύτερα άπάντησι σέ άνάλογον ερώτημα. 48 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ. 35-39. 49 Α. Φ ρ α ν τ ζ ή , Επιτομή, τ. Α', σσ. 324-326. Είναι αξιοπρόσεκτα τά γραφόμενα του Φραντζή: «Ό Γρηγόριος Δίκαιος κατετάραττε συνεχώς τον έγκέφαλον τών πάντων, παρουσιαζόμενος ώς αντιπρόσωπος προσωρινός του Ά. ' Υψηλάντου και παριστάνων θετικώς ότι ή ημέρα της ενάρξεως είναι διωρισμένη πανταχού ή 25η Μαρτίου, ότι τήν αυτήν ήμέραν πυρπολείται ό σουλτανικός στόλος, και ταύτα λέγων παρουσίαζε τά πάντα υπέρ τών Ελλήνων...». Άλλά διεκήρυσσαν και οι άλλοι (Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Αναγνωσταράς) ότι ή Ρωσία θ΄ άπέστελλε στρατεύματα, πλοΐα, χρήματα, κηρύσσοντας τον πόλεμο κατά της Τουρκίας. Ώς προς τον Πετρόμπεη ο Φραντζής υποστηρίζει πώς ο Δίκαιος ώμολογούσε πώς τον εξηπάτησε μέ διάφορες υποσχέσεις γιά παραχωρήσεις άπό τον Υψηλάντη καί τους Ρώσους καί με τήν πληροφορία πώς οι δύο υιοί του έδραπέτευσαν άπό τήν ΚΠολι (και όντως έφθασαν στη Μάνη). Πρβλ. και Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Ιστορικά, σ. 85.



γιά ό,τι κατώρθωσε, αλλά και προσφέρει έγκυρες ειδήσεις —Οχι κολακευτικές— γιά τις τωρινές σχέσεις τού Δικαίου με τον Αναγνωσταρά, πού υπήρξε ό ανάδοχος του στην μύησί του στο μυστικόν τής Φιλικής Εταιρείας. Γράφει λοιπόν: «Ό Αναγνωσταράς ύπέβλεπεν έχθρωδώς τον Γρηγόριον Δίκαιον, διότι έφέρετο αύθαδώς και άτίμως τόσον κατά τ' αλλά, καθώς και κατά τον κανονισμόν τής Εταιρείας και διότι λαβών χρήματα τής Εταιρείας, κατεχράτο αυτά, χωρίς νά φροντίζη ποσώς και διά τ' αναγκαία τής ενάρξεως». Τήν ασύμφορη γιά τον Αγώνα «ένυπάρχουσαν διαίρεσιν», μεταξύ τών δύο ανδρών διευθέτησε «ό Νικηταράς με τρόπον απλούν και άθώον» στην κατάλληλη στιγμή50.

Αφού λοιπόν ή Φιλική, στρατιωτική και Μανιάτικη αριστοκρατία τής 23 Μαρτίου 1821 ελευθέρωσε αμαχητί τήν Καλαμάτα και έπανηγύρισε το γεγονός, ό δρόμος ανοιγόταν επαναστατικός γιά τά περαιτέρω, με τήν έναρξι του Αγώνος. Το Έθνος διέθετε τήν Κλεφτουριά, τους Μανιάτες, τον στρατολογημένο λαό με απειρία πολεμική και ανεπαρκή εφόδια του πολέμου. Άρχισαν νά σχηματίζωνται ένοπλες ομάδες με τήν καθοδήγησι τών οπλαρχηγών. ' Ο Θ. Κολοκοτρώνης μεταξύ αυτών διέθετε γνώσιν του τόπου και του πολέμου, ήθικήν δύναμι και κύρος, αλλά δεν διέθετε άγωνιστάς ιδικούς του. Ο Γρηγόριος Δίκαιος πρέπει να διέθετε κάποιαν ομάδα και να ετέθη έπί κεφαλής αυτής. Τί ακριβώς συνέβη μας φανερώνουν τα γεγονότα άπό την επομένη της καταλήψεως της Καλαμάτας, σύμφωνα με όσα μας παραδίδουν οι άπομνημονευταί. Δεν θα παρακολουθήσωμε βεβαίως εδώ την πορεία του πολέμου, είναι ανάγκη όμως να επισημανθούν ώρισμένα σημεία με την παρουσία του καπετάν Γρηγορίου Δικαίου. Και δη πρώτον σημειώσεως άξιον σημείον είναι ή κοινή επιστολή Θ. Κολοκοτρώνη-Γρηγορίου Δικαίου, στις 23 Μαρτίου, απευθυνόμενη προς τους κατοίκους της γειτονικής Αρκαδίας: νά ξεσηκωθούν εναντίον τών έχθρών μαζί τους, πού φθάνουν με 10 χιλ. στρατόν51.

Άπό τήν περιγραφή του Φραντζή τουλάχιστον, πού είναι ό εγγύτερος προς τά πρώτα επαναστατικά γεγονότα στον Μεσσηνιακό χώρο, μπορούμε νά συμπεράνωμε ότι στις 15 Μαρτίου τών 2.500 συγκεντρωμένων ένοπλων Μανιατών, Μεσσηνίων και ' Ανδρουσάνων, πού αποτελούσαν τήν επαναστα-τική δύναμι, ανάλογα τμήματα ώδηγούσαν οι μνημονευόμενοι ονομαστικώς Ηλίας Μαυρομιχάλης, Αναγνωσταράς, Γρηγόριος Δίκαιος, Π. Κεφάλας, Πέτροβας, Οίκονομόπουλος, Σταυριανός Καπιτανάκης, Κουμουνδουράκης, Παπατζώνης, Έμμ; Δαρειώτης και άλλοι52. Πορεία του στρατεύματος είχε χαραχθή προς Καρύταινα. Ό Γρηγόριος συνηντήθη με τον πρωτοσύγκελλο Φραντζή στην Σκάλα και ακολούθως όλη ή κουστωδία κατηυθύνθη στην Κυπαρισσία (οι Τούρκοι έπολιορκούντο στο κάστρο) και άπό έκεί στην επαρχία Φαναριού, ενισχυμένη με ντόπια σώματα. Περιέργειας άξιον είναι, ότι δεν έκρινε ό Γρηγόριος ότι αναγκαία ήτο ή παρουσία του στον οίκειότερον χώρο, π.χ. στην Κορώνη, στην Μονεμβασία, όπου έπολιορκήθησαν οι Τούρκοι, παρά ακολούθησε προς τό παρόν τους άλλους, ωσάν νά επεδίωκε τήν σκιά του Θ. Κολοκοτρώνη ή τήν έπισκίασί του.

Η παρατήρησις αυτή έχει κάποιο λόγο και συναρτάται προς τήν εικόνα τών καπεταναίων και τών στρατιωτικών ομάδων, πού σχεδόν μ' ευκολία κατηρτίζοντο άπό τό θράσος τής αγνοίας και τό ήχηρόν σάλπισμα του εθνικού προσκλητηρίου, αλλά και με τήν ίδια ευκολία θά δούμε τις επόμενες ήμερες ότι οι ίδιες ομάδες διελύοντο άπό τις πρώτες εντυπώσεις του πολέμου. Τήν εικόνα λοιπόν του παραδόξου λαϊκού πανηγυριού έτόνιζε ή ιδιόμορφη παρουσία τών καπεταναίων, μεταξύ τών οποίων ή έμφάνισις του Γρηγορίου Παπαφλέσα είχε κάτι τό ξεχωριστό και αυτό μας τό δίδει ό Φωτάκος στ' Απομνημονεύματα του διά τών εξής:

«Καθώς έβλεπαν οι "Ελληνες τας σημαίας καί τους στρατιώτας, έσήμαιναν των εκκλησιών τα σήμαντρα..., οί χριστιανοί άνδρες, γυναίκες και παιδιά έπαρακαλόύσαν τον Θεόν να τους ενδυνάμωση. Ό αρχιμανδρίτης μάλιστα έφορούσε μίαν περικεφαλαίαν και διά τούτο τον έκοίταζαν με πολλήν περιέργειαν οι άνθρωποι καί τον εδέχοντο με μεγάλην ύποδοχήν.

50 Ά. Φραντζή, Επιτομή, τ. Α', σσ. 327-328. Ώς στέλεχος σοβαρόν τής Εταιρείας ο Αναγνωσταράς ασφαλώς θά ώφειλε νά δυσανασχετή πού ο Δίκαιος έρρύθμιζε τά πράγματα και δέν διέθετε χρήματα γιά τήν προετοιμασία τού Αγώνος. * Αλλ΄ο πρωτοσύγκελλος ύποσημειώνει ότι ο συμβιβασμός μεταξύ τών δύο Φιλικών έστερεώθη, άφού ο Δίκαιος «ήλειψε τους τροχούς του Αναγνωσταρά, τω έδωκε μερίδιον». Πρέπει νά δεχθούμε ότι τά λόγια αυτά απηχούν τήν γενικήν έντύπωσι πού επικρατούσε. 51 Ά. Φ ρ α ν τ ζ ή ς , Επιτομή, τ. Α', σσ. 369-370. ' Η Κυπαρισσία ήτο ή έδρα του πρωτοσυγκέλλου και ό σ. σχολιάζει δυσμενώς τήν «προκήρυξι». 52 Ά. Φ ρ α ν τ ζ ή , Επιτομή, τ. Α', σ. 337.



Είχε δε και σημαιοφόρον ένα καλόγερον θεόρατον, παπα-Τούρταν όνομαζόμενον, ο οποίος εκράτει ένα μεγάλον σταυρόν υψηλά είς τά χέρια και έπήγαινε πάντοτε μπροστά είς το στράτευμα..53.»

Πρώτα πολεμικά γεγονότα Κατά την έναρξι του ' Αγώνος, καίτοι αδιαμόρφωτη ακόμη ήτο ή στρατιωτική τάξις, φαίνεται ότι

προ της Καρύταινας είχε συγκεντρωθή όλη ή μαχόμενη ενδοχώρα. Οί Τούρκοι έπολιορκούντο στο Κάστρο. Πλην τών άλλων έφθασαν —αναφέρει στην άφήγησί του δ ίδιος ό Κολοκοτρώνης— Αναγνω-σταράς και Παπαφλέσας με 100054 και έλαβαν μέρος στην μάχη. Όταν ή πολιορκία έλύθη και οί "Ελληνες έσκορπίσθησαν, ό Δίκαιος και ό Μπεηζαδές (Ηλίας υιός του Πετρόμπεη) άπεσύρθησαν στην Δημητσάνα, ό Κολοκοτρώνης στην Στεμνίτσα και άλλοι άλλου.

Ο ίδιος ό Γέρος συμπληρώνει την άφήγησί του ότι Φλέσας και Μούρτζινος επήγαν και τον εύρήκαν αλλά δεν συνεφώνησαν με τήν ύπόδειξί του να πιάσουν τήν Λαγκάδα προς το Χρυσοβίτσι, άλλ' επέ-μειναν να επιστρέψουν στο Λεοντάρι κ' έφυγαν άπό το Χρυσοβίτσι. Μόνος ό Γέρος έμεινε με τα΄ άλογο του. Και προσθέτει στην άφήγησί του: «Ο Αναγνωσταράς, Μπεηζαντές, Μπούρας πάνε στο Λεοντάρι έμεινα μόνος μου με τα΄ άλογο μου είς το Χρυσοβίτσι γυρίζει ό Φλέσας και λέγει ενός παιδιού—μείνε μαζί του, μην τον φάνε τίποτες λύκοι. "Εκατσα έως πού έσκαπέτησαν με τά μπαϊράκια τους...»55. Αυτά δεν επιδέχονται σχόλια, διευκρινείται μόνον ότι το παιδί πού διέθετε ο Φλέσας ήταν ό γνωστός ακόλουθος του Δημήτριος Δραγώνας άπο την Σέλιτζα. Αυτά συνέβαιναν στις 3 Απριλίου 1821.

Ηλίας Μαυρομιχάλης, Γρηγόριος Δίκαιος, Αναγνωσταράς συνεσκέπτοντο στο Λεοντάρι για το τί θα έπρεπε να γίνη. Ό Ρήγας Παλαμήδης αναφέρει ένα άξιομνημόνευτον διάλογο, αν πράγματι έγινε: «Τώρα ή πατρίς, Ηλία, κρέμαται είς τον λαιμόν σου, λέγει ο Παπαφλέσας στον γενναίον Ηλία του Πετρόμπεη. Και συνεχίζει: Εγώ εφανταζόμην και έκήρυξα ότι οι Πελοποννήσιοι με τα ξύλα θε να διώξουν τους Τούρκους, άλλ' εύρέθην ήπατημένος και βλέπω τον κόσμον κινδυνεύοντα μόνον άπό την Αίάνην ελπίζω την σωτηρίαν της Ελλάδος. Και λύσας το κιμέρι του έδωκε δύο χιλιάδες γρόσια του Ηλία —λάβε τα, λέγει, και στείλε να φέρης Μανιάτες, να σόσωμεν την Ελλάδα56».

Αν αυτά αληθεύουν, έχομε ένα σπεύδοντα επαναστάτη προ της πραγματικότητος και πραγματικότης ήτο, ότι επάνω στο ξεκίνημα της εξεγέρσεως σημειώνεται μιά αποτυχία (πού παρά τούτο έχει την σημασία της), μιά διάλυσι των ενόπλων ομάδων και μιά βασική διαφωνία των καπεταναίων. Μετά τά γεγονότα γύρω άπό τήν Καρύταινα, διχάζονται οι γνώμες των οπλαρχηγών. Ό Κολοκοτρώνης έχει συλλάβει και θ' ανάπτυξη το περίφημο πολεμικό του σχέδιο, νά κλείση τους Τούρκους στην Τριπολιτσά και νά πολιορκήση τήν πόλι. Όλοι οι άλλοι και ονομαστικώς αυτοί πού έχουν γνώμη κ' ευθύνες (Άναγνωσταρας-Δίκαιος-Ηλίας Μαυρομιχάλης-Μπούρας) καταλήγουν στο Λεοντάρι, όπου ή πρωτοβουλία του άρχιεπαναστάτου Δικαίου μαρτυρεί ότι ευρίσκεται έξω τών πλαισίων της γενικής εξεγέρσεως και προσκαλεί ενόπλους μισθωτούς Μανιάτες νά διεξαγάγουν ώς έμπειροι του πολέμου μόνοι αυτοί τον Αγώνα. Στην συνέχεια τά πράγματα θά δικαιώσουν τον Κολοκοτρώνη, διότι με πολλές προσπάθειες κατορθώνει νά ίδρύση στρατόπεδα γύρω στην Τριπολιτσά και ν΄ ασπασθούν το σχέδιο του και οι άλλοι οπλαρχηγοί. Μεταξύ αυτών δεν περιλαμβάνεται ο Παπαφλέσας. Ώς εκπρόσωπος της Αρχής ο αρχιμανδρίτης αράδιαζε ψέματα

53 Φ.Χρυσανθοπούλου-Φωτάκου, Απομνημονεύματα, τ. Α', σσ. 79, 527. 54 Θ. Κ. Κολοκοτρώνη, Διήγησις συμβάντων της Ελλην. φυλής, φωτομηχανική έπανέκδοσις, είσαγωγή-εύρετήριον-έπιμέλεια Τ. Άθ. Γριτσοπούλου, Αθήναι 1981, σσ. 58,60. Μ. Οικονόμου, Ιστορικά, σ. 119. Α. Φραντζή, Επιτομή, τ. Α', σ. 451. Φιλήμονος, ΔΙΕΕ, τ. Γ', σ. 57. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα τ. Α', σσ. 68, 80. Κ. Δεληγιάννη, Απομνημονεύματα, τ. Α', σσ. 158 κεξ. 55 Θ. Κ. Κολοκοτρώνη, Διήγησις συμβάντων, σσ. 58 κέφ., 60-62. Μ. Οικονόμου, Ιστορικά, σσ. 120-122. Σ π. Τρικούπη, ' Ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως, εκδ. ' Εκατονταετηρίδος, τ. Α', Αθήναι 1925, σσ. 152-153. Φ. Χρυσανθοπούλου-Φωτάκου, Απομνημονεύματα, Α' 88-90. Ι. Φιλήμονος, ΔΙΕΕ, Γ' 149, 419. Ά. Φραντζή, Επιτομή, Β' 4. Κ. Δεληγιάννη, Απομνημονεύματα, Α' 165 κεφ. (περιγραφή κατά διάφορον τρόπο). Ιωάννας Γιανναροπούλου, Σχεδίασμα ιστορίας τής Επαναστάσεως υπό Ρήγα Παλαμήδη, «Μνημοσύνη», τ. Β' (1968-69), σσ. 380-381, στ. 65 κεφ., 75 κεφ., 402-403, 404 (σχόλια). 56 Ρ. Παλαμήδη, Σχεδίασμα, σ. 381, στ. 80-87 και έπ΄ αυτών σχόλια σ. 404. Ορθώς επισημαίνονται ή είδησις του Παλαμήδη άπο τόν ψευδώνυμον Σαλαφατίνο και τά έπί του επεισοδίου σχόλια του Ι. Θ. Κολοκοτρώνη,Ελληνικά υπομνήματα, Αθήνησι 1856, σσ. 639-640.



γιά νά ξεσηκώση τον κόσμο με τήν δύναμι της πειθούς πού διέθετε. «Τόσην πειθώ —λέγει ο Φωτάκος— ώστε έπίστευε πολλάκις και ό ίδιος τήν άπάτην ώς πράγμα»57. Αλλ' ακριβώς ήλθε ή στιγμή στο Λοντάρι νά άντικρύση ο ίδιος ο Δίκαιος τις συνέπειες της γλαφυράς άπατης. "Ηδη κυρίως άγνοια των στρατιωτικών άπεμάκρυνε τον άνδρα άπό τον ζωτικόν χώρο, όπου εντοπιζόταν ο έθνικός Άγων, άφού άπό στρατιωτικά δέν ήξερε.

Και πιό συγκεκριμένα, οι απογοητεύσεις άπό τις δυσκολίες και τις πρώτες αποτυχίες δέν άπεθάρρυναν τους στρατιωτικούς ηγέτες. Ό Παπαφλέσας έφθασε στα Βέρβενα και παρίστανε τον πολιτικόν ηγέτη της Επαναστάσεως, μοιράζοντας διπλώματα, ώς επίτροπος της Αρχής πάντοτε, και βαθμούς58. Στά Βέρβενα όμως συνεκροτήθη στρατόπεδον μέ συμμετοχή διαφόρων καπεταναίων ύπό τήν κυρία ηγεσία του Βρεσθένης Θεοδωρήτου, άλλ' ο Δίκαιος δέν μετείχε. Σχεδόν απών ήτο —ασφαλώς σκοπίμως— και άπό τα αλλά στρατόπεδα και άπό τις μάχες και τις ειδικές συγκεντρώσεις, όπου ελαμβάνοντο σοβαρές αποφάσεις. Αξιομνημόνευτες ενέργειες είναι: στις 6 Απριλίου στού Πάπαρη συγκέντρωσις και στις 13 ιδίου πολεμικόν συμβούλιον (μετά τήν άποτυχίαν της Βλαχοκερασιάς άλλά και λίγο πριν άπό τήν νίκη του Λεβιδίου) και άπόφασις να κληθή ο Πετρόμπεης ώς αρχηγός τών όπλων και αρχιστράτηγος της Πελοποννήσου στις 28 Απριλίου στο Χρυσοβίτσι μέ άπόφασι τών «οικείων παραγόντων ο Θ. Κολοκοτρώνης διωρίσθη αρχιστράτηγος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς (μετά τήν διάλυσι του στρατοπέδου του Βαλτετσίου στις 26 Απριλίου ύστερ' άπό πολεμικόν έπεισόδιον). Μέ αλλά λόγια, ο απελευθερωτικός άγών τών Ελλήνων τείνει νά απόκτηση υπεύθυνη και αξία στρατιωτικήν ηγεσία και ο κατ΄ εξοχήν εκπρόσωπος της Εταιρείας τών Φιλικών είναι αμέτοχος στις αποφάσεις, όπως απών ήτο και άπό τις πρώτες μάχες πού διεξήγοντο. Αλλά κάτι χειρότερο συνέβη. Ό αρχιμανδρίτης δέν ήταν απληροφόρητος και άφού δέν συνέβαλε στά συμβάντα, έσπευσε ν΄ αντίιδράση. Άν πιστεύσωμε τον Σπηλιάδη, ο όποιος δέν νομίζω ότι είχε λόγο νά κατασκευάζη τις ειδήσεις, ο Γρηγόριος έφθασε πλησίον του Κανέλου Δεληγιάννη γιά νά τον επιπλήξη, πού συγκατετέθη στον διορισμό του Κολοκοτρώνη ώς αρχιστρατήγου, διατεινόμενος ότι αυτός ώς αντιπρόσωπος του Γενικού ' Επιτρόπου έπρεπε νά δώση τήν άδεια γιά μιά τέτοια εκλογή. Προστίθεται ότι έδημιουργήθη έπεισόδιον, έσύρθησαν τά ξίφη και παρ' ολίγον νά χυθη αίμα (ο Κανέλος αποκαλούσε τον Δίκαιο απατεώνα και λαοπλάνο), άλλ' επενέβησαν οι ψυχραιμότεροι και άπεσοβήθησαν τά χειρότερα59. Και τούτο το έπεισόδιον μεταξύ τών δύο δέν είναι το μόνον.

Προς Άργος-Κόρινθο.

Ό Γρηγόριος μετά τα γενόμενα μετεκινήθη στο "Αργός, όπου είχε συσταθή καγκελλαρία ώς συλλογικόν όργανον του Αγώνος. Ό Φωτάκος γράφει ότι ό Γρηγόριος έκεί «έτακτοποίησε τά πάντα και ύστερον άνεχώρησεν είς Κόρινθον»60, όπου όμως τον έπερίμεναν δυσκολίες και ευθύνες, στίς οποίες ενδείκνυται να σταθούμε. Γνωστόν είναι ότι ή επαρχία Κορίνθου απετέλεσε πρόβλημα για την Επανάστασι, κυρίως γιατί έδείχθησαν διστακτικοί να ηγηθούν οι Νοταραίοι. Έν τούτοις Κορίνθιοι και Δερβενοχωρίτες, με παρακίνησι και Καλαβρυτινών οπλαρχηγών, έπανεστάτησαν και ανάγκασαν τους Τούρκους της Κορίνθου και μετ' αυτών την μητέρα του Κιαμήλμπεη να κλεισθούν στο φρούριο, παίρνοντας μαζί τους και τον ' Ανδρίκο Νοταρά. 57 Φωτάκου, Βίος, σ. 35. Πρβλ. Μ. Οικονόμου, Ιστορικά, σ. 135: «...ό άποστολεύς φιλαλήθης πληρεξούσιος Δίκαιος και πάντες οι έξαπατώμενοι απόστολοι και εταίροι έκήρυττον μετά πεποιθήσεως οι μεν πρώτοι έν γνώσει ψευδώς, οι δε ίν αγνοία και οι άκουοντες πάντες τους λόγους αυτών ώς χρησμούς θεσφάτους έπίστευον...». 58 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σ. 39. Ι. Θεοφανίδου, Ιστορικόν ' Αρχείον. Αρχεία Θ. Κολοκοτρώνη, σ. 53, διοριστήριον του Νικήτα Τουρκολέκα ώς αρχιστρατήγου τών αρμάτων της επαρχίας Αργούς (14 Μαίου 1821). Ενεργώ, γράφει: «δυνάμει της δοθείσης μοι πληρεξουσιότητος της σεβαστής Αρχής τής Εταιρείας τών Φιλικών...». 59 Ν. Σ π η λ ι ά δ ο υ, Απομνημονεύματα, Α' 122. * Αναλυτικά γιά τά γενόμενα βλ. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, ' Ιστορία τής Τριπολιτσας, τ. Β', σσ. 67 κέξ. Του α ύ τ ο ύ, Απόπειρα σκιαγραφήσεως του Ν. Σπηλιάδη, Πρακτικά Β' Τοπικού Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών, Αθήναι 1990, σσ. 378-379, 382-384, 387 κέξ. 60 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, σσ. 39-40. Του αυτού, Απομνημονεύματα, Α' 128-129. Τακτοποίησις τών πάντων θα ήτο, αν όντως άντιμετωπίζοντο τά σοβαρά προβλήματα συστάσεως Εφορειών, διενεργείας εράνων, στρατολογίας, διοικήσεως, εφοδιασμού κλπ., άλλά και λειτουργίας επιτελικού γραφείου, απονομής βαθμών και καθόλου ασκήσεως είδους κυβερνητικής εξουσίας και όλα αυτά θα έταίριαζαν στον εκπρόσωπο τής Εταιρείας τών Φιλικών, μάλιστα για τά πολεμικά ζητήματα μιας επαρχίας πού είχε βραδύνει νά έξεγερθή. Άλλ΄ αυτά δέν έγιναν.



Στίς 24 Μαρτίου άρχισε ή πολιορκία, άλλ' ήτο πολυκέφαλη κατά την έκφρασι του Φιλήμονος61. Τήν χαλαρά πολιορκία επιζητούσαν νά βελτιώσουν οι Καλαβρυτηνοί καπεταναίοι, προτείνοντας «έφοδον κατά του Ακροκορίνθου και Ισομοιρίαν των λαφύρων». Όπως γράφουν οι άπομνημονευταί, γενική ήτο ή πεποίθησις, ότι έφυλάσσοντο θησαυροί στο φρούριο. ' Ο αρχιμανδρίτης Δίκαιος έφθασε στην Κόρινθο στίς 10 Απριλίου και ανέλαβε τήν τακτοποίησι της πολιορκίας, εμφανιζόμενος ώς αρχιστράτηγος. ' Η άνακάλυψις τών τουρκικών θησαυρών υπήρξε το πρώτον μέλημα του. Πάντως έγινε δεκτός «μετά πλείστης ύποκλίσεως και σεβασμού», άλλά διευθέτησε τά κακώς έχοντα τόσον καλά ώστε «έπι τής άμμου ώκοδόμησε», καθώς επιλέγει ό Φιλήμων. Διότι ή πολιορκία του Ακροκορίνθου έμελλε νά τερματισθή με τήν έμφάνισι του Κεχαγιάμπεη, πού κατερχόταν άπό τήν Βοστίτσα χωρίς σοβαράν άντίστασι προς τήν Κόρινθο και το Άργος. Τά χωριά τής Βόχας στην διάθεσι τών Αλβανών, έπυρπολούντο και έλεηλατούντο. Με σπασμωδικές κινήσεις οι διάφοροι οπλαρχηγοί έπροσπαθούσαν ν΄ ανακόψουν τήν προέλασι του έχθροΰ. ' Ο Παπαφλέσας διέταξε νά πυρποληθούν τά μέγαρα του Κιαμήλμπεη και τά τουρκικά σπίτια στην Κόρινθο.

Εξ αντιδράσεως ή μητέρα του Κιαμήλμπεη διέταξε τον αποκεφαλισμό του ομήρου Ανδρίκου Νοταρά. Ένώ τρομοκρατημένοι οι κάτοικοι διεσκορπίζοντο, ό Δίκαιος μετεκινείτο στο Σοφικό, όπου κατέλαβε τον έκεί πύργο του Κιαμήλμπεη κ' έμοίρασε στους στρατιώτες τα πράγματα του. Αναφέρεται ότι ό Δαμαλών Ιωνάς, πού συμπολεμούσε με ιδικό του σώμα κ' έκινδύνευσε, έπέπληξε τον Γρηγόριο για τις πυρπολήσεις τών τουρκικών οικιών, γιατί δεν είχαν φανερό σκοπό. Η φιλική προς τόν αρχιμανδρίτη όμως μερίς τόν δικαιολογεί και τόν επαινεί, γιατί επεδίωξε να ενοχοποίηση τους Έλληνες και να τους ώθήση στον πόλεμο. ' Από όσα έλαβαν χώραν γύρω άπό τόν Ακροκόρινθο και τήν απειλητική κάθοδο του Κεχαγιάμπεη άβιάστως συνάγεται ότι ασυντόνιστοι έκινούντο οι οπλαρχηγοί και μεταξύ αυτών ό διατεινόμενος τόν αρχιστράτηγο Γρηγόριος Δίκαιος αλώνιζε. Εξέδιδε διαταγές, παρ' όλη τήν απειρία του, άλλ' οι εντολές του δεν έξετελούντο. Συγκεκριμένως ό Φιλήμων εγκύρως πληροφορεί ότι, όταν ό Κεχαγιάμπεης στις 22 Απριλίου έπλησίαζε στην Κορινθία, ό Δίκαιος διέταξε τόν Ιάκωβο Θεοδωρίδη —τόν γνωστόν διάκονο Αχιλλέα— και τόν Μερτικά, να καταλάβουν Μελίσσι καί Ξυλόκαστρο και να φράξουν το πέρασμα του. Άλλ' ή διαταγή του, ώς ήτο φυσικόν, δεν έξετελέσθη. Οι διαταγές για να εκτελεσθούν προϋποθέτουν άπαραίτητον κύρος εκείνων πού διατάσσουν62.

Ύστερ' άπό τα γεγονότα της Κορίνθου φαίνεται και φυσικόν ήτο να έκινήθη ό Γρηγόριος προς το Άργος, όπου ό Κεχαγιάμπεης έφθασε στις 24 Απριλίου, αμφισβητείται όμως αν εισήλθε στο φρούριο με τόν Στάικο καί τους άλλους63. 'Από το Άργος ό Φλέσας κατέληξε στά πέριξ της Τριπολιτσάς στρατόπεδα, όπου άδρομερώς μπορούμε να τόν παρακολουθήσωμε, εντάσσοντας τήν παρουσία και δραστηριότητα του εντός τών έν εξελίξει μεγάλων γεγονότων του πρώτου έτους του Αγώνος.

Περί τόν Υψηλάντην Για τόν ιστορικό άναγκαίως συνάγεται άπό τήν μελέτη τών συμβάντων του διεξαγόμενου Αγώνος

ότι αποτελούσε μύχιον πόθον του άρχιμανδρίτου Γρηγορίου Δικαίου Παπαφλέσα να φέρη και να χρησιμοποιή όπλα. Εκείνο πού δεν φαίνεται πιθανόν είναι, ότι ήτο δυνατόν εκ τών πραγμάτων να συγκροτήση και όδηγή ιδικό του σώμα. Πρώτα-πρώτα, γιατί σώμα είχαν τα δύο αδέλφια του και μετείχαν σοβαρά στις επιχειρήσεις και αν ήθελε ημπορούσε να συμπολεμή μαζί τους, όχι και να όδηγή, ακατάλληλος αυτός, ιδιαίτερο σώμα.

61 Φιλήμονος, ΔΙΕΕ, Γ' 51-52, 153-154. Μ. Οικονόμου, ' Ιστορικά, σ. 205. Φραντζή, Επιτομή, Β' 72-73. Σ π η λ ιά δ ο υ, Απομνημονεύματα, Α' 73-74. Ιωάννας Γιανναροπούλου,Οπλαρχηγού Ν. Σολιώτη πολεμική δράσις, «Μνημοσύνη», τ. Η' (1980-81), σ. 137 στ. 134-137, σχόλια σσ. 153-154. 62 Φ ω τ ά κ ο υ, Βίος, 40. Τ ου α ύ τ ού , Απομνημονεύματα·, Α' 129,137-138. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ΔΙΕΕ, Γ' 51-52,154-155,182-183. Σ π η λ ι ά δ ο υ , Απομνημονεύ-ματα,Α'124. Φ ρ α ν τ ζ ή , Επιτομή, Β' 74-75. Τ ρ ι κ ο ύ π η , Ιστορία, Α' 157: έπροσπάθησε ματαίως να έπιτύχη τήν πτώσι του Ακροκορίνθου όλοι αίσχρώς άνεχώρησαν τότε απελπισθείς έκαυσε τήν μεγαλοπρεπή οικίαν του Κιαμήλμπεη». 63 Λέγει αορίστως ό Φωτάκος (' Απομν., Α' 133) ότι έφθασε «κατ' εκείνος τάς ημέρας» με ολίγους στρατιώτες ό Φλέσας κ΄ έμπήκε στό φρούριο, άλλα πιο συγκεκριμένα αναφέρει ό Παλαμήδης (Σχεδίασμα, «Μνημοσύνη» Γ' 384, στ. 195-196 και 388, στ. 347, σχόλια 411, 417) ότι ό Γρηγόριος έφθασε με τόν αδελφό του Νικήτα και 10 ανθρώπους (δηλ. στις 30 Απριλίου) κ΄ έμπήκαν στή Λάρισα του Άργους, άλλ΄ οι άλλοι άπομνημονευταί δεν το δέχονται και δη ό Κ. Δεληγιάννης Α' 205) είναι κατηγορηματικός, ότι αυτά είναι ντροπής να λέγωνται, ότι δηλ. ό Δίκαιος ήλθε για επικουρία στό Άργος κατά του Κεχαγιάμπεη, ένώ έφθασε μετά 2 ημέρες.



Σ' ένα σημείο αναφέρει ό Φωτάκος ότι οι στρατευμένοι Τριπολιτσιώτες ακολουθούσαν πότε τον Φλέσα και πότε τους Μαυρομιχαλαίους64.

Αν μή τι άλλο, μόνον ευκαιριακά είναι πιθανόν νά συνέβαινε κάτι τέτοιο, έφ' όσον ώς γνωστόν ή Τριπολιτσά διέθετε καπεταναίους. Νομίζω ότι ό Γρηγόριος στο μέγα πέριξ τής Τριπολιτσάς στρατόπεδο ήτο σπουδαστής του πολέμου και πρόθυμος ενισχυτής διά παντός τρόπου τών πολεμικών ενεργειών, πού διηύθυναν οι καθαρά στρατιωτικοί ύπό τήν άρχηγίαν του άρχιτέκτονος τής πολιορκίας65. Ότι θά έδημιουργούσε συχνά επεισόδια λόγω χαρακτήρος θεωρώ βέβαιον, άλλ' έχω ενδείξεις ότι σε δύσκολες ώρες επενέβαινε υπέρ αυτού ό Θ. Κολοκοτρώνης. Του λόγου το ασφαλές βεβαιώνουν γεγονότα ότι σε καμμία μάχη γύρω άπό τήν Τρίπολι δεν έλαβε μέρος ό Γρηγόριος, ούτε στό Βαλτέτσι, όπου έπολέμησαν οι δύο αδελφοί του Νικήτας και Ηλίας δεν έσύχναζε στο ύπό τον Βρεσθένης Θεοδώρητον στρατόπεδον τών Βερβενών δεν μετέσχε στην Συνέλευσι τών Καλτεζών και επομένως ούτε στης Πελοποννησιακής Γερουσίας τήν συγκρότησι το έπεισόδιον με τον Κανέλο Δεληγιάννη νομίζω ότι συνδέεται με όλα αυτά.

Αφού ή Έπανάστασις έξεκίνησε καλά και καλά διεξήγετο, κατεφάνη ότι γιά τήν πρόοδον αυτής αναγκαία ήτο μία κεντρική εξουσία συντονισμού. Κατόπιν τών σχετικών συνεννοήσεων τών Πελοποννησίων ηγετών μεταξύ των και τών Νησιωτών, έφαίνετο ότι θ' άνεδύετο ή ζητούμενη Αρχή άπό μία ειδική συγκέντρωσι εντός του Μαίου τούτο όμως δεν κατωρθώθη και ή συγκέντρωσις έπραγματοποιήθη μεν στο μοναστήρι τών Καλτεζών, χωρίς όμως νά είναι αντιπροσωπευτική. Τά νήματα τών προκαταρκτικών συνεννοήσεων έσυρε ό Κανέλος Δεληγιάννης με μυστικήν άνταπόκρισι με τόν Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Αμφότεροι έστρέφοντο εναντίον τών στρατιωτικών και δή του Θ. Κολοκοτρώνη. Και ή συνέλευσις έγινε χωρίς αυτούς. Απ' αυτήν άπεκλείσθη ώς ταραχοποιός ό Παπαφλέσας, ό όποιος έγνώριζε τις σχετικές κινήσεις και αποκαλούσε χωρίς προφυλάξεις τους κοτζαμπάσηδες τουρκολάτρες. Δεν είναι καθόλου βέβαιον, αν το νέο έπεισόδιον στην Πιάνα μεταξύ Παπαφλέσα και Κ. Δεληγιάννη έπροκάλεσε ή αθυροστομία του άρχιμανδρίτου, διότι δεν έκαλείτο στη Συνέλευσι, ή τον αρχιμανδρίτη απέκλεισε ό Δεληγιάννης έξ αιτίας της εν γένει συμπεριφοράς του και του επεισοδίου. Πάντως ό Δίκαιος άπεκλείσθη66.

Μία Αρχή άπό τα σπλάγχνα του αγωνιζομένου έθνους, έστω με άνώμαλον τρόπον συγκροτήσεως, χωρίς τον πρώτο μοχλό της εκρήξεως της Επαναστάσεως, πού μάλιστα διετείνετο ότι εκπροσωπούσε την Εταιρεία της οργανώσεως αυτής, έπόμενον ήτο να προκαλέση τήν άντίδρασι του Γρηγορίου Δικαίου. Δεν έχομε τις πρώτες του αντιδράσεις άλλ' οι ύστερώτερες έξεδηλώθησαν μόλις έφθασε στην Πελοπόννησο κ' έγινε δεκτός με ανάλογες τιμές ό Δημήτριος Υψηλάντης ως πληρεξούσιος του αδελφού του. Τήν υποδοχή ώργάνωσε ή Πελοποννησιακή Γερουσία στο Άστρος. Επεδίωκαν να τον πλαισιώσουν όλοι, ύπό τρεις κυρίως παρατάξεις: οι πολιτικοί παράγοντες όπισθεν της Πελοποννησιακής Γερουσίας οι στρατιωτικοί, πού διεξήγαν τον Αγώνα οι παρόντες —παραμερισμένοι— Φιλικοί και άπό τήν ιδική της σκοπιά κάθε παράταξις είχε εύλογα δικαιολογητικά. Η αλήθεια είναι, ότι στις 20 Ιουνίου, πού άπό τήν Ύδρα προσωρμίζετο στο Παράλιον Άστρος ό Πληρεξούσιος του Γενικού ' Επιτρόπου της Αρχής —περίπου με τους τίτλους πού έκοσμούσαν τον Παπαφλέσα—, και τήν επομένη στά Βέρβενα τα συγκεν-τρωμένα πλήθη —παραπάνω άπό 10 χιλιάδες κόσμος— έβλεπαν κ' έχαιρετούσαν τον αρχηγό του Αγώνας, πού ερχόταν να ελευθέρωση τον τόπο, πραγματικός Μεσσίας του Έθνους, πραγματικός εκπρόσωπος της Αρχής, υπεράνω όλων τών αντιμαχομένων παρατάξεων.

Προς όσα γραπτώς διεκήρυξε ό Δ. Υψηλάντης, με το άποκλειστικόν περιβάλλον και με τήν καγκελλαρία του ιδιαιτέρου του γραφείου, έσπευσαν να συνταχθούν οι στρατιωτικοί, αυτοί πού διεξήγαν τον Αγώνα με τον στρατευμένον λαό, αυτοί πού είχαν άποκλεισθή άπό τους πολιτικούς στην συγκέντρωσι τών Καλτεζών και στην Πελοποννησιακή Γερουσία. Της Γερουσίας όμως, πού ήταν 64 Φ. Χρυσανθοπούλου-Φωτάκου, Άπομνημ., Α' 446-447 65 137. Μεταξύ τών άλλων πολιτικών και στρατιωτικών εντός τών μηνών Απριλίου και Μαίου 1821 έφεραν και τήν υπογραφή παρουσίας του Γρηγορίου Δικαίου διάφορα έγγραφα προς τους Νησιώτες έπί διαφόρων υποθέσεων. Άρχείον Κοινότητος "Υδρας, τ. Ζ', έν Αθήναις 1926, σσ. 88, Αρχεία Θ. Κολοκοτρώνη, Θεοφανείδου Ιστορικόν αρχείον, τ. Α', σσ. 30, 55, 70. 66 Τήν σχετική τοποθέτησι του ζητήματος ίδε στην γνωστή μελέτη Τ. Α θ. Γ ρ ι-τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Η έκ της Συνελεύσεως τών Καλτεζών προελθούσα Πελοποννησιακή Γερουσία, ΔΙΕΕ, τ. ΙΖ' (1963-64), σσ. 173-245. Πρβλ. Του α ύ τ ού , ' Ιστορία της Τριπολιτσάς, τ. Β', σσ. 105-107.



αυτήν τήν στιγμή μία πραγματικότης, ό Υψηλάντης έζήτησε τήν διάλυσι, με σύμφωνη γνώμη στρατιωτικών και Φιλικών. Εξεδηλώθησαν αντιδράσεις και απέτυχαν οι παρεμβάσεις τών μετριοπαθών για συμβιβαστικές λύσεις κατόπιν διαπραγματεύσεων. Όλοι έβιάζοντο και ό Υψηλάντης ενεργούσε με τήν επήρεια τών συμβούλων του χωρίς έλευθέραν ιδική του βούλησι. Οι πλέον δυναμικοί Φιλικοί πού τον περιέβαλαν ήσαν τρεις: Αναγνωστόπουλος-Αναγνωσταράς-Παπαφλέσας. Αυτοί εξουδετέρωσαν και τήν πλήρη άφοσίωσι του στρατευμένου λαού προς το πρόσωπο του πρίγκιπος. Ήσαν ανένδοτοι. Του υπέβαλαν ώς μοναδική λύσι τήν διάλυσι της Πελοποννησιακής Γερουσίας και τήν άνάληψι της εξουσίας όλης άπό τον ίδιο. Τούτο δεν έγίνετο δεκτόν άφού δεν ήτο δυνατόν και τά πράγματα ώδηγούντο εις πλήρες άδιέξοδον.

Προ του αδιεξόδου, στις 27 Ιουνίου ό Παπαφλέσας συνώδευσε τον πρίγκιπα μακριά άπό τά Βέρβενα. Διεδόθη καταλλήλως ότι οι πρόκριτοι έδιωχναν τον πρίγκιπα, γιά νά καταστούν τύραννοι, διάδοχοι των κατακτητών. Δεν είναι κατάλληλος ό τόπος γιά νά δικαιολόγηση κανείς τους προκρίτους. Εύθύνες βαρύνουν και τους στρατιωτικούς όπως και τους μετριοπαθείς συμβιβαστάς γιά τήν άτονη παρέμβασί των. Εύθύνες βαρύνουν και αυτόν τον Υψηλάντη, πού δεν απεδείχθη συμβιβαστής.

Αλλ΄ ό ρόλος των Φιλικών δεν ήταν ό καλύτερος. Όχι μόνον γιατί και σε κάποια στιγμή πού ό Υψηλάντης έκάμφθη τον εμπόδισαν, αλλά προ πάντων γιατί τρεις άνθρωποι έπλαισίωσαν τον άγνόν πρίγκιπα και είχαν τήν άξίωσι νά επωμισθούν τις εύθύνες της ηγεσίας τού Αγώνος ενεργώντας μαζί του και όπισθεν του ώς εκπρόσωποι της Εταιρείας τών Φιλικών, της οποίας ό ρόλος μετά τήν έναρξιν της Επαναστάσεως είχε πλέον τερματισθή. Και ακόμη περισσότερο βαρύνει τους τρεις Φιλικούς, ότι έπροχώρησαν πιο πέρα, έξεμεταλλεύθησαν τήν συμπάθεια τοΰ αγωνιζομένου λαού. Εφανάτισαν τον λαό, τού επέβαλαν το αίτημα της εκκαθαρίσεως με το τρομερόν σύνθημα «σκότωμα στους τυράννους», αλλά κ' έπροκαλούσαν κοντά στο μέγα ατόπημα, τήν άναχώρησι τού πρίγκιπος, και διάχυτη τήν λαϊκή οργή κατά τών πολιτικών.

Ακολούθησε καλά ώργανωμένη στάσις. Ή τριανδρία τών Φιλικών παρεμέρισε εύφυώς και άπό μακριά διηύθυνε τήν κατάστασι, πού είχε δύο βασικές φάσεις. Η πρώτη στά Βέρβενα. Η δευτέρα στή Ζαράκοβα μετά τήν προσωπική διευθέτησι τών πραγμάτων και με τήν προσπάθεια συμβιβασμού διά ειδικής συγκεντρώσεως, στην οποίαν δεν παρευρέθη ό Υψηλάντης. Και στις δύο περιπτώσεις έκινήθη ερεθισμένος ό όχλος νά σκοτώση τους προκρίτους, απειλώντας και αυτούς τους στρατιωτικούς, είτε γιατί έδιωξαν τον πρίγκιπα (στην πρώτη έξέγερσι στά Βέρβενα), είτε γιατί δεν άφηναν τον Υψηλάντη νά διοικήση ώς αποκλειστικός ηγέτης. Και στις δύο περιπτώσεις τήν κατάστασι έσωσε ή δημοτικότης τοΰ Θ. Κολοκοτρώνη, ό όποιος έδημηγόρησε, άπεμάκρυνε τον έξηγριωμένο λαό άπό τά καταλύματα τών προεστών και έπρόλαβε τήν αιματοχυσία. Τά δυσμενή συμπεράσματα τών δύο στάσεων είναι ότι επήλθε διχασμός, ότι υπεισήλθαν στην πλευρά τών πολιτικών οι Φαναριώτες και ότι ή πολιτική διαίρεσις τών Ελλήνων στην Ζαράκοβα μετεφέρθη στην Α' Εθνική Συνέλευσι της Επιδαύρου. Άπεμακρύνθη υστέρα ό Υψηλάντης από την σκηνή και ή διαμάχη συνεχίσθη με δύο εμφυλίους πολέμους67.

Άλλες κινήσεις Δικαίου Από τα γενόμενα με συμμετοχή του Δικαίου και συντόμως εκτεθέντα άβιάστως συνάγεται ότι άπο

τους κυριωτέρους υπευθύνους της καταστάσεως, πού έκινούντο γύρω άπο τον πρίγκιπα Δημ. Υψηλάντη αυτήν τήν περίοδο του Αγώνος, είναι ό Γρηγόριος Δίκαιος, ό όποιος κατά κάποιον τρόπο περιωρίσθη στο νά κινήται στο ευρύ στρατόπεδο πέριξ της Τριπολιτσάς, μεταξύ της σκηνής του Υψηλάντη στά Τρίκορφα και τών ελληνικών όχυρωμάτων. Ολίγον προ της αλώσεως της Τριπολιτσάς ό Δίκαιος μετεκινήθη στά Δερβένια, από όπου επέστρεψε αργότερα. Όταν προ της συγκλήσεως της Α' Εθνικής Συνελεύσεως στην Επίδαυρο συνεκροτήθη στο Άργος τήν 1 Δεκεμβρίου 1821 ή Συνέλευσις τών εκπροσώπων Πελοποννήσου, άνεπήδησε το 24μελές σώμα —τόσοι ήσαν οι εκπρόσωποι τών ισαρίθμων επαρχιών—, πού φέρει το όνομα Πελοποννησιακή Γερουσία και αποτελεί περίπου συνέχεια της ομώνυμης Γερουσίας τών Καλτεζών68. Στην Συνέλευσι του Άργους παρέστη και ώς μέλος της Γερουσίας υπογράφει τήν 67 Βιβλιογραφία και κρίσεις εις Τ. Α θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Συνέλευσις Καλτεζών, σσ. 236-242. Του α υ τ ο υ, * Η Συνέλευσις τών προεστών εις Ζαράκοβαν, «* Αθήνα», τ. ΟΓ'-ΟΔ' (1973), σσ. 168-206. Πρβλ. και Κ. Δ ι α μ α ν τ ή , Δημήτριος ' Υψηλάντης, Α', 'Αθήναι 1966, σσ. 139 κέξ. 68 Η άσκησις πάσης εξουσίας από τήν Πελοποννησιακή Γερουσία τών Καλτεζών θα έτερματίζετο κατά σχετική συμφωνία με τήν πτώσι της Τριπολιτσάς, οπότε θα συνεκαλείτο νέα Συνέλευσις. Υπάρχει πράξις της στρατιωτικής ηγεσίας άπό 30 Σεπτ. 1821, πού παρέτεινε τήν ίσχύν της Πελοποννησιακής Γερουσίας υπό τήν γνωστήν σύνθεσί της



διακήρυξιν αυτής ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος εξ επαρχίας Λεονταρίου, πατρίδος Πολνανής69. Πρόεδρος της Π. Γ. ανεδείχθη ό Δ. Υψηλάντης, Αντιπρόεδρος ό Ασημάκης Φωτήλας, άλλ' όταν ό Υψηλάντης ανεδείχθη κατά Φεβρουάριον 1822 Πρόεδρος του Βουλευτικού, τον διεδέχθη ό Βρεσθένης Θεοδώρητος, τον δε 'Αντιπρόεδρον Φωτήλα κατά το δίμηνο Οκτωβρίου - Δεκεμβρίου 1822 άνεπλήρωσε ό Δίκαιος70. Ημπορεί κανείς νά ίσχυρισθη ότι μέσα σ' αυτό το σώμα ό Δίκαιος εύρήκε το κατάλληλο κλίμα δράσεως εν όψει της Α' Εθνικής Συνελεύσεως. Της Γερουσίας ή έδρα μετεφέρθη άπό την Επίδαυρο στην Κόρινθο κ' έπειτα στην Τριπολιτσά, άπό Φεβρουαρίου 1822 της Π. Γ. ή ισχύς διετηρήθη καθ΄ όλην την Α' περίοδο της Προσωρινής Διοικήσεως τής Ελλάδος. Και ό Δίκαιος μετείχε στίς εργασίες τής Γερουσίας.

Ριψοκίνδυνος ό Γρηγόριος ενεργοποιήθηκε ωσάν ήγετικόν στέλεχος κατά την άμυνα καί έξόντωσι τής στρατιάς του Δράμαλη, τόσο λαμβάνοντας μέρος στά πολεμικά συμβούλια, όσον και στην διεξαγωγή του πολέμου μαζί με τον Κολοκοτρώνη και τον Υψηλάντη, στού Μαλανδρίνου, στον Άγιο-Σώστη και στο Αγιονόρι. Ο Φωτάκος μάλιστα γράφει ότι «ήρίστευσε τη 28 Ιουλίου 182271. Έκτοτε προσανατολισμένος στά πολιτικά πράγματα έλαύνεται άπό σαφείς κατευθύνσεις με κίνητρο κύριον την φιλοδοξία μετά καιροσκοπισμού και μετέχει στά φανερά και στά παρασκήνια τής συγκλήσεως τής Β' Εθνικής Συνελεύσεως στο Άστρος, όπου συντάσσεται με τους φατριαστάς, τους και νικητάς. Από 27 Απριλίου 1823 αναλαμβάνει το Υπουργείον Εσωτερικών και το διατηρεί χωρίς διακοπή72. Στίς ατελείωτες έριδες μεταξύ των δύο σωμάτων, Βουλευτικού και Εκτελεστικού, πού απεικονίζουν την προσπάθεια μειώσεως των στρατιωτικών και του Κολοκοτρώνη, ό Γρηγόριος δεν είναι αμέτοχος ή συμβιβαστής, είναι μεταξύ τών πρωταγωνιστών και υποστηρίζει την πλευρά του Βουλευτικού. Το πάθος θά τον συνέχη σ' όλες τις παρακάτω θλιβερές συνέπειες και θά τον φέρη κύριον μέτοχον στους δύο εμφυλίους πολέμους και φυσικά παρά το πλευρόν τών κυβερνητικών, ώς στέλεχος τής αθλίας Κυβερνήσεως ύπό την προεδρία του Γ. Κουντουριώτη.

Επεισόδιο κατά τον πρώτο έμφύλιον πόλεμο Γιά την συμμετοχή, συμπεριφορά και την καθόλου πολιτεία του Γρηγορίου Δικαίου ώς υπουργού

μέσα στην πορεία τής Διοικήσεως και τής διεξαγωγής του πολέμου δεν είναι δυνατόν νά έπιχειρηθή εδώ λεπτομερής έξέτασις. Θα σταθούμε μόνον εις δύο επεισόδια άπό τους δύο εμφυλίους πολέμους —σ' άλλην ευκαιρία μ' έχουν απασχολήσει—, γιατί βοηθούν γιά την συναγωγή συμπερασμάτων χρησίμων.. Μετέχει ενεργώς και στά δύο επεισόδια ό Γρηγόριος. Είναι υπουργός τών Εσωτερικών και ενεργεί ώς στρατιωτικός. Αν μή τι άλλο, φαίνεται νά πιστεύη ότι διεξάγεται άγων εθνικός εναντίον αποστατών γιά νά προστατευθούν οι νόμοι.

Αναγκαίον είναι νά υπενθυμίσω ότι κατά την ανατολή του 1824 οι αντιθέσεις μεταξύ των αγωνιζομένων Ελλήνων είχαν σημειώσει έξαρσι τέτοια, ώστε διεσπάσθησαν τα δύο κύρια πολιτειακά σώματα και έσχηματίσθησαν δύο άλληλοκατηγορούμενα και άλληλομισούμενα Βουλευτικά και δύο Εκτελεστικά. Την Διοίκησι κατείχε τό άριστοκρατικόν Άχαϊκόν κόμμα, με άνταπόκρισι στό Βουλευτικόν πού είχε έδρα τό Κρανίδι. Την άντιπολίτευσι αποτελούσε τό δημοκρατικόν κόμμα στρατιωτικών και πολιτικών. Οι αντιθέσεις έξειλίχθησαν σ' ένοπλη στάσι, κέντρον της οποίας κατέστη ή Τριπολιτσά. Η στάσις τών «άντιπατριωτών» άντιμετωπίσθη ενόπλως. Κυβερνητικόν κέντρον ήτο τό Άργος ώς προς τά στρατιωτικά, οι Μύλοι ώς προς τά πολιτικά, ακριβέστερα ό μυχός του Αργολικού πλησίον τών Μύλων, όπου έναυλοχούσε ό «Κίμων», ή έδρα της Διοικήσεως. Τό Ναύπλιον κατείχε ώς φρούραρχος ό υιός του Θ. Κολοκοτρώνη Πάνος. μέχρι πού νά συγκροτηθή νέα Συνέλευσις. Δημ. Α. Πετρακάκου, Κοινοβουλευτική ιστορία της Ελλάδος, τ. Α', 'Αθήναι [1935], σσ. 254-256. 69 Α. Ζ. Μάμουκα, Τά κατά τήν άναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Α', έν Πειραιεί 1839, σσ. 107-110. Αυτόθι, σσ. 112-125 ό Οργανισμός επικυρωμένος στις 27 Δεκ. 1821 στην Επίδαυρο περί Προσωρινής Διοικήσεως, υπογεγραμμένος άπό' όλους. 70 Γ. Δημακοπούλου,Η Διοικητική όργάνωσις κατά την Ελλην. Έπανάστασιν 1821-1827, έν Αθήναις 1966, σ. 124, οπού και (σσ. 74-82) άνάλυσις του οργανισμού της Πελοποννησιακής Γερουσίας 71 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος, σ. 41. Τ ο υ α ύ τ ού , Απομνημονεύματα, τ. Α', σσ. 374-375, 404 κλπ. 72 Γ. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ , Ή διοικ. όργάνωσις, σσ. 148, 233, 238. Προσωρινώς την 1 Ιουλ. 1823 ανέλαβε και το υπ. Αστυνομίας.



Τό πρόσταγμα είχε ή κυβερνητική τριανδρία Κουντουριώτης-Μπότασης-Κωλέτης. Οι άλλοι ήσαν βοηθητικοί. Απεφασίσθη νά πολιορκηθούν τό Ναύπλιον και ή Τριπολιτσά. Η εναντίον της δευτέρας πόλεως εκστρατεία ώργανώθη κατά τά τέλη Μαρτίου και είχε πολλά οργανωτικά και οικονομικά προβλήματα, ένώ μέσα στην πόλι ανέπτυσσε δράσιν ώς πέμπτη φάλαγξ, άντικολοκοτρωνική «αδελφότης», ή όποια έδημιουργούσε καθημερινά τεχνητά επεισόδια73. ' Ετερόκλητα και ανοργάνωτα κυβερνητικά στρατεύματα ανέλαβαν έφοδο κατά της πόλεως. Μετείχαν ομάδες, πού έπροσδοκούσαν λεηλασία και αντεκδικήσεις, τών οποίων προίσταντο Λόντος, Πετμεζαίοι, Γιατρακαίοι, Νοταράς, Νικήτας Φλέσας, Αναγνωσταράς, Π. Ζαφειρόπουλος, Θ. Ζαχαρόπουλος, Μέξης, Τζαννετάκης Γρηγοράκης με τους Μανιάτες, μισθωτοί Ρουμελιώτες, Νησιώτες, Κρήτες, Άιβαλιώτες, Σμυρναίοι κ.ά. Οι αντιστασιακοί απεχώρησαν και έμεινε μόνον ό Υψηλάντης, άλλ' οι άνθρωποι της «άδελφότητος» με τις καταχρήσεις και τά έκτροπα ανάγκασαν τους κατοίκους νά καλέσουν τον Κολοκοτρώνη νά έπιβάλη την τάξι.

Ο Κολοκοτρώνης και οι φίλοι του περιωρίσθησαν στην περιοχή του Φαλάνθου μέχρι τά Τρίκορφα, ένώ τά κυβερνητικά στρατεύματα στρατοπεδεύουν στην Τριπολιτσά. Τό κύριο πρόσταγμα έχει ό Ανδρέας Λόντος και ακολούθως έρχεται γιά ένίσχυσι ό Ανδρέας Ζαίμης. Κατηναλώθη ολόκληρο δίμηνον γιά τήν καταστολή της ανταρσίας, ή οποία τελικώς έληξε διά συμβιβασμού. Οι κυβερνητικές εντολές ήσαν κατηγορηματικές νά ξερριζωθούν οι «άντιδιοικηταί» με βιαιοπραγίες μέσα στην επαρχία τους. Στά τέλη Απριλίου 1824 ή Κυβέρνησις συνεκρότησε τριμελή επιτροπή, πού την αποτελούσαν Γ. Καλαράς, Δίκαιος Φλέσας και Θ. Καλαμαριώτης, για να συντονίζη τις επιχειρήσεις στην Τριπολιτσά. Διαφωτιστικά έγγραφα μας πληροφορούν ότι ό υπουργός των Εσωτερικών έχει υιοθετήσει σχέδιον καταστολής της αποστασίας με συντονιστικές τέτοιες ενέργειες, ώστε συγχρόνως όλοι οι ηγέτες της εκστρατείας να μεταχειρισθούν το πύρ και τόν σίδηρον «δια νά έξολοθρεύσωσι παντάπασι τους άποστάτας και άντάρτας», μάλιστα δε με την θεία βοήθεια! Στις 11 Μαϊου ό ηρωικός υπουργός ενημέρωνε τόν Πρόεδρο τού Εκτελεστικού Γ. Κουντουριώτη ότι έξεστράτευσε εναντίον τού Βαλτετσίου, με πρόθεσι να ριφθή κατά της Συλίμνας, πού ήταν ή έδρα των «άντιπατριωτών», αλλά κατώρθωσε μόνον νά φονεύση 3, νά πληγώση πολλούς και «νά παραδώση το χωρίον είς το πυρ και τόν σίδηρον74.

Ό πρώτος εμφύλιος πόλεμος, παρά την έπιδίωξι της Κυβερνήσεως Κουντουριώτη, στην οποία ύπερμαχούσε ό υπουργός τών Εσωτερικών Γρηγόριος Δίκαιος, δεν έτερματίσθη διά τών όπλων. Της ειρηνευτικής μεταστροφής την ευθύνη έπωμίσθησαν οι Αχαιοί ηγέτες Ανδρέας Λόντος και Ανδρέας Ζαίμης, με σύμφωνη γνώμη τού Βουλευτικού και με άντίδρασι τού Εκτελεστικού, προσωπικώς μάλιστα τού Γ. Κουντουριώτη. Στην προσπάθεια τών Αχαιών γιά συμβιβασμό συνέπραξε και ό Γρηγόριος Δίκαιος, όλως παραδόξως αλλά προς τιμήν του. Ή συμφωνία, υπεγράφη ερήμην της Διοικήσεως και κατεβλήθησαν εντατικές προσπάθειες γιά νά κυρωθή άπό το Έκτελεστικόν, κυρίως γιατί υπήρχε δυσκολία στην έκτέλεσι τού πρώτου όρου της συμφωνίας και αυτός ήταν ή καταβολή ποσού 25.000 γροσιών στον φρούραρχο Ναυπλίου Πάνο Κολοκοτρώνη γιά μισθούς τών στρατιωτών του, πλην τής έκ πείσματος αντιδράσεως τού Κουντουριώτη και τών άμεσων συνεργατών του Εκτελεστών, πού ώχυρούντο όπισθεν τής πραγματικότητος τών κενών ταμείων75.

Στην πρωτοβουλία τών Αχαιών ηγετών νά συνάψουν συμφωνία παρά την άρνησι τού Κουντουριώτη και στην αδυναμία εξευρέσεως τών χρημάτων της αποζημιώσεως έξεδηλώθη ώς άπό μηχανής Θεός ό Παπαφλέσας. Υπάρχει μία επιστολή του άπό τήν Τριπολιτσά γραμμένη στις 24 Μαίου 1824 και απευ-θυνόμενη προσωπικώς στον Πρόεδρο του Εκτελεστικού Γ. Κουντουριώτη. Ή επιστολή αυτή έχει καθ'

73 Περί λιποταξίας του Δικαίου και συνωμοσίας ομιλεί ο Μ. Οικονόμου, Ιστορικά, σσ, 434-435. Γενικώτερα γιά τά αίτια του πρώτου εμφυλίου πολέμου και τά σχετικά γι΄ αυτόν προχείρως βλ. εις Τ. Α θ. Γριτσοπούλου, ' Ιστορία της Τριπολιτσας, τ. Β', σσ. 301 κέξ. και δή σσ. 308-309 γιά τό έπεισόδιον του Ιαν. 1824 μ* ένεργόν άνάμειξι Γρηγορίου Δικαίου, πού διέμενε στην Τριπολιτσά. 74 Τ. Α θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο υ ύ λ ο υ, Οι δύο Ανδρέηδες κατά τόν πρώτον έμφύλιον πόλεμον, Πρακτικά του Β' Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών, Αθήναι 1986, σσ. 76-112 (λεπτομερής έκθεσις) και δη σσ. 91, 98-99, 102. Το Εκτελεστικόν ψέγει τά μέλη τής τριμελούς Επιτροπής διότι δεν κατωρθώθη ή έξόντωσις τών ανταρτών. Ό Δίκαιος άνηκε στην ομάδα εκείνων, πού κατέστησε πεποίθησι στον Κουντουριώτη, ότι τιθέμενοι αυτοί έπί κεφαλής τών κυβερνητικών στρατευμάτων μπορούσαν νά εξαρθρώσουν την ανταρσία. 75 Η συμφωνία έκυρώθη μετά μακράν διαδικασία διαπραγματεύσεις έγιναν σε συνάντησι τών δύο Άνδρέηδων με τόν Θ. Κολοκοτρώνη και όπως φαίνεται με πλήρη ένημέρωσι και πλήρη μεταστροφή τού Γρηγορίου Δικαίου. Ασφαλώς υπήρξαν κατάλληλα πρόσωπα, πού τόν μετέτρεψαν, ενώ συμπορευόταν με τόν αμετάπειστον Κουντουριώτη. Η μεταστροφή του Δικαίου είχε συνέχεια, όπως θά δούμε αμέσως.



έαυτήν κάποιαν ξεχωριστήν άξια. Κατ΄ αρχήν ό έπιστέλλων δεν δυσκολεύεται νά έκφραση τήν προσωπικήν του γνώμη, ότι ή συμφωνία ήτο πράγμα «πολλά συμφέρον είς τήν Διοίκησιν και είς το Έθνος», όπως και ήτο όντως εύνόητον διά «κάθε νουνεχή πατριώτην». Γιά τήν άποζημίωσι έσπευδε νά πρόσθεση ο υπουργός ότι διατελούσε έν γνώσει τών οικονομικών δυσκολιών, δι' ό ωσάν οι πρωτεργάτες της συμφωνίας νά ήσαν υπεύθυνοι έδήλωνε: «έπρόβαλα νά τά πληρώσωμεν ήμείς», διά ν' απαλλαγή από τήν φροντίδα ή Διοίκησις. Τήν ατομική του ευθύνη και προσφορά διατυπώνει ευθύς αμέσως και ευθέως: «απεφάσισα νά πληρώσω εγώ δέκα χιλιάδες γρόσια, τά δε λοιπά νά τά οικονομήσουν αυτοί» (οι Άνδρέηδες),

Η προθυμία του υπουργού Δικαίου προσέκρουε σε μιά ανυπέρβλητη δυσκολία. Ότι εκείνη τήν ώρα δεν διέθετε μετρητά χρήματα. Ίσχυρίσθη ότι δαπανά ρευστά χρήματα αρκετά γιά τον Αγώνα, συγκεκριμένα στον Μεσσηνιακό κόλπο. Αυτά δεν επιβεβαιώνονται, καθ' όσον γνωρίζω. Προς διευκόλυνσίν του λοιπόν παρακαλούσε τον Πρόεδρο Κουντουριώτη νά του δανείση 10.000 γρόσια έναντι ενεχύρου. Εδώ υπάρχει το πλέον ενδιαφέρον σημείον της επιστολής. Τά προηγούμενα ήσαν απλώς συγκινητικά ή συζητήσιμα. Έγραφε: «σας στέλνω μερικά πράγματα μου ώς ε ν έ χ υ ρ α » Ητο μεν βέβαιος ό υπουργός ότι ό Πρόεδρος θά τον εξυπηρετούσε παρακινούμενος άπό τήν φιλία τους, αν μή και τήν άφοσίωσι του υπουργού του, ή έστω υπό τήν πίεσι τής ανάγκης, άλλ' έπλανήθη. Διότι ό Πρόεδρος του απήντησε αρνητικώς και τήν άρνησί του έπεκρότησε καί ό αδελφός του Λάζαρος άπό τήν Ύδρα. «Του Φλέσα άπεκρίθην αμέσως ότι δεν έχω χρήματα είς χείρας...», έγραψε ό Πρόεδρος «καλώς άπεκρίθης και δεν ένεπιστεύθης και τον Φλέσαν...», ή άπόκρισις του Λαζάρου. Δεν είναι εύκολο νά είκάση κανείς τί ήσθάνθη ό Δίκαιος άπό τήν άπάντησι. 'Αλλά σχετικόν ενδιαφέρον ευρίσκεται και στον πίνακα τών αντι-κειμένων πού ό Δίκαιος έστειλε γιά ενέχυρα, ώς εξής76:

2 ταμπακιέρες σαδέτικες, 3 άπό σμάλτο 2 ζάρφια με σμάλτο με τά φλυτζάνια τους 2 σαδέτικια όμοια 1 ώρολόγι ρεπετήρι μέ σμάλτο και πετράδια από διαμάντι εγγλέζικο

1 λουλούδι της κεφαλής μέ μπριγλιαντάκια 1 μεσοφέγγαρα μέ μπριγλιάντια. Τεμάχια 13.

Και πώς μετεστράφη ό Δίκαιος; Τούτο είναι άπό τα άδηλα της ανθρώπινης συνειδήσεως. Πάντως πρόκειται περί στροφής 180 μοιρών. Και πώς εδέχθη να διάθεση ο ίδιος ποσόν 10.000 γροσιών; Είναι τούτο συνεπείας έπί του θέματος βουλή του προσώπου; Τό που ευρέθησαν και που έφυλάσσοντο τα πολύτιμα αντικείμενα —και ήσαν μόνον αυτά;— μάλλον θα παραμείνη ανεξερεύνητον. Παραπέρ' άπ' αυτά παραμένει τό δυστυχώς άναμφισβήτητον γεγονός, ότι δεν αποτελεί περγαμηνή στον καθόλου βίο του Γρηγορίου Δικαίου ή ενεργός συμμετοχή του στά περιστατικά του πρώτου εμφυλίου πολέμου. Και φυσικά μέ τήν τελευταία έκρηξί του τά γενόμενα ούκ απογίνονται.

Τό δεύτερο επεισόδιον Θά έξετασθή δι' ολίγων στην συνέχεια του λόγου ένα άλλο έπεισόδιον πού ανήκει στον δεύτερον

έμφύλιον πόλεμο και ή δημιουργία του ενισχύει παρεμφερή ερωτήματα τής κατακλείδος του πρώτου επεισοδίου. Διότι ακριβώς παραμένουν και αυτά ανερμήνευτα. Η σκηνογραφία είναι κ' έδώ αμετάβλητη, μεταφερόμεθα όμως σέ Μεσσηνιακόν χώρο, όπου ανήκει ή επαρχία Αρκαδίας μαζί μέ τήν επαρχία Λεονταρίου. Νά σημειωθή ότι σέ δύο φατρίες ήταν πολιτικώς διηρημένη ή Αρκαδία ηγέτης τής μιας Μήτρος Αναστασόπουλος (συμπράττει ό πρωτοσύγκελλος Φραντζής) ηγέτης τής δευτέρας ό υπουργός Οικονομίας Ν. Πονηρόπουλος και στρατιωτικός ό Δ. Παπατζώρης οι πρώτοι αντιπολιτευόμενοι, οι άλλοι κυβερνητικοί. Στην περιοχή υπήρχαν αντικυβερνητικές εστίες. Στους Κωνσταντίνους είχε γίνει συνάντησις δυσαρεστημένων κατά τής Διοικήσεως, μέ θέμα τήν σύγκλησι ' Εθνικής Συνελεύσεως. Τήν Κυβέρνησι πληροφορούν και ζητούν νά ληφθούν ώρισμένα μέτρα γύρω άπό τον Μεσσηνιακό κόλπο τρεις υπουργοί Εσωτερικών Γρηγόριος Δίκαιος, Πολέμου Δ. Μούρτζινος και Αναγνωσταράς. Ταύτα τοποθετούνται στις αρχές Ιουλίου 1824, οπότε διετάχθη στρατολογία, κινητοποίησις και επιβολή τής ταρασσομένης από φήμες τάξεως στην Μεσσηνιακή Μάνη. Οι αντικυβερνητικές εκδηλώσεις έλαβαν σαφεστέρα μορφή τον Αύγουστο, οπότε διετάσσετο ή άποκατάστασις ευταξίας και στην επαρχία

76 Αρχεία Λαζάρου και Γεωργίου Κουντουριώτου 1821-1832, τ. Β', έν Αθήναις 1921, σσ. 360-361. Πρβλ. Άρχείον Λόντου, τ. Β', σσ. 126, 118 (νέα πρότασις προς Α. Λόντον, 3 Ιούν. 1824). Και Τ. Αθ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Τέρμα του πρώτου εμφυλίου πολέμου ή παράδοσις του Ναυπλίου στην Διοίκησιν, Πρακτικά του Β' Τοπικού Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών, Άθηναι 1989, σσ. 244-245, 251-252.



Αρκαδίας, «δια νά έξαλειφθή τό φατριαστικόν πνεύμα τής ανομίας»77. Η κατά τήν περιοχήν έξέγερσις αποτελεί τήν αρχή του δευτέρου εμφυλίου πολέμου. Εντοπίζεται και

αντιμετωπίζεται εντός και εκτός και επί τά αυτά μέρη στον τ. δήμο Ανδανίας (χωρία άπό Λεοντάρι προς Άνω Μεσσηνία Διαβολίτσι-Κωνσταντίνοι-Μπούγα), όπου οι εξεγερθέντες Άρκάδιοι κατείχαν την οδόν πρός Κυπαρισσίαν, με κύριον στόχο να κτυπήσουν την πέτρα του σκανδάλου, την έκποίησι των εθνικών κτημάτων, χρησιμοποιώντας μέσον διεκδικήσεως την άρνησι καταβολής τών εθνικών προσόδων. Η κατάστασις συνεκρατήθη μέχρι Σεπτεμβρίου, με τις επεμβάσεις μετριοπαθών οργάνων —πολιτικών καί στρατιωτικών—, αν και επικρατούσε σύγχυσις και τα κατά χώραν κυβερνητικά στρατεύματα δεν έκινούντο συντονισμένα. Ό Φραντζής πληροφορεί ότι ο υπουργός Εσωτερικών και Αστυνομίας Γρηγόριος Δίκαιος έλαβε την εντολή νά φθάση στην πατρίδα του και νά έπιβλέπη τήν τήρησι τής τάξεως και νά λαμβάνη τά αναγκαία μέτρα εναντίον πάσης ταραχής78.

Θά εύρίσκετο τότε ο Σεπτέμβριος στο τέλος του. Οι Κολοκοτρωνικές πηγές αποδίδουν τήν ανταρσία τής Αρκαδίας εις στελέχη τής Κυβερνήσεως, πού απέβλεπαν με κυβερνητική στρατιωτική δράσι σ' έξόντωσι αντιπάλων στην περιοχή καί τά εγγύς αυτής. Στην περίπτωσι αυτή ο υπουργός Δίκαιος δυνατόν νά έστάθη «το πρόθυμον όργανον τών μυστικών σκοπών τής πονηράς μερίδος τής Διοικήσεως πού είχε τήν ικανότητα σε περιοχή οικεία νά υποδαυλίση τήν άντικυβερνητικήν διάθεσι τών κατοίκων»79. Αλλά και στην αντίθετη περίπτωσι, στον χαρακτήρα του Δικαίου ήτο νά άναλάβη τήν έκκαθάρισι τής καταστάσεως, όπως και τήν ανέλαβε.

Κατά τον Φραντζή, στην διάθεσι του Δικαίου έκτος τής στρατολογίας ετέθησαν Στερεοελλαδικά στρατεύματα και άπό τά χρήματα του δανείου στερλίνες λίρες. Ο ίδιος Φραντζής πληροφορεί ότι ο εύστροφος υπουργός έχρησιμοποίησε ειρηνικά και απειλητικά μέσα, γιά νά προσέλκυση φίλους, καίτοι έγνώριζε το επικρατούν άντικυβερνητικόν πνεύμα80. Αξίζει νά μνημονευθή ότι, ένώ το Εκτελεστικόν ενέκρινε τις ενέργειες του υπουργού Δικαίου, μετριοπαθέστερο το Βουλευτικόν είσηγείτο να άντιμετωπισθή ή κατάστασις με ειρηνικά μέσα και μάλιστα νά σταλούν έπι τόπου δύο «σεβάσμιοι αρχιερείς, ο υπουργός της Θρησκείας άγιος Ανδρούσης και ο άγιος Άρδαμερίου81». Συγκεκαλυμμένη ήταν ή άντίδρασις του Βουλευτικού στις ενέργειες Δικαίου, άλλ' οι προτεινόμενοι αρχιερείς δεν συνήργησαν, ένώ ό Γρηγόριος αντικατέστησε τον τοποτηρητή της μητροπόλεως Χριστιανουπόλεως Αμβρόσιον Φραντζή μέ τον πρόσφυγα επίσκοπο Έλαίας, έγιναν όμως και άλλες κατά χώραν άντενέργειες82.

Ή κατάστασις έπεδεινώθη στην επαρχία Αρκαδίας κατά τά τέλη Οκτωβρίου. Ό Πρόεδρος του Εκτελεστικού Γ. Κουντουριώτης ήταν άποτραβηγμένος στην Ύδρα λόγω ασθενείας. Τήν διάλυσιν των πάντων διηύθυναν οι άνθρωποι τού περιβάλλοντος του μέ προεξάρχοντα τον Ίωάν. Κωλέτη, μέλος τού Εκτελεστικού. Η συνεννόησις τού Δικαίου μαζί του ήταν πολύ εύκολη. Οι στρατιωτικές δυνάμεις πού ανέλαβαν τήν ένοπλη εκστρατεία κατά της Αρκαδίας, μεταξύ των οποίων και το σώμα τού Μακρυγιάννη, έτελούσαν υπό τάς διαταγάς τού Γρηγορίου Δικαίου και έν μέρει του Μούρτζινου. 77 Τ. Ά θ. Γ ριτσοπούλου, Ή Μεσσηνία κατά τον Β' εμφύλιον πόλεμο (1824) θέατρον πολεμικών συγκρούσεων, Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήναι 1978, σσ. 81-128, ιδίως 95-100 (προκαταρκτικά). 78 Ά. Φ ρ α ν τ ζ ή , Επιτομή, τ. Β' 288. 79 Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Ή Μεσσηνία, ενθ΄ άνωτ., σ. 103, όπου ή σχετική βιβλιογραφία. Χαρακτηριστική είναι ή πληροφορία, ότι ή ανωμαλία στην Αρκαδία ύπεκινήθη άπό τον Δίκαιο και τον Πονηρόπουλο. Μ. Οικονόμου,Ιστορικά, σσ. 454-455. Ο σ. γράφει: «ήσχολήθη ή Κυβέρνησις νά προκαλέση τους δύση ρέστη μένους εις μάχην, ης ή επιτυχία στρατηγηματικώς ήτο πλέον ή βεβαία και ή νίκη έξησφαλισμένη, έχρειάζετο δέ τις αφορμή και ώς τοιαύτη έπενοήθη υπό του υπουργού τών Εσωτερικών Δικαίου και του τών Οικονομικών Ν. Πονηροπούλου... Ό Δίκαιος κατορθώσας τον έπιδιωκόμενον σκοπόν, ήτοι το νά έκθεση πάλιν είς το παιγνίδι ή τον χορόν τον Θ. Κολοκοτρώνην μετά τών Άνδρέηδων και τών Δεληγιανναίων... ύπέστρεψεν ευθύς είς Τρίπολιν». Πρβλ. και σσ. 301-302, 493, όπου πάλι ό Οικονόμου αφήνει υπαινιγμούς κακεντρεχείας του Δικαίου κατά του Κολοκοτρώνη και επιδιώξεως ευκαιρίας γιά νά βάλη εναντίον αύτού. 80 Α. Φ ρ α ν τ ζ ή, Επιτομή, τ. Β' 288-289: «διέσπειρε γράμματα πανταχόσε..., τους μεν εκολάκευε υπισχνούμενος μεγάλας άπό το δάνειον ωφελείας, τους δε καιεέπαπείλει και εις τινας άλλους διεύθυνε και χρήματα...». 81 Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τ. Δ. Αθήναι 1973 (ΑΕΠ), σ. 21. Ν. Σ π η λ ι ά δ ο υ , Απομνημονεύματα, τ. Β' 146. 82 Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Ή Μεσσηνία, ενθ' άνωτ., σσ. 105-106.



Και οι δύο εύρίσκοντο σέ καθημερινή επαφή μέ τήν Διοίκησι. Από τήν συχνά αντιφατική ειδησεογραφία των επισήμων έγγράφων είμεθα αρκετά πληροφορημένοι γιά τον ρόλον των παραγόντων και δή στην προκειμένη περίπτωσι των μή συνεργαζομένων πρωταγωνιστών Φλέσα και Μακρυγιάννη. Ιδίως γιά τήν στάσι τών Ντρέδων αλλά αναφέρει —αποκαλυπτικά καί εκπληκτικά— στά έγγραφα του ό υπουργός τών Εσωτερικών καί αλλά γράφει στ' Απομνημονεύματα του ό Μακρυγιάννης. Ο τελευταίος κακολογεί αίσχρώς τον αρχιμανδρίτη υπουργό, ότι π.χ. αυτός μέν έδωκε εμπιστοσύνη στις διαβεβαιώσεις του καί κατέβηκε στους Λάκκους, ένώ εκείνος «πήρε μίαν γυναίκα μ' ενα ντέφι, κ' έναν μέ βιολί κ' επήγαν εις Λιοντάρι, όπου έκράτησε το μεγαλύτερον σώμα τού στρατεύματος πού διέθετε», μέ τήν ύπόσχεσι πώς θά ερχόταν τήν αυγή83.

Πράγματι ό υπουργός ήλθε τήν επομένη, κατόπιν δήθεν παραπλανητικής προσκλήσεως τού Μακρυγιάννη. Υπάρχει φλύαρη, κομπαστική καί εξωπραγματική αφήγησις τού επεισοδίου άπό τον Μακρυγιάννη, άλλ' υπάρχουν καί δύο εκθέσεις αυθεντικές τού Παπαφλέσα, σύγχρονες μέ τις μάχες πού συνεκροτήθησαν αρχικώς τήν 1 Νοεμβρίου καί συνέχεια τήν επομένη στο χωριό Σαντάνι καί στους Κωνσταντίνους, όχι μακριά άπό τού Μελιγαλά.

Τις εκθέσεις Δικαίου συμπληρώνει άφήγησις του Φραντζή. Κατά την πρώτη φάσι (1 Νοεμ.) ό Δίκαιος εμφανίζει επιτυχία της πεισματώδους μάχης εναντίον των αποστατών: «έδυνήθημεν νά τους βιάσωμεν να άφήσωσιν όλα τα χωρία του Λάκκου» συμπολεμούν Ηλίας Βούλγαρης, Μακρυγιάννης δεξιά και αριστερά μοίρα και Δίκαιος στην μέση. Ευθύς παρακάτω προσπαθεί νά δικαιολόγηση γιατί απέτυχε: έπολεμούσαν διηρημένοι εις τρεις στήλες μέσα στην πεδιάδα θέσις, ήλιος, αέρας ήσαν εναντίον των ή μάχη ήτο πολύωρη και κουραστική ζητείται βοήθεια από το Άργος άπό το στρατιωτικον σώμα πού τους είχε διατεθή οι μισοί στρατιώτες είχαν λιποτακτήσει ήδη τίθεται εις έφαρμογήν νέον σχέδιον, διά νά κυκλωθή ό εχθρός. Αυτά γιά τήν πρώτη ήμερα84 κατά τήν έκθεσι Δικαίου.

Ως προς τήν δευτέρα φάσι, στην άφήγησι Μακρυγιάννη επικρατεί πλήρης σύγχυσις, φανταστικά πράγματα εριγράφονται. Πρώτος όμως ό ύπο.υργός τών Εσωτερικών προς το Εκτελεστικόν αναφέρει: «έκρότησα και δευτέραν μάχην με τους άντάρτας της Διοικήσεως Αρκαδίας, τους έβγάλαμεν άπό όλα τα ταμπούρια, έπήραμεν τάς σημαίας τους, τα άλογα τους, άρματα.....». Άλλο άναμέτρησις κυβερνητικών απείθαρχων στρατιωτών με τους φοβερούς πολεμιστάς Ντρέδες αδύνατον νά φέρη τέτοιο αποτέλεσμα, πού διαφημίζει ό Δίκαιος85. Περί αύτού μαρτυρεί ή συνέχεια, πού αποτελεί και το τέλος της υπουργικής εκστρατείας και είναι άδοξον. Στην πραγματικότητα μάλλον πρόκειται γιά σκόπιμη ύποχώρησι τών ανταρτικών ομάδων.

Από τήν μελέτη τών πηγών συνάγεται ότι και οι δύο πλευρές έζητούσαν —επιμόνως και άνυπομόνως μάλιστα ή κυβερνητική— και ανέμεναν ενισχύσεις. Και του μεν κυβερνητικού σώματος οι ενισχύσεις δεν ήλθαν, διότι ό Βάσος Μαυροβουνιώτης πού διετάχθη νά κινηθή εύρίσκετο καθ' όδόν, τών δε ανταρτών οι ενισχύσεις έφθασαν εγκαίρως και άπετελούντο άπό Καρυτηνά σώματα. Υπό τήν πίεσιν τών ισχυρότερων στατιστικών το στρατιωτικόν σώμα πού ώδηγούσε ό Δίκαιος άπωθήθη προς του Μελιγαλά, έβάδισε ΝΑ προς τήν Σκάλα (άπό τά στενά του ' Αγίου Φλώρου) και έν σπουδή έφθασε στά Πισινά Χωριά (τής Άλαγονίας) με τον κίνδυνον νά συλληφθή ό υπουργός αιχμάλωτος, όπως αίχμαλωτίσθησαν πολλοί άπό το τμήμα του. Άπ΄ εκεί ήταν πλέον ανοικτός ό δρόμος Αλαγονίας-Τρύπης-Μυστρά, δηλ. διά τής σημερινής Λαγκάδας86.

Κατησχυμμένος ο υπουργός τών Εσωτερικών πρέπει να έφθασε πρώτος στο Ναύπλιο, όπου γραπτώς καί προφορικώς εξέθεσε τα διατρέξαντα», στίς 10 Νοεμβρίου, άφού συνεπλήρωσε έντατικήν πορεία δύο ήμερων. Διατείνεται ότι απέφυγε να δώση τήν αποφασιστική μάχη πού ετοίμαζαν και οι δύο πλευρές το Σάββατο 8 Νοεμβρίου 1824, βλέποντας πώς εύρίσκετο έμπρός σέ υπέρτερες δυνάμεις. Το πιθανώτερον είναι, ότι απωθήθη και ίσως κατεδιώχθη μέχρι τήν Σκάλα, βιαζόμενος ασφαλώς από έλλειψι χρημάτων καί πολεμοφοδίων, αλλά και εγκαταλειπόμενος από τους στρατιώτες του. Τον δρόμο της φυγής είχε πάρει καί το στρατιωτικόν σώμα του Μακρυγιάννη. Η επική του ιδίου περιγραφή περιέχει κ' ένα σημείον αξιοπρόσεκτο. Τα δύο διωκόμενα κυβερνηπικά σώματα φθάνοντας συνηντήθησαν στην 83 Ι. Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα. Αρχεία τής Νεωτέρας Έλλην. Ιστορίας, επιμέλεια Ι. Βλαχογιάννη, τ. Β',έν Αθήναις 1907, σ. 124. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ό ύ λ ο υ, Ή Μεσσηνία, ενθ' άνωτ., σσ. 86 κέφ., 112-113. 84 Ά. Φραντζή, * Επιτομή, τ. Β' 291 -292. ' Αρχεία Κουντουριώτου, τ. Γ' 338-339/341. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Η Μεσσηνία ενθ' άνωτ., σσ. 110-114. 85 Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Η Μεσσηνία ένθ' άνωτ., σσ. 114-119, όπου βιβλιογραφία και κριτική επί τών γενομένων και αναφερομένων. 86 Αναλυτικά βλ. εις Τ. Ά θ. Γριτσοπούλου, Η Μεσσηνία, ένθ' άνωτ., σσ. 120-122.



Σκάλα όταν έκεί ευρήκαν τον άγιο Φλέσα, του είπαν όσα του ανήκαν, λέγει ο Μακρυγιάννης. Επομένως στην Σκάλα ο υπουργός εισέπραξε τήν πρώτη δημοσία έπιβράβευσι της ηρωικής εκστρατείας του. Οπωσδήποτε, άνεμείχθη ανοήτως στην επικίνδυνη αυτή άρχικήν φάσι του δευτέρου εμφυλίου πολέμου καί συνέβαλε να μειωθή ακόμη περισσότερο το (καταρρακωμένο δυστυχώς) κύρος της Κυβερνήσεως Κουντουριώτη87. Εντελώς διαφορετική στάσι ώφειλε να τηρήση ο υπουργός Παπαφλέσας, όπως έκ πρώτης όψεως είναι φανερόν.

ς' ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΜΕΤΑΠΤΩΣΕΙΣ

Περίοδος αναμονής Άπό τήν αναγκαία αργοσύντομη πολιτικο-στρατιωτική παρακολούθησι της γενικής δραστηριότητας

του Γρηγορίου Δικαίου μέσα στην όλη μέν δίνη του εθνικού Αγώνος, αλλά προ πάντων στίς πλεκτάνες τών εμφυλίων πολέμων καί γενικώτερα μέσα στα πολιτικά πάθη τής δημιουργούμενης νέας δημοσίας ζωής, νομίζω ότι ώς δημόσιος άνήρ, παλαιός Φιλικός, υπεύθυνος υπουργός καί θρασύς ηγέτης κυβερνητικών στρατευμάτων ο Γρηγόριος έδοκιμάσθη ώς χρυσός εν χωνευτηρίω. Στα συγκεντρωμένα στοιχεία είναι δυνατόν τώρα να στηριχθούν έπικαίρως κάποιες συναφείς παρατηρήσεις, πού προ πάντων θα μας βοηθήσουν παρακάτω στο τέλος του προσωπικού δράματος του ανδρός.

"Υστερ' άπό τήν συνάντησι του Γρηγορίου με τους προεστούς στην Βοστίτσα μέχρι τήν αναίμακτη άπελευθέρωσι τής Καλαμάτας ανοίγεται μία σύντομη, δύο περίπου μηνών, περίοδος αναμονής, εντός τής οποίας ο εκπρόσωπος τής Αρχής και σιωπά φρονίμως και κινείται. Επαναστατεί περιμένοντας, γράφει ασυγκράτητος στους Φιλικούς88, φυλάγεται από τήν τουρκική εξουσία, αλλά και συγκρούεται μέ τους τοπικούς παράγοντες. Δέν φαίνεται να εμφανίζη τό χρήμα πού έφερε άπό τα Φιλικά ταμεία. Έρχονται καλά μηνύματα, καταφθάνουν τά όπλα άπό τήν Σμύρνη, προκαλεί τήν καχυποψία παλαιών Φιλικών89, διαδίδεται ότι εμελετάτο ή δολοφονία του. Άπό όλα αυτά πιστούται ότι κατά τήν βραχεία περίοδο της αναμονής ό Γρηγόριος ήτο βέβαια ανήσυχος, έκράτησε τις αναγκαίες επαφές, άλλ' άναπόφευκτον ήτο νά μή προκαλέση και αντιπάθειες εις βάρος του.

Νομίζω ότι κατά τό δίμηνον Φεβρουαρίου-Μαρτίου ό Γρηγόριος ήσθάνετο ωσάν τό πουλί τό κλεισμένο στο κλουβί. Έκελαηδούσε φιλακισμένος μέ τό εύλογον πάθος τής φυλακής αλλά συγκρατημένα. Στις 23 Μαρτίου ένοιωσε πώς οι θύρες τής φυλακής άνοιξαν κ' έπετάχτηκε έξω ελεύθερος. Μέσ' στην Καλαμάτα άνεμείχθη μέ τους άλλους, άλλ' ένοιωθε πώς υπερείχε άπ' αυτούς, γιατί αυτός ώνειροπολούσε μιά τέτοια στιγμή και τήν προετοίμαζε, έπίστευε λοιπόν πώς του άνηκε ή αρχηγία. Αυτήν τήν ενδόμυχη πεποίθησι εξεδήλωσε ευθύς αμέσως εντός τής Μεσσηνιακής κατ΄ αρχήν περιοχής, πού έπροσπαθούσε μέ άνορθόδοξον βέβαια τρόπο νά παραστήση τον πολιτικόν νουν τής Επανα-στάσεως, διορίζοντας εφορείες, εκδίδοντας εγκυκλίους, δίδοντας οδηγίες, κ' ύστερα πιο έξω μοιράζοντας διπλώματα, απονέμοντας βαθμούς.

87 Επίσημη φωνή του κυβερνητικού περιβάλλοντος σ' έγγραφο προς τον Πρόεδρο του Εκτελεστικού στην Υδρα (συνοδευτικόν της εκθέσεως Δικαίου για τά,γενόμενα) αναφέρει: «οι έναντίοι έπροχώρησαν και τα κυβερνητικά στρατεύματα επήραν τα οπίσω, το όνομα τής Διοικήσεως λαμβάνει κακήν υπόληψιν». Αρχείον Κουντουριώτου, τ. Γ' 369. Λεπτομερώς για όσα έλαβαν χώραν εις Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Ή Μεσσηνία, σσ. 123-124 καί κρίσεις-άπηχήσεις-άντιλογίες για τό όλον έπεισόδιον στίς σσ. 124-128. 88 Εξόχως διδακτική είναι ή επιστολή του μέ ημερομηνία 22 Φεβρ. 1821 προς τον Ξάνθο. Αρχίζει νά έξαντλήται ή υπομονή του περιμένοντας τήν άφιξι του Αλ. Υψηλάντου στην Πελοπόννησο: «θαυμάζω πόθεν ή βραδύτης τον σεβαστού Καλόν και δεν εφάνη άχρι τούδε περιμενόμενος προ πολλού καθώς υπεσχέθη». «Ό καιρός παρέρχεται και δεν περιμένει... Ενταύθα είναι μέγας βρασμός δια τον πολλαπλασιασμόν των σνννέφων (=μελών της Εταιρείας)..., δια τους οικτιρμούς τού θεού επιταχύνατε...». Σε ταυτόχρονη επιστολή προς τους Εφόρους στή Μόσχα εκφράζει τήν ανησυχία του και σχεδόν απειλεί: «...μην αφήνετε νά παρέρχεται ό καιρός. Οι Μέτοικοι (=Τουρκοι) πληρωμήν μέ πληρωμήν (=ήμέραν μέ τήν ήμέραν) σκοτεινιάζονται (=ύποπτεύονται) και είναι νύκτα (=φόβος) και νύκτα μεγάλη και έχετε νά δώσετε λόγον εάν βιασθώμεν οι Πρόθυμοι (="Ελληνες) νά πάθωμεν ζημίας...». Έ μ. Ξ ά ν θ ο υ, Απομνημονεύματα, σσ. 148 κέξ. Τ. Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Φιλικά κείμενα, έν Αθήναις 1979, σσ. 101 κέφ. («Μνημοσύνη» τ. Ζ'). 89 Ειδήσεις γιά ολ' αυτά αντλούνται από τις δύο επιστολές πού γίνεται λόγος στην προηγουμένη ύποσημείωσι (88).



Στρατιωτικός Πρέπει νά θεωρήσωμε βέβαιον ότι ό Παπαφλέσας επιθυμούσε ζωηρά νά όδηγή ομάδα ιδική του στο

πεδίον τής μάχης. Απλωνόταν σιγά-σιγά ή Επανάστασις, άρχισε νά τό πιστεύη ό κόσμος, μέ τήν στρατολογία κατετάσσοντο ολίγοι ή πολλοί κάτω άπό τις σημαίες των οπλαρχηγών ό παράξενος ιερωμένος παρίστανε τον καπετάνιο με μια σημαδική περικεφαλαία, ανακατευόταν στα πόδια των άλλων καπεταναίων, είχε βαρύνουσα γνώμη. Πρώτη και όχι βέβαια σπουδαία ιδέα του πολέμου θά πρέπη να έλαβε στο πρώτο και βραχύβιο στρατόπεδο της Καρύταινας, μέσα στο βουητό τών όπλων, στην πολιορκία τών Φαναριωτών Τούρκων στό φρούριο καί μετά στον διασκορπισμό τών Ελλήνων. Τότε με 2000 γρόσια στό χέρι έστελνε νά φέρη μισθωτούς Μανιάτες, γιά νά μη ματαιωθή ή έξέγερσις. Από πόλεμο δεν ήξερε και σάν αστακός ώπλισμένος καπετάνιος εννοούσε νά όδηγή ομάδα και νά διατάσση. Δεν πρέπει νά υπήρχε ούτε ένας αγωνιστής πού νά μήν ήξερε ότι αυτός ήταν ό Παπαφλέσας. Και αυτό θά τον έγέμιζε ευτυχία. Και αν δέν τον έδίδασκε τακτική του πολέμου, θά του έδιδε αύτοπεποίθησι. Αλλά πρέπει και νά εντυπωσίαζε τους άγωνιστάς.

Στην πολιορκία του Ακροκορίνθου δέν υπήρξε τυχερός. Και δέν τά έκατάφερε καλά. Τά μέγαρα του Κιαμήλμπεη πού έκαυσε ίσως δέν είχαν νά εξυπηρετήσουν σε τίποτε σχεδόν τον Αγώνα. Αυτός εννοούσε πάντοτε νά σπεύδη και νά έντυπωσιάζη. Ωσάν ή σπουδή νά τον καθιστούσε σπουδαΐον. Άν ευρισκόταν άνθρωπος νά τον έρωτήση, γιατί έφευγε άπό τήν Μεσσηνία στις 24 Μαρτίου, αμφιβάλλω άν είχε έτοιμη τήν άπάντησι, άν ήξερε καλά-καλά ν' απάντηση. "Εφευγε γιατί έφευγαν και οι άλλοι. Αυτός πού συνιστούσε έξέγερσι, στρατολογία, δράσι στην Τριφυλία, ό ίδιος έφευγε αντί νά μείνη νά οργάνωση τον πόλεμο στά Μεσσηνιακά φρούρια και κέντρα. Άλλος όμως πρέπει νά ήταν ό λόγος πού έφευγε άπό τά στρατόπεδα της Τριπολιτσάς ακριβώς όταν έκαμε νά διαρθρωθή μιά υπεύθυνη στρατιωτική τάξις. Έφευγε γιατί δέν ημπορούσε νά συμβιβασθή αυτός ό αερολόγος επαναστάτης με τους συστηματικούς (επαγγελματίες ας πούμε) λόγω προτέρας πείρας στρατιωπικούς. Χωρίς Παπαφλέσα γύρω στην Τριπολιτσά θά έκινείτο ό πόλεμος και θά έπεφτε —όπως έπεσε— ή Τριπολιτσά, ένώ χωρίς τους φυσικούς αρχηγούς τών αγωνιστών δέν θά έπεφτε. Αυτά ό Παπαφλέσας τά εκαταλάβαινε, αλλά δέν μπορούσε νά συμφιλιωθή με τήν ορθότητα των. Και μόνος τρόπος αντιδράσεως ήταν ή φυγή. Και ύστερα ή μετάστασις στό άλλο στρατόπεδον. Τών πολιτικών. Δέν τον έχωρούσε κανένας τόπος. Και τά ήθελε όλα. Όλα, τοπικά, πολιτικά και μεταφορικά. Το βάρος αυτών τών λόγων περιέχει ή είδησις τού Φιλήμονος, ότι στην Κόρινθο ό Δίκαιος ενεφανίσθη ώς αρχιστράτηγος.

Συνέχεια του παιγνιδιού Τείνω νά πιστεύω οτι ο εκπρόσωπος της Αρχής Γρηγόριος Δίκαιος περιφερόμενος πότε μόνος, πότε

με κάποιαν ακαθόριστη ομάδα από στρατόπεδο σέ στρατόπεδο έκινείτο ασυνειδήτως μεταξύ αστείου και σοβαρού και για τους άλλους καπεταναίους ήταν μάλλον ενόχλησις παρά προσφορά. Ίσως μάλιστα μέχρις έναν βαθμό αντλούσε κάποιαν στρατιωτικήν αντηλιά άπό τ' αδέλφια του, πού ήσαν παλληκάρια και έδιναν μόνιμη παρουσία. Δέν έχω αμφιβολία ότι ό Γρηγόριος επιζητούσε σίγουρη ευκαιρία νά έμφανισθή στο πεδίον της μάχης ώς σπουδαίος πολεμιστής μέ ήγετικήν ακτινοβολία. Ότι ήταν γενναίος, παλληκαράς, ριψοκίνδυνος, ούτε ίχνος αμφισβητήσεως. Δυστυχώς επέλεξε τήν χειρότερα περίπτωσι γιά νά αποδείξη αυτά τά στρατιωτικά προσόντα, δηλ. τήν περίοδο των εμφυλίων πολέμων. Και τά δύο επεισόδια πού είδαμε αναλυτικά μαρτυρούν ότι όχι μόνον δέν έγνώριζε άπό πολεμικά, αλλά δυστυχώς είχε πιστέψει ότι γνωρίζει.

Στό πρώτο επεισόδιο οι αρμοδιότητες πού είχε και ασκούσε ανήκουν μάλλον στην πολιτική του ιδιότητα, άλλ' έβγαινε έξω άπ' αυτά τά όρια μέχρις ότου κατώρθωσε νά προσφέρη θετικήν υπηρεσία γιά τόν τερματισμό του πρώτου εμφυλίου. Άλλ' ή υπηρεσία του ήταν πολιτική.

Αυτή ή μεταστροφή είναι μία άποκάλυψις γιά τήν μελέτη του χαρακτήρος του Δικαίου σέ μιά κρίσιμη ώρα. Πάντως άπό τήν μικρή άνάμειξί του στον πόλεμο επιβεβαιώνει και ότι δεν ήξερε και παρίστανε πώς ξέρει και ήταν έκ χαρακτήρος καυχησιολόγος και κομπαστής. Στον δεύτερο εμφύλιο μας εντυπωσιάζει γιά τήν ευκαιρία πού δίνει νά ψηλαφήσωμε κυριολεκτικά τήν όλη μορφή του.

Ήταν υπουργός. Και ανώμαλη αποστολή ανελάμβανε μέσα στην επαρχία του. Εκεί όπου τόν έγνώριζαν και οι πέτρες. Όχι μόνον δέν έπρεπε νά πάη, άλλ' ούτε κάν ν' άναλάβη πολεμικές ευθύνες και μάλιστα εκστρατεύοντας εναντίον Ελλήνων και δή συμπατριωτών, γνωστών και φίλων. Δίδει τήν έντύπωσι πώς είχε προσωπικούς λογαριασμούς και ίσχυρίζετο ότι έπήγαινε ν' άγωνισθή γιά τήν ίσχύν τών νόμων. Αλλά δέν είχε και συνειδητοποιήσει τους κινδύνους της αποστολής πού ανελάμβανε. Σχεδόν έξεκινούσε γιά κάποιο περιφερειακό πανηγύρι. Οι συμπολεμισταί του έτρεχαν ξοπίσω του σχεδόν τραγουδώντας κ' έγίνοντο συμποσιασταί. Δέν πρέπει νά είναι έξω κάθε πραγματικότητος εντελώς οι κακολογίες του Μακρυγιάννη, πώς μέ γυναίκες καί όργανα το έκστρατευτικόν σώμα του άρχιμανδρίτου,



υπουργού και στρατηγού, το είχε ρίξει στό γλέντι τήν παραμονή αποφασιστικής μάχης. Και το χειρότερο είναι ότι τόν θεωρούμε ίκανόν νά το έκαμε. Και θά τό έκαμε για νά γίνη άντιληπτόν ότι διασκέδασις και πόλεμος συμπίπτουν, είναι τά ίδια πράγματα, τό ένα είναι συνέχεια του άλλου.

Ότι δέν άντεξε στην διεξαγωγή του πολέμου είναι φανερό. Ότι ελιποτακτούσαν οι φρόνιμοι άπό τό σώμα του, βέβαιον. Ότι παρέμειναν κοντά του οι μισθωτοί και αμφίβολοι επίσης. Και κατώρθωσε νά μή φέρη κανένα αποτέλεσμα και σχεδόν νά τό ομόλογη. Τί εδοκίμαζε μέσα του είναι αδύνατον νά τό εξιχνιάση κανείς άπό τά δυσκολώτερα πράγματα είναι νά μπής μέσα στην αλλότρια συνείδησι. Ήταν θυελλώδης μορφή. Ασφαλώς δέν θά έμεινε ικανοποιημένος με τήν ψευδαίσθησι πώς έφερε αποτέλεσμα. Διετήρησε βέβαια τό άξίωμά του. Ίσως αύτοπαρηγορούμενος νά είπε μέσα του πώς κάποια άλλη ευκαιρία θά του έδίδετο προσεχώς, γιά νά χρησιμοποίηση τις ικανότητες του εναντίον τών έχθρων όχι των Ελλήνων αποστατών, τών Αρκαδίων Ντρέδων, πού ήσαν δύσκολοι. Ο πόλεμος δυστυχώς δέν είχε τελειώσει. Και σ' αυτήν τήν δύσκολη καμπή της εσωτερικής δοκιμασίας ό Δίκαιος πρέπει, αν μή τι άλλο, νά έδοκίμασε κάποιον συγκλονισμό μέ όσα συνέβησαν έξω κάθε προσδοκίας.

Δέν νομίζω πώς τό έπεισόδιον τον άφησε άδιάφορον. Ίσως δέν τον έδίδαξε αυτά πού έπρεπε. Άλλ' ότι θά έχρέωσε τήν ηγεσία της αποστασίας —Κολοκοτρωναίους, Δεληγιανναίους, Παπατσώρηδες, Άρκαδίους οπλαρχηγούς— θεωρώ βέβαιον. Και νομίζω πώς και τό έπεισόδιον αυτό συνετέλεσε σοβαρά στο νά είναι αμείλικτος στην καταδίωξι τών «άντιπατριωτών» και στην φυλάκισι τών αρχηγών στην Ύδρα.

Τά πολιτικά Παρών στην Α' Εθνική Συνέλευσι στην Επίδαυρο, στις προφυλακές κατά τήν Β' του Άστρους,

γεμάτος ζωή και πάθος, ρίχνεται στά πολιτικά πράγματα της αγωνιζομένης Ελλάδος, κοντά στους κοτζαμπάσηδες πού εμισούσε, αδελφικά μέ τους Φαναριώτες πού τους ήξερε και πότε κοντά, πότε ξέμακρα στον Υψηλάντη. Όταν έδημιούργησε πρώτος αυτός τά επεισόδια στά Βέρβενα και στή Ζαράκοβα έχρειάζετο ό Υψηλάντης γιά νά χρησιμοποιήται ό τίτλος του Φιλικού υστέρα ό Υψηλάντης δέν του ήταν πάντοτε χρήσιμος. ' Από τά διάφορα επεισόδια στο δεφτέρι παρέμενε ανοικτός πάντοτε ό λογαριασμός και προς τους προεστούς και προς τους στρατιωτικούς. Μέ τους τελευταίους ή περιπέτεια της Αρκαδίας άνοιξε και νέαν σελίδα.

Τώρα λοιπόν αυτός είναι υπουργός και ισχυρός και μέρος του ανοικτού λογαριασμού μέ τους στρατιωτικούς εδόθη ευκαιρία γιά έξοφλήση μέ τήν φυλάκισί τους στην Ύδρα. Σ' αυτήν συνέβαλε σοβαρά ό Γρηγόριος, ένώ έπρεπε καί μπορούσε ν' αντίδραση. Υπάρχει μία φαινομενική αστάθεια χαρακτήρος, διπλοθυμία και παλινωδία, πού πρέπει νά έρμηνευθή. Αντιτίθεται φανερά στους προεστούς, τους μάχεται στην Βοστίτσα, τους αποκαλεί τουρκολάτρες, συγκρούεται στ' ανοικτά μέ τον Κανέλο Δεληγιάννη. Έξ αιτίας της συμπεριφοράς του άπεκλείσθη άπό τήν Συνέλευσι τών Καλτεζών και άπό τήν Πελοποννησιακή Γερουσία. Άπό τήν συγκέντρωσι και τό σώμα άπεκλείσθησαν και οι στρατιωτικοί. Κοινές λοιπόν θέσεις μεταξύ του πρώτου Φιλικού και αυτών. Και δμως δέν συνετάχθη μαζί των. Η άντίθεσις Δικαίου μέ τους προεστούς κορυφώνεται κατά τήν άφιξι του Υψηλάντου. Τί τον έκαμε ν' άλλάξη στρατόπεδο στις δύο Εθνικές Συνελεύσεις; Ώς πληρεξούσιος της πατρίδος του είσήρχετο πλέον στο πολιτικόν στάδιον, πού του έταίριαζε περισσότερο. ' Ως υπουργός είχε μιαν ευκαιρία μοναδική νά ξεπεράση τον εαυτό του. Υπουργός ήταν και ό Ανδρούσης Ιωσήφ και ό διάδοχος του Δαμαλών Ιωνάς. Καμμία όμοιότης με τον Δίκαιο. Σ' όλο το διάστημα των επαναστατικών υπηρεσιών του ή μόνη του σχέσις με την Εκκλησία ήτο το πρόθεμα αρχιμανδρίτης στην υπογραφή του. Οι άλλοι τον γράφουν ό Δίκαιος ή ό Φλέσας και κοινότερα τον προσφωνούν Παπαφλέσας. Δεν έδειχνε να ένοχλήται σε τίποτε άπ' όλ' αυτά. Δεν αναφέρεται, καθ΄ όσον γνωρίζω, να έδημηγόρησε ποτέ αμφιβάλλω αν έγνώρισε σε καμμία περίπτωσι τον άμβωνα.

Αλλά τήν αστάθεια πού δείχνει, τις μετακινήσεις, τις αντιθέσεις, τις μεταπτώσεις και τις παλινωδίες θεωρώ φαινομενικά συμπτώματα δαιμονίου μεσημβρινού. Νομίζω ότι όπισθεν αυτών κρύβεται επιμελώς κάπου ένας αληθινός Δίκαιος Παπαφλέσας, ανήσυχος βέβαια, φιλόδοξος σε μεγάλον βαθμό, ένας πού θά ήθελε ίσως νά επαληθεύση ό ίδιος με κάποιον τρόπο μιά έξαγγελία-άπειλή, πού έξετόξευσε νεαρός φεύγοντας άπό τον τόπο του ότι θά επέστρεφε δεσπότης ή πασάς. Εφέρετο δεσποτικώς πάντοτε, αλλά δεν έταίριαζε στά μέτρα του ή άρχιερωσύνη, το πολύ-πολύ νά του έχρειάζετο ή αρχιερατική ράβδος ώς τρίαινα του Ποσειδώνος, ώς όργανον επιβολής, πού νά μπορή νά έξουδετερώνη τους πάντας πού δεν τον άνεγνώριζαν, νά συντρίψη τά πάντα ώς σκεύη κεραμέως. Αφού λοιπόν άπεκλείετο ή άρχιερωσύνη, πρέπει νά ήθελε τήν άλλην ιδιότητα, νά ήταν αυτός ό πρώτος αντί του Κουντουριώτη ας πούμε, Πρόεδρος του Εκτελεστικού. Άν εγγίζω στις μύχιες βλέψεις του πολυτρόπου ανδρός, τείνω νά υποθέσω



ότι, άφού πασάς δεν έγίνετο διά κοινής αναγνωρίσεως τής αξίας του, εισήλθε στην πολιτική ζωή κ' επεδίωκε νά άναδειχθή εντός του πολιτικού πεδίου χρησιμοποιώντας ιδιότητες και κατορθώματα στρατιωτικά, αλλά φυσικά ό εμφύλιος πόλεμος δεν προσεφέρετο γι΄ αυτήν τήν έπιδίωξι, πλην του ότι και οι απαιτούμενες ικανότητες έλειπαν. Ο ευφυέστατος Γρηγόριος κινούμενος μέσ' στ' ανθρώπινα δεν καταδικάζεται σ' ένα σημείο όμως νομίζω ότι ή πλάνη του ήτο οικτρά. Ότι έπίστευσε πώς με οιανδήποτε πολιτικήν δραστηριότητα μέσα στο διεφθαρμένο περιβάλλον του Κουντουριώτη και δίπλα στον πανούργο Κωλέτη ήτο ποτέ δυνατόν νά επίπλευση.

Ζ' ΕΥΦΗΜΟΝ ΤΕΛΟΣ

Γεγονότων άνασχόπησις Αναμφισβητήτως κρισιμώτατον έτος γιά τον Άπελευθερωτικόν Αγώνα ήτο το πέμπτον έτος

αυτού (1825) άπό τήν ανατολή του. Ύστερ' άπό δύο εμφυλίους πολέμους ή μαχόμενη ' Ελλάς είχε περιέλθει σε πλήρη αποδιοργάνωσα Το ηθικόν τών αγωνιζομένων Ελλήνων είχε καταπέσει. Οι στρατιωτικοί ηγέτες έφιλοξενούντο στις φυλακές στην "Υδρα. Ανίκανη ή Κυβέρνησις Κουντουριώτη δεν ημπορούσε νά άντιληφθή τήν σοβαρότητα τής καταστάσεως. Αφού το πρώτο έξωτερικόν δάνειο είχε διασπαθισθή, άνεμένετο ή κατάληξις ωφελίμου αποτελέσματος άπό τις συνεχιζόμενες διαπραγματεύσεις για τήν σύναψι του δευτέρου. Μειωμένον ήτο και το φιλελληνικόν ενδιαφέρον. Ο αιγυπτιακός κίνδυνος εύρισκε τήν χώρα απροστάτευτη με απειλή δοκιμασιών και κινδύνων.

Άπό τήν Σούδα της Κρήτης ό εχθρός άπεβιβάσθη στην Μεθώνη στις 10-12 Φεβρουαρίου 1825, με πρόθεσιν να καταλάβη το φρούριον της Κορώνης και οργάνωση τις επιχειρήσεις κατά του Νεοκάστρου και όλης της Πελοποννήσου. Ή Κορώνη έπολιορκείτο και τήν ευθύνη ολόκληρης της ανατολικής ζώνης της Μεσσηνιακής χερσονήσου (Κορώνη-Πεταλίδι) είχε ό Παν. Γιατράκος με άλλους εντοπίους οπλαρχηγούς ή άλλη παραλιακή ζώνη, ή δυτική, έκάλυπτε τήν γραμμή Μεθώνης-Νεοκάστρου-Παλαιοαβαρίνου και είχε άνατεθή στον Ιωάννη Μαυρομιχάλη-Κατσή. Έσχεδιάσθη μεν άμυνα και επιθετική ενέργεια των ανεπαρκών ελληνικών δυνάμεων, άλλ' ό Ιμπραήμ έκινήθη με μελετημένο σχέδιον μέ ενέργειες δύο φαλάγγων αιφνιδίασε τα ελληνικά σώματα στις 18 και 19 Φεβρουαρίου ή έπιχείρησις συνεχίσθη κατά τις δύο ακόλουθες ήμερες. Έτσι τά δύο αρχικά προγεφυρώματα του, Μεθώνης-Κορώνης, διευρύνονται, ένώ τά ελληνικά σώματα διαλύονται. Και αποδεικνύεται τόσο γρήγορα ότι μέ πρόχειρα μέσα και μέ συνθήκες άποσυνθέσεως τά ελληνικά άτακτα στρατιωτικά σώματα δεν ήτο δυνατόν ν΄ αντιμετωπίσουν ώργανωμένον εχθρό90.

Άφού εξεδιώχθησαν οι πολιορκηταί του φρουρίου τής Κορώνης και ό Ιμπραήμ έξησφάλισε τήν ανενόχλητη επικοινωνία μεταξύ των κατεχομένων ύπ' αύτού δύο επικαίρων Μεσσηνιακών φρουρίων, αμέσως επόμενος στόχος ετέθη τό Νεόκαστρο, πού κατείχαν οι Έλληνες. Η πολιορκία του άρχισε στις 9 Μαρτίου και ή παράδοσις έγινε διά συνθήκης στις 11 Μαίου, κατόπιν συνεχών στην περιοχή συγκρούσεων. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται ή επιτυχής άμυνα του τμήματος Καρατάσου και των συνεργατών του στο χωριό Σχοινόλακκα στις 15 Μαρτίου, διά τής οποίας έξασφαλίσθη σοβαρά νίκη, πού αν μή τι άλλο έδωκε στον Αιγύπτιον ήγέτην μιά καλή εμπειρία γιά τήν ελληνική ανδρεία και γιά τις δυσκολίες, πού έμελλε νά συνάντηση κατά τις επιχειρήσεις του91. Ακολούθησαν όμως επιτυχίες του γιά τους λόγους πού εξετέθησαν παραπάνω και δή στις 7 Απριλίου διεσκόρπισε τά Ρουμελιώτικα στρατεύματα στο Κρεμμύδι-Φουρτζί, διαλύοντας το μοναδικό ελληνικό στρατόπεδο, πού διηύθυνε ό Υδραίος πλοίαρχος Κυριάκος Σκούρτης, έμπιστος του Κουντουριώτη, ένώ στην περιοχή εύρίσκέτο ό υπουργός του Πολέμου παλαίμαχος Αναγνωσταράς και άλλοι εντόπιοι και φερτοί καπεταναίοι.

Οι επιτυχίες του Ιμπραήμ συνεχίζονται, ύστερ' άπό τήν αδυναμία των Ελλήνων να οργανώσουν άμυνα. Τήν Κυριακή 26 Απριλίου μέ βαρύτατες ελληνικές απώλειες (μεταξύ των νεκρών και ό Αναγνωσταράς) κατελήφθη ή νήσος Σφακτηρία, δυτικά του Νεοκάστρου. Τήν Τετάρτη 29 Απριλίου ή

90 Γιά τις πρώτες αυτές συγκρούσεις, τήν κατάστασι των αντιπάλων, τήν όργάνωσι του Ιμπραήμ και τά έξ όλων αυτών συναγόμενα συμπεράσματα βλ. Κ ω ν. Λ. Κότσω ν η, Άπόβασις του Ιμπραήμ εις Μεθώνην και διεύρυνσις του αρχικού προγεφυρώματος, στά Πρακτικά του Α' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ', έν Αθήναις 1976-78, σσ. 356-368. 91Σχετικά βλ. Κω ν. Λ. Κ ο τ σ ώ ν η , Μάχη Σχοινόλακκας, στά Πρακτικά του Β' Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήναι 1984, σσ. 81-91.



Φρουρά του Παλαιοαβαρίνου επεχείρησε έξοδο και το φρούριον παρεδόθη στον Ιμπραήμ, ένώ διελύθη το στρατόπεδο στις Χώρες-Κεφαλάρι. Είναι άπό τά πλέον απίστευτα περιστατικά του πολέμου, ότι τον Αίγυπτιακον κίνδυνο απεφάσισε νά αντιμετωπίση μέ απίθανη εκστρατεία ώς αρχηγός αυτής ό Πρόεδρος της Κυβερνήσεως Γ. Κουντουριώτης, συνοδευόμενος άπό τον Γεν. Γραμματέα του Εκτελεστικού Άλ. Μαυροκορδάτο. Μέ τήν εκστρατεία συνδέονται οι αποτυχίες των Ελλήνων και ή έπιδείνωσις της καταστάσεως.

Η θορυβώδης αυτή εκστρατεία ώργανώθη κατά τον πλέον άντιστρατιωτικόν τρόπο. Αρχικώς το περιβάλλον του Κουντουριώτη τον παρεκίνησε νά ήγηθή εκστρατείας εις τάς Πάτρας, γιά νά ταπεινωθούν οι πολιτικοί αντίπαλοι της Κυβερνήσεως Αχαιοί ηγέτες (Ζαίμης-Λόντος κ.ά.). Άλλ' ή έμφάνισις του ' Ιμπραήμ επέβαλε τήν τροποποίησι του σχεδίου. Το πρώτον πού πρέπει νά μνημονευθή έπί της εκστρατείας αυτής είναι, ότι ό κινούμενος προς τά Μεσσηνιακά παράλια Πρόεδρος έφωδιάζετο μέ ποσόν μέγα, 1.400.000 γρόσια, γιά έξοδα. Ή άναχώρησις του σώματος έγινε άπό το Ναύπλιο στις 15 Μαρτίου 1825 προς 'Άργος-Άχλαδόκαμπο-Τριπολιτσά, όπου ή επείγουσα εκστρατεία καθηλώθη άπό 18 Μαρτίου μέχρι 3 Απριλίου. Μετά 16 ήμερών καθυστέρησι έκινήθη προς τήν Σκάλα, μέ τήν πεποίθησι ότι θά άφανισθή ό εχθρός, ό όποιος διέθετε καλά έκπαιδευμένον στρατό γύρω στις 10.000.

Στην Σκάλα ό Κουντουριώτης παραμένοντας δέχεται και μεταδίδει πληροφορίες γιά συγκέντρωσι στρατευμάτων, ακούει γιά τις ανάγκες των σωμάτων και γιά τά θλιβερά αποτελέσματα των συγκρούσεων και γιά τήν άποχώρησι των Ρουμελιωτών και γιά τήν δεινή κατάστασι στην Μεσσηνία. ' Η φυγή γενικεύεται και το σύνθημα δίδει ό ίδιος ό Πρόεδρος, πού στις 3 Μαΐου είχε επιστρέψει στο Ναύπλιο και ή άδοξη εκστρατεία του, πού ώμοίαζε προς αναγνωριστική ψυχαγωγική κρουαζιέρα, είχε τερματισθή ένώ διωγκούντο τά προβλήματα. Η θορυβώδης εκστρατεία των 50 ήμερων, άσκοπη, δαπανηρά, άπό κάθε άποψι αθλία, βαρύνει ασφαλώς πρώτον τον Πρόεδρο του Εκτελεστικού και ακολούθως τον Γενικό του Γραμματέα, βαρύνει όμως ανάλογα και το λοιπόν περιβάλλον του Προέδρου.

Υπάρχουν τεκμηριωμένοι οι χαρακτηρισμοί, ότι ή εκστρατεία στο σύνολο της και ή επαίσχυντη

επιστροφή της ηγεσίας της έφεραν στο Ναύπλιο το μήνυμα της πλήρους διαλύσεως της αμύνης92.

Πειθώ και βία Μέσα στην ομολογουμένη κυβερνητικήν απραξία και αβελτηρία έσημειώθη μία εγγενής πρόθυμη

παρουσία. Ό υπουργός τών Εσωτερικών επέτυχε έγκρισιν της Διοικήσεως να ηγηθή νέας προσπάθειας για ευρεία στρατολογία για δημιουργία στρατοπέδου και γι΄ άναχαίτισι τών Αιγυπτίων. Ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, ό Παπαφλέσας. Διαταγή 7257 από 27 Απριλίου 1825 του Εκτελεστικού αρχικώς προς τους έπιστατοδημογέροντας, προκρίτους και άπαντας τους κατοίκους της επαρχίας Μυστραά έτόνιζε ότι διωρίσθη

ό υπουργός τών Εσωτερικών «δια να τους πειθαναγκάση να ενεργήσουν την έκστρατείαν των όσον ενδέχεται το ταχύτερον». Παρόμοια έγγραφα εστάλησαν και στων άλλων επαρχιών τους κατοίκους93. Πρέπει να σημειωθη ευθύς αμέσως ότι ό υπουργός τών Εσωτερικών έδωκε πλάτος στην δικαιοδοσία του πολύ πιο πέρα άπό τήν στρατολογία που του ανετέθη. Και μπορούμε να τον παρακολουθήσωμε στις ενέργειες του.

Σημασία ασφαλώς έχει ότι ό υπουργός Δίκαιος άνεχώρησε αυθημερόν άπό το Ναύπλιον μόλις υπεγράφη ή σχετική διαταγή, δηλ. στις 27 Απριλίου 1825, χωρίς να περιμένη τήν επιστροφή του Προέδρου Κουντουριώτη. Άπό τήν Τριπολιτσά έστειλε τήν πρώτη αναφορά του προς το Εκτελεστικόν τήν 1 Μαίου, πού προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Είναι συνοδευτική συνηγορία γραπτού αιτήματος τών έπιστατοδημογερόντων, πολεμικών αξιωματικών και πλήθους λαού της Τριπολιτσάς, για να ελευθερωθούν οι φυλακισμένοι της Ύδρας94. Τήν αίτησι ό υπουργός χαρακτηρίζει ώς ορθή και δικαία βεβαιώνει το Εκτελεστικόν ότι «ό λαός βοά και γογγύζει εναντίον της Διοικήσεως» πληροφορεί τήν Διοίκησι ότι διέταξε τους άργούντας στην Τριπολιτσά αξιωματικούς νά πάνε στο στρατόπεδο. Μπορεί

92 Κω ν. Λ. Κ ό τ σ ω ν η, 'Η «εκστρατεία» του Γ. Κουντουριώτη στη Μεσσηνία (Μάρτιος-Απρίλιος 1825), στα Πρακτικά του Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ', Αθήναι 1987-88, σσ. 273-286. 93 Σ π. Δ. Δ ο υ κ ά τ ο υ , 'Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, του Παπαφλέσσα, μετά του Εκτελεστικού σώματος πρό της μάχης εις το Μανιάκι, 1-18 Μαίου 1825, «Μνημοσύνη», τ. Α' (1967), σσ. 140-141. 94 'Η ενυπόγραφη αναφορά τών Τριπολιτών απόκειται στα ΓΑΚ, Ύπ. Εσωτερικών, φ. 66 (1825). Το συνοδευτικον έγγραφον εκδίδει ό Σ. Λ ο υ κ ά τ ο ς , σσ. 153-154, 1 (άπό τό Έκτελ. φ. 85) 1.5.1825 (ό ταξινόμος διέσπασε τά δύο έγγραφα, πού έπρεπε νά τοποθετηθούν και τά δύο στον φάκελο του Εκτελεστικού.



νά μή είναι θερμή ή ύποστήριξις του αιτήματος περί άποφυλακίσεως τών ηγετών, άλλ' είναι ή πρώτη φορά πού τίθεται επίσημα στην Διοίκησι άπό μέλος αυτής κατά λαϊκήν άπαίτησι. Και νομίζω ότι σκοπίμως δεν είναι θερμή.

Άπό την Τριπολιτσά ό Δίκαιος στις 3 Μαΐου έκινήθη προς Λεοντάρι, όπου εύρίσκετο άπό 7-10 ιδίου μηνός. Ακολούθως έφθασε στα Φρουτζαλοκάμαρα, οπού συνηντήθη με τον υπουργό του Πολέμου Δίον. Μούρτζινο και οπλαρχηγούς Μάνης, μετά των οποίων συνεσκέφθη. Άπό τήν αλληλογραφία του με τήν Διοίκησι κατά τις ήμερες αυτές των μετακινήσεων του πληροφορούμεθα ενδιαφέροντα πράγματα. Τήν κατάστασι χαρακτηρίζει ώς αθλία έν όψει του μεγάλου κινδύνου προτείνει στην Διοίκησι νά στείλη «εις Μυστράν σημαντικόν τίνα άνδρα δια να στρατολογήση ταχέως» και στις άλλες επαρχίες άλλους άξιους ανησυχεί διότι δεν έχει τροφές και τ' αναγκαία του πολέμου95. Έν τούτοις, μ' όλες τις ελλείψεις ό υπουργός «θέλει κάμει τα αδύνατα δυνατά», βασιζόμενος σε γενικήν διά της πειθούς και της βίας, όπως ανέφερε, ενεργούμενη στρατολογία, μολονότι στις 11 Μαΐου το Νεόκαστρο παρεδόθη στους εχθρούς και ό κόσμος είχε άποθαρρυνθή.

Πολύ ενδιαφέρον μακρόν έγγραφον απηύθυνε ό Δίκαιος προς το Έκτελεστικόν στις 14 Μαΐου άπό τήν Δραΐνα της Άνδρούσας. Σταχυολογώ άπό το περιεχόμενο του:

α) "Υστερ από το Νεόκαστρο ό εχθρός διεκήρυξε πώς θά εισβάλη στις Μεσσηνιακές πεδιάδες β) ό λαός τρέχει ν' άσφαλισθή, οι πεδιάδες της Μεσσηνίας «παντέρημοι» γ) στρατιώτες και οπλαρχηγοί «πεφοβισμένοι» σύρονται προς Καλαμάταν, δεν υπακούουν νά

προκαταλάβουν το πέρασμα του εχθρού διά κοινής συσσωματώσεως δ) έκλαμπρότατος Μαυρομιχάλης άνεχώρησε γιά τήν Καλαμάτα ή το Νησί πιεζόμενος άπό

οπλαρχηγούς Μάνης και τήν ποδαλγίαν του, αλλά με τήν άναχώρησί του ό λαός «έμικροψύχησεν υπέρμετρα και έδειλίασε»

ε) ό υπουργός οδηγεί 1500, «είδε άπελπισθέν το πάν, έπροχώρησεν εις τα Κοντοβούνια διά νά εμψύχωση τους λοιπούς», προτιθέμενος νά συγκεντρώση όλα τά στρατεύματα και νά προχώρηση

«δι' εμπρός όπου έγκριθή»' ς) αναμένει Καρυτηνά σώματα, αντιδρούν Κολοκοτρωνισταί, ανάγκη νά έπιταχθή ό Θ.

Κολοκοτρώνης, «εάν έκβήκε», νά έπιταχύνη τον πηγαιμό του και τήν στρατολογία ζ) ώς προς τον εχθρό, το πιο πιθανόν είναι «νά προσπαθήση νά άπεράση διά της Ήλιδος εις

Πάτρας» η) ανάγκη νά διορισθούν άξιοι έμπειροι αρχηγοί «ό εχθρός νά κτυπηθή τώρ' αμέσως, ένώ καταγίνεται να σχεδιάζη πριν αρχίση να ενεργή ισχύει ή ύπόδειξις του Δημοσθένους προς Αθηναίους να κτυπήσουν τον Φίλιππον εντός των ορίων της Ελλάδος»

θ) «κίνδυνον τρέχει το έθνος» άπελπισία-δειλία του λαού πτώσις Νεοκάστρου, έξοδος των έν Ναβαρίνω, ελληνική ακινησία, έπροκάλεσαν πολλά κακά, απειλούν «απαισιώτερα και φρικτότερα δεινά»

ι) χρειάζεται ένας αρχηγός του στρατοπέδου άναχώρησις Προέδρου σοβαρά επέφερε κακά άποχώρησις Μαυρομιχάλη απελπισία του λάου συνεχής κινητοποίησις του υπουργού με κίνδυνον της ζωής του γίνεται γιά τήν πατρίδα με ζήλο, αλλά χρειάζεται «έμφρων άνήρ και έμπειρος πολεμικής αρετής αρχηγός του στρατοπέδου»96.

Το έκπληκτικόν τούτο έγγραφον αποκαλύπτει ένα Γρηγόριο Δίκαιο εντελώς διαφορετικόν άπό ό,τι τον γνωρίζομε, έάν ή υπογραφή του ετέθη κάτω άπό υπό του ιδίου ύπαγορευθέντα στον συντάκτη του εγγράφου κείμενα. Γεμάτος μετριοπάθεια, σωφροσύνη και λογική φιλοπατρία, συμβουλεύει τά άριστα τής περιστάσεως. Ευρίσκει τά καλύτερα λόγια γιά τον Μαυρομιχάλη. Δεν φαίνεται νά έπιζητή αυτός τήν αρχηγία του στρατοπέδου. Σαφώς εκφράζεται γιά τήν επείγουσα παρουσία του Θ. Κολοκοτρώνη και ομιλών γι' αρχηγό του στρατοπέδου έμπειρον και άξιον πρέπει αυτόν νά έννοή ή ίσως και ν' άποβλέπη σε κανένα Μαυρομιχάλη. Διότι στις αμέσως δύο επόμενες αναφορές του, πάλι άπό τήν Δραϊνα τής Άνδρούσας, στις 15 και 16 Μαίου, γίνεται σαφής στις υποδείξεις και βλέψεις του: ύμνος προς τήν οικογένεια Μαυρομιχάλη και ύπόδειξις νά γίνη άπελευθέρωσις του αιχμαλώτου υίού του Πετρόμπεη Γεωργίου Μαυρομιχάλη με φρουρουμένους στο Ναύπλιο πασάδες «ας ταχύνη ή Διοίκησις τήν έξοδον 95 Τριπολιτσά 2 Μαΐου. Λουκάτος 154-155, Αυτόθι (σ. 156) έγγραφον 3.5.1825, Έκτελ.: απορεί γιατί τόση αργοπορία, ένώ το Νεόκαστρο «είναι είς μεγαλώτατον κίνδυνον» ' άπάντησις (Βουνό 4 Μαίου 1825), οι Τριπολιτζιώτες χαρακτηρίζονται ώς κωφοί και αναίσθητοι και άφού ζήλος δεν υπάρχει νά μη προσδοκά ή Διοίκησις θαύματα άπό έναν άνθρωπο, διότι «θαύματα δεν γίνονται σήμερον». ' Η στάσις των Τριπολιτών ίσως νά ώφείλετο σ' έλλειψι εμπιστοσύνης προς τον Γρηγόριο. 96 Λουκάτος 163-165, άρ. 11.



των έν Ύδρα νά εφοδιασθούν τά φρούρια Μεθώνης-Κορώνης με στρατόν, τρόφιμα και πολεμοφόδια «θέλω μεταχειρισθή όλα τά βίαια και σύντομα μέσα είς τήν ταχείαν στρατολογίαν και τήν συσσωμάτωσιν πολλών στρατευμάτων διά νά ριφθώ εναντίον του εχθρού, πριν κάμη κανέν κίνημα97».

Στο ίδιο αυτό έγγραφο ό Γρηγόριος αναφέρει ότι στις 16 Μαίου μετεκινείτο προς «εν χωρίον Μανιάκι λεγόμενον, μακράν τρεις ώρας». Έκεί ήσαν στρατοπεδευμένοι αρκετοί Άρκάδες και έκεί έπερίμενε τον στρατηγό Κεφάλα με ικανούς Μανιάτες και τον οπλαρχηγό Αργολίδος Κακάνη με 500, πού εύρίσκετο τήν προηγουμένη στους Λάκκους. Προσθέτει τέλος ό υπουργός ότι «οι στρατιώται είναι παρά πολύ ώργισμένοι εναντίον τής Διοικήσεως», αλλά γιά νά καταστείλη τον βρασμό τους «τους οικονομεί μερικώς διά νά μήν του αφαιρέσουν και τήν ύπόληψίν του», επειγόντως δε ζητεί και αναμένει χρήματα, ντουφεκόπετρες κλπ.

Ύπό τις δυσμενείς αυτές συνθήκες στρατολογώντας ό Γρηγόριος με πειθώ και βία, όπως ομολογεί, τον πεφοβισμένον λαό, κατώρθωσε να συγκρότηση στρατόπεδο στο Μανιάκι, περιμένοντας κυβερνητικές και άλλες ενισχύσεις. Άλλες έφθασαν, άλλες όχι, άλλες διέρρευσαν, μερικές αποστολές εφοδίων έφθασαν μετά τήν μάχη. Έν γνώσει του λοιπόν επήγαινε να οργανώση —σέ μέρος δύσβατο βέβαια— φράγμα στην διέλευσι του πολυαρίθμου στρατού του Αιγυπτίου Ιμπραήμ, πού διέθετε και ασκημένο ιππικό; Σχεδόν ομολογεί ότι επιδιώκοντας συγκέντρωσι πολλών στρατευμάτων ετοιμαζόταν «νά ριφθή εναντίον τον έχθρού, πριν κάμη κανεν κίνημα».

Προς τό ήρωικόν τέλος Κατ' αρχήν, νομίζω, άπό τήν στιγμή πού κατεφάνη ότι, μετά τις εις Μεσσηνίαν επιχειρήσεις του ό

Ιμπραήμ ανενόχλητος ημπορούσε μέ τήν Μεσσηνιακή πεδιάδα έρημη νά προχωρήση προς τήν Αρκαδία και νά καταλήξη, όπως και κατέληξε, στην Τριπολιτσά, ή έγκατάστασις του Παπαφλέσα στην ορεινή διάβασι πού επέλεξε ήταν ορθή. Και τά μέτρα πού υπεδείκνυε ασφαλώς ήσαν ορθά. Τό Έκτελεστικόν άνταπεκρίθη στά περισσότερα, αλλ΄ ή μοιραία καθυστέρησις πού παρετηρείτο εις όλα και εις αυτήν τήν απελευθέρωσι τών φυλακισμένων συνετέλεσε ώστε ό ρυθμιστής χρόνος νά συμπιέζη τά πράγματα. Έτσι μία ατελώς παρασκευαζόμενη αντίστασις στό πέρασμα τών Αιγυπτίων ήταν καταδικασμένη. Έν τούτοις ό υπουργός τών Εσωτερικών μέ πλήρη έξουσιοδότησι και μέ πρωτοβουλίες υπεράνθρωπες κινούμενος έκρινε ότι ή αντίκρουσις του εχθρού στό επίκαιρο αυτό σημείον ήταν επιβεβλημένη έξ αυτών τών πραγμάτων, ίσως και αποτελεσματική.

Εστήθη λοιπόν ή ορχήστρα και ό χορός έπρεπε ν' άρχίση και νά κρατήση μέ όσα εφόδια και μέσα διέθετε ή δεινή περίστασις. Βεβαίως πολλά, αν μή όλα, έλειπαν, αλλά προ πάντων έλειπε ό πρώτος του χορού. Ο υπουργός μέχρι της στιγμής είναι ό μαέστρος, κατάλληλος νά διευθύνη τήν ορχήστρα, αλλά νά χορεύουν οι πολλοί και μεταξύ τών πολλών και ό ίδιος, Όχι όμως και ώς αρχηγός του χορού.

Ό υπουργός δέν έγνώριζε ούτε τά τραγούδια. Άπό τό περιεχόμενον τού τελευταίου του έγγραφου αποκαλύπτεται δίδοντας τήν εικόνα του παιζομένου δράματος, μέ πλήρη άγνοιαν στοιχειωδών γνώσεων. Δέν γνωρίζει αν ό εχθρός θά περάση άπό τήν δύσβατη μέν αλλά πρόχειρα ταμπουρωμένη θέσι όπου είχε στρατοπεδεύσει ή θά βαδίση γιά τήν Αρκαδία, οπότε αυτός δηλώνει πώς θά μετακινηθή. Ό Ιμπραήμ σκοπίμως έδημιουργούσε σύγχυσι γύρω άπό τις προθέσεις του και τις κινήσεις του. "Υστερα ό υπουργός ανέμενε νά φθάσουν στρατιωτικά σώματα και νά άντιπαραταχθή σέ πολυπληθή έχθρικόν στρατό, του οποίου αγνοούσε τήν πραγματική δύναμι και μαχητικότητα.

Έτσι ή αλλιώς τήν διάταξι του στρατοπέδου του στό Μανιάκι ό Δίκαιος δεν παραλείπει να δώση ό

ίδιος προς τό Εκτελεστικών μ' έγγραφόν του άπό το Μανιάκι στις 18 Μαίου. Κυρία δύναμις 1500 άνδρες «μισήν ώραν έννεύθεν 600 Άρκάδες Κοντοβουνήσιοι», ταμπουρωμένοι άπό την Δραϊνα σώμα 200 Μανιατών αναμένεται «αυξημένον και πολλαπλασιασμένον» να φθάση, ένώ μέ σώμα αναμένεται επίσης να φθάση ο στρατηγός Κεφάλας αν ό εχθρός έκστρατεύση για τήν ' Αρκαδία, τότε ή δύναμις Μανιακίου θα μετακινηθή για να βοηθήση τους Άρκάδες έκκλησις προς τήν Διοίκησι για ταχεία στρατολογία, για να μη προχωρήση ό εχθρός «και καταπάτηση και χαλάση τόσα σπαρτά και χωρία»' «ό κίνδυνος προφανής, μέγας, ας μένουν δι΄ άλλοτε αϊ περί άλλων πραγμάτων σκέψεις και διαφιλονεικήσεις»98. Τούτο είναι τό τελευταίο γνωστόν έγγραφον του υπουργού προς την Διοίκησι. Ενδιαφέρει ή υστέρα φράσις: «άς σκεπτώμεθα τώρα τήν έξόντωσιν του έχθροϋ, όστις έπαπειλεί τήν Ελλάδα ολόκληρον». Και μαζί μέ τήν τελευταία μονίμου αξίας αυτήν υποθήκη του ανδρός αποκαλυπτική της καταστάσεως παράκλησις για 97 Λουκάτος 165-167. 98 Λουκάτος 169-170, εγγρ. 16.



ντουφεκόπετρες, «διότι οί στρατιώται δεν έχουν παντάπασι». Υπήρξε του Εκτελεστικού άπάντησις στις 20 Μαίου μέ επαίνους για τήν δραστηριότητα του υπουργού και προς ένημέρωσίν του ή είδησις ότι μετά τήν γενική άμνηστεία πού εδόθη θα κινηθούν όλοι πανστρατιά.

Πνεύμα ηρεμίας και αύτοπεποιθήσεως αποπνέει τό έγγραφον της 18ης Μαίου 1825 και προβληματίζει τον μελετητή. Ούτε ίχνος αισιοδοξίας ή ενθουσιασμού. Τί επίστευε ό αρχηγός της άμυνας στο Μανιάκι; Ότι μέ τις δυνάμεις πού διέθετε ή έπερίμενε θ' άνεχαίτιζε τόν ώργανωμένον πολυάριθμο στρατό του Ιμπραήμ; Ότι θα θυσιασθή αυτός και οί συμπολεμισταί του ωσάν τους προασπιστάς της ΚΠόλεως στις 29 Μαίου 1453; Ότι θά καθυστερούσε τό έχθρικόν στράτευμα, φονεύοντας πολλούς ή ολίγους Άραβες και έτσι θά προσετίθετο μία ακόμη μάχη ηρωική στό έλληνικόν έπος, οπότε αδιαφορεί κανένας γιά τό τίμημα της προσδοκίας; Ήταν τέλος πάντων Λεωνίδας ό Δίκαιος κ' έφύλασσε Θερμοπύλες στό Μανιάκι; Αυτά και αλλά παρεμφερή ερωτήματα προβάλλουν ενώπιον μας γιά τήν θυσία της 20ής Μαίου 1825 στό θρυλικό Μανιάκι. Ασφαλώς περί θυσίας πρόκειται, τήν στιγμή πού 1000 αποφασισμένοι νά κρατήσουν δεκαπλάσιους καλά έξωπλισμένους εχθρούς, όχι μόνον τήν αναμενόμενη βοήθεια δεν είδαν αλλά και άπ' αυτούς απέμειναν σχεδόν οί μισοί στό στρατόπεδο.

Η διεξαγωγή της μάχης δεν αποτελεί άντικείμενον τού παρόντος μελετήματος, ούτε τά προς αυτήν συναφή. Γιά τό αποτέλεσμα μεταφέρω συγκινητικόν ένημερωτικόν απόσπασμα εγγράφου της 22 Μαίου τών επάρχων Μικρομάνης και Έμπλακίων άπό τήν Πολιανή, τό έξης προς τό Ύπουργείον ' Εσωτερικών:

«Κατά τάς 20 του τρέχοντος ο έξοχώτατος υπουργός των Εσωτερικών και οι λοιποί αξιωματικοί έκρότησαν μάχην... (ό εχθρός) έρρίφθη ώς λέων και έκβαλε τών θέσεων τους ημετέρους, άπό μεν τους στρατιώτας έσώθησαν πολλά ολίγοι, άπό τους αξιωματικούς, ώς ό έξοχώτατος υπουργός, ό στρατηγός Π. Κεφάλας, ό στρατηγός Πιέρος Βοϊδής, ο αντιστράτηγος Δημήτριος Φλέσσας και άλλοι δεν έμεινεν ουδείς»99.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στέφανος εκ λίθων τιμίων στεφανώνει τά μέτωπα τών αρχηγών και τών αγωνιστών τής 20 Μαίου 1825 στο Μανιάκι, Όπως και τών άλλων μεγάλων και μικρών μαχών του Απελευθερωτικού Αγώνος. Τόσον οι σύγχρονοι άπομνημονευταί όσον και οι ιστοριογράφοι τής Παλιγγενεσίας αποθεώνουν δικαίως τους ήρωας και παραδίδουν τά ονόματα των στην αθανασία, συνάγοντας και τά σχετικά συμπεράσματα, όπως και τά ανάλογα διδάγματα άπό την θυσία τών ηρώων, προς όφελος τής πατρίδος, του Αγώνος και τών έπιγιγνομένων. Ασφαλώς χρήσιμον είναι νά μεταφερθούν έδώ διά συντόμου λόγου μερικά άπό όσα μαρτυρούν συγχρόνων και μεταγενεστέρων εντυπώσεις και κρίσεις.

Άνθολόγησις γνωμών Μετά σχετικήν βάσανο, απηχήσεις, συγκινήσεις, τοποθετήσεις στην περίπτωσι τής θυσίας του

σώματος, τών συναγωνιστών και αύτού του ιδίου του υπουργού Γρηγορίου Δικαίου-Παπαφλέσα συμβάλλουν στο νά ερευνηθή ή εθνική, στρατιωτική και ανθρωπινή πλευρά τής μάχης του Μανιακίου. Φυσικά δεν μπορεί παρά ό λόγος θά είναι ενδεικτικός και όχι εξαντλητικός, ώστε νά βοηθηθή και ή διατύπωσις τών τελικών κρίσεων. Πάντως υπάρχει ποικιλία τόσον στην απόδοσι τών τιμών, όσον και στην διαπίστωσι τών αδυναμιών του χαρακτήρος του Δικαίου, καθώς και γιά τήν σημασία τής θυσίας αύτού τού ιδίου και τών συμπολεμιστών του. ' Η έκφρασις γίνεται άπό τους κατά βέβαιον τρόπον επηρεαζόμενους άπό τά πράγματα και διακειμένους συμπαθώς ή μη συγχρόνους προς τον ήρωα, αλλά και άπό τους έν γένει μελετητάς τών γεγονότων επιστήμονες, λογίους και δημοσιογράφους.

Ας άκουσθούν πρώτες οι Κολοκοτρωνικές λεγόμενες πηγές. Ό μετριοπαθής γραμματεύς τού

Κολοκοτρώνη Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ αναφερόμενος στην απειλή τού Ιμπραήμ και στην «άναπόδραστον ανάγκην τής απολύσεως του Θ. Κολοκοτρώνη» άπό τήν φυλακή, σημειώνει ότι παρά τήν πίεσι τής κοινής γνώμης οι κρατούντες «ήσχύνοντο νά πάλιν ωδήσουν», άλλ' έν τούτοις έπερίμεναν «νά εύρεθή τρόπος τις εύφημος» ενώ «τά πράγματα άπήτουν ταχίστην τινά έπικουρίαν». Αυτή ή κατάστασις, λέγει ό σ., έξετιμήθη άπό τον υπουργό τών Εσωτερικών. Και συνεχίζει διά τών εξής: «τούτο εκίνησε τον πρωταθλητήν Δίκαιον, τον άλλως φύσει τολμηρόν και φιλοκίνδυνον, ν' άναδεχθή το δύσκολον τούτο κατόρθωμα σκεψάμενος ότι της μεν πατρίδος ή σωτηρία απαιτεί ταχίστην τήν άπελευθέρωσιν των φυλακισμένων και κυρίως του Κολοκοτρώνη». Είπε, ισχυρίζεται ο Οικονόμου (καθ' εαυτόν ή στους περί αυτόν), ότι θα αισθανόταν έντροπή να μείνη

99 Λ ο υ κ ά τ ο ς 172-173, έγγρ. 19.



να ύποδεχθή τον φυλακισμένον αυτός πού είχε τόσα κινήσει εναντίον του και δεύτερον εάν πολεμώντας εναντίον τού Ιμπραήμ κατορθώση κάτι να κάμη, να τον νικήση, θα ήμπορή να βλέπη υπερήφανος τους άλλους και να συναγωνισθή μαζί τους για τήν σωτηρία της πατρίδος αν τέλος ήτο πεπρωμένον να πέση, τούτο θά ήτο το τελευταίο χρέος του προς τήν πατρίδα, πού τήν είχε βλάψει μέ τις φυλακίσεις. Έτσι ή αλλιώς, θά έπεφτε μαχόμενος ένδόξως και πολεμώντας θά επέφερε βλάβες στον εχθρό100. Παρακάτω ο Οικονόμου παρακολουθεί τις κινήσεις του Δικαίου, τήν στρατολογία, τήν αναμονή ενισχύσεων, τήν κατασκευή ατελών ταμπουριών, τήν διάταξι της μάχης, τήν διεξαγωγή και το αποτέλεσμα (λάθος κάνει στις χρονολογίες) και καταλήγει μέ ομολογία Αλβανών Τούρκων του εχθρικού στρατοπέδου, ότι αν συναντήσουν άλλες τέτοιες μάχες προχωρώντας, «ή θέσις των δεν θά είναι τόσον ζηλωτή ή μακαριστή».

Ο Ν. Σ π η λ ι ά δ η ς, αυστηρός ιστοριογράφος και όχι επιεικής προς τον Δίκαιο γενικώς, έδώ είναι γνώστης του περιστατικού, όπως πάντοτε, και πολλής προσοχής πράγματα γράφει, αναφερόμενος στην κατάστασι πού επικρατούσε, συνεπεία της οποίας σπεύδει νά διατυπώση ανεπιφύλακτα: «Δια τούτο ή πατρίς θρηνεί δια τον θάνατον του άρχιμανδρίτου Δικαίου και πολλών ανδρείων Πελοποννησίων, οίτινες έπολέμησαν ήρωικώς προς τον Ιμπραήμ και επεσον όμού με τον άτρόμητον άρχηγόν των». Οι παρακάτω θέσεις του Σπηλιάδη στην παρούσαν φάσι του Αγώνος συνοψίζονται ώς έξης: Ό Δίκαιος συνέπραττε μέ τον Κωλέτη γιά νά μή ευδοκίμηση ο Κουντουριώτης στην εκστρατεία και νά πέση άπό τήν προεδρία του Εκτελεστικού προσπαθεί νά δοθή αμνηστεία στους φυλακισμένους «εκστρατεύει αυτοπροσώπως εναντίον του Ιμπραήμ με σκοπόν ν' άποθάνη μαχόμενος ή νά νικήση και αν νικήση, νά επανορθώση τά εσφαλμέναη επιτίθεται κατά τών άργομίσθων αξιωματικών και διατάσσει νά έκστρατεύσουν κατά του εχθρού στρατολογεί στις επαρχίες πού διέρχεται και σ' όλη τήν Πελοπόννησο έκινήθη στις 4 Μαίου στην Μεσσηνία, «έξηγήθη εις τους φίλους του και προείπε τον θάνατον του». ' Ησχολήθη μέ τήν εκλογή πληρεξουσίων αντιπροσώπων, πού θ' άπεφάσιζαν περί εκλογής βασιλέως «αυτός βασιλέα δεν ήθελε..., αλλά διά νά μή λάβη ανάγκην βασιλέως, έπρεπε νά νικά...». Τήν πτώσι τού Νεοκάστρου έπληροφορήθη πρώτα από τήν πλάτη όπτού άρνίου κατά τήν ελληνική συνήθεια και έπειτα καθ' οδόν μετακινούμενος προς τα Φουρτζαλοκάμαρα. Ενεψύχωσε τόν Μαυρομιχάλη και τους Μανιάτες ο Δίκαιος, αλλά δέν τόν ήκολούθησαν, παρά τήν ύπόσχεσί των, διότι ενδοιασμούς είχε ό Μούρτζινος (υπουργός Πολέμου μετά τόν θάνατο του Αναγνωσταρά). Αυτός «φοβείται μη νικήση ο αρχιμανδρίτης και υπερισχύση ο Μαυρομιχάλης είς τήν Μάνην, διότι αν εκείνος ένίκα τόν Ιμπραήμ, αναμφιβόλως ήθελε κατασταθή πολύ δυνατός είς τήν Ελλάδα».

Παρακάτω ό Σπηλιάδης, ό όποιος χρησιμοποιεί τά έγγραφα του Δικαίου προς τήν Διοίκησι καί είναι καλά πληροφορημένος γενικώτερα, δίδει ενδιαφέρουσες πληροφορίες γιά τά προκαταρκτικά της μάχης και γιά τήν διεξαγωγή της (όχυρώματα ατελή, λιποταξίες, δυνάμεις, κινούμενη ένίσχυσις Πλαπούτα, Κεφάλας, Τισαμενός, απώλειες). Δύο σημεία είναι ιδιαιτέρας σημασίας. Διεκήρυξε ό Δίκαιος προς τους συμπολεμιστάς του νά μείνουν «όσοι ήθελον να συμπολεμήσωσι μ' άπόφασιν ν' άποθάνωσι και δεν έμειναν μετ' αύτού εί μή ώς πεντακόσιοι κι΄ ούτοι ακαταπαύστως μαχόμενοι κατέθραυσαν τόν έχθρόν». Κατακλείς της περιγραφής: «τοιουτοτρόπως ό φιλόπατρις και φιλοκίνδυνος και επιχειρηματίας αρχιμανδρίτης, άφού κατόρθωσε τήν Έπανάστασιν είς τήν Πελοπόννησον έξεπλήρωσε τόν όρκον του και άπέθανεν ώς άλλος Λεωνίδας δια τήν πίστιν καί τήν πατρίδα θάνατον ένδοξότατον και μετέβη είς τήν άτελείωτον ζωήν μετά των άλλων μαρτύρων...».

Παρά ταύτα δεν παραλείπει ό σ. νά υποσημείωση ότι έλέγετο πώς, «αν ένίκα ό αρχιμανδρίτης,

ήθελε δώσει μορφήν είς τά πράγματα της πατρίδος ενωθείς με τόν Μαυρομιχάλην (μεθ' ου έσυμφόνησε και συνοικέσιον), καθώς καί μ' άλλους Πελοποννησίους οπλαρχηγούς ήτο μεγαλοπράγμων, είχε και νουν και καρδίαν και αν ήτο αυστηρός είς τά ήθη του και τόν ίερατικόν χαρακτήρα του, ήθελε συντελέσει πολύ είς το καλόν του έθνους, γενόμενος δυνατός101».

100 Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Ιστορικά, σσ. 515-516. Περαιτέρω (σσ. 516-519) περιγραφή τών ενεργειών του Δικαίου και της μάχης. 101. Ν. Σ π η λ ι ά δ ο υ, Απομνημονεύματα, τ. Β', σσ. 302-309. Οι τελευταίες παρατηρήσεις στην σ. 306, ύποσ. 1.



Αυτά τά τελευταία φαίνεται ότι συνεκέντρωσε ό Σπηλιάδης, άλλ' ίσως περιέχουν και προσωπικές ιδικές του κρίσεις.

Ο πρωτοσύγκελλος Αμβρόσιος Φ ρ α ν τ ζ ή ς , όσον και αν προσπαθή νά σταθή στις ειδήσεις του γενικώς και ειδικώς αντικειμενικός, τά κατά τόν Δίκαιον έκασταχοΰύ λεγόμενα του δεν είναι εντελώς άπηλλαγμένα άπό τά προσωπικά του συναισθήματα. Ωστόσο όσα ανάγονται στην τελευταία πραξι του προσωπικού δράματος τού ήρωος τού Μανιακίου δεν στερούνται ενδιαφέροντος. Στην αρχή της περιγραφής τών συμβάντων στό Μανιάκι γίνεται αναφορά στην αναπόφευκτη άπελευθέρωσι τών φυλακισμένων τής Ύδρας, πού ό Δίκαιος δεν ευνοούσε. Έπί λέξει γράφει ό Φραντζής: «...ότε είδεν ό Γρ. Δίκαιος ότι οι έν Ύδρα άπελευθερούνται και γνωρίζων ώς έν έσόπτρω τής οίκείας του συνειδήσεως όσην είχεν ένοχήν εις τήν γενομένην καταδρομήν κατ' αυτών, έξαιρέτως δε κατά του Λ. Ζαίμη, τών Δεληγιανναίων και του Λ. Λόντου, κατέφυγεν ώς είς επιχείρημα είς την πρότασιν του προκειμένου κινδύνου της πατρίδος μετά την πτώσιν του Νεοκάστρου..., έσπευσε να ζητήση και να λάβη την άδειαν δια να έκστρατεύση κατά του Ιμπραήμ, με τοιαύτην άπόφασιν, ώστε ή νά έπιστρέψη νικητής ή νά φονευθή υπέρ πατρίδος μαχόμενος, διά ν ́άποπλύνη τον ρύπον όλων εκείνων δι' όσα κατελαλείτο...».

Έλαβε μαζί με την άδεια —συνεχίζει ό Φραντζής— άρκετήν ποσότητα χρημάτων και ανέλαβε τήν

εκστρατεία. Στο Μανιάκι συνέρρευσαν πλήθη ελληνικών στρατευμάτων άπό τις επαρχίες (δίδονται ονόματα οπλαρχηγών), περίπου 4.000 και έτοιμάζοντο και αλλά. Η θέσις έκρίνετο ακατάλληλη άπό καπεταναίους, αλλ΄ ό Δίκαιος ήτο άμετάπειστος νά μετακινηθή τουλάχιστον στην οχυρά θέσι της μονής Αγιάς. Διά τούτο «οι πλείους έδραπέτευσαν ύποπτεύοντες τον άφανισμόν των».Ο Δίκαιος έβλεπε με τους μηδαμινούς προμαχώνες τον κίνδυνον' «μ' όλην τήν ψυχικήν καρτερίαν του έσυμβούλευε τους μείναντας Έλληνας νά μή δειλιάσωσι, βέβαιων αυτούς ότι αναμφίβολους ή νίκη ήθελεν είσθαι άπό το μέρος του, ύπισχνούμενος μεγάλας έκ των λαφύρων ωφελείας...». Δίδεται ευρεία περίληψις λόγων του Δικαίου και τμήματα δημηγοριών του ό σ. τον εμφανίζει εύδιάθετον μέσα στην επική περιγραφή της μάχης με λόγια πού ενθυμίζουν τον επίλογο του τελευταίου αύτοκράτορος της ΚΠόλεως: «έφθασεν ή ώρα είς τήν οποίαν ό καθείς πρέπει νά εκπληρώση το προς τήν πατρίδα χρέος του έλθετε οι πλησιέστεροι καπιτάνοι νά σας ασπασθώ και πάλιν ένταμωνόμεθα όλοι είς τον Άδην νικηταί και τροπαιούχοι». Έκτος άπό τά διδόμενα υπερβολικά αποτελέσματα τής μάχης, υπάρχει στην απίθανη περιγραφή και εύφημος επίλογος θαυμασμού: «ό αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος με τήν σπάθην εις τάς χείρας σφάζων εχθρούς έπεσεν ένδόξως υπέρ πατρίδος ό αείμνηστος ώς ήρως γενναίος, καθ' ην είχε δώσει ύπόσχεσιν νά θυσιασθή υπέρ πατρίδος102».

Ό ίδιος ό Θ . Κ ο λ ο κ ο τ ρ ώ ν η ς χρονογραφικώς και παρεμπιπτόντως αναφέρει γιά τον σκοτωμένον

Δίκαιο στην άφήγησί του. Ομιλεί γιά τον εχθρό ότι «έκαμε τόσες νίκες είς τους "Ελληνας και εσκότωσε και τον Φλέσαν με τους πεντακόσιους και ό Φλέσας ημπορεί νά έσκότωσε 1000»103. Δεν θέλει ό Γέρος νά όμιλήση γιά τον Δίκαιο. Όπου προηγουμένως τόν αναφέρει άξιοπαρατήρητον είναι ότι εμμέσως τόν εκθέτει, διότι αυτός τόν θεωρεί άνθρωπο τής γραμμής του και τόν τιμά, άλλ' εκείνος έχει μετατοπισθή και κατά τόν εμφύλιο έχουν αντίθετες κατευθύνσεις104.

Δικαιολογημένα λοιπόν ό Γέρος μέσα του κρύβει πικρία και έν τούτοις δεν επιτρέπει στον εαυτόν του νά έκδηλωθή. Έτσι αγνοούμε λεπτομέρειες γιά τόν βαθμό τής αντιθέσεως τών δύο ανδρών, παραδόξως δε ο άφωσιωμένος στον Γέρο Φωτάκος όχι μόνον δεν αναφέρεται σ' αυτά αλλά και βιογραφεί σωστά —έστω σύντομα— τον Δίκαιο (γιά το θάνατο του θά δούμε τί λέγει στην έπομένην ενότητα). Υπάρχει ωστόσο μία άλλη φωνή βοηθητική. Και αυτή είναι του Κεφαλήνος άγωνιστού και άπομνημονευτού Κ. Μ ε τ α ξ ά , πού έχει ίδιαίτερον βάρος. Γράφει μεταξύ άλλων ό Μεταξάς: «...είς των αναφερομένων κατά τον Κολοκοτρώνη ήτον και ο αρχιμανδρίτης Φλέσας, όστις βλέπων την άποτυχίαν του Κονντονριώτου, ότι ο Κολοκοτρώνης έμελλε νά έξέλθη της Ύδρας, απεφάσισε διά τίνος ανδραγαθή-ματος ν' απόλαυση πλειοτέραν στρατιωτικήν υπόληψιν και ούτω ν' αντιστάθμιση την επιρροήν του. Προς έπίτευξιν τούτον υπερμεσούντος τον Μαίον κατάλαβών την θέσιν Μανιάκι κατά τον Μεσσηνιακόν κόλπον... ανέμενε άνυπομόνως τον έχθρόν...»105.

102 Α. Φρατζή Επίτ. Τ. Β. σς.312-353 103 Θ. Κ ο λ ο κ ο τ ρ ώ ν η , Διήγησις, σ. 145 104 Θ. Κολοκοτρώνη Διήγηση σσ. 124, 139,135,141 105 Κων. Μ ε τ α ξ ά , Ιστορικά Απομνημονεύματα έκ τής Ελλην. Επαναστάσεως, έπανέκδοσις στή σειρά Τσουκάλα Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 21, άρ. 7 [Αθήναι 1956], σ. 130.



Παρεμπιπτόντως αναφέρεται στον θάνατο του Δικαίου και ό δύστροπος κ΄ εχθρικά εναντίον του

διατεθειμένος Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς . Ερχόταν άπό το Νεόκαστρο και συνήντησε τον Παπαφλέσα πλησίον του Λεονταρίου κ' έπήγαινε

κατά του Ιμπραήμ, ενώ αυτός όχι μόνον επέστρεφε στο Ναύπλιο και αρνήθηκε νά τον ακολουθήση, αλλά και γράφει ευφυείς δικαιολογίες: «με τά ραβδιά δεν πολεμούν, πολεμούν με ντουφέκια», του είπε. Και το έπιμύθιον: «Πέρασε άπό το Λιοντάρι και ήταν ένθουσιαομένος. Πήγε και χάθηκε»106.

Στην εξιστόρησι της έξορμήσεως του Ιμπραήμ στά ενδότερα της Πελοποννήσου αναφερόμενος ό Σ π.

Τ ρ ι κ ο ύ π η ς γράφει ότι είχαν συγκεντρωθή πολλοί Έλληνες στην θέσι Μανιάκι μεταξύ Αρκαδίας και Νεοκάστρου και ό Ιμπραήμ κατέλαβε τήν Σκάρμιγκα και απέλυσε έπίθεσι. Ό σ. παρατηρεί στο τέλος της σύντομης περιγραφής τής μάχης τά εξής γιά τον ήρωα Δίκαιο: «Έν πολλοίς υπενθύμιζεν ό πολέμαρχος ούτος τον άσυνεπή χαρακτήρα τον Άλκιβιάδου, άλλοτε έν τρυφαίς και άλλοτε έν κακουχίαις ήμερονυκτίζων και πάντα μεν τά αλλά δεύτερα τής φιλαυτίας το, ώς ό Αλκιβιάδης, λογιζόμενος άλλ' υπέρ εκείνον αγαπών τήν πατρίδα»107.» Ακολουθώντας τον Τρικούπη συσχετίζουν τον ήρωα του Μανιακίου με τον Αλκιβιάδη και διατυπώνουν περί αυτού άνευ ιδιαιτέρας αξίας παρατηρήσεις μερικοί ξένοι (φιλέλληνες κατά βάσιν)108.

Αξιομνημόνευτα έξ άλλου είναι όσα αφιερώνει στον Δίκαιο ένας σφοδρός αντίπαλος του, ο Κανέλλος Δ ε λ η γ ι ά ν ν η ς , πού καταγίνεται μέ λεπτομέρειες εις βαθμόν φανταστικής μάλλον ή πραγματικής πολυλογίας μέ κακόβουλους υπαινιγμούς. Στο στόμα του ήρωος τίθενται υποθήκες απίθανες: «έ, αδελφοί, έγώ απεφάσισα νά διαμείνω έδώ νά πολεμήσω ή νά νικήσω τον έχθρόν ή νά αποθάνω μέ τά όπλα είς τάς χείρας. Σας ορκίζω λοιπόν νά έκφρασθήτε ελεύθερα ποιός αποφασίζει νά αποθάνη μαζί μέ έμέ και ποίος νά φύγη». ' Η άπάντησις εδόθη μέ μία φωνή ότι όλοι έμεναν μαζί του νά αποθάνουν, αλλά τήν επομένη άποδειλιούν και κρυφά φεύγουν. Και το τέλος: «ο ένδοξος αυτός θάνατος τού Παπαφλέσια απέπλυνε όλους τους ρύπους τού ιδιωτικού και πολιτικού βίου του και χρεωστεί ή πατρίς νά τον συγκατατάξη και αυτόν μετά τών λοιπών ενδόξων και αθανάτων αυτής προμάχων»109.

Ενδιαφέρον εύλογον προκαλούν όσα αξιοπρόσεκτα αφιερώνει ό ιστορικός του Ελληνικού Έθνους Κων. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς γιά τήν θυσία του Παπαφλέσα στο Μανιάκι: «Έν αρχή Μαίου άπήλθεν έκ Ναυπλίου ό Παπαφλέσας προς το θέατρον του πολέμου, ήτο τότε υπουργός τών Εσωτε-ρικών, άλλ' ένόμισε περιττόν νά γράφη καί νά υπογραφή, ένώ έν Μεσσηνία έτελείτο αγών περί ζωής και θανάτου. Ο αρχαίος αυτός έταιριστής ήτο έκ τών ανθρώπων εκείνων, έν οίς κοχλάζουσι πάντα τά πάθη, γενναία τε και πονηρά. Αν ό κατ΄ ιδίαν βίος αύτου ύπήρξεν ακόλαστος, έν τω δημοσίω ανεδείχθη άείποτε τοσούτον ατρόμητος, ώστε προδήλως ήτο πεπρωμένον νά μή έπιζήση έν τω μέσω τών δεινών εκείνων κινδύνων. Διασχίσας τήν χερσόνησον ύπήγε και κατέλαβε μετά ανδρών 1000 έπί της ανατολικής κλιτύος του Ορους Μάλλια τήν θέσιν τήν έκτοτε περιβόητον γενομένην, το λεγόμενον Μανιάκι. Δυστυχώς οι πλείστοι τών συντρόφων του τον έγκατέλιπον έν τή έσχατη ώρα... Τοιουτοτρόπως έτελεύτησεν είς τών πρωτουργών της Επαναστάσεως, όστις ήθελε δικαίως έπικληθή ό Βότσαρης και ό Διάκος της Πελοποννήσου, έάν είχεν ολίγον πλείονα χρηστότητα»110.

Ίδιαιτέραν ενότητα ή θυσία στο Μανιάκι καταλαμβάνει στο μνημειώδες έργον του Ά π. Β α κ α λ ό π ο ύ λ ο υ , όπου το έπεισόδιον εντάσσεται στο οικείο κεφάλαιο μέ τά απαραίτητα στοιχεία κατανοήσεως αυτού, ότι ο ήρως «δέν είχε προλάβει νά όχυρωθή καλά στά ταμπούρια του», ότι «τον καθήλωνε στο Μανιάκι τό φιλότιμο και ή άμιλλα προς τον Κολοκοτρώνη», ότι κατά τον Θ. Ρηγόπουλο πρόκειται γιά «ανόητη τοποθέτησι τών Ελλήνων σέ μιά κοιλάδα» και γενικά ότι ή όλη ύπόθεσις 106 Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η , Απομνημονεύματα (ό τίτλος στην ύποσ. 83), τ. Β', σσ. 164,165. 107 Σπ. Τ ρ ι κ ο ύ π η , Ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως, έκδ. Εκατονταετηρίδος, τ. Γ', Αθήναι 1926, σ. 146. 108 Gordon, Jourdain, Gerviious. Τις γνώμες τους μεταφέρει o Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο ς , Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, ένθ' άνωτ., σσ. 152-153, ύποσ. 5. 109 Καν. Δ ε λ η γ ι ά ν ν η , Απομνημονεύματα, τ. Γ", ['Αθήναι 1957], σσ.9-13 (στή σειρά Τσουκάλα, Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 21, άρ. 18). 110 Κ ω ν σ τ . Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία του Έλλ. "Εθνους, Ικδ. ε', τ. ς', 'Ελευθερουδάκης,.έν Αθήναις 1925, σσ. 164-165.



«αποτελούσε ηρωική πράξι αλλά στρατηγικό σφάλμα και μάταιη θυσία». Ό σ. δέχεται πώς «ό Παπαφλέσας επέμεινε να πολεμήση στη θέσι του ελπίζοντας στην άφιξι ενισχύσεων», ότι «ό αγών ήτο μεγάλος» κατά τον Φωτάκο. Έπικαίρως μεταφέρεται ή έντύπωσις του κόμιτος Penchio γιά τον Παπαφλέσα, πού τόν είχε συναντήσει καθ΄ όδόν άπό Άργος προς Τριπολιτσά και ίσως έχουν κάποιαν αξία τά πικρόχολα λόγια του, ότι ό υπουργός έπροχωρούσε μέ ανατολίτικη πομπή σάν αληθινός πασάς, ένώ προπορεύονταν οι γυναίκες του και δύο τσιμπουκτσήδες και ακόμη ότι ήτο ωραίος άνδρας και μέ τήν επίσημη και μεγαλοπρεπή φυσιογνωμία του έκανε πάντοτε έντύπωσι στον λαό»111.

Υπάρχουν ακόμη γνώμες και κρίσεις συγχρόνων μας μελετητών γιά τήν θυσία και τήν προσωπικότητα του Γρηγορίου Δικαίου, ότι: διαφαίνεται στις ενέργειες του ή εντόνως έκδηλος επίδρασις τών εθνικών παραδόσεων και του ελληνικού διαφωτισμού ό ήρως της μάχης ενσαρκώνει το άδάμαστον φρόνημα της φυλής112. Ακόμη: θαυμάσιον αποτέλεσμα της αυτοθυσίας Παπαφλέσα, ότι ετόνωσε τό ηθικόν του λάου μπορούσε νά φύγη ό ήρως, δέν έφυγε και αντιμετώπισε παλληκαρίσια τόν εχθρό και τόν θάνατο κατέλαβε εξέχουσα θέσι στή συνείδησι του λαού, τήν πρώτη, ήταν ένας ειλικρινής λαίκός ηγέτης113.

Τό ανθολόγιον γνωμών περί Γρηγορίου Δικαίου και γιά τήν προσωπικότητα του και γιά τήν μάχη και τήν σημασία της εκρίθη σκόπιμον νά παρατεθή έδώ χάριν πληρότητος του παρόντος μελετήματος, ώστε ό αναγνώστης νά έχη πρόχειρα όσα προσφέρονται γιά τό θέμα (ιδίως της θυσίας του Μανιακίου) και νά παρακολουθήση πιο άνετα τήν επομένη τελευταίαν ενότητα μέ τις τελικές κρίσεις. Γι΄ αυτό και δέν σχολιάζονται οι γνώμες άπομνημονευτών και μελετητών, διότι έκρινα ότι δέν χρειάζεται νά ταξινομηθούν κατά κατηγορίες, νά αξιολογηθούν και όπου συμπίπτουν ή αντιτίθενται νά στερεώσουν κάποιο συμπέρασμα. Υπάρχει διαφάνεια στην ποικιλία τών θέσεων και υπάρχει κάποια νέα ερμηνεία τών γενομένων, πού ευθύς ακολουθεί.

Τελικές κρίσεις Ό κύριος βιογράφος του ηρωικού άρχιμανδρίτου Παπαφλέσα στ΄ Απομνημονεύματα του δίδει

μακράν περιγραφή της μάχης, αφιερώνοντας μέρος χωριστού κεφαλαίου, πού συμπληρώνει τήν έκθεσι στον βίο του ανδρός. Ως προς τήν δημηγορία του άρχιμανδρίτου, αν όντως έγινε, πρό της μάχης, γιά νά συγκρατηθούν οι έτοιμοι νά τόν εγκαταλείψουν συναγωνισταί του και ωςπρος την διαφαινομένη επιχειρηματολογία του υπουργού πρέπει να δεχθούμε ότι βοηθούν για να κατανοήσωμε τό όλον θέμα της θυσίας της 20ής Μαίου. Εδώ θα χρησιμοποιηθούν μερικά μόνον σημεία. Γράφει λοιπόν ό Φωτάκος πρώτον ότι ό Δίκαιος είχε εκτιμήσει τήν κατάστασι, είχε μετανοήσει για την συμπεριφορά του κατά τους εμφυλίους πολέμους, είχε συμβουλεύσει την Διοίκησι ν' απολύσουν τους φυλακισμένους και δεν είσηκούσθη και δη μετά τήν άτυχη εκστρατεία του Κουντουριώτη στην Μεσσηνία έν όψει του κινδύνου άπό τον Ιμπραήμ, απεφάσισε ν' άναλάβη τήν αρχηγία της εκστρατείας και τό επέτυχε με τήν συνεργία ισχυρών ανδρών114.

Παρακάτω ό βιογράφος του άρχιμανδρίτου εισέρχεται πιο βαθιά στην συνείδησι του ήρωός του και μεταγράφει τις μύχιες σκέψεις του: «Σκοπόν είχε να δυνηθή να κάμη μίαν-δύο μάχας και αν εαίνετο νικητής του Ιμπραήμ, να ζητήση έπειτα τήν άπόλυσιν των φυλακισμένων... έπεθύμει να φανή ότι αυτός επέβαλε τήν θέλησιν είς τον Κουντουριώτην...». Ήθελε λοιπόν ή έφαίνετο ότι ήθελε νά προσεταιρισθή τον Κολοκοτρώνη στην εκστρατεία και είδαμε ότι τό είσηγήθη αμέσως και εύφυώς ώς αίτημα τών Τριπολιτών. Αλλ' ήθελε και τήν συνεργασία τών Μαυρομιχαλαίων, υποσχόμενος τήν άπελευθέρωσι του Γ. Μαυρομιχάλη, όντως δε και είσηγήθη τήν άνταλλαγήν του με τους πασάδες, όπως είδαμε. Τά λεγόμενα του Φωτάκου θεωρητικώς νομίζω ότι είναι πολύ κοντά ώς προς τήν βάσι τους στην όλη νοοτροπία του Δικαίου και στά πράγματα. Δι΄ ο αξιοπρόσεκτο είναι τό συναγόμενον τών συλλογισμών του: «Τούτων γενομένων (αν αυτοί οι υπολογισμοί έπραγματοποιούντο), ο Φλέσας έγίνετο τότε ο δυνατότερος όλης της Ελλάδος. Αλλά δεν είναι ύπόθεσις. Είναι σαφές συναγόμενον, πού στηρίζεται και άπό ειδήσεις του Φωτάκου: «τόν σκοπόν του αυτόν προς πολλούς φίλους του έξωμολογήθη και δια τούτο επήγε με

111 Ά π. Ε. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ζ', Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 112-116. Έδώ (σ. 116, ύποσ. 331) ή σχετική βιβλιογραφία. 112 Σ π. Δ. Λ ο υ κ ά τ ο υ, Ή αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, ένθ΄ άνωτ., σσ. 152-153. 113 Μίμη Ή λ. Φ ε ρ έ τ ο υ , Ό Παπαφλέσσας προς το Μανιάκι, «Πελοπον. Πρωτοχρονιά», τ. Β' (1958), σσ. 237-238. 114 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος, σσ. 41-44. Τ ου α ύ τ ού , Απομνημονεύματα, τ. Β', σσ. 65-67 (πανομοιοτύπως).



τήν άπόφασιν ή νά θυσιασθή ή νά εκπληρώση τήν ένδοξον ύπόσχεσίν του ενώπιον τής Βουλής και είς τό Έκτελεστικόν115». Σε ποιους φίλους του όμως έκαμε αυτές τις εξομολογήσεις; Και πώς ό Φωτάκος τις έπληροφορήθη;

Ή νά θυσιασθή λοιπόν ή νά εκπληρώση τήν ένδοξον ύπόσχεσίν του (ένδοξος θά ήτο έάν έπραγματοποιείτο). "Οτι συμφωνώ με τό δεύτερο σκέλος τής διαζεύξεως φαίνεται άπό όσα εξετέθησαν ήδη στις προηγούμενες ενότητες. Ότι ό Φωτάκος έπίστευσε στην αλήθεια τής διαζεύξεως, στηριζόμενος στο τελευταίον έκβάν, δηλ. στον ηρωικό και ένδοξον θάνατο του υπουργού, μαρτυρείται άπό τά τελευταία λόγια τής υποτιθεμένης δημηγορίας του: «πιστεύω άδιστάκτως ότι θά είμεθα νικηταί αλλ' ο μη γένοιτο και νικηθώμεν, θα άδυνατίσωμεν την δύναμιν τον εχθρού, την μάχην μας θα την ονομάσουν Λεωνίδειον μάχην116». Ώς προς αυτά ημπορεί νά είναι κανείς επιφυλακτικός και νά ίσχυρισθή ότι αποτελούν ώραιοποίησιν του άλλως ηρωικού θανάτου τού άρχιμανδρίτου και των συμπολεμιστών του ό στηριζόμενος έν τούτοις στον χαρακτήρα τού ανδρός, ό όποιος δεν έφαίνετο τόσον πρόθυμος ν' αποκαλύψη τά βάθη των στοχασμών και επιθυμιών του στον καθένα, ημπορεί ν' άμφιβάλλη. Όπως άπό τους περισσοτέρους συγγραφείς τονίζεται, βέβαιον είναι ότι γιά τήν ελληνική συνείδησι, όπως και γιά τήν ελληνική φιλοτιμία, ό θάνατος τού Παπαφλέσα είναι μία θυσία και υπηρετεί τήν πατροπαράδοτη εθνική ανδρεία. Τήν πολυδιάστατη μορφή τού άρχιμανδρίτου —τό ότι ήτο κληρικός ζυγίζει ακόμη πιο πολύ— παρέλαβε δικαίως ό θρύλος. Τά δημοτικά τραγούδια πού εξυμνούν τήν θυσία του είναι μικρά έπη, είναι θρήνοι τού έθνους με δραματικόν πρόλογο και στοχαστικό επιμύθιο:

Του Φλέσα ή μάννα κάθεται στην Πολιανή στη ράχη, τά Κοντοβουνι άγνάντενε και τά πουλιά ρωτάει... Τον Φλέσα τον έσκότωσαν μαζί με τον Κεφάλα, οσ' είσθε φίλοι κλαύσετε και σεις έχθροι χαρήτε117.

Πιθανόν νά έγγίζη τήν κατ΄ άνθρωπον διατυπωμένη σκέψι, ότι αυτοβούλως ώδηγήθη προς τον θάνατο ό αρχιμανδρίτης και υπουργός κ' έτσι έξιλεώθη γιά όσα έκαμε. Αλλ' ό Δίκαιος ήτο ευφυής, άπό τίτλους και αξιώματα ανεπηρέαστος. Και νομίζω, ότι ή στάσις του στο όλον θέμα δικαιολογεί έκ πρώτης όψεως τους ισχυρισμούς τού Φωτάκου. "Ηθελε νά άναδυθή ώς ό ύπ' αριθ. 1 εθνικός άνήρ, νά κυβερνήση τήν Ελλάδα. Άλλ' αυτό θά τό κατώρθωνε αν ένικούσε, αν έξώντωνε και διέλυε τον Ιμπραήμ με μερικές απανωτές νίκες, έχοντας άφθονα τά μέσα τού πολέμου, έχοντας δίπλα του και υπό τις άμεσες διαταγές του τον Κολοκοτρώνη και άλλους γνώστες τού πολέμου με δύναμη στρατού. Αυτά όμως δεν τά είχε. Νίκη πρώτη και ύστερα άλλες άπίθανον νά καταγάγη ύπ' αυτές τις συνθήκες, πού ό ίδιος με μελανά χρώματα παρουσιάζει στά έγγραφα του προς τό Εκτελεστικόν. Άφού λοιπόν έβλεπε καθαρά πώς έλπίς νίκης δεν υπήρχε, γιατί ώργάνωσε τήν άμυνα και επέμεινε νά σκοτωθή τόσος κόσμος, αγωνισταί χρήσιμοι γιά τήν συνέχισι τού Αγώνος υπό καλύτερες προϋποθέσεις; Θά τό έκανε ποτέ αυτό ό Κολοκοτρώνης ή άλλος έμπειρος στρατιωτικός; Γιατί ό Δίκαιος έμεινε υπό τήν απειλή βέβαιου θανάτου; Και ούτε καν μετεκινείτο σέ προσφορώτερες θέσεις; Μήπως παρεφρόνησε; Ό Παπαφλέσας κάθε άλλο παρά έρρεπε προς τον θάνατο. Απεναντίας ώραματιζόταν ξέγνοιαστη πιο καλά ώργανωμένη, ελεύθερη, αδέσμευτη ζωή.

Ούτε είναι δυνατόν να παρεφρόνησε. Ήτο πανέξυπνος. Άλλ' αν δέν έρμηνεύη κανείς τα κίνητρα τών πράξεων τών απλών ανθρώπων, πώς θα τολμήση να ξεδιαλύνη τις σκέψεις τών μεγάλων μορφών, είτε είναι θετικές είτε αρνητικές; Άβυσσος είναι ή ψυχή του άνθρωπου. Και τών ευφυών και χαρισματικών ή ψυχή πιο πολύ απροσπέλαστη. ' Αφού όμως άναγνωρίζομε στον ορμητικόν και ριψοκίνδυνον Παπαφλέσα τόσες ιδιότητες, πρέπει να όμολογήσωμε και ότι κανείς δεν είναι άναμάρτητος και ότι και αυτοί οι ευφυείς και χαρισματικοί άνθρωποι κάνουν λάθη. Και στην περίπτωσί μας ό ήρως του Μανιακίου πρέπει να έκαμε κάποιο λάθος. Και καλούμεθα, αν δεν το βρούμε, τουλάχιστον να το έπισημάνωμε. Κατ' αρχήν οφείλω να παραδεχθώ ότι συμβαίνει συχνά στην τοποθέτησι τών δρώντων προσώπων μέσα

115 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος 45. Απομνημονεύματα Β' 68. Διάζευξις πολύ κοντά στις προφορικές του Δικαίου συζητήσεις, πού όμως ίσως δεν ανταποκρίνονται απολύτως στις μύχιες προθέσεις του. 116 Φ ω τ ά κ ο υ , Βίος 61. Απομνημονεύματα Β' 82. 117 Φ ω τ ά κ ο υ , Απομνημονεύματα, Β' 90-91.



στην Ιστορία νά συλλαμβάνη κάποια πτυχή ιστορικής μορφής ό ανατόμος λογοτέχνης ευχερέστερα άπό τον αυστηρό ιστορικόν. Η ασφαλώς αξιοπρόσεκτη μυθιστορηματική βιογραφία νομίζω ότι έχει μερικές εύστοχες τοποθετήσεις έστω και σέ υπερβολικά πλαίσια.

Ο Δίκαιος εμφανίζεται ώς διχασμένη προσωπικότης «πολυτέλεια-καλοπέραση-γυναίκες και σπατάλη-παρασκηνιακή δράσις-πλεχτάνες-ραδιουργίες, γιά νά φάη όλους ν' άνέβη στην κορυφή» δέν είχε έλθει ή ώρα «νά ξυπνήση αυτός ό άλλος Παπαφλέσας, ό βαθύτερος, ό αληθινός, πού πνίγεται μέσα στους πιο ανάξιους άρριβιστικούς λογισμούς»118. Ύστερα υπερβολικά φιλόδοξος ή φιλοδοξία του συμπίπτει μέ τά συμφέροντα του έθνους «θά παρουσιαζόταν ώς ή πρώτη ελληνική μορφή του καιρού του», αν έκέρδιζε τις εναντίον του ' Ιμπραήμ νίκες" αλλά δέν τις έκέρδησε —γιατί δέν ήτο δυνατόν νά τις κερδήση— κ' έτσι υψώνεται υπεράνω της άφιλοκερδούς υπηρεσίας στην μεγάλη ιδέα ό ήρως: «ένα σκαλοπάτι ακόμα και ή πολυτάραχη ψυχή του θά άντικρύση το άβασίλευτο, άχραντο φώς της καθαρής δόξας»119.

Οι ορμητικές, πληθωρικές και ασυγκράτητες όμως μορφές όχι σπάνια συνοδεύονται άπό μικρά ή μεγάλη δόσι έπιπολαιότητος. Υποχρεώνομαι νά επαναφέρω κάποια στοιχειά άπό το άνθολόγιον της αλληλογραφίας του Υπουργού μέ το Έκτελεστικόν κατά τις παραμονές της θυσίας. Δέν νομίζω πώς είναι τυχαία ή ηρεμία και το ήπιον ύφος και ασύνηθες ήθος στην διατύπωσι του περιεχομένου τών εγγράφων, έστω και αν σ' αυτό συνέβαλε ή σωφροσύνη του γραμματέως του υπουργού Γεωργίου Καραγιαννοπούλου-Τισαμενού120. "Υστερα οι απροσδόκητοι έπαινοι και ή διακριτική ευγένεια της αναφοράς στον Πετρόμπεη, ή ύπογράμμισις του εθνικού κινδύνου, οι παράδοξες υποθήκες περί διαφιλρνεικήσεων και οι περί προστασίας της Μεσσηνιακής πεδιάδος υποδείξεις. Αυτά δεν προέρχονται άπό μελλοθάνατον, άλλ' άπό απουσιάζοντα προς στιγμήν άπό τήν βάσι του πολιτικόν ηγέτη, πού είχε συνειδητοποιήσει ότι τον έπερίμενε μεγάλη νίκη στο Μανιάκι, έστω και μ' ελλιπή τά μέσα, ανεπαρκή. Είναι υποδείξεις φρόνιμες άπό έμπειρον στρατιωτικόν και πολιτικόν άνδρα στο ύψος μελετημένων εντολών και υποθηκών.

Αυτά και αλλά, κατ' έμέ κριτήν, συνθέτουν τον χαρακτηρισμόν άνθρωπου πού ενεργούσε ύπευθύνως άλλ' έπιπολαίως. Και ή έπιπολαιότης του Γρηγορίου είναι δεδομένη υπό μορφήν μονίμου σπουδής άπό τά παιδικά του χρόνια και έπειτα. Και ή υπερβολική φιλοδοξία μέχρι κενοδοξίας είναι μορφή έπιπολαιότητος γιά όσους δεν μετρούν αλλά προδικάζουν. Το δε λάθος του Παπαφλέσα είναι, ότι άφηνε νά τον παρασύρη το πάθος, πού έδώ έκαλύπτετο άπό φαινομενική ηρεμία και ήπιότητα εκφράσεως, ένώ είχε πλήρη άγνοια τών πραγματικών περιστατικών και τών στρατιωτικών.

Τυφλός άπό τήν δίψα της ποθητής πρώτης νίκης και με τήν προσδοκία και άλλων επομένων με τήν συγκέντρωσι αναμενόμενων στρατευμάτων —τούτο έπίστευε πώς θά γίνη και σκοπίμως ανέφερε πώς έδυσκολεύετο, γιά νά τονίση τήν κατά της Διοικήσεως γενική δυσαρέσκεια—, δεν έξετίμησε τον κίνδυνο. Καλά-καλά δεν θά ήξερε τις πραγματικές δυνάμεις του έχθρού, όπως δεν ήξερε ούτε τήν ημέρα της αναμενόμενης αποφασιστικής μάχης. Έπίστευσε τις διαδόσεις του Ιμπραήμ ότι θά έκινείτο προς τήν 'Αχαΐα διά τής Ήλιδος. "Έγραφε ό Δίκαιος πώς ήταν έτοιμος νά κτυπήση τον εχθρό όπου έγκριθή, πριν προλάβη νά υλοποίηση τά σχέδια του. Είχε φθάσει ή ήμερα τής μάχης και αυτός έζητούσε γρήγορη στρατολογία και νά του στείλουν τουφεκόπετρες, γιατί έλειπαν «παντάπασι».

Τον ήρωα μας βαρύνουν παραλείψεις, κακές εκτιμήσεις, άγνοια στοιχειωδών προϋποθέσεων του πολέμου. Δεν είχε προλάβει νά κτίση ταμπούρια, γιά νά διεξαχθή ό άγων. Και όμως έμενε νά πολεμήση. Δεν έμενε παρά νά σκοτωθή αυτός και οι συμπολεμισταί του, γιά νά πατήσουν οι Αιγύπτιοι επάνω στά πτώματα των. Τούτο θά ήτο άπαράδεκτον και για τον κοινής νοημοσύνης άνθρωπον, απίστευτο γιά τον Παπαφλέσα. Ό Παπαφλέσας δέν ήξερε και έπλήρωσε ακριβά το τίμημα τής αγνοίας του. Αυτός έμενε εκεί υπολογίζοντας στις ενισχύσεις πού ήρχοντο και δέν είχε καμμία αμφιβολία πώς θά ήρχοντο πολύ προ τής μάχης και ή μάχη θά έκερδίζετο και ίσως έκερδίζετο αν ό Πλαπούτας και ό αδελφός του Δικαίου Νικήτας έφθαναν εγκαίρως και είχαν οργανώσει το έδαφος κ' έφήρμοζαν τακτική πολέμου.

Ό Γρηγόριος Δίκαιος λοιπόν έδιψούσε γιά πόλεμο, γιά νίκη, γιά δόξα, γιά προβολή και γιά

έπικράτησι. Και αυτά τά έθεωρούσε βέβαια με τους ιδικούς του υπολογισμούς. Οι υπολογισμοί του 118 Σ π. Μελά, Ματωμένα ράσα, σσ. 109-111. 119 Περί Μ έ λ α ς , 116. Ή διεισδυτική του ικανότης εγγίζει τά δρια του ανατόμου Παπαδιαμάντη. 120 Περί αύτου Φ ω τ ά κ ο υ, Απομνημονεύματα, Β' 70.



όμως ήσαν λανθασμένοι. Τά λάθη αυτά ώδήγησαν στην θυσία και ή θυσία ήτο άσκοπη, προϊόν σειράς λαθών, δέν ήταν ηθελημένη. Αν ήταν ηθελημένη, θά μας ώδηγούσε σε απογοητευτικές εντυπώσεις γιά ένα όρμητικόν και πανέξυπνον επαναστάτη, πού σ' όλη την διαδρομή της ζωής του επεδίωκε τά θεμιτά ή μή πρωτεία και ήξερε νά παραδίδεται στο πάθος και στην επιπολαιότητα γιά νά του εξασφαλίσουν τά μεγάλα και υψηλά. Δυστυχώς δεν υπήρχε κοντά του ό ακτινοβολών ηγέτης πού θ' αντιπροσώπευε τον λόγο. Γιά νά τον συγκράτηση, διδάσκοντας ότι τίς νίκες και τά πρωτεία δεν εξασφαλίζει μόνη ή παλληκαριά των ορμητικών και ριψοκίνδυνων.

Ή Αθήνα συνεκράτησε τον απόστολο τών Φιλικών στην Βοστίτσα. Τό παιγνίδι έπαίζετο επικίνδυνα. Ηταν έτοιμος νά ξεκινήση τήν Έπανάστασι και ή Επανάστασις εκείνη τήν ώρα ήταν καταδικασμένη. Τόν συνεκράτησαν όλοι οί άλλοι μαζί, πού εκπροσωπούσαν τόν λόγο. Η Επανάστασις όμως με τόν συμβιβασμό τών διεστώτων δεν έματαιώθη. Και πρωτεργάτης της έμεινε ό Γρηγόριος και τήν υπηρέτησε έκτοτε όσον τόν έκυρίευε τό άθεράπευτον πάθος ύπό διάφορες μορφές, αλλά και όσον τό συγκρατούσεν εγκαίρως ό λόγος, στην αντικειμενική μορφή τών πιο υπευθύνων ηγετών.

Στο Μανιάκι γίνεται νέα ορμητική και ασυγκράτητη ενέργεια συσσωρευμένου πάθους, πού μεθά και

παρασύρει τους επιρρεπείς. Τό δράμα μιας ασύλληπτης νίκης με τήν ορμή τών ριψοκίνδυνων έδημιούργησε στον άμετανόητον επαναστάτη ψευδαισθήσεις καί τόν παρέσυρε στά σφάλματα. Ίσχυσαν τά μόνιμα γνωρίσμ,ατα μιας ορμητικής ζωής. Άλλ' αντί της νίκης του έξησφάλισαν εύφημον τέλος στο πεδίον της μάχης στις 20 Μαίου 1825 στο Μανιάκι. Γιά τά έμμεσα οφέλη περιττεύει και νά γίνεται λόγος εμπρός στο βαρύ τίμημα της ζωής τόσων γενναίων, πού έστησαν έκεί τόν ένδοξο βωμό. Έκεί ώδήγησε τους συμπολεμιστάς του ό Γρηγόριος Δίκαιος υπολογίζοντας και μάλλον πιστεύοντας ανεπιφύλακτα στην πρώτη νίκη κατά του εχθρού, με τήν βεβαιότητα πώς θ' ακολουθούσαν και άλλες νίκες μέχρις έξοντώσεως του πανίσχυρου Ιμπραήμ. Αυτή ή βεβαιότης νομίζω πώς ήταν και τό ασυγχώρητο λάθος του.



ΕΥΕΡΕΤΗΡΙΟ 23 Μαρτίου, 23, 26, 27, 39 Αλ. Σούτσος, 10 Αμβρόσιος Φραντζής, 12, 18, 19, 27, 28, 29, 30, 31, 37,

38 Αναγνωστόπουλος, 9, 11, 12, 17 αρχιμανδρίτης, 8, 10, 13, 14, 16, 18, 20, 23, 24, 26, 28,

29, 30, 31, 34, 41, 43, 47, 48, 51 Βιογραφία, 6, 14, 19, 23, 25, 52 Βοστίτσα, 19, 20, 22, 31, 39, 41, 53 Γρηγόριος Παπαφλέσσας, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,

15, 16, 17, 18, 20, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53

Δεληγιάννη, 18, 19, 28, 29, 30, 32, 41, 49 διευθυντής της Αστυνομίας, 14 Εμφύλιους, 35, 36, 37, 39, 40 Ζαίμης, 48 Θ. Κολοκοτρώνης, 6, 22, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 37,

45, 46, 48, 50, 51 Ιμπραήμ, 6, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 Κεφάλας, 45, 51 Κουντουριώτης, 34, 35, 36, 39, 42, 43, 44, 50 Κωλέτης, 37, 42, 47 Κωνσταντινούπολη, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 24,

25, 27 Μάνη, 9, 22, 23, 27, 36

Μανιάκι, 7, 8, 23, 43, 45, 46, 48, 49, 50, 52, 53 Μανιάτες, 27, 29, 35, 40, 45, 47 Μολδοβλαχία, 10, 13, 17, 24 Μούρτζινος, 22, 44 Νοταράς, 30 Ξάνθος, 9, 11, 13, 14, 16 Παπαρρηγόπουλος, 15 Παπαφλέσσας, 6, 7, 13, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25,

28, 29, 31, 32, 33, 35, 39, 40, 41, 43, 49, 50, 51, 52 Πελοποννησιακή Γερουσία, 32, 33, 41 Πελοπόννησος, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 25, 32, 39, 47 Πετρόμπεης, 22, 23, 27, 29, 32, 45, 52 Πολιανή, 7, 9, 22, 46, 51 Σαϊτζής Σερδάρης, 10 Σπηλιάδης, 14, 30, 47 Τισαμενός, 47 Του Φλέσα ή μάννα, 51 Τρικούπης, 29, 31, 49 Φιλήμων, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 31 Φιλική Εταιρεία, 6, 9, 11, 12, 13, 17, 20, 24, 25, 26, 27,

32, 56 Φιλικός, 12, 19, 21, 39 Φλέσσας, 7, 14, 20, 29, 31, 35, 41, 48, 51 Φώτιος Χρυσανθόπουλος, 6, 7, 8, 9, 12, 13, 14, 17, 18, 19,

22, 23, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 34, 48, 50, 51, 52



ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ



ΤΑΣΟΣ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Ο Τάσος Γριτσόπουλος στα 98 του χρόνια «έφυγε για το μεγάλο ταξίδι» Ο Τάσος Γριτσόπουλος Γεννήθηκε στη Δημητσάνα τον Ιανουάριο του 1911. Τα έτη 1928-1932 σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1940 διορίστηκε επιμελητής αρχαιοτήτων Γορτυνίας και στη συνέχεια έφορος της νεοσύστατης τότε ενιαίας Υπηρεσίας με τίτλο «Δημόσια Βιβλιοθήκη της Σχολής της Δημητσάνας, Ιστορικό Αρχείο Γορτυνίας». Έλαβε μέρος στο έπος του 1940 ως έφεδρος ανθυπολοχαγός. Το 1949 ταξινόμησε το αρχείο Βλαχογιάννη στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Το 1958 μετατάχθηκε στη Μέση Εκπαίδευση, στην οποία και έφτασε το 1967 στο βαθμό Γενικού Επιθεωρητή και Επόπτη Μέσης Εκπαίδευσης. Το 1962 υπηρέτησε στο Γυμνάσιο Δημητσάνας, ενώ παράλληλα διατηρούσε και τη θέση του εφόρου της Βιβλιοθήκης, άνευ αμοιβής. Τα χρόνια μεταξύ 1962-

1968 υπηρέτησε σε διάφορα Γυμνάσια και Λύκεια της Τριπόλεως, του Μοσχάτου, του Πειραιά, στο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης και στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία. Το έτος 1966 ανακηρύχτηκε αριστούχος Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Το 1969 εκλέχτηκε στο αξίωμα του Γενικού Γραμματέα, ενώ λίγο αργότερα, στο αξίωμα του Προέδρου της Εταιρείας το οποίο διατήρησε μέχρι σήμερα. Η παρουσία του Τάσου Γριτσοπούλου στην Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, της επέφερε αίγλη, μεγάλη επιστημονική καταξίωση, κυρίως όμως διεθνή αναγνώριση. Όλα αυτά τα χρόνια, παρήγαγε σπουδαίο πνευματικό έργο το οποίο προώθησε προς όφελος όχι μόνο της Εταιρείας αλλά και της παγκόσμιας Επιστημονικής Κοινότητας. Στο επιστημονικό περιοδικό της εταιρείας «Πελοποννησιακά», εκδόθηκαν είκοσι έξι (26) τόμοι, στα «Πρακτικά των Επιστημονικών Συνεδρίων» Τοπικών και Διεθνών που διοργάνωσε όλα αυτά τα χρόνια η εταιρεία, εκδόθηκαν τριάντα πέντε (35) τόμοι, και στην «Επιστημονική Βιβλιοθήκη» της Εταιρείας, εκδόθηκαν δέκα πέντε (15) τόμοι. Εκτός αυτών, ο Τάσος Γριτσόπουλος, μετείχε ενεργά και στην Εταιρεία Ιστορικών Σπουδών επί του Νεωτέρου Ελληνισμού, αρχικά ως Γενικός Γραμματέας και μετέπειτα Πρόεδρος της και διεύθυνε το περιοδικό «Μνημοσύνη», που μέχρι τις μέρες μας έχει εκδώσει δέκα πέντε (15) τόμους. Ειδικά για το επιστημονικό αυτό περιοδικό, αναφέρουμε ότι, ερευνά τον ιστορικό βίο ολόκληρης της νεότερης Ελλάδας από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τις μέρες μας, καλύπτοντας σημαντικά ζητήματα του Ελληνισμού. Ως Ιδρυτής και Πρόεδρος της Ενώσεως Επιστημονικών Εταιρειών Ελλάδος, διεύθυνε το περιοδικό «Επιστημονική Κυψέλη» και προήγαγε τις ιστορικές έρευνες της Ελλάδος. Το τελευταίο βιβλίο που εκδόθηκε από την Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών το Φθινόπωρο του 2008 και φέρει τη σφραγίδα του είναι «Τα Γορτυνιακά Θέματα Τόμος Γ’ – Τα Γορτυνιακά Βιβλία & Συμπληρώματα». Διαβάζουμε από το Προλογικό Σημείωμα του συγγραφέα στο βιβλίο αυτό: -- «Ο μετά χείρας Τρίτος τόμος του βιβλίου τούτου συμπληρώνει την Γορτυνιακή Θεματογραφία κυρίως με την αναδημοσίευσι σειράς βιβλιοκρισιών επί βιβλίων Γορτυνιακού περιεχομένου. Η άσκησις αυτού του λειτουργήματος, της «βιβλιοκριτικής» απαιτεί αρετήν και τόλμην. Δεν ισχυρίζομαι ότι εις μεγάλον ή μικρόν βαθμόν διαθέτω τα προσόντα αυτά. Αλλ’ επί μακράν σειράν ετών βιβλιοκρισίες έχω δημοσιεύσει εις έγκυρα περιοδικά της χώρας, στο «Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας», στην «Επετηρίδα της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», στον «Παρνασσό», στα «Ελληνικά», στα «Μακεδονικά» και συστηματικώς και με υπεύθυνη αποστολή στα «Πελοποννησιακά» και στην «Μνημοσύνη». Συνήθως οι ασκούντες βιβλιοκρισία εις διάφορα περιοδικά γράφουν ή για να υπερεπαινέσουν ή να



επικρίνουν ανακαλύπτοντες σφάλματα. Ασφαλώς ο κριτικός ενός κύκλου βιβλίων, με υπεύθυνη και συγκεκριμένη αποστολή, έχει ωρισμένες υποχρεώσεις. Να διαβάση και να κατανοήση το υπό κρίσιν βιβλίο, να είναι αμερόληπτος, δίκαιος, τίμιος, έστω αυστηρός, αλλά και συγκαταβατικός και να ξεκινά από τα θετικά και αξιέπαινα στοιχεία του κρινόμενου βιβλίου, να προσφέρη δε μ’ ευγένεια και καλωσύνη τις παρατηρήσεις του για τις ελλείψεις του βιβλίου. Θα ισχυρισθώ ότι αυτές τις αρχές ετήρησα κατά την άσκησιν καθήκοντος κατά την κρίσιν μου.—» Ο Τάσος Γριτσόπουλος απεβίωσε πλήρης ημερών. Μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής του εργαζόταν για τα «Ελληνικά Γράμματα». Λίγες ημέρες πριν την «μεγάλη φυγή» αξιώθηκε και είδε τα Αρχεία Αντωνόπουλου να γίνονται κτήμα της Βιβλιοθήκης Δημητσάνας. Η Ελλάδα, η Πελοπόννησος, η Αρκαδία, η Γορτυνία και η Δημητσάνα του οφείλουν πολλά. Το ίδιο και ο Δικτυακός μας Τόπος. Πρώτος ο Τάσος Γριτσόπουλος ήταν που πίστεψε στη δυναμική του Διαδικτύου και στήριξε όσο κανείς άλλος την διεξαγωγή του «Α’ Παγκόσμιου Παναρκαδικού Διαδικτυακού Συνεδρίου» από την Ιστοσελίδα μας Arcadians.gr Σε ένδειξη πένθους, ο Δικτυακός μας Τόπος για εννέα ημέρες δεν θα απαντά σε μηνύματα των επισκεπτών μας και δεν θα δημοσιεύσει κανένα άρθρο. Η νεκρώσιμος ακολουθία του θα ψαλλεί την Δευτέρα 22 Δεκμεβρίου 2008 στις 12.00 μμ. στην Μητρόπολη Αθηνών και η ταφή του θα γίνει στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών. Arcadians Βασίλης Αναστασόπουλος – Πάνος Βασιλείου Παρασκευή 19 Δεκεμβρίου 2008 Σημείωση: το παρόν αφιέρωμα στον Τάσο Γριτσόπουλο, αναδημοσιεύτηκε΄από πολλές ηλεκτρονικές σελίδες, blogs, εφημερίδες και αλλά μέσα ενημέρωσης. Η φωτό που δημοσιεύουμε τραβήχτηκε από τον Βασίλη Αναστασόπουλο στην Δημητσάνα τον Αύγουστο του 2007, κατά την περίοδο που κάναμε το οδοιπορικό για την σπουδαία μελέτη του: "Τοπογραφικές και Χωρογραφικές αναζητήσεις στη χαράδρα του Λούσιου".

Documents

ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛ. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ