ΑΥΘΟΡΜΗΤΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

αφιέρωμα 13102013

Αυθορμητη Αρχιτεκτονικη στο Αγιον οροσ

Επιμέλεια αφιερώματος εισαγωγήσυνέντευξη Στέλιος Κούκοςskoukosmakthesgr

Συνέντευξη Φ Χατζηαντωνίου

Οι φωτογραφίες του Παύλου Μυλωνά προ-έρχονται από τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρ-χιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη

Κείμενα Φαίδων Χατζηαντωνίου Μοναχός Παΐσιος Αγιορείτης Μαρτυρίες Αγιορειτών Παύλος Μυλωνάς

Ο κόσμος του Άθω έζησε και ζειστη σάρκα του όλη την ιστορι-κή πορεία και διαδρομή του γέ-

νους καθώς επίσης και τις πνευματι-κές του περιπέτειες και εκφάνσεις Μά-λιστα κάποιες από αυτές είχαν επίκεν-τρο τον ίδιο τον Άθωνα όπως για πα-ράδειγμα η ησυχαστική κίνηση και έρι-δα αλλά και η Φιλοκαλική αναγέννη-ση πιο γνωστή ως κίνημα των Κολλυ-βάδων Τα βυζαντινά κλέη και η εύνοιατων αυτοκρατόρων έδωσαν τη δυνα-τότητα στο Άγιον Όρος να περάσει απότα ταπεινά κελιά τις καλύβες και τιςσπηλιές στα μεγάλα κοινοβιακά μονα-στήρια και συγκροτήματα τα οποία ταασφάλισαν από τις εξωτερικές επιβου-λές με κάστρα Στη συνέχεια βέβαιαβίωσε και το ίδιο τις συνέπειες της άλω-σης της βασιλεύουσας και την ευρύτε-ρη εξουδένωση της αυτοκρατορίας τωνΡωμιών της Ανατολής Η αθωνική πο-λιτεία τήρησε όπως και ένα μεγάλο κομ-μάτι του ελληνισμού τον δικό της κα-νόνα τη δική της αιχμαλωσία για νααπελευθερωθεί -ή καλύτερα να ανα-στηθεί- κι αυτή κατά τους βαλκανικούςπολέμους (Όπως όλοι οι απελευθερω-μένοι ελληνικοί πληθυσμοί έτσι και οιΑγιορείτες υποδέχτηκαν τον ελληνικόστρατό εν μέσω φθινοπώρου με το laquoΧρι-στός Ανέστηraquo και κωδωνοκρουσίες σεπλήρη αναστάσιμη χαρά και έξαρση)Στις αρχές Νοεμβρίου του 1912 ο Άθω-νας καλωσόρισε το ελληνικό ναυτικόκαι τον Οκτώβριο του 1913 η ιερά σύ-ναξη των μονών του Αγίου Όρους ανήγ-γειλε την ένωσή του με τη μητέρα Ελ-λάδα - αυτές τις μέρες γιορτάζουμετην εκατονταετηρίδα Όλος ο Άθωνας αποτελεί ένα μοναδι-κό έμπλεο ζωής κειμήλιο το οποίο μοι-άζει να κείται εις τύπον δοκιμής και κρί-σης της πορείας μας χωρίς πολλές φο-ρές να αφίσταται και το ίδιο της ευρύ-τερης περιρρέουσας ατμόσφαιρας Ση-κώνει τον σταυρό που του αντιστοιχείαφού εν πολλοίς μετέχει της ανθρώπι-νης και τρεπτής φύσεως αλλά και τηςεποχής και των ευρύτερων laquoπειρασμώνraquoτης Ένας νεαρός ρώσος εικαστικός που με-τά τα γεγονότα της Οκτωβριανής επα-νάστασης του 1917 ζούσε ως εξόριστοςστο Παρίσι μετά από μια διασκέδασηένιωσε πως η ζωή που έκανε δεν τονγέμιζε και γιrsquo αυτό αποφάσισε να γίνειμοναχός Ήδη ως αναζητητής είχε πε-ράσει από άλλες θρησκείες οι οποίεςως πιο εξωτικές τον δελέασαν αλλάτώρα ήθελε να μελετήσει σε βάθος τηνορθοδοξία και γιrsquo αυτό γράφτηκε στοΟρθόδοξο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργί-ου στο Παρίσι Μετά τις σπουδές του ομετέπειτα ιερομόναχος και γνωστός συγ-γραφέας π Σωφρόνιος (Σαχάρωφ) πή-γε για να μονάσει στον Άθωνα Συγκρί-

νοντας λοιπόν τις εντυπώσεις του απότις σπουδές του και την παρουσία τουστον Άθωνα έγραψε laquoΣτο Ινστιτούτοτου Αγίου Σεργίου όλοι μιλούσαν γιαΘεό αλλά Θεό δεν είδα ενώ όταν πή-γα στο Άγιο Όρος κανείς δεν μιλούσεγια Θεό και όλα έδειχναν τον Θεόraquo Μrsquoαυτό θα συμφωνούσαν και πολλοί επι-σκέπτες που περιδιαβαίνουν το laquoΠερι-βόλι της Παναγίαςraquo τη μοναδική φύσητα μεγαλοπρεπή μοναστήρια και τα λοι-πά μοναστικά ενδιαιτήματα με την πιοαυτοσχέδια συνήθως αρχιτεκτονική κε-λιά καλύβες σπηλιέςΑυθόρμητη και ενίοτε laquoαυθαίρετηraquo ίσωςαρχιτεκτονική αφού υπερβαίνει και κα-ταλύει τους τύπους και τους κανόνεςτης επίσημης και επιστημονικής αρχι-τεκτονικής ορίζοντας όμως laquoατέχνωςraquo

εντέχνως μια νέα οπτική και χρηστικήσύνθεση Κάτι που πολλές φορές αγγί-ζει τα όρια του καλλιτεχνήματος αν όχιτου κομψοτεχνήματοςΤα αυθόρμητα πνευματικά αυτά κατα-φύγια και ορμητήρια του Άθω αποτε-λούν καρπό της πιο βαθιάς και ακραί-ας πείνας και δίψας του ανθρώπου γιατη συνάντηση με το θείο και τη μετοχήκαι βίωση των άκτιστων ενεργειών τουΤα λιτά απέριττα ευφάνταστα αυτάκατοικητήρια τα ασκηταριά αποτελούντο ακρότατο σύνορο της γης με τονουρανό Η αυθόρμητη αυθαίρετη πα-ραμυθητική και παραμυθιακή αγιορει-τική αρχιτεκτονική αποτελεί καρπό καισύλληψη μιας βαθιά ερωτικής αναζή-τησης ενατένισης και σχέσης της τά-ξεως laquoελθέ ο μόνος προς μόνον ότι

μόνος ειμί καθάπερ οράςraquo Στην ουσίαμια αρχιτεκτονική χαριτωμένη με πολ-λαπλή έννοια Κι αυτό δεν μπορεί να μην ελκύσει τοενδιαφέρον και την επιστημονική μα-τιά ιδιαίτερα ευαίσθητων και καλλιτε-χνικής φύσεως ανθρώπων Η πολυετήςπαρουσία του αρχιτέκτονα αναστηλω-τή Φαίδωνα Χατζηαντωνίου στο ΆγιοΌρος του έδωσε την ευκαιρία να ερευ-νήσει να φωτογραφήσει και να μελε-τήσει τα μοναδικά αυτά κειμήλια αγιο-ρείτικης αρχιτεκτονικής και σήμερα ναμας τα παρουσιάζει Την εργασία τουαυτή με τίτλο laquoΑυθόρμητη αρχιτεκτο-νική στο Άγιον Όροςraquo την παρουσίασεαρχικά στην Οξφόρδη και πρόσφαταστην ιδιαίτερα δραστήρια laquoΑγιορειτικήΕστίαraquo του δήμου Θεσσαλονίκης

Ασκηταριό στα Καυσοκαλύβια κατασκευασμένο με τη συμπλήρωση ξηρολιθιάς στο φυσικό κοίλωμα που προέκυψε από την τυχαίαθέση ενός μεγάλου βράχου (τέλη 17ου αιώνα) Φωτ Φαίδων Χατζηαντωνίου

Σύνορα ουρανού και γης

Αυθόρμητη αρχιτεκτονική στο Άγιον Όρος

42|02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 13102013 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Στην πραγματικότητα αυτές οι αρχαίεςμορφές της μοναστικής ζωής εμφανί-στηκαν στο Όρος πολύ νωρίτερα απότη Μεγίστη Λαύρα το πρώτο αθωνικόκοινόβιο που ιδρύθηκε το 963 Θωρώντας τρεις εμβληματικές μορφέςτου πρώιμου αθωνικού αναχωρητισμούτον Όσιο Πέτρο τον Αθωνίτη τον ΆγιοΕυθύμιο τον Νέο και τον Ιωάννη Κολο-βό συνειδητοποιούμε ότι κατά τη διάρ-κεια του 9ου αιώνα μια ριζική αλλαγήέλαβε χώρα στη συμπεριφορά των αθω-νιτών ασκητών Ο Πέτρος απαρνήθηκετον κόσμο εφαρμόζοντας διά βίου μιασκληρή άσκηση αυστηρά μοναχική Ενώο Ευθύμιος και ο Ιωάννης ιδρυτές μο-ναστηριών και οι δυο τους ακολούθη-σαν το παράδειγμα του Πέτρου για μιαμεταβατική περίοδο αυστηρά ατομικήςάσκησης ως ένα σκαλοπάτι προς τηνοργάνωση μιας από κοινού ζωής υπότην προστασία του κράτους και του ανώ-τατου κλήρου Αυτό το σκαλοπάτι μερι-κές δεκαετίες αργότερα άνοιξε τον δρό-μο στον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτηκαι τη δική του Μεγίστη Λαύρα Η ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας πυρο-δότησε μια ζωηρή αντιπαράθεση ανά-μεσα στους δύο τρόπους αναχωρητι-σμού στην αυγή του αθωνικού μοναχι-σμού Η έκδοση του πρώτου αθωνικούΤυπικού (972) συμφιλίωσε τα δύο μέ-ρη αναγνωρίζοντας εμμέσως τους νε-ωτερισμούς του Αθανασίου και έτσιέκτοτε όλα τα αγιορείτικα μοναστήριαπου ιδρύονταν ακολουθούσαν το πρό-τυπο της Λαύρας του Αθανασίου Στηνουσία η επικύρωση του πρώτου αθωνι-κού Τυπικού εξέφραζε τη στήριξη τουκράτους προς τα οργανωμένα κοινό-βια μάλλον και λιγότερο στους μοναχι-κούς ερημίτες Παρrsquo όλrsquo αυτά το πρό-τυπο του μοναχικού αναχωρητισμούδεν έπαψε ποτέ να υπάρχει στην Αθω-νική χερσόνησο παράλληλα με τον κοι-νοβιοτισμό αν και έκτοτε ο πρώτος προ-οδευτικά περιορίστηκε στις πιο απόμα-κρες και δυσπρόσιτες περιοχές

Βιγλίζοντας το ΑιγαίοΑυτή η διαδικασία της μετάβασης από

τους μοναχικούς ασκητές στα οργα-νωμένα κοινόβια στον Άθω πρέπει ναερμηνευθεί στη βάση των γεωπολιτι-κών και στρατιωτικών συνθηκών τηςεποχής Μετά την τελευταία αναλαμπήτης Ιουστινιάνειας περιόδου (527-610)

η Μεσόγειος παύει να είναι μια ρωμαϊ-κή λίμνη Και καθώς οι αραβικές φυλέςεξαπλώνονται ορμητικά αποσπώνταςεδάφη από τη Μέση Ανατολή και τη Βό-ρεια Αφρική αναδύεται η στρατηγικήσημασία του Άθω που διατρυπά το Βό-

ρειο Αιγαίο και ελέγχει τις θρακικέςακτές δηλαδή τη χερσαία επικοινωνίαΚωνσταντινούπολης - Θεσσαλονίκηςκαι τα Δαρδανέλια τον θαλάσσιο δρό-μο που οδηγεί στην Κωνσταντινούπο-λη και τη Μαύρη Θάλασσα Σύντομα μια αλυσίδα φρουρίων εκτεί-νονταν κατά μήκος όλης της ανατολι-κής ακτής της χερσονήσου Ήταν ή έγι-ναν εξαρτήματα των μεγάλων μονα-στηριών αυτής της πλευράς ή τα ίδιατα μοναστήρια χτίστηκαν με τη μορφήπραγματικών κάστρων Το φαινόμενοεπαναλήφθηκε στη δυτική ακτή της χερ-σονήσου 3-4 αιώνες μετά την ίδρυσητης Λαύρας ξεκινώντας από τον 14οαιώνα δηλαδή όταν η βυζαντινή επι-κράτεια στη Μακεδονία περιορίστηκεστο Παλαιολόγειο Δεσποτάτο της Θεσ-σαλονίκης αποτελούμενο από την πό-λη της Θεσσαλονίκης και τις δύο χερ-σονήσους Κασσάνδρα και Άθω ενώ ημεσαία η Σιθωνία είχε ήδη καταλη-φθεί από τους Τούρκους Όλα τα μοναστήρια του Όρους απέ-κτησαν τη σημερινή τους μορφή μετάαπό διαδοχικές οικοδομικές επεκτά-σεις διαμέσου των αιώνων Μερικά εί-χαν χτιστεί εξαρχής στη μορφή μεγά-λων συγκροτημάτων υπό την προστα-σία κάποιων ισχυρών δωρητών ενώάλλα συνδέθηκαν εξαρχής με μονή-ρεις ασκητές και η σημερινή μορφήτου καθενός είναι αποτέλεσμα διαδο-χικών προσθηκών σε έναν αρχικό πυ-ρήνα μαθητών συγκεντρωμένων γύρωαπό τον πνευματικό οδηγό τους Σε άλ-λες περιπτώσεις οι τοποθεσίες των αρ-χικών ασκητικών εγκαταστάσεων δενβρήκαν τις πρόσφορες συνθήκες γιατην ανάπτυξή τους ως κυρίαρχων μο-νών (πχ Καυσοκαλύβια) ως την εποχήπου παγιώθηκε η σημερινή αγιορείτικηιεραρχία Αυτό οφείλεται είτε σε αντί-ξοες συνθήκες είτε στις θέσεις των οι-κισμών αυτών για τους οποίους δενεκτιμήθηκε ότι είχαν ιδιαίτερη στρατη-γική σημασία

ΚαυσοκαλύβιαΣυχνά συναντούμε τον αυστηρά ασκη-τικό χαρακτήρα που είχαν οι αγιορεί-τες ερημίτες σε περιγραφές προσκυ-νητών του 17ου και 18ου αιώνα Η ελ-ληνική Σκήτη της Αγίας Τριάδος γνω-στή ως Καυσοκαλύβια βρίσκεται στονότιο άκρο της χερσονήσου σε ένα στε-νό και τραχύ έδαφος που κρέμεται σεταράτσες 120 μέτρα πάνω από τη θά-λασσα Ο Άγιος Μάξιμος ένας φημι-

Ασκητικά καταλύματατου αθωνικού μοναχισμούΠαράλληλα με την ανάπτυξη της μοναστικής κοινοβιακής ζωής μορφές της αρχαίας αιγυπτιακήςκαι παλαιστινιακής ασκητικής παράδοσης επιβιώνουν μέχρι των ημερών μας σε απομονωμένεςπεριοχές του Αγίου Όρους γραφει ο φΑιδων χΑτζηΑντωνιΟυ (αρχιτέκτων αναστηλωτής)

Ο ασκητής Φιλάρετος στην αλυσίδα των Καρουλιών (Ιούλιος 1956) Φωτ Παύλος Μυ-λωνάς

Κατάβαση με αλυσίδα στα ασκηταριά του Μέσα Καρουλιού Φωτ ΦΧ

σμένος αθωνίτης ασκητής του 14ου αι-ώνα ο οποίος είχε εγκατασταθεί στηνπεριοχή συνήθιζε να καίει τις αχυρο-καλύβες του και μετά να περιφέρεταιως laquoδιά Χριστόν σαλόςraquo εξ ου και τοπαρώνυμό του laquoΚαυσοκαλύβηςraquo καιτο όνομα με το οποίο έγινε γνωστός οτόπος Ο οικισμός των Καυσοκαλυβίων σχη-ματίστηκε όταν μερικοί ερημίτες προ-σελκύστηκαν από την ισχυρή ασκητικήμορφή του Αγίου Ακακίου και συγκεν-τρώθηκαν γύρω του Ο Ακάκιος ζούσεσε μια στενή σπηλιά που κρέμεται στηνάκρη ενός απότομου γκρεμού και πά-νω από την σπηλιά είχε κάνει έναν μι-κρό πετρόχτιστο ξενώνα Ο Ακάκιοςπέθανε το 17301740 σε ηλικία περίπουεκατό ετών και σύντομα μετά τον θά-νατό του ο οικισμός αναγνωρίστηκεεπισήμως ως ιδιόρρυθμη σκήτη Ο ρώσος προσκυνητής Βασίλι Μπάρσκικατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιούτου στο Άγιον Όρος το 1725 επισκέ-φθηκε τα Καυσοκαλύβια Τον φιλοξέ-νησε ο Ακάκιος στον μικρό ξενώνα τουΟ Μπάρσκι είδε τα Καυσοκαλύβια τηστιγμή που σχηματίζονταν και περιέ-γραψε τον τόπο laquoΟι μοναχοί εκεί δια-βιούν χωριστά ο ένας από τον άλλοκαι ο καθένας έχει στο κελλί του ένανμικρό ναΐσκο για να προσεύχεται κατάμόνας [] Οι καλύβες τους είναι απόξερολιθιά πάνω από απόκρημνα και τρο-μερά βάραθρα ανάμεσα σε βράχιαπάνω από την θάλασσα σαν φωλιέςπουλιών Τρέφονται μόνο από τα χει-ροτεχνήματά τους κάνουν σταυρούςκαι κουτάλιαraquo Πίσω από την Καλύβη της Κοιμήσεωςτης Θεοτόκου μια στενή σκάλα οδηγείστη σπηλιά του Ακακίου που βρίσκεταιακριβώς κάτω από το σπίτι Η σπηλιάείναι ένα στενό άνοιγμα στον βραχώ-δη γκρεμό Η βακτηρία του και το κρε-βάτι του φτιαγμένο από τρία χοντρο-κομμένα κλαδιά ελιάς και ένα τέταρτογια προσκεφάλι διατηρούνται σrsquo αυτότο πρωτόγονο καταφύγιο Πάνω απότη σπηλιά κρυμμένος πίσω από το σπί-τι διατηρείται και ο πετρόχτιστος ξε-νώνας Μερικά ασκηταριά παρόμοιαςκατασκευής από την εποχή των πρώ-των κατοίκων σώζονται στα περίχωρατου οικισμού Είναι όλα από ξερολιθιάσαν κι αυτά που περιγράφει ο Μπάρ-σκι Μπροστά από τον ξενώνα του Ακακίουχτίστηκε αρχικά το παρεκκλήσι της Κοι-μήσεως το 1759 και από τότε με συνε-χείς προσθήκες δημιουργήθηκε η ση-μερινή καλύβη Ο τωρινός κάτοικος οπατήρ Πατάπιος Πειραιώτης είναι ει-κονογράφος βιβλιοθηκάριος της Σκή-της και μελετητής των αρχείων της Κα-τάγεται από εύπορη οικογένεια και οινεωτερισμοί του σπιτιού ανακαλούν ταμεσοαστικά σπίτια των ελληνικών πό-λεων

Άγιος ΒασίλειοςΚατά το δεύτερο ταξίδι του στο ΆγιονΌρος το 1744 ο Μπάρσκι επισκέφθηκεκαι περιέγραψε τον πρόσφατα τότε σχη-ματισμένο οικισμό του Αγίου Βασιλεί-ου κάτω από τον ορεινό όγκο του Προ-

φήτη Ηλία Οι πρώτοι ερημίτες είχανέρθει από την Καππαδοκία περιοχή Και-σάρειας Ο Μπάρσκι τους είδε που ζού-σαν στο δάσος πίνοντας βρόχινο νε-ρό και να laquoτους ξεπερνούν όλους σενηστεία ταπεινότητα κι ευλάβειαraquo Επτάκαλύβες υπήρχαν τότε τόσο στενέςπου μέσα laquoδεν μπορεί να κατακλιθείάνθρωποςraquo πολύ φτωχικές laquoέχουν μό-νο μία ψάθα ένα ξύλινο προσκέφαλοκαι κάποια εργαλείαraquo Όταν πέρασε οΜπάρσκι από εκεί η κοινή εκκλησία τουςαφιερωμένη στον Άγιο Βασίλειο τονΜέγα ήταν υπό κατασκευή Ένα στενό καλύβι χτισμένο από γκρίζαπέτρα ξερολιθιά στέκει κοντά στηνεκκλησία του 1744 μαρτυρεί τη μορφήτων αρχικών καταλυμάτων που έχτι-σαν οι πρώτοι καραμάνοι ασκητές Εί-ναι ένα απλούστατο ορθογώνιο πέτρι-νο κουτί με καθαρό ύψος περίπου 190μ χωρίς ανοίγματα παρά μόνο μία εί-σοδο ανοιχτή στη μία πλευρά και χω-ρίς στέγη ωφέλιμου εμβαδού περίπουενός τετραγωνικού μέτρου που χωρά-ει μόνο έναν άνθρωπο όρθιο ή μισο-ξαπλωτό Μια στέγη ξύλινη φτιαγμένηαπό πουρναρόξυλα και ξερό χορτάρικαι μια ξύλινη τάβλα για πορτόφυλλονα κλείνει την είσοδο θα συμπλήρωνετην εικόνα μιας από τις επτά καλύβεςπου είδε ο Μπάρσκι Συναπτόμενο στον ναό του Αγίου Βα-σιλείου ένα απλό συγκρότημα αποτε-

λούμενο από δωμάτια και βοηθητικούςχώρους κατασκευάστηκε τα τελευταίαχρόνια Μια μικρή συνοδεία τριών ή τεσ-σάρων μοναχών ζουν στο κελλί του Αγί-ου Βασιλείου Ο γέροντας Κρητικόςπου ζει εδώ από τις αρχές της δεκαε-τίας του 1970 ενώ ως λαϊκός ασκούσετη δικηγορία είναι ο συγγραφέας δια-φόρων πονημάτων θεολογικού περιε-χομένου Ότι έχει γίνει σrsquo αυτό το σπίτιέγινε με τα χέρια τα δικά του και τωνυποτακτικών του Αρνήθηκε πάντα νααποκτήσει μοντέρνα υλικά της αγοράςδημιουργώντας χρηστικά αντικείμεναμόνος του και χτίζοντας με υλικά σεδεύτερη χρήση που έχουν πεταχτεί ήπερίσσεψαν από τις ανακαινίσεις τωνμοναστηριών

ΚαρούλιαΣτο νοτιότερο σημείο της χερσονήσουσε έναν ξερό κάθετο βράχο ασκητα-ριά είναι διάσπαρτα σε όλες τις φυσι-κές κοιλότητες των βράχων Ο τόποςονομάζεται Καρούλια και χωρίζεται στοΜέσα και στο Έξω Καρούλι Η πρόσβα-ση από το Έξω στο Μέσα Καρούλι γί-νεται με αλυσίδες Στην αυγή του 20ούαιώνα τριάντα ασκητές ζούσαν εδώσήμερα ο αριθμός τους κυμαίνεται με-ταξύ δέκα και είκοσι Τα περισσότερα από τα κελλιά των Κα-ρουλίων είναι ερημητήρια που δημι-ούργησαν οι ίδιοι οι ασκητές με ευκαι-

ριακά υλικά ανακυκλώνοντας τα από-βλητα άλλων μοναχών ή λαϊκών Το ορα-τό τμήμα μιας τέτοιας κατασκευής συ-νήθως κρύβει τις πραγματικές διαστά-σεις του ερημητηρίου το οποίο απλώ-νεται στο βάθος μιας σπηλιάς ή κατάμήκος των φυσικών κοιλοτήτων του γκρε-μού Η οργάνωση του χώρου στο εσω-τερικό αυτών των ασκηταριών αποδει-κνύει μια εξαιρετικά ορθολογική χρή-ση του χώρου Ένα από τα χαρακτηριστικά κελλιά τηςπεριοχής είναι των Αγίων Αρχαγγέλωνστο Μέσα Καρούλι Τη δεκαετία του lsquo50το κελλί ήταν γνωστό ως laquoασκηταριότου Χωροφύλακαraquo από τον ασκητή Γα-βριήλ τον laquoκατσαρομάλληraquo πρώην χω-ροφύλακα Τα τελευταία χρόνια ζει εκείένας ρώσος ασκητής Το κελλί και σή-μερα δεν παρουσιάζει ριζικές αλλαγέςκάτι που ισχύει και για τα περισσότεραασκηταριά της περιοχής που διατηρούναυτόν τον ασκητικό χαρακτήρα Το κελ-λί των Αγίων Αρχαγγέλων αποτελείταιαπό ένα παρεκκλήσι πέντε μικρά κελ-λιά και μία αποθήκη Όλοι οι χώροι έχουνπρόσβαση από έναν φιδωτό διάδρομοτου οποίου το κεντρικό τμήμα είναι φαρ-δύτερο δημιουργώντας έναν όγδοο χώ-ρο που χρησιμοποιείται τόσο ως καθι-στικό όσο και ως νάρθηκας του ναούΑυτοί οι οκτώ χώροι μαζί με τον διά-


αφιέρωμα 03|43ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 13102013

Ξηροκάλυβο στα Καρούλια Φωτ ΦΧ

Συνέχεια στη σελ 4



δρομο ένα εμβαδόν συνολικά περίπου70 τετραγωνικών μέτρων αναπτύσ-σονται κατά μήκος των φυσικών κοι-λοτήτων του κάθετου βράχου αξιοποι-ώντας τα στενά επίπεδα σε διάφορεςστάθμες σε ένα συνολικό μήκος περί-που 23 μέτρων και ένα μέσο πλάτος35 Όλοι οι τοίχοι είναι από ξύλο μπαγδα-τότοιχοι όπως ξύλινα είναι και τα πε-ρισσότερα ταβάνια Μόνο ο αποθηκευ-τικός χώρος είναι μερικώς λιθόστρω-τος και εκεί βρίσκονται μία χτιστή στέρ-να για τη συλλογή του βρόχινου νερούκαι πήλινα κιούπια για το λάδι

ΚατουνάκιαΨηλότερα από το Έξω Καρούλι ένα συγ-κρότημα από ερημητήρια διάσπαρταστις απότομες πλαγιές του βουνού εί-ναι τα Κατουνάκια Τα Καρούλια και ταΚατουνάκια μοιράζονται την ίδια τσι-μεντένια προβλήτα που κατασκευά-στηκε την τελευταία εικοσαετία Αυτήείναι η αφετηρία και το τέρμα και σταθ-μός ανάπαυσης των καραβανιών με ταμουλάρια που συνδέουν την απόκοσμηέρημο με τον υπόλοιπο κόσμο Δύο μι-κρές αποθήκες από οπλισμένο σκυρό-δεμα στη δεξιά άκρη της αποβάθραςχρησιμεύουν για την αποθήκευση ερ-γόχειρων και θυμιάματος για εξαγωγήπρομηθειών και πρώτων υλών για ει-σαγωγή για τις ανάγκες των ερημιτώνέως ότου μεταφορτωθούν στο φεριμ-πότ τα πρώτα στα μουλάρια τα δεύτε-ρα που θα τα μεταφέρουν στα διάφο-ρα σπίτια της περιοχής Το κελλί του Οσίου Εφραίμ είναι ένααπό τα φημισμένα πνευματικά κέντρατου Αγίου Όρους καθώς είναι το ασκη-ταριό του γέροντος Εφραίμ μιας με-γάλης ασκητικής μορφής του δεύτε-ρου μισού του 20ού αιώνα Η σημερινήσυνοδεία αποτελείται από τον γέρον-τα Ιωσήφ και δύο ασκητές μαθητές καιοι τρεις του κεκοιμημένου Εφραίμ Τοκτιριακό συγκρότημα είναι το αποτέλε-σμα διαδοχικών επεκτάσεων που έλα-βαν χώρα αυθόρμητα στις τελευταίεςπέντε ή έξι δεκαετίες ξεκινώντας απόέναν αρχικό πυρήνα με παρεκκλήσι τουύστερου 19ου αιώνα και ακολουθών-τας το παράδειγμα άλλων ερημητηρίωντης περιοχής Ένας από τους τρεις μοναχούς της συ-νοδείας στις μοναχικές ώρες του περι-συλλογής και προσευχής θέλησε να ζή-σει κατά τον τρόπο των αρχαίων δεν-δριτών - μια κατηγορία ασκητών πουζούσαν πάνω στα δέντρα Πρώτα κα-τασκεύασε ένα ξύλινο πατάρι στο με-γαλύτερο κλαδί ενός δέντρου το οποίοστην άλλη μεριά είναι στερεωμένο σεέναν κάθετο βράχο που υψώνεται απόπίσω Η κατασκευή αργότερα επεκτά-θηκε δημιουργώντας ένα χαριτωμένομικρό διαμέρισμα εξ ολοκλήρου κατα-σκευασμένο από τον ίδιο τον πατέραΠροκόπιο ο οποίος χρησιμοποίησε ωςεπί το πλείστον απόβλητα υλικά που εί-χαν πεταχτεί κατά τις ανακαινίσεις με-γάλων μοναστηριών

Παράδοση και ανανέωση Παρόλο που σε όλα τα αγιορείτικα μο-

ναστήρια το κοινοβιακό σύστημα -όπουόλες οι όψεις της ζωής είναι κοινές-έχει σήμερα επικρατήσει ο τρόπος πουοι μοναχικοί ασκητές ζουν τη ζωή τουαναχωρητή έχει επιβιώσει στο Όροςως τις μέρες μας Ας σημειώσουμε ότιοι σύγχρονοι αναχωρητές είναι φορείςτου σύγχρονου τρόπου ζωής που τονφέρνουν μαζί τους από τον κόσμο Αυ-τό δεν είναι κάτι νέο Με τον ίδιο τρό-πο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν τα μο-ναστήρια Όταν συζητούμε σήμερα γιατη διατήρηση της παράδοσης στο ΆγιονΌρος εννοούμε δύο πράγματα λατρείακαι χτιστό περιβάλλον Στο πέρασματων αιώνων η λατρεία παραμένει αναλ-λοίωτη αλλά το κτιστό περιβάλλον αλ-λάζει καθώς εξαρτάται και επηρεάζε-ται από πολλούς παράγοντες ιστορι-κούς κοινωνικούς αισθητικούς τεχνο-λογικούς Μία από τις πρώτες επαγγελματικές εμ-πειρίες μου ως αρχιτέκτονα αναστηλω-τή στο Άγιον Όρος σχετίζεται με αυτότο ζήτημα Όταν το 1983 είχα μεταβείστις Καρυές για να κάνω αυτοψία σεένα κελλί για το οποίο υπήρχε αίτηματης μονής το βρήκα πεσμένο από χρό-νια αλλά παρrsquo όλrsquo αυτά αποτύπωσα ταερείπια καθώς σκέφτηκα ότι σύντομαθα τα κατάπινε κι αυτά ο καιρός Έναςγεροκαλόγερος που με παρατηρούσεκαθώς δούλευα μου πιάνει την κου-βέντα και μου λέει ότι ματαιοπονώ αφούτο κελλί είναι πλέον πεσμένο και καλύ-τερα θα ήταν να προλάβω να μην πέ-σουν κι άλλα Κι όταν του απάντησα ότιτο έκανα επειδή αργότερα θα χρειαστείη αποτύπωσή μου στην αναστήλωσητου μνημείου μου λέει laquoΜνημείο είναιτο ράσο που φοράω επειδή αν εγώ σή-μερα χτίσω ένα τσιμεντένιο κουτί μετάαπό 300 χρόνια θα έρθει ένας τρελόςεπιστήμονας σαν και σένα και θα βαλ-θεί να το αναστηλώσειraquo Ξαφνιάστηκαγιατί ο απλοϊκός γέροντας δίχως να τοξέρει είχε διατυπώσει μία από τις βασι-κές αρχές της αναστήλωσης που είναιη διατήρηση της μνήμης Από την άλλη

αυτό που είπε ενέχει σήμερα έναν με-γάλο κίνδυνο καθώς ζούμε στην επο-χή της παγκοσμιοποίησης Σε παλαι-ότερες εποχές οι ξένες επιδράσεις πουέφταναν στο Όρος ενσωματώνοντανδημιουργικά ήταν σαν το λίπασμα πουπλούταινε τις ντόπιες κουλτούρες Γιαπαράδειγμα όταν τον 17ο-18ο αιώνα τακεντροευρωπαϊκά καλλιτεχνικά κινή-ματα (μπαρόκ ροκοκό) έφταναν σταΒαλκάνια φιλτραρισμένα μέσα από τοχωνευτήρι της Κωνσταντινούπολης οιντόπιοι μαστόροι έπαιρναν αυτά τα νέαάγνωστα πρότυπα και δουλεύοντας μεντόπια υλικά και παραδοσιακή τέχνηδημιουργούσαν νέα τέχνη που έφερετα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικάΑντιθέτως σήμερα η παγκοσμιοποιημέ-νη αγορά απαιτεί ομοιομορφία υλικώντεχνικών απαιτεί ίδιες μεθόδους κατα-σκευής από το Χονγκ Κονγκ ως το Ρίοντε Τζανέιρο από το Ελσίνκι ως το Ναϊ-ρόμπι από τη Νέα Υόρκη ως τις ΚαρυέςΣήμερα η παγκοσμιοποίηση απειλεί τιςιδιαιτερότητες του κάθε τόπου

Όταν το 1963 εορταζόταν η χιλιετηρίδααπό την ίδρυση της Λαύρας και του αθω-νικού κοινοβιοτισμού η λειψανδρία τωνμοναχών η γήρανση του πληθυσμούκαι η εγκατάλειψη των κτιρίων άφηνανμια γενική αίσθηση ότι επίκειται το τέ-λος της Αθωνικής Πολιτείας Αυτό άλ-λαξε ριζικά τις τελευταίες τέσσερις δε-καετίες Σήμερα ο μοναχικός πληθυ-σμός είναι σταθερά αυξανόμενος καιτο Άγιον Όρος αντιμετωπίζει την πρό-κληση της προσαρμογής στις μοντέρ-νες τεχνολογίες διατηρώντας ταυτο-χρόνως τον παραδοσιακό του χαρακτή-ρα Όσον αφορά στην αρχιτεκτονικήαυτή η ισορροπία δεν είναι πάντα εύκο-λη Περισσότεροι μοναχοί διακατέχον-ται από ένα πνεύμα ανανέωσης και επι-λέγουν να ζήσουν μια ζωή λιγότερο αυ-στηρή από άλλες εποχές Περισσότεραφεριμπότ μεταφέρουν μεγαλύτερες ντα-λίκες και νέα υλικά επομένως χρειάζον-ται μεγαλύτερες προβλήτες υπάρχουν

περισσότερα αυτοκίνητα που χρειάζον-ται περισσότερους δρόμους υπάρχουνπερισσότερα χρήματα και περισσότερααπόβλητα Κατά την άφιξη και αναχώ-ρηση των φεριμπότ η Δάφνη γίνεται έναπολυσύχναστο λιμάνι και στις Καρυέςυπάρχει μάντρα σύγχρονων οικοδομι-κών υλικών Οι σημερινοί επισκέπτεςέχουν την αίσθηση ότι τα αγιορείτικαμοναστήρια διανύουν μια περίοδο ακ-μής που από την άλλη συνοδεύεται απόανεξέλεγκτες χωματερές διάσπαρτεςπλέον παντού Από την άλλη η ανακύκλωση ετερό-κλητων υπολειμμάτων καταναλωτικώνπροϊόντων και οικοδομικών υλικών σεδεύτερη χρήση που χαρακτηρίζει τηναρχιτεκτονική των ασκηταριών δείχνειπιστεύω έναν δρόμο Μακριά από τιςανέσεις και τα απόβλητα των προϊόν-των μίας χρήσης τα ασκηταριά της αθω-νικής ερήμου αποτελούν αυθόρμηταδημιουργήματα μιας ανώνυμης λαϊκήςαρχιτεκτονικής οργανωμένα σε παλίμ-ψηστα μιας μοναδικής και απροσδόκη-της λαϊκής αισθητικής που στοχεύειστην ικανοποίηση των βασικών αναγ-κών Αντίθετα από τους απόβλητουςκατοίκους των παραγκουπόλεων τουΤρίτου Κόσμου οι σύγχρονοι αναχω-ρητές του Άθω συνειδητά και ηθελημέ-να απαρνούνται την καταναλωτική κοι-νωνία

Ο Φαίδων Χατζηαντωνίου από το 1983εργάζεται στα έργα αποκατάστασηςτου Αγίου Όρους ενώ ασχολείται καιμε την επιμέλεια εκθέσεων με σχετικόαντικείμενο Ακόμη έχει συμμετάσχεισε αρχαιολογικές ανασκαφές σε προ-ϊστορικές θέσεις στην Ελλάδα και τηνΤουρκία Παράλληλα ασχολείται με τηδημοσιογραφία την παραγωγή δίσκωνγια το ελληνικό θέατρο και την ελληνι-κή ποίηση (δισκογραφική εταιρεία Λύ-ρα) καθώς και με τη λογοτεχνία Υπήρ-ξε συνεργάτης των εφημερίδων laquoΜα-κεδονίαraquo και laquoΘεσσαλονίκηraquo και μουσι-κός παραγωγός του 958 FM της ΕΡΤ-3

Ασκηταριό του Χωροφύλακα (Άγιοι Αρχάγγελοι) στα Καρούλια (Ιούνιος 1970) Φωτ ΠΜ



ΟΆγιος Μάξιμος ο ΚαυσοκαλύβηςΤην Κυριακήν των Αγίων Πατέρων οπούείναι μετά την θείαν Ανάληψιν φαίνε-ται εις [τον Άγιο Μάξιμο] η Θεοτόκοςέχουσα εν αγκάλαις τον Κύριον και τουλέγει Ακολούθει μοι πιστότατε Μάξι-με και ανέβα επάνω εις τον Άθωνα διάνα λάβης την χάριν του Αγίου Πνεύμα-τος καθώς επιθυμείς []Από τότε δε και εις το εξής εκατέβη ειςτο Καρμήλιον εις τον Προφήτην Ηλίανκαι εκεί ευρών ένα μοναστήν γέροντατου εφανέρωσε εκείνα οπού είδε και ήκου-σεν εις την κορυφήν του όρους Ο δε γέ-ρων ακούσας ταύτα ενόμισεν ότι επλα-νήθη ο θείος Μάξιμος και ότι όλα εκείνατα είδε κατά φαντασίαν δαιμονικήν Έτσιωνόμασε πλανημένον τον φωστήρα καιοδηγόν των πλανημένων Από τότε δετον έλεγαν όλοι πλέον πλανημένον καιαποστρεφόμενοι αυτόν τον εδίωκον διάνα μην πλησιάση εις κανέναν []Διά τούτο δεν εκατοίκησεν εις ένα τό-πον καθώς οι άλλοι αλλά ως πλανημέ-νος εμετατοπίζετο εκ τόπου εις τόπονκαι όπου επήγαινεν έφτιαχνε από χόρ-τα καλύβαν μικράν όσον να χωρή μό-νον το πολύαθλον σώμά του και μετrsquoολίγον την έκαιε και επήγαινεν εις άλ-λον μέρος και έφτιαχνεν άλληνΤόση δε υπέρ άνθρωπον ήταν η ακτη-μοσύνη του ώστε δεν απέκτησε ποτέούτε δικέλλαν ούτε σκαλιστήρι ούτετορβάν ούτε σκαμνί ούτε τράπεζαντσουκάλι ή αλεύρι ή λάδι ή κρασί ή ψω-μί ούτε κανένα άλλο από τα αναγκαίαεις την ζωήν του ανθρώπου αλλά ωςάυλος σχεδόν περνούσε την ζωήν τουεις ερήμους και αβάτους τόπους Μό-νον μικρά καλύβαν έφτιανε καθώς εί-παμεν και μετrsquo ολίγον την έκαιε και έφευ-γεν εκείθεν Διά τούτο και ελέγετο πλα-νημένος ομού και καυσοκαλύβης διότιδεν εγνώριζαν οι άλλοι την θείαν χάρινοπού τον εσκέπαζε και την ελπίδα οπούτον εδρόσιζε και την παντοτινή προσευ-χήν οπού τον εγλύκαινεν

Από το βιβλίο του Αγίου Νικοδήμου Αγιο-ρείτη laquoΒίος και πολιτεία του Οσίου Μα-ξίμου του Καυσοκαλύβηraquo έκδοση Ιε-ράς Καλύβης Αγίου Ακακίου Καυσοκα-λύβια Άγιον Όρος 2001

Ο Ιερομόναχος Άνθιμος ο διά Χριστόν ΣαλόςΟ Πατήρ Άνθιμος πατρίδα είχε την Σό-

φια της Βουλγαρίας όπου και εφημέ-ρευε σαν έγγαμος Ιερεύς σε ενορίαΜετά τον θάνατο της πρεσβυτέρας τουγύρω στα 1841 ήρθε στο Περιβόλι τηςΠαναγίας και φυτεύτηκε σαν καλός βολ-βός [] και άνθισε και ευωδίασε Η πρώτη του μετάνοια ήταν η Ι Μονή τηςΣίμωνος Πέτρας όπου εκάρη ΜοναχόςΜετά όμως που άρχισε να κάνη τον διάΧριστόν σαλό να κρύβη τον εσωτερικότου πλούτο είχε κάνει μετάνοια και όλοντον Άθωνα γιατί συνέχεια γύριζε στηνέρημο και έμενε άλλοτε σε σπηλιές καιάλλοτε σε κουφάλες δέντρων[Κοιμήθηκε το 1867]

Ο Γερο-Εφραίμ laquoο τάλαςraquo Απέναντι από το κελλί του Γερο-Υπατί-ου (τα Βλάχικα Κελλιά) πάνω από ταΚατουνάκια φαίνεται μια σπηλιά η οποίαόπως διηγούνται οι Γεροντάδες επί Τουρ-κοκρατίας ήταν σπηλιά ληστών Αυτήλοιπόν την σπηλιά ο Γερο-Εφραίμ τηνμετέτρεψε σε θείο Σπήλαιο της Βηθλε-έμ διότι την αγίασε με την αγία του ζωή[Καταγόταν από τη Θεσσαλία κοιμή-θηκε το 1962]

Ο Γερο-Τρύφων Κάποτε είχα χάσει τον δρόμο στην Κα-ψάλα και από ένα κλειστό μονοπάτι βγή-κα μπροστά στην Καλύβα του Γερο-Τρύφωνα η οποία ήταν μια παράγκαμε παλιούς τενεκέδες ολόγυρα καρ-φωμένους και επάνω στη στέγη πάλιτο ίδιο παλιολαμαρίνες και τενεκέδεςμε κανά - δυο πλάκες για να μην τουςσηκώση ο αέρας Βλέπω λοιπόν ξαφνι-κά τον Γέροντα σε μια άκρη να κάθε-ται σrsquo ένα κούτσουρο και να λέη τηνευχή Το πρόσωπό του ήταν φωτεινόκαι χαρούμενο Είχε τα μάτια του κλει-στά και ακίνητος προσευχόταν [Ρουμάνος μοναχός κοιμήθηκε το 1978]

Από το βιβλίο του Γέροντος Παϊσίου Αγιο-ρείτη laquoΑγιορείται πατέρες και αγιορεί-τικαraquo έκδοση Ιερού Ησυχαστηρίου laquoΕυαγ-γελιστής Ιωάννης ο Θεολόγοςraquo Σου-ρωτή Θεσσαλονίκης

Διηγήσεις για τους αόρατουςερημίτες του Άθω laquoΜια φορά που πήγαμε πάνω στο βου-νό με τον μακαριστό παπα-Ανδρέα ευ-

ρήκαμε δύο καλύβες με ξυλαράκια μεμία εικόνα και ένα καντηλάκι και μίαγωνούλα αλλά δεν βρήκαμε κανέναΨάξαμε από δω από κει αλλά δεν τονβρήκαμε Ενώ ήταν εκεί ο άνθρωποςγιατί και το καντηλάκι και ένα φαναρά-κι με λαδάκι ήταν αναμμένο και ένα βι-βλίο που διάβαζε εκεί πέρα αλλά δεντον βρήκαμε Άλλη φορά ξαναπήγαμεκαι βρήκαμε άλλη καλυβούλα εκεί πά-νω Εκεί που τελειώνουν τα απότομαβράχια και αρχίζουν τα δένδρα βρή-καμε το καλυβάκι και ένα ντορβαδάκιμε λίγο παξιμάδι κρεμασμένο Εκεί όλατα πραγματάκια του αλλά αυτόν δεντον βρήκαμε εκεί Πού εξαφανίστηκεΚαι δεν μας άκουσε όταν πήγαμε Εξα-φανίστηκε Ψάξαμε εδώ ψάξαμε εκείδεν τον βρήκαμε και μπορεί να ήτανεκεί μπροστά μας και να μην τον βλέ-παμε Το καλυβάκι όμως το βρήκαμε Και άλλη φορά πήγαμε και βρήκαμε άλ-λο καλυβάκι σε άλλη μεριά αλλά δενβρήκαμε κανένα Αυτοί τίθενται σε αο-ρασία να πούμε τώρα πώς Είναι θεϊκάμυστήριαraquo

laquoΠριν από 15-20 χρόνια δύο μοναχοίμε δύο λαϊκούς πήγαν με τη βάρκα στηρουμανική σκήτη του Προδρόμου Εί-δαν κάποιο μοναχό μέσα στα πουρνά-ρια να κάθεται σε τρία ξύλα πάνω ενώτο ζωστικό του ήταν κουρελιασμένοόπως οι κορδέλες που δένουν τις ντο-μάτες Πλησιάζοντας κοντά του τον έχα-σαν από τα μάτια τουςraquo

laquoΔύο άλλοι Ξενοφωντινοί πατέρες κα-τέβαιναν από τον χείμαρρο στο Μονα-στήρι Το δάσος ήταν πυκνό και δυσκο-λοδιάβατο Είδαν σε κάποιο σημείο λεί-ψανα παλαιού υπαίθριου ασκηταριούΈναν τόπο ίσιο στην πλαγιά περίπου2x2 μέτρα και ένα πέτρινο αψιδωτόπροσκυνητάρι που ούτε τοίχους ούτεσκεπή είχε Ίσως εκεί να ξεχειμώνιαζεκάποιος ασκητής Εκεί κοντά δεν υπήρ-χε ούτε κελλί ούτε μονοπάτι Και άλλεςφορές προσπάθησαν να πάνε πάλι αλ-λά δεν εύρισκαν το μέροςraquo

Στυλίτης για 17 χρόνιαlaquoΣτη Σκήτη του Αγίου Βασιλείου πα-λαιότερα έζησε ένας ενάρετος ασκη-τής σαν στυλίτης για 17 χρόνια Έκτισεπάνω στον βράχο ένα στύλο και ζούσεεκεί πάνω αίθριος ακάλυπτος όλα ταχρόνια Μόνον όταν έβρεχε πολύ καιχιόνιζε κατέφευγε σε μια σπηλίτσα πουήταν στην βάση του στύλουraquo

Από το βιβλίο laquoΑπό την ασκητική ησυ-χαστική αγιορείτικη παράδοσηraquo έκδο-ση Ιερού Ησυχαστηρίου laquoΆγιος Ιωάν-νης ο Πρόδρομοςraquo Μεταμόρφωση Χαλ-κιδικής

Eν ερημίαις όρεσι και σπηλαίοις Αποσπάσματα από συναξάρια και βίους μοναχών με αναφορές στους ασκητές και τους αόρατουςερημίτες του θωνα οι οποίοι έζησαν σε πρόχειρα καταλύματα

Η σπηλιά του Aγίου Ακακίου στα Καυσοκαλύβια με το κρεβάτι του από κορμούς ελιάςκαι την ξύλινη βακτηρία του (αρχές 18ου αιώνα) Φωτ ΦΧ



Μπορούμε να πούμε πως στην έρευνάσας αυτή ασχολείστε κυρίως με ενδιαι-τήματα αναχωρητών ερημιτών ασκη-τώνΝαι κυρίως αυτό είναι το αντικείμενόμου στην παρούσα έρευνα στο οποίοφτάνω μετά από μια σύντομη ιστορικήαναδρομή του φαινομένου της μετανά-στευσης του χριστιανικού αναχωρητι-σμού της Μέσης Ανατολής ως παρεπό-μενο της πλημμυρίδας των νέων αλλό-θρησκων λαών που περίπου από τον 6οαιώνα άρχισαν δυναμικά να διεκδικούντη δική τους θέση στο προσκήνιο τηςιστορίας Στην ουσία πρόκειται για με-ταφύτευση δυτικότερα του πνεύματοςτου αναχωρητισμού όπως εκφράστηκεαπό τους μεγάλους πατέρες της ερή-μου τον άγιο Αντώνιο τον Μέγα απότην Αίγυπτο τον άγιο Συμεών τον Στυ-λίτη από τη Συρία κά Καθώς τα παλαιάκέντρα των ερημητικών κοινοτήτων κα-τακλύζονταν από τους Πέρσες και τιςαραβικές φυλές οι χριστιανοί ασκητέςάρχισαν να μετακινούνται σε ασφαλέ-στερες περιοχές πιο κοντά στα μεγάλαβυζαντινά αστικά κέντρα στη Βιθυνίαστη Μακεδονία Η χερσόνησος του Άθωυπήρξε μία από τις νέες πατρίδες τουαρχαίου χριστιανικού αναχωρητισμούΩς προς τον δομημένο χώρο αυτό τοπνεύμα εκφράζεται με τη χρήση φτω-χών εφήμερων υλικών συνηθέσταταανακυκλωμένων που εξυπηρετούν στοι-χειώδεις ανθρώπινες ανάγκες και χα-ρακτηρίζονται ακριβώς από την έλλει-ψη οποιουδήποτε περιττού στοιχείουχωρίς αυτό να σημαίνει ότι λείπει και ηδιάθεση καλλωπισμού του χώρου πουείναι επίσης μια ανθρώπινη ανάγκη

Θα λέγατε πως η αυθόρμητη αρχιτε-κτονική αντιστοιχεί και στην ιδιαιτερό-τητα του αναχωρητικού βίου ο οποίοςέχει ένα διαφορετικό πρόγραμμα απόαυτόν των κοινοβιακών μοναστηριώνμε την laquoομαδικήraquo ζωή Στην ουσία δεν είναι διαφορετική η δια-δικασία εξέλιξης ενός ασκηταριού απόεκείνη ενός μοναστηριού Ένα αίτημαπαραμένει το ίδιο στη ρίζα αυτής τηςεξέλιξης η ικανοποίηση των βασικώνανθρώπινων αναγκών που δεν εκπο-ρεύεται από τον σχεδιασμό βάσει τωνεκάστοτε κυρίαρχων αισθητικών ρευ-μάτων Αυτά τα τελευταία έπονται ανε-ξαρτήτως του αποτελέσματος που μπο-ρεί από την κατοίκηση ενός σπηλαίουνα καταλήξει σε ένα παράπηγμα όπωςκαι σε μια Σιμωνόπετρα

Ποια είναι η πρωταρχική προσπάθειατων ασκητών και πολιστών της ευρύτε-ρης αθωνικής ερήμου κατά την κατα-σκευή ή κατά την αναζήτηση αναχω-ρητικού τόπου κατοικίαςΗ προσπάθεια του αναχωρητή έγκειταιστον έλεγχο και στην ελαχιστοποίηση

των επιθυμιών του και στη συνειδητήστέρηση προϊόντων του πολιτισμού πουθεωρούνται δεδομένα (αλλά βέβαια καιη κάθε εποχή έχει τα δικά της μέτρα καισταθμά) Αυτό προϋποθέτει ότι τίθενταιόρια που μπορεί να διαφέρουν από άτο-μο σε άτομο και η όλη διαδικασία σε-βασμού αυτών των ορίων και η υπέρ-

βαση προς το αυστηρότερο έχει ένανχαρακτήρα συγγενικό του αθλητικούπνεύματος και της ευγενούς άμιλλαςΓιrsquo αυτό παρεμπιπτόντως και οι ωδέςτου Πινδάρου έχαιραν πάντα μεγάληςεκτίμησης μεταξύ των βυζαντινών μο-ναχών ενώ λέξεις όπως αθλούμαι-άθλη-ση ασκούμαι-άσκηση-ασκητής είναιτόσο δημοφιλείς σε όσους περιβάλλον-ται το μοναχικό σχήμα Ως προς την επι-λογή ενός τόπου για εγκατάσταση επί-σης οι πιθανότητες κυμαίνονται όπωςισχύει και στην περίπτωση της αγιορεί-τικης laquoερήμουraquo Για παράδειγμα γνωρί-ζουμε ότι οι ανθρώπινες εγκαταστά-σεις από την αυγή της προϊστορίας προ-ϋπέθεταν την ύπαρξη νερού ένα ποτά-μι μια πηγή το υγρό στοιχείο Αλλά σταΚαρούλια δεν υπάρχει νερό γιrsquo αυτόκάθε καλύβα κάθε ξεροκάλυβο κάθεκατοικημένη σπηλιά διαθέτει ένα πρω-τόγονο αλλά έξυπνο σύστημα συλλο-γής του βρόχινου νερού (που έτσι κι αλ-λιώς σπανίζει) Κι όμως οι πρώτοι ασκη-τές που εγκαταστάθηκαν στα Καρούλιαασφαλώς γνώριζαν ότι μερικές εκατον-τάδες μέτρα μακρύτερα υπήρχαν πη-γές με πόσιμο νερό

Αποφύγατε να χαρακτηρίσετε την αρ-χιτεκτονική αυτή ως ναΐφ και πολύ πε-ρισσότερο ως λαϊκή με την έννοια της

παραδοσιακής Θα λέγατε πως υπάρ-χουν ανάμικτα τέτοια στοιχεία Το laquoναΐφraquo προϋποθέτει την επεξεργα-σία και εξέλιξη αισθητικών θεωριών καιτην αποδοχή ή την απόρριψη συγκεκρι-μένων προτύπων που δεν έχουν να κά-νουν με την ικανοποίηση πρωταρχικώνανθρώπινων αναγκών Όσο για τη laquoλαϊ-κή αρχιτεκτονικήraquo όρος που στην κα-θημερινή χρήση του έχει καταλήξει ναορίζεται ή να ταυτίζεται με αυτό πουλέμε laquoανώνυμη αρχιτεκτονικήraquo κατάτη γνώμη μου είναι ελάσσονος σημα-σίας καθώς επιδιώκει απλώς να περι-γράψει κάτι που ξεφεύγει από το αίτη-μα της παραγωγής επώνυμων προϊόν-των της μετα-αναγεννησιακής εποχήςΑλλά η ανωνυμία στην τέχνη είναι χα-ρακτηριστικό κατrsquo εξοχήν της βυζαντι-νής καλλιτεχνικής δημιουργίας όσο καιτης δυτικής τέχνης του Μεσαίωνα Πό-σα ανυπόγραφα laquoλαϊκάraquo έργα δεν φα-νερώνουν έναν ιδιοφυή δημιουργό Γιανα μην πω πόσα επώνυμα εμβληματικάέργα της εποχής μας είναι ανέμπνευ-στα προϊόντα πνευματικής ένδειας καιαισθητικής κόπωσης

Γίνεται αντιληπτή κάποια προσπάθειααπόδοσης της πιο επίσημης αγιορειτι-κής αρχιτεκτονικής στα ενδιαιτήματααυτά Υπάρχει κάποια ιδιαίτερη αγωνίανα αποδοθεί αισθητική ιεροπρέπεια στηνόλη κατασκευή Ή η όλη αντίληψη είναιπιο ασκητική δηλαδή πιο εσωτερικευ-μένη και καθόλου κηρυγματική Κατrsquo αρχήν πρέπει να πούμε ότι η έν-νοια laquoεπίσημη αγιορειτική αρχιτεκτονι-κήraquo είναι κενή περιεχομένου καθώς τοΆγιον Όρος είναι μια υπερχιλιόχρονηπολυεθνική κοινωνία που έχει δεχτείπλείστες αρχιτεκτονικές καλλιτεχνικέςκαι αισθητικές επιρροές Στα διάφορα ασκηταριά υπάρχουν πε-ριπτώσεις στις οποίες διαπιστώνεται μιαδιάθεση αναπαραγωγής προτύπων κυ-ρίως διακοσμητικών που συναντούμεκαι στα μεγάλα μοναστήρια Όμως πρό-κειται για laquoυγιείςraquo αναφορές και όχι γιαστείρα αναπαραγωγή laquoκλισαρισμένωνraquoμοτίβων - άλλωστε στην αρχιτεκτονικήόπως και στην τέχνη δεν υπάρχει παρ-θενογένεση Πρόκειται λοιπόν όταν συμ-βαίνει για διακοσμητικές αναφορές πουκατά τη γνώμη μου εκδηλώνονται συ-νηθέστερα όχι με ένα πνεύμα laquoιερο-πρέπειαςraquo αλλά με συμφραζόμενα αντ-λούμενα από τη δεξαμενή των πανάρ-χαιων συμβολισμών των επινοημένωνκατά τον ρουν της ανθρώπινης ιστο-ρίας Απrsquo αυτή την άποψη πέρα από τηναρχιτεκτονική και η ανθρωπολογία θαείχε ευρύ πεδίο έρευνας εδώ

Ένας αρχιτέκτονας μπορεί να διδαχθείκάτι από την αρχιτεκτονική αυτή Πιστεύω πως η αίσθηση του ελάχιστουπου έχει κανείς μελετώντας τα αγιορεί-

η αίσθηση του ελάχιστου αποτελ Από τον αρχιτέκτονα και αναστηλωτή Φαίδωνα Χατζηαντωνίου ζητήσαμε περισσότερες πληροφορίες για

Φαίδων Χατζηαντωνίου

Ξηροκάλυβο 18ου αιώνα στον Άγιο Βασίλειο Φωτ ΦΧ



εί ένα μεγάλο μάθημα την εξαιρετική εργασία του για τα αναχωρητικά ασκηταριά

τικα ασκηταριά αποτελεί ένα μεγάλομάθημα για έναν σύγχρονο αρχιτέκτο-να καθώς σήμερα έχει επικρατήσει καιπάλι ένας πληθωρισμός και τελικά έναςανορθολογισμός στις χρηστικές και αι-σθητικές επιλογές του κτιστού περιβάλ-λοντος γύρω μας Αυτό οφείλεται φυσι-κά στον χαρακτήρα και στις επιλογέςτης εποχής μας και ο μεταμοντερνι-σμός είναι ένα ρεύμα ενδεικτικό αυτώντων επιλογών Κάνω απλώς μια laquoκλινι-κή διάγνωσηraquo ενός φαινομένου που πι-στεύω έχει κιόλας ξεπεραστεί επειδήοδηγεί σε αδιέξοδο Η πορεία της αν-θρώπινης δημιουργίας βρίθει παρόμοι-ων εναλλαγών και το ξεπέρασμα κάθεlaquo-ισμούraquo το ακολουθεί σε απόσταση ασφα-λείας ένας ψύχραιμος απολογισμός πουξεχωρίζει την ήρα από το στάρι δηλα-δή κρατάει τα ωφέλιμα στοιχεία και απο-βάλλει τα αρνητικά Αυτή είναι νομοτέ-λεια της φύσης ή πρόνοια του Θεούόπως θέλετε πέστε το Ως προς αυτή τησοφή χρήση του χώρου και των πρωτο-γενών και ανακυκλωμένων υλικών σεένα αγιορείτικο ασκηταριό πιστεύω πωςτο μήνυμα είναι laquoως εδώ και μη παρέ-κειraquo ας τελειώνουμε με τα μαλάματαπου τρώνε το πρόσωπό μας και σε ότιαφορά ειδικότερα την αρχιτεκτονικήας αφήσουμε κατά μέρος το νεοπλου-τίστικο σύνδρομο που μας πνίγει κι αςεπιστρέψουμε σε πιο ρασιοναλιστικέςλύσεις αναλογιζόμενοι και το παρά-δειγμα του μεσοπολεμικού Bauhaus στηνοργάνωση και στα προϊόντα του οποίουάλλωστε διαπιστώνουμε πολλές ανα-λογίες με το πνεύμα του ασκητισμού

Πού παρουσιάσατε μέχρι σήμερα τηνεργασία σας αυτή και ποιες ήταν οι αν-τιδράσεις Μια πρώτη μορφή αυτής της εργασίαςπαρουσιάστηκε κατόπιν παραγγελίαςστην ετήσια απολογιστική συνάντησητων Φίλων του Αγίου Όρους της Βρετα-νίας που έλαβε χώρα τον περασμένοΙούνιο στο πανεπιστημιακό κολέγιο τηςΑγίας Άννης στην Οξφόρδη (St AnnelsquosCollege) Το κοινό ήταν πολυπληθές προ-ερχόμενο και από άλλες περιοχές τηςΑγγλίας σε μεγάλο βαθμό μυημένο στααγιορείτικα καθώς πρόκειται για μια ορ-γάνωση με μεγάλο και αξιόλογο εκδοτι-κό έργο γύρω από το Άγιον Όρος θεο-λογικό ιστορικό καλλιτεχνικό περιηγη-τικό Το θέμα ωστόσο ήταν πρωτόγνω-ρο γιrsquo αυτούς έγιναν πολλές ερωτήσειςειδικές και γενικές ενώ έχω την αίσθη-ση ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξαν οιθεολόγοι και οι ανθρωπολόγοι Μια δεύτερη προσέγγιση έγινε στο πλαί-σιο των μορφωτικών εκδηλώσεων τουπρόσφατου Σεπτεμβρίου στον κήπο τηςΑγιορειτικής Εστίας στη Θεσσαλονίκηεπίσης με πολυπληθές κοινό που έχωτην αίσθηση ότι δεν προερχόταν μόνοαπό εκείνο της Αγιορειτικής Εστίας

Μια σύγχρονη κατασκευή από απόβλητα υλικά σε δεύτερη χρήση στον Άγιο Βασίλειο Φωτ ΦΧ

Καλύβη του ερημίτη Ιωήλ Φωτ ΦΧ

Στα ασκητήρια βρίσκεται η μορφή η πιοαυστηρή της μοναστικής ζωής Τα ασκη-τήρια είναι η οικιστική μονάδα η πιο μι-κρή και η πιο ταπεινή στον Άθωνα Εμ-φανίζονται σε δύο τύπους ή πρόκειταιγια σπήλαια ή τρύπες στους βράχουςπου κατοπτεύουν φοβερούς και απρό-σιτους γκρεμνούς και τα οποία κατάκάποιον τρόπο έχουν διαρρυθμισθή ήπρόκειται για μικρές καλύβες σκαρφα-λωμένες πάνω σε βράχους κατακόρυ-φους ή κρυμμένες μέσα σε σχισμές τωνβράχων και τελείως αφανείςΤα ερημητήρια που κατοικούνται ακό-μη σήμερα είναι συγκεντρωμένα είτεστα Καρούλια και Κατουνάκια στην Έρη-μο μια περιοχή απότομη τρομακτικήαπρόσιτη και αφιλόξενη ανάμεσα στοΚαρμήλιον Όρος και την ιδιόρρυθμηΣκήτη της Αγίας Άννης ή στην εξίσουαπρόσιτη περιοχή που βρίσκεται ανά-μεσα στην κοινοβιακή ρουμανική Σκή-τη του Προδρόμου και την ιδιόρρυθμηΣκήτη των Καυσοκαλυβίων Φυσικά στουςπαλαιότερους χρόνους οι ερημίτες ήτανσκορπισμένοι σlsquo ολόκληρο το Όρος καιέχω βρη τις σπηλιές τους έρημες στηγειτονιά των μεγάλων μοναστηριώνΟι σπηλιές-ερημητήρια παίρνουν πολ-λές φορές μια διαρρύθμιση αρκετά προ-χωρημένη Αναφέρω το κρησφύγετοτου Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτουκοντά στη Σκήτη του Προδρόμου καιτη σπηλιά του Αγίου Νείλου πάνω απότα Καυσοκαλύβια που διαθέτουν κα-λύβες πρόσφατες καλά ωργανωμένεςκαι παρεκκλήσιο Ακόμα αναφέρω ωςάξιο ιδιαίτερης έξαρσης το ασκηταριότου Χωροφύλακα στα Καρούλια πουκατοπτεύει ένα τρομακτικό γκρεμνόαπλώνεται στο μήκος του κατακόρυ-φου βράχου με πλάτος ελάχιστο καιμήκος 40 μέτρα διαθέτει παρεκκλή-σιο δυο δωμάτια αποθήκες αποχωρη-τήριο και μια υπέροχη βεράντα πουπροσβλέπει την πιο καταπληκτική τηνπιο συγκλονιστική θέα που έχω δει Όλrsquoαυτά κτισμένα σιγά-σιγά με τα χέριατα σκαλοπάτια σκαλιστά στο βράχο

ξερολιθιές ξύλινες κατασκευές ανά-λαφρες λαμαρίνες σκουριασμένες πουσυγκρατούνται στη θέση τους με τε-ράστια κοτρώνια Όλrsquo αυτά περήφανατολμηρά κομψά ελάχιστα θα προκα-λούσαν το φθόνο και το θαυμασμό κά-θε μοντέρνου αρχιτέκτονα

Τέχνη και υπερβατικότηταΗ στο ελάχιστο περιωρισμένη αυτή ζωήδεν εμποδίζει τον ασκητή να εκδηλώ-νεται με διαθέσεις καλλιτεχνικές Έτσισrsquo ένα μονοπάτι κομμένο σύρριζα στοβράχο είδα ένα ψάρι ζωγραφισμένοστο βράχινο τοίχο Το ψάρι σύμβολοευαγγελικό δείχνει με τη φορά του τηνπορεία του μονοπατιού Σε μια διαρ-ρυθμισμένη σπηλιά μια κόγχη στρωμέ-νη με ύφασμα μπλε προφυλάσσει ένασπασμένο ολόχρυσο φλυτζάνι του κα-φέ κι ένα κρανίο του πνευματικού πα-τέρα όπου στο μέτωπό του απάνω εί-ναι γραμμένη μια ευχήΣτα χρόνια τα προχριστιανικά τα σπή-λαια ήταν άντρα του Πανός και των χθο-νίων θεοτήτων και πάντως τόποι ιεροίΑυτό ίσως εξηγείται ψυχολογικά λόγωτου υπερβατικού και άπειρου χαρακτή-ρα του κενού χώρου τους χαρακτήραπου αναδεικνύεται ίσως από τις φόρμεςκαι τις διαστάσεις που είναι μέσα στασπήλαια αλλόκοτες τυχαίες τρομερέςατελείς ίσως από το σκοτάδι το γεμάτο

μυστήριο και από την αντηχούσα ακου-στική Ίσως ακόμα να οφείλεται στην αλάν-θαστη μνήμη του υποσυνείδητου πουανάγεται στην αρχέτυπη κατοικία καιστους προκατακλυσμιαίους προγόνουςμας Ο κόσμος ο ελληνικός εξακολού-θησε να θεωρεί τα σπήλαια κατά τηνεποχή του Χριστιανισμού ως διαθέτον-τα υπερφυσικές δυνάμεις Πρόκειται γιαδεισιδαιμονία αλλά και ανάγκη Ανάγκηαυτής της κοσμοθεωρίας του μεσαίωναπου βασιζόταν στο αλογικό το υπερβα-τικό και τη μυστικοπάθεια

Ο γέρων ΦιλάρετοςΜια τέτοια σπηλιά βρίσκεται στα Κα-ρούλια στον πάτο της μεγάλης αλυσί-δας Έχει ένα υποτυπώδες διάφραγμααπό ξηρολιθιά μrsquo ένα μόνο άνοιγμα γιατη δίοδο του ανθρώπου του φωτός καιτου αέρα Μέσα στο σπήλαιο μπορείκανείς να δη ένα μικρό ιερό λιθόκτι-

στο ασπρισμένο με ασβέστη απλού-στατο όπου στέκεται μια μισοσπασμέ-νη εικόνα Μια στρωμνή από κλαριά καιχόρτα σε μια γωνιά Μια στέρνα όπουσταλάζει το νερό των βράχων ή ακό-μα λιγώτερο μια μισή στάμνα που γεμί-ζεται κάπου μακρυά και δύσκολαΑυτά είναι όλα όσα ένας ασκητής τουμεγέθους και της αντοχής του θαυμά-σιου Φιλάρετου ενός άγιου ανθρώπουεπιτρέπει στον εαυτό του να έχη ανάγ-κη Έτσι τον είδα μπροστά στη σπηλιάτου ήρεμο ντυμένο στα κουρέλια γυ-μνόποδα Αποδείκνυε για ποσοστή άρα-γε φορά στο Άγιον Όρος πως ο αληθι-νός αναχωρητής είναιαθόρυβος ταπεινός άγνωστος κατα-ξιωθείςίνα καν αποθάνη-ζήση

Οι μεσότιτλοι μπήκαν με ευθύνη τουεπιμελητή του αφιερώματος



Θα προκαλούσαν τον φθόνοκάθε μοντέρνου αρχιτέκτοναΑπό το άρθρο του αρχιτέκτονα πανεπιστημιακού και ακαδημαϊκού Παύλου Μυλωνά (1915-2002)laquoΗ αρχιτεκτονική του Αγίου Όρουςraquo που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό laquoΝέα Εστίαraquo τα Χριστούγεν-να του 1963 δημοσιεύουμε την τελευταία ενότητα με τίτλο laquoΕρημητήρια ησυχαστήρια καιασκητήρια ή ασκηταριάraquo Του πΑυλΟυ μυλωνΑ

Ο ασκητής Φιλάρετος στην είσοδο της σπηλιάς του (Ιούλιος 1956) Φωτ ΠΜ

Ο Παύλος Μυλωνάς στον πύργο Προσφο-ρίου στην Ουρανούπολη (Ιούνιος 1970)Αρχείο Παύλου Μυλωνά



Στην πραγματικότητα αυτές οι αρχαίεςμορφές της μοναστικής ζωής εμφανί-στηκαν στο Όρος πολύ νωρίτερα απότη Μεγίστη Λαύρα το πρώτο αθωνικόκοινόβιο που ιδρύθηκε το 963 Θωρώντας τρεις εμβληματικές μορφέςτου πρώιμου αθωνικού αναχωρητισμούτον Όσιο Πέτρο τον Αθωνίτη τον ΆγιοΕυθύμιο τον Νέο και τον Ιωάννη Κολο-βό συνειδητοποιούμε ότι κατά τη διάρ-κεια του 9ου αιώνα μια ριζική αλλαγήέλαβε χώρα στη συμπεριφορά των αθω-νιτών ασκητών Ο Πέτρος απαρνήθηκετον κόσμο εφαρμόζοντας διά βίου μιασκληρή άσκηση αυστηρά μοναχική Ενώο Ευθύμιος και ο Ιωάννης ιδρυτές μο-ναστηριών και οι δυο τους ακολούθη-σαν το παράδειγμα του Πέτρου για μιαμεταβατική περίοδο αυστηρά ατομικήςάσκησης ως ένα σκαλοπάτι προς τηνοργάνωση μιας από κοινού ζωής υπότην προστασία του κράτους και του ανώ-τατου κλήρου Αυτό το σκαλοπάτι μερι-κές δεκαετίες αργότερα άνοιξε τον δρό-μο στον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτηκαι τη δική του Μεγίστη Λαύρα Η ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας πυρο-δότησε μια ζωηρή αντιπαράθεση ανά-μεσα στους δύο τρόπους αναχωρητι-σμού στην αυγή του αθωνικού μοναχι-σμού Η έκδοση του πρώτου αθωνικούΤυπικού (972) συμφιλίωσε τα δύο μέ-ρη αναγνωρίζοντας εμμέσως τους νε-ωτερισμούς του Αθανασίου και έτσιέκτοτε όλα τα αγιορείτικα μοναστήριαπου ιδρύονταν ακολουθούσαν το πρό-τυπο της Λαύρας του Αθανασίου Στηνουσία η επικύρωση του πρώτου αθωνι-κού Τυπικού εξέφραζε τη στήριξη τουκράτους προς τα οργανωμένα κοινό-βια μάλλον και λιγότερο στους μοναχι-κούς ερημίτες Παρrsquo όλrsquo αυτά το πρό-τυπο του μοναχικού αναχωρητισμούδεν έπαψε ποτέ να υπάρχει στην Αθω-νική χερσόνησο παράλληλα με τον κοι-νοβιοτισμό αν και έκτοτε ο πρώτος προ-οδευτικά περιορίστηκε στις πιο απόμα-κρες και δυσπρόσιτες περιοχές

Βιγλίζοντας το ΑιγαίοΑυτή η διαδικασία της μετάβασης από

τους μοναχικούς ασκητές στα οργα-νωμένα κοινόβια στον Άθω πρέπει ναερμηνευθεί στη βάση των γεωπολιτι-κών και στρατιωτικών συνθηκών τηςεποχής Μετά την τελευταία αναλαμπήτης Ιουστινιάνειας περιόδου (527-610)

η Μεσόγειος παύει να είναι μια ρωμαϊ-κή λίμνη Και καθώς οι αραβικές φυλέςεξαπλώνονται ορμητικά αποσπώνταςεδάφη από τη Μέση Ανατολή και τη Βό-ρεια Αφρική αναδύεται η στρατηγικήσημασία του Άθω που διατρυπά το Βό-

ρειο Αιγαίο και ελέγχει τις θρακικέςακτές δηλαδή τη χερσαία επικοινωνίαΚωνσταντινούπολης - Θεσσαλονίκηςκαι τα Δαρδανέλια τον θαλάσσιο δρό-μο που οδηγεί στην Κωνσταντινούπο-λη και τη Μαύρη Θάλασσα Σύντομα μια αλυσίδα φρουρίων εκτεί-νονταν κατά μήκος όλης της ανατολι-κής ακτής της χερσονήσου Ήταν ή έγι-ναν εξαρτήματα των μεγάλων μονα-στηριών αυτής της πλευράς ή τα ίδιατα μοναστήρια χτίστηκαν με τη μορφήπραγματικών κάστρων Το φαινόμενοεπαναλήφθηκε στη δυτική ακτή της χερ-σονήσου 3-4 αιώνες μετά την ίδρυσητης Λαύρας ξεκινώντας από τον 14οαιώνα δηλαδή όταν η βυζαντινή επι-κράτεια στη Μακεδονία περιορίστηκεστο Παλαιολόγειο Δεσποτάτο της Θεσ-σαλονίκης αποτελούμενο από την πό-λη της Θεσσαλονίκης και τις δύο χερ-σονήσους Κασσάνδρα και Άθω ενώ ημεσαία η Σιθωνία είχε ήδη καταλη-φθεί από τους Τούρκους Όλα τα μοναστήρια του Όρους απέ-κτησαν τη σημερινή τους μορφή μετάαπό διαδοχικές οικοδομικές επεκτά-σεις διαμέσου των αιώνων Μερικά εί-χαν χτιστεί εξαρχής στη μορφή μεγά-λων συγκροτημάτων υπό την προστα-σία κάποιων ισχυρών δωρητών ενώάλλα συνδέθηκαν εξαρχής με μονή-ρεις ασκητές και η σημερινή μορφήτου καθενός είναι αποτέλεσμα διαδο-χικών προσθηκών σε έναν αρχικό πυ-ρήνα μαθητών συγκεντρωμένων γύρωαπό τον πνευματικό οδηγό τους Σε άλ-λες περιπτώσεις οι τοποθεσίες των αρ-χικών ασκητικών εγκαταστάσεων δενβρήκαν τις πρόσφορες συνθήκες γιατην ανάπτυξή τους ως κυρίαρχων μο-νών (πχ Καυσοκαλύβια) ως την εποχήπου παγιώθηκε η σημερινή αγιορείτικηιεραρχία Αυτό οφείλεται είτε σε αντί-ξοες συνθήκες είτε στις θέσεις των οι-κισμών αυτών για τους οποίους δενεκτιμήθηκε ότι είχαν ιδιαίτερη στρατη-γική σημασία

ΚαυσοκαλύβιαΣυχνά συναντούμε τον αυστηρά ασκη-τικό χαρακτήρα που είχαν οι αγιορεί-τες ερημίτες σε περιγραφές προσκυ-νητών του 17ου και 18ου αιώνα Η ελ-ληνική Σκήτη της Αγίας Τριάδος γνω-στή ως Καυσοκαλύβια βρίσκεται στονότιο άκρο της χερσονήσου σε ένα στε-νό και τραχύ έδαφος που κρέμεται σεταράτσες 120 μέτρα πάνω από τη θά-λασσα Ο Άγιος Μάξιμος ένας φημι-

Ασκητικά καταλύματατου αθωνικού μοναχισμούΠαράλληλα με την ανάπτυξη της μοναστικής κοινοβιακής ζωής μορφές της αρχαίας αιγυπτιακήςκαι παλαιστινιακής ασκητικής παράδοσης επιβιώνουν μέχρι των ημερών μας σε απομονωμένεςπεριοχές του Αγίου Όρους γραφει ο φΑιδων χΑτζηΑντωνιΟυ (αρχιτέκτων αναστηλωτής)

Ο ασκητής Φιλάρετος στην αλυσίδα των Καρουλιών (Ιούλιος 1956) Φωτ Παύλος Μυ-λωνάς

Κατάβαση με αλυσίδα στα ασκηταριά του Μέσα Καρουλιού Φωτ ΦΧ






























































































































































































































































































































Documents

ΑΥΘΟΡΜΗΤΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ