Ομάδα φιλολόγων

ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Επιστημονική επιμέλεια: ΑΝΝΑ ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ

Επιμέλεια έκδοσης: Ελεάννα Λαμπάκη

Συγγραφική ομάδα: Κωνσταντίνος Αστρακιανάκης Έλενα Βαλλή Ευαγγελία Γιαννοπούλου Γιώργος Κασαπίδης Ελένη Κοκοβίδου Σοφία Κροκίδη Χαράλαμπος Σίφωνας Αννα Σταυροπούλου Βάσω Χρυσανθακοπούλου

I ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

Εκδόσεις Πατάκη - Σειρά Πολυμήχανον Ομάδα φιλολόγων, Οδηγός της νεοελληνικής γλώσσας Επιστημονική επιμέλεια Άννα Ιορδανίδου Επιμέλεια έκδοσης - μορφολογική ενοποίηση κειμένου - ευρετήριο Ελεάννα Λαμπάκη ϋΤΡ Σ. Πατάκης Α.Ε. Φιλμ Γ. Κεραμάς Μοντάζ Μαρία Ρένεση-Ποινιού (Γορχπβΐιΐ © Κωνσταντίνος Αστρακιανάκης, Έλενα Βαλλή, Ευαγγελία Γιαννόπουλου, Γιώργος Κασαπίδης, Ελένη Κοκοβίδου, Σοφία Κροκίδη, Χαράλαμπος Σίφωνας, Άννα Σταυροπούλου, Βάσω Χρυσανθακοπούλου και Εκδόσεις Πατάκη, 1998 Πρώτη έκδοση Αθήνα, Μάιος 1999 Η παρούσα εκτύπωση έγινε Σεπτέμβριο 1999 Κ.Ε.Τ. 1504 Κ.Ε.Π. 737/99 Ι5ΒΝ 960-600-968-8 η ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Π Α Τ Α Κ Η

ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14, 106 80 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΑ (01)36 38 362 - (01)36 45 236 - ΡΑΧ (01)36 28 950 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΜΜ ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. (01)38 31 078 ΥΠΟΚ/ΜΑ Ν ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, 563 34 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΤΗΛ (031)706354-5

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Η ιδέα για τη σύνταξη αυτοΰ του Οδηγού προέκυψε από τις συζη-τήσεις στα σεμινάρια εκπαίδευσης επιμελητών-διορθωτών των Εκ-δόσεων Πατάκη, τα οποία πραγματοποιούνται από το 1992 με ειση-γήτρια την Άννα Ιορδανίδου. Οι συζητήσεις αφορούν αυτά που θα ονομάζαμε «ζητήματα χρήσης της νεοελληνικής γλώσσας», όπως προκύπτουν κατά τη διαδικασία της γλωσσικής επιμέλειας και της διόρθωσης των υπό έκδοση κειμένων. Σύμφωνα και με τη γενική κατευθυντήρια γραμμή των Εκδόσεων Πατάκη, βάση για την αντι-μετώπιση όλων αυτών των ζητημάτων συνιστούν οι ρυθμίσεις της σχολικής Γραμματικής (αναπροσαρμογή της Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη), η οποία αποτελεί την επίσημη, κρατικά θεσμοποιημένη, από το 1976, γραμματική κωδικο-ποίηση της νεοελληνικής γλώσσας («κοινής νεοελληνικής», χωρίς διαλεκτικά στοιχεία). Αναλυτικότερη μορφή της είναι η «Μεγάλη» Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, περισσότερο επεξηγηματική και λιγότερο ρυθμιστική σε πολλά σημεία.

Τα γραμματικά αυτά βασικά βοηθήματα ορίζουν σε επαρκή βαθμό τις γραπτές (κυρίως) συμβάσεις της νεοελληνικής γλώσσας, όπως, για παράδειγμα, την ορθογραφία. Θέτουν τις θεμελιώδεις αρχές στις οποίες βασίζεται η ρύθμιση του γλωσσικού κώδικα και υποδει-κνύουν συγκεκριμένες πρακτικές λύσεις. Με δεδομένο όμως ότι η αρχική γραφή αυτών των κειμένων ανάγεται στη δεκαετία 1940-1950 και ότι μόνο μετά το 1976 «δοκιμάζονται» σε ευρεία κλίμακα σε όλα τα είδη γραπτού λόγου, είναι φυσικό να μην καλύπτονται κάποιες ειδικές περιπτώσεις ή να καλύπτονται ελλιπώς, αφήνοντας ερωτη-ματικά και απορίες στο χρήστη της γλώσσας. Δεν είναι λοιπόν πε-

ρίεργο που η αντιμετώπιση προβλημάτων στη χρήση της κοινής νεοελληνικής αποτέλεσε τα τελευταία είκοσι χρόνια θέμα εκτετα-μένης αρθρογραφίας στον τύπο (και εκπομπών στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση), όπως και θέμα αρκετών βιβλίων (βλ. βιβλιογρα-φία του παρόντος Οδηγού και παραπομπές στις υποσημειώσεις). Συνήθως πρόκειται για επισήμανση λαθών και προβληματικών πε-ριπτώσεων, όπου οι προτεινόμενες «θεραπείες», είτε λαμβάνουν υπόψη τις υποδείξεις της σχολικής Γραμματικής είτε όχι, έχουν τη μορφή λίγο ως πολΰ αφοριστικών και αποσπασματικών οδηγιών (όχι αυτό αλλά εκείνο..., λάθος αυτό, σωστό εκείνο...) που δεν αφήνουν να διαφανεί κάποια γενικότερη λογική και μέθοδος προσέγγισης. Αν δηλαδή ο χρήστης της γλώσσας (ή ο επιμελητής-διορθωτής) βρεθεί μπροστά σε μια περίπτωση που δεν περιλαμβάνεται στην ΰλη παρόμοιων βιβλίων, είναι πολΰ δύσκολο, έως ακατόρθωτο, να μπο-ρέσει να δώσει μόνος του μια ικανοποιητική λΰση.

Αν δεχθούμε την αναγκαιότητα για ρύθμιση της χρήσης της γλώσ-σας (για λόγους εκπαιδευτικούς πάνω απ' όλα, αλλά και χρηστι-κούς), τότε θα πρέπει να ορίσουμε σαφώς ότι η ρύθμιση αυτή δεν μπορεί να στηρίζεται σε νεφελώδεις υποκειμενικές απόψεις και θεωρίες, αλλά σε μια διεξοδική (και με επιστημονική μέθοδο) πε-ριγραφή τόσο του γλωσσικού συστήματος όσο και της ποικιλίας και πολυπλοκότητας της γλωσσικής πρακτικής των ομιλητών-χρηστών. Αυτό σημαίνει, πολύ απλά, ότι προτείνουμε λύσεις με γνώμονα τους κανόνες της επίσημης Γραμματικής, που να είναι όμως πρακτικές και ευέλικτες και να παρέχουν στο χρήστη της νεοελληνικής ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο φάσμα επιλογών, ώστε να αποδώσει με τον κα-λύτερο τρόπο τα νοήματά του, να γίνει κατανοητός από τους απο-δέκτες, να οργανώσει και να παρουσιάσει πληροφοριακό υλικό με το μέγιστο βαθμό ακρίβειας και σαφήνειας, να διατηρήσει το προ-σωπικό του ύφος, να προσαρμόσει το λόγο του με τον καταλληλό-τερο τρόπο σε κάθε συγκεκριμένη περίσταση λεκτικής επικοινωνίας και σε κάθε είδος κειμένου. Με λίγα λόγια: να πετύχει μια διατύ-πωση και παρουσίαση κειμένου που να σέβεται κάποιους γενικούς κανόνες και συγχρόνως να αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα της προ-σωπικής έκφρασης και του είδους του λόγου όπου ανήκει.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ας διευκρινίσουμε κάτι πολΰ σημαντικό. Δε θεωρούμε ότι «προσω-πική έκφραση» σημαίνει ακύρωση των συμβάσεων της Γραμματικής, αντίθετα, σημαίνει αξιοποίηση και εφαρμογή για διευκόλυνση της (γραπτής κυρίως) γλωσσικής παραγωγής. Η -δυστυχώς αρκετά δια-δεδομένη στη χώρα μας- πρακτική της «δικής μου άποψης για το μονοτονικό», της «δικής μου άποψης για το τελικό (ν)», της «δικής μου άποψης για την ορθογραφία» κτλ. δυσχεραίνει τόσο την εκμά-θηση όσο και τη χρήση και κατανόηση της γλώσσας. Υπάρχουν πολ-λοί τομείς όπου μπορεί να βάλει κανείς την προσωπική γλωσσική του σφραγίδα: επιλογές ανάμεσα σε πλούσια ποικιλία τύπων στην κλί-ση ονομάτων και ρημάτων, επιλογές ανάμεσα σε συντακτικά σχή-ματα και σε υφολογικά διαφοροποιημένες λέξεις και φράσεις κ.ά. Είναι πολύ κοπιαστικό (έως ανυπόφορο) για το μαθητή, τον αναγνώ-στη ή τον επαγγελματία διορθωτή κειμένων να προσπαθεί να κατα-λάβει, για παράδειγμα, το προσωπικό σύστημα τονισμού κάποιου συγγραφέα - αν, βέβαια, υπάρχει σύστημα και δεν πρόκειται για τυχαίες επιλογές υπαγορευόμενες από κριτήρια «αισθητικής» ή άλλα. Ακόμα και το πολυτονικό είναι απροσπέλαστο από τους νεό-τερους, αλλά και από τους μεγαλύτερους σε ηλικία, που το έχουν πλέον ξεχάσει. Αν πράγματι χωλαίνουν κάπου ή δεν επαρκούν οι γραμματικές συμβάσεις, επιβάλλεται να προταθούν αλλαγές και συμπληρώσεις, επαρκώς τεκμηριωμένες και αιτιολογημένες, που να εντάσσονται στο πλαίσιο των βασικών αρχών και της γενικότερης προσέγγισης για τη ρύθμιση της γλώσσας που έχει υιοθετηθεί από τη Γραμματική. Κάθε αναθεώρηση του εγχειριδίου αυτού θα πρέ-πει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη αυτές τις προτάσεις και να τις θέ-τει σε συζήτηση.

Με αυτή τη λογική, επιλέξαμε να ασχοληθούμε στο παρόν βιβλίο με την «ορθογραφική» (υπό ευρεία έννοια) παρουσίαση (γραφή εκ-φράσεων με μία ή με δύο λέξεις, χρήση του ενωτικού, απόδοση συ-ντομογραφιών και αριθμών μέσα σε κείμενο, παρουσία ή απουσία του τελικού (ν), χρήση πεζών και κεφαλαίων, ορθογραφικός οδη-γός λέξεων, μεταγραφή ξένων κύριων ονομάτων), το συλλαβισμό, το μονοτονικό σύστημα, την τοποθέτηση των σημείων στίξης και τους τρόπους παρουσίασης βιβλιογραφικών πληροφοριών στο εσωτερι-

κό και στο τέλος ενός κειμένου. Σε κάθε κεφάλαιο, μετά από την πα-ράθεση και το σχολιασμό των κανόνων της Γραμματικής γίνεται αναφορά σε προβληματικές περιπτώσεις και ειδικότερα ζητήματα, για τα οποία δεν έχει προβλεφθεί ρύθμιση (ή η γενικότερη ρύθμι-ση δεν μπορεί να ισχύσει ή δεν επαρκεί κτλ.), συζητούνται παραδείγ-ματα χρήσης και διατυπώνονται προτάσεις.

Ο Οδηγός αυτός, με τη μορφή χειρογράφου, διαβάστηκε και συζη-τήθηκε λεπτομερώς όχι μόνο από επιμελητές-διορθωτές αλλά και από εκπαιδευτικούς και γλωσσολόγους, τους οποίους ευχαριστού-με θερμά. Ακριβώς επειδή θα δοκιμάζεται συνεχώς στην πράξη, οι υποδείξεις και παρατηρήσεις όσων τον χρησιμοποιήσουν είναι πο-λύτιμες και θα ληφθούν υπόψη στις επόμενες εκδόσεις.

Α Ν Ν Α ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ

ΜΕ ΜΙΑ Ή ΜΕ ΔΥΟ Λ Ε Ξ Ε Ι Σ ;

Συμφωνά με τη σχολική Γραμματική (και αναλυτικότερα με τη «Μεγάλη» Γραμματική του Τριανταφυλλίδη), γ ρ ά φ ο -νται με μία λέξη :

• Τα αριθμητικά από το 13 ως το 19 (δεκατρία, δεκατέσσε-ρα...).

• Οι α ν τ ω ν υ μ ί ε ς καθένας,καθεμιά,καθένα,καθετί,κατι-τί, οποιοσδήποτε, οσοσδήποτε, οτιδήποτε.

• Το ο υ σ ι α σ τ ι κ ό καθέκαστα.

• Η π ρ ό θ ε σ η σε (σ') με τη γενική ή την αιτιατική του άρ-θρου:

στου αδερφού μου. (Γράφεται όμως χωριστά, με έκθλιψη, η αντωνυμία σου, π.χ. Τ το χαρίζω.) • Ορισμένες τοπωνυμίες που είναι λέξεις σύνθετες:

Αϊλιάς, Περαχώρα. • Ρηματικές φράσεις όπου έχει χαθεί η αίσθηση ότι αποτελού-νται από χωριστές λέξεις:

δώστου («και δώστου να κλαίει με αναφιλητά» αλλά: «δώο' του να καταλάβει»), σούρτα φέρτα.

(Παρόμοιες περιπτώσεις: πηγαινέλα, πανάθεμά σε, γαμώτο.)

• Τα σύνθετα με το επιτατικό «πάρα»: παρακάτω, παραπά-νω, παραπέρα, παραδίπλα, παραέξω, παραμέσα, παραμπρός, παραπίσω, εκτός αν η περίσταση ή ο προφορικός τονισμός τους επιβάλλουν το χωρισμό τους σε δύο λέξεις1:

1. Η ρύθμιση αυτή αναφέρεται μόνο στη «Μεγάλη» Γραμματική (§76).

Μένει στην παρακάτω γειτονιά. Τα είπαμε αυτά, πάμε πάρα κάτω.

Όμοια και: τόσος δα ή τοσοσδά.

• Σύνθετες λέξεις που άλλοτε γράφονταν με ενωτικό: γερόλυκος, γεροβασιλιάς, Μπαρμπαγιάννης, Αλήπασας, παλιόπαι-δο αλλά: παλιο-Άραβες.

• Περιπτώσεις κράσης, όπου με τη συναλοιφή στη συμπροφο-ρά δυο γειτονικών λέξεων τα ον-ε συναιρούνται σε ο («Με-γάλη» Γραμματική, §168):

Κάστρο πόχουν δέσει / με γητειές και μάγια. (Γρυπάρης)

• Τα ά κ λ ι τ α (βλ. «Μεγάλη» και σχολική Γραμματική) απαρχής εξίσου κιόλας απεναντίας επικεφαλής μεμιάς απευθείας επιπλέον μολαταύτα αφενός επιτέλους μόλο2 (που) αφετέρου εφάπαξ μολονότι αφότου εφεξής μολοντούτο αφού εφόσον ολημέρα δηλαδή καθ(ε)αυτό οληνύχτα διαμιάς καθεξής ολωσδιόλου ειδαλλιώς καθόλου οποτεδήποτε ειδάλλως καθόσον οπουδήποτε ειδεμή καθότι οπωσδήποτε ενόσω καθώς προπαντός εντάξει καθωσπρέπει προπάντων εντούτοις καλημέρα σάμπως ενώ καληνύχτα τωόντι εξαιτίας καλησπέρα υπόψη εξάλλου καληώρα ωσότου εξαρχής καταγής ώσπου εξής κατευθείαν ωστόσο

Στα λεξικά Κριαρά και Μπαμπινιώτη το πάρα θεωρείται επίρρημα μόνο σε συνδυασμό με το πολύς, στις άλλες περιπτώσεις θεωρείται α' συνθε-τικό, άρα πάντοτε μονολεκτικός σχηματισμός. 2. Το μόλο κατ' αναλογία με το παρ' όλο θα ε'πρεπε να γράφεται με δύο λε'ξεις: μ' όλο.

Σΰμψωνα με τη σχολική Γραμματική, γ ρ ά φ ο ν τ α ι με δ ύ ο λ έ ξ ε ι ς οι φράσεις:

Η Γραμματική δε δηλώνει σαφώς τα κριτήρια με τα οποία δια-χωρίζονται ή ενώνονται οι εμπρόθετες εκφράσεις. Φαίνεται λογικό να παραμένουν χωρισμένες φράσεις όπως

και φράσεις όπου και η πρόθεση και η επόμενη λέξη διατηρούν τη σημασία και την αυτοδυναμία τους και δε σχηματίζουν ενιαία επιρρηματική έκφραση3:

διά μακρών (με πολλά) εν ανάγκη (σε περίπτωση ανάγκης) εν ολίγοις (με λίγα) εν πάση περιπτώσει (σε κάθε περίπτωση) εν σχέσει (σε σχέση) εν τω μεταξύ (στο μεταξύ) επί γενεάς γενεών επί θητεία επί θύραις επί ίσοις όροις

3. Παρόμοια είναι και η άποψη της Παπαζαφείρη (Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας, τόμ. Β', Αθήνα, Σμίλη, 1997, σ. 208-210). Ό π ω ς σωστά πα-ρατηρεί, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση η διάκριση του Μπα-μπινιώτη (Το Βήμα, 13.9.92) μεταξύ ανεξάρτητων μορφημάτων που απα-ντώνται αυτοτελώς στα νέα ελληνικά (π.χ. από, άρα φράσεις όπως απ' ευθείας γράφονται με δύο λε'ξεις) και εξαρτημε'νων μορφημάτων που δεν απαντώνται αυτοτελώς (π.χ. εξ, άρα φράσεις όπως εξάλλου γράφονται με μία λέξη).

καλώς όρισες (αλλά: καλωσορίζω) τέλος πάντων μετά χαράς καλώς τον (την, το)

εν γένει εν λόγω εν μέρει

(όπου σε περίπτωση ένωσης θα άλλα-ζε το τελικό σύμφωνο της πρώτης, π.χ. ενγένει - εγγένει, ενλόγω - ελλόγω) εν πολλοίς

επί λέξει επί μακρόν επί ματαίω επί τα ίχνη επί τάπητος επί τη ευκαιρία επ' ονόματι επ' ουδενί

Αλλά γράφουμε: διαπαντός διαμέσου διαμιάς ενόσω ενόψει εντάξει εντάχει εντέλει εντούτοις εξαιτίας εξαρχής εξολοκλήρου επικεφαλής επιμέρους επιτέλους επιτόπου

καθ' οδόν καθ' όλα καθ' ύψος κατά βάθος κατά κανόνα κατά λάθος κατά κράτος

Επίσης:

(όπου οι δύο λέξεις συν-δέονται στενά από τη χρή-ση και δημιουργούν επιρ-ρηματική έκφραση, π.χ. εντέλει - τελικά, εξολο-κλήρου - ολοκληρωτικά)

κατά λέξη κατά μέρος κατ' αναλογία κατά νου κατ' αντιστοιχία κατά παραγγελία(ν) κατά προσέγγιση

κατ' αρχάς (κατά βάση, σύμφωνα με τις αρ-χε'ς)

κατ' αρχήν (ως προς τις βασικές αρχές)

κατά τεκμήριο

Αλλά: καθεξής καθόλου καθόσον καθότι καθώς καθωσπρέπει καταγής καταμέτωπο

Με την ίδια λογική: παρά κάτι παρά λίγο / παρ' ολίγον παρά πάσα(ν) προσδοκία(ν) παρά ταύτα παρά τρίχα παρά τω πρωθυπουργώ παρά φύσιν (η) παρ' ελπίδα παρ' όλο, παρ' ότι

Η πρόθεση από + τοπικό επίρρημα σχηματίζει μία λέξη σε περιπτώσεις όπως οι αποκάτω (γείτονες) ή σε εκφράσεις του τύπου κι αποπάνω, απέξω κι ανακατωτά. Όταν το επίρρη-μα διατηρεί την αυτονομία του, μπορεί δηλαδή να αντικατα-

4. Με τη σημασία του «όπως, καθώς»: καταπού συμφωνήσαμε... Αλλά: κατά πού πέφτει το χωριό;

κατά τόπους κατά τύχη κατ' επιλογή(ν) κατ' έτος κατ' όνομα κατ' ουσίαν

καταπάνω καταπρόσωπο καταπώς / καταπού4

καταμεσής καταπόδας (ι) καταρχήν (αρχικά) κατεξοχήν κατευθείαν

σταθεί από άλλο, φαίνεται λογικό να γράφουμε δυο λέξεις: Τι βρίσκεται από πάνω (από κάτω κτλ.) από το τραπέζι;

Ξένες λέξεις Όταν μεταγράφουμε μια ξένη φράση που αποτελείται από δυο λέξεις, εξετάζουμε κυρίως αν ακούγονται δυο τόνοι κατά την προφορά της στα ελληνικά (π.χ. [§&τοΐ6η ρύιύ] και όχι [§3π36ηρ3Γΐί]) ή ένας τόνος (π.χ. [ρΠίάρ] και όχι [ρίΚ &ρ]). Βλ. «Μεγάλη» Γραμματική, § 214: φιλντεκός, πικνίκ.

Για ορισμένες λέξεις δεχόμαστε δυο τρόπους τονισμού, άρα δύο γραφές (κόκα κόλα ή κοκακόλα - σούπερ μάρκετ ή σου-περμάρκετ - λούνα παρκ ή λουναπάρκ). Όταν η συνένωση σχηματίζει συμφωνικό σύμπλεγμα που απο-κλίνει σημαντικά από την προφορά της ξένης λέξης, είναι προτιμότερο να γράφουμε τις λέξεις χωριστά, π.χ. μπεστ σέλερ, για να μην προφερθεί [βεδίδέίοι·].

Γνωστές λατινικές φράσεις, όπως αρο$ΐβήοή, αρήοή, άβ]ιΐΓβ, άβ /αβίο, κυρίως σε επιστημονικά κείμενα, θα μπορούσαμε να τις γράφουμε με λατινικούς χαρακτήρες.

• Μ ί α λ έ ξ η (ενδεικτικά) αβανγκάρντ5 αλαμπρατσέτα6 απριόρι αϊλάινερ αλερετούρ βιντεογκέιμ αλαγκαρσόν6 ανφάς βιντεοκλάμπ αλακάρτ6 απίκο βιντεοκλίπ αλαμιλανέζα6 αποστεριόρι γκρανκάσα

5. Εδώ το ν πριν το γκ διατηρείται, αν και φωνητικά δε χρειάζεται (συνη-θισμένη έρρινη προφορά, βλ. και ο. 143, σημ. 1), γιατί το «αβάν» υπάρχει και σε άλλες λέξεις, όπως «αβάν πρεμιέρ», και διατηρεί την αυτονομία του. 6. Σύμφωνα με τη «Μεγάλη» Γραμματική (§ 992), γράφονται με μία λέξη: αλαμιλανέζα, αλαπολίτα κτλ. Η επε'κταση της χρήσης του «αλά» στη σύγ-χρονη γλώσσα φαίνεται ότι επιβάλλει να το θεωρήσουμε ξεχωριστή λε'ξη (πρόθεση) στις φράσεις αλά γαλλικά, αλά ιταλικά κτλ., αλλά να γράφο-νται ως μία λέξη οι δάνειες φράσεις, π.χ. αλακάρτ, αλαμπρατσέτα.

γκρανπρί μπλουτζίν σεζλόγκ γκρέιπφρουτ νοκάουτ σεξαπίλ γκροπλάν νοκντάουν σιθρού γουικένχ ντεπιές σιμπί ερκοντίσιον ντεφάκτο σιντί ζαμανφοΰ ντιμεϊκάπ σιντιρόμ κορνφλάουρ ντιτζέι σκέιτμπορντ κορνφλέικς οτοστόπ σοουγούμαν κουγκφοΰ οφσάιντ στριπτίζ κουμκάν παρμπρίζ ταϊμάουτ κουμκουάτ πασπαρτού ταϊτσί κουντεπιέ πικάπ τασκεμπάπ κρισκράφτ πλεϊμέικερ τζουκμπόξ λάινσμαν πλεϊμπόι τιρμπουσόν λεϊάουτ ποπκόρν τισέρτ λεϊάπ πορτκλέ τουρμποντίζελ λίβιγκρουμ πορτμαντό τσατσά (το) λοκάουτ πορτμπαγκάζ τσεκάπ μεϊκάπ πορτμπεμπέ τσετσέ μοτοκρός ποτπουρί τσιζκέικ μπαϊπάς πουσάπ φασαμέν μπαγκράουντ πρεταπορτέ φεϊ(γ) βολάν μπακάπ ραδιοταξί φεριμπότ μπαργούμαν ρολμπάρ φουαγκρά μπέιζμπολ ροσμπίφ φουτμπόλ μπελκάντο σακβουαγιάζ χαϊλάιτς (τα) μπλακάουτ σεβενάπ χάντμπολ

• Δ υ ο ή τ ρ ε ι ς λ έ ξ ε ι ς (ενδεικτικά) αβάν πρεμιέρ βολ πλανέ γουίντ σερφ αλά γαλλικά6 βόλεϊ μπολ γουόκιτόκι ανφάν γκατέ (το) γκάρντεν πάρτι γουότερ πόλο αρ νουβό γκραν γκινιόλ ζεν πρεμιέ βαγκόν λι γκραν μετρ ζι(γ)κ ζα(γ)κ

ζίου ζίτσου ζιπ κιλότ ζουρ φιξ ιμάμ μπαϊλντί ίματζ μέικερ καρτ ποστάλ κιγκ σάιζ κις λορέν κλόουζ απ κοκτέιλ πάρτι κολ γκερλ κόμπακτ ντισκ κρεμ αγγλέζ λάιτ μοτίβ μάξι σιγκλ μάουντεν μπάικ μάστερ κοντρόλ μιλκ σέικ μπαλ μασκέ μπάσκετ μπολ μπας κλας μπέιμπι ντολ μπέιμπι σίτερ μπελ επόκ μπεν μαρί μπεστ σέλερ μπετόν αρμέ μπίζνες κλας μπιτς βόλεϊ μπιτς πάρτι μπλακ τζακ

μπόντι μπίλντιγκ μπλε μαρέν μπλε ρουά μπρα ντεφέρ μπρέικ ντανς νάιτ κλαμπ νταμπλ σκορ ντε μι σεζόν ντισκ τζόκεϊ ντουμπλ φας ντράιβ ιν παρτ τάιμ πιγκ πογκ πλέι οφ πόιντ σίστεμ ποπ αρτ ποπ σταρ ποστ ρεστάντ πρες κόμφερανς πρεςρουμ πτι καρό ροκ σταρ ρομπ ντεσάμπρ ρουά ματ σαν φασόν σελφ σέρβις σεμέν ντεφέρ σέντερ μπακ σέντερ φορ σκι λιφτ σλίπιγκ μπαγκ

σνακ μπαρ σόου μπίζνες σταρ σίστεμ τε κβοντό ταμπλ ντοτ τένις κλαμπ τετ-α-τετ7

τζαζ κλαμπ τζακ ποτ τζετ λαγκ τζετ σετ τζετ σκι τοκ σόου τοπ μόντελ τοπ σκόρερ τράβελερ(ς) τσεκ φάιναλ φορ φάσιον βίκτιμ φέις κοντρόλ φερ φορζέ φο μπιζού φόλοου απ φον ντετέν φοξ τεριέ φρουίγκλασέ χάπι εντ χαρντ ροκ χατ τρικ χέβιμέταλ χιτ παρέιντ χοτ ντογκ

7. Για το ενωτικό βλ. ο. 29-30.

Σ Υ Λ Λ Α Β Ι Σ Μ Ο Σ

Γενικοί κανόνες (κανόνες της Γραμματικής) α. Τα δίψηφα φωνήεντα, οι δίφθογγοι, οι καταχρηστικές δί-φθογγοι και οι συνδυασμοί αν και ευ κατά το συλλαβισμό υ-πολογίζονται ως ένα φωνήεν:

αί-μα, νε-ράι-δα, αη-δό-νι, ά-πια-στος, θειά-φι, ναύ-της.

β. Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δυο φωνήεντα συλλαβίζεται με το δεύτερο φωνήεν:

θέ-λω, πα-ρά-θυ-ρο.

γ. Δυο σύμφωνα ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαβίζονται με το δεύτερο φωνήεν αν αρχίζει απ' αυτά ελληνική λέξη:

βι-βλί-ο, τε-τρά-δι-ο, έ-θνος, έ-βγα-λα, ά-φθο-νος. Αλλιώς χωρίζονται1:

πόρ-τα, βαθ-μός, δάφ-νη, θάρ-ρος.

δ. Τρία ή περισσότερα σύμφωνα συλλαβίζονται με τον ίδιο τρόπο σαν να ήταν δύο σύμφωνα, δηλαδή συλλαβίζονται μαζί αν από το σύμπλεγμα των τριών ή των δύο πρώτων συμφώνων αρχίζει ελληνική λέξη:

ε-χθρός, αι-σχρός, ά-στρο. Ή χωρίζονται και το πρώτο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, ενώ τα άλλα με το ακόλουθο φωνήεν:

άν-θρω-πος, εκ-στρα-τεί-α.

1. Θεωρούμε ότι το σύμπλεγμα τλ πρέπει να χωριστεί, γιατί στα νέα ελ-ληνικά δεν αρχίζει καμία λέξη από αυτό (ενώ στα αρχαία τλήμων, τλάω κτλ.): άτ-λας, υ-πό-τιτ-λος.

ε. Τα δίψηφα σύμφωνα μπ, ντ, γκ δε χωρίζονται στο συλλα-βισμό:

α-γκί-σιρι, α-μπέ-λι, πέ-ντε. Επειδή θεωρούμε ότι υπερισχύει το κριτήριο της γραφικής απόδοσης, δε χωρίζουμε χαμπ, ντ, γκ ακόμα και σε περιπτώ-σεις όπου πιθανόν να επιβαλλόταν αυτό από τη φωνητική από-δοση:

[ηβΓδποΙζΐέ / ρθΓπ[ρ]ίί / βηβΚδθΙθπΚΙοδ] νε-ρα-ντζιά, Πέ-μπτη, α-νε-ξέ-λε-γκτος.

στ. Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν τους ίδιους κανόνες: προ-σέ-χω, εί-σο-δος, υ-πεύ-θυ-νος.

Ειδικές περιπτώσεις α. Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ξένες λέξεις όταν υπάρχει ανάγκη να διατηρηθούν (μέσα σε ελληνικό κείμενο ή σε παράθεση βιβλιογραφίας) στην αρχική τους γραφή. Σ' αυ-τές τις λέξεις πρέπει να ακολουθείται ο συλλαβισμός της γλώσ-σας προέλευσης, δηλαδή συλλαβισμός με βάση την κατάτμηση σε μορφήματα στα αγγλικά:

δυΓ-νίν-ίης, δββρ-ϊη^ Βοχ-βυιγ, ββ-οβυδβ. Σε γλώσσες όπως τα γαλλικά ο συλλαβισμός γίνεται συνήθως με χωρισμό των συμφωνικών συμπλεγμάτων:

δθοΙθυΓ, ςυβΙ-ςυθ, όβ-νβ-Ιορ-ρθ-ιτίθηΙ.

Τα μεταγραμμένα στα ελληνικά ξένα ονόματα ακολουθούν το συλλαβισμό της ελληνικής γλώσσας. Χρειάζεται προσοχή όταν καταλήγουν σε παραπάνω από ένα σύμφωνα. Τα σύμφωνα αυ-τά δε χωρίζονται από την τελευταία συλλαβή:

Α-λε-ξά-ντρο-βιτς, Ιρ-κούτσκ.

Προσοχή επίσης στα μονοσύλλαβα ξένα ονόματα που κατα-λήγουν σε συμπλέγματα συμφώνων:

Ντομπς, Τζορτζ.

Για τις ξένες λέξεις που έχουν ενσωματωθεί στο ελληνικό λε-

ξιλόγιο ακολουθούμε το συλλαβισμό της ελληνικής γλώσσας: χά-ντμπολ, πορ-τμπα-γκάζ, παρ-μπρίζ.

β. Σε πολλές λέξεις, δύο φωνήεντα (απλά ή απλό + δίψηφο) προφέρονται μαζί σε μια συλλαβή. Λέμε τότε ότι σ' αυτές τις λέξεις έχουμε δίφθογγο:

πιά-νω, κα-ληώ-ρα, δυό-σμος, φτώ-χεια, τέ-τοιος, αο-δό-νι, αϊ-τός, νε-ράι-δα, βόπ-θα.

Ο φθόγγος [ε] (ε, αι) όταν παθαίνει συνίζηση με το ακόλου-θο φωνήεν προφέρεται και γράφεται [ι] ι:

γενε-ά / γενιά, εννέ-α / εννιά, παλαι-ά / παλιά.

Οι λέξεις που προέρχονται από τη λόγια παράδοση διατηρούν τη συλλαβική αξία του [ί], ενώ οιτύποιτης δημοτικής από το ίδιο θέμα σχηματίζουν δίφθογγο με προτακτικό φθόγγο το ημίφω-νο[ί]:

Πήλι-ο / Πηλιορείτης χιλι-αστής, χιλι-ετία / χίλια, χιλιάρικο, να τα χιλιάσετε καρδι-ολόγος, εγκάρδι-ος / καρδιά εντοπι-ότητα / ντόπιος πλάγι-ος / πλαγιάζω υ-αλόμαζα / γυαλί, γυάλινος

Το στοιχείο της συνίζησης μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να διαφοροποιεί τη σημασία. Έτσι, έχουμε λέξεις: • Μ ο ρ φ ο λ ο γ ι κ ά π α ρ ό μ ο ι ε ς

άδει-α / άδεια (βαρέλια), ακρίβει-α / ακρίβεια, δόλι-ος / δόλιος, λόγι-α (στοιχεία) / λόγια, βι-άζομαι / βιάζομαι.

• Μ ο ρ φ ο λ ο γ ι κ ά δ ι α φ ο ρ ο π ο ι η μ έ ν ε ς δουλεί-α / δουλειά, ευλογί-α / ευλογιά (βλογιά), ξυλεί-α / ξυλιά, πραγματεί-α / πραμάτεια, εμβόλι-ο / μπολιάζω, ομιλί-α / μιλιά, έννοι-α (αλλά: έννοια σου) / έγνοια, υγεί-α / στην υγειά σου, γεια σου, ερμηνεί-α / ορμήνια.

Το τονιζόμενο [ί] στα παροξύτονα ονόματα είναι συλλαβικό: πτυχί-ο, κρανί-ο, ταμεί-ο, κρεοπωλεί-ο.

• Πολλά ουσιαστικά και επίθετα σε -εια, -ειο, -ειος και -ιος, -ιο και τα περισσότερα από τα ουσιαστικά και τα επίθετα σε -τρ/α, -τήριο, -τήριος προφέρονται ασυνίζητα:

αγένει-α, αδράνει-α, ενέργει-α, αφάνει-α (αλλά: αλή-θεια, φτώ-χεια) δάνει-ο, επέτει-ος, αισώπει-ος, τέλει-ος διαγώνι-ος, δήμι-ος, όρι-ο, άθλι-ος, δέσμι-ος, κόσμι-ος εγγυήτρι-α, μαθήτρι-α, συντάκτρι-α εργαστήρι-ο, ευχετήρι-ο, συλλυπητήρι-α κινητήρι-ος, σωτήρι-ος

• Τα συμφωνικά συμπλέγματα με υποτακτικό ρ [βρ, γρ, δρ, θρ, χρ, φρ, κρ, τρ, πρ] υστέρα από τα οποία ακολουθεί [ι] + φωνήεν εμποδίζουν συνήθως τη συνίζηση του [ί] + φωνήεν:

αυρι-ανός, άγρι-ος, αίθρι-ος, Απόκρι-α, γρι-ά, ελαφρι-ά, κοπρι-ά, τρι-άρι, Αδρι-ανούπολη, χροι-ά.

• Ορισμένες λέξεις άλλοτε προφέρονται συνιζημένες και άλλοτε ασυνίζητες:

βοήθει-α και βοήθεια.

Όσον αφορά το μί-α Ιμια καιόυ-ο /δυο, η διαφοροποίηση μπο-ρεί να υπαγορεύεται από την ανάγκη σαφέστερης αριθμητι-κής δήλωσης, π.χ.:

να επαναλάβεις τη φράση |αία φορά αλλά: μια φορά κι έναν καιρό...

Μ Ο Ν Ο Τ Ο Ν Ι Κ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α

Σύμφωνα με τη Γραμματική, οι κύριοι κανόνες του μονοτονι-κού συστήματος είναι1:

- Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν παίρνουν τόνο. - Κάθε λέξη με δύο ή περισσότερες συλλαβές παίρνει τόνο. - Ο τόνος του εγκλιτικού ο οποίος ακούγεται στη λήγουσα των προπαροξύτονων λέξεων σημειώνεται. Επίσης σημειώνεται ο τόνος στο πρώτο από τα δύο εγκλιτικά όταν προηγείται παρο-ξύτονη προστακτική:

τα καλύτερά μας χρόνια, μίλησε μου, η θάλασσά μας, πάρε μάς τα, δώσε μού το.

• Θεωρούνται μονοσύλλαβοι και δεν τονίζονται οι συνιζημέ-νοι τύποι, όπου δύο φωνήεντα προφέρονται μαζί αποτελώντας μία συλλαβή: ποιος, πια, γεια, γιος, νιος,μια (αλλά: μία), δυο (αλλά: δνο),βιος (το), ποιον (αλλά: το ποιόν).

• Οι δισύλλαβες αντωνυμίες τονε, τηνε δεν παίρνουν τόνο: πάρ' τηνε ένα τηλέφωνο, δεν τονε θέλω.

• Ρηματικοί τύποι που έμειναν άτονοι από αφαίρεση δεν ανε-βάζουν τον τόνο στην προηγούμενη λέξη:

μου 'δωσε, μου 'ρθε, να Όελε, μου 'πε. • Μια μονοσύλλαβη προστακτική, ακόμα κι όταν ακολουθεί-ται από δύο εγκλιτικά, δεν παίρνει τόνο:

1. Για αναλυτική παρουσίαση διαφόρων συστημάτων τονισμού στα νέα ελ-ληνικά βλ. Πετρούνιας, Ευάγγελος, Νεοελληνική γραμματική και συγκριτι-κή ανάλυση, μέρος Α', Θεσσαλονίκη,υηίν6Γδίΐγ δίικϋο ΡΓ655, 1984, σ. 566-583.

βρες μου τον, πες του τα.

• Οι λέξεις που παρουσιάζονται ως μονοσύλλαβες ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπή τονίζονται:

μήτ' εγώ, είν' αλήθεια, άσ' το, δώσ' τα.

ΕΞΑΙΡΟΥΝΤΑΙ και τονίζονται οι εξής μονοσύλλαβες λέξεις:

• Ο διαζευκτικός σύνδεσμος ή: Ή η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη.

• Τα ερωτηματικά πού και πώς: - Σε ευθεία ερώτηση:

Πού το έμαθες; Πώς προτιμάς; - Σε πλάγια ερώτηση:

Σκέφτομαι πού θα μείνω. Αναρωτιέμαι πώς τα περνάει. - Και σε περιπτώσεις όπως:

Πώς το θέλω! Περιμένω πώς και πώς! «Απάντησες στο Γιάννη;» «Πώς!» Πού να σου τα λέω! πού και πού αραιά και πού από πού κι ως πού

Τα που και πως δεν παίρνουν τόνο όταν δεν είναι ερωτημα-τικά:

Έτσι που ήρθαν τα πράγματα. Την εποχή που ήμασταν νέοι. Λυπάμαι που σε στενοχώρησα. Ο Γιάννης, που λες, είναι φίλος μου. Θυμάμαι πως πάντα παίζαμε έξω και πως πάντα είχε φως.

• Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το,μας, σας, τους, τα) τονίζονται όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικά2:

2. Για τη χρήση του ενωτικού σ' αυτε'ς τις περιπτώσεις βλ. Κριαράς, Εμμα-νουήλ, Θητεία στη γλώσσα, Αθήνα, Εκδόσεις Γκοβόστη, 1998, σ. 236-237.

0 πατέρας μού έδωσε... (έδωσε σ' εμένα) Ο πατέρας μου έδωσε, (ο δικός μου πατέρας έδωσε) Προτού οι ελέφαντες καλοξυπνήσουν, ο Έλμερ τούς ξεγλίστρησε με προσοχή. Όλοι μας να βαφόμαστε παρδαλοί κι ο Έλμερ μας να βάφεται με σκέτο ελεφαντένιο χρώμα.

Όταν οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών δεν υπάρχει περίπτωση να συνδεθούν με την προηγούμενη λέξη, δεν παίρνουν τόνο:

Όταν σου το ζήτησα, αρνήθηκες. Η μητέρα μου 'λεγε. (Υποχρεωτικά: έλεγε σ' εμένα, εφόσον έχει χαθεί το ε.) Η κόρη μας μας εκπροσώπησε επάξια. Η πρόσβαση μου στερούσε... (Αν ήταν ισοδύναμο κτητικής αντωνυμίας: η πρόσβασή μου στερούσε...)

Σε περιπτώσεις που αμφιβάλλουμε για το αν μπορεί ή όχι να γίνει σύγχυση, προτιμότερο είναι να τονίζουμε τους αδύνατους τύπους των προσωπικών αντωνυμιών:

Μια φορά μάς είπαν ότι ήταν απαραίτητο. (Ακόμα και αν η πιθα-νότητα να διαβαστεί «φορά μας» είναι μικρή, η παρουσία του τόνου στο «μας» φαίνεται ότι έχει κάποια χρησιμότητα.)

• Τονίζονται οι μονοσύλλαβες λέξεις που προηγούνται των ρηματικών τύπων μπω, βγω, βρω, 'ρ^ωότανσυμπροφέρονται μ' αυτούς, σε όλα τα πρόσωπα και τους αριθμούς:

νά βγω (και να βγω) (προφέρουμε πιο δυνατά το «να», ενώ όταν λέμε να βγω το «βγω») θά 'ρθει (και θα 'ρθει) θα μού 'ρθει (και θα μου 'ρθει) (αλλά μου 'ρθε, γιατί δεν υπάρχει άλλος τρόπος προφοράς) να τά βρει (και να τα βρει)

• Σύμφωνα με τους κανόνες του μονοτονικού, δεν προβλέπε-ται τόνος σε κανένα άρθρο. Υπάρχουν όμως μερικές (λίγες) πε-ριπτώσεις όπου τα άρθρα μπορούν να θεωρηθούν εγκλιτικά, οπότε ενδείκνυται η χρήση του τόνου, όπως:

0 γιος του Μιχαήλ. (Περίπτωση άκλιτου ονόματος ή ξένου: ο γιος κάποιου που λέγεται Μιχαήλ ή ο γιος του ο Μιχαήλ;) Ίσως η αιτία ήταν η πρώτη εμπειρία του χωρίς ανταπόκριση έρω-τα. (Δυο νοηματικές εκδοχές: εμπειρία του ή εμπειρία του έρωτα.) Η ιδεολογία του σήμερα. Με το κλαρίνο του συνόδευε στο πρόχειρο μνήμα τους στρατιώτες που άφηναν τη ζωή τους στα βουνά της Ηπείρου.

Ε Ν Ω Τ Ι Κ Ο

Το ενωτικό είναι ένα ορθογραφικό σημείο που χρησιμο-ποιείται κυρίως για να ενώνει συλλαβές ή λέξεις που συν-δέονται μεταξύ τους αποτελώντας μία ενότητα, μία δομή. Το ενωτικό δεν πρέπει να συγχέεται με την παΰλα (βλ. σ. 72).

Το ενωτικό το σημειώνουμε στις παρακάτω περιπτώσεις: • Στο τέλος της αράδας, όταν είμαστε υποχρεωμένοι να συλ-λαβίσουμε τη λέξη γιατί δε χωράει. • Μετά τα προτακτικά: Αϊ-, Αγια-, γερο-, γρια-, θεια-, κυρα-, παπα-, μπαρμπα-,μάστρο-, χατζή-, που συνήθως προσδιορί-ζουν κΰρια ονόματα. • Στο τέλος ή στην αρχή ενός γλωσσικού τύπου, για να δη-λωθεί αυτόνομα κάποιο συστατικό του. Π.χ.:

δι-, τρισ-, μονο-, -ν, αυτο-. • Στα π α ρ α θ ε τ ι κ ά σύνθετα (π.σ.). Με τον όρο αυτό εν-νοούμε το λεξικό ονοματικό σύνολο που αποτελείται από δύο ομοιόπτωτα ουσιαστικά που παρατάσσονται1. Π.χ.:

ταξίδι-αστραπή, πλοίο-φάντασμα, επιστολή-καταγγελία. Πρόκειται για ένα σχηματισμό δύο ουσιαστικών που αποτε-λεί μία συντακτική ενότητα, έχει μια ιδιαίτερη σημασιολο-γική αξία και μπορεί ως σύνολο να αποδώσει μια αυτόνομη

1. Υπάρχουν όμως φράσεις που αποτελούνται μεν από δύο ομοιόπτωτα ου-σιαστικά τα οποία παρατάσσονται, αλλά έχουν πια καθιερωθεί χωρίς ενω-τικό: μέση δαχτυλίδι, γέννημα θρέμμα, τύχη βουνό, δάκρυα βροχή, σκοτάδι πίσσα.

ιδιότητα σ' ένα ουσιαστικό. Π.χ.: Αυτή η λέξη είναι λέξη-κλειδί

Ανήκει κατά κάποιον τρόπο σε μια χαμηλότερη βαθμίδα ενότητας από ό,τι τα μονολεκτικά σύνθετα. Συμφωνά με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη2, ανάλογα με τη συντακτική σχέση των δυο όρων του π.σ., διακρίνουμε τις εξής τέσσερις κατηγορίες:

α. Με σχέση κ α τ η γ ο ρ ο υ μ έ ν ο υ Όσα παραλείπουν το συνδετικό ρήμα είναι, όπου το δεύτε-ρο συστατικό του π.σ. λειτουργεί συντακτικά ως κατηγορού-μενο του πρώτου συστατικού,

αστυνομικός-μάρτυρας κατηγορίας (αστυνομικός που είναι μάρ-τυρας κατηγορίας), νησί-φρούριο, βιβλίο-ντοκουμέντο, επισιολή-καταγγελ(α, αυτοκίνητο-ψυγείο, καναπές-κρεβάτι, κράτος-μέλος

Σ' αυτά τα π.σ. ο β' όρος εξαρτάται ως προς τον αριθμό από τον α όρο: των αστννομικών-μαρτύρων κατηγορίας αλλά όχι υποχρεωτικά ως προς την πτώση: τον αυτοκινήτου-ψυγείου αλλά του καναπέ-κρεβάτι.

β. Με μ ε τ α φ ο ρ ι κ ή σχέση Σε όσα π.σ. υπονοείται μεταξύ των δύο όρων ένας τρίτος κοι-νός όρος που επιτρέπει μια σύγκριση, η οποία όμως δεν εξω-τερικεύεται.

Ο άνθρωπος «πετά» / το πουλί πετά = ο άνθρωπος-πουλί, το ταξίδι ήταν πολύ σύντομο / η αστραπή είναι πολύ «σύντομη» = ταξίδι -αστραπή, παιδί-θαύμα, νόμος-πλαίσιο, πλοίο-φάντασμα, λέξη-κλειδί κ.ά.

Οι δύο όροι αυτών των π.σ. είναι ανεξάρτητοι ως προς το γέ-νος (λύση-μπάλωμα), ενώ ως προς τον αριθμό και την πτώση δεν είναι υποχρεωτική η συμφωνία των δύο όρων:

του νόμου-πλαίσιο, του παιδιού-θαύμα, του θεσμού-μπαμπούλα, τα παιδιά-θαύματα αλλά: τα λεωφορεία-καρμανιόλα

2. Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική, Θεσ/νίκη, Α.Π.Θ., 1986, σ. 181-210.

γ. Με σχέση σ υ μ π λ η ρ ώ μ α τ ο ς Σε όσα π.σ. ο β' όρος αποτελεί συμπλήρωμα του α', με την έννοια ότι λειτουργεί συντακτικά ως αντικείμενο ή ως εμπρόθετος προσδιορισμός στον α' όρο. Στην πρώτη περί-πτωση υπονοείται ανάμεσα στους δυο όρους ένα μεταβατι-κό ρήμα: στοιχείο-(κον προκαλεί / δημιουργεί) έκπληξη, πωλήσεις-(πον έκαναν) ρεκόρ. Στη δεύτερη περίπτωση το στοιχείο που παραλείπεται και συνδέει συντακτικά τα δύο ουσιαστικά είναι μια πρόθεση: ομιλία-(με) συζήτηση, σεμι-νάριο-(με) συζήτηση3. Ως προς τον αριθμό και την πτώση ο β' όρος είναι ανεξάρτητος από τον α'.

δ. Με σ υ μ π λ ε κ τ ι κ ή σχέση Σε όσα π.σ. παραλείπεται ανάμεσα στους δύο όρους ο συ-μπλεκτικός σύνδεσμος και:

(συνάντηση) Έβερτ-(και) Μητσοτάκη, (σιδηροδρομική γραμμή) Θεσ/ νίκης-(και) Κων/πολης, (αγώνας) ΠΑΟΚ-(και) ΑΕΚ, (σχέσεις) Βορ-ρά-(και) Νότου, (χώρα) φιλική-(και) συμμαχική, (μείγμα) θείου-(και) φωσφόρου.

Λόγω της συμπλεκτικής συντακτικής τους σχέσης, οι δύο όροι συμφωνούν απαραίτητα μεταξύ τους ως προς τον αριθ-μό και την πτώση, τα οποία στη συνέχεια καθορίζονται από το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. Έτσι, αν οι δύο όροι εί-ναι κοινά ουσιαστικά, μπαίνουν σε γενική: (μείγμα) Θείου-φωσφόρου. Αν είναι επίθετα, συμφωνούν κατά γένος, αριθ-μό και πτώση με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό: του απε-λευθερωτικού-αντιαποικιακού (κινήματος). Τέλος, αν το π.σ. είναι ρηματικό, υπάρχει συμφωνία των όρων του ως προς τον αριθμό με το «υποκείμενο» του: παρουσιάζει-συ-ντονίζει (ο δείνα δημοσιογράφος).

3. Αυτά τα παραθετικά σύνθετα υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθούν λανθασμε'να ότι χαρακτηρίζονται από συμπλεκτική σχε'ση (δηλαδή: ομιλία-[και]-συζήτη-ση). Αυτό που τα διακρίνει όμως από τα π.σ. της τε'ταρτης κατηγορίας είναι ότι ο α' όρος είναι ο βασικός και ο β' απλώς τον προσδιορίζει. Αντίθετα, στα π.σ. με συμπλεκτική σχε'ση οι δυο όροι είναι ισοδύναμοι.

ΟΛΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

• Στις περιπτώσεις ελληνικών ή ξενικών κύριων ανθρωπω-νυμικών ονομάτων που αποτελούνται από δύο μικρά ονόμα-τα, σημειώνεται το ενωτικό μόνο όταν χρησιμοποιούνται και τα δύο ονόματα για να προσδιορίσουν το ίδιο άτομο. Αυτό ισχύει κυρίως στα γαλλικά:

Ζακ-Υβ Κουστό, Αντρέ-Μαρί Αμπέρ, Ζαν-Ζακ Μπενέξ αλλά και: Μαρία-Χριστίνα, Άννα-Μαρία.

Αντίθετα, όταν υπάρχουν δύο μικρά ονόματα που χρησιμο-ποιούνται όμως εναλλακτικά ή έχει επικρατήσει το ένα εκ των δύο, τότε το ενωτικό δε σημειώνεται. Αυτό συμβαίνει κυ-ρίως στις περιπτώσεις των αντρικών ελληνικών ονομάτων αυτής της μορφής:

Ηλίας Άγγελος Πιεράτος, Παναγιώτης Ιωάννης Πετρόπουλος αλλά: Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης

Όταν έχουμε στο κύριο όνομα δύο επώνυμα, το ενωτικό χρη-σιμοποιείται σε όλες τις περιπτώσεις των ελληνικών ονομά-των, π.χ.:

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης.

Στα ξενικά ονόματα όμως, όπου είναι καθιερωμένη η χρήση περισσότερων του ενός επωνύμων, το ενωτικό σημειώνεται όταν υπάρχει και στη γλώσσα προέλευσης (αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά κτλ.):

Ανρί ντε Τουλούζ-Λοτρέκ, Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, Κλοντ Σαιν-Σιμόν αλλά: Τόμας Στερνς Έλιοτ

Σε κινέζικα, αραβικά, τουρκικά κτλ. ονόματα, όπου η πρό-σβαση στην αρχική γραφή είναι δυσχερής, διατηρούμε τα στοιχεία του ονόματος χωριστά, χωρίς ενωτικό:

Μάο Τσε Τουγκ, Χο Τσι Μινχ, Ιεγκ Χσιάο Πιγκ, Σουν Γιατ Σεν Αν όμως κάποιο στοιχείο του ονόματος είναι λέξη δηλωτι-κή αξιώματος, τότε χρησιμοποιούμε το ενωτικό και γράφου-με την αντίστοιχη λέξη με πεζά:

Σουλεϊμάν-πασάς, Εβρενός-γαζή-μπέης

• Στα τοπωνυμικά κύρια ονόματα αποφεύγεται γενικά η χρήση του ενωτικού4:

Σαν Σεμπάστιαν, Σαλόν συρ Μαρν, Πουάντ α Πιτρ, Πον νιε Τε, Σαιν Μόριτς, Τελ Αβίβ, Νταρ ες Σαλάμ, Κουάλα Λουμπούρ, Πνομ Πενχ, Χογκ Κογκ, ΣέιχΣου, Κουλέ Καφέ.

Σημειώνεται όμως εξαιρετικά όταν υπάρχει κίνδυνος σύγ-χυσης και αποσύνδεσης των όρων του τοπωνυμίου (Πορτ-ο-Πρενς: εδώ το γαλλικό «ο» [πρόθεση + άρθρο, «αιι»] μπορεί χωρίς το ενωτικό να θεωρηθεί από μη γνώστες της γαλλικής γλώσσας ως το αρσενικό άρθρο της νεοελληνικής).

• Σε μερικές περιπτώσεις όπου δύο ανεξάρτητοι γεωγραφι-κοί όροι ενώνονται για να δηλώσουν έναν τρίτο γεωγραφι-κό όρο, το ενωτικό φυσικά διατηρείται. Κάτι τέτοιο έχει πα-ρατηρηθεί, π.χ., σε ονόματα γερμανικών περιφερειών:

Σλέσβικ-Χολστάιν, Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία, Ρηνανία-Παλατινάτο.

• Επίσης σε περιπτώσεις ταυτόχρονης και ισοδύναμης χρή-σης τοπωνυμίων που προέρχονται από διαφορετική ιστορι-κή εποχή:

Παπούα-Νέα Γουινέα. • Τέλος, δεν υπάρχει λόγος χρήσης του ενωτικού σε ονο-μασίες όπως οι παρακάτω:

Κου Κλουξ Κλαν, Ες Ες. • Σε κοινές λέξεις ή εκφράσεις που προέρχονται από ξένες γλώσσες δε μεταγράφουμε το ενωτικό στα νέα ελληνικά αν υπάρχει στην ξένη γλώσσα, ούτε το προσθέτουμε:

αβάν πρεμιέρ, γουίντ σέρφιγκ, χάπι εντ.

Εξαιρετικά θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε το ενωτι-κό σε περιπτώσεις όπως:

4. Το ενωτικό συνηθίζεται στα γαλλικά τοπωνύμια (5αιηί-Μοήΐζ κτλ.). Αν το διατηρήσουμε κατά τη μεταγραφή τους στα νέα ελληνικά, θα υπάρχει πρό-βλημα ανομοιομορφίας με τα τοπωνύμια που προε'ρχονται από άλλες γλώσ-σες, όπου δε χρησιμοποιείται το ενωτικό: 5αη Κβηιο, 8αη ΡταποίΞεο.

τετ-α-τετ, τσικ-του-τσικ. Εδώ είναι σημαντικό να τονιστεί η επανάληψη της πρώτης λέξης στον εμπρόθετο προσδιορισμό που ακολουθεί και που αποτελείτο δεύτερο συστατικό της έκφρασης. (Όμως η χρή-ση του ενωτικού είναι αδύνατη στην περίπτωση του βιζαβί [νίδ-3-νίδ] γιατί ακούγεται ένας τόνος και, επομένως, η γρα-φή είναι σε μία λέξη.)

• Επίσης χρησιμοποιούμε το ενωτικό σε περιπτώσεις όπου αποφεύγεται η σύνθεση σε μία λέξη, κυρίως σε πρόσφατα δημιουργημένους ή παροδικούς σχηματισμούς όπου η σύνθε-ση θα εμπόδιζε την αναγνώριση των συνθετικών στοιχείων:

παν-ρωσικός (παρρωσικός;), παν-πολιτειακός (παμπολιτειακός;), πάν-χαζος (πάγχαζος;), πάν-χοντρος (πάγχοντρος;), παρα-Εγνατία, ψευτο-έπος, κωλο-Έλληνες, βρομο-Άραβας.

Λέξεις που σχηματίζονται με τα προθήματα νπερ-Ι απο- / υπο-/ανη- Ιμετα- Ιπαρα-Ιπρο- και αυτο- /μονο- Ιημι-1μισο-ί πολν- συχνά αποχωρίζονται με ενωτικό για να τονιστεί η ιδιαίτερη σημασία που δίνει στη λέξη αυτό το πρόθημα:

υπερ-πολιτικός, ημι-ανεξάρτητος, απο-ποινικοποίηση, υπερ-εγώ, απο-ιδεολογικοποίηση, προ-αναγεννηοιακός.

• Σημειώνουμε το ενωτικό σε φράσεις που λειτουργούν ως ένα όνομα (εδώ φυσικά είναι αδύνατη η σύνθεση, όμως τα στοιχεία της φράσης είναι πολύ στενά δεμένα μεταξύ τους και συναποτελούν μία ενότητα):

Εκείνος-που-καταβροχθίζει-τις-ψυχές Αυτός-που-γίνεται-τύφλα τα σ' αγαπώ-σε μισώ τη γνώση-εν-χρήσει

• Τέλος, είναι περιττή η χρήση του ενωτικού σε εκφράσεις όπου επαναλαμβάνεται μία λέξη ή παρατάσσονται δύο όμοια μέρη του λόγου (βλ. «Μεγάλη» Γραμματική, § 106):

πάνω κάτω, πέντ' έξι, δυο δυο, μέρα νύχτα, όπως όπως, απ' άκρη σ' άκρη, σύρε κι έλα.

ΤΑ Σ Η Μ Ε Ί Α ς Τ Ι Ξ Η ς

Ι. Η ΤΕΛΕΊΑ

Η τελεία είναι, μαζί με το κόμμα, το συχνότερα χρησιμο-ποιούμενο στο γραπτό λόγο σημείο στίξης. Σημειώνεται στο τέλος μιας περιόδου και δηλώνει ότι αυτό που έχει ειπωθεί έχει ολοκληρωμένο νόημα. Ανταποκρίνεται συνήθως σε μια μεγάλη παύση στον προφορικό λόγο:

1. Η αφετηρία του σύγχρονου πολιτισμού τοποθετείται από ορισμέ-νους ιστορικούς στην εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης.

2. Η άποψή του, αν και φάνηκε παράδοξη στην αρχή, έγινε τελικά ομόφωνα δεκτή.

Το αρχικό γράμμα της πρώτης λέξης του τμήματος του λό-γου (είτε πρόκειται για περίοδο είτε για ημιπερίοδο) που ακολουθεί μία τελεία γράφεται πάντα με κεφαλαίο:

3. Όταν ήρθε στο σπίτι, είχα ήδη φύγει. Έτσι, δεν πρόλαβε να με προειδοποιήσει γι' αυτό που θ' ακολουθούσε. Έμεινε ωστόσο για λίγη ώρα και με περίμενε· είχε ακόμα την ελπίδα ότι θα προλά-βαινε να μου μιλήσει.

Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε οτι, όταν η τελεία σημειώ-νεται στο τέλος μιας περιόδου με την οποία ολοκληρώνεται η αναφορά σ' ένα συγκεκριμένο θέμα, η επόμενη περίοδος (ή ημιπερίοδος) θα πρέπει να ξεκινήσει με καινούρια παρά-γραφο, ώστε να δηλωθεί σαφέστερα η μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλο, κάτι που δεν μπορεί να γίνει μόνο με τη χρή-ση της τελείας:

4. Ήταν νόμος απαράβατος πως, όπου κι αν πήγαινε το αφεντικό,

οι υπάλληλοι δεν έπρεπε να σταματούν τη δουλειά τους για να τον υποδεχτούν ή να του απευθύνουν το λόγο Όλοι έπρεπε να συνεχίσουν να δουλεύουν κανονικά, σαν να μην ήταν αυτός εκεί.

Εκείνη την ημέρα ο περίπατος του εργοστασιάρχη άρχισε νω-ρίτερα απ' ό,τι συνήθως.

Η τελεία σημειώνεται επίσης στις περισσότερες συντομο-γραφίες (π.χ., μ.Χ., κτλ.) και σε πολλά αρκτικόλεξα (ΠΑ.-ΣΟ.Κ., Σ.Ε.Β., Ε.Ο.Τ.). Για τους κανόνες και τη λογική βάσει των οποίων σημειώνεται τελεία σ' αυτές τις περιπτώσεις γί-νεται λόγος στο σχετικό κεφάλαιο.

Με την τελεία γίνεται επίσης η διάκριση των χιλιάδων στους αριθμούς (στα αραβικά ψηφία) ώστε να μη δημιουργείται σύγχυση:

5.1.512, 638.824, 1.522.866, 4. 200

Ο κανόνας αυτός δεν ισχύει, σύμφωνα με τη «Μεγάλη» Γραμματική (§ 110), για τις χρονολογίες:

6.1821, 1700 π.Χ.

Θα μπορούσαμε να δεχτούμε εδώ μια εξαίρεση, για τις χρο-νολογίες εκείνες που αναφέρονται σε περιόδους της προϊ-στορίας του ανθρώπου, οπότε οι αριθμοί μεγαλώνουν αρκε-τά:

7. Η αρχή της παλαιολιθικής περιόδου τοποθετείται γύρω στο 700.000 π.Χ.

(Και για το θέμα αυτό γίνεται λόγος στο σχετικό με τη γρα-φή των αριθμών κεφάλαιο.)

Δε σημειώνεται η τελεία μετά από τίτλους, επιγραφές, επι-κεφαλίδες κτλ., εκτός και αν αποτελούν μέρος ενός κειμέ-νου:

8. ΕΚΤΟΡΑΣ ΜΑΛΟ Με οικογένεια

9. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η Αθήνα την εποχή του Περικλή

Αλλά:

10. Από τις Εκδόσεις Πατάκη κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο του Έκτορα Μαλό Με οικογένεια.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Όταν ο τίτλος (ενός κεφαλαίου κτλ.) παίρνει τη μορφή μιας πρότασης ή προτάσεων, τότε σημειώνουμε κανο-νικά τις τελείες, σύμφωνα με τους κανόνες που ισχύουν για τη στίξη:

11. ΚΕΦΑΛΑΙΟ XII Ο γενναίος ιππότης επιχειρεί ηρωική έξοδο· συλλαμβάνεται αιχμάλωτος, βασανίζεται, στο τέλος όμως γλιτώνει και πάλι με τη βοήθεια της καλής του νεράιδας.

Στις λεζάντες που συνοδεύουν φωτογραφίες, εικόνες κτλ. πρέπει να βάζουμε τελεία όταν αυτές αποτελούν μία ολόκλη-ρη πρόταση:

12. Ο πρωθυπουργός υποδέχεται με τιμές τον Ιταλό ομόλογο του στο αεροδρόμιο

Αλλά: 13. Ο Ιταλός πρωθυπουργός κ. Πρόντι

Η τελεία και τα άλλα σημεία στίξης Όταν υπάρχουν εισαγωγικά στο κείμενο, η τελεία σημειώ-νεται πάντα έξω από αυτά, είτε πρόκειται για διάλογο είτε όχι:

14. «Νομίζω ότι τώρα πια μπορώ να φύγω». «Φύγε, αλλά θα πρέπει να ξαναπεράσεις αύριο, για να τα ξα-ναδούμε»

15. Θα μιλήσουμε τώρα για το λεγόμενο «φαινόμενο του θερμοκη-πίου»

Το ίδιο ισχύει και για τη χρήση της τελείας σε σχέση με την παρένθεση, την αγκύλη κτλ.:

16. Δεν ήρθαν να μας υποδεχτούν στο αεροδρόμιο (κι είναι αλή-θεια ότι ούτε εγώ περίμενα ότι θα έρχονταν)

Ωστόσο, όταν μέσα στην παρένθεση υπάρχει ολόκληρη πε-ρίοδος, τότε η τελεία σημειώνεται μέσα στην παρένθεση:

17. Ήταν μαζί μας και ο πρώην άντρας της Μαρίας, που είχαμε πολλούς μήνες να τον δούμε. (Προφανώς, έχουν επανασυνδε-θεί.)

Δε σημειώνεται τελεία μετά το ερωτηματικό, το θαυμαστι-κό, τα αποσιωπητικά. Όταν αμέσως πριν από την τελεία υπάρχει τμήμα του λόγου που εισάγεται με παύλα, τότε αυτή η παύλα δε χρειάζεται να επαναληφθεί:

18. Έπεσαν ήδη τα πρώτα χιόνια - κι ο χειμώνας δεν έχει ακόμα μπει για τα καλά.

ΙΙ. Η ΑΝΩ ΤΕΛΕΊΑ

Με την άνω τελεία σημειώνουμε μία διακοπή του λόγου μι-κρότερη από αυτή που δηλώνει η τελεία και μεγαλύτερη από αυτή που δηλώνει το κόμμα. Η χρήση της είναι σαφώς πιο πε-ριορισμένη στα νέα ελληνικά σε σχέση με άλλα σημεία στί-ξης, και ιδιαίτερα σε σχέση με την τελεία και το κόμμα.

Η άνω τελεία δηλώνει συνήθως το τέλος μιας ημιπεριόδου και την αρχή μιας άλλης:

1. Δεν ήταν άνθρωπος που μπορούσαμε να εμπιστευτούμε· ήταν ένας απατεώνας με όλη τη σημασία της λέξης.

Στις περιπτώσεις αυτές η δεύτερη ημιπερίοδος συνήθως συ-μπληρώνει ή διευκρινίζει το νόημα της πρώτης· η νοηματική συνέχεια είναι δηλαδή τέτοια που να μην καθιστά απαραίτη-τη τη χρήση της τελείας (χωρίς να μπορεί να θεωρηθεί και εντελώς λανθασμένη).

Η άνω τελεία χρησιμοποιείται επίσης συχνά σε περιπτώσεις παράθεσης ή απαρίθμησης κάποιων στοιχείων:

2. Θυμήθηκα έναν έναν όλους τους φίλους που είχα στο πανεπιστή-μιο: το Γιώργο, που τώρα κάνει διατριβή στη Χαϊδελβέργη- τη Γιώτα, που δουλεύει εδώ και χρόνια ως ξεναγός· το Λουκά, που είχα να τον δω αρκετό καιρό και τον συνάντησα πρόσφατα σε μια εκδήλωση· και άλλους πολλούς.

Μετά την άνω τελεία ο λόγος συνεχίζεται πάντοτε με πεζό γράμμα. Όταν υπάρχουν στο κείμενο παρένθεση ή εισαγω-γικά, η άνω τελεία σημειώνεται έξω από την παρένθεση ή τα εισαγωγικά:

3. Άρχισε να διαβάζει στα Ναυτιλιακά νέα ειδήσεις για διάφορα κα-ράβια. για το αγγλικό «Αγία Ελένη»· για το τόσο διάσημο στην εποχή του «Άλμα»· για το νορβηγικό «Γκραντλόβεν» και για πολ-λά άλλα.

4. Δίστασε ν' απαντήσει αμέσως (παρ' όλη την ανυπομονησία που έδειχνε ο συνομιλητής του)· ήθελε πρώτα να εξετάσει το ζήτημα από όλες του τις πλευρές

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι καμία πρόταση που μπαίνει σε παρένθεση (όπως αυτή που υπάρχει στο παράδειγμα 17 της προηγουμένης ενότητας, σ. 34) δεν είναι δυνατό να τελειώ-νει με άνω τελεία.

III. Τ ο ΚΟΜΜΑ

Το κόμμα, το σημείο στίξης που χρησιμοποιείται περισσότε-ρο από όλα τα άλλα, χρησιμεύει για να διακρίνουμε και να χω-ρίζουμε λογικά τα νοήματα και για να αναδεικνύουμε πιο σωστά το νόημα και τη θέση μέσα στο λόγο των προτάσεων και των άλλων στοιχείων ενός κειμένου, συμβάλλοντας έτσι στην καλύτερη κατανόησή του. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει με άλλα σημεία στίξης, ένα κόμμα δεν αντιστοιχεί πάντοτε σε παύση στον προφορικό λόγο. Το βασικό κριτήριο, επομένως, για να σημειώσουμε ή να μη σημειώσουμε κάπου κόμμα πρέπει να είναι η σύνδεση και η διάκριση των νοημάτων.

Με αυτή την τελευταία επισήμανση συνδέονται και αρκετές από τις δυσκολίες που συναντούμε στη χρήση αυτού του ση-μείου στίξης* χρήση στην οποία παίζουν σημαντικό ρόλο το υποκειμενικό στοιχείο, η ευαισθησία και η ικανότητα αυτού που συντάσσει ή διορθώνει ένα κείμενο, σε συνδυασμό βέ-βαια με κάποιους κανόνες ή γενικές κατευθύνσεις, που ωστό-σο στην πράξη αποδεικνύονται συχνά ανεπαρκείς ή και υπερ-βολικά κανονιστικοί. Συχνά η κατά γράμμα και χωρίς ευελι-ξία εφαρμογή ορισμένων από τους κανόνες σχετικά με τη χρή-ση του κόμματος μπορεί να μη διευκολύνει τη σωστή σύντα-ξη, διόρθωση και κατανόηση ενός κειμένου. Αυτό δε σημαί-νει σε καμία περίπτωση ότι δεν πρέπει να υπάρχουν κανόνες ή κατευθύνσεις για τη χρήση αυτού του σημείου στίξης. Το αντίθετο μάλιστα: στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να δεί-ξουμε ακριβώς την αναγκαιότητα της διατύπωσης και σωστής αξιοποίησης σαφών και πραγματικά λειτουργικών κανόνων για τη χρήση του κόμματος.

Ως κατακλείδα στη μικρή αυτή εισαγωγή παραθέτουμε ένα παράδειγμα που δείχνει πόσο διευκολύνει την άμεση κατα-νόηση η σωστή χρήση του κόμματος:

ΟΛΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

1. Ανάμεσα στα σπίτια ξεχωρίζουν οι τρούλοι των εκκλησιών, το επιβλητικό κτίριο όπου στεγαζόταν η Νομαρχία, και το μεγάλο ρολόι της πλατείας. Ανάμεσα σία σπίτια ξεχωρίζουν οι τρούλοι των εκκλησιών, το επι-βλητικό κτίριο όπου στεγαζόταν η Νομαρχία και το μεγάλο ρολόι της πλατείας.

Στη δεύτερη περίπτωση, η απουσία κόμματος μπορεί να οδη-γήσει σε σύγχυση: Το ρολόι δε στεγάζεται στο κτίριο!

1. Η χρήση του κόμματος μέσα στην πρόταση Το κόμμα χρησιμοποιείται καταρχήν για να χωρίσει όρους μιας πρότασης (υποκείμενα, ρήματα, αντικείμενα, κατηγο-ρούμενα, προσδιορισμούς) που παρατίθενται ασύνδετα αλλά είναι συντακτικά όμοιοι:

2. 0 Γιώργος, ο Νίκος, η Μαρία και η Καλυψώ ήταν οι καλύτεροι μαθητές στην τάξη

3. Αυτός ο φίλος σου είναι κομπλεξικός, άσχετος, αγενής· δε θέλω να τον ξαναφέρεις στην παρέα.

4. Αγοράσαμε σακίδιο, υπνόσακο, σκηνή κι ένα γκαζάκι για την εκ-δρομή.

5. Τον υποδέχτηκαν στο αεροδρόμιο, τον φιλοξένησαν για τέσσε-ρις εβδομάδες, τον ξενάγησαν σε όλα τα αξιοθέατα· πέρασε πραγματικά υπέροχα.

Στην περίπτωση απαρίθμησης επιθέτων που προσδιορίζουν ένα ουσιαστικό, τα επίθετα αυτά χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα όταν το καθένα προσδιορίζει το ουσιαστικό όπως και τα υπόλοιπα:

6. Σε όλη του τη ζωή υπήρξε ένας πραγματικά αξιοπρεπής, έντι-μος και λογικός άνθρωπος.

Αλλά: 7. Ήταν ένα θαυμάσιο ηλιόλουστο πρωινό.

Είναι μια ψηλή ξανθιά κοπέλα. Ένα παλιό μικρό πράσινο σκουριασμένο αυτοκίνητο

Στις δύο πρώτες προτάσεις του παραδείγματος 7 τα επίθε-

τα «ηλιόλουστο» και «ξανθιά» συνδέονται με τα ουσιαστικά «πρωινό» και «κοπέλα» και σχηματίζουν νοηματικό σύνολο που προσδιορίζεται από τα επίθετα «θαυμάσιο» και «ψηλή» αντίστοιχα. Συνεπώς, ως προσδιορισμός λειτουργεί μόνο το πρώτο από τα δυο επίθετα της πρότασης, οπότε δε χρειάζε-ται να βάλουμε κόμμα. Στην τρίτη πρόταση, το «μικρό πρά-σινο σκουριασμένο αυτοκίνητο» χαρακτηρίζεται συνολικά ως «παλιό».

Οι μ ε τ ο χ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς χωρίζονται με κόμμα από την κύρια πρόταση όταν:

• Έχουν θέση επεξήγησης: 8. Άρχισαν τη συνεδρίαση σύμφωνα με το πρόγραμμα, κάνοντας

έναν απολογισμό της χρονιάς που πέρασε. (Θα μπορούσαμε να πούμε δηλαδή κάνοντας.)

• Ισοδυναμούν με επιρρηματική δευτερεύουσα πρόταση της οποίας το νόημα δεν είναι άμεσα συνδεδεμένο με το νόημα της κύριας (βλ. σ. 51-54), οπότε συνήθως προηγούνται της κύ-ριας πρότασης:

9. Ελπίζοντας ότι δεν είχε πάρει ακόμα την απόφασή του, έκανα μια τελευταία προσπάθεια να τον πείσω να μη φύγει. (Επειδή είχα την ελπίδα ότι..)

Εδώ η μετοχική πρόταση ισοδυναμεί με δευτερεύουσα αιτιο-λογική.

10. Φτάνοντας στο σπίτι, αντίκρισα ένα θέαμα που με συγκλόνισε. (Όταν έφτασα...)

Εδώ η μετοχική πρόταση ισοδυναμεί με δευτερεύουσα χρο-νική. Παρατηρούμε ότι στα παραδείγματα 9 και 10η σύνδε-ση των νοημάτων είναι χαλαρή, υπάρχει κάποια σχετική αυ-τονομία, δεν τονίζεται η αλληλεξάρτηση και ο αλληλοκαθο-ρισμός της μιας πράξης από την άλλη.

Αλλά: 11. Βγαίνοντας από το σπίτι κλείδωσε την πόρτα

Εδώ το νόημα της μετοχικής πρότασης συνδέεται άμεσα με

τα επόμενα, περιγράφεται «ενιαία» μια ενέργεια, οπότε δε χρειάζεται να μπει κόμμα.

Για τις περιπτώσεις που η μετοχική πρόταση έπεται της κυ-ρίας, είναι λίγο δύσκολο να διατυπωθεί ένας γενικός κανό-νας. Σ' αυτές τις περιπτώσεις:

• Δε χωρίζουμε με κόμμα την τροπική μετοχή, ως αμεσότε-ρα συνδεόμενη με το νόημα του ρήματος:

12. Μπήκε μέσα βρίζοντας και απειλώντας.

• Όταν η μετοχή είναι χρονική ή αιτιολογική, δε χωρίζεται όταν το νόημά της συνδέεται άμεσα με τα προηγούμενα:

13. Δώσαμε τόπο στην οργή προσπαθώντας ν' αποφύγουμε τα χειρότερα (ακριβώς επειδή προσπαθήσαμε. )

14. Κάναμε μπάνιο φτάνοντας στο σπίτι. (Απαντάμε στην υποθε-τική ερώτηση «Πότε κάνατε μπάνιο;».)

Στις περιπτώσεις αυτές, είναι δυνατό να βάλουμε κόμμα όταν η μετοχική πρόταση είναι αρκετά μεγάλη ή το νόημά της δε συνδέεται άμεσα με τα προηγούμενα και - ενδεχομένως-επιδιώκουμε να της δώσουμε ξεχωριστό νόημα:

15. Αποφάσισαν να φύγουν νωρίτερα, επηρεασμένοι (επειδή εί-χαν επηρεαστεί) από όσα είχαν ακούσει στις ειδήσεις για σο-βαρή επιδείνωση του καιρού

16. Έφυγαν διακριτικά από την αίθουσα, έχοντας καταλάβει ότι εί-χαν γίνει ανεπιθύμητοι (αφού / επειδή κατάλαβαν)

Το ίδιο συμβαίνει και στις περιπτώσεις που η μετοχή δηλώ-νει κάποια αντίθεση με τα προηγούμενα ή μετριάζει κάπως το νόημά τους:

17. Τελικά συμφώνησαν μαζί μας, διατυπώνοντας ωστόσο σοβα-ρές επιφυλάξεις. (Παρ' όλο που διατύπωσαν σοβαρές επι-φυλάξεις )

18. Υπέβαλε την παραίτησή του, αφήνοντας (ωστόσο) ταυτόχρο-να ανοιχτό το ενδεχόμενο να επιστρέψει όταν αλλάξουν οι συνθήκες.

Χωρίζουμε με κόμμα την π α ρ ά θ ε σ η και την ε π ε ξ ή γ η -

ση, ανεξάρτητα από τον τρόπο εκφοράς τους ή τη θέση τους στην πρόταση:

19. Ήταν μαζί τους και ο κύριος Γιώργος, ο δάσκαλος της Μαρίας. 20. Μια μεγαλειώδης συγκέντρωση, πραγματική λαοθάλασσα. 21. Εκείνη, μια γυναίκα, τόλμησε να τα βάλει με τους δυνατούς. 22. Είχε μιαν άλλη, σπουδαία αιτία. 23. Και κάτι άλλο, ευλογημένο.

Αξίζει να προσέξουμε ότι, εάν δεν μπει κόμμα στα παρα-δείγματα 22 και 23, αλλάζει αισθητά το νόημα: θα είναι σαν να γίνεται λόγος για περισσότερες από μία σπουδαίες αιτίες και για περισσότερα από ένα ευλογημένα πράγματα, σαν να πρόκειται δηλαδή για άλλη μία (ακόμα μία) σπουδαία αιτία και για ένα ακόμα ευλογημένο πράγμα... Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στις περιπτώσεις που η επε-ξήγηση είναι μία ολόκληρη πρόταση:

24. Δεν κατάφερε να με πείσει γι' αυτό που εξακολουθεί να με απασχολεί, γιατί (δηλαδή) είναι απαραίτητο να φτάσουμε στα άκρα.

25. Μας πλησίασε πάλι με τον ίδιο σκοπό, (δηλαδή) για να μας χτυ-πήσει με το μαχαίρι που είχε κρυμμένο.

Είναι προφανές ότι, εάν στο παράδειγμα 24 δε βάλουμε κόμ-μα, θα είναι αρκετά δύσκολο να βγει λογικό νόημα. Στο πα-ράδειγμα 25 το κόμμα μάς επιτρέπει, επίσης, να δώσουμε ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στο ποιος ακριβώς ήταν ο σκο-πός.

Χωρίζουμε με κόμμα την κλητ ική π ρ ο σ φ ώ ν η σ η : 26. Δε νομίζω, κύριοι δικαστές, ότι υπάρχει λόγος να πω περισσό-

τερα για την υπόθεση. 27. Γιάννη, δεν έχεις δίκιο σ' αυτό το σημείο.

Σε περίπτωση που η κλητική προσφώνηση ακολουθείται από παράθεση, τότε και η παράθεση χωρίζεται, κανονικά, με κόμμα:

28. Έλα, Δοντάρα, αγόρι μου 29. Αύγουστε, καλέ μου μήνα, να 'σουν δυο φορές το χρόνο!

Αλλά: 30. Φίλε Γιάννη, δε νομίζω ότι έχεις δίκιο σ' αυτό το σημέίο.

Το «Φίλε» αποτελεί μία ενότητα με το «Γιάννη». Μία ενότητα επίσης θεωρούμε ότι αποτελούν στο επόμενο παράδειγμα οι λέξεις «ρε» και «φίλε»:

31. Ρε φίλε, όρεξη για καβγά έχεις τώρα; Η κλητική προσφώνηση θα ήταν υπερβολικό να χωριστεί με κόμμα σε κάποιες στερεότυπες εκφράσεις, όπως:

32. Έλα Παναγιά μου· 33. Κύριε ελέησον!

Σ' αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μια επίκληση του Θεού και της Παναγίας και όχι μια κανονική κλητική προσφώνηση. Ένα μόριο ή ένα επίρρημα που βρίσκεται στην αρχή μιας πε-ριόδου και συνδέει το νόημά της με τα προηγούμενα πρέπει κανονικά να χωριστεί με κόμμα:

34. - Θα έρθετε μαζί μας; - Ναι, θα έρθουμε. - Όχι, δε νομίζω ότι θα τα καταφέρουμε τελικά.

ΠΡΟΣΟΧΗ: 35. - Θα έρθετε μαζί μας;

-Όχι βέβαια! - Ναι, βέβαια!

Δηλαδή, στη δεύτερη απάντηση του παραδείγματος 35 το «βέβαια» επιτείνει αυτό που δηλώνει η κατάφαση* για το λόγο αυτό χωρίζεται με κόμμα (λειτουργεί συμπληρωματι-κά). Ενώ στην πρώτη απάντηση αποτελεί μια νοηματική ενότητα με το «όχι». Επίσης:

36. - Έχετε κι εσείς την ίδια γνώμη, - Ναι, ακριβώς. - Όχι ακριβώς

Προσοχή στη χρήση του κόμματος στις παρακάτω περιπτώ-σεις ε π ι ρ ρ η μ ά τ ω ν και συνδέσμων :

37. Καλά, θα έρθουμε. 38. Τότε, δεν επιστρέφουμε στο Παρίσι; 39. Λοιπόν, τι θα κάνουμε; 40. Έτσι, καταφέραμε να λύσουμε την άσκηση. 41. Πράγματι, νομίζω ότι ήταν μια εντυπωσιακή εκδήλωση!

Είναι φανερό ότι σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις η λέξη με την οποία ξεκινάει η περίοδος συνδέεται κυρίως —και συνδέει αυτό που ακολουθεί— με τα προηγούμενα. Για πα-ράδειγμα, το «τότε» ισοδυναμεί με «αφού έχουν έτσι τα πράγματα», το ίδιο και το «λοιπόν»· το «έτσι» δε δηλώνει τρόπο αλλά το αποτέλεσμα των όσων έχουν δηλωθεί προη-γουμένως κτλ. Εάν όμως γράψουμε

42. Τότε δεν επιστρέφουμε στο Παρίσι; 43. Έτσι καταφέραμε να λύσουμε την άσκηση.

το «τότε» και το «έτσι» συνδέονται στενά με τα επόμενα, δη-λώνουν κάτι διαφορετικό1 απ' ό,τι πριν και δε χωρίζονται με κόμμα.

Προσοχή επίσης στη χρήση του χρησιμοποιούμενου μετά από αρνητική ερώτηση «πώς»:

44. - Δε θέλετε να μείνουμε άλλο; - Πώς, μας αρέσει εδώ!

Τα πράγματα περιπλέκονται αρκετά όταν το μόριο, το επίρ-ρημα ή ο σύνδεσμος δε βρίσκονται στην αρχή της πρότασης. Τότε είναι αρκετά δύσκολο να διατυπωθεί ένας κανόνας γε-νικής εφαρμογής, γιατί οι περιπτώσεις που είναι πιθανό να εμφανιστούν είναι πάρα πολλές, ενώ αρκετές φορές παίζει σημαντικό ρόλο και το υποκειμενικό στοιχείο. Από την άπο-ψη αυτή, η χρήση ή η μη χρήση του κόμματος μπορεί κάποιες φορές να μη θεωρηθεί σοβαρό λάθος ή παράλειψη.

Παραθέτουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:

1. Το «τότε» δηλώνει τη χρονική στιγμή κατά την οποία επιστρέφουμε (θα επιστρέψουμε) στο Παρίσι, ενώ το «έτσι» τον τρόπο με τον οποίο κατορ-θώσαμε να λύσουμε την άσκηση.

45. Αμφιβάλλετε λοιπόν για τις προθέσεις μας; 46. Δεν μπορούμε συνεπώς να σας παρακολουθήσουμε.

Είναι φανερό ότι στα παραπάνω παραδείγματα η χρήση ή μη του κόμματος δε θα είχε σημαντική -θετική ή αρνητική-συμβολή στην κατανόηση του νοήματος. Το κόμμα πρέπει να αποφεύγεται όταν το επίρρημα ή ο σύνδεσμος δηλώνουν τρόπο, οπότε είναι πιο άμεσα συνδεδεμένα με τα συμφρα-ζόμενα:

47. Πιστεύετε πραγματικά (=αληθινά, στ' αλήθεια) ότι αυτοί έχουν δίκιο;

48. Αμφιβάλλω σοβαρά για τις προθέσεις του.2

Εδώ κόμμα θα μπορούσε να μπει μόνο για να δηλωθεί προ-σωπικό σχόλιο:

49. Νομίζω, πραγματικά, ότι σ' αυτό το σημείο έχετε πέσει έξω.3

Όμως σε τέτοιες περιπτώσεις είναι ίσως προτιμότερο το επίρρημα να μπαίνει στη* αρχή της περιόδου. Ανάλογοι κανόνες ισχύουν, γενικά, και για μεγαλύτερες εκ-φράσεις που έχουν κάποια επιρρηματική σημασία. Όταν βρίσκονται στην αρχή περιόδου, συνήθως συνδέονται με τα προηγούμενα και χωρίζονται με κόμμα:

50. Στην περίπτωση αυτή, θα αναγκαστούμε να επιβάλουμε πρό-σθετους φόρους.

51. Ανάλογα με τις συνθήκες, θα κρίνει και θα αποφασίσει. Εάν σ' αυτές τις δύο προτάσεις δεν μπει κόμμα, η έμφαση θα δοθεί σ' αυτό που δηλώνουν οι επιρρηματικές εκφράσεις, οπότε το νόημα δε θα είναι πλέον το ίδιο. Ας μεταφέρουμε τις επιρρηματικές εκφράσεις σε άλλο ση-μείο της περιόδου:

52. Θα αναγκαστούμε στην περίπτωση αυτή να επιβάλουμε νέους φόρους

2. Παρατηρούμε ότι σ' αυτά τα δυο παραδείγματα τα επιρρήματα χαρα-κτηρίζουν άμεσα αυτό που δηλώνεται από το ρήμα. 3. Εδώ το «πραγματικά» δε χαρακτηρίζει αυτό που δηλώνει το ρήμα* είναι σχόλιο του ομιλητή σε σχε'ση με τα λεγόμενά του.

Εδώ η χρήση του κόμματος είναι προαιρετική, ανάλογα με την έμφαση που θέλουμε ή που πρέπει να δώσουμε στην έκ-φραση «στην περίπτωση αυτή».

53. Θα κρίνει και θα αποφασίσει ανάλογα με τις συνθήκες. Είναι προφανές ότι εδώ το κόμμα είναι περιττό, εκτός κι αν θέλουμε να εστιάσουμε στο «ανάλογα με τις συνθήκες». Χρειάζεται όμως προσοχή, γιατί σε τέτοιες περιπτώσεις η αλλαγή στο νόημα δεν είναι ασήμαντη.

Στα παρακάτω παραδείγματα η χρήση του κόμματος για να χωριστεί η επιρρηματική έκφραση θα ήταν τελείως λανθα-σμένη, δεδομένου ότι το νόημά της συνδέεται πολύ στενά με τα συμφραζόμενα:

54. Παίρνει τις αποφάσεις ανάλογα με τα συμφέροντά του. 55. Θα προχωρήσουμε σύμφωνα μ' αυτά που συμφωνήσαμε.

Προσοχή χρειάζεται επίσης στη χρήση του κόμματος όταν υπάρχουν επιρρηματικές εκφράσεις με τους συνδέσμους «ως» ή «σαν».

56. Γιατί, ως μανιώδης κυνηγός, θα τα σκότωνε όλα. 57. Σας μιλάω ως έμπειρος και μανιώδης κυνηγός.

Στην πρώτη περίπτωση, το «ως μανιώδης κυνηγός» έχει κα-θαρά επιρρηματική-αιτιολογική σημασία και χρησιμοποιεί-ται ως προσδιορισμός* στη δεύτερη, η έκφραση «ως έμπει-ρος και μανιώδης κυνηγός» σημαίνει «με την ιδιότητα του...», οπότε η νοηματική σύνδεση με τα υπόλοιπα είναι άμεση.

58. Πήδηξε σαν αίλουρος πάνω στο τραπέζι 59. Αμέσως, σαν πραγματικός αίλουρος, πήδηξε επάνω στο τρα-

πέζι. Στο παράδειγμα 59 το κόμμα δίνει έμφαση στο «σαν πραγ-ματικός αίλουρος», που για το λόγο αυτό προηγείται του ρή-ματος.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η χρήση των φράσεων που δη-λώνουν ότι κάτι αναφέρεται ως παράδειγμα. Χαρακτηριστι-

κή είναι η περίπτωση της παρακάτω πρότασης, όπου δε θα χω-ρίζαμε με κόμμα τη φράση «ως παράδειγμα» από το ρήμα «αναφέρουμε», εκτός αν αποδίδαμε το νόημα «για να το χρη-σιμοποιήσει κανείς ως παράδειγμα»:

60. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τη χρήση του κόμματος στις πε-ριπτώσεις που η εξαρτημένη πρόταση προηγείται της κύριας.

Αντίθετα, οι εκφράσεις «για παράδειγμα» και «παραδείγ-ματος χάρη» (ή η συντομογραφία τους: «π.χ.») θεωρούνται συνήθως καθαρά παρενθετικές και χωρίζονται με κόμμα:

61. Αναφέρουμε, για παράδειγμα, τη χρήση του κόμματος στις πε-ριπτώσεις που η εξαρτημένη πρόταση προηγείται της κύριας.

62. Ας υποθέσουμε, π.χ., ότι γίνεται αιφνιδιαστικός έλεγχος στα βιβλία μας.

(Αν και η συντομογραφία αποφεύγεται σε τέτοιες περιπτώ-σεις.) Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στη χρήση του κόμματος σε σχέση με συνδέσμους όπως «δηλαδή», «όμως», «ωστόσο», «αλλά» κτλ.4

Τα παρακάτω παραδείγματα είναι απλώς ενδεικτικά: 63. Δε βλέπω να συνεχίζεται η συνεργασία μας· θεωρώ δηλαδή

αρκετά πιθανή την παραίτησή του. 64. - Νομίζω ότι έρχεται θύελλα.

- Μάλλον θ' αναγκαστούμε δηλαδή να περάσουμε εδώ τη νύ-χτα μας.

Στα παραδείγματα αυτά το «δηλαδή» θα μπορούσε να θεω-ρηθεί προσωπικό σχόλιο του ομιλητή, με παρενθετική αξία (άρα να κλειστεί σε κόμματα), φαίνεται όμως ότι αποτελεί σημαντικό συνδετικό στοιχείο μεταξύ των δύο προτάσεων.

65. - Αύριο το πρωί θα ξεκινήσουμε λίγο νωρίτερα απ' ό,τι συνή-θως. - Θα προλάβουμε όμως (ή ωστόσο) να πιούμε έναν καφέ σαν άνθρωποι.

4. Αναφερόμαστε εδώ στη χρήση του «όμως», του «αλλά» και του «ωστό-σο» μέσα στην πρόταση· για τη χρήση τους μέσα στην περίοδο βλ. σ. 57.

Εδώ ο σύνδεσμος «όμως» (ή «ωστόσο») εξασφαλίζει τη σύν-δεση με το περιεχόμενο της προηγούμενης πρότασης, παρ' όλο που δεν εκφράζει καθαρή αντίθεση και θα μπορούσε να εκληφθεί ως προσωπικό σχόλιο του ομιλητή («παρά το γεγο-νός αυτό..., παρ' όλα αυτά»).

66. Η κακή πορεία της οικονομίας μας, αλλά και οι υποδείξεις διε-θνών οργανισμών, επιβάλλουν τη λήψη πρόσθετων μέτρων.

Εδώ θα ήταν καλό να χωρίσουμε με κόμμα το τμήμα του λό-γου που εισάγεται με το σύνδεσμο «αλλά», προκειμένου να δώσουμε έμφαση (αυτό που δηλώνεται αποτελεί ένα πρό-σθετο επιχείρημα για τη λήψη πρόσθετων μέτρων...).

67. Η φιλότιμη αλλά και οργανωμένη προσπάθεια τους έφερε αποτέλεσμα.

Το «αλλά και οργανωμένη» δηλώνεται ως ιδιότητα παράλλη-λα με το «φιλότιμη»· θα χωριζόταν με κόμμα μόνο αν θέλα-με να το τονίσουμε ιδιαίτερα, όπως:

68. Η φιλότιμη, αλλά άσχημα οργανωμένη, προσπάθειά τους δεν έφερε αποτέλεσμα

Εδώ δίνουμε έμφαση στο «άσχημα οργανωμένη» (αν και φι-λότιμη), γιατί προφανώς ήταν και μία από τις αιτίες της απο-τυχίας.

α. Το κόμμα και το υποκείμενο ή το αντικείμενο Το υποκείμενο ή το αντικείμενο μιας πρότασης δε χωρίζε-ται ποτέ με κόμμα από το ρήμα, ακόμα κι αν είναι ολόκληρη πρόταση5:

69. Δε νομίζω ότι θα έρθουν για την υποδοχή

5. Δεν υπάρχει λόγος να βάλουμε κόμμα όταν παραλείπεται το ρήμα (συνή-θως συνδετικό) :ΟΣρέντερ καγκελάριος της Γερμανίας (ενν. έγινε, είναικτλ.). Αν μπει κόμμα, μπορεί να διαβαστεί ως παράθεση: Ο Σρέντερ, (ο οποίος είναι) καγκελάριος της Γερμανίας. Στη «Μεγάλη» Γραμματική (§116) συνι-στάται η χρήση του κόμματος σε περιπτώσεις όπως: κι όπου βουλή τους, συφορά, κι όπου το πόδι, χάρος (στίχοι του Σολωμού).

70. Σας συνιστώ να διαβάζετε λογοτεχνία. 71. Είδα που ερχότανε και τον χαιρέτησα 72. Φοβάμαι πως θα βρέξει.

Στη χρήση δευτερευουσών προτάσεων ως υποκειμένων ή αντικειμένων θα επανέλθουμε στη συνέχεια.

ΠΡΟΣΟΧΗ: 73. Και μόνο η σκέψη, του έφερε ανατριχίλα

Είναι μια ιδιόμορφη περίπτωση, όπου είμαστε υποχρεωμέ-νοι να χωρίσουμε με κόμμα το υποκείμενο, προκειμένου να αποφευχθούν παρανοήσεις. Εάν δε βάλουμε κόμμα, διαπι-στώνουμε απλώς ότι μόνο η σκέψη ήταν που του έφερε ανα-τριχίλα (κι όχι και άλλα πράγματα). Στο παράδειγμα 73 η έκ-φραση «και μόνο η σκέψη» φαίνεται ότι έχει πάρει επιρρη-ματική αξία (και μόνο με τη σκέψη, ανατρίχιασε).

β. Το κόμμα και η σύγκριση Όταν ο δεύτερος όρος μιας σύγκρισης εισάγεται με το σύν-δεσμο «παρά», δε χωρίζεται συνήθως με κόμμα, εκτός κι αν πρόκειται για αρκετά μεγάλη πρόταση* θεωρούμε δηλαδή ότι ο δεύτερος όρος σύγκρισης είναι αμεσότατα συνδεδεμέ-νος με το νόημα της υπόλοιπης πρότασης (ή περιόδου):

74. Κάλλιο αργά παρά ποτέ 75. Προτιμώ να φύγω τώρα αμέσως παρά να μείνω και να τους

περιμένω.

Αλλά: 76. Προτιμώ να φύγω τώρα αμέσως, παρά να μείνω και ν' ακούσω

όλες αυτές τις συκοφαντίες εις βάρος μου περιμένοντας να μου δοθεί ο λόγος

Στην τελευταία περίπτωση είναι δυνατό (αλλά όχι υποχρεω-τικό) να χωριστεί με κόμμα ο δεύτερος όρος σύγκρισης. Ο δεύτερος όρος σύγκρισης θα χωριστεί, επίσης, με κόμμα στις (σπάνιες) περιπτώσεις που τοποθετείται στο λόγο πριν από τον πρώτο όρο. Τότε όμως ο δεύτερος όρος σύγκρισης

εισάγεται, κατά κανόνα, με την πρόθεση από: 77. Από το να περιμένουμε πότε θα εγκριθεί η αίτησή μας, είναι

προτιμότερο να απευθυνθούμε στον πρόεδρο του Οργανι-σμού.

2. Η χρήση του κόμματος μέσα στην περίοδο α. Με κόμμα χωρίζουμε τις ισοδύναμες προτάσεις (κύριες ή δευτερεύουσες) μεταξύ τους όταν είναι ασύνδετες.

Η χρήση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένη, γιατί-του-λάχιστον στο μη λογοτεχνικό πεζό λόγο- δεν είναι συχνή η ασύνδετη παράθεση όμοιων προτάσεων. Δίνουμε μερικά πα-ραδείγματα:

78. 0 ένας ήταν Ιρλανδός, ο άλλος ήταν Ιουδαίος. 79. Μου τάζει κι ο πατέρας μου κάτεργ' αρματωμένα,

μου τάζουν και τ' αδέρφια μου καράβια φορτωμένα, μου τάζει κι η μανούλα μου κρυφά δέκα χιλιάδες.

80. Να ζήσετε, να ευτυχήσετε, να κάνετε πολλά παιδιά. 81. Ήθελαν να βρεθούν με τους φίλους τους, να παίξουν, να δια-

σκεδάσουν, να ξεσκάσουν λίγο.

β. Πώς χωρίζονται οι δευτερεύουσες από τις κύριες προτά-σεις:

• Δε χωρίζουμε με κόμμα από την κύρια πρόταση τις ο ν ο -μ α τ ι κ έ ς δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς (ειδικές,πλά-γιες ερωτηματικές, βουλητικές και ενδοιαστικές)· οι προτά-σεις αυτές έχουν θέση υποκειμένου ή αντικειμένου στο λόγο, συνεπώς η σύνδεσή τους είναι άμεση με το νόημα της κύριας πρότασης:

82. Λένε ότι την Κυριακή θα έχουμε σφοδρή κακοκαιρία 83. Είναι αμφίβολο αν θα μπορέσει να παίξει αυτή την εβδομάδα. 84. Προσπαθούμε να βρούμε μια κοινά αποδεκτή λύση 85. Τρέμω μη φύγεις

Οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις χωρίζονται με κόμ-μα μόνο όταν έχουν θέση επεξήγησης:

86. Ποτέ δε μου είχε περάσει αυτό από το μυαλό, ότι θα μπορού-σε να μας ξεγελάσει.

87. Αυτό μάς έλειπε, να μας ζητήσουν και τα ρέστα τώρα!

Προσοχή σε περιπτώσεις όπως: 88. Πώς και δε λιποθύμησα, ένας Θεός το ξέρει! 89. Τι θα κάνει εκεί πέρα μόνος του, ο Θεός κι η ψυχή του (το ξέ-

ρουν) Σ' αυτές τις εκφράσεις η πλάγια ερώτηση έχει μπει στην αρχή της περιόδου προκειμένου να δοθεί έμφαση στο νόη-μά της (γι' αυτό και η χρήση του κόμματος).

• Από τις α ν α φ ο ρ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς δε χωρίζονται με κόμμα από την κΰρια οι λεγόμενες προσδιοριστικές, αυτές δηλαδή που αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμα της κυρίας, προκειμένου αυτή να μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητή:

90. Αυτή είναι η εκπομπή που έχει αυτή τη στιγμή την πιο υψηλή θεαματικότητα.

91. Ο φίλος σου που συναντήσαμε προχτές είναι πάλι εδώ. Όταν όμως η αναφορική πρόταση είναι προσθετική (μη προσδιοριστική), δηλαδή προσθέτει ένα στοιχείο που δεν εί-ναι απαραίτητο για να έχει η κΰρια πρόταση ολοκληρωμέ-νο νόημα, πρέπει να χωριστεί με κόμμα:

92. Αυτή είναι η εκπομπή του Χ., που έχει αυτή τη στιγμή την πιο υψηλή θεαματικότητα.

93. Ο φίλος σου ο Γιώργος, που συναντήσαμε προχτές, είναι και πάλι εδώ.

Στα δυο προηγούμενα παραδείγματα ξέρουμε αντίστοιχα για ποια εκπομπή και για ποιο φίλο γίνεται λόγος* συνεπώς, η συμπληρωματική πληροφορία της δευτερεύουσας πρότα-σης δε μας είναι απαραίτητη.

Επισημαίνουμε επίσης τη διαφορά νοήματος στις παρακά-τω προτάσεις:

94. Δώστε τους αντικείμενα όπως κούκλες και άλλα παιχνίδια. Δώστε τους χρήσιμα αντικείμενα, όπως αριθμομηχανές και άλλα παρόμοια

ΠΡΟΣΟΧΗ: Κακή χρήση του κόμματος σε τέτοιες περιπτώ-σεις μπορεί να προκαλέσει σύγχυση ή διαστρέβλωση του νοήματος. Αν, για παράδειγμα, γράψουμε

95. Αυτή είναι η εκπομπή του Χ. που έχει την πιο υψηλή θεαματι-κότητα.

αφήνουμε να εννοηθεί ότι ο Χ. έχει κι άλλες εκπομπές στην τηλεόραση!

Παραθέτουμε επίσης το «κλασικό» πλέον παράδειγμα του σχολικού Συντακτικού:

96. Πέταξαν τα ροδάκινα, που είχαν σαπίσει. Πέταξαν τα ροδάκινα που είχαν σαπίσει.

Στην πρώτη περίπτωση προφανώς πέταξαν όλα τα ροδάκι-να, ενώ στη δεύτερη μόνο εκείνα που είχαν σαπίσει. Όταν η αναφορική πρόταση είναι αντικείμενο ή υποκείμε-νο του ρήματος της κύριας, κανονικά δε χωρίζεται με κόμ-μα:

97. Θα κάνω ό,τι μου πεις. 98. Όποιο δρόμο θέλω θ' ακολουθήσω.

Όμως: 99. Ό,τι έγινε, έγινε. (=ό,τι κι αν έχει γίνει)

100. Ό,τι μπορέσω να σκεφτώ εκείνη τη στιγμή, θα τους απαντήσω. ( = ό,τι κι αν σκεφτώ εκείνη τη στιγμή)

Στις περιπτώσεις αυτές το νόημα της αναφορικής πρότασης έχει και μια χροιά υπόθεσης, οπότε το κόμμα διευκολύνει την κατανόηση του κειμένου. • Για τις δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς ε π ι ρ ρ η μ α τ ι κ έ ς π ρ ο τ ά -σ ε ι ς ισχύουν τα ακόλουθα: - Οι τελικές προτάσεις δε χωρίζονται με κόμμα όταν το νόη-μά τους είναι στενά συνδεδεμένο με το νόημα της κύριας (συ-χνά εισάγονται με το σύνδεσμο «να»). Ο γενικός αυτός κα-νόνας ισχύει συνήθως για την περίπτωση που η τελική πρό-ταση ακολουθεί την κύρια:

101. Κάθισα να σε περιμένω

ΟΛΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

102. Ήρθα για να δω τι κάνεις.

Όταν όμως η τελική πρόταση προηγείται της κυρίας ή δε συνδέεται στενά νοηματικά με την κΰρια, κανονικά πρέπει να χωριστεί με κόμμα:

103. Ήρθα λίγο νωρίτερα απόψε, για να προλάβω να δω την ται-νία από την αρχή.

104. Για να μπορέσει να είναι υποψήφιος στις επόμενες εκλογές, παραιτήθηκε από τη θέση του διοικητή του Οργανισμού.

Σε περιπτώσεις όμως που θέλουμε να τονίσουμε τη νοηματι-κή σύνδεση μεταξύ του περιεχομένου της τελικής και του περιεχομένου της κύριας πρότασης, ενδείκνυται να μην τη χω-ρίσουμε με κόμμα, ακόμα κι αν προηγείται της κύριας:

105. Για να δει εμένα έκανε όλο αυτό το δρόμο! Δεν το πιστεύω!

ΠΡΟΣΟΧΗ: 106. Είναι αρκετά δυνατός για να φοβηθεί έναν τέτοιο αντίπαλο.

Εδώ η πρόταση που εισάγεται με το «για να» εκφράζει απο-τέλεσμα, όχι σκοπό, και συνδέεται στενότατα με το νόημα της κύριας. Εάν τη χωρίσουμε με κόμμα, μάλλον θα δηλώ-ναμε κάτι δυσνόητο ή παράλογο (ότι είναι δηλαδή δυνατός με σκοπό να φοβηθεί τον αντίπαλο!).

Επίσης πρέπει οπωσδήποτε να βάλουμε κόμμα σε περιπτώ-σει όπως:

107. Έδειξε μεγάλη αδιαφορία, για να μην πω αναισθησία. Εδώ υπονοείται ότι: «Λέω ότι έδειξε μεγάλη αδιαφορία, για να μην πω ότι έδειξε αναισθησία».

- Χωρίζουμε με κόμμα τις δευτερεύουσες αιτιολογικές, χρο-νικές, υποθετικές, εναντιωματικές και αποτελεσματικές προ-τάσεις από τις κύριες όταν προηγούνται της κύριας πρότασης:

108. Όταν τακτοποιήσω το ζήτημα, θα σου τηλεφωνήσω 109. Αν έχει βελτιωθεί ο καιρός μέχρι αύριο, θα μπορέσουμε ίσως να

ξεκινήσουμε Όταν μία δευτερεύουσα αυτής της κατηγορίας προηγείται της κύριας, είναι δυνατό να μη χωριστεί με κόμμα γιατί το

νόημα της είναι στενά συνδεδεμένο με εκείνο της κύριας: 110. Όταν τακτοποιήσω το ζήτημα θα σου ξανατηλεφωνήσω.

(Αποκλείεται να τηλεφωνήσω νωρίτερα.) 111. Μόνο όταν τακτοποιήσω το ζήτημα θα σου τηλεφωνήσω.

Εδώ το «μόνο» διευκολύνει αρκετά, γιατί δεν αφήνει περιθώ-ρια αμφιβολιών για τη στενή σύνδεση των νοημάτων.

Όταν μια δευτερεύουσα πρόταση αυτής της κατηγορίας ακο-λουθεί την κύρια, βάζουμε κόμμα όταν θέλουμε να δηλώσου-με χαλαρότερη σύνδεση νοημάτων, γεγονότων κτλ.:

112. Θα έρθω στο θέατρο, αν δεν έχω δουλειά. 113. Τα επιχειρήματά του ήταν τόσο πειστικά, που (=ώστε) κατά-

φερε να μεταπείσει ακόμα και τον πρόεδρο. 114. Όλα τα σχολεία θα παρέμεναν κλειστά, γιατί ήταν πολύ μεγά-

λη αυτή η γιορτή για το χωριό μας.

Αλλά: 115. Θα σου τηλεφωνήσω μόλις φτάσω. 116. Θα μας διευκολύνει αν του δώσουμε κάποια χρήματα.

Στη δεύτερη περίπτωση, υπονοείται πάλι ότι θα μας διευκο-λύνει μόνο αν του δώσουμε χρήματα. Και σε τέτοιες περιπτώσεις, κακή επιλογή σχετικά με το κόμ-μα μπορεί να μεταβάλει, λιγότερο ή περισσότερο, το νόημα:

117. Είχα αρχίσει τη δουλειά μου όταν μπήκε μέσα στο δωμάτιο. (Μπήκε στο δωμάτιο αφού είχα αρχίσει...) Είχα αρχίσει τη δουλειά μου, όταν μπήκε μέσα στο δωμάτιο. (Ενώ εγώ ήδη δούλευα, αυτός [ξαφνικά] μπήκε...)

Προσοχή επίσης χρειάζεται στις περιπτώσεις όπου μια δευ-τερεύουσα πρόταση εισάγεται με σύνδεσμο που μπορεί να διαφορετικές σημασίες:

118. Ήταν τόσο ενθουσιασμένος, που μας μετέδωσε κι εμάς τη χαρά του

119. Ήταν τόσο ενθουσιασμένος που πήγαμε να τον υποδεχτούμε στο αεροδρόμιο.

120. Τώρα βρήκες ν' αρρωστήσεις, που εγώ ήθελα να φύγουμε για Σαββατοκύριακο;

Στο πρώτο παράδειγμα το «που» εισάγει αποτελεσματική πρόταση, στο δεύτερο αιτιολογική -άμεσα συνδεδεμένη με το νόημα της κύριας- και στο τρίτο έχει χρονική αξία.

- Με κόμμα χωρίζονται επίσης οι δευτερεύουσες επιρρημα-τικές προτάσεις μεταξύ τους όταν είναι όμοιες κι ασύνδετες:

121. Παρ' όλο που μας φέρθηκαν τόσο άσχημα, μας απείλησαν και μας προπηλάκισαν, δεν υποβάλαμε μήνυση.

Είναι προφανές ότι το δεύτερο κόμμα σ' αυτή την περίοδο χωρίζει την κύρια πρόταση από όλα τα προηγούμενα.

Με κόμμα χωρίζονται και δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις που δεν είναι όμοιες, όπως χωρίζονται και από δευτερεύουσες ονοματικές. Σε τέτοιες περιπτώσεις χρειά-ζεται ιδιαίτερη προσοχή, γιατί πολύ συχνά μία δευτερεύου-σα πρόταση μπορεί να διακόπτεται από μία άλλη και να συ-νεχίζεται σε άλλο σημείο της περιόδου:

122. Και ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι, παρ' όλο που έβλεπα το διοικητή κάθε μέρα, είχα σχεδόν ξεχάσει ότι, αν και μπορού-σε να εξυπηρετηθεί μόνος του, δεν είχε πόδια.

123. Ήταν φανερό ότι, όπως είχαν έρθει τα πράγματα, έπρεπε να λάβω τα μέτρα μου, εφόσον μάλιστα ο διοικητής είχε εφοδιά-σει εμένα και τους συντρόφους μου με όλα τα αμυντικά όπλα.

Μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις είναι επίσης δυνατό να διακόπτουν σε κάποιο σημείο μία κύρια:

124. Θα προσπαθήσουμε ν' ανταποκριθούμε στις προσδοκίες σας και, όπως σας είπα και την προηγούμενη φορά, θα έχουμε και τη συμπαράσταση πολλών και καλών φίλων

Εδώ, ο σύνδεσμος «και» είναι τμήμα της δεύτερης κύριας πρότασης της περιόδου, επομένως το κόμμα μπαίνει αμέσως μετά από αυτόν, σημειώνοντας την αρχή της δευτερεύουσας αναφορικής.

Αλλά: 125. Θα προσπαθήσουμε ν' ανταποκριθούμε στις προσδοκίες του,

κι όπως σας είπα και την προηγούμενη φορά, θα έχουμε και τη συμπαράσταση πολλών και καλών φίλων.

Επίσης: 126. Αλλά, όπως ήρθαν τα πράγματα, καλύτερα να φύγουμε 127. Αλλ' άμα θέλεις, μπορούμε να φύγουμε.

Οι σύνδεσμοι «και», «αλλά» συνδέουν όμοιες (εδώ κυρίες) προτάσεις* όταν όμως έχουν πάθει έκθλιψη, θεωρούνται ως τμήμα της δευτερεύουσας, οπότε διαμορφώνεται ανάλογα και η στίξη.

α. Το κόμμα και οι παρένθετες προτάσεις Οι μικρές παρένθετες προτάσεις, που παρεμβάλλονται σ' ένα κείμενο συμβάλλοντας συνήθως στην καλύτερη κατα-νόηση κάποιων πραγμάτων κτλ., χωρίζονται με κόμμα (ειδι-κά για την περίπτωση που υπάρχουν εισαγωγικά στο κείμε-νο, βλ. παρακάτω «Το κόμμα και τα άλλα σημεία στίξης»):

128. Μας φώναξε, λέει, από το απέναντι πεζοδρόμιο, αλλά εμείς δεν τον ακούσαμε.

129. Θα μπορέσετε, φαντάζομαι, να μας εξυπηρετήσετε αυτή τη φορά.

130. Αύριο χαλάει απότομα ο καιρός, πες. Τι κάνουμε τότε; 131. - Είναι ευχαριστημένος από τη ζωή στη Σουηδία;

- Πολύ, λέει, και δε σκοπεύει να γυρίσει σύντομα στην Ελλά-δα, παρ' όλη την γκρίνια των γονιών του.

ΠΡΟΣΟΧΗ: 132. - Είναι ευχαριστημένος από τη ζωή στη Σουηδία;

- Αν είναι λέει! Εδώ το «λέει» επιτείνει αυτό που δηλώνει η απάντηση (το γεγονός δηλαδή ότι είναι ευχαριστημένος), για το λόγο αυτό δε χωρίζεται με κόμμα από τα προηγούμενα. Προσοχή επίσης σε περιπτώσεις όπως:

133. Πες καλύτερα δεν έρχεσαι, και μη μας ταλαιπωρείς περισσό-τερο (Πες καλύτερα ότι δεν έρχεσαι .)

Το «πες» δε χωρίζεται από το «δεν έρχεσαι» γιατί θεωρείται ειδική πρόταση (της οποίας ο σύνδεσμος παραλείπεται).

β. Το κόμμα και οι σύνδεσμοι Ο γενικός κανόνας είναι ότι προτάσεις που συνδέονται με-ταξύ τους με συμπλεκτικούς (ή διαχωριστικούς) συνδέσμους (δηλαδή προτάσεις ισοδύναμες) δε χωρίζονται -η μία από την άλλη- με κόμμα:

134. Δεν έχουν ούτε πού να μείνουν ούτε τι να φάνε. 135. 0 καιρός ήταν καλός και η θάλασσα (ήταν) ήρεμη.

Το ίδιο ισχύει και για μεμονωμένες λέξεις.

Κατ' εξαίρεση, είναι δυνατό να βάλουμε κόμμα πριν από το σύνδεσμο και όταν:

• Μεσολαβεί δευτερεύουσα πρόταση: 136. Ξεκινήσαμε με το αυτοκίνητο το πρωί, μόλις ξημέρωσε, και

φτάσαμε στη θάλασσα το μεσημέρι. • Το και ενώνει όλα τα προηγούμενα με τα επόμενα ή τα ενώνει με διαφορετικό τρόπο ή, τέλος, έχει κάποια επιρρη-ματική σημασία:

137. Κάνε να είναι αντάρτες αυτοί και όχι μοναρχικοί, και θα σου ανάβω ένα κερί κάθε Κυριακή.

138. Σκέφτηκα πως θα ήταν φρόνιμο ν' αρχίσω από την ντουλάπα, και πραγματικά εκεί ήταν το κουτί με τους κύβους.

139. Κάνε εσύ αυτό που σου λέω, και δεν πρόκειται να χάσεις, (δηλώνεται αποτέλεσμα)

• Το κόμμα είναι απαραίτητο για την κατανόηση του κειμέ-νου και την αποφυγή σύγχυσης:

140. Πάλεψε μαζί του τη μέρα που πήρε το ψωμί από τα παιδιά, και τον δάγκωσε

141. Είναι ο μόνος που ξέρει και σφυρίζει, και τον ζηλεύω. • Θέλουμε να δώσουμε έμφαση σε μια λέξη ή σε μια πρότα-ση:

142. Αυτή ήταν η απάντησή του, και δε θέλησε να δώσει περισσό-τερες εξηγήσεις

143. Είναι γνήσιο δέρμα, και μάλιστα πολύ καλής ποιότητας. Ανάλογα ισχύουν και για τη χρήση του κόμματος σε σχέση

με τους άλλους συμπλεκτικούς ή τους διαχωριστικούς συν-δέσμους:

144. Δεν ήρθε ούτε ο Πέτρος ούτε η Μάνια, ούτε ακόμα κι αυτός ο Νίκος, που είχε τόσες υποχρεώσεις απέναντι μας. (έμφα-ση)

145. Ήταν μια άσχημη στιγμή, ή καλύτερα ένα πολύ κακό εκλογι-κό αποτέλεσμα για το κόμμα μας. (Είδος σχολιασμού, επαναδιατύπωσης* δεν υπάρχει διάζευξη.)

Όταν μία πρόταση εισάγεται με αντιθετικό σύνδεσμο, η παρουσία κόμματος φαίνεται ότι τονίζει τον αντιθετικό δια-χωρισμό των νοημάτων:

146. Καλύτερα θα ήταν να μην επιμένει, αλλά να αναβάλει το τα-ξίδι γι' αργότερα

147. Άναψε ένα σπίρτο από το κουτί που κρατούσε στα χέρια του, αλλά, αντί να το κρατήσει ακίνητο, το κουνούσε πέρα δώθε

148. Κάνει φιλότιμες προσπάθειες, όμως δεν πρόκειται να μας πείσει.

Ανάλογα ισχύουν και όταν ο σύνδεσμος όμως δε βρίσκεται στην αρχή μιας πρότασης:

149. Γάλατα υπάρχουν πολλά, ΝΟΥΝΟΥ όμως ένα! Προσοχή σε περιπτώσεις όπου ο αντιθετικός σύνδεσμος δε δηλώνει καθαρή νοηματική αντίθεση, αλλά χρησιμοποιείται επιτατικά:

150. Έκανε μόνο μία παρέμβαση, αλλά τι παρέμβαση!

3. Το κόμμα και τα άλλα σημεία στίξης α. Όταν παραθέτουμε τα λόγια που έχει πει κάποιος σε ει-σαγωγικά, σημειώνουμε κόμμα έξω από τα εισαγωγικά μόνο όταν με το κλείσιμο τους τελειώνει πρόταση που απαιτεί κόμ-μα:

151. Αναγκάστηκε να μας πει «Δεν πρόκειται να ξανασυνεργαστώ μαζί σας», γιατί είχαμε καθυστερήσει υπερβολικά την παρά-δοση της εργασίας.

Αντίθετα, δε χωρίζουμε με κόμμα τις -μικρές ή μεγάλες-

παρένθετες (ή μη) προτάσεις που δηλώνουν ποιος έχει πει τα λόγια τα οποία βρίσκονται μέσα στα εισαγωγικά:

152. «Δεν πρόκειται να ξανασυνερΥαστώ μαζί σου» μου είπε. 153. «Στην περίπτωση αυτή» είπε ο Πέτρος «θα επισπεύσουμε την

αναχώρησή μας».

ΠΡΟΣΟΧΗ: Αυτού του είδους οι προτάσεις, όταν υπάρχουν σε διάλογο χωρίς εισαγωγικά, χωρίζονται πάντα με κόμμα:

154. - Μπορείτε να περάσετε, μας είπε ο προϊστάμενος 155. - Συγχαρητήρια, μου είπε με φωνή που έτρεμε από τη συγκί-

νηση, μου δώσατε μεγάλη χαρά απόψε.

β. Όταν στους διάλογους αυτού του είδους υπάρχουν απο-σιωπητικά, πρέπει να μπει κόμμα αμέσως μετά από αυτά, τα οποία θεωρούνται μέρος των όσων έχει πει κάποιος:

156. - Αν μπορούσαμε τουλάχιστον να βρούμε μια πιο συμφέρου-σα λύση..., τόλμησε να πει ο Γιάννης.

γ. Όταν σε μία περίοδο υπάρχει ένα κομμάτι του λόγου σε παρένθεση, είναι δυνατό να μπει κόμμα -όταν είναι απαραί-τητο για την κατανόηση του κειμένου- αμέσως μετά το κλεί-σιμο της παρένθεσης:

157. Το ίδιο πολιτιστικό στοιχείο το εντοπίσαμε επίσης στις ραψω-δίες Ζ (στίχοι 48-49), Κ (στίχοι 1-4) και Ρ (στίχοι 121-122)

158. Τελικά αποφάσισε να μας ακολουθήσει (δεν μπορούσε να κά-νει και διαφορετικά), αν και ήταν εξαντλημένος από το γλέ-ντι της προηγούμενης νύχτας.

δ. Το ίδιο συμβαίνει και στις περιπτώσεις που ένα τμήμα του λόγου περικλείεται σε παύλες:

159. Τελικά αποφάσισε να μας ακολουθήσει -δεν μπορούσε να κάνει και διαφορετικά-, αν και ήταν εξαντλημένος από το γλέντι της προηγούμενης νύχτας.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως είναι προφανές, δε χωρίζου-με με κόμμα το κομμάτι που δηλώνεται παρενθετικά -κλει-σμένο σε παύλες ή σε παρένθεση- αλλά τη δευτερεύουσα πρόταση από όλα τα προηγούμενα.

ε. Δε σημειώνουμε κόμμα αμέσως μετά το ερωτηματικό ή το

θαυμαστικό. Για το θέμα αυτό βλ. περισσότερα στις σχετι-κές ενότητες.

4. Άλλες χρήσεις του κόμματος α. Κόμμα συνηθίζουμε να βάζουμε όταν παραθέτουμε πλη-ροφορίες για κάποιο πρόσωπο ή κάποια επιχείρηση κτλ. (συνήθως σε επίσημου χαρακτήρα κείμενα, ταυτότητες βι-βλίων κτλ.):

160. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14, 106 80 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36.38.362, ΡΑΧ: 36 28.950

161. Γιώργος Βασιλόπουλος, Ηρακλειδών 46,106 80 ΑΘΗΝΑ (σε επίσημη επιστολή ή αίτηση κτλ.)

Σε τέτοιες περιπτώσεις, δε συνηθίζουμε να σημειώνουμε κόμμα αμέσως μετά το όνομα ή την επωνυμία ή κάποια άλλη ιδιότητα (επαγγελματική κτλ.):

162. Γιώργος Βασιλόπουλος, Σεξολόγος-Αφροδισιολόγος Ηρακλειδών 46, 106 80 Αθήνα, τηλ ίβχ

β. Για το κόμμα στη βιβλιογραφία βλ. την ενότητα που αφο-ρά τη βιβλιογραφία.

ιν. Τ ο ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΌ

Ερωτηματικό σημειώνουμε στο τέλος μιας ευθείας ερώτησης. Όταν υπάρχει σειρά ερωτήσεων που έχουν την ίδια απάντη-ση, το ερωτηματικό σημειώνεται μόνο στην τελευταία:

1. Ποιος ήρθε, 2. Τι σας έπιασε και θέλετε να φύγουμε από τώρα, 3. Δε θέλεις να σπουδάσεις, να προκόψεις, να γίνεις χρήσιμος

στην κοινωνία; Δε σημειώνουμε ερωτηματικό μετά από πλάγια ερώτηση, εκτός κι αν αυτή εξαρτάται από ευθεία ερώτηση:

4. Δεν ξέρω γιατί το έκαναν αυτό.

Αλλά: 5. Έχεις καταλάβει γιατί το έκαναν αυτό;

Όταν οι ευθείες ερωτήσεις είναι χωριστές, δηλαδή δεν έχουν την ίδια απάντηση και αποτελούν ξεχωριστές περιό-δους, σημειώνεται ερωτηματικό σε καθεμία από αυτές:

6. Ακόμα εδώ είσαι, Δε σου είπα ότι δε θέλω να σε βρω όταν γυ-ρίσω;

Μία ευθεία ερώτηση μπορεί να είναι ελλειπτική (πρόταση) ως προς ορισμένους όρους της:

7. Αρνήθηκαν όλοι; Ακόμα κι ο Γιάννης; Ένα ερωτηματικό σε παρένθεση δείχνει συνήθως ειρωνεία ή αμφισβήτηση και αμφιβολία για κάτι που αναφέρουμε. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, μπορούμε -εάν χρειάζεται- να βά-λουμε κόμμα μετά το ερωτηματικό σε παρένθεση:

8. Είχε τη φήμη ότι στην επιχείρηση ήταν ο ικανότερος (;), αν και σπανίως τον έβρισκε κανείς στο γραφείο του

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν θέλουμε να δώσουμε έμφα-ση σε μια απορία που διατυπώνεται, χρησιμοποιούμε δύο ή περισσότερα ερωτηματικά μετά από ευθεία ερώτηση:

8. Κατάφερες κιόλας να ξοδέψεις όλα τα λεφτά που σου έδωσα;;,

Μια τέτοια χρήση του ερωτηματικού (αν και γενικά πρέπει

να αποφεύγεται) συνδέεται συνήθως με μια προσπάθεια απόδοσης της ζωντάνιας του προφορικού λόγου, κυρίως σε λογοτεχνικά κείμενα.

Το ερωτηματικό και τα άλλα σημεία στίξης Έχουμε ήδη σημειώσει ότι δεν μπαίνει ποτέ κόμμα μετά από ερωτηματικό:

10. - Νομίζετε ότι τελικά θα θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος, με ρώτησε με φανερά ειρωνική διάθεση.

Εξαίρεση μπορεί να υπάρξει μόνο σε περιπτώσεις που ευ-θείες ερωτήσεις παρατίθενται διαδοχικά ως απλά παραδείγ-ματα, κυρίως σε βιβλία γραμματικής, γλωσσολογίας κτλ. Όταν το τελευταίο τμήμα μιας ευθείας ερώτησης βρίσκεται σε παρένθεση, το ερωτηματικό θα σημειωθεί έξω από την παρένθεση:

11. Τελικά, σου άρεσε αυτό το βιβλίο (εκείνο που σου είχα κάνει δώρο στη γιορτή σου);

Το ερωτηματικό σημειώνεται μέσα στην παρένθεση μόνο όταν ολόκληρη η ευθεία ερώτηση είναι παρενθετική (συχνά ελλειπτική):

12. Για άλλη μια φορά μάς άφησε να περιμένουμε με τις ώρες (Τολμάει να του πει κανείς κουβέντα,)

13. Κάποιος φίλος του Μάικ (ο Τζορτζ;) σε ζήτησε στο τηλέφωνο επειγόντως.

14. Ήταν κάποιος φίλος του Μάικ (ο Τζορτζ,) Ανάλογη είναι η χρήση του ερωτηματικού και στις περιπτώ-σεις που έχουμε παύλα ή διπλή παύλα για να δηλωθεί παρεν-θετικά μία ευθεία ερώτηση:

15. Κάποιος φίλος του Μάικ -ο Τζορτζ, - σε ζήτησε στο τηλέφωνο επειγόντως.

Αλλά: 16. Τελικά, σου άρεσε αυτό το βιβλίο - εκείνο που σου είχα κάνει

δώρο στη γιορτή σου, Στην τελευταία περίπτωση, το ερωτηματικό χρησιμοποιείται

όπως και η τελεία σε αντίστοιχες περιπτώσεις (η διπλή παύ-λα μετατρέπεται σε απλή).

Όταν υπάρχουν αποσιωπητικά, κανονικά το ερωτηματικό σημειώνεται πριν από αυτά:

17. Να υπάρχει, άραγε, ακόμα κάποιος στο κτίριο;... Θεωρείται δηλαδή ότι γίνεται πρώτα η ερώτηση και ακολου-θεί η παύση ή ό,τι άλλο δηλώνεται από τα αποσιωπητικά.

Όταν υπάρχουν εισαγωγικά, το ερωτηματικό μπαίνει μέσα σ' αυτά, εκτός εάν δεν ανήκει στο κείμενο που βρίσκεται μέσα στα εισαγωγικά:

18. «Τι σκέφτεσαι να κάνεις,» με ρώτησε ο Παύλος. Αλλά:

19. Είσαι βέβαιος ότι σου είπε «Η απόφασή μου είναι οριστική»; Εδώ το ερωτηματικό δηλώνει ότι ολόκληρη η περίοδος απο-τελεί μία ευθεία ερώτηση.

20. Σε ρώτησε πράγματι «Τι μπορώ να κάνω για σένα;»; Στην περίπτωση αυτή έχουμε μία ευθεία ερώτηση που αφο-ρά άλλη ευθεία ερώτηση, η οποία βρίσκεται μέσα στα εισα-γωγικά. Σπάνια περίπτωση, που δεν είναι ωστόσο απίθανο να βρεθεί σ' ένα κείμενο.

21. Με ρώτησε γεμάτος αγωνία: «Τι μπορώ να κάνω για σένα;». Εδώ υπάρχει μία μη ερωτηματική πρόταση που αναφέρεται σε μία ευθεία ερώτηση, η οποία βρίσκεται μέσα στα εισα-γωγικά. Γι' αυτό η περίοδος κλείνει με τελεία.

ν . Τ ο ΘΑΥΜΑΣΤΙΚΌ

Το θαυμαστικό χρησιμοποιείται μετά από επιφωνήματα ή επιφωνηματικές φράσεις και, γενικότερα, μετά από φράσεις που εκφράζουν συναισθήματα ή υπογραμμίζουν έντονα κά-ποιο γεγονός. Συνηθίζεται επίσης στις ευχές και στις προ-σταγές, σε συνθήματα, ακόμα και σε προσφωνήσεις:

1. Αμάν! Έρχεται καταπάνω μας! 2. Φύγε από δω αμέσως! 3. Χρόνια πολλά! 4. Καλά ξεμπερδέματα! 5. Πώς δε θα έρθω! 6. Αν είναι δυνατόν' 7. Τι ηλιθιότητα, Θεέ μου! 8. Γιώργο! Έλα εδώ αμέσως! 9. Να τος, να τος ο πρωθυπουργός!

Θαυμαστικό σημειώνουμε και σε κάποιες επιφωνηματικοΰ χαρακτήρα ερωτηματικές προτάσεις:

10. Τι μου έκανες! Θα σε σκοτώσω αν σε πιάσω! 11. Πού καταντήσαμε· 12. Τι ντροπή για τη μικρή μας κοινωνία!

Όταν η επιφωνηματική πρόταση αρχίζει από επιφώνημα, συνήθως6 το θαυμαστικό μπαίνει στο τέλος της και το επι-φώνημα χωρίζεται με κόμμα:

1 3 . Αχ, και να ' μ ο υ ν α σχη θέση σου! 14. Οχ, το πόδι μου!

Όπως συμβαίνει και με το ερωτηματικό, το θαυμαστικό μπορεί να μπει σε παρένθεση, για να δηλώσει απορία ή ει-ρωνεία:

15. Θεωρείται ο ικανότερος(') υπάλληλος σ' αυτό το τμήμα 16. Λέει ότι θα βάλει υποψηφιότητα για πρόεδρος(Ι).

6. Όταν δηλαδή το θαυμαστικό αφορά όλη την περίοδο. Αν αφορά μόνο το επιφώνημα, μπορεί να απομονωθεί: Αχ! Τι Θα κάνω τώρα;

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στη δεύτερη περίπτωση μπαίνει και τελεία μετά το θαυμαστικό.

Περισσότερα από ένα θαυμαστικά χρησιμοποιούνται για να αποδοθεί με ένταση κάποιο συναίσθημα:

17. Θα σε τσακίσω!!!

ΠΡΟΣΟΧΗ: Πολλοί συνηθίζουν να βάζουν θαυμαστικό μετά από γράμματα του αλφαβήτου που δηλώνουν αριθμούς. Εί-ναι λάθος* σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να βάζουμε οξεία:

18. Ναπολέων Γ, Πτολεμαίος Α'.

Το θαυμαστικό και τα άλλα σημεία στίξης Για το θαυμαστικό ισχύουν, γενικά, όσα έχουμε πει για το ερωτηματικό. Δε σημειώνουμε κόμμα αμέσως μετά το θαυμαστικό:

19. Ελάτε αμέσως εδώ! τους πρόσταξε ο επιστάτης Για την παρένθεση, την παύλα, τα αποσιωπητικά και τα ει-σαγωγικά, σε σχέση με το θαυμαστικό, ισχύουν όσα έχουμε πει για το ερωτηματικό. Ενδεικτικά παραδείγματα:

20. Μας είπε ότι έμεινε στην κορυφή του βουνού τέσσερις βδομά-δες (με μόνη συντροφιά το σκύλο του)!

Το θαυμαστικό αναφέρεται σε ολόκληρη την περίοδο. 21. Όλο ασυναρτησίες μάς λέει τώρα τελευταία (Και δεν άρχισαν

ακόμα οι ζέστες!) Η παρενθετική πρόταση (μόνη αυτή) εκφράζει θαυμασμό, γι' αυτό το θαυμαστικό μπαίνει πριν το κλείσιμο της παρέν-θεσης.

22. Ήρθε και μας υποδέχτηκε (ο ίδιος, προσωπικά!), παρ' όλο ότι το αεροδρόμιο απείχε τόσα χιλιόμετρα.

Ο θαυμασμός δηλώνεται μόνο μ' αυτό που υπάρχει στην πα-ρένθεση.

23. Μας είπε ότι έμεινε στην κορυφή του βουνού τέσσερις μέρες - χωρίς φαΐ και με ελάχιστο νερό1

Το θαυμαστικό αναφέρεται σε ολόκληρη την περίοδο. 24. Το ξέραμε εδώ και αρκετό καιρό, αλλά -τι ντροπή για όλους

μας·- κανείς δεν πήγε να το καταγγείλει στην αστυνομία. Το θαυμαστικό αφορά μόνο αυτό που είναι ανάμεσα στις παύλες.

25. Πώς καταντήσαμε, αλήθεια!. . Η παύση ακολουθεί το θαυμαστικό.

26. «Ελάτε αμέσως εδώ!» τους πρόσταξε ο επιστάτης. Το θαυμαστικό αφορά μόνο ό,τι βρίσκεται μέσα στα εισα-γωγικά.

27. Με φωνή που έκανε όλα τα παιδιά να παγώσουν φώναξε· «Έξω οι κλέφτες·».

Και εδώ το θαυμαστικό δεν αφορά ολόκληρη την περίοδο, που, για το λόγο αυτό, πρέπει να κλείσει με τελεία.

28. Αγόρασε και τους 80 τόμους της «Μεγάλης Εγκυκλοπαίδειας»! Εδώ ο θαυμασμός αφορά ολόκληρη την περίοδο.

\Ί . Η ΔΙΠΛΉ ΤΕΛΕΊΑ

Η διπλή τελεία χρησιμοποιείται πριν από: α. Την παράθεση λόγων που αναφέρονται κατά λέξη, είτε βρίσκονται μέσα σε εισαγωγικά είτε όχι:

1. 0 Χριστός είπε: «Αγαπάτε αλλήλους», (προαιρετική χρήση) 2. Την άλλη μέρα, τον φώναξε ο διευθυντής και του είπε:

- Δε νομίζω ότι μπορεί να συνεχιστεί η συνεργασία μας, κύριε Παπαδόπουλε.

Είναι προφανές ότι η διπλή τελεία μπαίνει ανεξάρτητα από το εάν τα λόγια που παρατίθενται κατά λέξη βρίσκονται στην ίδια ή σε διαφορετική παράγραφο από το τμήμα του λόγου που κλείνει με τη διπλή τελεία.

β. Την παράθεση ενός γνωμικού, μιας παροιμίας κτλ.: 3. Μια παροιμία λέει: Φύλαγε τα ρούχα σου, να 'χεις τα μισά.

(Η παροιμία μπορεί να μπει ή να μην μπει σε εισαγωγικά.)

γ. Μία απαρίθμηση, ένά επακόλουθο, μία ερμηνεία: 4. Έχουμε ήδη δει αρκετές ταινίες φέτος: τον «Κύριο Χούλα

Χουπ», τον «Γυμνό», την «ΕχοΙΐοβ» και μερικές ακόμη. 5. Συνέπεια όλων αυτών: έχασε σχεδόν όλα του τα χρήματα. 6. Αυτή ακριβώς ήταν η αιτία της περίεργης συμπεριφοράς του: η

αδυναμία του να προσαρμοστεί στο περιβάλλον της νέας του δουλειάς.

δ. Την παράθεση ενός κειμένου (ή μέρους του) που έχει ήδη δημοσιευτεί κάπου αλλοΰ:

7. Για το θέμα αυτό, ο ΜΒΓΟ ΒΙΟΟΙΊ παρατηρεί στη Φεουδαλική κοι-νωνία: «Ο καθολικισμός απείχε πολύ ακόμη από τον πλήρη προσδιορι-σμό της δογματικής του: τόσο, που και η πιο στενή ορθοδοξία διέθετε τότε μια ελαστικότητα πολύ ευρύτερη από τους μετέ-πειτα χρόνους, χρόνους της σχολαστικής θεολογίας καταρχήν και της Αντιμεταρρύθμισης έπειτα»

Σε επιστημονικό κείμενο η διπλή τελεία δηλώνει μερικές φορές τη διάκριση ή την αντίθεση μεταξύ πραγμάτων:

8. Προσέξτε τη διαφορά προφοράς μεταξύ των αγγλικών λέξεων: ριιΙΙ: ρυΐ, οουΙ<± ουά, βυΙοΙιβΓ βυΚβί.

VII. Η ΠΑΡΕΝΘΕΣΗ

Μέσα σε παρένθεση γράφουμε συνήθως λέξεις ή ολόκληρες προτάσεις οι οποίες επεξηγούν ή συμπληρώνουν τα λεγόμε-να ή υπενθυμίζουν κάποια πράγματα, κυρίως όταν αυτά δε συνδέονται στενά με το νόημα της πρότασης ή δεν αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμά της:

1. Στη βάπτιση του Χριστού έχουμε την εμφάνιση της Αγίας Τριάδας (Πατήρ, Υιός, Άγιο Πνεύμα), (επεξήγηση)

2. Ο πατέρας μου (μύρο το κύμα που τον τύλιξε) δεν είχε σκοπό να με κάνει ναυτικό (συμπλήρωση των λεγομένων)

3. Νομίζω ότι θα έχουμε προβλήματα μαζί του (θυμηθείτε τι είχε γίνει και στην προηγούμενη συγκέντρωση), (συμπλήρωση -υπενθύμιση)

4. Το Με οικογένεια του Έ. Μαλό (1893) είναι ένα βιβλίο στο οποίο το μελόδραμα θριαμβεύει, (παράθεση συμπληρωματικού στοιχείου)

Αυτό το συμπληρωματικό στοιχείο που παρατίθεται σε πα-ρένθεση μπορεί συχνά να αποτελεί ένα είδος ειρωνικού ή άλλου είδους σχολιασμού των λεγομένων:

5. Αμέσως μετά την ανακοίνωση του αποτελέσματος, ο νέος πρόε-δρος μας εξέφρασε την άποψη ότι με την εκλογή του δρομολο-γούνται ($ίο) σημαντικές εξελίξεις για το σύλλογο μας.

6. Ο υπουργός δήλωσε ότι ο τόπος περνάει κρίσιμες στιγμές (αυ-τόν περιμέναμε να το διαπιστώσει).

Μέσα σε παρένθεση σημειώνουμε πολύ συχνά τις παραπο-μπές:

7. Αυτή η άποψη συναντάται για πρώτη φορά στον δβυδδυΓθ (Μα-θήματα Γενικής Γλωσσολογίας, σελ. 16)

8. Για τη διάκριση μεταξύ ικανότητας και επιτέλεσης στη γλώσσα (βλ. και Κεφάλαιο 2) θα γίνει πιο αναλυτική αναφορά στις παρα-γράφους που ακολουθούν.

Ευρεία χρήση της παρένθεσης γίνεται, επίσης, και στα μα-θηματικά:

9. (α + β) · (α - β) = α2-β2

Στα μαθηματικά γίνεται σχετικά ευρεία χρήση και της ορ-θογώνιας παρένθεσης (ή αγκύλης):

10. Να λυθεί η εξίσωση: [(α + β) · (α-β)] - [(α-β) · (α-β)]

Η ορθογώνια παρένθεση χρησιμοποιείται ορισμένες φορές, παράλληλα με την κανονική, σε κείμενα κυρίως επιστημο-νικά, όταν πρέπει να ανοίξει «παρένθεση μέσα στην παρέν-θεση»:

11. Πολλοί μελετητές δίνουν έμφαση όχι μόνο στις λεξιλογικές αλλά και στις γραμματικές διαφορές στη δομή των διαφόρων γλωσσών (υπενθυμίζουμε τη σχετική άποψη του Βοβδ [Εισα-γωγή στο βιβλίο ΗΒπάόοοΚ οίΑπίθήοθη Ιηόιβη ίεηθυεθθέ]).

Η ορθογώνια παρένθεση χρησιμοποιείται, τέλος, και για τη γραφή συμβόλων φθόγγων στη γλωσσολογία:

12. Οι φθόγγοι [υ], [ο] και [ο] ονομάζονται στρογγυλοί, (φωνητική μεταγραφή φθόγγων)

Για τη διάκριση μεταξύ παρένθεσης και διπλής παύλας βλ. στην επόμενη ενότητα.

Η παρένθεση και τα αποσιωπητικά Όταν τα αποσιωπητικά αναφέρονται σε αυτό που υπάρχει στην παρένθεση, σημειώνονται μέσα σ' αυτή. Το παράδειγ-μα 6 της προηγούμενης σελίδας θα μπορούσε να γραφεί και με αποσιωπητικά στην παρένθεση:

13. Ο υπουργός δήλωσε ότι ο τόπος περνάει κρίσιμες στιγμές (αυτόν περιμέναμε να το διαπιστώσει )

Για τη χρήση της παρένθεσης σε σχέση με τα άλλα σημεία στίξης έχει γίνει αναλυτική αναφορά σε προηγούμενες ενό-τητες.

ΝΙΠ. Η ΔΙΠΛΉ ΠΑΎΛΑ

Η διπλή παΰλα χρησιμοποιείται πολΰ συχνά με τρόπο παρό-μοιο με την παρένθεση, για να απομονώσει δηλαδή κάποιο σημείο του λόγου που δεν αποτελεί απαραίτητο συμπλήρω-μά του και απλώς διευκρινίζει, σχολιάζει ή επεξηγεί τα λε-γόμενα.

Συμφωνά με τη «Μεγάλη» Γραμματική του Τριανταφυλλίδη (§ 131), τα δυο αυτά σημεία στίξης δε χρησιμοποιούνται εναλ-λακτικά* μέσα σε παρένθεση κλείνουμε συνήθως τμήματα του κειμένου που θεωρούμε ότι έχουν μικρότερη σημασία για την κατανόησή του από αυτά που χωρίζονται με τη διπλή παΰλα. Βέβαια, στην πράξη η διάκριση αυτή δε γίνεται πάντα εΰκο-λα και συνήθως εξαρτάται από υποκειμενικούς παράγοντες. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένες αποκλειστικές χρήσεις της πα-ρένθεσης, όπως, για παράδειγμα, στις παραπομπές.

Παραθέτουμε παραδείγματα στα οποία η χρήση της διπλής παΰλας είναι προτιμότερη από τη χρήση της παρένθεσης:

1. Προσπαθήσαμε για αρκετή ώρα -παρ" όλο που οι περισσότεροι μας είχαν αποθαρρύνει- και τελικά τα καταφέραμε, (συμπλή-ρωση του νοήματος της πρότασης)

2. Μετά απ' αυτό το περιστατικό -την υπεξαίρεση των χρημάτων-ο έλεγχος έγινε πολύ αυστηρότερος, (επεξήγηση)

3. Και είχε την απαίτηση - ο άθλιος!- να του δώσουμε και προμή-θεια. (συμπλήρωση - σχολιασμός)

Στις παραπάνω περιπτώσεις είναι προφανές ότι το νόημα αυ-τών που χωρίζονται με τη διπλή παΰλα είναι σημαντικό (όχι όμως απαραίτητο) για την κατανόηση του κειμένου, για το λόγο αυτό δε χρησιμοποιείται η παρένθεση. Δε θα ήταν επί-σης απολύτως σωστό να χρησιμοποιήσουμε κόμματα, γιατί η σύνδεση των νοημάτων δεν είναι τόσο στενή.

Για τη χρήση της διπλής παΰλας σε σχέση με άλλα σημεία στί-ξης, έχει ήδη γίνει λόγος σε προηγούμενες ενότητες. Σε ό,τι

αφορά τα αποσιωπητικά, ισχύει ό,τι έχουμε πει σε σχέση με την παρένθεση:

4. Σου έκανε πρόταση γάμου - κάτι που νομίζω ότι ούτε εσύ η ίδια περίμενες.. - και αρνήθηκες από πείσμα και μόνο.

Είναι προφανές ότι τα αποσιωπητικά αφορούν το τμήμα του λόγου που έχει χωριστεί με τη διπλή παύλα.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Μετά από παύλα δε σημειώνεται ποτέ τελεία. Για το λόγο αυτό, όταν μετά από το τμήμα του λόγου που χω-ρίζεται ακολουθεί τελεία, η διπλή παύλα μετατρέπεται σε απλή:

5. Έπεσαν ήδη τα πρώτα χιόνια - κι ο χειμώνας δεν έχει μπει ακό-μα για τα καλά.

ΙΧ. Η ΠΑΎΛΑ

Η (απλή) παΰλα χρησιμοποιείται: α. Στο διάλογο (όταν δε χρησιμοποιούνται εισαγωγικά), προκειμένου να δηλωθεί η αλλαγή του προσώπου που μι-λάει:

1. - Σας ευχαριστώ, είπε ο διευθυντής Η μικρή θα αντικαταστήσει αυτό το μεθύστακα. - Ξέρει όμως να οδηγεί; - Οι γονείς της ήταν πλανόδιοι έμποροι, και φαντάζομαι πως θα οδήγησε πολλές φορές το αμάξι τους. Έτσι δεν είναι, μικρή μου, - Βέβαια, κύριε

β. Μέσα σε οποιαδήποτε φράση, όταν πρόκειται για απαρίθ-μηση πραγμάτων (κυρίως όχι σε πρόταση):

2. Πόρτες - παράθυρα - κουφώματα αλουμινίου. Βέβαια, σε τέτοιες περιπτώσεις συνήθως χρησιμοποιούμε το κόμμα, ωστόσο ούτε η στίξη που προτείνεται στο παράδειγ-μα 2 μπορεί να θεωρηθεί λανθασμένη.

Πολύ συχνότερα, η παΰλα χρησιμοποιείται σε παράθεση στοιχείων με τη μορφή καταλόγου:

3. Η ενότητα για την τελεία περιλαμβάνει τα παρακάτω θέματα: - Βασική χρήση της (τέλος περιόδου - ολοκληρωμένο νόημα) - Η τελεία και οι αριθμοί. - Η τελεία και οι τίτλοι, οι επιγραφές, οι επικεφαλίδες κτλ. - Η τελεία και τα άλλα σημεία στίξης.

Σπανιότερα, η παΰλα είναι δυνατό (όχι βέβαια απαραίτητο) να χρησιμοποιηθεί στο τέλος μιας παραγράφου, προκειμένου να δηλωθεί ότι ολοκληρώνεται ένα θέμα, μια νοηματική ενό-τητα (από εδώ προήλθε η έκφραση «τελεία και παΰλα»). Επί-σης, η παΰλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε διάλογο, όταν δια-κόπτεται απότομα ο λόγος κάποιου (αντί για τα αποσιωπητι-κά, που δηλώνουν κυρίως παΰση, αποσιώπηση κτλ.):

4. Θα ήθελα να σας μιλή-

ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ της παύ-λας (-) και του ενωτικού (-). Χρησιμοποιούνται σε εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις, και μάλιστα το ενωτικό δεν απο-τελεί σημείο στίξης. Στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται δύο είδη παύλας, «μεσαία» και «μεγάλη», η δεύτερη εμφανί-ζεται στους διάλογους και η πρώτη καλύπτει τις υπόλοιπες χρήσεις της παύλας.

χ . ΤΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΤΙΚΆ

Όπως δηλώνει και η λέξη, τα αποσιωπητικά χρησιμοποιού-νται όταν θέλουμε να δείξουμε ότι κάτι «αποσιωπάται», πα-ραλείπεται δηλαδή ή αφήνεται να εννοηθεί. Αυτό συμβαίνει συχνά σε περιπτώσεις που είτε δεν κρίνουμε απαραίτητο να ολοκληρώσουμε μία φράση είτε αυτή δεν ολοκληρώνεται λόγω δισταγμών, συγκίνησης, ντροπής κτλ. Τέτοια συναισθή-ματα τονίζονται περισσότερο όταν χρησιμοποιούνται τα απο-σιωπητικά:

1. Τι άλλο να πω για να σας δείξω την ευγνωμοσύνη μου... (συγκί-νηση)

2. Καλύτερα να μην αναφέρω καν τα όσα ακατονόμαστα ακολούθη-σαν.. (ντροπή - δισταγμός)

3. Ας τολμήσει να μας αγνοήσει πάλι, και θα του δείξω εγώ .. (σκό-πιμη παράλειψη, αόριστη απειλή* προαιρετικά, θα μπορού-σε εδώ να μπει και θαυμαστικό)

4. - Μήπως θα μπορούσα να.. , ψέλλισε ο Πάνος. (φόβος - δισταγμός, τα οποία τονίζονται με τη χρήση του ρήματος «ψελλίζω», αλλά και των αποσιωπητικών)

5. Τελικά, ήρθε ο Πώς είπαμε ότι τον λένε; (παράλειψη λόγω άγνοιας)

Συχνά, επίσης, τα αποσιωπητικά χρησιμοποιούνται για να αποφευχθεί η λεπτομερής απαρίθμηση ή επανάληψη κά-ποιων πραγμάτων, που μπορεί να είναι και περιττή για την κατανόηση ενός κειμένου:

6. Κάθισαν και μας αράδιασαν ένα σωρό λεπτομέρειες για το τα-ξίδι τους: πότε έφυγαν, με τι μέσο, πόσο κόσμο είχε, τι συνέβη στη διαδρομή. . Τι κουραστικοί άνθρωποι!

Με παρόμοιο τρόπο χρησιμοποιούνται τα αποσιωπητικά και σε αριθμητικές προόδους. Σε περιπτώσεις όπως το παρά-δειγμα 6, τα αποσιωπητικά ισοδυναμούν με το κτλ.

Άλλοτε, πάλι, τα αποσιωπητικά χρησιμοποιούνται προκειμέ-νου να δοθεί έμφαση σε κάτι περίεργο ή απροσδόκητο που

θα δηλωθεί στη συνέχεια, αποτελώντας ταυτόχρονα και έναν έμμεσο σχολιασμό του (συχνά αποδοκιμαστικό ή ειρωνικό):

7. Στη συνέχεια πήρε το λόγο ο πρόεδρος του Συλλόγου, ο επονο-μαζόμενος και... πρύτανης των φοιτητών, λόγω του σχετικά προχωρημένου της ηλικίας του

Τέτοιου είδους σχολιασμό αποτελούν και τα αποσιωπητικά που μπαίνουν σε παρένθεση:

8. Για άλλη μια φορά μάς υποσχέθηκε ότι θα δει με ευρύτητα πνεύματος (...) την υπόθεσή μας.

Εδώ, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, τα αποσιωπητικά θα μπορούσαν να δηλώνουν ειρωνεία ή απορία.

Από όσα έχουν ειπωθεί μέχρι εδώ, γίνεται φανερό ότι η χρή-ση των αποσιωπητικών εξαρτάται και από το είδος και το ΰφος ενός κειμένου. Είναι λοιπόν πολΰ πιο συνηθισμένη σε καθαρώς λογοτεχνικά κείμενα παρά σε κείμενα δοκιμιακού ή επιστημονικού χαρακτήρα, γιατί, βέβαια, στα πρώτα είναι πολΰ μεγαλΰτερη η γκάμα των συναισθημάτων που πολλές φορές δηλώνονται καλΰτερα με τα αποσιωπητικά.

Αναφέρουμε, τέλος, μία ακόμη χαρακτηριστική περίπτωση στην οποία χρησιμοποιοΰνται τα αποσιωπητικά: Πρόκειται για την περίπτωση κατά την οποία παραλείπουμε τμήμα κει-μένου στο οποίο αναφερόμαστε ή παραπέμπουμε:

9. Για την απάντηση στην ερώτηση αυτή βλ. σελ. 198 του βιβλίου· «Στα πρώτα κεφάλαια [...] αυτές τις αξίες».

Για τη χρήση των αποσιωπητικών σε σχέση με τα άλλα ση-μεία στίξης βλ. τις προηγοΰμενες ενότητες, καθώς και την αμέσως επόμενη, που αναφέρεται στα εισαγωγικά.

XI. ΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Εισαγωγικά χρησιμοποιούμε στις παρακάτω περιπτώσεις: α. Όταν αναφέρουμε τα λόγια κάποιου προσώπου ακριβώς όπως ειπώθηκαν:

1. Σ' αυτή την ερώτηση, ο υπουργός απάντησε: «Δε νομίζω ότι υπάρχουν περιθώρια για μια πιο ελαστική εισοδηματική πολιτι-κή».

Τα λόγια των προσώπων που μιλούν σ' ένα διάλογο μπαί-νουν σε εισαγωγικά όταν στο διάλογο δε χρησιμοποιούνται παύλες (για να γίνει η διάκριση των προσώπων):

2. «Τι μπορώ να κάνω εγώ,» ρώτησε ο υπεύθυνος πωλήσεων. «Πολλά μπορείτε να κάνετε 0 κ. διευθυντής σάς εμπιστεύεται και σας αγαπάει». «Νομίζετε ότι μ' αγαπάει;» «Βεβαίως, κι αυτό είναι σπουδαίο».

Όταν στους διάλογους χρησιμοποιούμε παύλες, συνήθως παραθέτουμε σε εισαγωγικά τα λόγια που σκέφτεται κά-ποιος ή ανακαλεί στη μνήμη του (τους μονολόγους δηλαδή):

3. - Πέρασε έξω αμέσως! του είπε αυστηρά ο καθηγητής. «Ό,τι κι αν γίνει εδώ μέσα, πάντα εγώ την πληρώνω» σκέφτηκε ο Γιώργος, χωρίς όμως να τολμήσει να διαμαρτυρηθεί.

Και σ' αυτές τις περιπτώσεις, προϋπόθεση για να χρησιμο-ποιηθούν εισαγωγικά είναι να παρατεθούν τα λόγια όπως ακριβώς τα σκέφτηκε κάποιος. Γι' αυτό και δε σημειώνου-με εισαγωγικά στο παρακάτω παράδειγμα:

4. Ό,τι κι αν γινόταν εκεί μέσα, πάντα αυτός την πλήρωνε, σκέφτη-κε ο Γιώργος, που όμως δεν τόλμησε να διαμαρτυρηθεί

β. Όταν παραθέτουμε ένα κείμενο (από βιβλίο, εφημερίδα κτλ.) όπως ακριβώς έχει γραφτεί:

5. Όπως σημειώνει, στο ίδιο βιβλίο, ο Ζγ9πιυηΙ Βδυιηβη, «Ο πολι-τισμός, κληρονομημένος ή κατακτημένος, είναι ένα αποσπώμε-νο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης· είναι κτήμα».

γ. Όταν παρατίθενται τίτλοι βιβλίων, κινηματογραφικών ή

θεατρικών έργων κτλ. Βέβαια, σε τέτοιες περιπτώσεις υπάρ-χει και εναλλακτική γραφή, με πλάγια γράμματα, χωρίς ει-σαγωγικά. Όταν οι τίτλοι αυτοί παρατίθενται σε εισαγωγι-κά, γράφονται με όρθια γράμματα:

6. Τα βιβλία του Έ. Μαλό «Χωρίς οικογένεια» και «Με οικογένεια» έχουν εκδοθεί αρκετές φορές στα ελληνικά.

7.0 θίασος μας θα ανεβάσει φέτος ολόκληρη την τριλογία του Ευ-γένιου Ο' Νιλ «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα».

Εισαγωγικά χρησιμοποιούμε επίσης όταν παραθέτουμε τον τίτλο ενός δημοσιογραφικού εντύπου, το όνομα ενός μέσου συγκοινωνίας κτλ. (Και εδώ, εναλλακτικά μπορούμε να χρη-σιμοποιήσουμε πλάγια γράμματα -κυρίως στις περιπτώσεις των εντύπων- χωρίς εισαγωγικά.):

8. Νέο δημοσίευμα εις βάρος της χώρας μας είχαμε χτες στους «Τάιμς» (ή «ΤΐιτΊθδ») του Λονδίνου

9. Σύντομα πρόκειται να επικυρωθεί η συμφωνία για το καθεστώς λειτουργίας του ραδιοφωνικού σταθμού «Φωνή της Αμερικής».

10. Θα ταξιδέψουμε με την αμαξοστοιχία «Αίολος». 11. Ακόμα και τη βάρκα του την ονόμασε «Μακεδονία»!

δ. Όταν παραθέτουμε λέξεις ως όρους ή όταν παραθέτουμε λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούνται σπάνια ή μεταφο-ρικά, ανήκουν σε κάποιο ιδίωμα ή ιδιαίτερο λεξιλόγιο, νεο-λογισμούς κτλ. Επίσης, βάζουμε μερικές φορές σε εισαγω-γικά διάφορες εκφράσεις, παροιμίες, γνωμικά κ.ά.:

12. Προσπαθεί πάντα να κάνει πράξη το «χρόνου φείδου». 13. Πρόσεχε πώς θα χειριστείς το ζήτημα, γιατί «κάλλιο πέντε και

στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει». 14. «Τα πήρε στο κρανίο» και σηκώθηκε κι έφυγε. 15. Με τον όρο «εθνικισμός» εννοούμε την υπερβολική προσήλω-

ση στα εθνικά ιδεώδη 16. Πραγματικός «νονός» της περιοχής, έχει γίνει ο φόβος και ο

τρόμος των κατοίκων. 17. Τόσα χρόνια στην Αθήνα, κι ακόμα λέει τ' αγόρια «κοπέλια»! 18. Ακολουθεί την τακτική του «διαίρει και βασίλευε».

19. Δεν είναι δυνατό να περάσουμε πάλι «αβρόχοις ποσίν» από τον ετήσιο έλεγχο του Ελεγκτικού Συνεδρίου.

20. Η σύμπραξη χριστιανοδημοκρατών και κομουνιστών στην Ιτα-λία αποτέλεσε το λεγόμενο «ιστορικό συμβιβασμό»

Σε ορισμένες από τις παραπάνω περιπτώσεις είναι δυνατό να χρησιμοποιήσουμε πλάγια γράμματα, χωρίς να βάλουμε εισαγωγικά.

Στις περιπτώσεις όπου πρόκειται να παραθέσουμε τα λόγια κάποιου, ολόκληρο διάλογο ή κείμενο από βιβλίο κτλ., ση-μειώνουμε διπλή τελεία πριν από αυτό που θα παραθέσου-με σε εισαγωγικά (όταν χρειάζεται, μπορεί να αλλάξουμε και παράγραφο):

21. Έκπληκτη από την αντίδρασή μου, είπε: «Συγνώμη, δε φαντα-ζόμουνα ότι ένα απλό πείραγμα θα σ' ενοχλούσε τόσο πολύ».

Τα εισαγωγικά και τα άλλα σημεία στίξης Έχει ήδη γίνει λόγος σε προηγούμενες ενότητες* εδώ θα αναφερθούμε μόνο στη χρήση των εισαγωγικών σε σχέση με τα αποσιωπητικά. Τα αποσιωπητικά μπαίνουν μέσα στα ει-σαγωγικά μόνο όταν αφορούν το κείμενο που υπάρχει μέσα σ' αυτά:

22. «Δεν ξέρω τι να υποθέσω...» ψιθύριζε κάθε τόσο με αγωνία.

Αλλά: 23. Τα όπλα τους ήταν ήδη στραμμένα πάνω μας, κι εμείς μιλού-

σαμε ακόμη για «λύση στην τράπεζα των διαπραγματεύ-σεων» ..

(Εδώ τα αποσιωπητικά αφορούν ολόκληρη την περίοδο.)

Όταν το κείμενο των εισαγωγικών συνεχίζεται και σε άλλη παράγραφο (ή άλλες παραγράφους), σημειώνουμε στην αρχή της νέας παραγράφου τα εισαγωγικά του τέλους (»), ενώ η προηγούμενη παράγραφος κλείνει χωρίς εισαγωγικά:

24. Και ο δάσκαλος συνέχισε τη διήγηση. «Όπως σας έχω πει, ο βασιλιάς δεν άκουγε ποτέ του. Η βασι-λεία του κράτησε σαράντα χρόνια. Σπάνια άφηνε το παλάτι

του, κι όταν το έκανε, οι σωματοφύλακες του χτυπούσαν όποιον τολμούσε να τον ζυγώσει. »Εκείνη την εποχή, ο βασιλιάς γιόρταζε τη νίκη που μόλις είχε καταφέρει εναντίον του σουλτάνου. Οι υπήκοοι του όμως εί-χαν συγκεντρωθεί γύρω από το παλάτι του και καταριούνταν αυτόν και τους προγόνους του».

Τα εισαγωγικά κλείνουν εκεί που ολοκληρώνεται το κείμε-νο της διήγησης (ή διακόπτεται από κάτι άλλο, για να συνε-χιστεί παρακάτω, οπότε θα ξανανοίξουν τα εισαγωγικά).

Όταν ένα τμήμα του λόγου που βρίσκεται μέσα σε εισαγω-γικά περιλαμβάνει λέξεις ή προτάσεις που πρέπει να κλει-στούν σε άλλα εισαγωγικά, τότε χρησιμοποιούμε τα λεγόμε-να «ανωφερή εισαγωγικά» ή «διπλά κόμματα» (" "). Για τη χρήση αυτών των εισαγωγικών ισχΰουν οι κανόνες και οι πα-ρατηρήσεις σχετικά με τα «γωνιώδη»:

25. «Όχι και να μας αποκαλέσει "κλέφτες"!» σκέφτηκε ο Γιάννης, και η οργή άρχισε να φουντώνει μέσα του.

(Προσοχή εδώ στη θέση του θαυμαστικού: μπαίνει πριν κλεί-σουν τα γωνιώδη εισαγωγικά.)

Όταν στους διάλογους ενός βιβλίου χρησιμοποιούνται εισα-γωγικά, τότε πρέπει κανονικά, για οποιοδήποτε άλλο τμήμα του κειμένου κλειστεί μέσα σε εισαγωγικά (είτε βρίσκεται είτε όχι μέσα στους διάλογους), να χρησιμοποιηθούν τα ανω-φερή. Σε τέτοιες περιπτώσεις, αυτό είναι απαραίτητο όταν πα-ρατίθενται, εκτός από τους διάλογους, τα λόγια που κάποιος σκέφτεται ή ανακαλεί στη μνήμη του. Εάν δε χρησιμοποιηθεί γι' αυτά τα τελευταία διαφορετικό είδος εισαγωγικών, είναι πολΰ πιθανό να προκληθεί συγχυση:

26. «Τι έχεις,» τον ρώτησε ο κουρέας. «Τίποτα. Αύριο θα σου μαρτυρήσω την ιδέα μου» απάντησε ο Τούμα κοφτά. Κι αμέσως σκέφτηκε: "Αύριο θα τους εντυπω-σιάσω πραγματικά!"

(Προσοχή: Η τελεία μπαίνει μετά τα εισαγωγικά, γιατί έχει προηγηθεί διπλή τελεία μετά από εισαγωγικό ρήμα.)

Όταν ανακαλείται στη μνήμη και παρατίθεται ένα γεγονός που περιλαμβάνει και διάλογο (που δε διαδραματίζεται συγ-χρόνως με την υπόθεση του βιβλίου), τότε είναι δυνατό, ανά-λογα με τη χρήση των εισαγωγικών και στο υπόλοιπο βιβλίο:

α. Να κλείσουμε ολόκληρο αυτό το κομμάτι σε γωνιώδη ει-σαγωγικά και να χρησιμοποιήσουμε τα ανωφερή κάθε φορά που θέλουμε να δείξουμε ότι αλλάζει το πρόσωπο που μι-λάει:

27. Άρχισε λοιπόν να μας παραθέτει τα γεγονότα, καθώς και ολό-κληρο το διάλογο, έτσι όπως τον είχε ο ίδιος καταγράψει: «0 Σαλίμ χαμογέλασε και πήρε ένα μεγάλο κομμάτι. "Μ' αυτά τα εξαιρετικά μπισκότα μάς άνοιξες την όρεξη" είπε γελώντας. "Περιμένουμε τώρα να μας πεις και την ιστορία σου" Όκέι· το ξέρετε όλοι ότι πάνω από τριάντα χρόνια έζησα στην Αμερική, μα κανείς σας δε ρώτησε ποτέ γιατί μετανάστευσα". »0 Τούμα κατάπιε μια γουλιά τσάι και περίμενε με ανυπομονη-σία τη συνέχεια.

Τα γωνιώδη εισαγωγικά κλείνουν με το τέλος της αφήγησης (και του διαλόγου που περιλαμβάνει).

β. Να κλείσουμε ολόκληρο το διάλογο σε γωνιώδη εισαγω-γικά, σημειώνοντας την αλλαγή των προσώπων με παύλες:

28. Άρχισε λοιπόν να μας παραθέτει τα γεγονότα, καθώς και ολό-κληρο το διάλογο, έτσι όπως τον είχε ο ίδιος καταγράψει «0 Σαλίμ χαμογέλασε και πήρε ένα μεγάλο κομμάτι. - Μ' αυτά τα εξαιρετικά μπισκότα μάς άνοιξες την όρεξη, είπε γελώντας. Περιμένουμε τώρα να μας πεις και την ιστορία σου - Οκέι· το ξέρετε όλοι ότι πάνω από τριάντα χρόνια έζησα στην Αμερική, μα κανείς σας δε ρώτησε ποτέ γιατί μετανάστευσα. »0 Τούμα κατάπιε μια γουλιά τσάι και περίμενε με ανυπομονη-σία τη συνέχεια

Τα εισαγωγικά στη βιβλιογραφία Ειδικότερα για τη χρήση των εισαγωγικών στη βιβλιογραφία βλ. την ενότητα που αφορά τη βιβλιογραφία.

Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ

Γενικά θεωρείται καλό να αποφεύγονται οι συντομογραφίες και να γράφουμε ολόκληρη τη λέξη (<δηλαδή και όχιδηλ.,Κων-σταντινούπολη και όχι Κων/πολη, περπάτησε ένα χιλιόμετρο και όχι ένα χμ.).1 Συχνά όμως σε χρηστικά κείμενα οι ανάγκες επιβάλλουν, για λόγους εξοικονόμησης χώρου, την παρουσία συντομογραφιών. Τα παραρτήματα των λεξικών ή ο Πίνακας Συντομογραφιών (Βραχυγραφιών) διαφόρων βιβλίων μάς δί-νουν συνήθως την ανάλυση-εξήγηση των γενικών ή ειδικών, αντίστοιχα, συντομογραφιών έτσι, εδώ θα δώσουμε μόνο με-ρικούς γενικούς κανόνες που αφορούν τη γραφή τους. Για λε-πτομερή ανάλυση βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, ό.π., σ. 211-251.

1. Όταν η συντομογραφία απαρτίζεται από το α ρ χ ι κ ό και το τ ελ ικό τμήμα της λέξης (συνήθως το αρκτικό σύμφωνο ή συμφωνικό σύμπλεγμα και η τελευταία συλλαβή - κάποτε και με ορισμένα ενδιάμεσα γράμματα), δε βάζουμε την τελεία της συντομογραφίας:

Δδατ\Δίδα (< δεσποινίδα), Κος (< κύριος)

Σε ορισμένες συντομογραφίες αυτού του τύπου, όταν πρόκει-ται για πολυσύλλαβες λέξεις με υψηλή συχνότητα εμφάνισης σε ορισμένα κείμενα, το αρχικό και το τελικό τμήμα χωρίζο-

1. Εξαιρούνται ορισμένες καθιερωμένες βραχυγραφίες, όπωςπ.Χ., μ.Χ. (προ Χρίστου, μετά Χριστόν), π.μ., μ.μ. (προ μεσημβρίας, μετά μεσημβρίαν), π.χ. και λ.χ. (παραδείγματος χάρη ή λόγου χάρη). Τα και (τα) λοιπά, και άλλα, και ούτω καθεξής μπορούν να γράφονται και ολογράφως.

νται με μια πλάγια γραμμή (χωρίς κενό διάστημα): λ/σμός (< λογαριασμός), εκπ/ση (< εκπαίδευση).

Ο τΰπος αυτός εφαρμόζεται συχνότερα στα κύρια ονόματα (Θεσ/νίκη < Θεσσαλονίκη, Κων/νος< Κωνσταντίνος) και στα επώνυμα που είναι σύνθετα με το Χατζή:

Χ"γεωργίου ή Χ'γεωργίου (χωρίς κενό διάστημα). ΠΡΟΣΟΧΗ: Τοόρ. θεωρείται ότι προέρχεται από το δόκτορας ή διδάκτορας και όχι από το δόκτωρ ή διδάκτωρ, γι' αυτό και παίρνει τελεία (βλ. κατηγορία 2). Θα γράψουμε όμως κανο-νικά:

του δρα Χ., τοδραΨ.

2. Όταν παραλείπουμε το τελευταίο τμήμα της λέξης, τότε βά-ζουμε την τελεία της συντομογραφίας (συνήθως μετά από σύμφωνο2):

κ. (< κύριος), βλ. (< βλέπε), δρχ. (< δραχμές), κεφ. (< κεφάλαιο).

Όταν πρόκειται για διπλά σύμφωνα, η τελεία μπαίνει μετά το δεύτερο διπλό (γραμμ. < γραμμάριο/-α), ενώ, όταν έχουμε δίψηφα φωνήεντα (ου, ει, οι, υι) ή συνδυασμούς φωνηέντων (αυ, ευ), η τελεία μπαίνει μετά το επόμενο σύμφωνο (ονσ. < ου-σιαστικό, διενθ. < διεύθυνση)ή στο σύμφωνο μετά το φωνήεν που ακολουθεί το δίψηφο ή το συνδυασμό (Ενάγγ. < Ευάγ-γελος).

α. Σε παράθεση ονομάτων, το μικρό όνομα του συγγραφέα μπορεί να συντομογραφείται μόνο με το πρώτο γράμμα (όταν δε δηλώνεται ήδη συντομογραφημένα στον τίτλο του βιβλίου ή του άρθρου - π.χ. ο Ι.Μ. Παναγιωτόπονλος), εκτός αν θέ-λουμε εμείς να το δηλώσουμε σαφέστερα, σε μια προσπάθεια να κατατοπίσουμε τον αναγνώστη:

2. Εξαίρεση αποτελούν τα Ιω (<Ιωάννης) και Αε-Πα(<Δευτέρα ως Παρα-σκευή, σε πρόγραμμα εκδηλώσεων διαφόρων οργανισμών ή φεστιβάλ). Επί-σης οι συντομογραφημένοι τύποι των στρατιωτικών βαθμών (κυρίως στα στρατιωτικά έγγραφα): Άνχης (< αντισυνταγματάρχη ς, προφ.: [άνχις]), Λγός(<λοχαγός, προφ.: [λο^ός]),Αλχίας (<Αρχιλοχίας, προφ.: [αλχίας]).

Β (< Βασίλης, Βασίλειος, Βλάσης, Βλαδίμηρος) αλλά: ΒΑ. (< Βλά-σης), Βλαδ. (< Βλαδίμηρος), Ε. (< Ελένη, Ερατώ, Ελευθερία, Ευλα-μπία) αλλά: ΕΑ.(< Ελένη, Ελεονόρα, Ελεάννα), Ερ (< Ερατώ), ΕυΑ (< Ευλαμπία), Ελευθ.(< Ελευθερία), Α. (< Ανθή, Αλεξάνδρα, Αικα-τερίνη) αλλά: Αικ. (< Αικατερίνη) κτλ.

Η απλή παράθεση του πρώτου γράμματος καλό είναι να απο-φεύγεται σε περιπτώσεις συγγραφέων με το ίδιο επώνυμο, των οποίων το μικρό όνομα αρχίζει από το ίδιο γράμμα:

ΓιαννόπουΑος Ευάγγ. (< Ευάγγελος) ΖαχαρίουΚατ (< Κατίνα, Κατερίνα) ΓιαννόπουΑος Ελευθ. (< Ελευθέριος) ΖαχαρίουΚαΑΑ (< Καλλιόπη)

Αν το όνομα είναι πολΰ μικρό για να συντομογραφηθεί, είναι προτιμότερο να το γράψουμε ολόκληρο, προκειμένου να απο-φευχθεί η σύγχυση:

Ιωαννίδου Αννα, Ιωαννίδου Ανθή.

β. Οι καθιερωμένες από τη χρήση συντομογραφίες προκάτ (< προκατασκευή), δις (< δισεκατομμΰριο/α), τρις (< τρισε-κατομμΰριο/α) και κυρ (< κύριος, πάντα ως προσδιορισμός κύριου ονόματος) γράφονται χωρίς τελεία, όπως επίσης και τα Ρ/Σ (< ραδιοφωνικός σταθμός ή ραδιοσταθμός), Η/Υ (< ηλεκτρονικός υπολογιστής), Ε/Γ- Ο/Γ (< επιβατηγό-οχη-ματαγωγό) ν/σ (< νομοσχέδιο) και ενίοτε σ/ν (σχέδιο νόμου -συνήθως αν., βλέπε κατηγορία 4).

3. Αν η συλλαβή που περιέχεται στη συντομογραφία φέρει τον τόνο της λέξης, ο τόνος διατηρείται:

κάτ. (< κάτοικοι), επίρρ. (< επίρρημα), Σία (< Συντροφιά). 4. Όταν η συντομογραφία αποτελείται από δύο λ έ ξ ε ι ς , τότε συνήθως παίρνει δύο τελείες, μία στο τέλος κάθε λέξης:

Αχ. {< λόγου χάρη) Ια.α (< αντ' αυτού) αλλά: κτΑ (< και τα λοιπά)

5. Στις συντομογραφίες της προηγούμενης κατηγορίας διατη-ρείται το α ρ κ τ ι κ ό κ ε φ α λ α ί ο γράμμα της λέξης/των λέ-

ξεων που συντομογραφείται/-οΰνται: π.Χ. (< προ Χριστού), η Α V. (< η Αυτού/ής Υψηλότητα).

6. Οι συντομογραφίες μένουν συνήθως αμετάβλητες κατά αριθμό και πτώση (όταν σ' αυτές δεν περιλαμβάνεται το τε-λικό τμήμα της λέξης):

50.000 κάτ. (< κάτοικοι) 1200 γραμμ (< γραμμάρια) ζημιά ύψους 15 εκατ. (< εκατομμυρίων) δολαρίων αλλά: ΚονΧ.Ψ (< προς ή για τον κύριο Χ.Ψ.) λ/σμοί(< λογαριασμοί) όψεως και ταμιευτηρίου

Εξαιρούνται τα κ. κ. (< κύριοι ή κυρίες, αναλόγως) και σσ. (< σελίδες σε βιβλιογραφικές παραπομπές - αν και σιγά σιγά τείνει να επικρατήσει και σ' αυτή την περίπτωση η απλή συ-ντομογραφία α. ή σελ.).

7. Όσον αφορά τα α ρ κ τ ι κ ό λ ε ξ α , έχει επικρατήσει (για λό-γους οικονομίας, αν και άτυπα, και μόνο για ορισμένα) να μπαίνουν οι τελείες μόνο όταν δεν υπάρχει ακριβής αντιστοι-χία γράμματος-λέξης, όταν δηλαδή μια λέξη αποδίδεται με δυο ή περισσότερα γράμματα στο αρκτικόλεξο:

ΗΠΑ (< Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής) ΟΗΕ (< Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών) αλλά: Ε. ΚΑ. Μ (< Ειδικές ΚΑτασταλτικές Μονάδες) ΠΑ ΚΕ.ΘΡΑ. (< Πολιτιστικό Αναπτυξιακό ΚΕντρο ΘΡΑκης)

Τα γράμματα στα αρκτικόλεξα γράφονται χωρίς διάστημα μεταξύ τους.

Σπανιότερα μπορούμε να γράψουμε με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα των λέξεων που αρκτικογραφοΰνται, και με πεζά τα υπόλοιπα γράμματα της ίδιας λέξης:

Πα.Σο Κ (< Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα)

Για να αποφεύγονται πάντως παρανοήσεις, καλό θα ήταν, ιδίως σε περιπτώσεις χρήσης λιγότερο γνωστών αρκτικόλε-ξων, να γράφουμε πρώτα αναλυτικά τη λεξική φράση στην οποία αντιστοιχεί το αρκτικόλεξο, και δίπλα, μέσα σε παρέν-

θεση, την αρκτικογραφημένη μορφή της· κι αν επαναλαμβά-νεται κατόπιν στο κείμενο, τότε να χρησιμοποιούμε μόνο το αρκτικόλεξο της:

Η Ομοσπονδία Σωματείων Πολιτικής Αεροπορίας (ΟΣΠΑ) κήρυξε 48ωρη απεργία για αύριο και μεθαύριο 0 πρόεδρος της ΟΣΠΑ κ. Τασόπουλος, σε συνέντευξη τύπου που έδωσε, εξήγησε τους λό-γους των κινητοποιήσεων, ζητώντας την κατανόηση του επιβατικού κοινού.

8. Τα ξ έ ν α α ρ κ τ ι κ ό λ ε ξ α 3 που δανείστηκε η νέα ελληνι-κή είτε θεωρούνται δάνειες λέξεις, αν πρόκειται για κοινά ου-σιαστικά που έχουν περάσει στο νεοελληνικό λεξιλόγιο, είτε είναι δάνεια αρκτικόλεξα, αν πρόκειται για κύρια ονόματα:

ραντάρ < ΡΑ ϋ.Α.Ρ < ΡΑοΙΐο ϋθίβοίΐοη Αηά Ρβηςιΐηρ λέιζερ < I Α.3.Ε.Ρ. < ΙιςίΊΐ ΑηηρΙΐίΐοδίίοη ΒίΐηηυΙβίβοΙ

ΕητΊίδδΐοη οί ΡβόΐβΙίοη τζιπ < )ββρ < Ο.Ρ. < ΟβηβΓβΙ Ρυφοδβ ΟΒΓ Β.Β.Ο. (ή ΒΒΟ) < ΒιϊΙϊδΙι ΒΐΌ3άθ3δΙΐΐΊ9 ΟοφοΓδΙϊοη υ.Ν.Ε.8.0.0. (ή ίΙΝΕΒΟΟ) < ϋηΐΐβό ΝβΙίοηδ Εάϋοβίΐοηβΐ δοίβηίίίίο

ΟυΙΙυΓβΙ θΓ93ηίδ3ίΐοη

9. Τα αρκτικόλεξα παραμένουν α μ ε τ ά β λ η τ α κατά γένος, αριθμό και πτώση.

Ως γένος λαμβάνεται εκείνο του «ουσιαστικού-κεφαλής» του αρκτικόλεξου:

ο ΟΤΕ < ο Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος.

Στα ξένα αρκτικόλεξα το γένος αποδίδεται ανάλογα με αυτό του ουσιαστικού-κεφαλής της αντίστοιχης λεξικής φράσης στα ελληνικά:

το ΕΒΙ < ΡθάθΓβΙ Βυίββυ οί ΙηνβδΙΐ93ΐϊοη (από το γένος της λέξης «Γραφείο» [=Βυτβ3υ])

3. Τα ξένα αρκτικόλεξα διατηρούν στα ελληνικά τη γραφή που έχουν στην ξένη γλώσσα από την οποία προέρχονται εφόσον δεν υπάρχει ελληνική απόδοση του πλήρους τίτλου (ΙΚΑ και όχι ΙΡΛ). Μόνο σε λογοτεχνικά κεί-μενα εμφανίζονται μερικές φορές όπως προφέρονται: Δουλεύει στο Εφ Μ πι Αι, είναι πράκτορας της Σι Ά ι Έι.

Συνήθως είναι ενικού αριθμού. Αν τυχόν το αρκτικόλεξο ή ένα συστατικό του βρίσκεται σε πληθυντικό αριθμό, αυτό δε δηλώνεται από κανένα εξωτερικό γράφημα (σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες γλώσσες4):

Ο.ΠΕ.Κ. (Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών) ΊαΕΛ.ΤΑ. (<ΕΛληνικά ΤΑχυδρομεία).

(Το τελικό /α/ του αρκτικόλεξου τυχαία μόνο συμπίπτει με την κατάληξη /α/ του πληθυντικού των ουδετέρων.)

10. Όταν τα αρκτικόλεξα χρησιμεύουν στο σ χ η μ α τ ι σ μ ό λ έ ξ ε ω ν ως πρώτο (και σπανιότερα δεύτερο) συνθετικό, γρά-φονται με πεζά και χωρίς τελείες, όπως οι κανονικές λέξεις:

ΑΕΚχ\ Α.Ε.Κ + τζής > αεκτζής αντί + Ν ΑΤΟ + ικός > ανπνατοϊκός.

Όταν όμως το αρκτικόλεξο δεν είναι πολύ γνωστό, καλό εί-ναι να μένει ως έχει:

Οι Ο. Υ.Κ.άδες (ή ΟΥΚάδες = άντρες των Ομάδων Υποβρυχίων Κατα-στροφών) εξουδετέρωσαν τη βυθισμένη τορπίλη, (και όχι: Οι οϋκάδες)

11. Η τ ε λ ε ί α της συντομογραφίας ή του αρκτικόλεξου κα-ταργείται πριν την τελεία ή τα αποσιωπητικά στο τέλος της πρότασης, ενώ διατηρείται μπροστά στα άλλα σημεία στίξης:

Αγόρασε φρούτα, λαχανικά κτλ. Πολλές συνδικαλιστικές οργανώσεις, όπως η ΑΔΕΔΥ και η ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕΣ., κήρυξαν σήμερα απεργία.

Ειδικά στο κτλ. δεν μπαίνει ποτέ πριν κόμμα5, ούτε και ακο-λουθούν αποσιωπητικά.6

4. Π.χ. ν.Ι.Ρ.' δ (< νβΓγ ΙπιροΓίαηΙ ΡεΓδοηδ ή ΡοΓδοηαΙϊΙΐεδ). 5. Εκτός από τις περιπτώσεις όπου χρησιμοποιείται παρατακτικά σε κανό-νες γραμματικής ως παράδειγμα: Οι συντομογραφίες κ.ά.,κ.ο.κ.,κτλ. είναι από τις πιο συνηθισμένες σε ένα κείμενο. Επίσης στις περιπτώσεις που ενδέ-χεται να δημιουργηθεί σύγχυση, όταν αναφέρουμε στίχους, π.χ. τχ\ζΙλιάόας: Η λέξη αυτή βρίσκεται στην Ιλιάδα,/175, Β8 κ.α. Αν δεν μπει κόμμα, μπορεί να σημαίνει «άλλα σημεία της ραψωδίας Β». 6. Σε περιπτώσεις διαλόγων, μπορεί η φυσική ροή του λόγου να μη σταμα-

- Ήρθαν κι ο Γιώργος με τη Ρούλα, έφαγαν, ήπιαν, χόρεψαν και τα λοιπά και τα λοιπά...

- Και τα λοιπά και τα λοιπά τι, Για εξηγήσου!

12. Οι συντομογραφίες και τα αρκτικόλεξα δε χωρίζονται στο συλλαβισμό, ούτε και οι αριθμοί από τα σύμβολα που τους προσδιορίζουν. Δε γράφουμε δηλαδή ποτέ:

π.-χ., ΕΑΚΕ.-ΠΑ , 3-χμ., 25°-0 (Για την τελευταία περίπτωση βλ. και το κεφάλαιο των αριθ-μών, κατηγορία 10.)

13. Ειδικότερα, για τα σύμβολα που δηλώνουν μονάδες μέ-τρησης μεγεθών έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: α. Χρησιμοποιούνται μόνο όταν προηγείται αριθμός. Δηλα-δή γράφουμε:

10χμ., 20χ.α.ω., 20χμ/ώρα (και όχι δέκα χμ., είκοσι χ.α.ω., είκοσι χμ./ώρα)

Αλλιώς θα γράψουμε: δέκα χιλιόμετρα, είκοσι χιλιόμετρα ανά/την ώρα

β. Αν ο αριθμός είναι ακέραιος, μπορούμε να γράψουμε τη μονάδα μέτρησης ολογράφως, αλλιώς είναι προτιμότερο να χρησιμοποιήσουμε το σύμβολο της μονάδας:

30°0 ή 30 βαθμοί Κελσίου (όχι τριάντα αλλά: 30,5° Ο (όχι τριάντα κόμμα πέντε βαθμοί Κελσίου ή °0)

14. Μια άλλη κατηγορία βραχυγραφιών αποτελούν τα α κ ρ ώ ν υ μ α , όπου το αρχικό τμήμα δύο λέξεων (που μπορεί να ισοδυναμεί με την πρώτη συλλαβή ή να την ξεπερνά για λόγους σημασιολογικούς ή αρμονίας) ενώνεται σχηματίζο-ντας μια νέα λέξη, η οποία γράφεται με πεζά γράμματα, έχει έναν τόνο και είναι άκλιτη:

βίπερ < β/βλίο περιπτέρου

τάει στο κτλ. με το οποίο τελειώνει τυπικά μια πρόταση. Τότε είναι προτι-μότερο να γράφουμε τη συντομογραφία ολογράφως, για να αποφύγουμε την αισθητική υπερβολή τεσσάρων συνεχόμενων τελειών.

προπό < προγνωστικά ποδοσφαίρου αλλά και: Προ-Ποή ΠΡΟ-ΠΟ

Στα νέα ελληνικά μπορεί να σχηματιστεί μεγάλος αριθμός από ακρώνυμα που δηλώνουν ονόματα εταιρειών, φίρμες κτλ., τα οποία συνήθως γράφουμε με κεφαλαία ή με πεζά μέσα σε εισαγωγικά ή με πεζά πλάγια (στις δυο τελευταίες περι-πτώσεις με κεφαλαίο το αρκτικό γράμμα), ιδίως όταν αυτά δεν είναι τόσο γνωστά και άμεσα κατανοητά μέσα σ' ένα κείμε-νο:

ΒΙΟΧΑΛΚΟ ή «Βιοχάλκο» ή Βιοχάλκο (< Βιομηχανία χαλκού).

15. Τα ξ έ ν α α κ ρ ώ ν υ μ α είναι είτε δάνειες λέξεις της νέας ελληνικής, αν πρόκειται για κοινά ουσιαστικά, είτε δάνεια ακρώνυμα, αν πρόκειται για κΰρια ονόματα:

στούκας, το < δίιιΐο, δίυΓζΚβιτιρίίΙίθςίθΓ ΒβηβΙυχ < Βθΐ9ϊςυβ-!^άθΓΐ3ηό-ΙυχΘΐτιΐ3υΓ97

16. Τα σ υ ν τ ο μ ε υ μ έ ν α δ ι π λ ο σ ΰ ν θ ε τ α αποτελούν επί-σης ένα είδος βραχυγραφίας, που όμως δεν παρουσιάζουν κα-νένα πρόβλημα γραφής:

καφεθέατρο (< καφενείο + θέατρο) ελικοδρόμιο (< ελικόπτερο + αεροδρόμιο) αερογέφυρα (< αεροπλάνο + γέφυρα) ευρωβουλευτής (< ευρωπαϊκή κοινότητα + βουλευτής)

7. Ισχύει και εδώ ό,τι αναφέρεται στη σημείωση της κατηγορίας 8 για τη γραφή των ξένων αρκτικόλεξων: μόνο σε λογοτεχνικά κείμενα βρίσκου-με Μπενελούξ. Πάντως, μερικών τέτοιων ακρωνύμων έχει επικρατήσει η ελληνική γραφή: Ναζί (< ΝΗΐίοηΒίδοζίΒΐίδΙ), Γκεστάπο (<Οοδ ΐ3ρο< ΟεΗβίπιε 8ΐ33ΐδρο1ίζ6Ϊ).

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Ί

Το πρόβλημα που σχετίζεται με τη γραφή των αριθμών έγκει-ται στο πότε αυτοί γράφονται με ψηφία1 και πότε ολογράφως2, πρόβλημα που έχει να κάνει κατεξοχήν με το είδος του κει-μένου στο οποίο απαντάται η χρήση τους.

Θα μπορούσε κανείς να ξεχωρίσει τέσσερις κατηγορίες κει-μένων:

α. Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά ( θ ε τ ι κ ή ς κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ς ) έ ρ γ α που αναφέρονται, π.χ., στα μαθηματικά, στη φυσική, στους υπολογιστές κτλ. Στο είδος των κειμένων αυτών οι αριθμοί παίζουν πρωταρχικό ρόλο και χρησιμοποιούνται σχεδόν διαρ-κώς. Γράφονται λοιπόν πάντα με ψηφία.

β. Λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ά κ ε ί μ ε ν α σ τ ι χ ο υ ρ γ ι κ ή ς μ ο ρ φ ή ς ,

1. Οι αριθμοί από τέσσερα ψηφία και πάνω καλό είναι να χωρίζονται κατά χιλιάδες με τελείες (για ευκολία στην ανάγνωση) - και μόνο τα τετραψή-φια έτη και οι αριθμοί λαχείων, σελίδων, νόμων, πρωτοκόλλου διοικη-τικών πράξεων, εγκυκλίων και οδών να γράφονται ενιαία:

Το 1918, 2 000 αυτοκίνητα, το 30 000 π Χ , ο λαχνός 99035, το νούμερο 1107 της Χιλ Στριτ, η απόφαση 8501 της Επιτροπής

Ενιαία (χωρίς τελείες) γράφονται επίσης οι αριθμοί τηλεφώνων, φαξ, κυ-κλοφορίας των οχημάτων, οι τραπεζικοί λογαριασμοί και κάθε άλλη πα-ρόμοια κωδικοποίηση, (αριθμός δελτίου ταυτότητας, φορολογικού μη-τρώου κτλ.):

Το τηλέφωνο του Ψ είναι 7080324, το υπ' αριθμόν 0Ζ 5603 αυτοκίνητο, το ΑΦΜ της εταιρείας είναι 80352811

2. Οι αριθμοί από το 13 ως το 19 γράφονται με μια λέξη. Από το 21 και πάνω γράφονται σε χωριστές λέξεις. Εξαιρείται το Εικοσιένα.

(ποιήματα, θεατρικά έργα). Εδώ είναι καλύτερα οι αριθμοί να γράφονται ολογράφως (εκτός από τις ημερομηνίες), καθώς η χρήοη τους είναι πολύ περιορισμένη.

γ . Δ η μ ό σ ι α έ γ γ ρ α φ α / ν ο μ ι κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς . Οιδιαίτε-ρος χαρακτήρας αυτών των κειμένων επιβάλλει τη γραφή των αριθμών και με ψηφίο (στην αρχή) και ολογράφως (ακολού-θως και σε παρένθεση), για αποφυγή παραχαράξεων ή παρα-νάγνωσης.

δ. Π ε ζ ά λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ά κ ε ί μ ε ν α , ά ρ θ ρ α , ε κ θ έ σ ε ι ς , ρ ε π ο ρ τ ά ζ κτλ. Εδώ υπάρχουν περιπτώσεις που οι αριθμοί μπορούν να γραφτούν είτε με τη μία μορφή είτε με την άλλη. Ως εκ τούτου, θα παραθέσουμε διάφορα παραδείγματα ση-μειώνοντας σε καθένα τι είναι προτιμότερο να ακολουθηθεί.

Ι .Στην αρχή της φράσης οι αριθμοί γράφονται ολογρά-φως, εκτός κι αν είναι πολύ μεγάλοι:

Πενήντα χιλιάδες φίλαθλοι γέμισαν το στάδιο. 268.305.131 Ευρωπαίοι ανήκουν στην Ε.Ε.

2. Οι αριθμοί ν ό μ ω ν , ά ρ θ ρ ω ν , λ α χ ε ί ω ν , σ ε λ ί δ ω ν , ε γ κ υ κ λ ί ω ν , π ρ ω τ ο κ ό λ λ ω ν και λ ο ι π ώ ν ν ο μ ι κ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν και δ ι ε υ θ ύ ν σ ε ω ν γράφονται με ψηφία.

ο νόμος 1893/88 το άρθρο 5 του Συντάγματος ο λαχνός 15328 η σελίδα 53 του βιβλίου η εγκύκλιος 382 του υπουργείου Ο Χ. μένει στην οδό Αθηνάς 65.

3. Οι αριθμοί ψήφων και ψ η φ ο φ ό ρ ω ν γράφονται επί-σης με ψηφία:

Στις κάλπες προσήλθαν 3.081.506 ψηφοφόροι Το κυβερνών κόμμα συγκέντρωσε 1.385.131 ψήφους.

4. Τα π ο σ ο σ τ ά γράφονται ολογράφως μόνο σε λογοτεχνι-κά κείμενα (τριάντα τοις εκατό), αλλιώς ακολουθείται συνή-

θως η γραφή με ψηφία (30%). Το σημείο % δε χωρίζεται με διάστημα από τον αριθμό και, σε αυτή την περίπτωση, το όλο αριθμητικό σύνολο (το 30%) γράφεται στην ίδια αράδα. Δε γράφουμε 30 τοις εκατό ή τριάντα τοις 100 (ή τριάντα τοις %!).

5. Οι η μ ε ρ ο μ η ν ί ε ς και οι χ ρ ο ν ο λ ο γ ί ε ς γράφονται με ψηφία, π.χ.: 12 Οκτωβρίου 1965. Σε νομικά έγγραφα όμως (συμβάσεις, συμφωνά κτλ.) μπορεί να δηλωθούν και ολογρά-φως: στις 12 Οκτωβρίου 1965 (δώδεκα Οκτωβρίου χίλια εν-νιακόσια εξήντα πέντε) ή τη δωδεκάτη Οκτωβρίου χίλια εν-νιακόσια εξήντα πέντε.

Η ίδια ημερομηνία μπορεί να γραφτεί ακόμα ως εξής: 12-10-1965 ή 12-10-65 (με ενωτικό) 12/10/1965 ή 12/10/65 (με πλάγια γραμμή) 12 10 1965 ή 12 10 65 (σπανιότερα, με διάστημα ανάμεσα) 12.10 1965τ\ 12.10 65 (με τελείες και χωρίς διάστημα)

ΠΡΟΣΟΧΗ: Επειδή η γραφή 12-10-1965 αλλού (π.χ. στις ΗΠΑ) σημαίνει 10 Δεκεμβρίου 1965, έχει προταθεί ένας διεθνής τρόπος γρα-φής των ημερομηνιών, που συνίσταται στην αναγραφή πρώ-τα του έτους, μετά του μήνα και μετά της μέρας. Έτσι, η δω-δεκάτη Οκτωβρίου χίλια εννιακόσια εξήντα πέντε με τον τρό-πο αυτό θα γραφτεί 1965-10-12 ή 65-10-12, 65/10/12, 651012 ή 65.10.12.

Μπορούμε επίσης να γράψουμε: η δεκαετία του '60, η χρονιά 1990-91 (χωρίς διάστημα) ή η χρονιά '90-'91 (χωρίς διάστη-μα).

Ως προς την τελευταία περίπτωση μπορεί να γίνει η εξής διά-κριση: Αν το οριζόμενο διάστημα περιλαμβάνει ολόκληρα τα έτη 1990 και 1991, μπορούμε να το δηλώσουμε με τη χρήση ενωτικού (το διάστημα 1990-91). Αν περιλαμβάνει ένα τμή-μα του 1990 και ένα του 1991, αυτό μπορεί να δηλωθεί με τη

χρήση πλάγιας γραμμής (το ακαδημαϊκό έτος 1990/91).

6. Στη ώ ρ α διακρίνουμε δυο περιπτώσεις:

α. Όταν αυτή είναι ακριβώς, και τέταρτο, και μισή, παρά τέ-ταρτο, συνήθως γράφεται ολογράφως (είτε δηλώνεται η ακρί-βεια της στιγμής είτε η διάρκεια):

Ήρθε στη μία και τέταρτο. Το ταξίδι διήρκεσε τρεις ώρες. Από τις δυόμισι ως τις πεντέμισι.

β. Όταν είναι «συνθέτη», με λεπτά και δευτερόλεπτα (ή και εκατοστά του δευτερολέπτου), συνήθως γράφεται με ψηφία, εκτός αν υπάρχουν μόνο λεπτά που να είναι αριθμοί, οι οποίοι γράφονται σε μια λέξη:

Ήρθε στις έξι και τρία λεπτά. Έφυγε στις 12:48. (ή 12.48) 0 αθλητής τερμάτισε σε χρόνο 2 ώρες 5' και 20' (ή 2:5'20"ή 2.5'20" ή 2.5 20)

Η τελευταία περίπτωση απαντάται μόνο σε κείμενα αθλητι-κής εφημερίδας, όπου ο αναγνώστης ξέρει, γενικά, πώς με-τράται η επίδοση του ενός ή του άλλου αγωνίσματος:

Η Πατουλίδου Ρκανε 6,68 στο μήκος, (δηλαδή 6 μέτρα και 68 εκατοστά) Ο Λιούις έτρεξε τα 100 μέτρα σε 9.95. (9" 95, δηλαδή 9 δευτερόλεπτα και 95 εκατοστά του δευτερο-λέπτου)

Όταν αναφερόμαστε σε δρομολόγια μεταφορικών μέσων ή σε ώρες μετάδοσης τηλεοπτικών εκπομπών, είναι καλύτερα να χρησιμοποιούμε τη γραφή με ψηφία, και μάλιστα της κλίμα-κας 00 ως 23:

Ήρθε με το τρένο των 17 45 (17.45) Σύντομα δελτία ειδήσεων εκφωνούνται στις 18:00 (18.00), 21:00 (21 00) και 24 00 (24.00) (η τελευταία περίπτωση καταχρηστικά)

Αλλιώς θα γράψουμε:

Το τρένο των 5:45 (5.45) μ.μ. Το βραδινό δελτίο ειδήσεων θα μεταδοθεί στις 12:10 (12.10).

(Στο δεύτερο παράδ€ΐγμα η προσθήκη π.μ. είναι περιττή, εξαιτίας του επιθέτου βραδινός.)

7. Γ ε ω γ ρ α φ ι κ έ ς σ υ ν τ ε τ α γ μ έ ν ε ς . Είναι προτιμότερο οι γεωγραφικές συντεταγμένες (πλάτος και μήκος) να γράφο-νται με ψηφία. Ολογράφως μπορούμε να γράφουμε μόνο τις μοίρες ή τους μεσημβρινούς / παραλλήλους όταν αναφέρονται μεμονωμένα και ο αριθμός αποτελείται από δύο το πολύ λέ-ξεις:

Το νησί βρισκόταν σε 67°15'28" νότιο πλάτος και 155°24'35" δυτικό μήκος Απείχε κάπου τριάντα μοίρες από το Νότιο Πόλο Το πλοίο πλησίαζε τον εβδομηκοστό παράλληλο.

Θα γράψουμε όμως: Το πλοίο βρισκόταν ανάμεσα στον 65ο και στον 70ό παράλληλο (και όχι ανάμεσα στον εξηκοστό πέμπτο και στον 70ό). Η απόκλιση της πυξίδας κυμαινόταν στις 2°-5° (ανάμεσα στις δύο και πέντε μοί-ρες) ανά αζιμούθιο.

8. Κλάσματα / δ ε κ α δ ι κ ο ί . Τα κλάσματα τα γράφουμε συνήθως ολογράφως:

Η βάρκα απείχε τρία τέταρτα του μιλίου από την ακτή

Με ψηφία θα τα γράψουμε όταν δείχνουν μια περισσότερο ακριβή διαίρεση ή όταν πρόκειται για μεικτό αριθμό:

Το τζάμι είχε πάχος 3/25 του χιλιοστού Το φορτίο ζύγιζε 155 1/3 λίβρες (χωρίς και)

Οι δεκαδικοί αριθμοί γράφονται πάντα με ψηφία (και με υπο-διαστολή, αντίθετα με τις ξένες γλώσσες, όπου έχουμε τε-λεία).

Στην κατοχή του βρέθηκαν 0,25 γραμμάρια ηρωίνης.

Ανάμεσα στην υποδιαστολή και στον αριθμό δεν μπαίνει διά-στημα και όλος ο αριθμός γράφεται στην ίδια αράδα.

9. Ποσά . Σε δημόσια έγγραφα, τα ποσά γράφονται με ψη-

φία (και με το σύμβολο # πριν και μετά) και στη συνέχεια ολο-γράφως μέσα σε παρένθεση (βλ. περίπτωση γ, σ. 91). Στις άλ-λες περιπτώσεις γράφονται ολογράφως, εκτός αν ο αριθμός είναι μεγάλος ή είναι μεγάλος και σύνθετος.

Κέρδισε 400.000.000 στο λαϊκό. Βρήκε χίλιες δραχμές. 0 λογιστής εντόπισε έλλειμμα 15,5 εκατομμύρια δραχμές (ή εκατ. δραχμές ή -σπάνια- εκατ. δρχ.) στα ταμεία της εταιρείας.

10. Θερμοκρασίες . Είναι συνηθέστερο να γράφονται με ψηφία (και με το -αρνητικό κυρίως- πρόσημο) παρά με γράμ-ματα:

Είχε 40 βαθμούς Κελσίου (40°0). Η θερμοκρασία έπεσε στους -2°0. Αλλά και: πλην / μείον δύο βαθμούς Κελσίου

Το σύμβολο που δηλώνει τη θερμοκρασιακή κλίμακα (Ο γϊα την Κελσίου στην Ευρώπη, Ρ για τη Φαρενάιτ στην Αμερική) μπαίνει δίπλα στον αριθμό χωρίς διάστημα και συνήθως χρη-σιμοποιείται μόνο όταν πρόκειται για ενδείξεις που έχουν με-τρηθεί σε κλίμακα αντίθετη από αυτή που ισχύει σε μια χώρα. Δε χωρίζεται στο συλλαβισμό.

11. Τις δ ι α σ τ ά σ ε ι ς τις γράφουμε συνήθως με ψηφία, ιδίως αν δίνονται και οι τρεις (ένα κουτί 0,50x1x0\ 10μ.), αλλά και οι δύο, αν οι αριθμοί είναι σύνθετοι ή/και μεγάλοι (οικόπεδο διαστάσεων 210 χ 700μ.). Όταν οι διαστάσεις (δύο και με α-ριθμούς ακέραιους που γράφονται με μια λέξη) παρατίθενται στο τέλος πρότασης, μπορούν να γραφτούν και ολογράφως:

Καμαρούλα μια σταλιά, δύο επί τρία.

12. Οι αριθμοί που δηλώνονται από τ α κ τ ι κ ά α ρ ι θ μ η τ ι κ ά ε π ί θ ε τ α γράφονται συνήθως ολογράφως:

Ταξιδεύει τρίτη θέση. Φοιτά στο πρώτο εξάμηνο. Μια συγχορδία ντο εβδόμη3, ένα διάστημα έκτης, η Εικοστή Έκτη οδός, η Πέμπτη

3. Μόνο σε μουσικά βιβλία θα γράψουμε ΝΤΟ 7 ή ΟΊ (κατά το διεθνές σύστημα με το οποίο δηλώνονται οι νότες).

λεωφόρος, ο δέκατος ένατος (ο εικοστός) αιώνας, η πρώτη του έρ-γου, η δεύτερη σκηνή της τέταρτης πράξης, ο φόρος της δεκάτης, ο έκτος τόμος (το έκτο κεφάλαιο).

13. Σε πολλές από τις περιπτώσεις της προηγούμενης κατηγο-ρίας μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και τα γ ρ ά μ μ α τ α του ελλην ικού α λ φ α β ή τ ο υ (κεφαλαία ή και μικρά):

Φοιτά στο α εξάμηνο, ο ΙΘ' αιώνας, η Β' σκηνή της Δ' πράξης, ο ΣΤ' τόμος (το ΣΤ' κεφάλαιο)4.

Σε άλλες περιπτώσεις αυτός ο τρόπος είναι ο μοναδικός: 0 Λέοντας Γ5, η Ε' Οικονομική Εφορεία, το Ζ' Λύκειο Αρρένων, η Β' περιφέρεια Αθηνών

Εντούτοις, σε απλούς διάλογους, μερικές από αυτές τις περι-πτώσεις μπορούν να γραφτούν ολογράφως:

- Σε ποιο σχολείο πας, - Στο Πέμπτο Πειραιά. - Σε ποια περιφέρεια ανήκεις, - Στην πρώτη.

14.Χρησιμοποιούμε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς γ ρ ά μ μ α τ α (κεφαλαίαή μικρά, ελληνικά ή λατινικά) και α ρ ι θ μ ο ύ ς σε περιπτώσεις αλλεπάλληλων αριθμήσεων:

τόμος Β', κεφάλαιο α', σελ. 153 νόμος 1750, άρθρο 6, παράγραφος γ ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον ΙΑ' 5 (=κεφάλαιο ενδέκατο, στίχος πέμπτος)

Μεικτή αρίθμηση χρησιμοποιούμε κυρίως στη δήλωση των

4. Αυτές οι περιπτώσεις μπορούν να γραφτούν και με ψηφία, ως εξής: Ιο εξάμηνο, ο 19ος (ο 20ός) αιώνας [σήμερα προτιμάται συνήθως αυτή η γρα-φή], η 2η σκηνή της Δ' πράξης, ο 6ος τόμος (το 6ο κεφάλαιο). 5. Γράφουμε πάντα ο Λέοντας Γ' ο Ίσαυρος. Αν δεν υπάρχει προσδιορισμός, μπορούμε να γράψουμε και ο Λέοντας ο Γ', ιδίως σε σχολικά βιβλία και λογοτεχνικά κείμενα, αλλά όχι πια ο Τρίτος, όπως αναφέρει σε σχετικό πα-ράδειγμα της «Μεγάλης» Γραμματικής του ο Τριανταφυλλίδης (§ 691) - εκτός ίσως αν δεν πρόκειται για πρόσωπα: Ο γερο-Μπιλ αγόρασε τελικά τον γκρίζο εκείνο γάιδαρο, που έγινε ο Οράτιος ο Δεύτερος.

ενοτήτων και των υποενοτήτων μέσα σε κεφάλαια: Α' ΜΕΡΟΣ Γ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΥΡΩΠΗΣ Ια ΓΑΛΛΙΑ 1) 1000-1500

Ειδικότερα, όταν παραπέμπουμε στψίλιάδα και στην Οδύσ-σεια, χρησιμοποιούμε τα κεφαλαία γράμματα για τις ραψω-δίες της πρώτης και τα μικρά γράμματα γ υ τις ραψωδίες της δεύτερης:

Ιλιάδα Α 318, Οδύσσεια ω 516.

15. Σπανιότερα χρησιμοποιούμε το λ α τ ι ν ι κ ό σύστημα αρ ίθμησης : - Για τη διάκριση μερών ή κεφαλαίων ενός βιβλίου, συνήθως με κεφαλαία:

ΜΕΡΟΣ II ΚΕΦΑΛΑΙΟ XII

- Σε βιβλιογραφικές παραπομπές, κυρίως κλασικών κειμέ-νων και ιδίως λατινικών:

Πλάτωνος Πολιτεία VI, 325<± (αλλά και ΣΤ, 325ά) Αλλά γράφουμε πάντα:

Βιργιλίου Αινειάδα Χ 350 - Στη σελιδαρίθμηση εκτενών εισαγωγών πριν από το κύριο σώμα ενός συγγράμματος, καθώς και στη σχετική βιβλιογρα-φική παραπομπή:

Καρόλου Τώκκερμαν, Οι Έλληνες της σήμερον, μτφ. Α. Ζυγομα-λάς, Αθήναι 1877, σελ. χΐϋ+343.

Η συνήθεια αυτή, πολύ διαδεδομένη παλαιότερα, σήμερα έχει επιβιώσει κυρίως σε ξενόγλωσσα συγγράμματα. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιούνταν και τα μικρά γράμματα του ελληνι-κού αλφαβήτου, κάτι που επίσης δεν ισχύει πλέον. - Στην αρχαιολογία, για ακριβέστερη δήλωση χρονολογικών περιόδων:

Υστεροελλαδική III

(=νεότερη υστεροελλαδική περίοδος ή υστεροελλαδική περίοδος τρία) Φυλακωπή Πόλις I (=Πόλις ένα).

16. Γράφουμε ολογράφως π ο λ λ α π λ α σ ι α σ τ ι κ ά , α ν α λ ο -γ ι κ ά και π ε ρ ι λ η π τ ι κ ά ε π ί θ ε τ α , καθώς και τα ονόμα-τα δ ι α φ ό ρ ω ν μέτρων και μεγεθών που εκφράζονται με παράγωγα αριθμητικών ή με σύνθετα που προσδιορίζουν αριθμητικά ένα αντικείμενο:

εννιαπλός, εννιαπλάσιος, διακοσαριά, κατοστάρι, ενδεκασύλλαβος και όχι: 9πλός (9-πλός), 9πλάσιος (9-πλάσιος), 100άρι (100-στάρι), 11 σύλλαβος (11-σύλλαβος).

Τΰποι όπως 3χρονο αγοράκι, Ίώροφη πολυκατοικία, Ιββάλ-βιόος κινητήρας κτλ. εμφανίζονται κυρίως σε κείμενα εφημε-ρίδων, διαφημίσεις ή σε άρθρα ειδικών (π.χ. αυτοκινητικών) περιοδικών.

17. Ολογράφως, επίσης, γράφουμε τους αριθμούς που εμπε-ριέχονται σε ορισμένες π ά γ ι ε ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς :

Τα έχει τετρακόσια. Παίρνει τρεις κι εξήντα. Ξέρει χίλια δυο πράγματα. Πέρασε από σαράντα κύματα. Έχε τα μάτια σου δεκατέσσερα. Σ' το 'πα εκατό φορές. Είναι τόσο απλό όσο και το ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα.

Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες που αναφέραμε, ως γε-νική παρατήρηση σημειώνουμε πως οι αριθμοί που αποτελού-νται από δύο -το πολύ τρεις- λέξεις γράφονται συνήθως ολο-γράφως, ενώ αλλιώς (σύμφωνα με την επιμέρους ειδική πε-ρίπτωση) με ψηφία. Επίσης, σε περιπτώσεις σύγκρισης ή ανα-φοράς αλλεπάλληλων αριθμητικών μεγεθών ενοποιούμε το σύστημα γραφής (ή όλα με ψηφία ή όλα ολογράφως).

τ ο Τ Ε Λ Ι Κ Ο (Ν)

Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει και πολλές ακόμη θα γίνουν σχετικά με το τελικό (ν). Εμείς θα προσπαθήσουμε να συγκε-ντρώσουμε και, στα πλαίσια των δυνατοτήτων μας, να διευ-ρύνουμε λίγο τους ισχύοντες κανόνες της Γραμματικής. Πριν αρχίσουμε την παράθεση των περιπτώσεων όπου διατηρείται ή χάνεται το τελικό (ν), θέλουμε να τονίσουμε ότι το ζήτημα αυτό αφορά εν μέρει τη σχέση καθαρεύουσας-δημοτικής -υπήρχε εντονότερη παρουσία του τελικού (ν) στην καθα-ρεύουσα- αλλά κυρίως την προσπάθεια απόδοσης φαινομέ-νων του προφορικού λόγου, με όλη τη ρευστότητα που παρου-σιάζουν αρκετές φορές. Από την άποψη της λειτουργικότητας, φαίνεται ότι το τελικό (ν) χρησιμεύει κατεξοχήν για τη διά-κριση αρσενικού από ουδέτερο, όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω.1

Κρατάνε το τελικό (ν) τα ά ρ θ ρ α τον, την όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, από στιγμιαίο σύμφωνο (κ, π, τ), από δίψηφο σύμφωνο (μπ, ντ, γκ, τζ, τσ) ή από διπλό (ξ, ψ):

τον ανεμόμυλο, την ιδέα, τον οδηγό, τον κόκορα, την παπαρούνα, τον τυφλό, την μπογιά, την γκρίνια, τον ντορβά, τον τζίτζικα, την τσιμπίδα, την ξυλεία, τον ψύλλο.

Δεν κρατάνε όμως το τελικό (ν) όταν η λέξη που ακολουθεί

1. Το θέμα του τελικού (ν) έχει πυροδοτήσει πολλές συζητήσεις. Βλ. ενδει-κτικά: Παπαζαφείρη, Ιωάννα, Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας, τόμ. Β', Αθήνα, Σμίλη, 1997, σ. 84-95 και Τσοπανάκης, Αγαπητός, Νεοελληνική γραμ-ματική, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», και Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυ-ριακίδη, 1994, σ. 169-173.

αρχίζει από σύμφωνο εξακολουθητικό (β, γ, δ, ζ, θ, λ, μ, ν, ρ, σ, Φ, Χ)2:

τη βέρα, το γενίτσαρο, τη δύση, το ζερβό, τη θημωνιά, το λάρυγγα, τη μηλιά, το νάρθηκα, τη σουπιά, το φορέα, τη χρυσαυγή.

Κρατάει το τελικό (ν) τ ο α ρ ι θ μ η τ ι κ ό και α ό ρ ι σ τ ο άρ-θρο έναν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από σύμφωνο στιγμιαίο, από τα δίψηφα σύμφωνα ή από διπλό σύμφωνο:

έναν άνθρωπο, έναν υπνάκο, έναν κανόνα, έναν παρουσιαστή, έναν τραπεζίτη, έναν γκαφατζή, έναν μπόμπιρα, έναν ντόπιο, έναν τζίτζι-κα, έναν τσέλιγκα, έναν ξένο, έναν ψυχίατρο.

Δεν κρατάει όμως το τελικό (ν) όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από σύμφωνο εξακολουθητικό:

ένα Βούλγαρο, ένα γαύρο, ένα δασμό, ένα ζητιάνο, ένα θόρυβο, ένα λαχνό, ένα μύλο, ένα νόμο, ένα ραδιοσταθμό, ένα σαργό, ένα φελλό, ένα χυλό.

Θεωρούμε ότι η ρύθμιση αυτή της Γραμματικής γενικά είναι σωστή και συμφωνεί με το γλωσσικό αίσθημα. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, αν υπάρχει το ενδεχόμενο παρερμηνείας, δηλα-δή όταν το γλωσσικό περιβάλλον δε μας βοηθάει να ξεχωρί-σουμε το αρσενικό από το ουδέτερο, τότε μπορεί να διατηρη-θεί το (ν): έναν νέο και ένα νέο, τον μέσο (δάχτυλο).

Η αόρ ιστη α ν τ ω ν υ μ ί α ένας κρατάει πάντα το (ν) της αι-τιατικής:

Ήξερα έναν μ' αυτό το επίθετο. Όσα αναφέραμε για το ένας ισχύουν και για το κανένας:

κανέναν απολύτως δε θέλω να δω, έχει την εντύπωση ότι δε σέβε-ται κανέναν, δε θέλω να δω κανέναν σήμερα.

2. Σύμφωνα με τη «Μεγάλη» Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, §183, φυλά-γεται το τελικό (ν) σε άγνωστα κύρια ονόματα για να μη θεωρηθούν ουδέ-τερα. Προτείνουμε να επεκταθεί ο κανόνας σε όλα τα ξένα κύρια ονόματα αρσενικού γένους, επειδή πολύ συχνά φαίνονται και ακούγονται σαν ουδέ-τερα: (π.χ. το Αι, το Μιτς, το Λάμαρ, το Βίννι, το Λαβόν κτλ.), καθώς οι με-ταφράσεις ξένης λογοτεχνίας αυξάνονται συνεχώς.

Το τελικό (ν) φυλάγεται πάντα στην π ρ ο σ ω π ι κ ή αντωνυ-μία του τρ ί του π ρ ο σ ώ π ο υ αυτόν,τον:

τον θέλω, αυτόν ζήτησα, ζάλισέ τον, τον νίκησα, μίλησα μ' αυτόν.

Η π ρ ο σ ω π ι κ ή α ν τ ω ν υ μ ί α αυτήν,την όμως ακολουθεί τον κανόνα του άρθρου την, δηλαδή κρατάει το τελικό (ν) όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, από στιγ-μιαίο σύμφωνο, από δίψηφο σύμφωνο και από διπλό:

αυτήν αγάπησα, σ' αυτήν υποκλίθηκα, την κρατάω, την παγίδεψα, την τράβηξα, την μπέρδεψα, την ντρέπομαι, την γκρέμισα, την τσα-λαπάτησα, γΓ αυτήν ξενιτεύτηκα, την ψέκασα.

Το χάνει όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από σύμφωνο εξακολουθητικό:

τη βοηθάω, μ' αυτή γειτονεύω, αυτή ζήτησα, τη θαυμάζω, τη ρώτησα, αυτή σήκωσα, τη φώναξα, αυτή χώρισα.

Σε απόδοση προφορικού λόγου, και γενικότερα σε λογοτεχνι-κά κε ίμε να, απαντάται το τελικό (ν) στις δ ε ι κ τ ι κ έ ς αντω-νυμ ί ε ς αυτόν, τούτον, εκείνον όταν το χάνει το άρθρο που ακολουθεί:

αυτόν το μυλωνά, αυτόν το βαρκάρη, τούτον το γιο, εκείνον το φίλο.

Επίσης στο μια και σε επίθετα όπως αρκετός, λίγος, πολύς, όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν ή στιγμιαίο σύμφωνο:

μιαν ανάσα, μιαν αγαλλίαση, μιαν εσπέρα, μιαν ιδέα, μιαν ολόξανθη νια Αρκετόν κόσμο είδα. Είχε πολύν κόσμο. Λίγην ώρα περίμενα.

Το (ν) διατηρείται και στο εκατό όταν συνδυάζεται με αριθ-μό, άσχετα από το αρχικό σύμφωνο:

εκατόν δύο. Όταν πρόκειται να διακριθεί το αρσενικό από το ουδέτερο, στις δεικτικές αντωνυμίες ισχύουν όσα αναφέραμε και για την προσωπική αντωνυμία αυτόν:

Προτιμώ εκείνον.

Τον κανόνα του τελικού (ν) φαίνεται ότι ακολουθούν και άλ-λες αντωνυμίες αρσενικού γένους, όπως: ποιος, όποιος, κά-ποιος, όσος, πόσος, κάμποσος, τέτοιος, άλλος:

Σε ποιον αγώνα χτύπησε; Διάλεξε όποιον τίτλο σού αρέσει. Κατά κάποιον τρόπο. Ναι, προσέλαβε κάποιον έμπιστο συνεργάτη. Όσον καιρό θέλεις. Πόσον καιρό θα λείψετε; Απουσίασα κάμποσον καιρό. Τέτοιον άνθρωπο χρειαζόμαστε!

Το τελικό (ν) αυτών των αντωνυμιών διατηρείται για να δη-λωθεί το αρσενικό γένος όταν δεν προηγείται άρθρο ή αντω-νυμία (που δηλώνει το γένος) ή δεν προσδιορίζουν ουσιαστι-κό ή όταν ακολουθεί σημείο στίξης:

Δε συμφωνήσαμε ακόμη ποιον να καλέσουμε Στείλαμε και σε άλ-λον πρόσκληση για το συνέδριο. Φώναξε όποιον νομίζεις. Διάλεξε κάποιον

Αλλά: Τον άλλο θέλω. Έναν άλλο βρήκα. Ποιο σταθμό ψάχνεις;

Το άκλιτο δεν κρατάει το (ν) όταν η λέξη που ακολουθεί αρ-χίζει από φωνήεν, από σύμφωνο στιγμιαίο, από δίψηφο σύμ-φωνο και από διπλό:

δεν αγόρασα, δεν επέτρεψα, δεν ηρέμησα, δεν κάθισα, δεν πελά-γωσα, δεντεμπέλιασα, δεν γκαρίζω, δεν μπερδεύτηκα, δεν ντύθη-κα, δεν τσιμπάω, δεν ξέρω, δεν ψήθηκε.

Το χάνει όμως όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από σύμ-φωνο εξακολουθητικό:

δε βαριέσαι, δε γέμισε, δε διαλύθηκε, δε ζεματάει, δε θρηνώ, δε λογοκρίνω, δε μετακομίζω, δε νογάω, δε ριζώνω, δε σκανδαλίζο-μαι, δε φοβερίζω, δε χρειάζεται.

Όσον αφορά την περίπτωση του δεν, που έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις, η άποψή μας είναι ότι δε χρειάζεται να πα-ρεκκλίνουμε από τον κανόνα παρά μόνο όταν θέλουμε να δώ-σουμε έμφαση στην άρνηση, όπως πολλές φορές γίνεται στον προφορικό λόγο, καθώς και στις περιπτώσεις όπου μπορεί να προκύψει νοηματική ασάφεια και σύγχυση με τον αντιθετικό σύνδεσμο δε:

Δεν θέλω, σου είπα! Εκείνη τον κοίταξε αυστηρά· εκείνος δεν χαμήλωσε τα μάτια.

Οι κανόνες για το τελικό (ν) ισχύουν και για το α π α γ ο ρ ε υ -τ ικό μην. Επίσης, το μην δεν κρατάει το (ν) όταν ακολουθεί σημείο στίξης:

Πρόσεχε! Μη! ΠΡΟΣΟΧΗ στις ακόλουθες περιπτώσεις λόγιων μετοχών σε στερεότυπες φράσεις:

Οι μη έχοντες, οι μη καπνίζοντες Όταν όμως εισάγεται μετοχή σε -οντάς, ακολουθείται ο γε-νικός κανόνας:

Μην έχοντας τίποτα να κάνω, μη θέλοντας να τον παρηγορήσω.

Κρατάει πάντα το τελικό (ν) το σαν.3

Είναι προφανές ότι λόγιοι σχηματισμοί διατηρούν το τελικό (ν), χωρίς να υπακούουν στους κανόνες, όπως:

ο καθ' ύλην αρμόδιος, ο υπ' αριθμόν..., καθ' εκάστην, έτερον εκά-τερον, όσον αφορά, τουλάχιστον.

Συνήθως διατηρείται και σε εκφράσεις όπως: Δεν είναι δυνατόν! Αδύνατον, δεν το πιστεύω. Πιθανόν να έρθω.

3. Σε παλαιότερα κείμενα το σαν ακολουθούσε τον κανόνα του τελικού (ν), έτσι μπορούμε να δούμε φράσεις: σα βασίλεψε, σα γέμισε κτλ.

Α Ρ Χ Ι Κ Α Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Α

Πολλές φορές επικρατεί σΰγχυοη σχετικά με το αν μια λέξη πρέπει να γραφτεί με αρχικό κεφαλαίο γράμμα ή πεζό και γιατί. Έτσι, συναντάμε κείμενα που βρίθουν λέξεων με αρ-χικά κεφαλαία, άλλα κείμενα στα οποία απουσιάζουν εντε-λώς τα κεφαλαία και άλλα στα οποία επικρατεί πολυμορφία:

Μεσόγειος Θάλασσα - Μεσόγειος θάλασσα Α' Παγκόσμιος Πόλεμος - Α' παγκόσμιος πόλεμος - Α' Παγκόσμιος πόλεμος.

Θα επιχειρήσουμε λοιπόν, στηριζόμενοι στη λογική των ρυθ-μίσεων της Γραμματικής, τη διατύπωση κάποιων αρχών και κανόνων.

Διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:

Στίξη α. Με κεφαλαίο γράφεται το αρχικό γράμμα της λέξης όταν είναι στην αρχή του λόγου ή στην αρχή της περιόδου ή ύστε-ρα από τελεία ή ερωτηματικό, θαυμαστικό ή αποσιωπητικά που κλείνουν μια φράση:

0 καιρός είναι θαυμάσιος1 Πάμε για μπάνιο; Μήπως είναι καιρός για εκδρομή; Βέβαια Όλα καλά θα πάνε. Θα δεις!

Κεφαλαίο θεωρείται και ο αριθμός στην αρχή της πρότασης: 11 δακτύλιοι περιβάλλουν τον Κρόνο.

β. Ύστερα από διπλή τελεία η λέξη γράφεται με κεφαλαίο

στην αρχή όταν η διπλή τελεία έχει θέση τελείας - δηλαδή όταν δεν υπάρχει στενή σύνδεση μεταξύ των δΰσ προτάσεων που χωρίζονται μεταξύ τους με διπλή τελεία, έτσι ώστε η δεύ-τερη πρόταση να αποτελεί επεξήγηση, παράθεση κτλ.:

0 ξεριζωμός ήταν καθολικός: Χιλιάδες Μικρασιάτες άφηναν τα σπί-τια τους, τις περιουσίες τους, μια ζωή ολόκληρη, και έψαχναν μια θέση στα πλοία που θα τους οδηγούσαν στη σωτηρία. Εγώ πιστεύω το εξής: αν ο δάσκαλος είναι έξυπνος, μορφωμένος και καλός, πρέπει να τον σεβαστούμε.

Σύνθεση α. Όταν το ένα από τα δύο συνθετικά είναι κύριο όνομα, το σύνθετο γράφεται με κεφαλαίο αν η βασική έννοια του συν-θέτου εκφράζεται από το συνθετικό που είναι το κύριο όνο-μα:

Κουτσοφλέβαρος (κουτσός + Φλεβάρης), Κουτσόβλαχος (κουτσός + Βλάχος), Ψευτοθόδωρος (ψεύτης + Θόδωρος), Ψωροκώσταινα (ψώρα + Κώσταινα).

ΠΡΟΣΟΧΗ: Γράφουμε φραγκόπαπας, σαββατόβραόο, γιατί εδώ το συν-θετικό που δίνει την κύρια έννοια του συνθέτου είναι κοινό όνομα (παπάς, βράδυ).

β. Όταν και τα δύο συνθετικά γράφονται με κεφαλαίο, το σύν-θετο γράφεται με κεφαλαίο:

Σαββατοκύριακο, Νικολοβάρβαρα, Καθαροδευτέρα.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα παράγωγα σύνθετα από κύριο όνομα γράφονται με πεζό:

πανευρωπαϊκός, παραδουνάβιος, υπεραντλαντικός, ελληνογαλλικός.

Με πεζό γράφονται και ορισμένα προτακτικά. Έτσι, γράφου-με ο γερόλυκος, γιατί το προτακτικό εδώ αποδίδει μια μόνι-μη ιδιότητα στο ουσιαστικό, αλλά γράφουμε: ο βρομο-Άρα-βας, ο παλιό-Αμερικάνος, ο τρελο-Γιάννης, επειδή οι λέξεις

βρομο-παλιο- κτλ. χρησιμοποιούνται εν είδει προτακτικού, χωρίς όμως να αποδίδουν μια μόνιμη ιδιότητα στο ουσιαστι-κό (μη γνήσια σύνθετα).

Συντομογραφίες Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο μερικές συντομογραφίες:

Αφοί, Σία, Κος, Κα, Αγ. Γρ., Δδα, Δυτ., Ανατ.

Κύρια ονόματα Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο τα κύρια ονόματα:

Πέτρος, Μαρία. Ελύτης, Μερκούρη. Παναγία, Δίας, Ανδρομέδα Γερμανία, Βιέννη, Όλυμπος, Παγασητικός.

Συγκεκριμένα, κύρια ονόματα θεωρούνται:

α. Τα εθνικά (και πατριδωνυμικά) Άγγλος, Γερμανός, Βαυαρός, Πελοποννήσιος, Θεσσαλονικιός,

τα οποία γράφονται με κεφαλαίο ακόμα και όταν έχουν θέση επιθέτου:

ο Γάλλος πρόεδρος. Η «Μεγάλη» Γραμματική του Τριανταφυλλίδη (§ 268) αναφέ-ρει ελληνόπουλο, ελληνοπούλα, θεωρώντας τα παράγωγα του «Έλληνας». ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα παράγωγα επίθετά τους γράφονται με αρχικό πεζό:

αγγλική μπίρα, βραζιλιάνικος καφές, κουβανέζικα πούρα. Επίσης: - Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται φυλές και φύλα:

Τσιγγάνος, Ερυθρόδερμοι, Ινδιάνος, Πυγμαίος Αλλά: πυγμαίος όταν αναφερόμαστε στο ύψος κάποιου.

Παρ' όλο που οι λέξεις που δηλώνουν θρήσκευμα γράφονται με αρχικό πεζό (π.χ. χριστιανός, μουσουλμάνος), οι Εβραίοι

γράφονται με αρχικό κεφαλαίο γιατί, εκτός από θρήσκευμα, αποτελούν και εθνότητα.

- Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται τα ονόματα των Ινδιάνων: Καθιστός Ταύρος.

- Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται τα ονόματα που χρησι-μοποιούνται με μεταφορική σημασία, αποδίδοντας σε κά-ποιον την ιδιότητα του κατόχου τους (βλ. «Μεγάλη» Γραμμα-τική, § 233):

Τι νομίζεις; Ότι είσαι Σούπερμαν; Πολύ Δον Ζουάν το παίζεις! Το ίδιο ισχύει και για τα: Κέρβερος, Κουταλιανός, Μαικήνας, Μαθουσάλας, Δον Κιχό-της, Ηγερία κτλ. Σε περιπτώσεις όπως ο Καραγκιόζης, φαίνεται λογικό να δια-χωριστεί το όνομα του συγκεκριμένου ήρωα του θεάτρου σκιών (με κεφαλαίο) από τη δήλωση της ιδιότητας του γελοίου ατόμου (με πεζό):

Είσαι καραγκιόζης! Σαν καραγκιόζης κάνεις

Παρόμοια: Βάνδαλος - βάνδαλος, Βλάχος - βλάχος, Κάφρος - κάφρος, Κολοκοτρώνης - κολοκοτρώνης (είδος σουγιά), Πα-κτωλός - πακτωλός (χρημάτων, χάριτος).

- Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται κατά τη μεταγραφή τους στην ελληνική τα ξενικά ονόματα όταν έχουν στην αρχή τα ντε, ντι, φον, χερ κτλ.:

Ντε Μικέλις (αλλά: Τζιάννι ντε Μικέλις - εδώ το όνομα μπαίνει ολόκληρο), Ντε Ρομιγύ (αλλά: Ζακλίν ντε Ρομιγύ)

Είναι πιο λογικό να ακολουθείται αυτό στα ελληνικά λαμβά-νοντας υπόψη μας και την ένδειξη από το ίδιο το αρχικό κεί-μενο, παρά το γεγονός ότι φαίνεται να υπάρχει διαφορά ανά-μεσα στα ενδεικτικά τίτλων ευγενείας και στις λέξεις που προηγούνται του ξένου επωνύμου (προθέσεις κτλ.): για πα-ράδειγμα, ο Σοσσύρ αναφέρεται έτσι και όχι ως Φερντινάν

ντε Σοσσύρ ούτε καταλογογραφείται ως Ντε Σοσσύρ, ενώ κα-νείς δε θα έγραφε τον Ντ' Αννοΰντοιο χωρίς το «Ντε» ή με το ν του «Ντε» πεζό.

β. Τα ονόματα των μηνών, των ημερών της εβδομάδας και των γιορτών:

Νοέμβριος, Δευτέρα, Πάσχα.

- Με κεφαλαίο γράφεται και η Σαρακοστή. Όταν όμως ανα-φερόμαστε στη Σαρακοστή με την έννοια της νηστείας, γρά-φουμε τη λέξη με πεζό:

Κάνω σαρακοστή.

γ. Τα ονόματα των έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης: η Αγία Γραφή, η Θεογονία του Ησιόδου, το Άξιον Εστί, η Κοιμωμέ-νη του Χαλεπά, ο Ηνίοχος του Αλέξη Δαμιανού.

- Όταν ο τίτλος αποτελεί ολόκληρη φράση, γράφουμε με κε-φαλαίο την αρχική λέξη:

Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Για ποιον χτυπά η καμπάνα, Σφαίρες πάνω από το Μπροντγουέυ, Εφιάλτης στο δρόμο με τις λεύκες, Ετίναξα την ανθισμένη αμυγδαλιά.

- Όταν ο τίτλος αποτελείται μόνο από δυο λέξεις, γράφουμε επιλεκτικά την πρώτη ή και τις δυο με αρχικό κεφαλαίο:

Επικίνδυνες σχέσεις / Επικίνδυνες Σχέσεις, Ολική επαναφορά / Ολική Επαναφορά, Ο χρυσοθήρας / 0 Χρυσοθήρας.

- Σχετικά με τα ονόματα εφημερίδων, γράφουμε με αρχικό κεφαλαίο όλες τις λέξεις που απαρτίζουν τον τίτλο (με εξαί-ρεση τα άρθρα ή τις προθέσεις στο εσωτερικό του τίτλου):

Τα Νέα, Η Καθημερινή, Η Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Το Βήμα της Κυριακής, ίβ ΜοηοΙθ, Νθνν ΥΟΓΚΘΓ, Τίΐθ Τΐιτιβδ

- Όταν βάζουμε σε εισαγωγικά τον τίτλο και τον συναντάμε σε διάφορες κλιτικές μορφές, δε γράφουμε με κεφαλαίο τα άρθρα* για παράδειγμα, οι δημοσιογράφοι των «Νέων», το πρωτοσέλιδο της «Καθημερινής». Το ίδιο ισχύει και για τα έργα της λογοτεχνίας και των τεχνών γενικά:

Ο Παπαδιαμάντης με τη «Φόνισσά» του, η τεχνοτροπία της «Κοιμω-μένης» του Χαλεπά, στην «Αναχώρηση των εθελοντών» του Φραν-σουά Ρυντ, η απαγγελία του «Χαμένου υπολοχαγού της Αλβανίας», ο Ζορζ Ονε με τον «Αρχισιδηρουργό» του κτλ.

(Σχετικά με το γένος του άρθρου, όταν πρόκειται για ξένους τίτλους εφημερίδων ή περιοδικών, γίνεται αναφορά στο κε-φάλαιο της μεταγραφής των ξένων ονομάτων.)

- Στα ονόματα των περιοδικών (Ηλέξη, Ο Φιλόλογος, Σύγχρο-νη Εκπαίδευση, Το Σινεμά, Η Γυναίκα) γράφεται με αρχικό κεφαλαίο η πρώτη λέξη και η δεύτερη όπως υπάρχει στο λο-γότυπο τους - τουλάχιστον όταν το γνωρίζουμε, αλλιώς το γράφουμε βάσει των κανόνων που παρουσιάζονται εδώ.

δ. Τα ονόματα των δρόμων, των πλατειών, των συνοικιών, των συνοικισμών, των τοποθεσιών, περιοχών, πόλεων, κρατών κτλ.:

οδός Ομήρου, Θησείο, Ομόνοια, Φάληρο, Παρίσι, Λονδίνο, Ασία, Πεκίνο, Μεξικό

Στις τοπωνυμίες που απαρτίζονται από δύο λέξεις γράφονται και οι δύο με αρχικό κεφαλαίο:

Άνω Πετράλωνα, Άνω Κώμη, Κάτω Κώμη, Κάτω Παναγιά, Μέγα Σπήλαιο, Νέα Χαλκηδόνα, Αγία Μαύρα.

Προσοχή στη διαφορά μεταξύ Βόρειας Αμερικής (όρος που αντιδιαστέλλεται με τη Νότια Αμερική) και φράσεων όπως βόρεια Αθήνα, που απλώς δηλώνει το βόρειο τμήμα της πόλης. Πρβλ. (άλλοτε) Ανατολική - Δυτική Γερμανία, (τώρα) ανα-τολική - δυτική Γερμανία.

Δε γράφονται με κεφαλαίο τα άρθρα και οι προθέσεις που πε-ριλαμβάνονται στα τοπωνύμια ή στα γεωγραφικά ονόματα:

Λίμνη των Σκλάβων, Κοιλάδα του Θανάτου, Όρος των Ελαιών Ειδικότερα, διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις: 1. Σε ένα γεωγραφικό όνομα που απαρτίζεται από δύο λέξεις (του τύπου: Μεσόγειος θάλασσα), η πρώτη λέξη γράφεται με

αρχικό κεφαλαίο όταν δηλώνει αυθυπόστατο τοπωνύμιο ή γεωγραφικό όνομα, ενώ ο γεωγραφικός όρος γράφεται με πεζό:

Αδριατική θάλασσα, Παγασητικός κόλπος, Ιμαλάια όρη, Πυρηναία όρη, Στρυμόνας ποταμός, Παμβώτιδα λίμνη.

Πολλές φορές σ' αυτές τις περιπτώσεις παραλείπεται ο γεω-γραφικός όρος γιατί το κύριο όνομα είναι γνωστό και αρκεί για την αναγνώριση:

η Αδριατική, ο Παγασητικός, τα Ιμαλάια, τα Πυρηναία, ο Στρυμόνας, η Παμβώτιδα.

2. Με πεζό γράφεται ο γεωγραφικός όρος όταν προτάσσεται το άρθρο και η επόμενη λέξη ή οι επόμενες λέξεις συνιστούν αυθυπόστατο γεωγραφικό όνομα:

ο ποταμός Νείλος (ο Νείλος), η διώρυγα του Παναμά (ο Παναμάς), το οροπέδιο της Σαμαριάς (η Σαμαριά), ο κόλπος της Μικρής Σύρ-της, η οροσειρά της Πίνδου, η θάλασσα του Αιγαίου

3. Σε ένα τοπωνύμιο ή γεωγραφικό όνομα που απαρτίζεται από δύο ή περισσότερες λέξεις, όταν η λέξη που δηλώνει το τοπωνύμιο ή το όνομα δεν αρκεί από μόνη της αλλά πρέπει να συνοδεύεται υποχρεωτικά από το γεωγραφικό όρο, τότε γράφονται με κεφαλαίο οι λέξεις που απαρτίζουν το όνομα (εκτός από τα άρθρα):

Μαύρη Θάλασσα, Λευκά Όρη, Λίμνη των Σκλάβων, Βόρειος Πόλος, Μεγάλη Λίμνη, Πράσινο Ακρωτήριο, Χώρα των Χρυσανθέμων, Κί-τρινη Θάλασσα, Κινεζική Θάλασσα.

Ενδέχεται κάποιες φορές, όπως όταν έχουμε έναν παγκόσμιο άτλαντα, να μην είναι εφικτή η ενιαία παρουσίαση για όλα τα τοπωνύμια. Για παράδειγμα, μπορεί να αποτελεί αυθυπόστα-τη έννοια για την ελληνική πραγματικότητα η Μεσόγειος (οπότε γράφουμε το «θάλασσα» με πεζό), δε συμβαίνει το ίδιο όμως με τη Βόρεια Θάλασσα. Σ' αυτή την περίπτωση, χάριν ομοιομορφίας και για την αποφυγή της σύγχυσης, εφόσον πρόκειται για εκπαιδευτικά βοηθήματα, θα ήταν σκόπιμο να

επιλέξουμε για όλες τις περιπτώσεις ενιαίο τρόπο γραφής (με αρχικό κεφαλαίο και οι δυο λέξεις των όρων): Μεσόγειος Θά-λασσα, Βόρεια Θάλασσα.

Η λέξη «Θεός» και τα συνώνυμα της, θρησκευτικές και εκκλησιαστικές έννοιες και όροι • Με αρχικό κεφαλαίο γράφεται η λέξη Θεός και τα συνώ-νυμά της, καθώς και προσωνυμίες της Παναγίας κτλ.:

Παντοδύναμος, Πανάγαθος, Κύριος, Βασιλεύς, Παναγία, Θεοτό-κος, Μεγαλόχαρη, Δέσποινα, Γλυκοφιλούσα, Μεσσίας (μόνο όταν αναφέρεται στο Χριστό), Θεία Πρόνοια.

Σε κάθε άλλη περίπτωση, η λέξη Θεός γράφεται με πεζό αρ-χικό:

οι θεοί του Ολύμπου, ο θεός του πολέμου ο Άρης, η θεά Αστάρτη. Το ίδιο ισχύει και στις φράσεις:

Δεν καταλαβαίνω σε τι θεό πιστεύει! Είσαι θεά! Τον έχει για θεό του!

Αλλά γράφουμε: 0 Θεός και η ψυχή του. Ένας Θεός ξέρει... (με την έννοια «μόνο ο Θεός ξέρει»)

• Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται οι λέξεις άγιος και όσιος όταν αποτελούν τμήμα τοπωνυμίων ή συγκεκριμένου τόπου λατρείας ή λατρευτικού κτίσματος:

ο ναός του Αγίου Δημητρίου, η Αγία Λαύρα, ο Πανάγιος Τάφος, ο Όσιος Πατάπιος

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις φαίνεται λογικό οι λέξεις άγιος και όσιος να γράφονται με πεζό:

η γιορτή του αγίου Ιωάννη, η οσία Μαρία, άγιο δισκοπότηρο. (Τα προτακτικά συνηθίζονται όμως με κεφαλαίο: Αϊ--Βασίλης, Αϊ-Γιάννης.) • Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται οι προσωνυμίες των αγίων, είτε προηγούνται είτε έπονται:

Δημήτριος ο Μεγαλομάρτυρας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος,

Ιωάννης ο Πρόδρομος, Μέγας Βασίλειος, Ιερός Αυγουστίνος

Το ίδιο ισχύει και για τις προσωνυμίες των αρχαίων θεών: Αθηνά Νίκη, Ξένιος Ζευς.

• Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται οι ονομασίες γιορτών (αρ-χαίων και σύγχρονων, χριστιανικών και μη):

Ίσθμια, Διονύσια, Ραμαζάνι, Ημέρα των Ευχαριστιών, Πρωτοχρονιά, Απόκριες.

• Με αρχικό κεφαλαίο γράφονται οι καθιερωμένες επωνυ-μίες εκκλησιαστικών θεσμών, ιδρυμάτων κτλ., καθώς και οι τίτλοι φορέων εκκλησιαστικής εξουσίας (όταν αναφέρονται με τη θεσμική τους σημασία):

Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, Δυτική Εκκλησία, Οικουμενικός Πατριάρχης, Ιερά Σύνοδος, Αγία Έδρα.

Αλλά γράφουμε: οι θεσμοί της εκκλησίας, θα πάμε στην εκκλησία, ο πατριάρχης των Ιεροσολύμων Δημήτριος, ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος.

Τιμητικοί τίτλοι Η Αυτού Εξοχότητα, ο Μακαριότατος, ο Αγιος Ιεροσολύμων, η Αυ-τού Βασιλική Υψηλότης, ο Μεγαλειότατος, ο Εξοχότατος.

Προσωποποίηση έννοιας - Έμφαση το Δίκαιο, το Δημόσιο, η Ιδέα, η Ελευθερία, ο Θάνατος, η Παιδεία.

Όροι ιστορικοί και επιστημονικοί • Γράφουμε με αρχικό κεφαλαίο τα ονόματα των περιόδων της προϊστορίας, της ιστορίας, της γεωλογίας κτλ.:

Το Πλειστόκαινο, το Κρητιδικό, το Ιουρασικό, η Νεολιθική, η Μέση Νεολιθική, η Αναγέννηση.

(Αλλά φαίνεται λογικό να γράψουμε: νεολιθική εποχή.) • Οι ιστορικές επωνυμίες που αναφέρονται σε συγκεκριμέ-νη πολιτική/εθνική ενότητα γράφονται με αρχικό κεφαλαίο:

Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ρωμαϊκή Αυ-τοκρατορία.

• Έτσι θα γραφούν και οι ιστορικοί όροι: Αργοναυτική Εκστρατεία, Μεγάλη Χάρτα, Φιλική Εταιρεία, Μεσοπό-λεμος (η συγκεκριμένη περίοδος μεταξύ Α' και Β' Παγκό-σμιου), η Κατοχή (της Ελλάδας από τους Γερμανούς - αλλά: η γερμανική κατοχή στην Ευρώπη), ο Μεγάλος Πόλεμος του 1916-18, η Διακήρυξη των Δεκαέξι, η Νύχτα των Κρυστάλλων, η Επανά-σταση της Σφενδόνης.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Θα γράψουμε:

η συνθήκη της Γιάλτας, το ζήτημα της Κύπρου, η επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, ο πόλεμος του Βιετνάμ.

Αν ακολουθήσουμε παρόμοια λογική όπως και με τα τοπωνύ-μια, όταν ο ένας από τους δύο όρους αρκεί για να προσδιο-ρίσει το ιστορικό γεγονός, τότε ο άλλος όρος μπορεί να γρα-φεί με αρχικό πεζό:

Β' Παγκόσμιος πόλεμος. • Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο οι ονομασίες επιστημών και τεχνών σε επίσημους τίτλους:

επίκουρος καθηγητής Βιολογίας, διδάκτορας της Χημείας, πτυχίο Αρμονίας.

Αλλά γράφουμε: Του αρέσει η βιολογία, ακούει μουσική και διαβάζει αστρονομία.

• Οι καθιερωμένες ονομασίες επιστημονικών, καλλιτεχνικών κτλ. σχολών και ομάδων γράφονται με αρχικό κεφαλαίο:

Νέα Αθηναϊκή Σχολή, Νέο Κύμα. Αλλά γράφουμε:

Η σχολή του Λονδίνου ανέπτυξε νέες τεχνοτροπίες στη ζωγραφική • Επίσης, με αρχικό κεφαλαίο γράφονται οι επωνυμίες συ-γκεκριμένων επιστημονικών ιδρυμάτων:

Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσα-λονίκης, Α' Λύκειο Αθήνας, Ίδρυμα Γκαίτε, Γαλλικό Ινστιτούτο

Όταν δεν αναφερόμαστε σε συγκεκριμένο ίδρυμα και μιλά-με γενικά, γράφουμε τη λέξη με πεζό:

Πέρασε στο πανεπιστήμιο. Πηγαίνει στο λύκειο.

• Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο τα ουράνια σώματα (μόνο όταν αναφέρονται ως τέτοια):

Πλούτωνας, Άρης, Ήλιος, Γη, Σελήνη. Ο Ήλιος είναι αστέρι. Η Γη έχει δύο πόλους.

Αλλά γράφουμε: Οι ακτίνες του ήλιου μάς ζεσταίνουν. Οι αγρότες καλλιεργούν τη γη.

• Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο θεσμικά καθιερωμένες αθλητικές διοργανώσεις:

Ολυμπιακοί (αγώνες), Κύπελλο Ελλάδας, Πανευρωπαϊκοί (αγώνες στίβου)

Όροι πολιτικοί, διοικητικοί\ θεσμικοί • Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο: - Οι επίσημες ονομασίες κρατών:

Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, Βασίλειο της Αγγλίας, Δημο-κρατία της Ιρλανδίας.

- Οι επίσημοι τίτλοι θεσμικών, διοικητικών και πολιτικών φο-ρέων:

Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, Εισαγγελία Αθηνών, Άρειος Πάγος, Ευρωπαϊκή Ένωση, Κοινωνία των Εθνών, Διεθνής Αμνηστία, Ολο-μέλεια του Τμήματος (ιδιαίτερος φορέας του δικαστηρίου). Το Πολιτικό Γραφείο του Πρωθυπουργού ανανεώθηκε. (Πρόκει-ται για θεσμοποιημένο όργανο.) Η Νεολαία του κόμματος αποφάσισε να δράσει. (Αφορά ειδικό και συγκεκριμένο σώμα του κόμματος.)

Αλλά γράφουμε: Η υπόθεση παραπέμφθηκε στην εισαγγελία. Η νεολαία του κόμματος συρρικνώθηκε

- Οι επωνυμίες ιδρυμάτων, οργανισμών, οργανώσεων, συλ-λόγων, εταιρειών, κομμάτων κτλ.:

Εθνικό Κέντρο Προαγωγής Υγείας, Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας, Πολεμική Αεροπορία, Γ Σώμα Στρατού, Στροφή, Τράπε-ζα Αιτικής, Τράπεζα της Ελλάδας, Εθνική Τράπεζα, Ασφάλεια Αττι-κής.

• Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο οι τίτλοι ηγεμόνων και αρ-χηγών κρατών όταν αναφέρονται με την έννοια του θεσμού:

Σήμερα γίνεται ψηφοφορία για την εκλογή Προέδρου της Δημο-κρατίας. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έχει μεγάλο κύρος.

Αλλά γράφουμε: Ο πρόεδρος της δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο πρω-θυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, ο υπουργός Εξωτερικών Κάρο-λος Παπούλιας

• Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο και οργανώσεις του τΰπου: Κόζα Νόστρα, Μαφία.

Αλλά γράφουμε: Είσαι μαφία, φίλε μου!

Ο Ρ Θ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ι. ΚΑΝΌΝΕς ΤΗς ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉς

Με την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του νεοελληνικού κράτους και την εισαγωγή της Νεοελληνικής Γραμματικής (αναπροσαρμογή της «Μικρής» του Μ. Τρια-νταφυλλίδη) στο σχολείο το 1976 εγκαινιάζεται η πρώτη συ-στηματική προσπάθεια διδασκαλίας της ορθογραφίας της νέας ελληνικής με βάση τα δεδομένα της σύγχρονης γλώσσας και όχι απολιθωμένα σχήματα της καθαρεύουσας. Γενικά, τη-ρήθηκαν οι αρχές του Ορθογραφικού Οδηγού της «Μεγάλης» Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη, με κάποιες μικρές διαφο-ρές, όπως η κατάργηση του ω στα παραθετικά των επιθέτων και η κατάργηση του η και του ω στις καταλήξεις των ρημά-των στην υποτακτική, προστακτική κτλ. Από το 1982, με την εφαρμογή του μονοτονικού συστήματος, καταργείται η διά-κριση των τόνων και απαλείφονται τα πνεύματα.

Οι αρχές του Ορθογραφικού Οδηγού της «Μεγάλης» Γραμ-ματικής του Τριανταφυλλίδη συνοψίζονται ως εξής:

• Διατηρείται γενικά η ισ τορ ική ο ρ θ ο γ ρ α φ ί α όταν πρόκειται για λέξεις που προέρχονται αμετάβλητες (ή σχεδόν αμετάβλητες) από τα αρχαία ελληνικά. Για πρακτικούς όμως λόγους μπορούμε να μην την ακολουθήσουμε, όσο δεν ερχό-μαστε σε άμεση ή σε μεγάλη αντίθεση με την αρχαία ορθογρα-φία ή όπου εμφανίζονται επιτακτικές διδακτικές ανάγκες.

• Το ορθογραφικό σύστημα της μητρικής γλώσσας πρέπει να

μπορεί να διδάσκεται και να μαθαίνεται με γραμματικούς κανόνες απομνημονεΰσιμους, που να μην προϋποθέτουν τη γνώση της αρχαίας γλώσσας και της γραμματικής της.

Συμφωνά με τα παραπάνω, μ ε τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ι φ ω ν η τ ι κ ά οι νέες ελληνικές λέξεις των οποίων δεν είναι φανερή η σχέ-ση με τις αρχαίες, όπωςα)/ορ*<μσν. αγόρι(ν)<άγωρος<αρχ. άωρος, τραβώ <ταυρώ < ταύρος, καθώς και οι μεταχριστιανι-κές γενικά λέξεις και καταλήξεις ξένης καταγωγής, όπως ροδάκινο < λατιν. άητ^ιηχχπί,τσιρότο < ιταλ. οεΐΌΐίο (αντιδά-νειο από το αρχαίο ελληνικό κηρωτόν), ξίγκι < λατιν. αχιιη§ΐ3, ακουμπώ < λατιν. αοαιπιβο, κανέλα < ιταλ. οζηη&Μζ, καβγάς < τουρκ. Καν^α. Σ' αυτό το σημείο πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι οι λέξεις λατινικής προέλευσης γενικά απλογραφοΰνται, εκτός από ελάχιστες, οι οποίες έχουν εισαχθεί στην ελληνι-κή γλώσσα τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες και έχουν καθιερωθεί ορθογραφικά: κώδικας, καντήλι, ρήγας.

Ειδικότερα, κρατάμε τα δυο όμοια συμφωνά σε λέξεις αρ-χαίας καταγωγής, π.χ. γλώσσα, Ελλάδα, σε πολλά οικογενεια-κά ονόματα και στα ξενικά κύρια ονόματα. Με έ ν α σ ύ μ φ ω ν ο γ ρ ά φ ο ν τ α ι : - Λέξεις αρχαίας καταγωγής με φωνητική μεταβολή, οπότε δεν είναι πια φανερή και γνώριμη η σχέση τους με τον παλιό τύπο, π.χ. κουκί<αρχ. κόκκος, κουλούρι<α^χ. κολλύριον, στουπί<α^χ. στυππείον. - Λέξεις που ανήκουν στη μεταγενέστερη γλώσσα, π.χ. κό-τα <κόττος (=πετεινός). - Νεότεροι φωνητικοί τΰποι που προήλθαν από αποβολή ή αφομοίωση εξακολουθητικού προς το ακόλουθο εξακολου-θητικό σύμφωνο, π.χ. πράμα (πράγμα), όμορφος (εύμορφος), ρέμα (ρεύμα), βασιλεμένος (βασιλευμένος), πεθερός (πενθε-ρός), νύφη (νύμφη).

- Λέξεις ξένης καταγωγής (εκτός από τα κύρια ονόματα).

Διατηρούν τα δυο όμοια συμφωνά οι εβραϊκές λέξεις (αλλη-λούια).

Όσον αφορά τα δυο ρ, ο Τριανταφυλλίδης πρότεινε διατή-ρηση σε αρχαίες λέξεις, αλλά κατάργηση του κανόνα του δι-πλασιασμού τουρ στους αυξημένους ρηματικούς τύπους, π.χ. έριξα (παράλληλα όμως απορρίπτω, απέρριψα, εφόσον τα δύο ρ διατηρούνται στον ενεστωτικό τύπο). Οι σύνθετοι ρη-ματικοί τύποι με το ξανα- και το ξε- (που αποτελούν μεταγε-νέστερους σχηματισμούς από τα αρχαίαεξ-ανά καιεκ-εξ αντί-στοιχα) γράφονται με ένα ρ, π.χ. ξαναρίχνω, ξεριζώνω, κα-θώς και τα νεότερα σύνθετα, π.χ. ασπρόρουχα, μονορούφι κτλ.

Η ίδια λογική της ορθογραφικής απλοποίησης ανάλογα με την προέλευση της λέξης διέπει και τους κανόνες για το γγ-γκ: διατηρείται το γγ μόνο σε αρχαίες ελληνικές λέξεις και στα παράγωγά τους, π.χ. φέγγω, αστροφεγγιά, και σε νεότερες λέξεις με αρχαίο γ, π.χ. αγγούρι<άγουρος, σπαράγγΚα-σπάραγος. Επίσης, διατηρείται σε ορισμένα ξενικά κύρια, π.χ. Αγγλία, και σε οικογενειακά ονόματα.

Εκτός από το κριτήριο της ετυμολογικής προέλευσης, που θεωρείται βασικό για τη ρύθμιση της ορθογραφίας, γίνεται προσπάθεια να ληφθεί υπόψη ο τρόπος παραγωγής των λέ-ξεων με βάση συγκεκριμένα σχήματα, π.χ. τα θηλυκά ουσια-στικά σε -εία προέρχονται κυρίως από ρήματα σε -εύω, αλλά τα θηλυκά ουσιαστικά σε -ία προέρχονται κυρίως από ρήμα-τα σε -ω ή από ουσιαστικά. Έτσι, έχουμε (πορεύομαι) πορεία, αλλά (αεροπόρος) αεροπορ/α. Η δυσκολία σε ορισμένες όμως περιπτώσεις προκύπτει από το γεγονός ότι μπορεί μια λέξη να συνδέεται στη συνείδηση του ομιλητή με ρήματα σε -εύω, όπως π.χ. αμνηστία (αμνηστεύω), αλλά ετυμολογικά να προέρχεται από ουσιαστικό (άμνηστος) και να είναι αρ-χαία λέξη, οπότε να πρέπει να γραφτεί με ι.

Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που προκύπτει, όσον αφορά

την παραγωγή των λέξεων, είναι η δυσκολία διάκρισης μετα-ξύ θέματος, επιθημάτων και καταλήξεων, πράγμα που δυσχε-ραίνει την υπό μορφή κανόνων ρύθμιση της ορθογραφίας με βάση την παραγωγή. Ο Τριανταφυλλίδης στο κεφάλαιο Πα-ραγωγή της «Μεγάλης» Γραμματικής (§ 255-307), όπου πα-ρουσιάζει τις κυριότερες παραγωγικές καταλήξεις με τις ση-μασίες τους, εφιστά ήδη την προσοχή στο γεγονός ότι η ανα-γνώριση των παραγωγικών καταλήξεων δεν είναι απλή υπό-θεση. Για παράδειγμα, η παραγωγική κατάληξη -έλι υπάρχει στο κοκκινέλι (< κόκκινος) και στο μωρονδέλι (<μωρό), αλλά όχι στο δικέλλι, που γράφεται με δύο λ επειδή προέρ-χεται από το αρχαίο ελληνικό δίκελλα. Επομένως, πρέπει να συνδυαστεί η γνώση της ετυμολογικής προέλευσης με τη γνώ-ση της μορφολογικής κατάτμησης των λέξεων για να έχουμε ασφαλείς ορθογραφικές κατευθύνσεις.

Σε μερικές περιπτώσεις, η αρχή της τήρησης της ιστορικής ορθογραφίας επιβάλλει να διατηρηθεί παλαιότερη γραφή παραγωγικής κατάληξης παράλληλα με νεότερο τύπο, δυσκο-λεύοντας τη συστηματοποίηση: το -ινός προέρχεται από αρ-χαίο -ινός, αλλά και -εινός, -ηνός, μετά από τη φωνητική σύ-μπτωση κατά την ελληνιστική εποχή των ει και η με το ι (βλ. Λεξικό της νέας ελληνικής, δείγμα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Α.Π.Θ.). Έτσι, στον Ορθογραφικό Οδηγό της «Με-γάλης» Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη τα ελεεινός, ορει-νός, σκοτεινός, ταπεινός, υγιεινός, φωτεινός αναφέρονται ως εξαίρεση της γραφής -ινός, καθώς και μερικά αρχαία εθνικά ονόματα, όπως Κυζικηνός,Λαμψακηνός, Περγαμηνός κτλ. Η ιστορική γραφή συγκρούεται μερικές φορές και με την προ-σπάθεια απλοποίησης της ορθογραφίας με βάση τη φωνητι-κή. Έτσι, δε γίνεται κατανοητό γιατί διατηρείται το γ στα λει-τουργιά, οργιά [<αρχ. οργυιά< ορέγω] (Ορθογραφικός Οδη-γός, § 1098) αλλά αποβάλλεται στο καινούριος, εφόσον η ετυ-μολογική προέλευση επιβάλλει και στις τρεις περιπτώσεις τη

διατήρηση του, παρά το γεγονός ότι συνήθως μετά από ρ έχου-με καταχρηστική δίφθογγο (προσοχή όμως: οΰρι-ος άνεμος).

Όπως είδαμε, σημαντική βοήθεια για την κατάκτηση της νεοελληνικής ορθογραφίας προσφέρει η γνώση της ετυμολο-γικής προέλευσης των λέξεων. Επίσης, θα έπρεπε να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη διάκριση θέματος, επιθημάτων και πα-ραγωγικών καταλήξεων και την ένταξη κάθε λέξης στην οι-κογένεια λέξεων όπου ανήκει. Ας δοΰμε συγκεκριμένα παρα-δείγματα:

αντίκρυ (επίρρ.) - αντικρ-ινός, αντικρ-ίζω, αντίκρ-ισμα. (το) βράδυ - βραδ-ινός, βραδ-ιάτικα, βραδ-ιά, βραδ-ιάζει. μακρύς - μακρ-ιά, μακρ-ινός, μακρ-αίνω, μάκρ-εμα. (η) πάλη - παλ-εύω, πάλ-εμα αλλά (αρχ.): πα Καίω - παλσ/στής, παλα/στρα. πηγ-αίνω, πηγ-εμός (η) συνήθεια - συνηθ-ίζω, συνηθ-ισμένος.

Αντίθετα με ό,τι προτείνει ο Τριανταφυλλίδης στον Ορθογρα-φικό Οδηγό του, πιστεύουμε ότι θα πρέπει να διαχωριστούν σαφώς οι παραγωγικές καταλήξεις από το θέμα, ώστε να διευ-κολυνθεί σε πολλές περιπτώσεις η κατανόηση της διαφορε-τικής γραφής. Έτσι, π.χ., θεωρούμε επιζήμιο να δηλώνονται ως εξαιρέσεις του κανόνα της γραφής της παραγωγικής κα-τάληξης-/'δ/ οιλέξειςκαρυό*, κρεμμύδι,μύδι, φρύδι, αντικλεί-δι, στρείδι, στις οποίες το υ ή το ει αποτελεί στοιχείο του θέ-ματος και όχι της κατάληξης. Το ίδιο και για τα ασήμι, προ-ζύμι, που δεν μπορούν να συνδεθούν με τα αγρ-ίμι, ψοφ-ίμι από την άποψη της μορφολογικής κατάτμησης, καθώς και για πολλά άλλα ανάλογα παραδείγματα. Ο Τριανταφυλλίδης είχε προφανώς συνείδηση του γεγονότος, αλλά, όπως αναφέρει, το έκανε για «πραχτικούς λόγους». Θεωρούμε ότι μ' αυτό τον τρόπο ενισχύεται η απομνημονευτική τάση εις βάρος της κα-τανόησης της λογικής της γραφής των λέξεων και δημιουργεί-ται σύγχυση σε σχέση με τον τρόπο παραγωγής.

Ιδιαίτερα θα πρέπει να προσεχτεί η περίπτωση λέξεων με παρόμοια μορφή αλλά διαφορετική σημασία, όπως π.χ.:

γλείφω (<αρχ. εκλείχω) - γλυπτός (<αρχ. γλύφω), γλυπτική, κλίση (< κλίνω), έγκλιση, απόκλιση, σύγκλιση - κλήση (καλώ), πρό-κληση, παράκληση, ανάκληση. έλλειψη (< λείπω), παράλειψη, έκλειψη - λήψη (< λαμβάνω), ανσ-Λ/](///7, αντίληψη, σύλληψη. στίβος, στιβάδα και στοίβα, στοιβάζω. στήλη, αναστηλώνω (μνημείο), στηλιτεύω - στύλος, στυλοβάτης, (ανα)στυλώνω (στηρίζω). τείχος (το) και τοίχος (ο), εντοιχίζω

Σημαντική δυσκολία συνιστά και η ύπαρξη δυο (ή και τριών) θεμάτων στο εσωτερικό μιας οικογένειας λέξεων, με διαφο-ρετική γραφή:

αλείφω, άλειμμα - αλο/φή αμε/'βω-αμο/βή. ε/δα, ε/δώθηκα - (να) ιδώ, /δωθώ, /δωμένος λε/'πω, λε/ψός - λο/πός, υπόλο/πος - λ/ποτάκτης, λ/ποψυχία μείγμα, μείξη, αναμε/γνύω - μ/γάδας, συμμ/γής, σμ/γω.

Η «ανωμαλία» αυτή έχει προφανώς ιστορικές ρίζες και, με δε-δομένη τη διατήρηση της ιστορικής ορθογραφίας, δεν είναι δυνατόν παρά να διατηρηθεί και αυτή.

ΙΙ. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΊ ΟΔΗΓΌς

Ο οδηγός αυτός έχει συνταχθεί σύμφωνα με τις ορθογραφι-κές αρχές της Γραμματικής (Τριανταφυλλίδη). Όπου Τεγ., η αναφορά στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγό-πουλου - Φυτράκη, 19971. Όπου αστερίσκος (*), η αναφορά στα μεταχριστιανικά κοι-νά ονόματα ξένης προέλευσης.

άι (<άγε) Αισχίνης [αισχύνη] αλγόριθμος [βιόρυθμος] αλί, αλίμονο αλισίβα* [αλυσίδα] αλιτήριος [αλήτης] [αλυτάρ-

χης]

αλλιώς αμαχητί (και όλα τα λόγια

επιρρ. σε -τί) αμισθί αμνηστία (< άμνηστος) αμφικτιονία (<κτίζω) άνθιση (<ανθίζω) [άνθηση]

(<ανθώ, π.χ. η άνθηση των γραμμάτων)

ανιψιά, -ός αντικρίζω [αντίκρυ]

αποτίνω (φόρο τιμής) [αποτείνω] (το λόγο)

άριος [Αρειος] αστυφιλία [αστυφύλακας] αχιβάδα (μη φανερή σχέση

με την αρχ. λ.χήμη) [αμοιβάδα]

αψίθυμος [βαρύθυμος] βεζίρης* βίδρα [Ύδρα] βλίτο [βλήμα] βορινός βρικόλακας* γένια [γενειάδα] γιαλός [γυαλί] γιάρδα* γλιστρώ (<λίστρον) γλιτώνω

1. Σημαντικές αποκλίσεις από τις ορθογραφικές ρυθμίσεις της Γραμματι-κής παρουσιάζουν μόνο τα λεξικά Κριαρά και Μπαμπινιώτη. Οι αποκλίσεις αυτές απηχούν προσωπικές απόψεις και δεν αφορούν τον παρόντα Οδηγό. Αντίθετα, θεωρούμε απαραίτητο να σχολιάσουμε κάποιες προβληματικές περιπτώσεις, με γνώμονα πάντοτε τις ορθογραφικές αρχές της Γραμματικής. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Ιορδανίδου, Άννα, «Η ορθογραφία στα νεοελληνικά λεξικά», Γλώσσα, 44, 1998.

διαπίδυση [πήδημα] διαχείριση (< διαχειρίζομαι)

[επιχείρηση] (< επιχειρώ) διευκρίνιση (< διευκρινίζω) δικλίδα (< κλίνω) διναμό [δύναμη] δι(σ)- (στα σύνθετα με το

όνο): δίβουλος, δικέφα-λος, δίπορτο, δισέγγονο κτλ. Σωστότερα, επομένως, και διαρχία (στη «Μεγά-λη» Γραμματική δυαρχία) - υπάρχει επιπλέον αρχ. λ. Δίαρχοι = δυο Ελλανο-δίκες.

δυσφήμιση (<δυσφημίζω) εγκλιματίζω [εγκληματώ] έγκλιση (< κλίνω) [αντεγκλή-

σεις] (<καλώ) εγχείριση (<εγχειρίζω) έκκληση (<καλώ) [έκλυση]

(ηθών) [παρέκκλιση] (< κλίνω)

έκκριση [έκρηξη] ελιξίριο* ελλιπής [έλλειψη] έμβιο (ον) [έμβρυο] ενάμισι [ενάμισης] εξέλιπε [εκλιπών] έξι, το [έξη, η] εξίμισι Επιφάνια, τα [επιφάνεια, η] επίχρισμα [επίχρυσος] Ευριπίδης Εύριπος Ευρυδίκη, Ευρυσθένης κτλ. ζαφίρι* [ει: Τεγ.]

ζήλια ίλη (ιππικού) [ύλη] ίμερος (= πόθος) [ήμερος,

-η,-ο] ιξός ιός (=μικροοργανισμός) [αντι-

ιικό] [υιός] (άσωτος) [υιικός]

-ίσιμος (νηστίσιμος, υπολο-γίσιμος) [-ύσιμος: αρτύσι-μος, -ήσιμος: συζητήσι-μος]

ίσκα* ισχίο, ισχιαλγία [ισχύς] -ίτης, -ίτικος (εκτός: Αγιορεί-

της, Πηλιορείτης, Μαρω-νείτης, Αιγινήτης)

καθίκι (πιθανότατη παρετυμο-λογική συσχέτιση με το καθίζω)

κάθισα (<καθίζω, άλλοτε συνώνυμο του κάθομαι, οπότε επικρατεί, σύμφωνα με τη Γραμματική, το -ισα)

καΐλα καμιλό* [η: Τεγ.] κάρι* [καρύκευμα] καρικώνω* [καρυκεύω] καριοφίλι* (<Οιι·1ο ε ίι§1ιο) κατασκοπία, βλ. κατασκοπεία καταχώριση (<καταχωρίζω) κατιφές* [κατηφής] κεραμική [Κεραμεικός] κιάλι* κιλότα* κίστη (=κιβώτιο) [κύστη] κλίμα [κλήμα] [κλύσμα]

κλίνω (ρήμα) [κλείνω] κλίση [κλήση] (<καλώ) κοκίτης κολίγος* κολλιτσίδα κοντολογίς κριτικός [κρητικός] (<Κρήτη) κτίριο (πιθανή παρετυμολογική

συσχέτιση με το κτίζω) λιβάδι, Λιβαδειά λιγοΰρα [λυγαριά] λίμα*, η [λΰμα, το] (αποχέτευ-

σης), [λήμμα, το] (λεξικού) λιμπίζομαι λιντσάρω* λίρα *[λΰρα] λιτός [λυτός] λιχνίζω [λύχνος] λιχοΰδης Λιψία λιώνω λόξιγκας μακρινάρι Μακρινίτσα Μαλεβίζι [Βυζίτσα] μαντίλι* [καντήλι*] (<καν-

δήλη, λατιν. προέλ. αλλά παλιάς καθιερωμένης μορφής, βλ. και σ. 134)

μαρωνίτης (<Μάρων) [-είτης] (< Μαρώνεια)

μελαχρινός μετανιώνω [μετάνοια] μεταχείριση (<μεταχειρίζο-

μαι) [επιχείρηση] ^επι -χειρώ)

μιλέδη*, μιλόρδος*

μισερός (< μισός) [μυσαρός] μίτρα (επισκόπου) [μήτρα] μοτοσικλέτα* Μουνιχία μπίρα* (μ)πλιγοΰρι (<πνίγω) νιάτα νιφάδα [νυφάδα, νΰφη] νιώθω [νοιάζομαι] ξενιτιά ξίγκι* ξίδι (Γαλα-) ξινός ξιπάζομαι οξιά ορεσίβιος παλικάρι παρέκκλιση [απόκλιση]

[απαρέγκλιτα] περηφάνια (<υπερηφανία)

[υπερηφάνεια] (<υπερηφανεΰομαι)

πιγούνι πιθάρι, πίθος [πυξάρι,

πΰξος] πιλαλάω πιλοτή* (<ρί1οΐίδ) [πύλη] πίνα (= μαλάκιο) [πείνα] πιρέξ* [πυρά] πίρος* [Πυρρός] πιρούνι (μαχαιρο-) πιτζάμα* πολιομυελίτιδα (< πολιός) πρίγκιπας* (-ισσα, -έσα) πρίμα*,-ος (δευτερό-) [πρύμα

πλώρα / κατάπρυμα, -ος] προάστιο

Ραφίνα2 συμπάθιο ρεβίθι(<ερέβινθος) συμπόνια ρίγα*, η συνήθιο [ει: Τεγ.] ρίγανη στιλ*, στιλό* ριζότο* [ρύζι] τάλιρο* ρίμα, η* (=ομοιοκαταληξία) ταξίδι

[ρήμα, το] τελίτσα [θείτσα, γείτσες] σάτιρα [σάτυρος] τελώνιο [τελωνείο] σεραφικός [σεραφείμ] τέσσερις, τεσσερισήμισι Σιληνός, βλ. Σειληνός τζίτζιφο (υπάρχει όμως αρχ. λ. σιλφίδα* (υ: Τεγ.) ζίζνφον) σιμιγδάλι Τίρανα [τύραννος] σιμίτι* [Σημίτες] Τιφλίδα [τυφλός] σινάφι* [συναφής] Τόκιο σιντριβάνι* [συντρίβω] τρεισήμισι σιρίτι* υπερωκεάνιο σκιλλοκρεμμύδα (<σκίλλα) Φιγαλία [αρχ.: Φιγάλεια]

[σκυλοκαβγάς] φιλονικία Σκίρων [Σκύρος] (αναιτιολό- φιντάνι*

γητα σκίρο στη Γραμματι- φιρίκι* [φύρα] κή) φισέκι*

σπιθούρι [σπυρί] φιστίκι* σπιράλ* [σπείρα] φιτίλι* σπιρούνι* φλισκούνι (μη φανερή η σχέση Στάγιρα, τα με την αρχ. λ. βλήχων) στίβος, στιβάδα [στοίβα] φλιτζάνι* στιφάδο* [στυφός] χατίρι* στίχος [στοίχος] χερουβικός [χερουβείμ] σύγκλιση (<κλίνω) [σύγκλη- Χιλιαδού (< χιλιάδα)

ση] (<καλώ) [σύγκλυση] Χιλή [χηλή] (=πλημμύρα, ραγδαία Χίλων3 [Χείρων] βροχή) Χιμάρα [χείμαρρος]

2. Η γραφή αυτή δεν τεκμηριώνεται ετυμολογικά, καθώς το τοπωνύμιο προε'ρχεται από το αρχαίο Αραφήν, -ήνος (Αραφηνίδες Αλαί). 3. Το Χειλών είναι μεταγενε'στερη παράλληλη γραφή. Το αντίθετο συμ-βαίνει με το Σειληνός (επιπλέον, στο Λεξικό των υάάοΐΐ-δοοίΐ ο τύπος Σι-ληνός χαρακτηρίζεται και αδόκιμος).

χιμάω [χύμα] ψιλή (κυριότητα) [υψηλή] Χρίστος4 (<Χριστός) [χρη- (προστασία)

στός] ψίχα [ψυχή]

Τα ουσιαστικά που προέρχονται από ρήματα σε -εύω γράφο-νται με ει (λατρεύω > λατρεία). Στη σύνθεση όμως το ει γίνε-ται ι: ειδωλολατρία, πρωτοπορία, ανεξιθρησκία (γιατί δεν προέρχονται από ρήμα αλλά από ουσιαστικό: < ειδωλολάτρης, < πρωτοπόρος κτλ.). Με αυτή τη λογική, ανάλογα με τον τρό-πο παραγωγής, αεροπειρατία <αεροπειρατής, αλλά αερο-πειρατεία < αήρ + πειρατεία. Προφανώς όμως θαλασσοθε-ραπεία< θάλασσα + θεραπεία.

ΕΙ αλείφω, απαλείφω [αλοιφή,

απαλοιφή, επάλειψη] αμείβω [αμοιβή] απόσειση [απόσυρση] αντρίκειος αυξομείωση [εξομοίωση] αυτολεξεί γειρτός (<έγειρα) [γυριστός] γλείφω, -φτης [γλύπτης] δανεικός [δανικός] (<Δανία) ειδωθήκαμε [να ιδωθούμε] ειλεός [ίλεως] εκτεθειμένος [εκτέθηκα] επίνειο ερειστικός(< έρεισμα)

[εριστικός] (< έριδα) εταιρεία εφορεία (<εφορεύω, αλλά και

εφορία < έφορος, ίσως για

διάκριση της Εφορείας Αρχαιοτήτων από την Οικονομική Εφορία)

κατασκοπε ία (< κατασκο-πεύω, η αρχ. λ. κατασκο-πία ήταν θηλυκό του κατά-σκοπος)

κλειτορίδα [κλιτύς] λειψός [λοιπός, υπόλοιπος] μαγειρείο μεικτός, μείξη κτλ. [μιγάδας

κτλ.], βλ. και σ. 121 μειξοβάρβαρος [μυξοκλαίω] νοσηλεία, η [νοσήλια, τα] παμψηφεί παραλείφθηκε (<παραλείπω)

[παραλήφθηκε] ^παρα-λαμβάνω)

περιτειχίζω [εντοιχίζω]

4. Αλλά Χρήστος όταν έτσι το γράφει ο ίδιος ο κάτοχος του ονόματος. Βλ. και σημ. 6.

πλατειάζω Σειλινός3

Σείριος (=αστέρας) [Σύριος] (< Συρία)

στειλιάρι (<στειλεός) χείρα (βοηθείας) [χήρα]

Η αλληθωρίζω αποθαρρη μένος (<θαρρέω/

-ώ) άνηθος (αρχ. λ.) αρχίνησα [άρχισα] αυτο-/ετερόκλητος (<καλώ)

[αυτο-/ετερόκλιτος] (< κλίνω)

βαρήκοος [βαρΰτονος] βεβαρημένος, επιβαρημένος

(<βαρέω/ -ώ) δήγμα (=δάγκωμα) [δείγμα] έλκηθρο [ελκύω] θήρα (=κυνήγι) [θύρα] καημένος, καημός καμηλαΰκι [καλυμμαΰχι:Τεγ.] κήλη [κοίλος] κλήδονας [κλύδωνας]

(=θαλασσοταραχή) [κλει-δωνιά]

κνησμός κόμησσα (κατά το γόησσα)

[ι: Τεγ.] κρησάρα κτήτορας [κτίτορας] (< κτίζω) λαγήνι ληνός (=πατητήρι) [λινός] μισοτιμής

ξηλώνω [ξυλιάζω, ξΰλο] παρείσφρηση (<παρεισφρέω) πετραχήλι [χείλος] πηλήκιο [πηλίκο] πήρα (=σάκος) [πείρα] πρηνηδόν[πρύμνη] σβήνω σήραγγα [σύριγγα] σήτα [σίτος] σκλήθρα σμήγμα [μείγμα] σπηλιά [σπιλιάδα]

(=ριπή ανέμου) στήλη [στύλος] σύμπηξη [σύμπτυξη] σφήκα [Σφίγγα] τηγανητός [τηγανίτα] τσιλημπουρδάω (<σιληπορ-

δώ)

φοβητσιάρης

ΟΙ άγνοια [αγνεία] άνοια [ανία] απαξιοί (<αρχ. απαξιόω) απόρροια [απορία] ενδοιασμός [συνδυασμός] ετοιμόλογος [ετυμολογία] κομποσκοίνι λοιμός (ασθένεια) [λιμός]

(πείνα) μονοιάζω [μονιάζω]

(=φωλιάζω) πληροί (<αρχ. πληρόω) σκοίνος (=είδος βούρλου)

[σκίνος] (=μαστιχόδεντρο)

στοίχος (=σειρά) [στίχος] στοίβα, -άζω [στίβος] τοίχος, ο, τοιχίο, το [τείχος,

το] φλοίδα (< φλοιός) χοίρος (=γουροΰνι) [χήρος]

Υ αποδΰομαι [αποδίδομαι] αρχύτερα βαθΰσκιος βρυγμός (οδόντων) [τριγμός] βΰας (=το πουλί μπούφος)

[Βίας ο Πριηνεΰς] Βΰβλος (=όνομα δυο αρχ.

πόλεων), βΰβλος (=το φυτό κνπειρος ο πάπυρος) [Β/βίβλος]

βΰνη γλυφός [γλείφω] γρυ [γριγρί] γΰλος δυ- (στα παράγωγα του όνο):

δυάρι, δυάδα δυαρχία, βλ. δι(σ)-, σ. 123 δυόσμος (<ηδΰοσμος) δυσ-: δυσάρεστος, δύστυχος εγκΰπτω [ενσκήπτω] [εμπί-

πτω] ενέχυρο (<εν εχΰρω) [εγχεί-

ριση] εξάρτυση (στρατ.) [εξάρτιση

(ναυτ.)] [εξάρτηση] ινομύωμα (<μυς) [ομοίωμα] κατατρύχω [τρίχα]

κλαυθμυρίζω κόρυζα κορύνα (<κορύνη) [Κόριν-

να] κύμινο κύτος (=αμπάρι) [κήτος]

(=υδρόβιο θηλαστικό) λυθρίνι (<ερυθρίνος) μπρούμυτα μύλος, ο [Μήλος, η] μυχός (κόλπου) [μοιχός,

μοιχεία] ξυπόλυτος (<εξ+υπό+λύω) πέρυσι πρωτύτερα ρύπος [ριπή] ρύση (έμμηνος) [ρήση, ρήμα] ρυτό (=αγγείο) [ρητό, ρήμα] σπυρί, σπυρωτός [σπείρα,

σπειρωτός, σπειροειδής] σταχυολογώ στρυφνός [στριφτός] στύβω (<στύφω) στυλώνω [αναστηλώνω] Στύρα, τα [στείρα, η] στυφός [στίφος] [στιφάδο*] συκώτι [σηκώνω] συνδαιτυμόνας συνδυάζω, -ασμός τολύπη [τουλίπα] Τύρναβος ύβος [ήβη] -ύδριο (λογ-, μον-, να-) υποκλυσμός [υπόκλιση] φροϋδισμός (<Φρόυντ)

Με υ γράφονται τα: δάκρυ, δίχτυ, στάχυ (σε όλες τις πτώσεις). Αλλά γράφουμε: βράδυ, βραδιού, βράδια, βραδιά, βραδιάτι-κα, βραδινός.

ΥΙ

Αρπυιες Ειλείθυια θυία καθεστηκυία (τάξη πραγμά-

των) υιοθεσία, υιικός Ωρείθυια

-ΥΖΩ αναβλύζω γογγύζω δακρύζω (κατα)κλύζω κελαρύζω ολολύζω συγχύζω σφύζω τανύζω [ταλανίζω] (υπο)τονθορύζω (=μουρ-

μουρίζω)

Υ, Η α (δυσ-, ευ-)τύχημα αμύθητος Βιζυηνός βρυχηθμός Γανυμήδης δαχτυλήθρα εγγύηση επιθυμητός

ερύθημα ετυμηγορία κοτυληδόνα κυνήγι Κυλλήνη Κυρήνεια μυζήθρα μυκηθμός Μυκήνες μύκητας μυκτηρίζω μυρμήγκι μυστήριο Μυτιλήνη πολυθρύλητος Πολυνησία προσκύνημα πυρήνας, Πυρηναία σύγκλητος συζήτηση συλλήβδην συλλυπητήρια συνήθεια σφυρηλατώ Τυνησία Τυρρηνία υπήκοος (εξ-, συν-)υπηρετώ υψηλός

Η, Υ

Αβησσυνία (αν)ησυχία Γηρυόνης [Μηριόνης] επιμηκύνω ηδύποτο Ηλύσια (πεδία) θηλυκός κήρυγμα, κηρύσσω λήκυθος Μήθυμνα, η μήνυμα, μηνύω μηρυκάζω ξεθηλυκώνω ομήγυρη πανηγυρίζω πηχυαίος πληθυσμός πλημμύρα προσηλυτίζω Σηλυβρία σημύδα Τηθύς

Β

αβγατίζω (<εκβατός) [αυγό]5

απολαβή, -ες (<λαμβάνω) [απόλαυση]

γαβγίζω γαβριάς* [γαύρος] Γουστάβος

Δαβίδ ζεβζέκης* ήβρα, να έβρω (<βρίσκω)

[εύρεση, εύρημα] (< ευρίσκω)

καβγάς* καταβόδιο, -ώνω [συνήθ.:

κατευόδιο, -ώνω] λαβράκι λάβρος, (φωτιά και) λάβρα

[λαύρα] (=μοναστήρι) Ναβαρίνο νεβρός(=ελαφάκι) [νεύρο] Σκανδιναβία, -ός σκεβρώνω [σκευωρία] Σλάβος στάβλος*

Ε γεώμηλο, γεωγραφία

[γαιάνθρακας, γαιο-κτήμονας]

έλεος [έλαιο] ερκοντίσιον* κενός [καινός] (=καινούριος) λέδη* μεζονέτα* μετρ*, μετρέσα* ολάκερος πάλεψα [παλαιστής] περίνεο

5. Η γραφή αβγό (όπως και το αφτί) έχει αναγνωριστεί ως ετυμολογικά ορ-θότερη από τον Τριανταφυλλίδη (Άπαντα, 7ος τόμος, ο. 374), αλλά τα αυγό, αυτί προκρίθηκαν ως καθιερωμένα, [αβγό, αφτί: Τεγ.]

πηγεμός πορτρέτο* τρένο*

Ε, ΑΙ ακέραιος βέβαιος εδραίωση εναίσιμος (<αίσα) [αινέσι-

μος] (<αίνος, -ώ) [ενέσι-μος] (< ένεση, π.χ. φάρμα-κο)

εκπαίδευση εξαίρετος έπαινος έρμαιο εταιρεία, εταίρος [έτερος] Ζεβεδαίος Λακεδαιμόνιοι Λεχαινά Λέχαιο μέγαιρα περαιτέρω (διεκ)περαιώνω περιδέραιο πετρέλαιο πολυέλαιος προτεραιότητα Πτολεμαίος υμέναιος φαγέδαινα

ΓΚ αγκάθι αγκινάρα

Αγκόλα [Αγγλία] (καθιερω-μένη γραφή)

απάγκιο, -άζω βεγκέρα* [γγ: Τεγ.] βογκητό, βογκάω έγκυος [έγγειος] θριγκός ίγκλα* [γγ / γκ: Τεγ.] λαγκάδι λόξιγκας λόγκος* μάγκανο* (-πήγαδο) μαγκιόρος* μαραγκιασμένος μαρέγκα* μαρμάγκα* ματσαράγκα* μέγκενη* μελίγκρα μουγκρίζω ξίγκι* ουγκιά* παπαφίγκος* πουγκί* Προβηγκία προγκάω* ρέγκα* σιγκοΰνι* σπαγκέτι* σπάγκος*[σπόγγος] στρίγκλα* (από λατιν. λ.)

/ στρίγγλα (από αρχ. λ.) στροΰγκα* ταγκός τίγκα* τσέλιγκας* τσιγκέλι*

τσιγκούνης* φαγκότο*

ΝΤΖ (ΝΤΣ) αβάντζα* (ντσ) αντζοΰγια* βελέντζα* βίντσι* Βιτσέντζος γάντζος* Γλαρέντζα γλειφιντζοΰρι [τζ: Τεγ.] ίντσα* καβα(ν)τζάρω* καλικάντζαρος Κιλιμάντζαρο λάντζα* Λορεντζάτος, -έντζος Μαντζαβίνος Μάντζαρης, -ος Μαντζικέρτ μαντζοΰνι* μαντζουράνα* Μαντζουρία [Μαντσοΰ] μοΰντζα, -ώνω μουντζαλιά, -ώνω μουντζούρα, -ώνω (μ)παλα(ν)τζάρω* μπρούντζος* νεράντζι* νίντζα* παντζάρι* παντζούρι* πασιέντσα* ράντζο* (=κρεβάτι) [ρά-

ντσο*] ( = αγρόκτημα)

ρεβεράντζα* ρομάντζο* Σαπιέντζα σκαντζόχοιρος σοφεράντζα* τέντζερης* τζιριτζάντζουλα* φλάντζα* φράντζα* Φραντζής φραντζόλα* χαντζάρα, -ι*

ΤΖ (ΤΣ) Αζερμπαϊτζάν αλατζάς* ατζαμής* ατζέντα* γρατσ(τζ)ουνώ Καμπότζη κοτζάμπασης* μελιτζάνα* μπατζάκι* μπατζανάκης* μπότζι* μπριτζ* νταμιτζάνα* παλιατζοΰρα περατζάδα σουτζοΰκι* Τατζικιστάν τζάμπα* τζατζίκι* τζίτζικας τζίτζιρας τζουτζές*

φλιτζάνι* χιμπατζής*

Ο Αιγόκερος [Αιγόκερως]

(αστερισμός / τροπικός του Αιγόκερω)

αλκυόνα αμπέχονο απεμπόληση [πώληση] απόγειο Αράχοβα αρματολός [αμαρτωλός] βαρόνος* βιοτικός [βιώσιμος, αντιβίω-

ση] βίσονας* βόλος (πιθανότατα από το

βάλλω, υπήρχε όμως αρχ. λ. βώλος)

βοξίτης* Βουρβόνος βρόμη βρομιά, βρομάω (<αρχ.

βρομώ, το βρωμ- από λαθεμένη ερμηνεία στη φρ. βρώμα [<βιβρώσκω] και όυσωόία)

γιοτ* [γιώτα] Γκιόνα γκιόνης* δαλτονισμός* [ω: Τεγ.] δίκοχο

διόδια [διωδία] δοθώ, δόθηκα, δοσμένος

[έδωσα] Ελασσόνα Ελεονόρα εξοκέλλω, εξόκειλα εξόφθαλμος -έος (γεν. επιθ. σε -ύς, -ΰ,

π.χ. βαθύς, -ν) ζαβομάρα ιδροκοπάω [ιδρώνω] καλοσύνη καμαρότος* [καμαρωτός] καρότο* [καρωτίδα] καταιονισμός καψόνι [ω: Τεγ.] (φαίνεται

ορθότερο να σχηματίζεται χαψ-όνι παρά να παράγεται από το καψώνω)

κλοτσιά*, -άω κολικός, κολίτιδα (<κόλον)

[κώλος] κολοβός κολόνα* [Κολωνάκι,

Κολωνός] κολόνια* (< Κολονία) κορόνα* [Κορώνη,

κορωνίδα] κοτρόνα [Κότρωνας] κρεοφαγία λοβός Μανόλης6

μαστροπός μετόπη [μέτωπο]

6. Είμαστε όμως υποχρεωμένοι να κρατήσουμε τη μορφή Μανώλης όταν την ε'χει επιλέξει ο κάτοχος του ονόματος. Βλ. και σημ. 4.

μόλος* μολόχα Μοραΐτης, Μοριάς νεοτερισμός (ως αρχ. λ.:

νεωτερισμός, αλλά έρχεται σε αντίθεση με την απλο-ποιημένη γραφή νεότερος)

ξόβεργα (<ιξός) ξοπίσω [ξώπετσα] οϊμέ οράριο (=άμφιο) [ωράριο] οσμή [ώσμωση] οτοστόπ* όφελος [ωφέλεια] οχ! παγόνι [παραγώνι] πανόδετος (< πανί) [πανω-

σέντονο](<πάνω) Παταγονία πάτρονας*, -άρω πιλοτή* πλόιμος [πλωτός]

ποπό! πραίτορας*, -ιανός (λατιν.

προέλ. αλλά παλιάς κα-θιερωμένης μορφής) *

πυροστιά ρομανικός* Σάξονας, -ία σβόλος, βλ. βόλος σκόρος [σκωρία] (=σκουριά) Σκοτία σοβινισμός* σολομός* [Σολωμός] [Σολο-

μών(τας), σολομωνική] σορός, η [σωρός, ο] σπιταρόνα υποδόριος (ένεση) [υποδώ-

ριος] (μουσ.) χαοτικός [χαώδης] χνότο χορικός (<χορός) [χωρικός] χρεοκοπία, χρεόγραφο χρεολύσιο [χρεώνω]

Με ο γράφονται όλα τα παραθετικά επιθέτων και επιρ-ρημάτων, εκτός από όσα προέρχονται από τα αρχαία επιρρή-ματα άνω, άπω, έξω, έσω, κάτω και εκτός από τα επίθετα στις λόγιες φράσεις μέχρι νεωτέρας, ουδέν νεώτερον, ουδένμονι-μώτερον του προσωρινού.

Ω αργυρώνητος αυτόφωρο (<αρχ. φωρ) βαρυγκωμώ (<γνώμη) δρωτσίλα, ιδρωτίλα δωσιδικία, δωσίλογος (δωσ-,

δίνω) [δοσολογία] (δόση)

-έως (γεν. ουσ. σε -εΰς, π.χ. βασιλεύς)

ζαβλακωμάρα (<ζαβλακώνω) ιωνικός (< Ιωνία) [ιονικός]

(< Ιόνιο) Κατάκωλο

κατάφωρος [παράφορος] κλωνισμός (ορθότερα:

κλωνοποίηση) [κλονισμός] κνώδαλο κοκωβιός κωβιός ή γωβιός [κολιός] κωθώνι κώλος (<κώλον = μέλος,

σκέλος) κώλυμα (=εμπόδιο)

[κόλλημα] κώμα [κόμμα] κώμη, κωμόπολη

[κόμη] [κόμμι, το] λαγώχειλο

νώτα, τα [νότα, η] πώρωση [οστεοπόρωση,

πόρος] ρώγα (σταφυλιοΰ)

[ρόγα* ] (= μισθός) στραβωμάρα (< στραβώνω) φαγωμάρα φωριαμός χλωμός [ο: Τεγ.] (από το

αρχ. φλόμος με επίδραση του χλωρός;)

ωδίνες (τοκετού) [οδύνη] ωρύομαι ώσμωση [οσμή] ωφελώ [οφείλω]

Το ο μετατρέπεται σε ω όταν σχηματίζονται σύνθετα από τις παρακάτω λέξεις: οδύνη >αν-, επώδυνος όλεθρος > πανωλεθρία ομαλός > ανώμαλος, -ία ομνύω > συνωμοσία, ορκωμοσία, εξωμότης όνυμα >αν-, επώνυμος [αλλά: όνομα - συνονόματος] όροφος >ημι-, μονώροφος, διώροφος κτλ. [αλλά: οροφή,

ψευδοροφή] ορυχείο >χρυσωρυχείο, τυμβωρυχία

Μονά - Διπλά σύμφωνα αβάς* αγαλλιάζω αγγελία, άγγελος [αγγέλλω] ακκισμός αλαζόνας αλαλαγμός αλιγάτορας*

αλίμονο αλλαντικά αλλεπάλληλος αλληλούια αλλοπρόσαλλος άλλως (πως) [άλως, η] Αλόννησος [Πριγκιπόνησος]

αλυσίδα άμιλλα άναμμα (< ανάβω) [ανάμα]

(=το κρασί της θείας ευχαριστίας)

αόμματος απορρίμματα απορρίπτω [απορίχνω]

(ορθότερο, λόγω νεότερου σχηματισμού)

άργιλος Αρδηττός αριβισμός* Αριδαία7, Φίλιππος Αρ(ρ)ι-

δαίος άσος* αταβισμός* αφίσα* βαθύρριζος (η Γραμματική

αναφέρειβαθνριζος, αλλά είναι ορθότερο το ρρ λόγω αρχ. λ. βαθνρριζος)

βάκιλος* βαλιστικός* [λλ: Τεγ.] βδέλλα Βελισάριος βερίκοκο* Βέροια Βησσαρίωνας Βλάσης βίλα* βλέννα, βλεννόρροια

βοριάς [βορράς] Βρετανία Βριλήσσια (<Βριλησσός) βύσσινο βυσσοδομώ γάλος* Γαργηττός γέεννα του πυρός γένεση [γέννηση] γενετικός [γεννητικός] Γόμορρα γράσο* γρίλια* γρίπη* γρύλος Δαρδανέλια διάλειμμα [διάλυμα] δίκαννο [δόκανο] [δικανι-

κός] δικέλλα, -ι (βλ. σχόλιο σ. 119) δίλημμα δολάριο* Έδεσσα εκεχειρία εκκοκκιστήριο έκκριση [πρόκριση] Ελισάβετ έλλειμμα έλλογος, ελλόγιμος εννέα, εννιακόσια [ένατος,

ενενήντα] έξαλα (πλοίου) [έξαλλος]

7. Το ΨοηβώαεΗ άβΓξήβϋΗΐδεΗβη Ε'ι%εηηαηιβη των Ραρε-Βεηδείει· (18753) θεω-ρεί σωστότερη τη γραφή με ένα ρ (1ος τόμος, σ. 144). Στους αρχαίους συγ-γραφείς υπάρχει ασυμφωνία.

επήρεια, επηρεάζω [επιρ-ροή]

επιρρεπής ερημοκλήσι έρεα, έρευσα [διέρρευσα]

(ορθότερα τα έρρεα, έρρενσα, αλλά θα ήταν η μοναδική εξαίρεση για τα μη σύνθετα ρήματα που αρχίζουν από ρ, βλ. έραβα, έριχνα κτλ.)

Ερινύες έρρινος εύγλωττος Έφεσος ήττα, η [ήτα, το] ηχορύπανση (νεότερος

σχηματισμός) θαλερός [θάλλω] θρυαλλίδα θρυμματίζω θύσανος Ιερισσός [Ερεσός] Ιλισός Ιουλιέττα Ισσός, η κάκαδο κακκαβιά καλιακούδα καλικάντζαρος κάλιο, το (ουσ.) [κάλλιο]

(επίρρ.) Καλλιρρόη κάλος, ο [κάλλος, το] καμιά κανέλα* κανίβαλος*

κανναβάτσο* (κανονικά θα έπρεπε να γραφεί με ένα ν, εφόσον προέρχεται από ιταλ. λ., αλλά φαίνεται λογικό να διατηρηθούν τα δύο ν στα ομόρριζα της ελλην. λ. κάνναβη)

κανναβούρι, κάνναβη κάννη κάπελας κάππαρη [καπάρο*] καραμέλα* κασσίτερος κατειλημμένος κελάρι* κελί* Κεφαλλονιά Κηφισός, Κηφισιά κιλλίβαντας κιννάβαρι κιννάμωμο κίρρωση [κύρωση] Κίσαβος κίσσα κισσός κλώσα κνίσα Κνωσός κόκαλο κοκίτης κοκκάρι κόκκος κόκκυγας κόκορας κολέγιο8* κολίγος* κόλλα [κολάρο*]

κόλλυβα κολλύριο κολοσσός κομμάρα κομμός (=θρήνος) [κομό*] κομουνισμός8* κοράλλι Κόριννα κορυδαλλός κουκί κουκκίδα κούκος κουκέτα* κράμα κρεβάτι* κρικέλι κροσέ* κρόσσι κρύσταλλο κυπαρίσσι κύπελλο κύτταρο λάκα* λάκκος, -ούβα λάσο* Λισσαβόνα Λούκουλλος Λυκαβηττός λύσσα μαμή

μαμμόθρεφτος [μάμμη] Μαμμωνάς (στην Καινή

Διαθήκη συνήθως με ένα μ)

μαμούθ* μάννα, το [μάνα, η] μάρσιπος Μέκκα (δε με) μέλει (=ενδιαφέρει)

[μέλλει] (=πρόκειται) μέλημα μέλισσα, Μελίσσια Μεσσίας μολοσσός μονορούφι μυδράλιο* (το ν λόγω παρε-

τυμολογικής συσχέτισης με το μύδρος)

μπάσο* μέταλλο, -ιο νάμα νάρκισσος ξεριζωμός ξιπασμένος ξωκλήσι οξυμένος (σύμφωνα με τον

αρχαίο κανόνα οξνμμένος, αλλά στα νέα ελληνικά οι μετοχές αυτές δε διπλα-σιάζουν το μ)

8. Για λόγους ορθογραφικής ομοιομορφίας καλό είναι να κρατάμε τη γρα-φή αυτή και σε τίτλους, όπως Κολέγιο Αθηνών, Κομουνιστικό Κόμμα Ελ-λάδας κτλ., παρ' όλο που γενικά σεβόμαστε την καθιερωμένη γλωσσική τους μορφή. Δεν μπορεί να ισχύσει όμως το ίδιο σε ονόματα προσώπων, όπου υποχρεωτικά ακολουθούμε την ορθογραφία που έχει επιλέξει ο κάτοχος τους, π.χ. Βασιληάς, Καμμένος.

οξΰρρυγχος πρωτόκολλο ορόζ πυρρίχιος Όσσα πυρρόξανθος (<πυρρός) Ουαλία [πυρά] παλιλλογία Πυρρός παλιννοστώ ραβί*, ραβίνος* (μέσω ιταλ.λ) παλίρροια Ρεβέκκα παλλακίδα Ρηγίλλη Παλλήνη Σάββας πάλλομαι Σαδδουκαίος Παντάνασσα σάκος, σακάκι παπάς [παππούς] σάρισα παρεκκλήσι Σάρρα (εβρ.) Παρνασσός, -ισμός Σίβυλλα, -ικός παρρησία σκιλλοκρεμμΰδα πάσα* Σκύλλα πασάλειμμα σουσοΰμι (η Γραμματική πάσσαλος αναφέρει σουσσούμι, αλλά πατάσσω είναι σωστότερο το ένα σ, πένα* λόγω μεταγενέστερου Περδίκκας [πέρδικα] σχηματισμού) περίκαλος [περικαλλής] σοΰσουρο περίσσεια σπολλάτη περιττός στέπα* πεσιμισμός* συλλαλητήριο πεσσός συλλείτουργο πίσσα συννυφάδα πλημμέλημα σύρραξη πλημμυρά σύρριζα πλήττω συσσίτιο ποικιλία, -ος [ποικίλλω] τανίνη* ποτάσα* ταχΰρρυθμος (κατ' αναλογία πρόκριμα [έκκριμα] με τα ομόρρυθμος, ετερόρ-προπέλα* ρυθμος, που είναι αρχαίες προσάναμμα λέξεις) πρόσκομμα Τελέσιλλα προσσελήνωση τένις*

τήβεννος Τίβουλλος τιθασεύω τόνος (για όλες τις σημασίες) τορπίλη* τρελός τρέσα* τρίμμα (<τρίβω) [τρήμα]

(=οπή) τριφύλλι [Τριφυλία] τρούλος* τύραννος υδρορρόη -ύλλιο [αλσύλλιο, δασύλλιο] Υμηττός υπερρεαλισμός [σουρεαλι-

σμός*] φάκελος*

φαλλός φάσσα (= πουλί) [φάσα*]

(= λουρίδα υφάσματος) φελί* φελλός Φερές, Φεραίος Φρεαττύδα [φρεάτιο] φυλλοξήρα (<φύλλο) φυλογένεση (<φύλο) χάννος χένα* ψαμμίτης ψελλίζω ψιμύθιο ψιττακός ψύλλος Ψυττάλεια ωορρηξία

Τα ρήματα σε -πω, -βω, -φω, -πτω, -φτω σχηματίζουν μετοχή σε -μμένος και παράγωγα ουσιαστικά σε -μμα: εγκαταλείπω > εγκατα(λε)λειμμένος ράβω > ραμμένος, ράμμα γράφω > γραμμένος, γραμματέας, γράμμα καλύπτω > καλυμμένος, κάλυμμα ανάβω (φτω) > αναμμένος, άναμμα

Η ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΝ ΞΕΝΩΝ ( 3ΝΟΜΑΤΟΝ |

Σ Τ Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α |

Το θέμα της μεταγραφής των ξένων κυρίων ονομάτων στα ελ-ληνικά έχει προκαλέσει αρκετές διχογνωμίες, καθώς δεν επικρατεί μία κοινά αποδεκτή άποψη. Υπάρχουν οι ρυθμίσεις που έχουν προταθεί από το Μανόλη Τριανταφυλλίδη («Με-γάλη» Γραμματική, § 1101-1105), υπάρχουν οι καθιερωμένες γραφές από τη γραμματειακή παράδοση και υπάρχει και η άποψη της απλοποίησης. Πολλοί λόγοι προκαλούν τη σύγχυ-ση: διάσταση προφοράς και γραφής στην ξένη γλώσσα* ασά-φεια ως προς τον τρόπο προφοράς στην ξένη γλώσσα ή ακό-μα και πιθανή αλλαγή την οποία υπέστη η λέξη κατά το πέ-ρασμά της από μια άλλη γλώσσα πριν έρθει στη δική μας* απουσία ορισμένων ξενικών φθόγγων στα ελληνικά, καθώς και η κατά προσέγγιση απόδοσή τους με το αλφάβητο μας (π.χ. τα γαλλικά οΗ, ], ά-ηά-ηΐ)* η δύναμη της πολύχρονης προ-φορικής παράδοσης* η ταχύτητα εισροής από τα ΜΜΕ, που οδηγεί μερικές φορές σε λάθη, κ.ά.

Οι ρυθμίσεις της «Μεγάλης» Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη Για όσα κύρια ονόματα έχει καθιερωθεί από καιρό μια γρα-φή ή μια ορθογραφία, αυτή φυλάγεται αμετάβλητη: Μάκβεθ (όχι Μακμπέθ), Δάντης (όχι Ντάντε), Δαρβίνος (όχι Ντάρ-γουιν), Ρακίνας (όχι Ρασίν), Τυόόρ (όχι Τιούντορ).Έναν επιπλέον λόγο για να γίνεται αυτό έχουμε στην περίπτωση

που ο τΰπος του κυρίου ονόματος είναι ξενότροπος (Μΰνχεν - Μόναχο, Τσύριχ - Ζυρίχη) ή όταν συνυπάρχουν διάφοροι τΰποι (Μπάζελ - Μπαλ - Βασιλεία).

Όσα ξενικά ονόματα δεν έχουν πάγια γραφή στα ελληνικά, όσων η ορθογραφία είναι εύκολο να αλλάξει ή όσα πρωτο-γράφονται στη γλώσσα μας ακολουθούν τους παρακάτω κα-νόνες μεταγραφής, συμφωνά πάντοτε με το Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη:

• Όταν στην ξένη γλώσσα διαφέρει η προφορά από τη γρα-φή, τα ξενικά κύρια μεταγράφονται κατά την περίσταση, κατά την προφορά ή κατά τη γραφή, ή και κατά τα δύο μαζί: Τολ-στόι (προφέρεται Ταλστόι), Μασσαχονσέττη (αγγλικά Μαδ-δαο&ιΐδοΙΙδ, προφ. Μ&δαΙδοιίδοίδ), Βοστόνη (ΒθδΙοη),Τερτρου-δη (ΟβΓίπκΙβ).

• Όταν τα ξενικά κΰρια μεταγράφονται σύμφωνα με την ορ-θογραφία της ξένης γλώσσας, ορθογραφούνται ελληνικά σύμ-φωνα μ' εκείνη, όσο αυτό δεν επηρεάζει την προφορά τους: 1. Αντίθετα με ό,τι γίνεται στις κοινές ξενικές λέξεις, στα ξε-νικά κύρια ονόματα τα α (γαλλ.), γ, αί αποδίδονται με ν, αι: Ντυμά ( ϋ ι ι π ι α δ ) , Σοσσύρ ( δ & ι ΐ δ δ ΐ ί Γ ο ) , Ρόυ (Κογ), Μπάρσκυ (ΒαΓδ1ίγ), Σύμουρ ( 5 ε γ π ι ο ι ΐ Γ ) , Ντυβάλ (ϋιιναί), Βολταίρος (νοΙΙ&ΐΓβ), Αιξ αν Προβάνς (Αίχ-βη-ΡΐΌνεποε).

2. Τα ξενικά όμοια σύμφωνα αποδίδονται επίσης με όμοια και χωρίς τους περιορισμούς της ελληνικής ορθογραφίας, που αποκλείει δύο όμοια σύμφωνα στο τέλος της λέξης ή με ακό-λουθο άλλο σύμφωνο: Μαλλόυ (Μα11ογ), Αλλισον (ΑΠίδοη), Χάρρισον (Η^ιτίδοη), Μάρβελλ (ΜαΓνοΙΙ), Μανν (Μαηη), Στουττγάρδη.

3. Δεν αποδίδονται με η, ω οι ξενικοί φθόγγοι [ι], [ο], παρά μόνο σε μερικές λέξεις που καθιερώθηκαν έτσι παλιότερα: Κιτς, Ντίντριχ, Ντιν, Ντιντερό, Βουρβόνοι, Αραγονία, Ναμπό-

κοφ, Καραμαζόφ, Κολονία, Γλασκόβη. Αλλά: Σαίξπηρ, Πο-λωνία, Βικτωρία, Αβέρωφ.

4. Για τον ίδιο λόγο αποδίδονται με ι, ε, ο μερικοί ξένοι φθόγ-γοι που μεταγράφονται συνήθως με η, ει, οι, αι, ω. Για παρά-δειγμα, Κέμπριτζ (αντί Καίμπριτζ, 0&πιβπά§©), Πίτερ (αντί Πήτερ, ΡοΙοι*), Τζέιμς (αντί Τζαίημς, Ιαπιοδ), Ρεμπό (αντί Ρεμπώ, Κίπιβαυά).

5. Το αρχικό ξενικό/ι (που προφέρεται δασΰ ή άφωνο) άλλο-τε αποδίδεται με το χ και άλλοτε δεν αποδίδεται καθόλου, όπως Χαβάη, Χεμινγουέυ, Χάρρισον. Αλλά: Αβάνα, Ολλαν-δία, Ελβετία. Το εσωτερικό Η αποδίδεται με χ όταν προφέρε-ται, π.χ. Βαλντχάιμ(\νΗΐά1ΐ6ίηι). Αλλά: Μπετόβεν (ΒοοίΗονβη), Σταντάλ (δΙοηάΗαΙ), Αλιγκέρι (ΑΙί^Ηίοπ).

6. Τα ξενικά ί>, ά, § μεταγράφονται ανάλογα με την περίστα-ση μπ, ντ, γκ, αλλά και β, γ, δ (ιδίως σε εξελληνισμένους τύ-πους): Βάγκνερ, Γερτρούδη, Γουστάβος, Πάδ(ντ)οβα, Φλό-ριδ(ντ)α. - Τα ξενικά ηώ, ηά, ηξ μεταγράφονται μπ, ντ, γκ ή και γγ, κά-ποτε και μβ, νδ (σε εξελληνισμένους τύπους): Άντριους, Αμπροουζ, Λογκ Μπιτς, Χογκ Κογκ, Μπαγκόγκ, Αγγλία, Βεγγάλη, Μαγγελάνος, Αμβούργο. - Τα ξενικά πιρ, ηί, η§ μεταγράφονται μπ, ντ, γκ (ή και νκ): Μονταίν (ΜοηΙαί§ηο), Ντέντυ (ϋεη1γ), Ρέμιγκτον (Κοιηίη^Ιοη), Εμπάιαρ Μπίλντιγκ (ΕπιρίΓβ Βιπίάίη^), Λίνκολν (ΙΛΠΟΟΙΠ).1

- Το τελικό η§ μεταγράφεται συνήθως ως γκ: Μπράουνιγκ, Κιγκ, Σπόρτιγκ. - Το τελικό ηά μεταγράφεται ως ντ: Όκλαντ, Πόρτλαντ.

1. Στην ελληνική γλώσσα το γκ προφέρετα ι συνήθως [η§] (έρρινο) στο εσωτερικό της λέξης, επομένως περιττεύει το ν. Σε περιπτώσεις όμως όπως το Λένινγκραντ και το Στάλινγκραντ το η§ μεταγράφεται σε νγκ, διότι το πρώτο συνθετικό είναι όνομα ιστορικού προσώπου και έχει αυτόνομη πα-ρουσία στο εσωτερικό της λέξης.

Ειδικότερα ζητήματα Αρκετά ξενικά ονόματα έχουν εξελληνιστεί και έχουν καθιε-ρωθεί ως κλιτά (π.χ. ο Μολιέρος, του Μολιέρου* το Μόνα-χο, του Μονάχου* η Γενεύη, της Γενεύης) ή θα μπορούσαν να είναι κλιτά (π.χ. το Τόκιο, το Μονακό). Μάλιστα, περισσότε-ρη ελευθερία ως προς την προσαρμογή στο ελληνικό κλιτικό σύστημα υπάρχει όταν το όνομα απέχει πολΰ από τον αρχικό τΰπο (Βερολίνο - Μπερλίν). Πρόβλημα δημιουργείται με τα ξενικά θηλυκά κΰρια ονόματα που μοιάζουν πολΰ στην κατά-ληξη της ονομαστικής (και πολλές φορές στην όλη φωνητική τους απόδοση) με τα θηλυκά της ελληνικής γλώσσας: Αμάντα, Νάνσυ, Βίκυ, Σόφι, Τζέννυ, Λίντα κτλ. Θα κλιθοΰν όπως το Σοφία και το Ελένη και θα γραφοΰν όπως η Βίκη, της Βίκης κτλ. (δηλαδή θα πάρουν τις καταλήξεις της ελληνικής) ή θα μείνουν άκλιτα και θα αντιμετωπιστούν όπως κάθε άλλο ξε-νικό όνομα; Βεβαίως, το πώς θα γράφει κάποιος το όνομα του αποτελεί επιλογή δική του, ανάλογα και με το περιβάλλον στο οποίο ζει. Σε λογοτεχνικά κείμενα η επιλογή εξαρτάται συ-νήθως από το κοινωνικό και γλωσσικό περιβάλλον, π.χ. η Βίκη κάποιας λαϊκής συνοικίας πιθανόν να έχει κλιτό όνομα - θα είναι: τα ροΰχα της Βίκης, οι φωνές της Βίκης κτλ. Ενδεχομέ-νως, η Βίκυ ανώτερου κοινωνικού στρώματος να χρησιμοποιεί το όνομά της άκλιτο - ως ξενικό: τα μαλλιά της Βίκυ, τα ροΰ-χα της Βίκυ. Όσον αφορά τα ονόματα στα μεταφρασμένα έργα, μπορούμε να αποφασίσουμε κι εκεί κατά περίπτωση, π.χ. πολλές φορές σε παιδικά λογοτεχνικά έργα οι ξένοι μι-κροί ήρωες και οι ηρωίδες παίρνουν ελληνικά ονόματα, οι-κεία στο μικρό αναγνώστη:

Τέρμα τ' αστεία, Θοδωρή Μαυροζούμη' (απόδοση του γαλλικού ονόματος Απτβάέβ ΡβΗροία^β)

Τα ξενικά κΰρια ονόματα που έχουν εξελληνιστεί κρατούν τη μορφή τους εφόσον έχει παγιωθεί από την ιστορία και τη γραμματειακή παράδοση. Ονόματα εξελληνισμένα υπάρχουν

και από τα αρχαία χρόνια (αιγυπτιακά, βαβυλωνιακά, ασσυ-ριακά, φοινικικά, περσικά, σκυθικά), αλλά έχουν προστεθεί και καινούριες κατηγορίες, όπως:

- Λ α τ ι ν ι κ ά : Βρούτος, Λεύκιος, Τάκιτος, Κικέρωνας. - Μ ε σ α ι ω ν ι κ ά : Θεοδώριχος, Ιννοκέντιος, Ταμερλάνος, Καρλομάγνος, Γαλατία, Θουριγγία. - Ν ε ό τ ε ρ α : Γουτεμβέργιος, Κοπέρνικος, Έρασμος, Ρακί-νας, Βολταίρος, Δουμάς, Εδιμβούργο, Δουβλίνο, Χάβρη, Κίε-λο, Μεξικό, Σιγκαπούρη, Βιέννη, Βοστόνη, Νέα Ορλεάνη, Μελβούρνη, Στουττγάρδη, Βρυξέλλες, Αντίλλες, Νικαρά-γουα.

Τα ονόματα χριστιανών αυτοκρατόρων, βασιλέων και ηγεμό-νων, ιεραρχών και αγίων γράφονται με την εξελληνισμένη ή ελληνική γραφή τους - εφόσον υπάρχει: ο Φίλιππος ο Ωραίος, η Μεγάλη Αικατερίνη, ο πάπας Ιννοκέντιος, ο άγιος Βαρθο-λομαίος, Ιερός Αυγουστίνος, άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης.

Υπάρχουν και οι ε ξ α ι ρ έ σ ε ι ς , π.χ. το ρωσικό Ιβάν (Ιβάν ο Τρομερός, όχι Ιωάννης ο Τρομερός), το ισπανικό Χουάν (Χουάν Κάρλος - ό χ ι Ιωάννης Κάρολος), η Τζουλιάνα της Ολλανδίας - όχι η Ιουλιανή ή η Ιουλιάνα. Ο τονισμός των μη εξελληνισμένων ξενικών ονομάτων ακο-λουθεί τους κανόνες της ελληνικής: ο τόνος δεν μπορεί να ανέβει πέρα από την προπαραλήγουσα (οπότε, η περίπτωση να μπουν δύο τόνοι -π.χ. Φράνκενστάιν- δεν ισχύει). Πρό-βλημα συναντάμε κυρίως στις πολυσύλλαβες λέξεις (π.χ. Αϊ-ζενχάουερ), αλλά τονίζουμε όπου ακούγεται πιο δυνατά στις τρεις τελευταίες συλλαβές: Χεμινγουέυ, Κλερκενγουέλ, Γκλο-τσεστερσάιρ.2

2. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι συχνά το πρόβλημα εντοπίζεται στις ξενικές λέξεις με σύνθετα του τύπουββΐά, Ιαηά, Ξίοηβ, ίοννη, Ξΐάβ, 8ΗΙΓ€ (π.χ. Νοττινχαμσάιρ). Ίσως θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ενωτικό, ιδιαί-τερα σε περιπτώσεις του τύπου Τατς-στόουν.

Κατά τη μεταγραφή των ονομάτων των ξένων εφημερίδων ή περιοδικών, αντιμετωπίζουμε κάποιες φορές πρόβλημα με το γένος τους. Θα ποΰμε η «Λε Μοντ» ή ο «Λε Μοντ», οι «Τάι-μς» ή το «Τάιμς», η «Ελ Παις» ή η «Παις»; Καθοριστικό ρόλο σχετικά με την ευχέρεια ή τη δυσκολία που συναντάμε στην απόδοση φαίνεται να παίζει η συχνότητα της χρήσης των ονο-μάτων αυτών στην ελληνική γλώσσα. Υπάρχει μεγαλύτερη εξοικείωση με την αγγλική γλώσσα -και, κατ' επέκταση, με την αγγλική πραγματικότητα- ή τη γαλλική και την ιταλική, ενώ δεν ισχύει το ίδιο, για παράδειγμα, για την αραβική, όπου το άρθρο Αλ στην εφημερίδα «Αλαχράμ» έχει επικρα-τήσει να προφέρεται μαζί με το όνομα, χωρίς να ξέρουμε τι γένους είναι. Βεβαίως, υπάρχει πάντα η λύση να προτάξου-με το προσδιοριστικό ουσιαστικό: το περιοδικό «Νάσιοναλ Τζεογκράφικ», η εφημερίδα «Λε Μοντ» κτλ. Πάντως, συνη-θίζεται για τις εφημερίδες να μπαίνει το θηλυκό άρθρο (π.χ. η «Ντέιλυ Μίρρορ», η «Σάντεϋ Τάιμς»), ενώ για τα περιοδι-κά το άρθρο το (π.χ. το «Νιούσγουικ», το «Βογκ» κτλ.).

Σχετικά με τα ξενικά ονόματα που έχουν περάσει με λανθα-σμένη (ή παρεφθαρμένη) προφορά στην ελληνική -π.χ. Ιλλι-νόις αντί Ιλλινόι, Αρκάνσας αντί Άρκανσο, Κοννέκτικατ αντί Κοννέτικατ, Σεράγεβο αντί Σαράγεβο- κρατούν τον τύπο αυτό εφόσον έχει παγιωθεί (όμως δεν εμποδίζει κανείς όποιον θέλει να το χρησιμοποιήσει σωστά, εφόσον γίνεται κα-τανοητός).3 Επίσης, γράφουμε και λέμε: Τσόρτσιλ αντί Τσέρ-τσιλ, Γιβραλτάρ αντί Τζιμπράλταρ, Ρούζβελτ αντί Ρόοζβελτ, στρατηγός Νέυ αντί Νε, Πόε αντί Πο, Σέλλεϋ αντί Σέλλυ, Μπολσόι αντί Μπαλσόι. Η αλλαγή που έχουν υποστεί τα ονό-ματα αυτά κατά τη μεταγραφή τους έχει παγιωθεί. Σεβαστές παραμένουν, τέλος, οι αλλαγές οι οποίες έχουν καθιερωθεί

3. Για την αναλυτική παρουσίαση εξελληνισμένων ξένων ονομάτων βλ.Καρ-ζής, Θόδωρος, Τα σωστά ελληνικά, 4η έκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1995, σ. 209-220.

διεθνώς σε ονόματα όπως: Ποτέμκιν αντί Πατιόμκιν, Βαν Γκογκ αντί Φαν Χοχ, Άιφελ αντί Εφέλ κτλ.

Η απόδοση των ξένων αρκτικόλεξων θα μπορούσε να γίνε-ται με ελληνικά γράμματα, εφόσον υπάρχει ελληνική μετά-φραση (ΟΑΠ -Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαι-στίνης- αντί ΡΕΟ) ή όταν πρόκειται για γνωστούς τύπους σε λογοτεχνικά κείμενα (η Σι ΆιΈι ) , αλλιώς να προτιμάται η ξένη γραφή (η ΟΑΤΤ, ο ΙΚΑ - βλ. σχετικό κεφάλαιο, σ. 86).

Κατά τη μεταγραφή των κινέζικων ονομάτων ακολουθούμε τη φωνητική απόδοση, βασιζόμενοι στις ενδείξεις του ίδιου του αρχικού κειμένου: Αι Πεγκ, Κουό Τσιαγκ Τσιγκ.

Κατά τη μεταγραφή των ξενικών ονομάτων με το Μαε/Με, αν αποτελεί ξεχωριστή λέξη γράφουμε ξεχωριστά* αν όχι, γρά-φουμε ως ενιαία λέξη: ΜοΚίηδ6γ - Μακίνσυ.

Ορισμένες φορές συνηθίζεται να είναι εξελληνισμένο μόνο το όνομα ή μόνο το επώνυμο: Νικ Κόρφας, Τζον Πάπας, Γεώργιος Ουάσιγκτον, Θωμάς Έντισον, Ευγένιος Ο' Νιλ, Κά-ρολος Ντίκενς.

Η τάση για εξελληνισμό των ξενικών λέξεων τον προηγούμε-νο αιώνα και στις αρχές του 20ού μπορεί να θεωρηθεί ότι συν-δέεται με τις τότε ιστορικές συνθήκες, σε μια προσπάθεια να μην «αφελληνιστεί» η γλώσσα. Στη σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι προτιμάται η όσο το δυνατόν πιστότερη απόδοση της προ-φοράς του ξενικού ονόματος, ακόμα και με τη χρήση συμφω-νικών συμπλεγμάτων άγνωστων στη γλώσσα μας: Μπάκινχαμ (και όχι Μπάκιγχαμ, σαν να ήταν ελληνική λέξη), Μονμάρ-τρη, Φινλανδία κτλ.

Τέλος, υπάρχει πάντα η δυνατότητα, όταν απευθυνόμαστε σε επιστημονικό κοινό και αναφερόμαστε σε ειδικό επιστημο-νικό αντικείμενο, να χρησιμοποιούμε τα ξένα ονόματα χωρίς ελληνική απόδοση, με τους λατινικούς χαρακτήρες τους.

Όταν μια μεταγραφή περιλαμβάνει τίτλο ευγενείας -σερ, φον, χερ κτλ-, ο τίτλος φαίνεται λογικό να γράφεται με πε-ζοκεφαλαίο όταν ξεκινά με αυτόν το όνομα, π.χ. η Ντε Ρομι-γΰ, αλλά η Ζακλίν ντε Ρομιγΰ (βλ. και σ. 107).

Κατά τη μεταγραφή, όταν το γ αναλύεται σε άι, π.χ. ΒγΐΌη, θα ακολουθήσουμε τη γραφή με ι και όχι ν (Μπάιρον ).

Κατά τη μεταγραφή δεν αποδίδονται τα 5 της γενικής κτητι-κής και του πληθυντικού των αγγλικών ονομάτων: θα γράψου-με οι Γουόλτον και όχι οι Γουόλτονς (\ν&11οηδ).

Κάποιες φορές, σε μεταφρασμένα κυρίως κείμενα, συναντάμε τίτλους που εμπεριέχουν κοινό ουσιαστικό, π.χ. ΤπηίΙγ

όπου η λέξη «κολέγιο» (οοΐΐε^ο) βάσει των ορθογρα-φικών κανόνων πρέπει να γραφτεί απλοποιημένη. Σε τέτοιες περιπτώσεις φαίνεται λογικό να υιοθετήσουμε τον τρόπο γρα-φής της λέξης ως κύριου ονόματος: Τρίνιτυ Κόλλετζ.

Σχολιασμός - Προβλήματα Έπειτα από μια αναλυτική εξέταση των ρυθμίσεων του Τρια-νταφυλλίδη, περνάμε στο σχολιασμό τους και στη διατύπωση κάποιων ερωτημάτων. Είναι γεγονός πως οι ρυθμίσεις του Τριανταφυλλίδη δημιουργούν αρκετά προβλήματα (ίσως γι' αυτό το λόγο και να μη συμπεριλήφθηκαν στη σχολική Γραμ-ματική). Φαίνεται ότι η λογική που επικράτησε ήταν να απο-δοθούν με τον απλούστερο τρόπο τα φωνήεντα και τα δίψη-φα των ξένων γλωσσών αλλά να διατηρηθούν τα υ και αι και τα διπλά σύμφωνα, γιατί προσεγγίζουν τα αντίστοιχα ξενικά, άρα δίνουν μια «εικόνα» της γραφής του ξένου ονόματος.4

4. Πρόκειται για την «αρχή της αντιστρεψιμότητας», όπου η γραφή ξένου ονόματος μας οδηγεί από την ελληνική απόδοση στην αρχική μορφή (κατά προσέγγιση). Βλ. Μπαμπινιώτη, «Αντιστρεψιμότητα και όχι απλογρόφηση», Το Βήμα, 9.11.97. Μια παρατήρηση: πόσο λειτουργική είναι για κάποιον που αγνοεί τη γλώσσα μας η γραφή ΡείΓ&ϊιΐδ, που προσεγγίζει οπτικά την ελλη-νική, αλλά απομακρύνει τόσο πολύ από τη φωνητική απόδοση [ΡίΓ63δ];

Όσον αφορά την προφορά τους, προφανώς δε διευκολύνεται μ' αυτό τον τρόπο, μια και το υ είναι [ι], το αι [ο] και τα διπλά σύμφωνα στα νέα ελληνικά, ως γνωστόν, προφέρονται ως ένα. Επιπλέον, αυτό το κριτήριο απόδοσης της ξενικής γραφής κα-ταργείται στην περίπτωση των (ασαφώς προσδιορισμένων) «καθιερωμένων» τύπων, όπου ισχύουν και τα η και τα ω κτλ. Για το χρήστη δεν είναι καθόλου προφανές γιατί ο Σαίξπηρ δικαιούται το η αλλά ο Ρονσσό χάνει το ω. Πολύ συχνά μέ-νουμε με την αίσθηση ότι ισχύουν δύο μέτρα και δύο σταθμά και ότι η όλη αντιμετώπιση του θέματος γίνεται αποσπασμα-τικά και πρόχειρα.

Προβληματικές είναι επίσης οι περιπτώσεις έντονης απόκλι-σης ως προς τρόπους γραφής της ελληνικής γλώσσας (που δεν αφορούν την απόδοση της προφοράς αλλά μόνο την ορθογρα-φία), όπως τα διπλά σύμφωνα στο τέλος της λέξης (Πιττ, Ρος) ή πριν από άλλο σύμφωνο (Στουττγάρδη) ή άγνωστα στη γλώσσα μας διπλά σύμφωνα (Άιφφελ). Μια εξαίρεση θα μπο-ρούσε να γίνει για το θηλυκό όνομα Αηη, που πιθανότατα δεν παραπέμπει στο Άννα αν μεταγραφεί ως Αν και όχι ως Ανν, ή μπορεί να ξενίσει τον αναγνώστη λόγω του ελληνικού συν-δέσμου αν.

Οπωσδήποτε υπάρχει η αντίληψη ότι οποιαδήποτε αλλαγή στις καθιερωμένες γραφές θα επιφέρει σοκ στο αναγνωστι-κό κοινό. Ίσως, βέβαια, η λανθάνουσα σύνδεση της περίπλο-κης γραφής με το κύρος των προσωπικοτήτων να εξακολου-θεί να ισχύει. Όμως θα ισχύσουν δύο μέτρα και δύο σταθμά στη μεταγραφή επειδή υπάρχουν οι καθιερωμένες γραφές ορισμένων ξένων λέξεων; Το ζητούμενο είναι ένα σύστημα μεταγραφής το οποίο θα είναι ευέλικτο και λογικό και θα ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Μιλάμε δηλαδή για απλοποίη-ση.

Η απλοποίηση στη μεταγραφή σημαίνει μόνο ι, ε, ο και κα-θόλου διπλά σύμφωνα, δηλαδή η μεταγραφή γίνεται σύμφω-

να με τη φωνητική απόδοση της λέξης, την προφορά.5

Με την απλοποίηση αντιμετωπίζονται και τα προβλήματα που δημιουργούνται από το πέρασμα μιας λέξης από μια γλώσσα σε άλλη, πριν καταλήξει σε μια τρίτη, π.χ. ρωσικά ή κινεζικά ονόματα που περνάνε μέσω της αγγλικής γραφής στα ελλη-νικά. (Σχετικά δε με το ποιος καθορίζει τη σωστή προφορά, είναι φανερό πως στη σημερινή εποχή τις τάσεις, πέρα από τους ειδικούς, τις καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τα ΜΜΕ.) Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει ένας ενιαίος τρόπος αντιμετώ-πισης όλων των ξενικών λέξεων που μεταγράφονται στην ελληνική και να εκλείψει η αμηχανία και η τάση αυτοσχεδια-σμού.

5. Το λεξικό Τεγόπουλου - Φυτράκη εφαρμόζει σε ευρεία κλίμακα το σύ-στημα της απλογράφησης των ξένων κύριων ονομάτων, το ίδιο και το λε-ξικό Κριαρά. Βλ. και εφημερίδα Ελευθεροτυπία, ενώ γενικά σε άλλα έντυπα δεν τηρείται ενιαίος τρόπος μεταγραφής. Ιδιαίτερα προβλημα-τική είναι η ανεύρεση των λημμάτων των κύριων ονομάτων σε εγκυκλο-παίδειες και λεξικά, βλ. παρατηρήσεις Χαραλαμπάκη, Γλωσσαλγήματα, Αθήνα, Γεννάδειος Σχολή, 1997, σ. 208-209. Ό π ω ς εύστοχα επισημαίνε-ται, τα ξένα ονόματα αναγκαστικά θα μεταγραφούν φωνητικά, εφόσον ο πολύς κόσμος δεν είναι υποχρεωμένος (ούτε έχει νόημα) να γνωρίζει την αρχική τους γραφή.

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Σ

Στην ενότητα αυτή επιχειρούνται ο εντοπισμός των κυριότε-ρων προβλημάτων που ανακύπτουν κατά τη σύνταξη και τη διόρθωση μιας βιβλιογραφίας και η παρουσίαση των πιο απο-τελεσματικών λύσεων που έχει δώσει σ' αυτά η ελληνική και διεθνής εμπειρία.

Πρέπει να τονίσουμε εξαρχής και με έμφαση ότι, όσον αφο-ρά ειδικά τη γλωσσική επιμέλεια και διόρθωση, οι δυνατότη-τες παρέμβασης σε μια ήδη διαμορφωμένη βιβλιογραφία εί-ναι εξαιρετικά περιορισμένες, αφού μια εκ νέου σύνθεση του υλικού υπερβαίνει τις αρμοδιότητες του επιμελητή και του διορθωτή και καθίσταται απαγορευτική από μια σειρά παρα-γόντων (χρονικά περιθώρια, κόστος έκδοσης κτλ.). Έτσι, το κύριο μέλημα του διορθωτή συνίσταται στην εξασφάλιση της ομοιομορφίας και της συνέπειας στο εσωτερικό της κάθε βι-βλιογραφίας (συνήθως με τις λιγότερες δυνατές παρεμβά-σεις), και όχι στην εφαρμογή προαποφασισμένων κανόνων σε όλα τα υπό έκδοση βιβλία.

Να διευκρινιστεί ότι η παρούσα απόπειρα κωδικοποίησης ασχολείται με τις συνήθεις ενδεικτικές βιβλιογραφίες που υποστηρίζουν επιστημονικές εργασίες και συνεπώς είναι έξω από τις προθέσεις της η παράθεση οδηγιών για τη σύνοψη του περιεχομένου (αναλυτικές βιβλιογραφίες), για τη λεπτομερή περιγραφή της φυσικής μορφής των εντύπων (περιγραφικές βιβλιογραφίες) ή για την παράθεση σχολίων από το βιβλιο-γράφο (κριτικές βιβλιογραφίες). Ξεκινάει από το δυσάρεστο

δεδομένο ότι -με εξαίρεση το πρότυπο που συνέταξε το 1994 ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛ.Ο.Τ.), του οποίου όμως η ύπαρξη δεν έχει γίνει ευρέως γνωστή και, άρα, η χρή-ση του παραμένει περιορισμένη- δεν υπάρχουν για τον απλό συντάκτη ή χρήστη μιας βιβλιογραφίας κωδικοποιημένοι και κοινά αποδεκτοί βιβλιογραφικοί κανόνες, όπως τους εννοεί η επιστήμη της βιβλιοθηκονομίας. Έτσι, η αφετηρία της είναι περισσότερο εμπειρική (καταγραφή των πιο διαδεδομένων βιβλιογραφικών συνηθειών στην Ελλάδα και διεθνώς) και ελάχιστα θεωρητική (παραπομπή σε εξαιρετικά περιορισμέ-νο αριθμό τεχνικών εγχειριδίων από την, έτσι κι αλλιώς, πε-νιχρή βιβλιογραφία για το θέμα). Συνεπώς, δεν μπορεί να διεκδικήσει δάφνες πληρότητας.

Ως μέθοδος προσέγγισης στο θέμα υιοθετήθηκε ο εντοπισμός των κάθε φορά σημαντικότερων προβλημάτων, η παράθεση των πιο συνηθισμένων ή πιο αποτελεσματικών λύσεων που έδωσε η ελληνική και διεθνής εμπειρία και, κατά περίπτωση, η πρόκριση κάποιων από αυτές τις λύσεις, όπου αυτό υπαγο-ρεύεται από την απλή λογική και την αρχή της λειτουργικό-τητας.

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τη στίξη με σκοπό τη διάκριση των περιοχών μνείας σε μια βιβλιογραφική αναφορά, η επικρα-τούσα πολυμορφία συνιστά ένα από τα πιο δυσεπίλυτα προ-βλήματα. Αν εξαιρέσουμε τον πολύπλοκο συνδυασμό από τελείες, παύλες, διαστήματα, καθέτους, κόμματα κτλ. της βι-βλιοθηκονομικής επιστήμης, δεν υπάρχει στη χώρα μας, αλλά ούτε και διεθνώς, ένα τυποποιημένο και γενικά αποδεκτό σύ-στημα στίξης και τυπογραφικής παρουσίασης των βιβλιογρα-φικών αναφορών. Γι' αυτό το λόγο, στον παρόντα Οδηγό πα-ρουσιάζονται τα πιο κοινόχρηστα και λειτουργικά συστήμα-τα στίξης και τυπογραφικής παρουσίασης, χωρίς να προτεί-νεται προς χρήση κάποιο συγκεκριμένο, πρόταση που θα απέβαινε αυθαίρετη και εν πολλοίς ανεφάρμοστη. Δυνατότη-

τες που φαίνεται να υπερέχουν από άποψη ευκρίνειας και λει-τουργικότητας επιχειρηματολογοΰνται και προκρίνονται σε σχέση με άλλες. Εκεί όμως που η επιλογή φαίνεται να είναι θέμα επιστημονικής ιδιαιτερότητας, αισθητικής ή ακόμα και τΰχης καλείται να αποφασίσει ο κατά περίπτωση συντάκτης της βιβλιογραφίας.

Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι η απόλυτη αυ-στηρότητα και συνέπεια στην τήρηση της στίξης που θα επι-λεγεί, με όποια κριτήρια κι αν γίνει αυτή η επιλογή. Κάτι που δεν ισχύει μόνο για τη στίξη και την τυπογραφική παρουσία-ση, αλλά και για οτιδήποτε συνιστά μέρος μιας βιβλιογραφι-κής αναφοράς.

Μεθοδολογικά, οι αναφορές χωρίζονται και εξετάζονται ανάλογα με το είδος του βιβλιογραφούμενου εντύπου (λαμ-βάνονται υπόψη μόνο τα πιο συνήθη): βιβλία (αυτοτελείς εκ-δόσεις)* άρθρα σε περιοδικές εκδόσεις* κεφάλαια σε βιβλία - συμβολές σε συλλογικά έργα. Ακολουθεί η πραγμάτευση ορισμένων γενικών ζητημάτων, που άπτονται όλων των ειδών εντύπου, και δίνονται μερικές γενικές οδηγίες για την ταξι-νόμηση των βιβλιογραφικών αναφορών στην τελική βιβλιο-γραφία. Τέλος, υπάρχει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο για τις ση-μειώσεις και τις βιβλιογραφικές παραπομπές.

Ι. ΒΙΒΛΊΑ

1. Κυρία πνευματική ευθύνη

α. Φυσικά πρόσωπα: ένας συγγραφέας

αϊ. Τρόπος παράθεσης τον ονόματος τον σνγγραφέα Στην περίπτωση, που είναι και η συνηθέστερη, κατά την οποία την κΰρια πνευματική ευθύνη για ένα έργο έχει ένα φυσικό πρόσωπο (συγγραφέας), το όνομά του προτάσσεται στη βι-βλιογραφική αναφορά και καταγράφεται αυστηρά με τη σει-ρά επώνυμο - όνομα - πατρώνυμο. Αυτό ισχύει ακόμα κι αν στο εξώφυλλο ή στη σελίδα τίτλου του βιβλίου το όνομα εμ-φανίζεται με διαφορετική σειρά (π.χ. Μιχαήλ Ε. Παλαιολό-γου).

Οι τίτλοι ευγενείας (<3ο, νοη κτλ.) δεν αποτελούν μέρος του επωνύμου (π.χ. δ&ιΐδδΐίΓΟ, Ρβκϋηαικί άε), ενώ, αντίθετα, απο-τελούν μέρος του επωνύμου οι προθέσεις, που γράφονται με κεφαλαίο αρχικό (π.χ. ϋ ' Αηηιιηζίο, Ο&βηοΐο).1

Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η διάκριση (τίτλου ευ-γενείας - πρόθεσης) καθίσταται στην πράξη εξαιρετικά δυ-σχερής για έναν Έλληνα, αφού το ίδιο το κριτήριο διάκρισης που προτείνει ο Εοο -χρήση πεζού ή κεφαλαίου αρχικού- συ-νιστά στα καθ' ημάς από μόνο του ένα πρόβλημα προς συζή-τηση (βλ. οικεία ενότητα του παρόντος Οδηγού). Αλλωστε, από τους φυσικούς ομιλητές των λατινογενών γλωσσών η διά-κριση αυτή φαίνεται να γίνεται με μια αυτοματική ευκολία, πράγμα που δε συμβαίνει με έναν Έλληνα, ο οποίος δεν αντι-μετωπίζει παρόμοια φαινόμενα στη μητρική του γλώσσα. Το πρόβλημα εντείνεται για το συντάκτη μιας βιβλιογραφίας

1. Εοο, υπιβεΓίο, Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, εισαγωγή - επιμ. - μτφ. Μαριάννα Κονδύλη, Αθήνα, νήσος, 1994, σ. 288-289.

όταν στα βιβλιογραφοΰμενα έργα το όνομα του συγγραφέα αναγράφεται με αποκλειστικά κεφαλαίους χαρακτήρες.

Έτσι, αυτό που απομένει να ποΰμε είναι ότι ο μεν συντάκτης μιας βιβλιογραφίας θα πρέπει να επιδείξει αυξημένη προσο-χή για την εξακρίβωση του ορθού ονόματος των συγγραφέων, ο δε διορθωτής μιας ήδη διαμορφωμένης ξενόγλωσσης βι-βλιογραφίας δεν έχει -δυστυχώς- παρά να εμπιστευτεί τον .αρχικό συντάκτη της βιβλιογραφίας.

Είναι προφανές ότι κατά τη σύνταξη της βιβλιογραφίας τα ονόματα των συγγραφέων θα πρέπει να παρατίθενται κατ' απόλυτη αλφαβητική σειρά.

α2. Η πτώση τον επωνύμου του συγγραφέα Το επώνυμο του συγγραφέα καλό είναι να τίθεται στην ονο-μαστική πτώση (στην ελληνική γλώσσα), ακόμα κι αν στο βι-βλιογραφοΰμενο έργο εμφανίζεται διαφορετικά. Αυτό θα μας επιτρέψει να αποφύγουμε τη σύγχυση που μπορεί να δημιουρ-γήσει η εμφάνιση του ονόματος σε γενική πτώση, ειδικά αν το μικρό όνομα είναι άκλιτο και δε διευκολύνει την αποσα-φήνιση. Π.χ.:

1. Παλαιολόγου, Μιχαήλ Αν δεν έχει γίνει ρητή η σύμβαση περί ονομαστικής, δεν μπο-ρούμε να ξέρουμε αν ο συγγραφέας ονομάζεται Μιχαήλ Πα-λαιολόγος ή Μιχαήλ Παλαιολόγου, με προφανή τον κίνδυνο να του αποδώσουμε έργα που δεν είναι δικά του, και το αντί-στροφο.

α3. Το μικρό όνομα του συγγραφέα Παρά την αντίθετη συνήθη πρακτική, θα ήταν καλό το μικρό όνομα του συγγραφέα να παρατίθεται πλήρες και όχι με το αρ-χικό γράμμα του ή σε συντετμημένη μορφή. Το πλήρες όνομα επιτρέπει τη διάκριση του φύλου του/της συγγραφέα, καθώς και τη διάκριση μεταξύ δύο συνεπώνυμων συγγραφέων που το μικρό τους όνομα αρχίζει από το ίδιο γράμμα. Π.χ.:

2α. Παλαιολόγου, Μ αλλά: 2β. Παλαιολόγου, Μαρία 2γ. Παλαιολόγου, Μιχαήλ 2δ. Παλαιολόγου, Μάρκος

Για τους ίδιους λόγους, αν έχουμε δυο ή περισσότερους συγ-γραφείς με το ίδιο ονοματεπώνυμο, θα πρέπει να βρούμε και να καταγράψουμε το πατρώνυμο (όχι απαραίτητα πλήρες) ή κάποια διακριτική ιδιότητα, τίτλο κτλ.

α4. Προβλήματα πολυμορφίας στη γραφή τον ονοματεπωνύ-μου του συγγραφέα

Κατά τη σύνταξη μιας βιβλιογραφίας προβλήματα μπορεί να δημιουργήσει η ύπαρξη περισσότερων έργων του ίδιου συγ-γραφέα στα οποία το όνομα του εμφανίζεται με ποικίλες μορ-φές.2 Π.χ.:

3α. Κ. Αυγουστίδη 3β. Κώστα Αυγουστίδη 3γ. Κων Αυγουστίδη 3δ. Κ. Δ. Αυγουστίδη 3ε. Κ Δ. Αυγουστίδης

Σ' αυτή την περίπτωση θα πρέπει να επιλέξουμε μία γραφή (την πιο πλήρη, σύμφωνα με όσα είπαμε παραπάνω), υπό την οποία θα καταγράφονται όλα τα βιβλία του ίδιου συγγραφέα, έτσι ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση και να διευκολύνεται η απόδοση των έργων στο συγγραφέα τους. Λ.χ., το παραπάνω παράδειγμα θα μπορούσε να πάρει τη μορφή:

4. Αυγουστίδης, Κωνσταντίνος Δαβίδ

Το πρόβλημα καθίσταται οξύτερο στην περίπτωση μεταφρα-σμένων στα ελληνικά έργων ξένων συγγραφέων, οπότε (λόγω και των γνωστών προβλημάτων στη μεταγραφή των ξένων κύριων ονομάτων στα ελληνικά) η ποικιλία γραφών αυξάνε-ται θεαματικά. Π.χ.:

2. Ντελόπουλος, Κυριάκος, Σύστημα βιβλιογραφίας - Θεωρία και πρακτι-κή, 2η ε'κδ., Αθήνα, ΟυίεηΙ)6Γ§, 1987, ο. 191-192.

5α. ΡΓβυό 3ί9ηηυηοΙ 5β. Φρόυντ Ζίγκμουντ 5γ. Φρόυντ Ζίγκμουντ 5δ. Φρόιντ Ζίγκμουντ 5ε. Φρόυδ Σιγισμούνδος κτλ.

Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι, ακόμη και στην περίπτωση ενός μεταφρασμένου στα ελληνικά έργου, καλό είναι το όνομα του ξένου συγγραφέα να διατηρείται στη γλώσσα του, έτσι ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση και να μη διασπάται η συνέχεια των καταχωρίσεων έργων του ίδιου συγγραφέα.

Τέτοιου είδους βιβλία μπορεί να αποτελέσουν ξεχωριστή κα-τηγορία στην τελική βιβλιογραφία, αλλά και να ενσωματω-θούν στον ενιαίο κατάλογο (βλ. κεφ. V).

α5. Στίξη - Τυπογραφική παρουσίαση Όπως τονίστηκε και στην εισαγωγή, οι δυνατότητες επιλογής στη στίξη και στην τυπογραφική παρουσίαση είναι πολυάριθ-μες. Ειδικά σε ό,τι αφορά την εμφάνιση του ονόματος του συγ-γραφέα, η επιλογή αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αφού πρό-κειται για την πρώτη και βασική πληροφορία μιας βιβλιογρα-φικής αναφοράς και θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα για την όσο το δυνατόν ευχερέστερη πρόσβαση του αναγνώστη-χρήστη της βιβλιογραφίας στο υλικό, καθώς και για τον αποκλεισμό οποιασδήποτε αμφισημίας, παρανόησης κτλ. Παραθέτουμε μερικές από τις πολλές δυνατότητες παρουσίασης της ίδιας βι-βλιογραφικής αναφοράς3:

6α. Κομνηνού, Ελένη, Το παιδικό βιβλίο, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1985. 6β. Κομνηνού, Ελένη. Το παιδικό βιβλίο Αθήνα Βιβλιόφιλος, 1985. 6γ. Κομνηνού, Ελένη: Το παιδικό βιβλίο. Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1985 6δ. ΚΟΜΝΗΝΟΥ Ελένη, Το παιδικό βιβλίο, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1985. 6ε ΚΟΜΝΗΝΟΥ, Ελένη, Το παιδικό βιβλίο, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1985

6στ. ΚΟΜΝΗΝΟΥ, ΕΛΕΝΗ, Το παιδικό βιβλίο, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1985. Όλες οι παραπάνω επιλογές είναι και συνήθεις και νόμιμες.

3. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί.

Η αναγραφή του επώνυμου ή και του μικρού ονόματος με κε-φαλαίους χαρακτήρες (παραδείγματα 6δ, 6ε, 6στ) το καθι-στά ευκρινέστερο και έτσι γίνεται ευκολότερο για τον ανα-γνώστη να διατρέξει με μια γρήγορη ματιά το σύνολο των ονομάτων της βιβλιογραφίας. Από την άλλη μεριά όμως, και ειδικά για την ελληνική γλώσσα, ανακύπτουν σοβαρά προ-βλήματα από την απουσία τόνου.4 Στην αναφορά

7. ΤΣΑΚΑΛΗΣ Αντώνης, [...] αδυνατούμε να καταλάβουμε αν ο συγγραφέας ονομάζεται Τσάκαλης, Τσακάλης ή Τσακαλής και, πολύ χειρότερα, αδυ-νατούμε να διακρίνουμε ένα συγγραφέα ο οποίος ονομάζε-ται Αντώνης Τσάκαλης από κάποιον άλλο που ονομάζεται Αντώνης Τσακαλής, με προφανή τον κίνδυνο να ταυτίσου-με τα πρόσωπα και να θεωρήσουμε τα έργα τους έργα του ίδιου συγγραφέα. Γι' αυτό το λόγο θεωρούμε προτιμητέα τη χρήση πεζοκεφαλαίων χαρακτήρων, όπως στα παραδείγμα-τα 6α, 6β και 6γ.

Σ' αυτή την περίπτωση καθίσταται απαραίτητη η χρήση κόμ-ματος μεταξύ επωνύμου και μικρού ονόματος προκειμένου να αποφευχθεί η σύγχυση αν υπάρχουν πατρώνυμα, διπλά ονόματα5, πολλοί συγγραφείς κτλ. - ειδικά όταν πρόκειται για ξένους συγγραφείς. Π.χ.:

8. Παπαίωάννου, Δημήτριος Μιχαήλ, [...] (πατρώνυμο)6

9. Παπαίωάννου, Δημήτριος-Μιχαήλ, [ . ] (διπλό όνομα) 10. δΐη9θΓ, Ιδ330 ΒβδΙιβνίδ, [. .] 11. Πθθά, ν\ΖίΙΙΪ3ΓΠ ΜβχννβΙΙ, [. .]

4. Ντελόπουλος, ά π . , σ. 190-191. 5. Τουλάχιστον για την ελληνική γλώσσα, θεωρούμε κοινόχρηστο τον κα-νόνα που συνδέει τα διπλά επώνυμα ή τα διπλά μικρά ονόματα με ενω-τικό: Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης. Σε άλλες γλώσσες όμως, όπου οι κανόνες ποικίλλουν, η χρήση του κόμματος απομακρύνει τον κίνδυνο παρανόησης. 6. Μεταξύ μικρού ονόματος και πατρωνύμου (ακόμη κι αν το τελευταίο δηλώνεται με αρχικό γράμμα) δεν παρεμβάλλεται στίξη.

Εξάλλου, η χρήση κόμματος, τελείας ή διπλής τελείας μετά το μικρό όνομα του συγγραφέα και πριν από τον τίτλο αποτελεί μάλλον ζήτημα αισθητικής και συνολικής άποψης του συντά-κτη της βιβλιογραφίας. Συνήθως, όσοι χρησιμοποιούν τελεία μετά το όνομα κάνουν το ίδιο και μετά τον τίτλο, τασσόμενοι προφανώς υπέρ μιας πιο σαφούς διάκρισης των περιοχών κύ-ριας πνευματικής ευθύνης και τίτλου. Η χρήση διπλής τελείας, από την άλλη μεριά, παραπέμπει σ' ένα πιο πολύπλοκο σύστη-μα στίξης. Θα λέγαμε ότι, γενικά, ένα λιτό σύστημα στίξης, όπως αυτό της αποκλειστικής χρήσης κομμάτων (του παρα-δείγματος 6.α), είναι αρκετά λειτουργικό και μειώνει τον κίν-δυνο τυπογραφικών αβλεψιών. Με την επιφύλαξη όμως ότι κάτι τέτοιο δε θα δημιουργεί σύγχυση με την εσωτερική στί-ξη άλλων περιοχών μνείας (περίπτωση πολλών συγγραφέων, πολλών τίτλων, επιπλέον πληροφοριών για την έκδοση κτλ.). Τέλος, υπάρχει η δυνατότητα να γίνουν πιο ευκρινείς οι αναφο-ρές μέσω τυπογραφικών διακρίσεων (διαστήματα, εσοχές κτλ.). Π.χ.7:

12. Τσοτάκου-Καρβέλη, Αικατερίνη, Εικονογραφημένο λεξικό της ελληνικής μυθολογίας για παιδιά, Αθήνα, Γνώση, 1988.

Τννβίη, ΜηγΚ, Οι περιπέτειες του Χακ Φιν, απόδοση Φώντας Κονδύλης, Αθήνα, Καστανιώτης, 1986.

Χορτιάτη, Θέτη, Ο δάσκαλος με το βιολί και το αστέρι, εικο-νογράφηση: Τζώρτζης Παρμενίδης, Αθήνα, Άγκυρα, 1990.

Στην περίπτωση που παρατίθενται πολλά έργα του ίδιου συγ-γραφέα, μπορεί να επαναλαμβάνεται το όνομα (κανονικές αναφορές), να μπαίνουν ομοιωματικά ή παύλες στη θέση του ονόματος ή να μένει κενός ο χώρος που θα καταλάμβανε το όνομα.

7. Τα παραδείγματα έχουν αντληθεί αυτούσια από τη βιβλιογραφία στο Καρ-πόζηλου, Μάρθα, Το παιδί στην χώρα των βιβλίων - Συμβολή στην μελέτη των παιδικών αναγνωσμάτων, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1994.

β. Δύο ή τρεις συγγραφείς Όταν την κΰρια ευθΰνη ενός έργου μοιράζονται δυο ή τρεις συγγραφείς, καταγράφονται όλα τα ονόματα. Προηγείται εκείνο που προβάλλεται εμφανέστερα. Αν τα ονόματα παρου-σιάζονται με τον ίδιο τρόπο, τότε καταγράφονται με τη σει-ρά που εμφανίζονται στο βιβλίο.8

Οι δυνατές επιλογές στην παρουσίαση είναι κι εδώ αρκετές. Π.χ.9:

13α. Θεοδωρόπουλος, Παναγιώτης-Αλέξανδρος - Αβραμίδης, Παύλος, Πρότυπα αξιών στην ελληνική οικογένεια, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1987.

13β. Θεοδωρόπουλος, Παναγιώτης-Αλέξανδρος, Αβραμίδης, Παύλος, Πρότυπα αξιών στην ελληνική οικογένεια, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1987.

13γ. Θεοδωρόπουλος, Παναγιώτης-Αλέξανδρος και Αβραμίδης, Παύλος, Πρότυπα αξιών στην ελληνική οικογένεια, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1987.

Με βάση το κριτήριο της ευκρινέστερης διάκρισης, στον Οδη-γό αυτό έχει υιοθετηθεί η μορφή του παραδείγματος 13α.

γ. Περισσότεροι των τριών συγγραφείς Όταν οι συγγραφείς είναι περισσότεροι των τριών, μπορεί να καταχωριστούν μόνο το πρώτο ή τα δυο πρώτα ή τα τρία πρώ-τα ονόματα. Τα υπόλοιπα μπορεί να παραλειφθούν. Στη θέση του παραλειπόμενου ή παραλειπόμενων ονομάτων πρέπει να τεθεί η συντομογραφία κ.ά. (α αϊ.), όπως στο παράδειγμα 14. Αλλη δυνατότητα είναι να καταχωριστεί το βιβλίο υπό το όνο-μα του επιμελητή10 της έκδοσης (αν υπάρχει), με την προσθή-

8. ΕΛ.Ο.Τ. 560 1994, Τεκμηρίωση - Βιβλιογραφικές αναφορές: Περιεχόμε-νο, μορφή και δομή, 7.1.4. 9. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί. 10. Με αυτό τον όρο μεταφράζουμε συνήθως στη βιβλιογραφία το αγγλικό

κη δίπλα στο όνομα και μέσα σε παρένθεση της ένδειξης επιμ. (= επιμελητής/-ές) ή &ά.Ιεά& (= βάίΙοιΥ-δ), έά./έά$ και έάίΐ./ έάίΐδ (= έόίΐ6υΓ/-δ) κτλ.11

14. ΑηάθΓδοη, ΡΐοΐΊβΓοΙ 0. κ.ά., Πώς να δημιουργήσουμε ένα έθνος από αναγνώστες - Από την ψυχολογία της ανάγνωσης στην εκπαιδευτική πρακτική, επιμ. Στέλλα Βοσνιάδου, μτφ. Α. Αρχο-νπ'δου κ ά., Αθήνα, <3υίβηββΓ9,1994.

15. Βοσνιάδου, Στέλλα (επιμ.), Πώς να δημιουργήσουμε ένα έθνος από αναγνώστες - Από την ψυχολογία της ανάγνωσης στην εκπαιδευτική πρακτική, μτφ. Α. Αρχοντίδου κ.ά., Αθήνα, ΟυΙθηββΓ9,1994.

δ. Άγνωστος ο συγγραφέας Αν στο βιβλιογραφοΰμενο έργο δεν εμφανίζεται φορέας της κύριας πνευματικής ευθύνης, τότε αυτό καταχωρίζεται υπό τον τίτλο.12

βάίΙΟΓ (γαλλικά βάίΙβιΐΓ), που δήλωνε ι το πρόσωπο με την ευθύνη και τη φρο-ντίδα του οποίου συγκεντρώνονται οι ατομικές συμβολές σε μια συλλογική έκδοση ή επιλέγονται διάσπαρτα δοκίμια ενός συγγραφέα για να απαρτί-σουν ένα συγκεντρωτικό τόμο ή αποδελτιώνονται τα πρακτικά ενός συνε-δρίου κτλ. Διαφορετικές αρμοδιότητες έχει ο επιμελητής (και κυρίως έτσι νοείται στην Ελλάδα) που φροντίζει για τη γλωσσική αρτιότητα (γλωσσική επιμέλεια) και την τυπογραφική εμφάνιση (επιμέλεια έκδοσης) ενός βιβλίου, καθώς και εκείνος που μεριμνά για την επιστημονική επάρκεια και ακρίβεια (επιστημονική επιμέλεια) μιας έκδοσης. Η καταχώριση ενός έργου υπό το όνομα του επιμελητή γίνεται μόνο όταν αυτός έχει την έννοια του οάίΙΟΓ, ενώ σπανίως εμφανίζονται οι φορείς της επιστημονικής, γλωσσικής κτλ. επιμέλειας σε μια βιβλιογραφική αναφορά, ως μνείες δευτερεύουσας πνευματικής ευθύνης (βλ. 1.4). 11. Για τη χρήση ελληνικών ή ξένων επεξηγηματικών και παραπεμπτικών λέ-ξεων και συντομογραφιών (θέμα στο οποίο υπάρχει επίσης διχογνωμία) βλ. ιν.ι. 12 .0 Εοο (ό.π., σ. 118) προτείνει την υποκατάσταση του ονόματος του άγνω-στου συγγραφέα από την ένδειξη Ανώνυμο. Κάτι τέτοιο όμως είναι μάλλον ξένο προς τις ελληνικές βιβλιογραφικές συνήθειες.

ε. Συλλογικά όργανα Εάν την κύρια πνευματική ευθύνη ενός έργου (εισηγήσεις επι-τροπών, προγράμματα δράσης, ευρετήρια κτλ.) φέρει ένα συλλογικό όργανο, τότε το όνομά του θα πρέπει να αποδίδε-ται όπως εμφανίζεται στο ντοκουμέντο. Εάν το όνομα του συλ-λογικού οργάνου δηλώνει υπαγωγή σ' ένα ανώτερο όργανο, θα πρέπει να υποδεικνύεται το όνομα αυτού του οργάνου, καθώς και όλα τα ενδιάμεσα επίπεδα που είναι αναγκαία για την εξακρίβωση της ταυτότητας του υπεύθυνου οργάνου.13

Π.χ.: 16. Τ ΕI Αθήνας, Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας, Τμήμα Βιβλιοθη-

κονομίας, [...]

2. Τίτλος και υπότιτλος

α. Τυπογραφική παρουσίαση - Στίξη αϊ. Τυπογραφική παρουσίαση Ο τίτλος και ο υπότιτλος των βιβλίων παρατίθενται με πλά-γιους χαρακτήρες, χωρίς εισαγωγικά (προς διάκριση από τα άρθρα περιοδικών, βλ. ΙΙ.2). Πρόκειται για μια από τις πιο γε-νικευμένες συμβάσεις διεθνώς στο χώρο της βιβλιογραφίας.

α2. Στίξη προς διάκριση της περιοχής του τίτλου Όπως αναφέρθηκε και στην παράγραφο 1.1.α5, οι συνηθέστε-ρες επιλογές για να διακρίνουμε την περιοχή του τίτλου (και πιθανού υπότιτλου) από τις περιοχές κύριας πνευματικής ευ-θύνης, που προηγείται, και σειράς ή δευτερεύουσας πνευμα-τικής ευθύνης ή άλλης, που έπεται, είναι η χρήση κομμάτων ή τελειών ή διπλής τελείας και τελείας. Πιο συγκεκριμένα, ο τίτλος μπορεί να κλείνεται σε δύο κόμματα ή σε δύο τελείες

13. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.1.3.

ή να εισάγεται με διπλή τελεία και να ολοκληρώνεται με τε-λεία. Συνηθέστερες είναι οι δυο πρώτες επιλογές, ενώ δεν αποκλείεται να συναντήσουμε και άλλους συνδυασμούς, με μεικτή στίξη.

Για τους λόγους που αναφέρθηκαν στο Ι.1.α5 πιστεύουμε ότι η χρήση κομμάτων είναι η πλέον ενδεδειγμένη λύση. Με την επισήμανση, βέβαια, ότι πρέπει να ληφθεί πρόνοια για την αποφυγή σύγχυσης με την εσωτερική στίξη του τίτλου και κυρίως με τη στίξη που διακρίνει τον τίτλο από τον υπότιτλο (βλ. αμέσως παρακάτω).

α3. Στίξη για τη διάκριση του τίτλου από τον υπότιτλο - Εσω-τερική στίξη

Και εδώ οι δυνατότητες είναι αρκετές: χρήση διπλής τελείας, παύλας, τελείας ή, απλώς, κόμματος. Με γνώμονα τη μεγαλύ-τερη δυνατή ευκρίνεια στη διάκριση του τίτλου από τον υπό-τιτλο, πιστεύουμε ότι η χρήση κόμματος πρέπει να αποφευ-χθεί, ειδικά αν χρησιμοποιούμε ένα λιτό σύστημα στίξης βα-σισμένο στη χρήση κομμάτων. Ένα επιπλέον κόμμα σ' αυτή τη θέση θα ισοπέδωνε τον επεξηγηματικό χαρακτήρα που συνήθως έχει ο υπότιτλος και θα καθιστούσε δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ τίτλου και υπότιτλου, γιατί θα συγχεόταν με τα κόμματα στο εσωτερικό του τίτλου και του υπότιτλου, τα οποία αφθονούν σε σχέση με τα υπόλοιπα σημεία στίξης (παράδειγ-μα 17). Η χρήση διπλής τελείας είναι αρκετά διαδεδομένη (παράδειγμα 18), θα μπορούσε όμως να δημιουργηθεί σύγχυ-ση αν υπήρχε διπλή τελεία και στο εσωτερικό του κυρίως τίτ-λου (παράδειγμα 19). Γι' αυτό θεωρούμε περισσότερο λει-τουργική, από άποψη ευκρίνειας, τη χρήση παύλας, παρ' ότι είναι αρκετά ασυνήθιστη στις ελληνικές βιβλιογραφίες (πα-ράδειγμα 20).

17. ΒδΙίβδΓ, ΕΙϊβηηθ-ννΒΐΙθΓδίΘΐη, ΙιτιιτοηυβΙ, ΠΘΟΘ, ΝΘΙΙΟΙΊ, 013886, ίθ8 ϊόβηίίΐθδ 3πιόϊ9υθ8, Ρ3Π$, 13 ϋβοουνθΓίΘ, 1988.

18. Σακελλαρίου, Χάρης, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας· Ελ-

Αηνική και παγκόσμια, από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, 6η έκδ. βελτ. και συμπληρ., Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1990.

19. Καραγιάννη, Ελένη, Ντένικεν: Επιστήμη και επιστημονική φα ντασία' Μελέτη για την ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών, Αθή-να, Βιβλιόφιλος, 1983.14

20. 3Θ3ΓΙΘ, ϋοΐΊΠ Ρ., βρθθοϊι ΑοΙδ - Απ Εδδ3γ ίπ ΙΙΊΘ ΡΝΐ0δ0ρΙιγ οί 3̂/70(7306, 08ΐτι0Γΐ09β, ΟδίηβποΙρθ ΙΙηίνβΓδΐΙγ Ρίβδδ, 1969.15

Εννοείται ότι ως προς την εσωτερική στίξη, ιδιαίτερα σε μα-κροσκελείς τίτλους, ο συντάκτης της βιβλιογραφίας είναι υπο-χρεωμένος να αυτενεργήσει για να αποσαφηνίσει με τα ση-μεία στίξης ό,τι στο εξώφυλλο ή στη σελίδα τίτλου γίνεται κα-τανοητό με τη χρήση διαφορετικών τυπογραφικών στοιχείων. Για το πρώτο γράμμα της πρώτης λέξης του υπότιτλου (πεζό ή κεφαλαίο), η οποία ακολουθεί το διαφοροποιητικό σημείο στίξης, βλ. αμέσως παρακάτω.

α4. Χρήση πεζών και κεφαλαίων χαρακτήρων στις λέξεις τον τίτλον και τον νπότιτλον

Όταν πρόκειται για ξένη βιβλιογραφία, χρησιμοποιούμε πε-ζοκεφαλαίους χαρακτήρες στην αρχή των λέξεων του τίτλου (και του υπότιτλου) συμφωνά με τους κανόνες που ισχΰουν για τη χρήση τους στη γλώσσα του πρωτοτύπου.

Για ελληνικές εκδόσεις, εισηγούμαστε την υιοθέτηση των κα-νόνων που προτείνονται στην οικεία ενότητα αυτού του Οδη-γού, μια και δεν υπάρχει μια λεπτομερής και οριστική ρύθμι-ση του ζητήματος από τη σχολική γραμματική.

Παράλληλα, καλό θα ήταν -για την ευκρινέστερη διάκριση τίτλου και υπότιτλου- να υπάρχει ομοιομορφία ως προς το πρώτο γράμμα της πρώτης λέξης του υπότιτλου (πεζό ή κεφα-λαίο), ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο αυτή εμφανί-

14. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί . 15. Το παράδειγμα (εδώ τροποποιημένο) παραθέτει ο Εοο (άπ . , ο. 111).

ζεται στην έκδοση. Πιστεύουμε ότι η χρήση κεφαλαίου στοι-χείου προσδίδει μεγαλύτερη αυτονομία στον υπότιτλο.

β. Προβλήματα τονισμού Σε γλώσσες όπως η ελληνική, όπου ο τόνος έχει διαφοροποιη-τική αξία, μπορεί να ανακύψουν προβλήματα ως προς τον ακριβή τονισμό κάποιων λέξεων του τίτλου όταν αυτός ανα-γράφεται στο εξώφυλλο ή στη σελίδα τίτλου του βιβλίου με κε-φαλαία γράμματα.16 Π.χ.:

21. ΛΑΙ'ΚΑ ΠΑΝΗΓΎΡΙΑ ΣΤΟ ΚΑΡΑΤΑΣΙ (Καράτασι / Καρατάσι;) 22. ΖΗΤΩ ΤΟ ΑΔΥΝΑΤΟ! (ζήτω / ζητώ;) 23. Η ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΗ (αγνοούμενη / αγνοουμένη;)

Σε τέτοιες περιπτώσεις θα πρέπει να αναζητήσουμε τον τίτλο ή την επίμαχη λέξη με πεζά στοιχεία στα άλλα μέρη του βι-βλίου (ψευδότιτλο κτλ.) ή μέσα στο κείμενο. Όσον αφορά το γλωσσικό τύπο που θα προτιμηθεί (παράδειγμα 23), αν η έρευ-να αποβεί άκαρπη, θα πρέπει να αποκαταστήσουμε τον τίτλο όσο πιο πιστά γίνεται στο γλωσσικό ύφος του συγγραφέα.

γ. Συντόμευση τίτλου Σπάνια και μόνο σε εξαιρετικά μακροσκελείς τίτλους υπάρ-χει η δυνατότητα να περικόψουμε τον τίτλο ή τον υπότιτλο, υπό την προϋπόθεση ότι δε θα χάσουμε σημαντικές πληροφο-ρίες.17 Οι παραλείψεις δεν μπορεί ποτέ να γίνουν στην αρχή του τίτλου ή πριν από τις πέντε πρώτες λέξεις του.18 Το πα-ραλειπόμενο μέρος του δηλώνεται με αποσιωπητικά μέσα σε αγκύλες.

16. Βλ. και Ντελόπουλο (ο.π., ο. 206). Πρβλ. ανάλογα προβλήματα με το όνομα του συγγραφέα στο 1.1.α5. 17. Βλ. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.2.5. 18. Βλ. Τσαμαδιά-Σταϊκούρα, Βασιλική, Περιγραφική Καταλογογράφηση I -Σημειώσεις για τους σπουδαστές τονΑ' εξαμήνου του Τμήματος Βιβλιοθη-κονομίας, Σ.Δ.Ο., Τ.Ε.Ι. Αθήνας, Αθήνα, 1987, σ. 43.

δ. Περισσότεροι τον ενός τίτλοι Εάν στο βιβλίο εμφανίζονται περισσότεροι του ενός τίτλοι ή αν ο τίτλος εμφανίζεται σε περισσότερες της μίας γλώσσες, καταχωρίζουμε τον τίτλο ή τη γλωσσική μορφή που προβάλ-λεται εμφανέστερα. Σε περίπτωση που οι τίτλοι εμφανίζονται με τον ίδιο τρόπο, προηγείται αυτός που εμφανίζεται πρώ-τος.19 Οι παράλληλοι τίτλοι συνήθως συνδέονται με δυο πα-ράλληλες γραμμές (=).

3. Σειρά Μετά τον τίτλο υπάρχει η προαιρετική δυνατότητα να δοθεί το όνομα της σειράς του εκδοτικού οίκου στην οποία εντάσ-σεται το συγκεκριμένο βιβλίο. Κάτι τέτοιο είναι μάλλον σπά-νιο σε μια ενδεικτική βιβλιογραφία. Αν, ωστόσο, επιλέξουμε την αναγραφή της, θα τεθεί κατά προτίμηση σε παρένθεση και θα γραφτεί με όρθιους χαρακτήρες εντός εισαγωγικών, ακο-λουθούμενη συνήθως από έναν αριθμό που δηλώνει την αρίθ-μηση του συγκεκριμένου βιβλίου μέσα στη σειρά. Π.χ.:

24. Θεοδώρου, Ευαγγελία, Μια μέρα στο δάσος («Βιβλία για παι-διά» 8), Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982.20

Η παράθεση της σειράς αμέσως μετά τον τίτλο αποτελεί συ-νήθεια των τελευταίων ετών και μάλλον της ξένης βιβλιογρα-φικής παράδοσης.21 Υπηρετεί προφανώς τη λογική τού να μη διασπάται η ενότητα μεταξύ τίτλου και θεματικής σειράς στην οποία τον ενέταξε ο εκδότης. Ο βιβλιοθηκονομικός κλάδος της Καταλογογράφησης22 καθώς και τα παλαιότερα εκδοτι-κά ήθη τοποθετούν τη σειρά στο τέλος της βιβλιογραφικής αναφοράς, μετά τη χρονολογία της έκδοσης (ή την ένδειξη της

19. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.2.3. 20. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί. 21. Βλ. Εοο,ο.π. ,σ. 118-119. 22. Βλ. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.8, καθώς και Τσαμαδιά-Σταϊκούρα, ό.π., ο. 62-63.

έκτασης, αν υπάρχει). Με δεδομένο τον προαιρετικό χαρα-κτήρα και τη σπανιότητα αυτής της πληροφορίας, δε θα επι-μείνουμε περισσότερο σ' αυτή τη διαφωνία.

4. Δευτερεύουσα πνευματική ευθύνη

α. Φορείς Φορείς της δευτερεύουσας πνευματικής ευθύνης σε μια έκ-δοση μπορεί να είναι ο επιμελητής, ο μεταφραστής, ο εικο-νογράφος, ο φωτογράφος κ.ά. Η αναγραφή των ονομάτων τους και της μνείας ευθύνης του καθενός μπορεί να είναι προαιρετική, ανάλογα με το είδος της βιβλιογραφίας.

β. Παρουσίαση - Στίξη Τα ονόματα των φορέων της δευτερεύουσας ευθύνης κατα-γράφονται με τη σειρά και τον τρόπο με τα οποία εμφανίζο-νται στο βιβλίο (δεν ισχύει εδώ η υποχρεωτική πρόταξη του επωνύμου23).

Των ονομάτων προτάσσονται συντομογραφίες ή διευκρινί-σεις σε πιο ανεπτυγμένη μορφή, δηλωτικές της πνευματικής ευθύνης του κάθε φορέα. Η χρήση συντομογραφιών είναι προτιμότερη, αφού περιορίζει την έκταση των βιβλιογραφι-κών αναφορών. Ωστόσο, αν στη μεγάλη πλειοψηφία των βι-βλιογραφικών αναφορών μιας βιβλιογραφίας οι διευκρινί-σεις δίνονται σε ανεπτυγμένη μορφή, λειτουργικότερο είναι να προσαρμόσουμε την ομοιόμορφη παρουσίαση σ' αυτό το κριτήριο. Ενίοτε θα μπορούσαμε να παραθέσουμε ολογρά-φως, επιλεκτικά, διευκρινίσεις για κάποιους σπανιότερα εμ-φανιζόμενους φορείς ευθύνης, όπως απόδοση, προσαρμογή

23. Καλό είναι όμως τα ονοματεπώνυμα να μπαίνουν, όσον αφορά την ελ-ληνική γλώσσα, στην ονομαστική (βλ. 1.1.α2).

για παιδιά κτλ., οι οποίες δεν μπορεί να αποδοθούν με σαφή-νεια μέσω των συντομογραφιών. Έτσι, έχουμε: -Γιατον επιμελητή:επιμ., εά./οάδ (=6<ϋ1θΓ/-8), όάίί./βάίίδ (=

ό<ϋΙειΐΓ/-5), επιμέλεια, υπό την επιμέλεια, οάίΐοά ί>ν, έά'ιίέ ρ&τ κτλ.

- Για το μεταφραστή: μτφ., μφρ., μτφρ., Ιτζη. (=ίΓ3ηδΐ3ΐίοη), Ιτ&ά. (= ΙΓδάυοΙίοη), μετάφραση, 1Τ3η5ΐ3ΐ6ά ί>ν, ίΓ&άιήί ρατ κτλ.

- Για τον εικονογράφο: εικ., 111, (= Π1ιΐ8ίπιΙίοη). εικονογράφη-ση, εικονογραφημένο από, εικόνες, Πΐυδίταίοά βν, ΐΗυδΙτέ ρατ κτλ.

- Για το φωτογράφο: φωτ., ρΗ.. ρΐιοΐοδ (1)γ, ρατ), φωτογραφίες κτλ.

Συνήθως μεταξύ συντομογραφίας και ονόματος δεν παρεμ-βάλλεται στίξη, ενώ μετά από ολόκληρη λέξη μπορεί να ακο-λουθεί διπλή τελεία. Οι μνείες ευθύνης διακρίνονται μεταξύ τους με κόμματα (σπανιότερα με τελείες). Παραθέτουμε με-ρικά παραδείγματα:

25. Ντελόπουλος, Κυριάκος, Περπατώντας στην Ελλάδα ανακαλύ-πτεις την Αθήνα, εικ. Άντα Γανώση, Εκδόσεις Πατάκη, 1992.

26. Βαρελλά, Αγγελική, Καλοκαίρι στη Μονεμβασιά, φωτογραφίες : Κλ. Βαρελλά, σχέδια: Τάκης Λευκαδίτης, Αθήνα, Φ. Πατσού-ρης, 1980.24

2 7 . ΟΒΓΓΟΙΙ, ί β ν ν ί δ , ΑΙΐοθ'δ ΑόνβπΙυΓθΒ ΐπ \Νοηό6ϊ\3ηό 3πό Τήίου3ΐΊ ΊΙΐ6 ίοοΜπς) 01306 3ΠΌ \Λ/Ιΐ3ΐ ΑΙΙΟΘ Εουπό ΤΙΊΘΓΘ, βάίΐβοί ννϊΙΙι 3η ΐπίΓοοΙυοΙΐοη βγ ΡοςβΓ ί3ποβΙγη ΘΓΘΘΠ, ΝΝΊΊΐΙ ιΙΙυΒίΓβίίοηβ 6γ ΫΟΊΊΗ ΤθηηίθΙ, ΟχίοιτΙ, ΟΧΪΟΓΟΙ ϋηΐνβΓΒίΙγ Ρίβδδ, 1992.25

28. Ροό3Γΐ, Οΐβηηΐ, Οι περιπέτειες του Αντωνάκη του αόρατου, μτφ. Λένα Θεοδωρίδου-Πεδιωτίδου, εικ. Ειη3ηυθΙθ Ι_υζζ3ίί, Αθήνα, ΟυΙβηβθΓΟ), 1988.

24. Το παράδειγμα έχει μεταφερθεί αυτούσιο από τον κατάλογο παιδι-κών βιβλίων της Καρπόζηλου, ό.π., σ. 229. 25. Βλ. παραπάνω, σημ. 24.

Για τη γλώσσα στην οποία παρατίθενται οι συντομογραφίες ή οι μνείες ευθύνης, προκειμένου για ξενόγλωσσα βιβλία, βλ. τη συνολική πραγμάτευση του ζητήματος στο IV. 1.

5. Αριθμός έκδοσης Όταν ενός βιβλίου βιβλιογραφείται έκδοση άλλη από την πρώτη, ο αριθμός αυτής της έκδοσης παρατίθεται μετά τον τίτλο (ή τη σειρά ή τη δευτερεύουσα πνευματική ευθύνη, αν τυχόν καταγράφονται). Δίνεται επίσης, συνήθως σε συντο-μευμένη μορφή, κάθε άλλη πληροφορία που προσδιορίζει τη συγκεκριμένη έκδοση και κρίνεται σημαντική: έκδοση βελ-τιωμένη, νέα έκδοση, έκδοση αναθεωρημένη από το συγγρα-φέα, έκδ. αναθ., οό. τον. (=60ίΙΐοη Γενίοννοά), ηον οό., έά. τέν. (=έ<3ίΙίοη τένυο) κτλ. Σπάνια μπορεί να δοθεί η ένδειξη 1η έκδ., αν έχει ληφθεί μέριμνα και αυτή καταγράφεται στο βι-βλίο.

Και σ' αυτή την περίπτωση υπάρχει ποικιλία ως προς τον τρό-πο με τον οποίο μπορεί να εμφανίζεται ο αριθμός της έκδο-σης: απλώς με αραβικό ψηφίο, με συντομευμένη μορφή του τακτικού αριθμητικού και συντομογραφία της έκδοσης, με αριθμητικό εκθέτη αριστερά ή δεξιά της χρονολογίας. Π.χ.:

29α. 2 29β. 2η έκδ., 2ηό θ<±, 2£ΙΤΙΘ Θ<± κτλ. 29γ.21984 29δ. 19842

Στις περιπτώσεις 29γ και 29δ ο αριθμός της έκδοσης δε δίνε-ται μετά τον τίτλο αλλά μαζί με τη χρονολογία έκδοσης -μετά τον τόπο έκδοσης και τον εκδότη-26 και δε συνοδεύεται από άλλες πληροφορίες (όπως, για παράδειγμα, έκδ. αναθ.).

26. Για τη διαφορετική θε'ση της χρονολογίας ε'κδοσης στη βιβλιογρα-φία (όταν χρησιμοποιούμε το σύστημα αναφοράς συγγραφε'ας - χρονολο-γία) βλ. παρακάτω στο Ι.8.δ.

ΟΛΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Στις περιπτώσεις 29α και 29β ο αριθμός της έκδοσης διακρί-νεται από την προηγουμένη και την επόμενη περιοχή μνείας με κόμμα. Για τη γλώσσα στην οποία παραθέτουμε τις συντομογραφίες ή ανεπτυγμένες πληροφορίες για την έκδοση, όταν πρόκειται για ξενόγλωσσα βιβλία, βλ. IV. 1. Επίσης, βλέπε στο 1.8.6 και στο ΐ ν .2 για το πότε και πώς παραθέτουμε τα στοιχεία της πρώτης έκδοσης ενός έργου ή μιας μεταγενέστερης την οποία έχουμε χρησιμοποιήσει στην εργασία μας.

6. Τόπος έκδοσης

α. Σειρά εμφάνισης Ο τόπος στον οποίο έχει εκδοθεί το κάθε βιβλίο που αποδελ-τιώνουμε είναι η πρώτη ένδειξη σε μια σειρά πληροφοριών που αφορούν τη συγκεκριμένη έκδοση, οι οποίες είναι: τόπος έκδοσης- εκδότης - χρονολογία έκδοσης. Η σειρά αυτή στην παράθεση των πληροφοριών τείνει πλέον να καθιερωθεί ως υποχρεωτική, σε αντίθεση με παλαιότερες βιβλιογραφικές συ-νήθειες, συμφωνά με τις οποίες μπορούσε να προηγηθεί το όνομα του εκδότη ή ακόμα και να παραλειφθεί εντελώς, όπως και ο τόπος έκδοσης.

β. Στίξη Μετά τον τόπο έκδοσης τα συνηθέστερα σημεία στίξης είναι το κόμμα και η διπλή τελεία. Πριν από την αναγραφή του τόπου μπαίνει κόμμα (σπάνια, και ειδικά αν προηγούνται πολ-λές πληροφορίες -πολλές μνείες ευθύνης, πληροφορίες για την έκδοση κτλ.-, μπορεί να συναντήσουμε τελεία).

γ. Γλώσσα αναγραφής Παρά την αντίθετη γενικευμένη πρακτική, θεωρούμε ότι ο τόπος έκδοσης πρέπει να μπαίνει στη γλώσσα του πρωτοτύ-

που. Επιχειρήματα σε σχέση με το θέμα βλ. στο IV. 1. Προκει-μένου για παλαιές ελληνικές εκδόσεις, καλό είναι να κρατά-με τη γλωσσική μορφή που υπάρχει στο πρωτότυπο: Εν Αθή-ναις, Αμστελόδαμον, Μεδιόλανον κτλ.

δ. Διευκρινίσεις Σε περίπτωση που υπάρχει ανάγκη να διαφοροποιηθεί η πόλη έκδοσης από άλλες πόλεις με το ίδιο όνομα ή να εξακριβω-θεί η ταυτότητά της, αν είναι ευρέως άγνωστη, μπορεί να προ-στεθεί -σε παρένθεση και με συντετμημένη μορφή, αν είναι δόκιμη- η ευρύτερη διοικητική διαίρεση.27 Π.χ.:

30α. Τρίκαλα (Κορ) 30β. Τρίκαλα (Θεσσ.)

ΠΡΟΣΟΧΗ: Σημειώνουμε πάντοτε τον τόπο έκδοσης, και όχι τον τόπο εκτύπωσης, εκτός αν οι δύο τόποι συμπίπτουν. Στο σφάλμα αυτό μπορεί να οδηγηθεί κανείς όταν δεν υπάρχει τόπος έκδοσης στο εξώφυλλο και καταφύγει στον κολοφώνα του βιβλίου για να αντλήσει στοιχεία. Οι ακριβείς πληροφο-ρίες για την έκδοση παρέχονται συνήθως στο νετδο της σελί-δας τίτλου, στην «ταυτότητα» του βιβλίου.

ε. Περισσότεροι του ενός τόποι έκδοσης Αν υπάρχουν περισσότεροι του ενός τόποι έκδοσης, καταγρά-φουμε αυτόν που προβάλλεται εμφανέστερα. Αν τα ονόματα των τόπων παρουσιάζονται με τον ίδιο τρόπο, είτε καταγρά-φουμε το πρώτο είτε τα καταγράφουμε όλα με τη σειρά που εμφανίζονται.

στ. Άγνωστος ο τόπος έκδοσης Σε περίπτωση που δεν αναγράφεται πουθενά στο βιβλίο τό-πος έκδοσης, αντικαθιστούμε το τοπωνύμιο με τη συντομο-

27. Βλ. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.6.2.

γραφία χΛ. = χωρίς τόπο (παλαιότερα: ά/τ. = άνευ τόπου) ή 5.1. (= δίηο Ιοοο) για ξενόγλωσσες εκδόσεις, αλλά και με πλή-ρεις φράσεις, όπως, για παράδειγμα, 53η§ Ηοιι κτλ.

7. Εκδότης

α. Παρουσίαση - Στίξη Ο εκδότης του έργου εμφανίζεται μετά τον τόπο έκδοσης και, παρά τη συχνή διαφορετική πρακτική, η αναγραφή του θεω-ρείται απαραίτητη, αφοΰ συνιστά χρησιμότατη βιβλιογραφι-κή πληροφορία (δευκόλυνση στην παραγγελία ενός βιβλίου, ευχέρεια στην καταγραφή της εκδοτικής παραγωγής κτλ.).

Για λόγους οικονομίας στην έκταση των βιβλιογραφικών ανα-φορών, είναι συνηθισμένη η συντόμευση της επωνυμίας του εκδοτικού οίκου, π.χ. Πατάκης αντί για Εκδόσεις Πατάκη. Ωστόσο, θα προτείναμε την αναγραφή της πλήρους επωνυ-μίας, από τη στιγμή που συχνά εντοπίζουμε περιπτώσεις πα-ρεμφερούς ονομασίας, συγχώνευσης εκδοτικών οίκων ή αλ-λαγής ιδιοκτησιακού καθεστώτος, σύγχυσης μεταξύ τόπου έκ-δοσης και ονόματος εκδότη κτλ. Π.χ.:

31. Εστία αλλά και: Βιβλιοπωλείοντης «Εστίας» I Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε.

32. ΟδιτιβιϊόςΘ (τόπος έκδοσης) αλλά: Ο3ΐτιβποΐ9θ υηίνθΓδίίν ΡΓθδδ (εκδοτικός οίκος)

Το όνομα του εκδότη τίθεται μεταξύ κομμάτων ή εισάγεται με διπλή τελεία και ακολουθείται από κόμμα.

β. Περισσότεροι του ενός εκδότες Αν στο βιβλίο αναφέρονται περισσότερα του ενός ονόματα εκδοτών, καταγράφουμε αυτό που προβάλλεται εμφανέστε-ρα. Αν όλα τα ονόματα παρουσιάζονται με τον ίδιο τρόπο, κα-ταγράφουμε το πρώτο. Μπορεί επίσης να καταγραφούν τα

ονόματα και των άλλων εκδοτών, σε συνδυασμό με τους αντί-στοιχους τόπους έκδοσης.28

γ. Άγνωστος ο εκδότης Σε περίπτωση που δεν αναγράφεται το όνομα του εκδότη, το αντικαθιστούμε με τη συντομογραφία χ Α = χωρίς όνομα (πα-λαιότερα: ά.ο. = άνευ ονόματος) ή δ̂ η. (= δίηο ηοπιίηο).

8. Χρόνος έκδοσης

α. Συνήθης σειρά εμφάνισης Ο χρόνος έκδοσης παρατίθεται συνήθως (βλ. στο 1.8.6 για δια-φορετικό σύστημα) μετά το όνομα του εκδότη και ολοκληρώ-νει τις πληροφορίες για την έκδοση. Της χρονολογίας προηγείται κόμμα και έπεται τελεία (αν δεν υπάρχει αναφορά στον αριθμό των σελίδων του βιβλίου).

β. Έκδοση με χρονολογικό εύρος μεγαλύτερο του έτους

Αν μια έκδοση (πολύτομο έργο κτλ.) έχει ολοκληρωθεί σε πε-ρισσότερα από ένα έτη, καταγράφονται οι ακραίες χρονολο-γίες (π.χ. 1981-1984). Αν η έκδοση δεν έχει ακόμα ολοκληρω-θεί, καταγράφουμε τη χρονολογία έναρξης, ακολουθούμενη από ενωτικό και κενό (π.χ. 1989- ).29

γ. Άγνωστος ο χρόνος έκδοσης Αν δεν υπάρχει χρονολογία έκδοσης στο έργο, μπορούμε να παραθέσουμε το χρόνο απόκτησης των πνευματικών δικαιω-μάτων (π.χ. ο 1970, όπου ο= οοργπ§Ηΐ), τη χρονολογία εκτύ-πωσης (π.χ. 1970 εκτύπ.) ή μια χρονολογία κατά προσέγγιση

28. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.6.6. 29. ΕΛ.Ο.Τ., ό.π., 7.6.9.

(π.χ. 197;). Η ένδειξη χ,χ. (= χωρίς χρόνο) -παλαιότερα (Ιέ. (= άνευ έτους)-, ή δ̂ α. (= δίηο απηο), δαηδ ά&ΐο κτλ. για τις ξε-νόγλωσσες βιβλιογραφίες, μπορεί να τεθεί σε μια απλή βι-βλιογραφική αναφορά, αλλά ποτέ όταν χρησιμοποιούμε το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία (βλ. παρακάτω), αφού βα-σική προϋπόθεση γι' αυτό το σύστημα είναι να μην υπάρχουν αχρονολόγητα έργα.

δ. Το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία Παραπάνω δόθηκαν οδηγίες για το πώς παραθέτουμε τη χρο-νολογία έκδοσης σε μια συνηθισμένη βιβλιογραφική αναφο-ρά. Ωστόσο, στους περισσότερους επιστημονικούς κλάδους αποτελεί πλέον καθεστώς η χρησιμοποίηση του συστήματος συγγραφέας - χρονολογία. Σύμφωνα μ' αυτό, η χρονολογία έκδοσης -για την ακρίβεια, της πρώτης έκδοσης (βλ. και πα-ρακάτω)- παρατίθεται αμέσως μετά το όνομα του συγγραφέα και ακολουθούν τα υπόλοιπα βιβλιογραφικά στοιχεία. Το σύ-στημα αυτό έχει το πλεονέκτημα ότι κάθε έργο ενός συγγρα-φέα ταυτίζεται με τη χρονολογία έκδοσής του και μπορεί να υποκατασταθεί απ' αυτή στις βιβλιογραφικές παραπομπές,30

ενώ όλα τα έργα του ίδιου συγγραφέα εμφανίζονται στην τε-λική βιβλιογραφία κατά χρονική σειρά.

Σε περίπτωση που την ίδια χρονιά έχουν εκδοθεί περισσότε-ρα από ένα βιβλία, άρθρα κτλ. του ίδιου συγγραφέα, αυτό δη-λώνεται με την προσθήκη πεζών γραμμάτων του αλφαβήτου στα δεξιά της χρονολογίας (συνήθως του ελληνικού αλφαβή-του για αμιγώς ελληνικές ή μεικτές βιβλιογραφίες και του λα-τινικού για αμιγώς ξενόγλωσσες). Π.χ.:

33. 1963α, 1963β, 1963γκτλ. 34.19633, 19630, 1963ο κτλ.

30. Για τη χρησιμότητα αυτού του συστήματος σε σχέση με τις βιβλιογρα-φικές παραπομπές γίνεται εκτενέστερα λόγος στο οικείο κεφάλαιο VI.

Θα πρέπει να τονίσουμε ότι το σύστημα αυτό καθίσταται απο-τελεσματικό μόνο όταν η χρονολογία που παρατίθεται είναι αυτή της πρώτης έκδοσης, ακόμα κι αν εμείς έχουμε στη διά-θεσή μας μια μεταγενέστερη έκδοση ή μια μετάφραση. Σε μια εξειδικευμένη επιστημονική βιβλιογραφία είναι πολΰ σημα-ντικό να γνωρίζουμε πότε δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά ένα έργο το οποίο επικαλούμαστε σε μια μελέτη, γιατί, διαφορε-τικά, κινδυνεύουμε να αποδώσουμε εκ των υστέρων στο συγ-γραφέα του παλαιότερες -και πιθανόν αναθεωρημένες-απόψεις του.

Αν έχουμε χρησιμοποιήσει μια μεταγενέστερη έκδοση ή μια μετάφραση, ο τρόπος που παραθέτουμε όλα αυτά τα στοιχεία μπορεί να ποικίλλει. Μπορεί να προτάσσουμε όλα τα στοιχεία της πρώτης έκδοσης και σε παρένθεση να ακολουθούν τα στοιχεία της έκδοσης στην οποία παραπέμπουμε. Π.χ.:

35. Καραγιάννης, Περικλής (1964β): Στοιχεία ναυπηγικής του \Θ αιώνα, Θεσσαλονίκη, Ρόπτρο (3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982).31

36. Μαρκορά, Αναστασία (1971): «Μετρική ανάλυση της "Οδύσ-σειας"», Φιλολογικά Νέα, τ. 16, σ. 32-76 (τώρα στο Αρχαία ελ-ληνική μετρική, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1989, σ. 176-220).32

37. Β3ϋβ3Γ, ΕΙίθηηθ-ννΒΐΙθΓδΙθίη, ΙηηιτίΒηυβΙ (1988): ΚΘΟΒ, ΝΒΙΪΟΠ, 013886 -ίθ8 ίόθπϋΐθδ 3ΐν^υ68, Ρβιϊδ, Ι_3 ϋθοουνβιΐθ (Φυλή, Έθνος, Τάξη - Οι διφορούμενες ταυτότητες, μτφ. Αγγελος Ελεφάντης - Ελένη Καλαφάτη, Αθήνα, Εκδόσεις ο Πολίτης, 1991, όπου και οι παραπομπές33).

Μπορεί, ακόμη, να δίνεται μόνο η χρονολογία της πρώτης έκδοσης, ενώ όλα τα υπόλοιπα στοιχεία να αφορούν την έκ-δοση την οποία χρησιμοποιήσαμε. Π.χ.:

31. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί . 32. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί . 33. Η φράση «όπου και οι παραπομπές» μπορεί και να παραλε ιφθε ί ως αυτονόητη, αλλά πιστεύουμε ότι απομακρύνει τον κίνδυνο αμφιβολιών ή παρανόησης .

38. Καραγιάννης, Περικλής (1964β): Στοιχεία ναυπηγικής του ΙΘ αιώνα, 3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982. Ή α λ λ ι ώ ς : Καραγιάννης, Περικλής (1964β)· Στοιχεία ναυπηγικής του ΙΘ αιώνα, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 19823.

39. Μαρκορά, Αναστασία (1971): «Μετρική ανάλυση της "Οδύσ-σειας"», στο Αρχαία ελληνική μετρική, Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1989, σ. 176-220.

40. Β3ϋβ3Γ, ΕΙίθηηθ - Ν\/3ΐΙΘΓ$Ιβίη, ΙιτίΓηβηυβΙ (1988). Φυλή, Έθνος, Τάξη- Οι διφορούμενες ταυτότητες, μτφ. Άγγελος Ελεφάντης - Ελένη Καλαφάτη, Αθήνα, Εκδόσεις ο Πολίτης, 1991.

Πολλοί παραθέτουν σε παρένθεση μετά το όνομα του συγγρα-φέα πρώτα τη χρονολογία της πρώτης έκδοσης και μετά, δια-κρινόμενη με μία κάθετο, τη χρονολογία της πολλοστής. Π.χ.:

41. Κουμανούδης, Στέφανος (1900/1980): Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθειοών από της αλώσεως μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, 2η έκδ., Αθήνα, Ερμής.

Πιστεύουμε ότι ο πρώτος τρόπος παράθεσης των στοιχείων είναι ο πλέον ενδεδειγμένος από άποψη επιστημονικής ακρί-βειας και επάρκειας. Ωστόσο, το κριτήριο το θέτει, από τη φύση της και την εκάστοτε ιδιαιτερότητά της, η συγκεκριμέ-νη κάθε φορά βιβλιογραφία. Άλλες βιβλιογραφικές απαιτή-σεις εγείρει μια διδακτορική διατριβή και άλλες ένας οδηγός αναγνωσμάτων για παιδιά και νέους. Άλλωστε, αυτή η ιδιαι-τερότητα καθορίζει κάθε φορά και το αν το ίδιο το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία είναι κατάλληλο για τη συγκεκρι-μένη περίπτωση. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την υιοθέ-τησή του είναι να υπηρετεί μια βιβλιογραφία αυστηρά επιστη-μονική34, ομοιογενή35 και σύγχρονη36.

34. Δε συνηθίζεται, παραδείγματος χάρη, σε βιβλιογραφίες λογοτεχνικών ε'ργων. 35. Όσο περισσότερων επιστημονικών κτλ. τομέων άπτεται μια μελέτη, τόσο λιγότερο εξοικειωμένος είναι ο αναγνώστης να αναγνωρίζει παραπομπές με βάση το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία. 36. Όσο παλαιότερα έργα παραθέτει μια βιβλιογραφία, τόσο περισσότερες

Να σημειώσουμε ακόμη ότι ένα από τα πλεονεκτήματα που προσφέρει το σύστημα αυτό είναι η συντόμευση των αναφο-ρών στο εσωτερικό της τελικής βιβλιογραφίας. Για παράδειγ-μα, αν το άρθρο του παραδείγματος 36 βρίσκεται τώρα στο συλλογικό τόμο

42. Κομνηνός, Μάρκος (επιμ.) (1983): Η διδασκαλία της «Οδύσ-σειας» στο Γυμνάσιο, Πάτρα, Ερανιστής,

έναν τόμο που αναφέρουμε στη βιβλιογραφία μας ξεχωριστά, αφοΰ μας ενδιαφέρει στο σύνολο του, τότε το παράδειγμα 36 μπορεί να πάρει τη μορφή:

43. Μαρκορά, Αναστασία (1971): «Μετρική ανάλυση τ η ς "Οδύσ-σειας"», Φιλολογικά Νέα, τ. 16, σ. 32-76 (τώρα στο Κομνηνός, Μάρκος [επιμ.] [1983], σ. 110-156).

Τέλος, ως προς τη στίξη και την τυπογραφική παρουσίαση οι δυνατότητες επιλογής και εδώ ποικίλλουν. Παραθέτουμε με-ρικά χαρακτηριστικά παραδείγματα, με τα δυο πρώτα να απο-τελούν τις συνηθέστερες μορφές αναφορών που μπορούμε να συναντήσουμε:

44α. Καραγιάννης, Περικλής (1964β) Στοιχεία ναυπηγικής του \Θ αιώνα, Θεσσαλονίκη, Ρόπτρο (3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982)

44β. Καραγιάννης, Περικλής, 1964β, Στοιχεία ναυπηγικής του \Θ αιώνα, Θεσσαλονίκη, Ρόπτρο (3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982)

44γ. Καραγιάννης, Περικλής (1964β), Στοιχεία ναυπηγικής του ίθ αιώνα, Θεσσαλονίκη, Ρόπτρο (3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1982).

44δ. Καραγιάννης, Περικλής, Στοιχεία ναυπηγικής του αιώνα, 1964β Θεσσαλονίκη, Ρόπτρο (3η έκδ., Αθήνα, Βιβλιό-

φιλος 1982).

είναι οι πιθανότητες για μεγάλο όγκο αχρονολόγητων ντοκουμέντων. Για όλες αυτές τις προϋποθέσεις βλ. Εοο, άπ . , σ. 241.

9. Έκταση

Αν και δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο για τα βιβλία, στο τέ-λος της βιβλιογραφικής αναφοράς μπορεί να υπάρχει μνεία της έκτασης του έργου.

Η έκταση δίνεται σε αριθμό σελίδων με αραβικά ψηφία, εκτός αν πρόκειται για παλαιές εκδόσεις, οπότε μπορεί να υπάρχει μεικτή αρίθμηση με γράμματα του λατινικού αλφαβήτου και αραβικά ψηφία, για παράδειγμα, σ. XXV + 245). Συνήθως η λατινική αρίθμηση αφορά εκτεταμένες εισαγωγές, παραρτή-ματα κτλ.

Οι συντομογραφίες που χρησιμοποιούνται είναι: σελ. (=σε-λίδα/-ες), σ. (=σελίδα/-ες), σσ. (=σελίδες),ρ. (<ρ&£θ=σελί-δα), ρρ. ( < ρ = σελίδες).

ΙΙ. ΑΡΘΡΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕς ΕΚΔΟςΕΙς

1. Συγγραφέας Όταν βιβλιογραφοΰμε ένα άρθρο περιοδικού, προτάσσουμε επίσης το ονοματεπώνυμο του συγγραφέα. Αντιστρέφουμε και σ' αυτή την περίπτωση, αν χρειάζεται, τη σειρά των στοι-χείων του ονόματος (επώνυμο - όνομα - πατρώνυμο) και γενικά τηρούμε όλες τις συμβάσεις που περιγράφηκαν στο κεφάλαιο για τους συγγραφείς ενός βιβλίου.

Το ίδιο συμβαίνει και με τη στίξη: και ως προς τη διάκριση της περιοχής της συγγραφικής ευθύνης αλλά και συνολικά ισχύουν όσα αναφέραμε για τα βιβλία. Στα περιοδικά φαίνε-ται να είναι πιο συχνή και αρκετά λειτουργική η χρήση ενός απλού συστήματος στίξης, βασισμένου στην αποκλειστική χρήση κομμάτων.

2. Τίτλος άρθρου Ο τίτλος του άρθρου καταγράφεται με όρθιους χαρακτήρες και εντός εισαγωγικών, προς διάκριση από τους τίτλους βι-βλίων και περιοδικών. Πρόκειται κι εδώ για μια από τις πιο γενικευμένες συμβάσεις στο χώρο της βιβλιογραφίας (κά-ποιοι παραλείπουν τα εισαγωγικά και περιορίζονται σε όρ-θιους, ή και διαφορετικού μεγέθους, τυπογραφικούς χαρα-κτήρες).

3. Τίτλος περιοδικού Ο τίτλος του περιοδικού στο οποίο έχει δημοσιευτεί το βιβλιο-γραφούμενο άρθρο παρατίθεται με πλάγιους χαρακτήρες, χωρίς εισαγωγικά. Π.χ.:

45. Βαρίκα, Ελένη, «Βιβλία για τη γυναικεία καταπίεση», Διαβάζω, τ 15, Δεκέμβριος 1978, σ. 44-48

Συνήθως ο τίτλος του περιοδικού παρατίθεται αμέσως μετά τον τίτλο του άρθρου χωρίς ενδιάμεση παραπεμπτική λέξη ή συντομογραφία, σε αντίθεση με τους συλλογικούς τόμους, τα πρακτικά συνεδρίων κτλ., όπου είναι συχνές οι παραπομπές στο.... στο συλλογικό τόμο... κτλ. Σε ελληνικές (και συνήθως παλαιότερες) βιβλιογραφίες μπορεί να συναντήσουμε την ένδειξη περ. ( = περιοδικό) πριν από τον τίτλο. Υπότιτλοι, επεξηγηματικοί χαρακτηρισμοί κτλ. συνήθως παραλείπονται. Π.χ.: Το Δέντρο, Έκδοση Λόγου και Τέχνης.

4. Τόμος και αριθμός τεύχους Μετά τον τίτλο του περιοδικού ακολουθεί ο αριθμός του τό-μου (αν το σύνολο των τευχών έχει εκδοθεί σε τόμους) στον οποίο βρίσκεται το άρθρο, με λατινική ή αραβική αρίθμηση, και ο αριθμός του συγκεκριμένου τεύχους, με αραβική αρίθ-μηση.37

Είναι δυνατόν να παρατεθούν απευθείας οι αριθμοί38 ή να συ-νοδευτούν από συντομογραφίες: τ, (= τόμος ή τεύχος), τόμ., τεύχ.,αο. (= αριθμός τεύχους), νοί (<νο1υπΐ6=τόμος/-οι),ηο ( < η υ π ι θ Γ θ = αριθμός τεύχους). Ακόμη, μπορεί να υπάρχει μεικτός τρόπος παραπομπής· για παράδειγμα, τ. V, 19, που σημαίνει πέμπτος τόμος, αριθμός τεύχους 19. Το σημαντικό είναι να ακολουθείται κάθε φορά ο ίδιος τρόπος καταγραφής. Για τη γλώσσα καταγραφής βλ. IV. 1.

37. Πολλοί συνηθίζουν να παραπέμπουν και κατ' αντίστροφη σειρά: αριθ-μός τεύχους - τόμος. Σ' αυτή την περίπτωση, συχνά παραλείπεται η στίξη μεταξύ τίτλου περιοδικού και αριθμού τεύχους. Π.χ.: [...], ί β ΡΓαηςαΐ8 Μοάβπιε 40,2, [...] Πιστεύουμε ότι όσο μεγαλύτερη είναι η σαφήνεια με την οποία διακρίνονται οι περιοχές μνείας, τόσο περισσότερο μειώνεται ο κίν-δυνος σύγχυσης ή αμφιβολίας. (Στην προκειμένη περίπτωση, αν ένας αριθ-μός αποτελούσε οργανικό μέρος του τίτλου, θα μπορούσε από την έλλει-ψη στίξης να επέλθει σύγχυση ως προς το τι δηλώνει η κάθε αριθμητική έν-δειξη.) 38. Για τη στίξη στην περίπτωση αυτή βλ. παραπάνω, σημ. 37.

Συχνά, μετά τον αριθμό τεύχους υπάρχει μέσα σε παρένθε-ση η ένδειξη Ν5 (=Νο\ν5επ6δ=ΝέαΣειρά)ή Νέα Περίοδος κτλ., η οποία αποτελεί σημαντική πληροφορία στην περίπτω-ση κατά την οποία ένα περιοδικό έχει εγκαινιάσει μια νέα εκ-δοτική περίοδο και αριθμεί τα τεύχη του εκ νέου από το 1. Έτσι, είναι προφανές ότι θα υπάρχουν δύο τεύχη με αριθμό 1, τα οποία μπορεί να διακριθούν μόνο με την αναγραφή της ένδειξης Νδ, Νέα Περίοδος κτλ. για το πιο πρόσφατο και με την παράθεση της χρονολογίας.

5. Μήνας και χρόνος κυκλοφορίας Αν και κάποιες φορές αυτά τα στοιχεία παραλείπονται, θεω-ρούμε ότι παρέχουν σημαντικές πληροφορίες και θα πρέπει να παρατίθενται, κυρίως στην περίπτωση που η κατάταξη των έργων του συνόλου της βιβλιογραφίας γίνεται κατά το σύστη-μα συγγραφέας - χρονολογία (βλ. αναλυτικά στο 1.8.6).

Η παράθεση γίνεται (στο εσωτερικό της βιβλιογραφικής ανα-φοράς) με τη σειρά μήνας - χρόνος χωρίς ενδιάμεση στίξη, και υπάρχει η επιλογή οι ενδείξεις να δοθούν εντός παρενθέσεως. Αντί για το μήνα, μπορεί να δίνεται άλλη χρονική ένδειξη περιοδικότητας: Ανοιξη 1979, Α'τρίμηνο 1983 κτλ.

Σε ό,τι αφορά τα ξενόγλωσσα άρθρα, διχογνωμία υπάρχει για το αν οι χρονικές ενδείξεις πρέπει να δίνονται στη γλώσσα του πρωτοτύπου ή στα ελληνικά (βλ. ΐν .1).

6. Έκταση του άρθρου Ενώ στα βιβλία σπάνια γίνεται μνεία της έκτασής τους, στα άρθρα είναι σχεδόν γενικευμένη συνήθεια να αναφέρεται το εύρος των σελίδων που καταλαμβάνουν στο περιοδικό. Κάτι τέτοιο επιτρέπει να σχηματίσουμε με μια πρώτη ματιά μια γε-νική εικόνα για το χαρακτήρα του άρθρου (εκτενές, λεπτομε-ρειακό, σύντομη επισκόπηση κτλ.).

Και σ' αυτή την περίπτωση η έκταση του άρθρου μπορεί να δοθεί μόνο με τους αριθμούς των ακραίων σελίδων ή με τη βοήθεια συντομογραφίας: σελ. (=σελίδα/-ες), σ. (= σελίδα/-ες), οο. (= σελίδες), ρ. (= σελίδα), ρρ. (= σελίδες). Και εδώ ισχύει η γνωστή διαφωνία για τη γλώσσα στην οποία δίνεται η πληροφορία (βλ. ΐν.1).

7. Δημοσιεύματα σε εφημερίδες Σε περίπτωση που βιβλιογραφούμε άρθρα ή άλλα δημο-σιεύματα εφημερίδων, ισχύει για το συγγραφέα, τον τίτλο του άρθρου και τον τίτλο της εφημερίδας ό,τι αναφέρθηκε παρα-πάνω για τα περιοδικά. Για εφημερίδες που δεν έχουν πανε-θνική ή διεθνή κυκλοφορία και δεν είναι ευρέως γνωστές, καλό είναι να διευκρινίζεται η πόλη έκδοσης αμέσως (χετά τον τίτλο της εφημερίδας. Π.χ.:

46. Διαμαντή, Κατερίνα, «Ρατσισμός και ξενοφοβία στην ελληνική κοινωνία», Ελεύθερη Γνώμη (Ιωάννινα), 14.12.97.39

Σε σχέση με τις υπόλοιπες πληροφορίες, αντί για τον αριθμό τεύχους (στα περιοδικά), μπορεί να δοθεί ο αριθμός φύλλου, αλλά για λόγους ευχερέστερης πρόσβασης είναι προτιμότε-ρο και συνηθέστερο να δίνεται η ημερομηνία δημοσίευσης.

Δε χρειάζεται να σημειώνεται η σελίδα και η στήλη στην οποία δημοσιεύεται το άρθρο, εκτός αν εξαιρετικοί λόγοι (π.χ. μια ειδική μελέτη για τον Τύπο) υπαγορεύουν κάτι τέτοιο.40

Σε περίπτωση βιβλιογράφησης ανώνυμου άρθρου, αυτό κα-ταχωρίζεται υπό τον τίτλο. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ανώ-νυμα άρθρα περιοδικών. Π.χ.:

47. «Είκοσι νέοι βρεφονηπιακοί σταθμοί στη Μαγνησία», Ελεύθερο Βήμα (Βόλος), 21.3 96 4 1

39. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί. 40. Εοο, ό.πο. 120. 41. Το παράδειγμα έχει επινοηθεί.

8. Παραπομπή συνολικά σε τεύχος περιοδικού

Όταν θέλουμε να παραπέμψουμε στο σύνολο ενός τεύχους περιοδικού, καταχωρίζουμε τη βιβλιογραφική αναφορά υπό τον τίτλο του περιοδικού. Οι πληροφορίες που παρέχονται μπορεί να είναι λεπτομερέστερες, ανάλογα με τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης βιβλιογραφίας. Π.χ.:

48. Το Δέντρο (Έκδοση Λόγου και Τέχνης), τόμ. 2, τεύχ. 27 (Περίο-δος Γ), έτος 8ο, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1986, αφιέρωμα στο θέμα «Γλώσσα και νεοελληνική έκφραση».

9. Παραπομπή «τώρα στο» Πολύ συχνά, δοκίμια που έχουν πρωτοδημοσιευτεί σε περιο-δικά επανεκδίδονται σε τόμο/-ους δοκιμίων του ίδιου συγγρα-φέα ή σε συλλογικούς τόμους κοινής θεματολογίας, όπου εί-ναι προσιτότερα στον αναγνώστη. Ακόμη κι αν έχουμε χρη-σιμοποιήσει την πιο προσιτή έκδοση, για λόγους επιστημονι-κής ακρίβειας σε εργασίες με τέτοιες απαιτήσεις, θα πρέπει να παραθέσουμε αρχικά τα δεδομένα της πρώτης δημοσίευ-σης.42 Κατόπιν, για διευκόλυνση του αναγνώστη, θα ακολου-θήσει η παραπεμπτική φράση τώοα στο ή ανάλογη (ηο\ν_ίη, ανατύπωση στο κτλ.) και μετά θα παρατεθούν (συνήθως σε παρένθεση) τα στοιχεία της συγκεντρωτικής έκδοσης. Π.χ.:

49. Μουτσόπουλος, Ευάγγελος, «Η αξιακή βίωση του πολιτισμού μας», Φιλοσοφικοί Δρόμοι, 1,1977, σ. 5-11 (τώρα στο Φιλοσο-φικοί Προβληματισμοί, τ 3, Βιώματα και ενεργήματα, Αθήνα, χ.ό , 1984, σ 308-313).

Επιβεβλημένη είναι η πρόταξη των στοιχείων της πρώτης έκ-δοσης όταν χρησιμοποιούμε το σύστημα συγγραφέας - χρο-νολογία (βλ. αναλυτικά 1.8.δ).

42. Εοο, ό.π., ο. 119.

ΙΙΙ. ΚΕΦΑΛΑΊΑ ΒΙΒΑΙΩΝ - ΣΥΜΒΟΛΈς ΣΕ ΣΥΛΛΟΓΙΚΆ ΕΡΓΑ

1. Συγγραφέας του κεφαλαίου η της ατομικής συμβολής

Όταν θέλουμε να παραθέσουμε σε μια βιβλιογραφία μέρος μόνο μιας μονογραφίας (κεφάλαιο βιβλίου) ή μια ατομική αυτόνομη συμβολή από ένα συλλογικό έργο (άρθρο, εισήγη-ση από πρακτικά συνεδρίου κτλ.), ενεργούμε περίπου όπως στην περίπτωση των άρθρων σε περιοδικό. Καταγράφουμε πρώτα το συγγραφέα της ατομικής συμβολής ή του κεφαλαίου του βιβλίου με τον τρόπο που έχουμε παραθέσει παραπάνω.

2. Τίτλος του κεφαλαίου η της ατομικής συμβολής

Ακολουθεί ο τίτλος του κεφαλαίου του βιβλίου43 ή της ατομι-κής συμβολής με όρθιους χαρακτήρες, εντός εισαγωγικών (όπως στα άρθρα).

3. Παραπεμπτική λέξη Στη συνέχεια παρεμβάλλεται μια παραπεμπτική λέξη (συνη-θέστερα στο, ίη κτλ.) ή φράση (π.χ. στο συλλογικό τόμο) προ-κειμένου να υποδείξει το σύνολο του βιβλίου ή το συλλογικό έργο στο οποίο βρίσκεται το κεφάλαιο ή η συμβολή. Για τη γλώσσα αναγραφής βλ. IV. 1.

43. Σύμφωνα με τον ΕΛ.Ο.Τ. (ό.π., 4.3.1), όταν πρόκειται για βιβλίο ενός συγγραφε'α, δίνουμε πρώτα τον τίτλο και τα υπόλοιπα στοιχεία του βιβλίου και μετά καταγράφουμε τον τίτλο και την ε'κταση του συγκεκριμε'νου κε-φαλαίου. Κάτι τε'τοιο όμως είναι μάλλον σπάνιο στις τρέχουσες βιβλιογρα-φικε'ς συνήθειες και σε γενικές γραμμε'ς δυσλειτουργικό.

4. Συγγραφέας του βιβλίου ή συγγραφείς του συλλογικού έργου ή επιμελητής/-ές

του συλλογικού έργου Αν πρόκειται για κεφάλαιο ή μέρος βιβλίου, μετά την παρα-πεμπτική λέξη ακολουθεί ο συγγραφέας του βιβλίου (παρά-δειγμα 50), εκτός κι αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, οπό-τε το όνομα δεν επαναλαμβάνεται (παράδειγμα 51).

50. Αποστολίδης, Ανδρέας , «Ο αφηγηματ ικός π α ρ ο ξ υ σ μ ό ς του Ντάσσιελ Χάμμετ», στο Η3ΐ7ΐιτ)θΙί, ϋ3δΙιίΘΐΙ, Η κατάρα των Ντέην, μτφ. Α ν δ ρ έ α ς Αποστολίδης, Αθήνα, Άγρα, 1986, σ. 281-355.

51. Τζώνος, Παναγιώτης, «Η επιστημονική προσέγγιση στον αρχιτε-κτονικό σχεδιασμό», στο Τέσσερα συστήματα αξιών στη θεω-ρία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτη, 1985, σ. 55-72.44

Αν πρόκειται για συμβολή σε συλλογικό τόμο, μπορεί να κα-ταγραφούν οι συγγραφείς των επιμέρους συμβολών σύμφω-να με τους κανόνες για τα βιβλία με περισσότερους των τριών συγγραφείς, δηλαδή προφανώς το όνομα του πρώτου συγγρα-φέα ακολουθούμενο από τη συντομογραφία κ.ά. (εί &!.). Αυτή όμως η αντιμετώπιση είναι μάλλον σπάνια στα βιβλιογραφι-κά δεδομένα. Το συνηθέστερο είναι να καταγράφεται το όνο-μα του επιμελητή της έκδοσης του συλλογικού έργου, ακολου-θούμενο από τη συντομογραφία επιμ. (οά./εοΐδ. έάίΐ./εάίΐδ κτλ.) σε παρένθεση. Π.χ.:

52. Β3ΓΓΥ, ΡΘΙΘΓ, «ΟβηδΟΓδΝρ 3ΙΊ0 οΝΙάΓβη'δ ΙΐίθΓβΙυΓθ», ίπ Ηγΐ3ΓΚΐ, ΡβυΙ - 33171 ιτίθΐδ, ΝθίΙ (βάδ), ΙΜνί/'/ϊ^ 3ηά ΟβπεοίβΝρ ΐη Βήίβϊη, Ιοπόσπ, ΗουΙΙβο^β, 1992, ρρ. 232-242.45

Σε κάποιες βιβλιογραφίες μπορεί να προηγείται ο τίτλος του

44. Το παράδειγμα έχει αντληθεί από τον ΕΛ.Ο.Τ. (ο.π., 4.3.1) και έχει ανα-προσαρμοστεί. 45. Οι βιβλιογραφικές πληροφορίες του παραδείγματος έχουν αντληθεί από τη βιβλιογραφία της Καρπόζηλου, ό.π., και έχουν συντεθεί σε νέα μορφή.

συλλογικού έργου, να ακολουθεί η διευκρινιστική λέξη ή φρά-ση επιμ., με την επιμέλεια του/των, επιμέλεια, εά./οάδ, έάϊΐ./ έάίΐδ, βάίΐεά ί>ν, έάιίέ ρ&Γ κτλ. και να έπεται το όνομα του επι-μελητή. Ακόμη, δεν είναι σπάνιο η παραπομπή να γίνεται κα-τευθείαν στον τίτλο του συλλογικού έργου, χωρίς μνεία πνευ-ματικής ευθύνης.

5. Τίτλος του βιβλίου ή του συλλογικού έργου

Ακολουθεί ο τίτλος του βιβλίου στο κεφάλαιο του οποίου πα-ραπέμπουμε ή του συλλογικού έργου στο οποίο βρίσκεται η ατομική συμβολή. Γράφεται με πλάγιους χαρακτήρες, χωρίς εισαγωγικά.

Πολύ συχνά, όταν ο συλλογικός τόμος αφορά πρακτικά συ-νεδρίου, σεμιναρίου κτλ., μετά τον τίτλο ακολουθούν διευκρι-νίσεις για το χαρακτήρα του έργου (π.χ. πρακτικά συνεδρίου), πληροφορίες (καλύτερα εντός παρενθέσεως) για τον τόπο και το χρόνο διεξαγωγής του συνεδρίου και ό,τι άλλο μπορεί να κριθεί χρήσιμο. Η σειρά παράθεσης των πληροφοριών μπο-ρεί να είναι και αντίστροφη: Πρακτικά του Χ συνεδρίου -το-ποχρονολογία διεξαγωγής - τίτλος του συλλογικού τόμου. Μπορεί, τέλος, να μην υπάρχει καν τίτλος του συλλογικού έρ-γου, οπότε αυτός υποκαθίσταται από τις πληροφορίες που αναφέραμε προηγουμένως.

Στις πρώτες δύο περιπτώσεις (βλ. παραδείγματα 53 και 54) είναι συνηθισμένο να θεωρείται τίτλος και να γράφεται με πλάγιους χαρακτήρες μόνο ο τίτλος του συλλογικού έργου (ο οποίος, ως επί το πλείστον, αποτελεί και το θέμα του συνε-δρίου), ενώ οι υπόλοιπες πληροφορίες να θεωρούνται διευ-κρινίσεις και να γράφονται με όρθιους χαρακτήρες. Αν, όμως, δεν υπάρχει άλλος τίτλος (βλ. παράδειγμα 55), υποκαθίστα-ται από τις διευκρινιστικές πληροφορίες, που γράφονται με πλάγιους χαρακτήρες.

53. Καλλέργης, Ηρακλής Εμμ., «Σκέψεις για τη φύση και το ρόλο της παιδικής λογοτεχνίας», στο Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί Πρακτικά του Β' Σεμιναρίου του Κ.Ε Π Β. (Καρδί-τσα, 15-16.11.1986), Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1988, σ. 17-37.46

54. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ανδρέας , «Ξαναδιαβάζοντας την Αλίκη στη χ ώ ρ α των θαυμάτων: Η αξία του Ιβννίδ ΟΒΓΓΟΙΙ σαν συγ-γραφέα», στα Πρακτικά του Α' Σεμιναρίου του Κ.Ε.Π.Β., Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο - Έργο τέχνης; Μέσο αγωγής; (Θεσσαλονίκη, 18-20.10.1985), Αθήνα, Εκδόσε ις Πατάκη, 1987, σ. 57-75.47

55. Παναγιωτοπούλου, Ελένη, «Η πρόληψη των παιδικών ατυχημά-των», στα Πρακτικά του ΙΣΤ' Συνεδρίου Παιδιατρικής (Αθήνα, 15-19.5.1994), Αθήνα, Βιβλιόφιλος, 1995, σ. 183-197.48

Γ ι α τη γ λ ώ σ σ α σ τ η ν ο π ο ί α π α ρ α τ ί θ ε ν τ α ι ο ι ε π ε ξ η γ ή σ ε ι ς βλ. ι ν . ι .

6. Αριθμός και τίτλος τόμου του συλλογικού έργου στον οποίο δημοσιεύεται

η επιμέρους συμβολή Α ν η α τ ο μ ι κ ή σ υ μ β ο λ ή ε ί ν α ι δ η μ ο σ ι ε υ μ έ ν η σ ε έ ν α π ο λ ύ τ ο μ ο σ υ λ λ ο γ ι κ ό έ ρ γ ο με ξ ε χ ω ρ ι σ τ ή α ρ ί θ μ η σ η ή / κ α ι τ ι τ λ ο φ ό ρ η σ η τ ο υ κ ά θ ε τ ό μ ο υ , τ ό τ ε π α ρ α θ έ τ ο υ μ ε τ α σ τ ο ι χ ε ί α α υ τ ά α μ έ σ ω ς μ ε τ ά τ ο ν τ ί τ λ ο τ ο υ σ υ λ λ ο γ ι κ ο ύ έ ρ γ ο υ . Κ α ι ο ι τ ί τ λ ο ι τ ω ν ε π ι -μ έ ρ ο υ ς τ ό μ ω ν κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ι με π λ ά γ ι ο υ ς χ α ρ α κ τ ή ρ ε ς , χ ω -ρ ί ς ε ι σ α γ ω γ ι κ ά , ε ν ώ τ ο π ι ο σ ύ ν η θ ε ς δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό σ η μ ε ί ο σ τ ί ξ η ς ε ί ν α ι τ ο κ ό μ μ α . Τ ο ί δ ι ο ι σ χ ύ ε ι κ α ι σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η π ο λ ύ τ ο μ η ς έ κ δ ο σ η ς δ ο κ ι μ ί ω ν τ ο υ ί δ ι ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α . Π . χ . :

56. Μουτσόπουλος, Ευάγγελος, «Θεωρία της βουλήσεως», στο Φι-λοσοφικοί Προβληματισμοί, τόμ. 3, Βιώματα και ενεργήματα, Αθήνα, χ.ό., 1984, σ. 213-272.

46. Βλ. σημ. 45. 47. Βλ. σημ. 45. 48. Το παράδειγμα ε'χει επινοηθεί.

7. Τόπος έκδοσης, εκδότης, χρόνος έκδοσης του βιβλίου ή του συλλογικού έργου

Τα στοιχεία αυτά καταγράφονται συμφωνά με όσα αναφέρα-με για την περίπτωση βιβλίων με ένα συγγραφέα (βλ. 1.6,1.7, 1.8).

8. Έκταση του κεφαλαίου ή της ατομικής συμβολής

Ισχύουν τα όσα αναφέρθηκαν σχετικά με την έκταση των άρ-θρων σε περιοδικά.

9. Παραπομπή στο σύνολο ενός συλλογικού έργου

Όταν θέλουμε να παραπέμψουμε τον αναγνώστη στο σύνο-λο ενός συλλογικού έργου και όχι σε ένα συγκεκριμένο άρ-θρο (ξεχωριστή συμβολή), καταχωρίζουμε τη βιβλιογραφική αναφορά είτε υπό τον τίτλο του συλλογικού έργου (παράδειγ-μα 57)49 είτε υπό το όνομα του επιμελητή της έκδοσης (παρά-δειγμα 58)50.

Όταν πρόκειται για πολύτομο έργο (παράδειγμα 58), παρα-τίθεται ο συνολικός αριθμός των τόμων (καλό είναι να προη-γείται ο αριθμός της συντομογραφίας: 12 νοί. = 12 τόμοι, ενώ νοί. 12 = τόμος 12ος συνήθως), ενώ δε χρειάζεται αναφορά σε σελίδες για να δηλωθεί η έκταση του συνολικού έργου. Επί-σης δηλώνουμε τα χρονικά όρια της έκδοσης ενός πολύτομου έργου παραθέτοντας τις ακραίες χρονολογίες (π.χ. 1967-1976). Αν η έκδοση δεν έχει ολοκληρωθεί, αφήνουμε κενό στη θέση του δεύτερου χρονικού ορίου (π.χ. 1967- ).

49. Πρόκειται για βιβλιογραφική παραπομπή στο σύνολο του συλλογικού ε'ργου του παραδείγματος 53. 50. Το παράδειγμα παραθέτει ο Εοο, ό.π., σ. 117.

57. Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί, Πρακτικά του Β' Σεμι-ναρίου του Κ.Ε.Π.Β. (Καρδίτσα, 15-16 11.1986), Αθήνα, Εκδό-σεις Καστανιώτη, 1988.

58. δθββοΚ, ΤίΊοιτΊβδ Α. (βά ), Ουπθπί Τίθπάδ ΐπ ίίης)υίδΙίο$, Ηβςυβ, ΜουΙοη, 1967-1976,12 νοΙ.

ΙΝ. ΓΕΝΙΚΆ ΠΡΟΒΛΉΜΑΤΑ

1. Η γλώσσα των βιβλιογραφικών αναφορών Ένα από τα πιο ακανθώδη προβλήματα στην προσπάθεια κω-δικοποίησης κοινά αποδεκτών κανόνων βιβλιογράφησης εί-ναι αυτό που αφορά, προκειμένου για ξενόγλωσσες ή μεικτές βιβλιογραφίες, τη γλώσσα στην οποία θα πρέπει να παρατί-θενται οι συντομογραφίες, οι παραπεμπτικές λέξεις και φρά-σεις, οι διευκρινίσεις, αλλά και ολόκληρες περιοχές της ανα-φοράς, όπως ο τόπος ή ο μήνας έκδοσης.

Παλαιές εκδοτικές συνήθειες στη χώρα μας απαιτούν όχι μόνο να γράφονται στα ελληνικά οι συντομογραφίες κτλ., αλλά και να μεταφράζονται-εξελληνίζονται ο τόπος έκδοσης (Παρίσι και όχι Ραπδ) και οι χρονικές ενδείξεις κυκλοφορίας των πε-ριοδικών (Μάρτιος-Απρίλιος 1976 και όχι Ματοΐι-Αρπΐ 1976).

Νεότερα επιστημονικά ήθη τείνουν να καθιερώσουν την ανα-γραφή όλων των στοιχείων της ξενόγλωσσης έκδοσης στη γλώσσα του πρωτοτύπου.

Με πιο πιεστικούς όρους το πρόβλημα εμφανίζεται όταν δε συντάσσουμε εξαρχής μια βιβλιογραφία, αλλά επιμελούμα-στε τη μεταφορά της βιβλιογραφίας από μια ξενόγλωσση έκδοση σε μια ελληνική, όπου θα συνοδεύει το μεταφρασμέ-νο στα ελληνικά κείμενο. Το δίλημμα τίθεται αυτόματα: με-ταφέρουμε τη βιβλιογραφία ως έχει, εξασφαλίζοντας απλώς την ομοιομορφία στη στίξη κτλ., ή μεταφράζουμε ό,τι μπορεί να μεταφραστεί στα ελληνικά;

Στην πρώτη περίπτωση δημιουργείται η εντύπωση ότι απλώς αντιγράφουμε παθητικά την ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Ωστόσο, οι βιβλιογραφικές αναφορές διατηρούν την αυτοτέ-λεια και την επάρκειά τους, παρέχοντας στον αναγνώστη κάθε απαραίτητη πληροφορία προκειμένου να αναζητήσει το έντυπο στον τόπο έκδοσής του και από τον εκδότη του. Όσο

για τις παραπεμπτικές κτλ. λέξεις, υποθέτουμε ότι ο αναγνώ-στης που θα αναζητήσει μια γερμανική, για παράδειγμα, έκ-δοση γνωρίζει επαρκώς τα γερμανικά ώστε να κατανοήσει τις βιβλιογραφικές ενδείξεις.

Στη δεύτερη περίπτωση ίσως έχουμε αρχικά την αίσθηση ότι πρόκειται για μια πιο «έντιμη» ή πιο «επιστημονική» αντιμε-τώπιση, γεγονός που δικαιολογεί μάλλον την προτίμηση των Ελλήνων εκδοτών σ' αυτή την επιλογή. Ωστόσο, μια πρώτη ένσταση αφορά την ίδια τη σκοπιμότητα του εγχειρήματος. Σε τι εξυπηρετείται πραγματικά ο Έλληνας αναγνώστης από την παράθεση των συντομογραφιών, διευκρινίσεων κτλ. στα ελ-ληνικά όταν προϋποτίθεται ότι γνωρίζει τουλάχιστον στοι-χειωδώς τις γλώσσες των βιβλιογραφούμενων έργων τα οποία αναζητά; Μια δεύτερη ένσταση αφορά τις δυσκολίες και τους κινδύνους που εγκυμονεί μια τέτοια προσπάθεια εξελληνι-σμού των βιβλιογραφικών αναφορών, αφού θέτει ως προϋπό-θεση να γνωρίζει ο επιμελητής όλες τις γλώσσες στις οποίες είναι γραμμένα τα βιβλιογραφούμενα έργα, ώστε να μεταφρά-σει τις ανάλογες ενδείξεις με την απαιτούμενη αξιοπιστία.

Ακόμη ισχυρότερη είναι η ένστασή μας σε ό,τι αφορά τη με-τάφραση στα ελληνικά των τοπωνυμίων (τόποι έκδοσης) και των χρονικών ενδείξεων κυκλοφορίας των περιοδικών (μή-νας, εποχή, τρίμηνο κτλ.). Εκτός απ' όσα αναφέρθηκαν παρα-πάνω, η αναγραφή αυτών των στοιχείων συνιστά παρουσία-ση βιβλιογραφικών δεδομένων όπως αυτά εμφανίζονται τυ-πωμένα στην ίδια την έκδοση, και όχι παρέμβαση του βιβλιο-γράφου, όπως θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί, π.χ., για τις παραπεμπτικές φράσεις «τώρα στο», «στο συλλογικό τόμο» κτλ. Αλλωστε, με αυτά τα στοιχεία στη γλώσσα του πρω-τοτύπου θα αναζητήσει ο αναγνώστης τη συγκεκριμένη έκδο-ση στον εκδότη, σε βιβλιοθήκες51 κ.α.

51. Ας ληφθεί υπόψη ότι οι βιβλιοθηκονόμοι-καταλογογράφοι συντάσ-

Εξάλλου, σε περιπτώσεις μη ευρέως γνωστών τοπωνυμίων ή μη διαδεδομένων γλωσσών, η προσπάθεια εξελληνισμού των ονομάτων μπορεί να αποβεί δυσχερέστατη και επισφαλής, λόγω των ιδιομορφιών της προφοράς και των προβλημάτων της μεταγραφής.

Με διαφορετική λογική, ωστόσο, φαίνεται ότι πρέπει να αντι-μετωπιστούν πληροφορίες που αποτελούν σχόλια του βιβλιο-γράφου, όπως, για παράδειγμα, «αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή», «το χειρόγραφο φυλάσσεται στο...» κτλ. Τέτοιες πληροφορίες καλό είναι να δίνονται στη γλώσσα του αναγνω-στικού κοινού στο οποίο απευθύνονται.

Από την άλλη μεριά, πρέπει να τονίσουμε και εδώ, για πολ-λοστή φορά, ότι ο επιμελητής-διορθωτής είναι δέσμιος των πιεστικών αναγκών και ιδιαιτεροτήτων της συγκεκριμένης κάθε φορά έκδοσης. Έτσι, λοιπόν, αν έχει στα χέρια του μια έτοιμη βιβλιογραφία -είτε μια βιβλιογραφία από ξενόγλωσ-σο βιβλίο, του οποίου επιμελείται τη μετάφραση, είτε μια βι-βλιογραφία που έχει συντάξει ο Έλληνας συγγραφέας μιας μελέτης-, στην οποία οι συντομογραφίες, οι παραπεμπτικές λέξεις, τα τοπωνύμια κτλ. παρατίθενται στα ελληνικά, σχεδόν ποτέ δε θα έχει την πολυτέλεια να την ανασυνθέσει με βάση τα κριτήρια που αυτός θεωρεί ορθότερα. Όχι μόνο γιατί κάτι τέτοιο θα καθυστερούσε χρονικά την έκδοση και θα αύξανε το κόστος της, αλλά και γιατί θα έπρεπε να επωμιστεί την ευθύνη να μεταφράσει με ακρίβεια από τα ελληνικά, αυτή τη φορά, σε όλες τις ξένες γλώσσες των πρωτοτύπων τα τοπω-νύμια κτλ. των βιβλιογραφικών αναφορών. Κάτι τέτοιο, όπως είναι προφανές, υπερβαίνει και τις ικανότητές του και τις αρ-μοδιότητες του. Επομένως, το καθοριστικό κριτήριο σε κάθε παρέμβαση του επιμελητή-διορθωτή θα είναι η ελαχιστοποιή-

σουν τα λήμματα των καταλόγων των βιβλιοθηκών με όλα τα στοιχεία στη γλώσσα των καταλογογραφούμένων έργων.

ση της πιθανότητας λάθους, και η επίτευξη της αναγκαίας ομοιομορφίας θα υποτάσσεται κάθε φορά σ' αυτό το κριτή-ριο.

2. Ποια έκδοση καταγράφουμε Στην παράγραφο 1.8.6 έγινε αναλυτικά λόγος για το ποιας έκ-δοσης στοιχεία παραθέτουμε στη βιβλιογραφία: της πρώτης ή της μεταγενέστερης την οποία έχουμε χρησιμοποιήσει; του πρωτοτύπου ή της μετάφρασης, την οποία μόνο έχουμε υπό-ψη μας; Όπως αναφέρθηκε και στο κεφάλαιο αυτό, τα πάντα εξαρτώνται από τη φύση της βιβλιογραφίας και από τις επι-στημονικές απαιτήσεις της έρευνας την οποία η βιβλιογραφία υποστηρίζει.

Αν πρόκειται για μια περιορισμένων απαιτήσεων βιβλιογρα-φία, αρκεί η παράθεση των στοιχείων της έκδοσης που χρη-σιμοποιήσαμε, η οποία θα είναι και η πιο προσιτή στον ανα-γνώστη. Αν όμως πρόκειται για βιβλιογραφία που συνοδεύει μια επιστημονική μελέτη, λόγοι μεθοδολογικής εντιμότητας και ακρίβειας επιβάλλουν να αναφέρουμε τόσο τα στοιχεία της πρώτης έκδοσης όσο και της πολλοστής ή της μετάφρασης την οποία συμβουλευτήκαμε.

3. Προβλήματα ορθογραφίας Μεταφέρουμε στις βιβλιογραφικές αναφορές τον τίτλο, τον υπότιτλο κτλ. του βιβλιογραφούμενου έργου με την ορθογρα-φία του πρωτοτύπου (το πρόβλημα αφορά κυρίως τις ελληνι-κές εκδόσεις). Μ' αυτό τον τρόπο γίνεται ευκολότερη η ταύ-τιση του βιβλίου και διασώζονται οι πληροφορίες γύρω από την εξέλιξη της γλώσσας και της ορθογραφίας. Σε περίπτω-ση προφανούς λάθους ή αβλεψίας, μπορούμε να μεταφέρου-με τον προβληματικό τύπο ως έχει με την προσθήκη μέσα σε αγκύλες της ένδειξης δίο (=έτσι [στο πρωτότυπο]).

Σε ό,τι αφορά το σΰοτημα τονισμού, θεωρούμε ότι υπάρχουν μεγαλύτερα περιθώρια ελαστικότητας. Αν συνυπολογίσουμε τις σημαντικές τεχνικές δυσκολίες προκειμένου να διατηρη-θεί στην αποδελτίωση το σύστημα τονισμού που έχει προτι-μηθεί στην κάθε έκδοση, καθώς και τη μεγιστοποίηση της πι-θανότητας λαθών και αβλεψιών, γίνεται φανερό γιατί η υιο-θέτηση αμιγώς μονοτονικού συστήματος συνιστά τη συνηθέ-στερα προτιμώμενη επιλογή.

Διαφορετικό, βεβαίως, θα είναι το κριτήριο μας σε περιπτώ-σεις εξειδικευμένων επιστημονικών βιβλιογραφιών, όπως εκείνων, για παράδειγμα, που υποστηρίζουν μελέτες για κείμε-να της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ή για λογοτεχνικά κεί-μενα περασμένων αιώνων κτλ. Σε τέτοιες περιπτώσεις το πο-λυτονικό σύστημα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του αντικει-μένου της επιστημονικής εργασίας και, ως τέτοιο, θα πρέπει να διατηρηθεί αυτούσιο στις βιβλιογραφικές αναφορές.

ν . ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΏΝ ΑΝΑΦΟΡΏΝ

ΣΤΗΝ ΤΕΛΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

1. Αμιγείς βιβλιογραφίες Είναι η πιο απλή περίπτωση βιβλιογραφιών (πρόκειται δηλα-δή για έργα αμιγώς ελληνικά ή αμιγώς ξενόγλωσσα), κατά την οποία η ταξινόμηση των βιβλιογραφικών αναφορών γίνεται κατ' απόλυτη αλφαβητική σειρά του πρώτου στοιχείου (επώ-νυμο συγγραφέα ή επιμελητή είτε, σπανιότερα, τίτλος) σε ενιαίο κατάλογο.

2. Μεικτές βιβλιογραφίες Στην περίπτωση μιας βιβλιογραφίας που περιλαμβάνει έργα και ελληνικά και ξενόγλωσσα, η ταξινόμηση των αναφορών μπορεί να γίνει είτε σε ενιαίο κατάλογο, με βάση ή το ελλη-νικό ή το λατινικό αλφάβητο, είτε σε ξεχωριστούς καταλόγους (χωριστά ελληνική - ξένη βιβλιογραφία), με βάση το ελληνι-κό και το λατινικό αλφάβητο αντίστοιχα. Τα μεταφρασμένα στα ελληνικά ξενόγλωσσα βιβλία μπορεί, επίσης, να αποτε-λέσουν ξεχωριστή κατηγορία, που θα ταξινομηθεί αλφαβητι-κά μετά τα ελληνικά βιβλία.

3. Αλλα ταξινομικά σχήματα Επιθυμία για μεγαλύτερη κατάτμηση του υλικού μπορεί να παραγάγει ταξινομικά σχήματα όπως τα παρακάτω:

α. Αναφορές υπό το συγγραφέα β. Αναφορές υπό τον τίτλο

- ελληνικά ονόματα - ελληνικές - ξένα ονόματα σε μεταφράσεις - ξενόγλωσσες - ξένα ονόματα

Στο εσωτερικό της βασικής διάκρισης ελληνικές - ξενόγλωσ-

σες, οι βιβλιογραφικές αναφορές μπορεί, επίσης, να ταξινο-μηθούν κατά την κατηγορία των έντυπων πηγών τις οποίες κα-ταγράφουν. Π.χ.: - αυτοτελείς εκδόσεις - περιοδικά - εφημερίδες - άλλα έντυπα

Εξάλλου, στο εσωτερικό της καθεμίας από τις παραπάνω κα-τηγορίες μπορεί να υπάρξει και περαιτέρω κατηγοριοποίηση των αναφορών: υπό το συγγραφέα και υπό τον τίτλο.

Επίσης, είναι δυνατή η θεματική ταξινόμηση των αναφορών ανάλογα με το υπό πραγμάτευση θέμα και τις λογικές υποδιαι-ρέσεις του.

Σε κάθε περίπτωση το είδος της ταξινόμησης των αναφορών υπαγορεύεται από το είδος και τις ανάγκες της συγκεκριμέ-νης βιβλιογραφίας.

VI. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Οι σημειώσεις Οι σημειώσεις σ' ένα βιβλίο, άρθρο κτλ. μπορεί να συνίστα-νται σε βιβλιογραφικές παραπομπές (βλ. παρακάτω), εσω-τερικές παραπομπές (από ένα κεφάλαιο του ίδιου του βι-βλίου σε ένα άλλο), εισαγωγή παραθεμάτων από άλλα βιβλία, κριτικά ή περιφερειακά σχόλια που ενταγμένα στο κείμενο θα διασπούσαν τη συνέχειά του, παρουσίαση της μετάφρα-σης κάποιου ξενόγλωσσου παραθέματος του κειμένου ή, αντίθετα, του πρωτοτύπου ενός μεταφρασμένου αποσπά-σματος κτλ.52

Μπορεί να βρίσκονται στο τέλος της σελίδας, στο τέλος κάθε κεφαλαίου ή στο τέλος του βιβλίου, ενώ ειδικά οι σημειώσεις βιβλιογραφικών και εσωτερικών παραπομπών μπορεί να εί-ναι ενταγμένες στο κείμενο (βλ. παρακάτω για το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία). Πάντως, ο τρόπος παράθεσης των σημειώσεων πρέπει να είναι ενιαίος για όλο το βιβλίο. Συνη-θέστερες και πιο βολικές είναι οι υποσέλιδες σημειώσεις, για-τί ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει κατευθείαν σ' αυτές, χω-ρίς να αναγκάζεται να διακόπτει συνεχώς την ανάγνωση για να αναζητήσει τις σημειώσεις στο τέλος του κεφαλαίου ή του βιβλίου - αρκεί βέβαια κάτι τέτοιο να μην προσκρούει στην άρτια τυπογραφική εμφάνιση και στην αρμονική κατανομή της ύλης (ιδιαίτερα μεγάλης έκτασης σημειώσεις).

Η παραπομπή από το κείμενο στη σημείωση γίνεται με αριθ-μούς, που, είτε με τη μορφή εκθέτη53 είτε εντός παρενθέσεως,

52. Αναλυτικά για τα είδη των σημειώσεων βλ. Εοο, ό.π., σ. 232-235. 53. Ο εκθέτης μπαίνει στα δεξιά της λέξης με αφορμή την οποία γίνεται η παραπομπή και πριν από το σημείο στίξης, αν υπάρχει. Αν η παραπο-μπή αφορά ολόκληρη την περίοδο ή τμήμα περιόδου και όχι λέξη, ο εκ-θέτης μπαίνει μετά το σημείο στίξης.

συνδέουν το σημείο της παρεμβολής εντός του κειμένου με το περιεχόμενο της οικείας σημείωσης. Οι παραπομπές με αστε-ρίσκους ή με γράμματα του αλφαβήτου είναι σπάνιες και μόνο σε βιβλία με περιορισμένο αριθμό σημειώσεων, αφοΰ ένα τέ-τοιο σύστημα είναι από τη φύση του ακατάλληλο για την αρίθ-μηση πλήθους σημειώσεων.

Η αρίθμηση των σημειώσεων μπορεί να είναι συνεχής σε όλο το βιβλίο, συνεχής ανά κεφάλαιο ή και αυτοτελής σε κάθε σε-λίδα.

Σε ένα βιβλίο που αποτελεί μετάφραση ξενόγλωσσης έκδο-σης πρέπει να διακρίνονται με σαφήνεια οι σημειώσεις του πρωτοτύπου από τις σημειώσεις του μεταφραστή ή του επιμε-λητή (π.χ. με αραβικούς αριθμούς οι πρώτες, με αστερίσκους ή με τις συντομογραφίες Σ.τ.Μ., Σ.τ.Ε. οι δεύτερες).

2. Οι βιβλιογραφικές παραπομπές Μια βιβλιογραφική παραπομπή επιτρέπει να προσδιοριστεί το δημοσίευμα από το οποίο προέρχεται ένα απόσπασμα το οποίο παραθέτουμε μέσα στο κείμενο (και η ακριβής θέση του μέσα σ' αυτό το δημοσίευμα) ή το έργο (και το μέρος του) στο οποίο συζητείται η ιδέα ενός συγγραφέα την οποία μνημο-νεύουμε.

Μπορεί να έχει τη μορφή υποσέλιδης σημείωσης, σημείωσης στο τέλος του κεφαλαίου ή του βιβλίου ή να είναι ενταγμένη στο κείμενο, όπως θα δούμε παρακάτω.

Η παραπομπή παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες για να οδηγηθεί ο αναγνώστης στην πηγή, όχι όμως με τις λεπτομέ-ρειες και την επάρκεια που το κάνει η τελική βιβλιογραφία. Μια παραπομπή μπορεί να αναφέρει μόνο τον τίτλο (χωρίς τον υπότιτλο), κι αυτόν συντομευμένο, να δίνει μόνο τα στοι-χεία της πολλοστής έκδοσης που χρησιμοποιήσαμε και όχι της πρώτης κτλ., ενώ δεν ισχύει σ' αυτήν η υποχρεωτική πρόταξη

του επωνύμου έναντι του μικρού ονόματος του συγγραφέα. Επίσης, η πρώτη παραπομπή σε ένα κείμενο μπορεί να περιέ-χει όλες εκείνες τις απαραίτητες πληροφορίες που θα επιτρέ-ψουν την ανεύρεσή του στην τελική βιβλιογραφία (όνομα συγ-γραφέα, τίτλο κτλ., καθώς και αριθμό σελίδων), ενώ όλες οι επόμενες παραπομπές μπορεί να γίνονται με συντομευμένη μορφή (συγγραφέας ή και τίτλος) και με τη βοήθεια συντομο-γραφιών.

Πράγματι, πολύ συχνά συμβαίνει να παραπέμπουμε περισσό-τερες από μία φορές στο ίδιο έργο. Προκειμένου να αποφύ-γουμε την επανάληψη των δεδομένων της παραπομπής, μπο-ρούμε να αναφέρουμε το όνομα του συγγραφέα και μετά να χρησιμοποιήσουμε τη συντομογραφία άπ. (= όπως ή όπου πα-ραπάνω) ή ορχίΐ. (= οροΓ© οίΐδίο), ακολουθούμενη από τον αριθμό της σελίδας ή των σελίδων. Αν η επόμενη παραπομπή γίνεται στο ίδιο έργο, σημειώνουμε ίβκΐ. ή ίβίάεπι ή στο ίδιο (παλαιότερα: αυτόθι). Για να παραπέμψουμε στην ίδια ενότη-τα ή στο ίδιο τμήμα έργου χρησιμοποιούμε το Ιοο.οίί. (= Ιοοο οΐΐαίο). Όταν ο συγγραφέας πραγματεύεται την ίδια ιδέα σε όλο το έργο και όχι σε συγκεκριμένη σελίδα, παραπέμπουμε με ρ385ίπι (= εδώ κι εκεί, πολλαχού). Άλλες κοινόχρηστες συ-ντομογραφίες είναι το βλ. (= βλέπε), ίηίπι (= δες παρακάτω), ποβλ. (= παράβαλε, δες επίσης) κτλ.

Ωστόσο, ακόμη και με τη χρήση συντομογραφιών, συχνά μια σελίδα «φορτώνεται» υπερβολικά από βιβλιογραφικές παρα-πομπές και ο αναγνώστης πρέπει να ανατρέχει συνεχώς στις σημειώσεις. Ιδιαίτερα λειτουργικό σ' αυτή την περίπτωση είναι το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία (βλ. Ι.8.δ), που επιτρέπει την ένταξη σύντομων βιβλιογραφικών παραπομπών μέσα στο κείμενο. Πράγματι, αρκεί η παράθεση μέσα σε πα-ρένθεση του ονόματος του συγγραφέα και της χρονολογίας της πρώτης έκδοσης μαζί με τον αριθμό των σελίδων για να έχει ο αναγνώστης όλες τις πληροφορίες που του χρειάζονται

προκειμένου να εντοπίσει το έργο στην τελική βιβλιογραφία. Αντιγράφουμε από τον Έκο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα:

59.0 ΟήοιπδΚγ (1965α, 162), μολονότι αποδέχεται την αρχή της ερμηνευτικής σημασιολογίας των Κ3ΐζ και ΡΟΟΙΟΓ (Κ3ΐζ & ΡΟΟΙΟΓ, 1963), σύμφωνα με την οποία η σημασία μιας εκφώνησης είναι το άθροισμα των σημασιών των στοιχειωδών της συστατικών, δεν παραιτείται ωστόσο από το να διεκδικεί την προτεραιότη-τα της βαθιάς συντακτικής δομής ως καθοριστικής για τη ση-μασία 24

24. Για την ικανοποιητική πανοραμική έκθεση αυτής της τάοης δες ΝΐοοΙβδ Πυννβί, 1967

Οι σύντομες (ενταγμένες στο κείμενο) βιβλιογραφικές παρα-πομπές του παραδείγματος 59 θα βρουν την πλήρη τους ανά-πτυξη στην τελική βιβλιογραφία54:

60. ΟήθΓΏδΚγ, ΝΟΒΓΠ (19653): Αδρβοίδ οί 3 ΤΙιβοιγ οί 8γηΐ3χ, 03ΐτι-0Ν09β, Μ.Ι.Τ. ΡΓθδδ, ρρ. ΧΧ-252.

Κ3ΐζ, ϋθΓΓοΙοΙ ϋ. - ΡΟΟΙΟΓ, ϋθΓΓΥ Α (1963): «ΤΙΊΘ ΒίΓϋΟίϋΓβ οί 3 8ΘΓΠ3ΠΙΪΟ ΤΙΊΘΟΓΥ», /.βπ^ϋβ^θ, 39 (ηονν ίη, ΤΙΊΘ ΒίωοΙυίβ οί ί3Π9υ3ςθ} Εη9ΐβννοοά ΟΙΐίίδ, ΡΓβηΙίοβ-ΗβΙΙ, 1964, ρρ. 479-518).

ΡυννβΙ, Νϊοσΐ3δ (1967): ΙηίίοόυοΙΐοη έ 13 ςΓ3ΐνιν3ΪΓ6 ςέηέΜίίνθ, Ρ3Νδ, ΡΙση, ρρ. 452.

Μορφικά, η παραπομπή αυτοΰ του τΰπου δίνεται σε παρέν-θεση και η στίξη μπορεί να ποικίλλει:

61α. ΟΐΊθΓΤΐδΚγ, 1965α 162 61β. ΟΐΊοηηδΚν 1965α, 162 61γ. ΟΐΊΟίτίδΚν 1965α, σ. 162 κτλ.

Όταν το όνομα του συγγραφέα είναι οργανικά ενταγμένο στη ροή του κειμένου, σε παρένθεση μπαίνουν μόνο η χρονολο-γία έκδοσης και οι σελίδες (βλ. την πρώτη παραπομπή του πα-ραδείγματος 59).

54. Εοο, ο.π., σ. 243 (με μικρές προσαρμογές σύμφωνα με όσα εισηγού-μαστε στην παρούσα ενότητα).

Όπως είναι φανερό, το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό σε περιπτώσεις όπου χρειά-ζεται να παραπέμπουμε συνέχεια στο ίδιο βιβλίο (βοηθώντας μας να αποφύγουμε την υπερσυσσώρευση μικρών σημειώ-σεων του τύπου ό.π., στο ίδιο κτλ.), ενώ είναι ιδιαίτερα χρή-σιμο όταν χρειάζεται να κάνουμε συνοπτική επισκόπηση της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας.55 Π.χ.:

62. Το πρόβλημα έχει συζητηθεί εκτενώς από τον δΐυηηρί (1945 88-100), από τους Ταδόπουλο (1956), Λαμιωτίδη (1957), Μεσομε-ρίτη (1967), Ισχνάκο (1968), Γουνά (1972) και 6ζ6ΐηΐβννδΚγ (1975), ενώ έχει εντελώς αγνοηθεί από τους Λαοδικέα (1950), Ευπάτρογλου (1967) και Κατσιμίδη (1970).

55. Εοο, ό.π., ο. 240, απ' όπου και το παράδειγμα που ακολουθεί.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ 5

Μ Ε Μ Ι Α Ή Μ Ε Δ Υ Ο Λ Ε Ξ Ε Ι Σ ; ( Ε λ έ ν η Κ ο κ ο β ι δ ο υ ) 9 - 1 6

Ξένες λέξεις 14

Σ Υ Λ Λ Α Β Ι Σ Μ Ο Σ ( Ε λ ε ν α Β α λ λ η - Σ ό φ ι α Κ ρ ο κ ι δ η ) 1 7 - 2 0

Γενικοί κανόνες {κανόνες της Γραμματικής) 17 Ειδικές περιπτώσεις 18

Μ Ο Ν Ο Τ Ο Ν Ι Κ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α ( Ε λ έ ν η Κ ο κ ο β ι δ ο υ ) 2 1 - 2 4

Ε Ν Ω Τ Ι Κ Ο ( Β α ς ω Χ ρ υ ς α ν θ α κ ο π ο υ λ ο υ ) 2 5 - 3 0

Τ Α Σ Η Μ Ε Ι Α Σ Τ Ι Ξ Η Σ ( Χ α ρ α λ α μ π ο ς Σ ι φ ω ν α ς ) 3 1 - 8 1

I . Η Τ Ε Λ Ε Ι Α 3 1

Η τελεία και τα άλλα σημεία στίξης 33

I I . Η Α Ν Ω Τ Ε Λ Ε Ι Α 3 5

I I I . Τ Ο Κ Ο Μ Μ Α 3 7

1. Η χρήση του κόμματος μέσα στην πρόταση 38 α. Το κόμμα και το υποκείμενο ή το αντικείμενο 47 β. Το κόμμα και η σύγκριση 48

2. Η χρήση του κόμματος μέσα στην περίοδο 49 α. Το κόμμα και οι παρένθετες προτάσεις 55 β. Το κόμμα και οι σύνδεσμοι 56

3. Το κόμμα και τα άλλα σημεία στίξης 57 4. Αλλες χρήσεις του κόμματος 59

I V . Τ Ο Ε Ρ Ω Τ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο 6 0

Το ερωτηματικό και τα άλλα σημεία στίξης 61

V . Τ Ο Θ Α Υ Μ Α Σ Τ Ι Κ Ο 6 3

Το θαυμαστικό και τα άλλα σημεία στίξης 64

V I . Η Δ Ι Π Λ Η Τ Ε Λ Ε Ι Α 6 6

V I I . Η Π Α Ρ Ε Ν Θ Ε Σ Η 6 8 Η παρένθεση και τα αποσιωπητικά 69

VIII. Η ΔΙΠΛΗ ΠΑΥΛΑ 70

IX. Η ΠΑΥΛΑ 72

Χ. ΤΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΤΙΚΑ 74

XI. ΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 76 Τα εισαγωγικά και τα άλλα σημεία στίξης 78

Τα εισαγωγικά στη βιβλιογραφία 81

Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ ( Κ ω ς τ α ς Α ς τ ρ α κ ι α ν α κ η ς ) 8 2 - 8 9

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Ι ( Κ ω ς τ α ς Α ς τ ρ α κ ι α ν α κ η ς ) 9 0 - 9 8

Τ Ο Τ Ε Λ Ι Κ Ο ( Ν ) ( Γ ι ώ ρ γ ο ς Κ α ς α π ι δ η ς ) 9 9 - 1 0 3

Α Ρ Χ Ι Κ Α Κ Ε Φ Α Α Α Ι Α ( Α ν ν α Σ τ α υ ρ ο π ο υ λ ο υ ) 1 0 4 - 1 1 5

Ο Ρ Θ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

( Α ν ν α Ι ο ρ δ α ν ι δ ο υ - Κ ω ς τ α ς Α ς τ ρ α κ ι α ν α κ η ς ) 1 1 6 - 1 3 9

I. ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ 116 II. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ 122

Η Μ Ε Τ Α Γ Ρ Α Φ Η Τ Ω Ν Ξ Ε Ν Ω Ν Ο Ν Ο Μ Α Τ Ω Ν

Σ Τ Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α ( Α ν ν α Σ τ α υ ρ ο π ο υ λ ο υ ) 1 4 1 - 1 5 0

Οι ρυθμίσεις της «Μεγάλης» Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη 141 Ειδικότερα ζητήματα 144 Σχολιασμός - Προβλήματα 148

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Σ

( Ε υ η Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο υ ) 1 5 1 - 2 0 1

I. ΒΙΒΛΙΑ 154 1. Κύρια πνευματική ευθύνη 154

α. Φυσικά πρόσωπα: ένας συγγραφέας 154 β. Δύο ή τρεις συγγραφείς 160 γ. Περισσότεροι των τριών συγγραφείς 160 δ. Άγνωστος ο συγγραφέας 161 ε. Συλλογικά όργανα 162

2. Τίτλος και υπότιτλος 162 α. Τυπογραφική παρουσίαση - Στίξη 162 β. Προβλήματα τονισμού 165

γ. Συντόμευση τίτλου 165 δ. Περισσότεροι του ενός τίτλοι 166

3. Σειρά 166 4. Δευτερεύουσα πνευματική ευθύνη 167

α. Φορείς 167 β. Παρουσίαση - Στίξη 167

5. Αριθμός έκδοσης 169 6. Τόπος έκδοσης 170

α. Σειρά εμφάνισης 170 β. Στίξη 170 γ. Γλώσσα αναγραφής 170 δ. Διευκρινίσεις 171 ε. Περισσότεροι του ενός τόποι έκδοσης 171 στ. Άγνωστος ο τόπος έκδοσης 171

7. Εκδότης 172 α. Παρουσίαση - Στίξη 172 β. Περισσότεροι του ενός εκδότες 172 γ. Αγνωστος ο εκδότης 173

8. Χρόνος έκδοσης 173 α. Συνήθης σειρά εμφάνισης 173 β. Έκδοση με χρονολογικό εύρος μεγαλύτερο

του έτους 173 γ. Αγνωστος ο χρόνος έκδοσης 173 δ. Το σύστημα συγγραφέας - χρονολογία 174

9. Έκταση 178

II. ΑΡΘΡΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 179 1. Συγγραφέας 179 2. Τίτλος άρθρου 179 3. Τίτλος περιοδικού 179 4. Τόμος και αριθμός τεύχους 180 5. Μήνας και χρόνος κυκλοφορίας 181 6. Έκταση του άρθρου 181 7. Δημοσιεύματα σε εφημερίδες 182 8. Παραπομπή συνολικά σε τεύχος περιοδικού 183 9. Παραπομπή «τώρα στο» 183

III. ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΒΙΒΛΙΩΝ - ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΕ ΣΥΛΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ 184 1. Συγγραφέας του κεφαλαίου ή της ατομικής

συμβολής 184 2. Τίτλος του κεφαλαίου ή της ατομικής συμβολής 184 3. Παραπεμπτική λέξη 184 4. Συγγραφέας του βιβλίου ή συγγραφείς

του συλλογικού έργου ή επιμελητήςΛές του συλλογικού έργου 185

5. Τίτλος του βιβλίου ή του συλλογικού έργου 186 6. Αριθμός και τίτλος τόμου του συλλογικού έργου

στον οποίο δημοσιεύεται η επιμέρους συμβολή 187 7. Τόπος έκδοσης, εκδότης, χρόνος έκδοσης

του βιβλίου ή του συλλογικού έργου 188 8. Έκταση του κεφαλαίου ή της ατομικής συμβολής 188 9. Παραπομπή στο σύνολο ενός συλλογικού έργου 188

IV. ΓΕΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 190 1. Η γλώσσα των βιβλιογραφικών αναφορών 190 2. Ποια έκδοση καταγράφουμε 193 3. Προβλήματα ορθογραφίας 193

V. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΤΕΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 195 1. Αμιγείς βιβλιογραφίες 195 2. Μεικτές βιβλιογραφίες 195 3. Αλλα ταξινομικά σχήματα 195

VI. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 197 1. Οι σημειώσεις 197 2. Οι βιβλιογραφικές παραπομπές 198

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 207

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο ( Ε λ ε α ν ν α Λ α μ π α κ η ) 2 1 0

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα, Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα αρ. 65, 1986.

Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα, Νεολογικός δανεισμός της νεο-ελληνικής, Θεσσαλονίκη, 1994.

Ανδριώτης, Ν.Π., Ετυμολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1971.

Γλωσσικός οδηγός για δημοσιογράφους, 2η έκδ., Αθήνα, Αθηναϊκό Πρακτορείο Εκδόσεων, 1998. Εγκόλπιο της ορθής γραφής (επιστημ. επιμέλεια Δ. Μαρωνίτης), Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη.

Εοο, ϋ π ι β β Γ ί ο , Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, εισαγωγή -επιμέλεια - μετάφραση Μαριάννα Κονδύλη, Αθήνα, νήσος, 1994.

ΕΛ.Ο.Τ. 560 1994, Τεκμηρίωση - Βιβλιογραφικές αναφορές: περιε-χόμενο, μορφή και δομή. Ιορδανίδου, Άννα, «Η ορθογραφία στα νεοελληνικά λεξικά», Γλώσ-σα, 44, 1998, σ. 4-21. Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης, Εισαγωγή στην τεχνική της επιστημο-νικής ιστορικής εργασίας, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, 1993. Καρζής, Θόδωρος, Τα σωστά ελληνικά, 4η έκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1995. Καρπόζηλου, Μάρθα, Το παιδί στην χώρα των βιβλίων - Συμβολή στην μελέτη των παιδικών αναγνωσμάτων, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώ-τη, 1994.

Κριαράς, Εμμανουήλ, Θητεία στη γλώσσα, Αθήνα, Εκδόσεις Γκοβό-στη, 1998. Κριαράς, Εμμανουήλ, Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995.

Κριαράς, Εμμανουήλ, Τα πεντάλεπτά μου στην ΕΡΤ και άλλα γλωσ-σικά, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής - Παιδεία, 1998.

Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (δείγμα: Ζ, Η,Θ, I), Θεσσαλονί-κη, Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1987.

Λυπουρλής, Δημήτρης, Γλωσσικές Παρατηρήσεις I, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1990.

«Μεγάλη» Γραμματική, βλ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική γραμ-ματική {της δημοτικής). Μείζον ελληνικό λεξικό Τεγόπουλος - Φυτράκης, Αθήνα, Εκδόσεις Αρμονία, 1997.

Μουμτζάκης, Α.Β., Η γλώσσα μας και τα προβλήματά της, Δράμα, Εκδόσεις «Ηχώ» της Δράμας, χ.χ.

Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθή-να, Κέντρο Λεξικολογίας, 1998. Νεοελληνική γραμματική -Αναπροσαρμογή της Μικρής Νεοελληνι-κής Γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη, Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., χ.χ.

Ντελόπουλος, Κυριάκος, Σύστημα βιβλιογραφίας - Θεωρία και πρα-κτική, Αθήνα, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, 1980 (2η έκδ., Αθήνα, ΟιιΙβηΙ)6Γ§, 1987, όπου και οι παραπομπές).

Οδηγός του εκδότη, έκδ. 1993, Λουξεμβούργο, Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1993.

Παπαζαφείρη, Ιωάννα, Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας, 11η έκδ., Αθήνα, Σμίλη, 1996.

Παπαζαφείρη, Ιωάννα, Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας, τόμ. Β', 2η έκδ., Αθήνα, Σμίλη, 1997. Πετροΰνιας, Ευάγγελος, Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική ανάλυση, μέρος Α', Θεσσαλονίκη, υηΐν£ΓδΐΙγ δΙυ<3ίο ΡΓ655, 1984. Σετάτος, Μιχαήλ, «Οι γραμματικές της κοινής νεοελληνικής», Φιλό-λογος, 78, χειμώνας 1994, σ. 288-305. Σετάτος, Μιχαήλ, «Τα γλωσσικά λάθη και η αντιμετώπισή τους» Φιλόλογος, 63, άνοιξη 1991, ο. 17-39.

Σύγχρονο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας, Αθήνα, Εκδόσεις Πα-τάκη, 1991. Συντακτικό της νέας ελληνικής, Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., χ.χ.

Σχολική Γραμματική, βλ. Νεοελληνική γραμματική. Σχολικό Συντακτικό, βλ. Συντακτικό της νέας ελληνικής. Τζάρτξανος, Αχιλλέας, Νεοελληνική σννταξις (της κοινής δημοτικής), 2η έκδ., Αθήνα, Ο.Ε.Σ.Β., τόμ. Α' 1946, τόμ. Β' 1953 (φωτοτυπική επανέκδοση, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, 1989). Τομπαΐδης, Δημήτριος, Διδασκαλία νεοελληνικής γλώσσας, Θεσσα-λονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, 1992. Τριανταφυλλίδης, Μανόλης, Άπαντα, 7ος τόμος, Γλωσσικό ζήτημα και γλωσσοεκπαιδευτικά, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελ-ληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1985.

Τριανταφυλλίδης, Μανόλης, Νεοελληνική γραμματική (της δημοτι-κής), Αθήνα, Ο.Ε.Σ.Β., 1941 (ανατύπωση με διορθώσεις, Θεσσαλο-νίκη, Α.Π.Θ., Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1978). Τσαμαδιά-Σταϊκούρα, Βασιλική, Περιγραφική Καταλογογράφηση I - Σημειώσεις για τους σπουδαστές του Α εξαμήνου του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας, Αθήνα, Σ.Δ.Ο., Τ.Ε.Ι. Αθήνας, 1987.

Τσοπανάκης, Αγαπητός, Νεοελληνική γραμματική, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1994. Τσοπανάκης, Αγαπητός, Ο δρόμος προς τη δημοτική, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, 1982. Χαραλαμπάχης, Χριστόφορος, Γλωσσαλγήματα - Έρευνες για την Ελ-ληνική γλώσσα, Αθήνα, Γεννάδειος Σχολή, 1997. Χαραλαμπάκης, Χριστόφορος, Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική, Αθήνα, 1998.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Ακρώνυμα 88, 89 Άνω Τελεία 35, 36 - σε παράθεση ή απαρίθμηση

στοιχείων 35 - και άλλα σημεία στίξης

(παρένθεση, εισαγωγικά) 35, 36

Αποσιωπητικά 69, 74, 75, 78 - για έμφαση 74, 75 - μέσα σε παρένθεση 75 - σε αρχή και τέλος κειμένου 75 Αριθμοί 90-98 - και είδη κειμένων 90, 91 - σε αρχή φράσης 91 -τόμων, λαχείων, σελίδων

κτλ. 91 - ψήφων, ψηφοφόρων 91 - και ποσοστά 91, 92 - σε ημερομηνίες, χρονολο-

γίες 92 - και ώρα 93 - και γεωγραφικές συντεταγ-

μένες 94 - κλασματικοί, δεκαδικοί 94 - και αριθμητικά ποσά,

θερμοκρασίες, διαστάσεις 94, 95

- που δηλώνονται με τακτικά αριθμητικά επίθετα ή με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου 95, 96

- σε παράλληλη χρήση με γράμ-ματα (μεικτή αρίθμηση) 96

- και λατινικό σύστημα αρίθμη-σης 97

- και πολλαπλασιαστικά κτλ. επίθετα 98

- και πάγιες εκφράσεις 98 Αρκτικόλεξα 32, 85-87,147 - και τελεία 32 - και συλλαβισμός 88 Αρχικό κεφαλαίο βλ. Κεφαλαίο

αρχικό Βιβλιογραφίας σύστημα 151-201 -γενικά θέματα 151-153 - ΕΛ.Ο.Τ. 152 - συγγραφέας ενός έργου

(παράθεση ονόματος κτλ.) 154-162

- τίτλος και υπότιτλος έργου 162-167

- πνευματική ευθύνη έργου, κύρια 162, δευτερεύουσα 167-169

- αριθμός, τόπος, χρόνος έκδοσης και εκδότης 169-177

- εκδόσεις περιοδικές 179-183 - έργα συλλογικά 184-189 - γλώσσα βιβλιογραφικών

αναφορών 190-193 - είδη βιβλιογραφιών 195,196 - σημειώσεις και παραπομπές

197-201 Γράφονται με δύο λέξεις

11-13, 90 - φράσεις όπως καλώς όρισες

κτλ. 11 - εμπρόθετες εκφράσεις

νοηματικά αυτοδύναμες 11-13

- η πρόθεση από με τοπικό επίρρημα 13

Γράφονται με μία λέξη 9, 10, 12, 13, 90

- τα αριθμητικά (13 έως 19) 9 - η αντωνυμία καθένας κτλ. 9 - η πρόθεση σε με γενική ή

αιτιατική άρθρου 9 - ρηματικές φράσεις όπως

όώστον κτλ. 9 - τα σύνθετα με το πάρα 9 - σύνθετες λέξεις που άλλοτε

γράφονταν με ενωτικό 10 - λέξεις με κράση, συναίρε-

ση 10 - άκλιτα επιρρήματα,

σύνδεσμοι κτλ. 10 - εμπρόθετοι προσδιορισμοί

που λειτουργούν επιρ-ρηματικά 12, 13

- η πρόθεση από με τοπικό επίρρημα 13

Εισαγωγικά 76-81 - σε διάλογους 76 - σε παράθεση κειμένων από

βιβλία, εφημερίδες κτλ. 76, 77

- αντί πλαγίων γραμμάτων σε τίτλους 77

- σε εκφράσεις, παροιμίες κτλ. 77, 78

- και άλλα σημεία στίξης (διπλή τελεία, αποσιω-πητικά) 78

- ανοιχτά 78-80 - ανωφερή 79, 80 - στη βιβλιογραφία 81

Ενωτικό 10, 25-30 - και συλλαβισμός 25 - μετά τα προτακτικά

Αϊ, Αγια- κτλ. 25 - και παραθετικά σύνθετα

25-27 - σε κύρια ονόματα (ανθρώ-

πων, τοπωνυμίων κτλ.) 28, 29 - σε λέξεις ή εκφράσεις από

ξένες γλώσσες 29, 30 - και σύνθετες λέξεις με πρώτο

συνθετικό πρόθεση 30 - και φράσεις που λειτουργούν

ως ένα όνομα 30 Ερωτηματικό 60-62 - μετά από πλάγια ερώτηση 60 - και άλλα σημεία στίξης

(κόμμα, παρένθεση, παύλα, αποσιωπητικά κτλ.) 61, 62

Θαυμαστικό 63-65 - σε επιφωνηματικές φράσεις,

ευχές, προσταγές κτλ. 63 - εντός παρενθέσεως 63, 64 - και άλλα σημεία στίξης

(παρένθεση, παύλα, απο-σιωπητικά, εισαγωγικά) 64, 65

Ιστορική ορθογραφία βλ. Ορθογραφία

Κεφαλαίο αρχικό 104-115 - σε αρχή λόγου ή περιόδου,

μετά από τελεία, ερωτηματι-κό κτλ. 104

- μετά από διπλή τελεία 104, 105

- σε σύνθετες λέξεις 105 - σε παράγωγα σύνθετα 105

- και συντομογραφίες 106 - και ονόματα εθνικά, φυλές,

φύλα κτλ. 106 - στα ονόματα κύρια με

μεταφορική σημασία 107 - και ονόματα ξενικά 107 - και ονόματα μηνών, ημερών,

εβδομάδας, γιορτών 108 - και ονόματα έργων

λογοτεχνίας, τέχνης, εφημερίδων 108

- και τίτλοι έργων 108 - και ονόματα περιοδικών 109 - και ονόματα δρόμων,

πλατειών κτλ. 109 - και τοπωνύμια / γεωγραφικοί

όροι 109, 110 - στη λέξη «Θεός» και τα

συνώνυμάτης 111 - σε ονόματα και προτακτικά

αγίων 111 - σε προσωνυμίες αρχαίων

θεών 111,112 - σε ονομασίες γιορτών 112 - σε επωνυμίες εκκλησιαστικών

θεσμών, ιδρυμάτων κτλ. 112 - σε τιμητικούς τίτλους 112 - σε προσωποποιήσεις εννοι-

ών 112 - σε όρους ιστορικούς, επιστη-

μονικούς 112, 113 - σε επιστήμες, τέχνες 113 - σε καθιερωμένες ονομασίες

σχολών και ομάδων 113 - σε ουράνια σώματα 114 - σε θεσμικά καθιερωμένες

διοργανώσεις 114

- σε ονομασίες κρατών 114 - σε επίσημους τίτλους

θεσμικών κτλ. φορέων 114 - σε επωνυμίες ιδρυμάτων,

οργανισμών κτλ. 115 - σε τίτλους ηγεμόνων,

αρχηγών κρατών 115 Κόμμα 37-59 - γενικά 37 - σε απαρίθμηση επιθέ-

των 38, 39 - και μετοχή 39,40 - και παράθεση, επεξήγηση

40.41 - και κλητική προσφώνηση

41.42 - και επιρρήματα, σύνδεσμοι,

επιρρηματικές εκφράσεις 42-47

- και υποκείμενο, αντικείμενο 47, 48

- και σύγκριση 48, 49 - και δευτερεύουσες προτάσεις

49-55 - και παρένθετες προτάσεις

55 - και σύνδεσμοι (συμπλεκτικοί,

διαχωριστικοί, αντιθετικοί) 56-57

- και άλλα σημεία στίξης (εισαγωγικά, αποσιωπητικά, θαυμαστικό κτλ.) 57-59

- και παράθεση πληροφοριών (ταυτότητες βιβλίων, ταμπέλες κτλ.) 59

- και βιβλιογραφία 59 Μονοτονικό σύστημα 21-24

- λέξεις μονοσύλλαβες και τονισμός τους 21, 22

- λέξεις εγκλιτικές 21 - λέξεις συνιζημένες 21 - οι αντωνυμίες τόνε, τήνε 21 - λέξεις μονοσύλλαβες μετά

από έκθλιψη ή αποκοπή 22 - αδύνατοι τύποι προσωπικών

αντωνυμιών και τονισμός τους 22, 23

- λέξεις μονοσύλλαβες και ρηματικοί τύποι μπω, βγω κτλ. 23

- τόνος στο άρθρο 23, 24 Ξένα κύρια ονόματα 141-150 - καθιερωμένες γραφές 141 - μεταγραφής κανόνες 142-143 - εξελληνισμός 144,145, 147 - μεταγραφή τίτλων ξένων

εφημερίδων, περιοδικών 146-148

- με λανθασμένη (παρε-φθαρμένη) προφορά 146

- αρκτικόλεξα 147 - μεταγραφή με τίτλο ευγε-

νείας 148 - απόδοση τίτλων που εμπε-

ριέχουν κοινό όνομα 148 - η άποψη της φωνητικής με-

ταγραφής ή απλοποίησης / απλογράφησης 149, 150

Ξένες λέξεις 14-16, 18, 29 - γράφονται με μία λέξη 14, 15 - λατινικές φράσεις όπως

α ροΞίεήοή κτλ. 14 - γράφονται με δύο ή τρεις

λέξεις 15, 16

- ξενικά ονόματα κύρια μετα-γραμμένα στα ελληνικά 18

Ορθογραφία 116-121, 193,194 - διατήρηση ιστορικής

ορθογραφίας 116 - φωνητική μεταγραφή νέων

ελληνικών λέξεων χωρίς φανερή σχέση με τις αρχαίες 117

- φωνητική μεταγραφή λέξεων ξένης καταγωγής (όχι κύρια ονόματα) 117,118

- ετυμολογική προέλευση λέξεων 118-120

- διάκριση θέματος, επιθη-μάτων, παραγωγικών καταλήξεων 120,121

- ορθογραφικός οδηγός 122-140

- στις βιβλιογραφικές αναφορές 193, 194

Παραθετικά σύνθετα 25-27 - κατηγορίες παραθετικών

συνθέτων 26, 27 Παρένθεση 68, 69 - στα μαθηματικά 68, 69 - ορθογώνια παρένθεση

(αγκύλη) 69 - διάκριση από διπλή παύλα 69 - και αποσιωπητικά 69 Παύλα 72, 73 - σε διάλογους 72 - σε απαρίθμηση πραγμά-

των 72 - και κόμμα 72 - σε τέλος παραγράφου 72 - σε διάλογο 72

ΟΛΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

- και ενωτικό 73 - μεσαία και μεγάλη 73 Παΰλα διπλή 69-71 - και παρένθεση 70 - και αποσιωπητικά 70, 71 - πότε μετατρέπεται σε απλή 71 Συλλαβισμός 17- 20, 88 - διφθόγγων 17 - δυο, τριών ή περισσοτέρων

συμφώνων 17 - και συμφωνικά συμπλέγματα

μπ, ντ, γκ 18 - και λέξεις σύνθετες 18 - και λέξεις ξένες 18, 19 - και λέξεις λόγιες 19 - και συντομογραφίες,

αρκτικόλεξα 88 Συντομογραφίες 32, 82-89 - και τελεία 32 - σε παράθεση ονομάτων

83, 84 - καθιερωμένες, όπως δις 84 - και τονισμός τους 84 - και αρκτικό κεφαλαίο γράμ-

μα συντομογραφοΰμενης λέξης 84, 85

- αμετάβλητες κατ' αριθμό, πτώση 85

- και αρκτικόλεξα 85-87 - σε τέλος πρότασης 87 - και συλλαβισμός 88 - σε μονάδες μέτρησης

μεγεθών 88 - ειδικότερη κατηγορία:

ακρώνυμα 88, 89 - συντομευμένα διπλοσυν-

θετα 89

Τελεία 31-34 - και παράγραφος 31 - σε συντομογραφίες,

αρκτικόλεξα 32 - σε αριθμούς, χρονολογίες 32 - σε τίτλους, επιγραφές,

επικεφαλίδες 32 - σε λεζάντες 33 - και εισαγωγικά, παρένθεση,

αγκύλη, ερωτηματικό, θαυ-μαστικό, αποσιωπητικά 33, 34

Τελεία άνω βλ. Ανω τελεία Τελεία διπλή 66, 67 Τελικό (ν) 99-103 - και άρθρα τον, την 99 - και άρθρο έναν 100 - και αόριστες αντωνυμίες

ένας, κανένας 100 - και προσωπικές αντωνυμίες

αυτόν, τον, αυτήν, την 101 - και δεικτικές αντωνυμίες,

καθώς και επίθετα όπως αρκετός, λίγος κτλ. 101

- και αντωνυμίες όπως ποιος, όποιος κτλ. 102

- και άκλιτο δεν 102 - και απαγορευτικό μη(ν)

(σε στερεότυπες φράσεις και με μετοχές σε -οντάς) 103

- και λόγιοι σχηματισμοί 103 Ώρα 93, 94